Coğrafiya hazırlıq kitabı (TQDK-2015) by Coğrafiya kitabları

E.K .Ə lizadə N .H .Ə y y u b o v M .A .M üseyibov R .H .D aşdiyev H .Y .Fətullayev Ə .V .H əsənov E .A .Q urbanov G .Ş.Ə liyeva S .Q .A bdullayeva M .H .B abayeva

COĞRAFİYA QƏBUL İMTAHANLARINA HAZIRLAŞANLAR, YUXARI I Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası Kollegiyasının SİNİF ŞAGİRDLƏRİ VƏ MÜƏLLİMLƏR ÜÇÜN VƏSAİT i 22.06.2015-ci il tarixli qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur.

ÜMUMİ FİZİKİ COĞRAFİYA.................................................................. MATERİKLƏRİN VƏ OKEANLARIN FİZİKİ COĞRAFİYASI

5 85

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ FIZIKI COĞRAFİYASI.......... 121 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI........................................................................................... 157 DÜNYANIN İQTİSADI VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI ...................... 209 TURK DÜNYASI ÖLKƏLƏRİNİN COĞRAFİYASI

BAKI - 2015

..................... 313

REDAKSİYA ŞURASI

M.M.Abbaszadə, N.Ə.Babayev, F.Ş.Bədəlbəyli, A.Q.Abiyev, Ə.T.Əmiraslanov, A.M.Məhərrəmov, P.A.Nağıyev, A.M.Paşayev. REDAKSİYA HEYƏTİ

T.A.Bədəlov (baş redaktor), R.H.Novruzov (baş redaktorun I müavini), İ.M. Allahverdiyev, A.H.Bağırov, G.M.Balacanova, A.H.Batıyeva, N.N.Bayramova, M.Ə.Əkbərli, V.O.Əkbərov, N.L.Əliyev, X.S.Əzimova, A.E.Həbibov, S.T.Həsənzadə, N.Z.Hüseynova, Ç.C.Xəlilov, X.Z.Kərimova, A.Ə.Qasımov, S.S.Mərdanov, C.F.Orucov, Ç.İ.Rüstəmov, O.Y.Şelaginov, H.R.Zeynalov.

Elmi redaktor:

E.K.Əlizadə

AMEA-run müxbir üzvü, coğrafiya üzrə elmlər doktoru

Rəyçilər:

F.Ə.İmanov N.G.Məmmədov N. S.Seyfullayeva H.İ.Novruzova O. K.Alxasov Z.F.Əmirov S.D.Imanova R.İ.Məmmədov M.C.Qədirov

BDU-nun professoru, coğrafiya üzrə elmlər doktoru BDU-nun professoru, coğrafiya üzrə elmlər doktoru BDU-nun müəllimi, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru AMEA-run böyük elmi işçisi ADPU-nun dosenti Sumqayıt ş. 12 saylı orta məktəbin müəllimi Bakı ş. 52 saylı orta məktəbin müəllimi MTK-nın müəllimi Şəki RTŞ-nin coğrafiya üzrə metodisti

D il və üslub üzrə redaktor:

N.M.Musayev Kompüter və dizayn:

M.Ə.Bədəlov, X.S.Mirzəyev, İ.İ.Cəfərov.

ISBN 978-9952-465-02-0

COĞRAFİYA (abituriyentlər və yuxan sinif şagirdləri üçün dərs vəsaiti) Vəsait ümumtəhsil məktəbləri üçün coğrafiya fənni üzrə tədris proqramlan və dərsliklər əsasmda TQDK tərəfindən tərtib edilmiş qəbul proqramına uyğun yazılmışdır. Vəsaitdə proqramın bütün mövzularının əhatəli elmi-nəzəri izahı verilmiş və uyğun test tapşmqlanndan nümunələrin şərhi təqdim edilmişdir. Vəsait qəbul imtahanlarına hazırlaşanlar, orta məktəb şagirdləri və müəllimlər üçün nəzərdə tutulmuşdur. © TQDK - «Abituriyent» - 2015

Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının rəsmi razılığı olmadan vəsaitin və ya onun hər hansı hissəsinin təkrar çapı, yayılması, elektron və ya mexaniki üsulla surətinin çıxarılması QADAĞANDIR!

ÖN SÖZ Qəbul im tahanlarına hazırlaşan gənclərə elmimetodiki kömək Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komis siyasının fəaliyyətinin m ühüm istiqam ətlərindən dir. Təqdim olunan vəsait bu istiqam ətdə görülən işlərin davamıdır. Abituriyent və yuxarı sinif şa girdləri üçün nəzərdə tutulan bu vəsait qəbul proq ram larının m əzm unu və tələbləri əsasında hazırlanıb. Vəsaitin zəruriliyi bir sıra amillərlə şərtlənir. Mə lum dur ki, təlim qarşısmda duran ən m ühüm vəzi fələrdən biri şagirdləri özünütəhsilə - müstəqil bilik almağa hazırlamaqdır. Çox təəssüflər olsun ki, tə lim prosesində bu cəhətdən hazırda ciddi çatışmaz lıqlar m üşahidə olunur və repetitor xidm ətindən geniş miqyasda istifadə olunmasının əsas səbəblə rindən biri də məhz elə budur. Bunu nəzərə aldıqda öz üzərində müstəqil çalışmaq istəyənlər üçün m ü vafiq vəsaitlərin nə dərəcədə gərəkli olduğu aydın laşır. Elə vəsaitlər ki, m üvafiq fənn üzrə bütöv kursun m əzm ununu yığcam, lakonik, sadə və anla şıqlı bir dildə izah edə bilsin. Belə vəsaitlərin hazır lanıb nəşr olunması bir də ona görə vacibdir ki, qəbula hazırlaşanların heç də hamısı hazırda bura xılış siniflərində oxuyan şagirdlər deyil, onlardan bir çoxu əvvəlki illərin məzunlarıdır. Aydm məsələ dir ki, onların da hamısının repetitor xidm ətindən istifadə etməyə imkanı yoxdur. Ümumiyyətlə, belə bir xidmətə ehtiyacı oldu-olmadı, hər bir abituri yentin öz üzərində m üstəqil çalışmasına səmərəli imkan yaradan, metodiki cəhətdən səviyyəli vəsait lərin hazırlanm asına bu gün böyük tələbat vardır. Vəsaitdə materialların seçimi və şərhi zamanı üç m ühüm elementin - müvafiq elmin əsaslan, təhsilin məqsədləri və abituriyentlərin üm um i bilik və yaş səviyyəsinin bir-birilə ən optimal nisbətdə əlaqələn dirilməsinə xüsusi diqqət yetirilib. Adətən, üm um i təhsil müəssisələrinin aşağı siniflərdə ötəri, bəsit şə kildə öyrədilənlərin yuxarı siniflərdə nisbətən də rindən mənimsədilməsi prinsipi əsasında tərtib olunur. Bu vəsait isə abituriyentlər və yuxarı sinif şagirdləri üçün nəzərdə tutulduğundan müəlliflər onu hazırlayarkən qəbul proqram ım n m əzm un və tələblərinə uyğun olaraq xətti prinsipi, yəni eyni bir

m övzu və məsələnin bir dəfə müfəssəl şərhi prinsi pini əsas götürüblər. Ona görə də m övcud fənnin bütün bölmələrinin bir kitabda verilməsi norm al qəbul edilməlidir. Əlbəttə, belə bir fikir yaranm a malıdır ki, qəbula hazırlaşmaq üçün yalnız mövcud vəsaitdən istifadə etmək kifayətdir. Vəsait dərsliklə ri əvəz etmir. Proqram materiallarının mənimsənil m əsində bunların hərəsinin öz yeri vardır. Vəsait hər bir şagirdin, abituriyentin dərsliklərdən öyrən diyi bilikləri tamamlayır, zənginləşdirir və sistem ləşdirir. O, biliklərin möhkəmləndirilməsi məqsədilə yerinə yetirilən təkrarlama mərhələsində xüsusilə əhəmiyyətli rol oynayır. Vəsaitə xas olan lakoniklik, şərh və izahlardakı yığcamlıq, m əzm u nu qısa, lakin dolğun ifadə etmək keyfiyyəti ondan istifadə edənlərə az bir vaxtda səmərəli nəticələr əl də etməyə imkan verir, inanırıq ki, bu üstünlükləri nə görə vəsait abituriyentlər üçün gərəkli bir m əlum at mənbəyi olacaqdır. Vəsaitləri hazırlayarkən müəlliflər təlim sahəsin də ölkəmizdə və beynəlxalq təcrübədə tətbiq olu nan m üasir m etodika və texnologiyalardan, m ütərəqqi üsul və vasitələrdən, o cümlədən testləşdirm ə m etodları və yoxlam alarmdan geniş istifadə etmişlər. Vəsaitlərin hazırlanmasına müvafiq sahənin nü fuzlu alimləri, tanınmış metodistləri, təcrübəli müəllimləri cəlb edilmiş, materiallar TQDK nəzdində elmi-metodiki sem inarlarda geniş m üzakirədən keçirilmiş, mütəxəssislərin rəyləri öyrənilmişdir. Bununla belə, təqdim olunan vəsait ideal sayıla bil məz, onda m üəyyən qüsurlar da ola bilər. Bunlar növbəti nəşrlərdə aradan qaldırılmalı və vəsait da ha da təkmilləşdirilməlidir. O dur ki, üm um i işimi zin xeyrinə materialla bağlı mülahizə, rəy və təkliflərinizi bildirməyi Sizdən xahiş edir və əvvəl cədən təşəkkürüm üzü bildiririk.

Məleykə Abbaszadə, Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının sədri

g ir iş Bu vəsait orta üm um təhsil məktəbləri ü çü n coğrafiya fənni üzrə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsdiq etdiyi tədris və TQDK-run ali məktəblərə qəbul proqram larının üm um i sintezi əsasmda hazırlanmışdır. Vəsaitin nəşrində əsas məqsəd ali məktəblərə qəbul olmaq istəyən abituriyentləri və yuxan sinif şagirdlərini coğrafiya fənni üzrə yığcam, sistemli və mükəmməl şəkildə hazırlanmış tədris m ateriallan ilə təm in etməkdir. Vəsait qəbul proqram ına uyğun olaraq, altı bölmədən ibarətdir: üm um i fiziki coğrafiya, materiklərin və okeanların fiziki coğrafiyası, Azərbaycan Respublikasının fiziki coğrafiyası, Azərbaycan Respublikasının iqtisadi və sosial coğrafiyası, dünyanın iqtisadi və sosial coğrafiyası, türk dünyasının coğrafiyası. Qəbul proqram ına uyğun olaraq hər bir bölm ədə əsas materiallar, faktlar, anlayışlar, səbəb-nəticə əlaqələri konkret və m əzm unlu şəkildə əksini tapmışdır. Üm um i fiziki coğrafiya bölməsində coğrafiya elminin əsas qanunauyğunluqlarım əks etdirən materiallar yerləşdirilmiş, bir çox m övzularda (plan və xəritə, Yerin Günəş və öz oxu ətrafında hərəkəti, at mosfer və s.) m üvafiq hesablama məsələləri həlli üsulları ilə birlikdə verilmişdir. M övzularm daha dərindən mənimsənilməsi ü çü n xəritələr, sxemlər, diaqramlar təqdim olunmuş və şərh edilmişdir. Digər bölmələrdə iqtisadi və sosial qanunların təsərrüfat xüsusiyyətləri açılmış, təbiət və cəmiyyət arasm da qarşılıqlı m ünasibətlərin sistemli təhlili verilmişdir. Bölmələrdə regional xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla fiziki və iqtisadi coğrafiyanın problemləri bir-biri ilə əlaqələndirilmişdir. Bu isə abituriyentlərə, yuxan sinif şagirdlərinə və üm umiyyətlə, vəsaitdən istifadə edənlərə coğrafiya fənnini daha dərindən öyrənməyə və ondan məntiqi nəticələr çıxarmağa köməklik göstərəcəkdir.

ÜMUMİ FİZİKİ COĞRAFİYA

Coğrafiya elminin formalaşmasında Eratosfenin (b.e.ə. II—I əsrlər) xidməti böyükdür. Coğrafiya

Coğrafiya elminin yaranması və inkişafı Coğrafiya elmi ən qədim elm lərdən biridir. "Coğrafiya" term ininin yunancadan tərcüməsi "Yeri təsvir edirəm" dem əkdir (geo - Yer, qrafo çəkmək, təsvir etmək). H azırda bu elm iki əsas hissədən ibarətdir: fiziki coğrafiya, iqtisadi və sosial coğrafiya. Bir elm kimi fiziki coğrafiya Yer səthinin təbiətini və orada baş verən hadisələri öyrənir. İqtisadi və sosial coğrafiya isə əhali və onun təsərrüfat fəaliyyətini öyrənir. Coğrafiya bir sıra elm sahələri ilə qarşılıqlı əlaqəyə malikdir. Lakin o daha çox geologiya, riyaziyyat, fizika, kimya, biologiya, iqtisadiyyat elmləri ilə bağlıdır. Fiziki coğrafiya geomorfologiya, iqlimşünaslıq, hidrologiya, torpaq coğrafiyası, biocoğrafiya, landşaftşünaslıq, geoekologiya və s. sahələri özündə birləşdirir. Fiziki coğrafiyanın ən sıx əlaqədə olduğu elm sahələri geologiya, geofizika, geokimya, biologiya və s.-dir. Fiziki coğrafiya təbii şəraiti və təbii ehtiyatlan tədqiq etməklə onların insan həyatında rolunu, insanların təbiətə təsirini öyrənir. Coğrafiya elminin yaranm ası və inkişafı uzun sürən tarixi prosesdir. Qədim dövrdə coğrafiya təsviri xarakter daşımışdır. Səyyahları, dənizçiləri, tacirləri ilk coğrafiyaşünaslar saymaq olar. Bu elm quldarlıq dövründə Şərqdə yaransa da, Şərqin tənəzzülündən sonra onun mərkəzi Yunanıstana və Misirə keçmişdir. Qədim dövrün coğrafiyası haqda m əlum atlar Herodot, Aristotel, Eratosfen, Strabon, Ptolemey və başqalarının əsərlərində üm um i ləşdirilmişdir.

A Şəkil 1. İlk xəritələr

term inini ilk dəfə işlədən Eratosfen, həm də Yer kürəsinin bizə m əlum olan ilk xəritəsinin, ilk coğrafiya kitabının müəllifi olub, Yer çevrəsinin ölçülərini ilk hesablayan alimdir. Strabon (b.e.ə. I eram ızın I əsrləri) böyük həcmli "Coğrafiya" kitabının müəllifidir (17 cilddən ibarətdir, XI kitabda Qafqaz və Azərbaycan haqqm da m əlum at verilir). Ptolemey öz xəritəsində ilk dəfə m eridian və paralellər çəkmiş, Yerin kürə form asında olmasmı nəzərə almışdır. O, Qafqaz Albaniyası (qədim Azərbaycan) haqda geniş m əlum at vermişdir. Eratosfen və Ptolemeyin xəritəsində təqribən eyni ərazilər (Şimali Afrika, Avropa, On Asiya) təsvir olunsa da, nisbətən m ükəm məl olan Ptolomeyin xəritəsindən XV əsrə qədər istifadə olunm uşdur (şəkil 1). Güm an olunur ki, ilk qlobusu b.e.ə. III əsrdə yaşamış yunanıstanlı Krates Mallosski tərtib etmişdir. Orta əsrlər dövründə alim və səyyahlar, tacirlər coğrafi m əlum atlarm əldə edilməsində m ühüm rol oynamışlar. Əl-Biruni (973-1048) Şərqdə ilk qlo busu tərtib etmiş, Yerin ölçülərini daha dəqiqliklə vermişdir. N.Tusi (1201-1274) Yeri iqlimlərə

bölmüş, XIII əsrdə m əşhur olan 256 şəhərin koordinat cədvəlini tərtib etmişdir. Kapitalizmin inkişafı dövründə bazarların genişləndirilməsi, yeni xammal m ənbələrinin və ticarət yollarının axtarılması coğrafiya elminin inkişafı üçü n əlverişli şərait yaratdı. XV-XVIII əsrlərdə Böyük Coğrafi kəşflər nəticəsində əksər m ateriklərin sahil xətləri m üəyyən edilmiş, Yer kürəsinin çox hissəsi öyrənilmişdi. X.Kolumb və onun müəllimi Toskanelliyə N.Tusinin tərtib etdiyi koordinat cədvəli, Yerin kürə form asında olması haqda fərziyyələr m əlum idi. O dur ki, Kolumb 1492-ci ildə Hindistana dəniz yolu ilə çatm aq məqsədilə qərbə doğru səyahətə çıxdı. İki ay üzdükdən sonra yeni torpaqlar gördü və buram Vest-H ind, yerli əhalini isə hindu adlandırdı. Bu torpaqları Kolumb kəşf etsə də, Ameriqo de Vespuççi həmin əraziləri 1498-d ildə tədqiq edərək, buranın yeni m aterik olduğunu sübut etdiyi üçün, onu Amerika adlandırm ışlar. Vasko da Qama 1498-ci ildə Afrikanın cənubundan keçərək A vropadan H indistana dəniz yolu olduğunu kəşf etdi. F.Magellan 1519-cu ildə qərb istiqamətində

▲ Şəkil 2. Böyük Coğrafi kəşflər.

ÜMUMİ FİZİKİ COĞRAFİYA

səyahətə çıxdı, ekspedisiya üzvlərinin bir hissəsi 1522-ci ildə şərqdən öz vətənlərinə qayıtdı. Bu ilk dünya səyahəti coğrafiya elminə iki böyük töhfə verdi: 1) Yerin kürə formasında olması fikri əyani sübut olundu; 2) Dünya okeanının vahidliyi sübuta yetirildi (şəkil 2). XVII əsrdə hollandlar (V.Yanson, A.Tasman) Avstraliyam kəşf etdilər. XVIII əsrdə ingilis səyyahı C. Kuk dünya səyahətinə çıxmış, bu zam an bir sıra əraziləri kəşf və tədqiq etmişdir. O, həm çinin ilk dəfə Avstraliyanın m üstəqil m aterik olduğunu sübut etmişdir. 1819-1821-ci illərdə rus dənizçiləri F.Bellinshauzen və M.Lazarev A ntarktidam kəşf etdilər. Şimal coğrafi qütbə ilk dəfə 1909-cu ildə Robert Piri, cənub qütbə isə 1911-ci ilin dekabrm da Rual Amundsen, 1912-ci ilin yanvarında isə Robert Skott çatmışlar.

I Fəsil PLAN VƏ XƏRİTƏ

§ H. Z.Şirvani (1780-1838) 40 il ərzində Şimali Afrika, Cənub-Qərbi, Cənubi, Mərkəzi və Cənub-Şərqi Asiyam öyrənmişdir. M üasir dövrdə fiziki coğrafiya elminin qarşısmda duran əsas məsələlər yeni m etod və cihazlardan istifadə etməklə Yerin daxili quruluşunu, atmosferi, Dünya okeanım, kosmosu, geoekoloji vəziyyəti tədqiq etmək, insan və təbiət arasm da qarşılıqlı təsirlə bağlı problemləri öyrənmək və proqnoz verməkdir.

Plan

Coğrafiya elminin inkişafında, Yerin hərtərəfli öyrənilməsi və təsvirində kartoqrafiyanın rolu böyükdür. Kartoqrafiya Yerin təsviri üsulları haqqm da elmdir.

Plan, xəritə və qlobus kartoqrafik təsvirin növləridir. Plan m əhəllin yuxarıdan görünüşünün miqyaslı və şərti işarəli təsviridir. Planın tərtibi miqyasın təyini ilə başlayır. Miqyas Yer səthinin I. Qədim dövr (ibtidai təsəvvürlər dövrü - V kartoqrafik təsvirlərdə kiçiltmə nisbətini göstərən əsrə qədər) - təbiətdə hər şey miflərlə kəsrdir. Məsələn, yer səthində ölçüləri 4 km • 4 km əlaqələndirilir, yerin m üstəvi olduğu düşünülür. olan məhəllin planım ölçüləri 50 sm • 50 sm olan 2. Orta əsrlər dövrü (V-XIV əsrlər) - kiçik planşetdə tərtib etm ək üçün hansı miqyası qəbul edəcəyimizi təyin edək. Miqyası təyin etmək üçün 1 yelkənli gəmilərlə səyahətə çıxılır. Yerin daha sm-ə m əhəldə uyğun gələn məsafəm tapm aq böyük olduğu qəbul edilir. lazımdır. 4 km = 400 000 sm. Sadə tənasüb quraq: 3. Böyük Coğrafi kəşflər dövrü (XV-XVIH əsrlər) 50 s m ---------400 000 sm demək olar ki, Yerin bütün hissələri kəşf edilir. Beləliklə, Yer haqqm da coğrafi bilik və təsəvvürlərin inkişafım dörd m ərhələyə ayırmaq olar:

4. M üasir dövr - m üasir texnikanın köməyi ilə Yer kürəsində baş verən bütün proseslər dərindən öyrənilir.

1 s m -------- x sm

x = (400 000 • 1): 50 = 8 000

Deməli, verilən ölçülərə uyğun olaraq, məhəllin planım tərtib etmək üçün kiçilmə nisbəti 8 000-dir, yəni miqyas 1:8 000 təyin olunur. Formasma görə

miqyaslar üç yerə bölünür: ədədi miqyas, adlı (izahlı) miqyas və xətti miqyas. 1:10 000, 1:50 000, 1:2 500 000 və s. ədədi miqyas adlanır. Ədədi m iqyasdan m iqyasın kəmiyyəti (kartoqrafik təsvir növlərinin 1 sm -nə yer səthində uyğun gələn məsafə) tapılır və bu, yazılış formasma görə adh (izahlı) miqyas adlanır. 1:500 000 və 1:2 500 000 ədədi m iqyasların izahlı miqyasım təyin edək: 500 000 sm = 5000 m = 5 km; 2 500 000 sm = 25 km. Verilən ədədi miqyasların, m üvafiq olaraq izahlı miqyasları 1 sm -də 5 km və 1 sm -də 25 km kimi yazılır.

(şimal-şərq, cənub-şərq, cənub-qərb, şimal-qərb və s . ) v a rd ır. Qədim Yunanıstanda istiqaməti Günəşə əsasən təyin edirdilər. Oriyentasiya (səmtlənmə) anlayışı da oriyens (şərq, Günəş çıxan tərəf) sözündən götürülm üşdür. Üfüqün tərəflərini yerli obyektlərə (ağacm gövdəsində bitən mamır, günorta vaxtı şaquli dirəyin kölgəsi), qütb ulduzuna və s. əsasən təyin etm ək m üm kün olsa da, m üasir dövrdə üfüqün cəhətlərini kom pas vasitəsi ilə təyin edirlər.

Ədədi və izahlı miqyasın qrafik üsulla ifadəsi xətti miqyas adlanır və aşağıdakı kimi göstərilir:

C) 25" " a) 1:2500 -

100 m“ XƏttİ mİ(lyaS-

ədədi miqyas.

b) 1 sm-də 25 m - adlı (izahlı) miqyas. Yer səthindəki coğrafi obyektlərin kartoqrafik təsvirlərini verm ək üçün şərti işarələrdən istifadə olunur. Məhəllin planında şərti işarələr təsvir etdiyi obyektlərin m üəyyən əlamətlərini yada salır. Məsələn, bitki örtüyü və su obyektləri öz rəngləri ilə, zavod tüstü borusu ilə və s. təsvir olunur. Ümumiyyətlə, şərti işarələri üç əsas qrupa bölmək olar: sahəvi (konturlu), xətti və miqyassız. Miqyaslı (konturlu və xətti) şərti işarələrin köməyi ilə təsvir olunan obyektlərin m üəyyən ölçülərini miqyasa əsasən təyin etmək m üm kündür: konturlu (sahəvi) şərti işarələrin köməyi ilə təsvir edilən obyektin sa həsini təyin etm ək olar (bağ, bostan, çəmən, meşə, göl və s.); xətti şərti işarələrin köməyi ilə təsvir olunan obyektin (yollar, rabitə xətləri, çaylar və s) uzunluğunu təyin etmək m üm kün olsa da, onların enini təyin etm ək olmur. Miqyassız şərti işarələrin köməyi ilə obyektin (su quyusu, dəyirm an, zavod, məktəb, m ayak və s.) ancaq yerini təyin etmək m üm kündür. Üfüq - m üşahidəçinin öz ətrafında gözlə görə bildiyi Yer səthinin bir hissəsidir. Məhəldə cəhət təyini üfüqün tərəflərinin müəyyənləşdirilməsi deməkdir. Üfüqün 4 əsas (şimal, şərq, cənub, qərb) və 12 aralıq cəhəti

A Şəkil 3. A zim utun təyin olunması. İlk sadə kom pas b.e.ə. II əsrdə Çində kəşf edilmiş, orta əsrlərdə A vropada təkmilləşdiril mişdir. Yer kürəsinin Şimal və Cənub coğrafi qütbləri yaxınlığında (Kanada Arktika arxipelağı və A ntarktidada Adeli torpağı) güclü m aqnit sahəsinin olması maqnitlənmiş kom pas əqrəbini bu səmtə yönəldir. Həm in sahələr m aqnit qütbləri adlanır. Kompas əqrəbinin göstərdiyi əsas istiqamətlər şim al-cənub istiqamətləridir. M əhəldə müxtəlif obyektlərin birinin digərinə nəzərən mövqeyini təyin etmək üçün azim utdan istifadə olunur.

səthinin qorunusu

r-jı

rESS S dRfrmrfi B ffillB ı

Şəkil 4. Məhəllin təsviri və şərti işarələr.

|lp |

Abadlaşdırılmış qrunt yohı

Torpaq yolu. Taxta törpü

Məktəb

A erofotoşək il Cığır. S u quyusu

m Bənd (beton)

Demir yofcı və stansiya

Bulaq Veİ dəyirmanı

ırafik xəritə

Su dəyirmanı

Ip g g g g ^ g

göstəriciləri ıbq

ü ı l

C 8

■ggp

m Uçurum

Seyrək m eşə

Azim ut - (ərəbcə əs-səm t - istiqamət) şimala olan istiqamətlə verilən istiqamət arasm da qalan və saat əqrəbi hərəkəti istiqam ətində ölçülən 0° ilə 360° arasm da dəyişən bucaqdır. Üfüqün əsas istiqamətlərinin azimutlan: şimal - 0° (360°), şərq 90°, cənub - 180°, qərb - 270°; aralıq istiqamətlərin azimutları: şim al-şərq - 45°, cənub-şərq -135°, cənub-qərb - 225°, şim al-qərb - 315° və s. Şəkildə

Kolluq

ağac 45° azim utda yerləşir (şəkil 3). Plan və xəritədə şərti olaraq yuxarı - şimal, sağ şərq, aşağı - cənub, sol - qərb istiqamətlərini göstərir.

NUMUNƏLƏR Qayda: Verilən azim ut bucağı 180°-dən kiçikdirsə/ geri qayıdılan azim utu təyin etmək üçün verilənin üzərinə 180° əlavə etmək, 180°-dən böyükdürsə veriləndən 180° çıxmaq lazımdır. ► 225° azim ut üfüqün hansı tərəfini göstərir?

Həlli: Bilirik ki, 225° azimut 180° (cənub) ilə 270° (qərb) arasındadır, yəni üfüqün cənub-qərb tərəfini göstərir. ► 135° azim utla gedən səyyah hansı azim ut və istiqamətlə geri qayıtmalıdır?

Həlli: 135° +180° = 315°. Deməli, səyyah geriyə 315° azimutla və ya şimal-qərb istiqamətilə qayıtmalıdır. ► 225° azim utla gedən səyyah hansı azim ut və istiqamətlə geri qayıtmalıdır? 11

Həlli: 225°-180°=45° Deməli, səyyah geriyə qayıtmaq üçün 45°-lik azim utu seçməlidir. 45° azim ut isə üfüqün şimal-şərqində yerləşir.

olan hündürlüyü (şaquli məsafəsi) m ütləq hündürlük adlanır (Azərbaycanda m ütləq h ü n dürlüklər Baltik dənizi səviyyəsinə əsasən ölçülür).

► Səyyah düşərgədən çıxaraq əvvəl 270° azim utla 5 km, sonra şimal istiqamətilə yenidən 5 km hərəkət etdi. O, düşərgəyə ən qısa yolla hansı azim ut və istiqamətlə qayıtmalıdır?

Şəkildə A nöqtəsinin B nöqtəsinə nəzərən (h) hündürlük fərqi nisbi, A nöqtəsinin okean səviyyəsindən hündürlük fərqi (H) m ütləq hündürlükdür (şəkil 7).

Həlli: Çalışmanın həllini sxemdə (şəkil 6) göstərək. A m əntəqəsindən (düşərgədən) 270° azimutla (qərb istiqamətilə) 5 km gedən səyyah B m əntəqəsinə gəlir və oradan şimal istiqamətilə( 0° azimutla) 5 km gedərək C məntəqəsinə çatır. Gedilən məsafələr bərabər olduğu üçün A m əntəqəsinin (düşərgə) C -dən 135° azim utda olduğunu təyin etmək olar. Deməli, səyyah geriyə 135° azim utla və ya cənub-şərq istiqamətilə qayıtmalıdır.

Relyef plan və topoqrafik xəritədə horizontallann köməyi ilə təsvir edilir. Eyni m ütləq hündürlüyə malik nöqtələri birləşdirən səlis əyri xətlər horizontal (izohips) adlanır. Qonşu horizontallar arasındakı hündürlük fərqi kəsmə hündürlüyü adlanır. Plan və topoqrafik xəritələrdə kəsmə hündürlüyü təsvirin bütün hissələrində sabitdir və nisbətən kiçikdir (1 m, 5 m, 10 m və s.). Kiçik miqyaslı fiziki xəritələrdə isə kəsmə A

C s. S S

B..........

A ▲

Şəkil 7. Nöqtənin nisbi (h) və m ütləq (H) hündürlüyü ▲ Şəkil 6. Planda relyefin təsviri. Yer səthində hündürlük xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən dağlar, düzənliklər, çökəkliklər m övcuddur. Yer səthinin bu nahamarlıqlarmm cəmi relyef adlanır. Plan çəkmək üçün ərazidəki dağ və təpələrin hündürlüyünü, çökəkliklərin dərinliyini bilmək lazımdır. Bu zam an nisbi və m ütləq hündürlük anlayışlarından istifadə edilir. Yer səthində bir nöqtənin digər nöqtəyə nisbətən şaquli xətt üzrə hündürlük fərqi nisbi hündürlük adlanır. Nisbi hündürlüyü sadə halda məktəb niveliri vasitəsilə ölçürlər. Plan və xəritədə relyef m ütləq hündürlüklər əsasmda tərtib olunur. Nöqtənin okean və ya dəniz səviyyəsindən 12

hündürlüyü relyefin m ürəkkəbliyindən asılı olaraq təsvirin müxtəlif hissələrində müxtəlifdir, daha böyükdür (200 m, 500 m, 1000 m və s.) və horizontallar arasm dakı sahələr lay-lay rənglənir. Kiçik miqyaslı fiziki xəritələrdə relyefi "oxumaq" üçün xəritənin kənarm da hündürlük və dərinlik şkalası verilir. H ündürlük şkalası quru səthinin relyefini, dərinlik şkalası isə dəniz dibinin relyefini "oxumağa" köməklik göstərir. Şəkildə (şəkil 8) kəsmə hündürlüyü 10 m -d ir (120-110=10). Horizontallara əsasən relyefi oxumaq m üm kündür. Horizontallar bir-birinə yaxmdırsa, yamac dik (A - B istiqaməti), horizontallar aralıdırsa, yamac az meyillidir (A - C istiqaməti). Yamacm hansı tərəfə alçalma istiqamətini berqştrix və ya horizontal üzərində yazılmış rəqəmin köm əyi. ilə təyin etm ək m üm kündür. Berqştrix yamacm

olunur. Yerüstü planalm a m ürəkkəb alətlərin (teodolit, bussol və s.) köməyi ilə çəkilən dəqiq planalm adan və sadə alətlərin (kompas, vizir xətkeşi, ruletka və s.) köməyi ilə tərtib olunan gözəyarı planalmadan ibarətdir. Gözəyarı planalma qütb planalmasma (planalma bir nöqtədən aparılır) və m arşrut planalm asm a (planalma bir neçə nöqtədən aparılır) bölünür. ▲ Şəkil 8. alçalm a və uyğun olaraq səth axınlarının istiqamətini göstərən, horizontala perpendikulyar çəkilmiş kiçik xətlərdir. Horizontal üzərində yazılmış rəqəm in yuxarı tərəfi yüksəlmə istiqamətini göstərir. Şəkildə A nöqtəsi zirvədə hakim yüksəklikdir, B və C nöqtələri ətəkdə eyni m ütləq hündürlükdə yerləşir. D nöqtəsi hündürlüyü 100 m olan horizontal üzərindədir. Bu halda D nöqtəsi A nöqtəsindən 25 m alçaqda (125-100=25), B və C nöqtələrindən 10 m yüksəkdə (100-90=10) yerləşir. Qapalı horizontallarla təsvir edilmiş relyef form asm da daxili və kənar horizontal anlayışlarından istifadə olunur. Belə halda berqştrix daxilə doğrudursa çökəklik, kənara doğrudursa dağ (təpə) təsvir olunur (şəkil 10). H azırda Yer səthinin planı havadan (kosmik və aeroplanalma) və yerüstü planalm a yolu ilə tərtib

NÜMUNƏLƏR ► Kəsmə hündürlüyün 25 m olduğunu nəzərə alıb, sxemə əsasən (şəkil 9) kənar horizontalm hündürlüyünü və dağın nisbi hündürlüyünü təyin edin.

▲ Şəkil 9.

◄

Şəkil 10. Relyefin qabarıq və çökək formalarının hori zontallarla təsviri.

Həlli: İlk növbədə zirvəyə yaxın olan daxili horizontalın hündürlüyünü tapaq. Bunun üçün zirvənin m ütləq hündürlüyünü (415 m) kəsmə hündürlüyə bölək: 415 : 25 = 16 (qalıq 15 m). Tapdığımız qalıq (15 m) zirvə ilə ona ən yaxm (daxili) horizontal arasm dakı hündürlük fərqidir. Onda, daxili horizontalm m ütləq hündürlüyü 415-15=400 m-dir. Kəsmə hündürlüyə əsasən daxili və kənar horizontallar arasındakı hündürlük fərqinin 25-3 = 75 m olduğunu təyin edirik. Onda kənar horizontalm hündürlüyü 400-75=325 m-dir. Dağın nisbi hündürlüyü isə (zirvə ilə ətək arasmda hündürlük fərqi) AH=415 - 325 = 90 m-dir. ► Kəsmə hündürlüyün 50 m olduğunu nəzərə alıb, sxemə əsasən (şəkil 11) çökəkliyin dərinliyini təyin edin.

▲ Şəkil 11.

§3 .

Yerin forması və ölçüləri Yerin forması haqda ilk təsəvvürlər onu müstəvi şəklində təsvir edir. Homer (b.e.ə. VIII əsr) Yerin hamar, H erodot (b.e.ə. V əsr) isə oval formada olması fikrini söyləmişlər. Yerin kürə forması haqda ən qədim fikir Pifaqora məxsusdur. Pifaqorun fikrincə, təbiətdə hər şey harmonik, mükəm məl və gözəl olduğu kimi, Yer də həndəsi cisimlərin ən mükəmməli olan kürəyə bənzəməlidir. Ay tutulm aları əsasm da Aristotel Yerin kürə form asında olması haqqında qəti fikir söyləmişdir. Eratosfen isə Günəş şüalarının düşmə bucağına əsasən Yerin kürə form asm da olmasmı qeyd etməklə yanaşı, ilk dəfə onun ölçülərini (radiusunun 6310 km., çevrəsinin uzunluğunun 39500 km.) hesablamışdır. Əl-Biruni (X-XI əsrlər) Yer ölçülərini daha dəqiq təyin etmiş, onun Günəş ətrafında hərəkət etdiyini söyləmişdir. Bu sahədə N.Tusinin də böyük xidmətləri olmuşdur.

Həlli: İlk növbədə verilmiş hakim yüksəkliyə (165 m) əsasən daxili horizontalm hündürlüyünü tapaq. Bunun üçün H 1=M+(h-q) ifadəsindən istifadə edək (burada H j-daxili horizontalm hündürlüyü, M -verilən hakim yüksəklik, h-kəsm ə hündürlük, q-qalıq). 165:50=3 (qalıq 15 m). H 1=165+(50-15)=200m. Kənar horizontalm hündürlüyü H 2=H1+(h-4)=200+ +(504)=400 m. Onda çökəkliyin dərinliyi AH=400-165=235 m-dir.

▲ Şəkil 12. Yerin forma və ölçüləri. 14

■■■

bhhhhsbbhhbshhi

İ.Nyuton Yerin tam kürə deyil, qütblərdən basıq olduğunu, yəni ellipsoid formasında olması fikrini söyləmişdir. Son dövrlərdə kosmik tədqiqatlar nəticəsində m əlum olm uşdur ki, Yerin Şimal qütb sahəsi Cənub qütb sahəsinə nisbətən bir qədər qabarıqdır. Ürəyə oxşadığını nəzərə alıb onu kardioid adlandırm aq m üm kündür. Lakin Yer heç bir həndəsi fiquru təkrarlam ır və onun özünəməxsus forması var. Buna görə də onu geoid adlandırırlar. 1924-cü il Beynəlxalq sazişinə görə Yerin ölçüləri aşağıdakı kimi qəbul edilmişdir: 1. Ekvator radiusu

6378 km

2. Qütb radiusu

6357 km

3. Yerin basıqlığı

21 km

4. Ekvator çevrəsinin uzunluğu

40076 km

5. M eridian çevrəsinin uzunluğu

40009 km

6. Yerin üm um i sahəsi

510 mln. km2

7. Yerin su səthinin sahəsi

361 mln. km 2

8. Yerin quru sahəsi

149 mln. km2

Qlobus Yerin kiçildilmiş modelidir. O, Yerin formasım daha dəqiq əks etdirdiyindən, bütün

HHH1

■

coğrafi obyektlər Yer səthində olduğu kimi, özünəoxşar təsvir olunur. Ən qədim qlobuslar hələ qədim Yunanıstanda hazırlansa da, onların heç biri bizə gəlib çatmamışdır. Bəzi m ənbələrə görə ilk qlobusu eram ızdan əvvəl III əsrdə yaşamış M.Krates düzəltmişdir. Şərqdə ilk qlobuslardan birinin Əl-Biruni tərəfindən hazırlanması m əlum dur. A vropada hazırlanm ış və dövrüm üzə qədər gəlib çatan qlobusun müəllifi M.Behaymdır (1492). Tədris məqsədilə hazırlanm ış qlobuslar miqyasına görə üç yerə bölünür: 1:30 000 000 (böyük), 1:50 000 000 (orta) və 1:83 000 000 (kiçik) miqyaslı. Yerin xəyali fırlanma oxunun Yer səthi ilə kəsişdiyi nöqtələr coğrafi qütblər (şimal və cənub) adlanır. Yer səthindən keçməklə coğrafi qütbləri birləşdirən ən qısa xəyali xətlər m eridian (latınca "günorta xətti") adlanır. Günəşin zenitdə olmadığı nöqtələrdə şaquli dirəyin kölgəsinin ən qısa olduğu an (Günəşin üfüqdə ən yüksəkdə göründüyü an) Şimal yarım kürəsində kölgə düz şimal, cənub yarım kürəsində isə cənub coğrafi qütbünə istiqamətlənir. M eridian həm in anda kölgə ilə üstüstə düşür. Hər bir nöqtədən m eridian çəkmək m üm kündür və bütün m eridianların uzunluqları bir-birinə bərabərdir. l°-lik m eridian qövsünün

UMUMI FIZIKI COĞRAFİYA

uzunluğu 20004,5 km: 180°~111,1 km -dir. 1884-cü ildə London yaxmlığındakı Qrinviç rəsədxanasm dan keçən m eridian Sıfırıncı və ya Başlanğıc (Qrinviç) m eridian kimi qəbul edilmişdir.

► Bakı şəhəri 40° şimal paralelində yerləşir. Bakıdan Ekvatora və Şimal qütbünə qədər olan məsafəni təyin edin.

Qlobusda Coğrafi qütblərdən eyni məsafədə çəkilmiş çevrə Ekvator (mənası "tənbölən") adlanır. Ekvator Yer səthində çəkilə bilən ən böyük çevrədir. Qlobusda ekvatora paralel olaraq çəkilmiş çevrələr paralellər adlanır. Yerin kürəvi əyriliyindən asılı olaraq ekvatordan qütblərə doğru getdikcə paralellərin radiusu və uyğun olaraq l°-lik paralel qövsünün uzunluğu (km-lə) azalır. l°-lik paralel qövsünün uzunluğu:

0°-lik paraleldə (ekvatorda)..................111,3 km

Həlli: Bakı ilə Ekvator arasm da 40° m eridian qövsü var. Asanlıqla hesablayırıq ki, bu məsafə 4440 km -dir (40-111=4440). Bakı ilə Şimal qütbü arasındakı məsafə 90°-40°=50°-dir. Onda Bakı ilə Şimal qütbü arasm da Yer səthi üzrə məsafə 50° • 111=5550 km -dir. ► Eyni m eridian üzərində yerləşən A və B məntəqələri arasındakı həqiqi məsafə 5883 km -dir. Bu m əntəqələr arasındakı məsafə neçə dərəcəlik m eridian qövsünə bərabərdir?

Həlli: l°-lik m eridian qövsünün uzunluğunu bilirik. O dur ki:

10°-lik paraleldə..............................................109,6km

1°---------------------111 km

20°-lik paraleldə..............................................104,6km

X°------------------ 5883 km

30°-lik paraleldə................................................96,5km

x=(5883 • 1) :111=53° hesablayırıq.

► 40° paralel üzərində yerləşən A və B m əntəqələri arasındakı məsafə 30°-lik qövsə 50°-lik paraleldə................................................71,7km bərabərdir. Bu m əntəqələr arasm dakı həqiqi 60°-lik paraleldə................................................55,8km məsafəni hesblaym.

40°-lik paraleldə................................................85,4km

70°-lik paraleldə................................................38,2km

Həlli: Yuxarıdakı cədvəldən göründüyü kimi, 40° paraleldə l°-lik qövsün uzunluğu 85,4 km -dir. 80°-lik paraleldə................................................19,4km O dur ki: 90° (qütblərdə).......................................................0 1°------------------85,4 km 30°---------------x km x=(30 • 85,4): 1=2562 km təyin edirik.

NÜMUNƏLƏR ► Eyni m eridian üzərində yerləşən A və B m əntəqələri arasm dakı məsafə 25°-lik qövsə bərabərdir. Həm in m əntəqələr arasm da həqiqi məsafəm təyin edin.

Həlli: l°-lik m eridian qövsünün uzunluğunun təqribən 111 km olduğunu bildiyimiz üçün: 1°----------------111 km 25°-------------- x km x =(25 • 111):1=2775 km olduğunu hesablaymq.

§ 4 .

Coğrafiya xəritəsi Coğrafiya xəritəsi yer səthinin bütövlükdə və ya onun böyük hissələrinin m üstəvi üzərində kiçildilmiş, şərti işarələrlə verilmiş və üm um iləş dirilmiş təsviridir. Xəritənin miqyası kiçildikcə, onun təsvir imkanları azalır. O dur ki, daha vacib obyektlər seçilib göstərilir. Xəritənin m iqyasından və m əqsədindən asılı olaraq obyektlərin seçilib, sadələşdirilib göstərilməsi kartoqrafik genera lizasiya (ümumiləşdirmə) adlanır. Miqyas kiçildikcə üm um iləşdirm ə çoxalır. Məsələn, 1:25000, 1:50000 və 1:200000 miqyaslı xəritələrdən sonuncuda generalizasiya daha çoxdur. Xəritələri miqyasına, m əzm ununa və əhatə etdiyi əraziyə görə qruplaşdırırlar. Miqyasına görə xəritələr böyük miqyaslı (1:200 000-də daxil olmaqla; 1:10 000; 1:50 000; 1:100 000 və s.) və ya topoqrafik xəritələr; orta miqyaslı (l:200000-dən 1:1 000 000-a qədər) və ya icm al-topoqrafik xəritələr; kiçik miqyaslı (1:1 000 000-dan çox kiçildümiş; 1:2 500 000, 1:10 000 000 və s.) və ya icmal xəritələrinə bölünür. Xəritələr əhatə etdiyi əraziyə görə dünya və ya yarım kürələr, iri regionlar (materiklər, okeanlar), dövlət və onun hissələrini əks etdirən xəritələrə bölünür. M əzm ununa görə xəritələr ümumcoğrafi (bütün

kom ponentlər eyni səviyyədə əks olunur) və tem atik (ancaq m üəyyən m əzm unda m əlum at verən xəritələr - iqlim, torpaq, əhali və s.) xəritələrə bölünür. Kompleks xəritələrdə isə qarşılıqlı əlaqədə olan kom ponentlər birgə təsvir olunur. Kiçikmiqyaslı fiziki xəritələrdə quru səthinin relyefi horizontallar və lay-lay rəngləmə, su sahələri isə izobat (eyni dərinliyə malik nöqtələri birləşdirən xətlər) və lay-lay rəngləm ənin köməyi ilə təsvir olunur. Xəritə təhrifli, lakin riyazi təsvir vasitəsidir. Xəritədə təhriflər Yerin kürəvi səthinin m üstəvi səth üzərində dəqiq göstərilə bilm əm əsindən yaranır. Xəritədə olan təhriflərin növləri: 1. Məsafə (uzunluqların) təhrifi (məsələn, bütün m eridianların uzunluqları bərabər olduğu halda, xəritədə bu bərabərlik itir); 2. Bucaq təhrifi (məsələn, m eridianlar ekvatorla düz bucaq altında kəsişdiyi halda, xəritənin bütün yerlərində bu gözlənilmir); 3. Forma təhrifi (məsələn, Şimali Amerikanın forması müxtəlif proyeksiyalarda tərtib olunm uş xəritələrdə ya dartılmış, ya da sıxılmış şəkildə göstərilir); 4. Sahə təhrifi (məsələn, Qrenlandiya Avstraliya dan dəfələrlə kiçik olduğu halda, bir çox xəritələrdə onlar eyni böyüklükdə təsvir olunur). Xəritələrin istifadə m əqsədindən asılı olaraq, qlobus səthini m üstəvi səthə açm aq üçün müxtəlif həndəsi fiqurlardan istifadə olunur. Sferik səthdən m üstəvi səthə keçmə üsulu kartoqrafik proyeksiya adlanır, istifadə olunan köməkçi həndəsi ◄

Şəkil 14. Qlobus səthinin müstəviyə köçürülməsi.

fiqurlardan asılı olaraq kartoqrafik proyeksiyalar silindrik (şəkil 15), konus (şəkil 16. A), azimutal (şəkil 16. B) və çoxüzlü proyeksiyalara bölünür. Bu proyeksiyalarda qlobusun həndəsi səthlərə toxunduğu xətt və ya nöqtədə təhrif olmur. Bu xətt və ya nöqtə sıfır (0) təhrifli xətt (nöqtə) adlanır. O nlardan uzaqlaşdıqca təhrif artır. O dur ki, xəritənin müxtəlif hissələrində, hesablama apararkən xəritənin kənarında verilmiş miqyasa

(bu baş miqyas adlanır) əsaslandıqda dəqiq olmayan nəticələr əldə olunur. Xəritənin müxtəlif hissələrində hesablama apararkən xüsusi miqyas təyin olunur və bunun əsasında ölçmə işləri aparılır. Xüsusi miqyas, verilən ərazidə l°-lik m eridian və ya paralelin uzunluğuna əsasən təyin olunur. Topoqrafik xəritələrdə və planda Yer səthinin daha kiçik hissəsi təsvir olunduğu və səth m üstəvi kimi qəbul olunduğu üçün təhrif çox cüzi olur və hesablama zamanı, praktiki olaraq nəzərə alınmır. Kiçikmiqyaslı xəritədə sıfır təhrifli xətt və ya nöqtədə xüsusi miqyas baş miqyasa bərabərdir. Təhrif xüsusiyyətlərinə görə kartoqrafik proyeksiyalar bərabərbucaqlı, bərabərsahəli və ixtiyari (sərbəst) proyeksiyalara bölünür. Qlobusda və xaritədə m eridian və paralellərin kəsişm əsindən yaranan şəbəkə dərəcə toru (kartoqrafik şəbəkə) adlanır. Dərəcə toru cəhətlərin təyin edilməsində, coğrafi koordinatların hesablanmasında əsas rol oynayır. Yer səthində istənilən nöqtənin Ekvatora və Başlanğıc (Qrinviç) m eridianına nəzərən mövqeyi onun coğrafi koordinatları adlanır. Coğrafi koordinatlar coğrafi enlik və coğrafi uzunluqla ifadə olunur. Coğrafi enlik nöqtənin Ekvatordan dərəcələrlə ifadə olunan məsafəsidir. Ekvator 0°-lik, coğrafi qütblər isə 90°-lik coğrafi enliyə malikdir. Ekvatordan şimalda şimal enliyi ( şm.e.) -şim al yarımkürəsi, cənubda cənub enliyi (c.e.) -cənub yarım kürəsi yerləşir. Məsələn, Bakı 40° şm.e., Sidney 34° c.e. -d ə yerləşir. Coğrafi uzunluq nöqtənin Başlanğıc m eridiandan dərəcələrlə ifadə olunan məsafəsidir. Qrinviç 0°, onun tam qarşısmda yerləşən m eridian isə 180° coğrafi uzunluğa malikdir. Qrinviç m eridianm dan şərqdə şərq uzunluğu ( ş.u.) -şərq yarımkürəsi, qərbdə qərb uzunluğu (q.u.) -qərb yarım kürəsi yerləşir. Məsələn, Bakı 50° ş.u., Vaşinqton 77° q.u. -d a yerləşir. Deməli, Bakının coğrafi koordinatları 40° şm.e., 50° ş.u. -dur.

▲ Şəkil 15. Silindrik proyeksiya ilə tərtib olunmuş xəritə. 18

◄

Şəkil 16. Konus (A) və Azimutal (B) proyeksiya ilə tərtib olunan xəritələr.

◄

Şəkil 17. Silindrik proyeksiyada təhriflərin ekvatordan qütblərə doğru dəyişməsi (dairənin ölçüsü təhrif dərəcəsini əks etdtrir)

NÜMUNƏLƏR I variant. Xəritə (qlobus, plan) üzrə məsafə və miqyas verilir. Yer səthi üzrə həqiqi məsafəni tapmalı; Həlli qaydası: M iqyasın kəmiyyəti tapılır və xəritə üzrə verilən məsafəyə vurulur, nəticədə yer səthi üzrə həqiqi məsafə tapılır. Hm=M • Xm ► 1 : 2 500 000 miqyaslı xəritədə A və B m əntəqələri arasm da məsafə 12 sm -dir. Bu məntəqələr arasm da Yer səthi üzrə həqiqi məsafəni təyin edin.

Həlli: Miqyasın kəmiyyətini tapırıq (1 sm -də 25 km). Tənasüb quraq: 1 s m -d ə ---------------25 km

miqyaslı xəritədə neçə sm -ə uyğundur?

Həlli: Yenə də miqyasın kəmiyyətini tapır və tənasüb qururuq: 1 s m -d ə ---------- 60 km x s m -d ə ---------- 3000 km x=(l • 3000): 60=50 sm olduğunu təyin edirik. ► Turistin 6 km /saat sürətlə 4 saata getdiyi yol 1:200 000 miqyaslı xəritədə neçə sm -dir?

Həlli: İlk növbədə gedilən yolu tapaq: S=6 km /saat • 4 saat = 24 km. Miqyasın kəmiyyətini tapır və tənasüb qururuq: 1 s m -d ə ---------2 km x sm -d ə ---------24 km x =(1 • 24): 2=12 sm olduğunu təyin edirik.

12 s m -d ə ----------x km x=(12 - 25) : 1=300 km (yer səthi üzrə həqiqi məsafə). ► 1:20 000 000 miqyaslı xəritədə Ekvator üzərində yerləşən A və B m əntəqələri arasm da məsafə 22,2 sm -dir. Bu m əntəqələr arasm da qalan Ekvator qövsünün uzunluğunu təyin edin.

Həlli: ük növbədə yer səthi üzrə məsafəni tapaq:

► 40° paralel üzərində olan A və B məntəqələri bir-birindən 50° m əsafədə yerləşir. Bu m əntəqələr arasm da məsafə 1:10 000 000 miqyaslı xəritədə neçə sm -dir.

Həlli: Bildiyimiz kimi 40° paraleldə 1°=85,4 km, onda bu m əntəqələr arasındakı məsafə 50° • 85,4 km=4270 km -dir. Xəritə üzrə məsafə isə:

I s m -d ə ----------- 200 km

1 s m -d ə ----------- 100 km

22,2 sm -də------- x km

x sm -də------------ 4270 km

x=(22,2 • 200): 1=4440 km

x=(l • 4270): 100=42,7 sm olacaq.

Ekvator üzərində l°-lik qövsün uzunluğunu (111 km) bildiyimiz üçü n bu məsafənin 4440:111=40° olduğunu təyin edirik.

III variant. Yer səthi üzrə və xəritə (qlobus, plan) üzrə məsafə verilir, miqyası tapmalı;

II variant. Yer səthi üzrə məsafə və xəritənin miqyası verilir. Xəritə üzrə olan məsafəni tapmalı;

Həlli qaydası: Yer səthi üzrə verilən məsafəni xəritə üzrə verilən məsafəyə bölməklə miqyasın kəmiyyəti tapıhr və ədədi miqyasa çevrilir.

Həlli qaydası: M iqyasın kəmiyyətini tapır, yer səthi üzrə verilən məsafəm miqyasın kəmiyyətinə bölür və xəritə üzrə məsafəm təyin edirik.

► Yer səthində A və B m əntəqələri arasm da məsafə 3000 km -dir. Bu məsafə 1: 6 000 000 20

► Yer səthində A və B m əntəqələri arasındakı məsafə 6600 km -dir. Xəritədə bu m əntəqələr arasındakı məsafə 11 sm -dirsə, xəritənin miqyasım təyin edin.

Həlli: Tənasüb quraq: 11 s m -d ə ---------------- 6600 km 1 sm -də ------------------ x km x=(l • 6600) : 11=600. 1 sm -də 600 km miqyasın kəmiyyətini tapdıq. 600 km=60 000 000 sm, onda miqyas 1:60 000 000 olar. ► Qlobusda coğrafi qütblər arasm da məsafə 40 sm -dir. Qlobusun miqyasım təyin edin.

Həlli: Coğrafi qütblər arasındakı məsafənin təqribən 20 000 km olduğunu bilirik. 40 s m -d ə ------------ 20 000 km 1 sm -də ------------x km x=(l • 20 000): 40=500 km=50 000 000. miqyas 1: 50 000 000 alınacaq.

Yəni

► 1 : 12 500 000 miqyaslı xəritədə A və B m əntəqələri arasm dakı məsafə 8 sm -dir. Digər xəritədə bu m əntəqələr arasm dakı məsafə 20 sm -dir. ikinci xəritənin miqyasım tapm.

Həlli: İlk növbədə bu m əntəqələr arasmdakı yer səthi üzrə məsafəm təyin edək: 1 s m -d ə ------------ 125 km 8 sm -d ə ------------x km

x=(8 • 125):1=1000 km

ikinci xəritədə bu məsafə (1000 km) 20 sm-dirsə, onun miqyası: 20 s m -d ə ---------1000 km 1 s m -d ə ------------ x km x=(l • 1000): 20=50 km; 1: 5 000 000 olacaq.

paraq, verilən bağın eninin 750 m (500 • 1,5), uzun luğunun 1500 m (500 • 3) olduğunu hesablayırıq. O nun enini uzunluğuna vurm aqla sahəsim tapırıq: 750 m • 1500 m =l 125 000 m 2 və ya 1,125 km 2 olduğunu təyin edirik. ► Bakıdan (40° şm.e., 50° ş.u.) 0° azim utla 555 km /saat sürətlə 6 saat uçan təyyarə hansı koordinatlarda yerə enməlidir?

Həlli: Gedilən yolu tapaq: S=555 km /saat ■6 saat=3330 km. Hərəkət istiqaməti m eridian üzrə (0° azimut) olduğundan bu məsafə 3330 : 111=30° m eridian qövsünə bərabər olacaq. Deməli, təyyarə Bakıdan şimal istiqam ətində 30° uçm uşdur. Onun gəlib çatdığı enlik 40°+30°=70° şm.e., uzunluq isə sabit qalaraq 50° ş.u. olacaq (çünki, təyyarə Bakının m eridianı boyunca uçur). ► Təyyarə 20° şm.e., 35° ş.u. -d a n 270° azimutla 60° məsafə uçarsa, hansı koordinatlara çatar?

Həlli: Hərəkət istiqaməti 270° - paralel üzrə olduğundan coğrafi enliyin qiyməti dəyişməz qalır. Coğrafi uzunluğun dəyişməsi bu məsələdə ş.u. -d an qərbə, yəni azalmağa doğrudur. O dur ki: 35° 60°= -25°. Mənfi (-25°) kəmiyyətin alınması təyyarənin 0° uzunluğa çatıb yolun qalanım əks yarım kürədə ( q.u.) davam etməsim bildirir. Deməli, təyyarənin çatdığı koordinatlar 20° şm.e., 25° q.u. -dur. ► Eyni coğrafi uzunluqda yerləşən A məntəqəsi 60° şm.e. -d ə, B m əntəqəsi 5° şm.e. -dədir. A m əntəqəsi B m əntəqəsindən hansı azim utda, B m əntəqəsi A m əntəqəsindən hansı istiqam ətdədir (şəkil 18)?

► Yer səthində eni 50 km, uzunluğu 75 km olan ərazi 1:2 500 000 miqyaslı xəritədə neçə sm2 sahə tutar?

Həlli: M iqyasın kəmiyyətini (1 sm -də 25 km) tapırıq, verilən ölçülərin hər birini ayrı-ayrılıqda m iqyasın kəmiyyətinə bölürük: 50:25=2(sm); 75:25=3(sm). Xəritədə eni 2 sm, uzunluğu 3 sm olan sahə 2 • 3=6 sm2-dir. ► 1: 50 000 miqyaslı xəritədə eni 1,5 sm, uzunluğu 3 sm olan bağın həqiqi sahəsini təyin edin.

Həlli: Miqyasın kəmiyyətini (1 sm -də 500 m ) ta

60°

5°

0° A Şəkil 18. 21

Həlli: Eyni coğrafi uzunluqda yerləşən m əntəqələr eyni m eridian üzərində olduğundan onlar biri-digərinə nisbətən şim alda (0° azimutda) və ya cənubda (180° azim utda) olmalıdır. Bu məsələdə A m əntəqəsi B-dən 0° azim utda, B isə A -dan cənub istiqamətindədir. ► Eyni enlikdə yerləşən A m əntəqəsi 15° ş.u. -da, B məntəqəsi 55° ş.u. -d a yerləşir. B məntəqəsi A m əntəqəsindən hansı istiqamətdə, A məntəqəsi B-dən hansı azim utdadır (şəkil 19)?

Həlli: Eyni enlikdə yerləşən m əntəqələr eyni paralel üzərində olduğundan, onların biri-digərinə nəzərən qərbdə (270° azim utda) və ya şərqdə (90° azim utda) olmalıdır. Bu məsələdə B məntəqəsi A -dan şərqdə, A məntəqəsi isə B-dən 270° azimutdadır. 0°

▲

Şəkil 19.

15'

55"

II Fəsil YER GÜNƏŞ SİSTEMİ PLANETİDİR §5 .

Yerin Günəş sistemində mövqeyi. Yerin Günəş ətrafında hərəkəti və onun coğrafi nəticələri Kainat bizi əhatə edən obyektiv varlıq olub, sonsuz və əbədi bir aləmdir. Kainatda göy cisimləri bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olub, qalaktikalar yaradır. Göy qübbəsində ağ yol kimi görünən

Günəş sisteminin də daxil olduğu "südyohı" adlandırılan bizim Qalaktika öz oxu ətrafında 250 km/saniyə sürətlə hərəkət edərək tam dövrəni 200 milyon ilə yaxm vaxta başa vurur.

xəyali oxu ətrafında fırlanmasını 1 sutkaya (23 saat56dəq 04 san) başa vurur. Yerin öz oxu ətrafında fırlanması nəticəsində gecə-gündüz yaranır. Günəşə çevrilmiş tərəfdə gündüz, əks tərəfdə gecə olur.

Günəş bizə ən yaxm ulduzdur. O, özündən işıq və istilik saçan qızmar qaz yığım ından ibarətdir. Günəşin səthində tem peratur 6000°C-yə, mərkəzin də isə 20 milyon dərəcəyə çatır. Günəşin diametri Yerin diam etrindən 109 dəfə böyükdür. Günəş sistemində 9 planet (son dövrlərdə Plutonu "cırtdan planetlərə" aid edirlər), çox sayda asteroid, komet və m eteor var. Planetlər ("səyyarə") Günəş şüaları ilə işıqlanan böyük səma cisimləridir. Planetlər Günəşdən uzaqlığına görə aşağıdakı ardıcıllıqla yerləşir: M erkuri, Venera, Yer, Mars (Yer qrupu və ya "daxili" planetlər), Yupiter, Satum, Uran, Neptun, Pluton (xarici planetlər). Yer qrupu planetləri nisbətən kiçik olub sıxlıqları böyükdür (4 - 5,6 q/sm3), xarici planetlər nəhəng olub (Plutonu çıxmaqla) sıxlıqları 0,7 - 1,7 q/sm3 arasm dadır. Planetlər ətrafında dolanan səma cisimləri peyklər adlanır (Yerin peyki - Ay).

Yerin orbitindən "keçirilən" xəyali m üstəvi orbit m üstəvisi adlanır. Yerin fırlanm a oxunun orbit m üstəvisinə meyi İliyi (66°30') fəsillərin yaranmasına, müxtəlif coğrafi enliklərdə gecə-gündüzün uzunluğunun qeyri-bərabər olmasma səbəb olur. Yer Günəş ətrafında hərəkət edərkən, onun fırlanma oxu orbitin müxtəlif hissələrində öz-özünə paralel olaraq qalır, o dur ki, il ərzində Günəş şüalarının coğrafi enliyə nəzərən vəziyyəti dəyişir.

Yer Günəş sisteminin G ünəşdən məsafəsinə görə III, ölçüsünə görə V planetidir. G ünəşdən orta məsafəsi 149,6 m ln km -dir. İşıq şüalan Günəşdən Yerə 8,3 dəqiqəyə çaür. Yerin Günəş ətrafında hərəkət etdiyi "yol" Yerin orbiti adlanır. Yerin orbit boyunca orta sürəti 29,8 km/san-dir. Orbit üzrə yerin qət etdiyi məsafə 940 mln km-dir. Yer öz

21 m artda Yerin fırlanma oxu orbit m üstəvisinə nəzərən elə vəziyyət alır ki, Günəş şüalan Ekvator üzərində zenitdə olur (yəni yer səthinə şaquli düşür, günorta vaxtı şaquli dirəyin kölgəsi olmur). Həm Şimal, həm də Cənub yanm kürələri bərabər işıqlanır və yaz gecə-gündüz bərabərliyi yaranır. Həm in gündən başlayaraq Yerin Şimal yanm kürəsi Günəşə tərəf "çevrilir", Günəşin zenitdə olması Şimal yanm kürəsinə keçir. O dur ki, Şimal yanm kürəsində gündüz gecədən uzun (Cənub yanm kürəsində əksinə) olur. Şimal qütbündə Qütb gündüzləri, Cənub qütbündə Qütb gecələri başlayır. Yerin Şimal yarım kürəsinin Günəşə tərəf "əyilməsi" 22 iyuna qədər davam edir. 22 iyunda Günəş 23,5° şm.e. üzərində zenitdə olur. Bu enlik Günəşin zenitdə olduğu ən yüksək

gecəsi və ya qütb gündüzü m üşahidə olunur. Qütb dairələrindən qütbə (90°) doğru qütb gecə-gündüzlərinin uzunluğu artır. Belə ki, qütb dairələri üzərində bir sutka, qütb üzərində yarım il qütb gecə-gündüzü olur. 22 iyundan sonra Günəşin zenit vəziyyəti cənuba doğru "qayıdır" və Şimal yarım kürəsində gündüzlər qısalmağa başlayır. O dur ki, 22 iyun yay gündönüm ü günü adlanır.

▲ Şəkil 22.22 iyım da müxtəlif paralellərdə gündüzün uzunluğu. şm.e. -dir. Həmin bu (23,5°) paralel Şimal (Xərçəng) tropiki adlanır. 22 iyunda Şimal yarım kürəsində sutka ərzində ən uzun gündüz, ən qısa gecə m üşahidə olunur (Cənub yarım kürəsində əksinə). Bu vaxt 66,5° şm .e.-dən şimalda Qütb gündüzləri, 66,5° c.e. -d ə n cənubda Qütb gecələridir. Bu enliklər (66,5°) Qütb dairələri adlanır. Onlarda üdə 1 dəfə (1 sutka, 22 iyun və ya 22 dekabrda) qütb

23 sentyabrda Günəş yenidən Ekvator üzərində zenitdə olur və bu gün "payız gecə-gündüz bərabərliyi günü" adlanır. H əm in gündən Cənub qütbündə qütb gündüzləri, Şimal qütbündə qütb gecələri başlayır. 23 sentyabrdan başlayaraq Yerin Cənub yarım kürəsi Günəşə tərəf "çevrilir" və Günəşin zenitdə olması Cənub yarım kürəsinə keçir. Yerin Cənub yarım kürəsinin Günəşə tərəf "əyilməsi" 22 dekabra qədər davam edir. Cənub yarım kürəsində gündüzlər gecədən uzun olur. 22 dekabrda Günəş 23,5° c.e. -d ə zenitdə olur. Günəşin cənub yarım kürəsində zenitdə olduğu ən yüksək enlik olan bu paralel Cənub (Oğlaq) tropiki adlanır. 22 dekabrda Cənub yarım kürəsində ən uzun gündüz, ən qısa gecədir (Şimal yarım kürəsində əksinə). 22 dekabrdan sonra Günəşin zenit vəziyyəti Şimala doğru "qayıdır" və Cənub yarım kürəsində gündüzlər qısalmağa başlayır. Həm in gün qış gündönüm ü günü adlanır.

►

Şəkil 23. Yerin işıqlanma və istilik qurşaqları.

| Tropik (isti) qurşaq

Mülayim qurşaq

Qütb (soyuq) qurşaq

■ ■ ■ 22 dekabrda Şimal Qütb dairəsindən şim alda qütb gecələri, Cənub Qütb dairəsindən cənubda qütb gündüzləri olur. Beləliklə, Yerin Günəş ətrafında meyilli hərəkəti ilə bağlı fəsillər, qütb gündüzləri (gecələri) yaranır, müxtəlif coğrafi enliklərdə gecə-gündüzün uzunluğu dəyişir. Qütb dairələri arasında gecə-gündüzün uzunluğu dəyişsə də, sutkanın uzunluğu sabit qalır. Yerin Günəş ətrafında tam dövrü 1 ilə (365 gün 5 saat 48 dəqiqə 46 saniyə) başa çatır. İl ərzində Yerin işıqlanma və qızmasmdakı fərqlərlə bağlı aşağıdakı işıqlanma və istilik qurşaqları yaranır (şəkil 23): 1. Tropiklər arasm da tropik və ya isti qurşaq 2. Şimal tropiki ilə Şimal qütb dairəsi arasm da şimal mülayim qurşağı 3. Cənub tropiki ilə Cənub qütb dairəsi arasmda cənub mülayim qurşağı 4. Şimal qütb dairəsi ilə Şimal qütbü arasm da şimal qütb və ya soyuq qurşağı 5. Cənub qütb dairəsi ilə Cənub qütbü arasm da cənub qütb və ya soyuq qurşağı İstilik qurşaqlarım izotermlər, işıqlanma qurşaqlarım isə tropiklər və qütb dairələri birbirindən ayırır.

NÜMUNƏLƏR

► Yaz gecə-gündüz bərabərliyi günü Günəş Bakıda (40° şm.e.) hansı bucaq altında görünər?

Həlli: Yuxarıdakı ifadədən istifadə etməklə bunu hesablamaq m üm kündür: H=90° - 40°=50°. ► Qış gündönüm ü günü 52° şm.e. -d ə Günəş hansı bucaq altında görünər?

Həlli: Bilirik ki, qış gündönüm ündə Günəş Cənub tropiki üzərində zenitdə olur. Həm in gün Şimal yarım kürəsində Günəşin düşm ə bucağı H=90° - f - b düsturu əsasında hesablanır. Onda 52° şm.e. -d ə Günəş H=90° - 52° - 23,5°=14,5° bucaq altında görünər. ► Günəş 15° şm.e. -d ə zenitdədirsə, Şimal qütb dairəsində hansı bucaq altında görünər?

Həlli: Verilən hər iki enlik şimal yarım kürəsindədir. O nda Günəş şüalarının düşmə bucağı 90°-f+b düsturu əsasm da hesablanır. Yəni: H=90° - 66,5° +15° =38,5° olduğunu təyin edirik. ► 23 sentyabrda şimal yarım kürəsində Günəş şüalarının 60° bucaq altında göründüyü enliklə Ekvator arasındakı məsafə 1:10 000 000 miqyaslı xəritədə neçə sm-dir?

Həlli: İlk növbədə coğrafi enliyi tapaq. Bunun üçün f=90°-H ifadəsindən istifadə edək. Çünki 23 sentyabrda Günəş Ekvator üzərində (0°) zenitdə olur. Hesablama nəticəsində həm in enliyin f=90° 60°=30° olduğunu tapırıq. Bu enliklə Ekvator arasındakı məsafə m eridian qövsü üzrə 30° • 111=3330 km -dir. Xəritədə bu məsafənin: 1 s m -d ə -----------100 km

Günəş şüalarının düşm ə bucağı ilə bağlı çalışmaların həlli üçün:

x s m -d ə ---------- 3330 km x=(l • 3330): 100=33,3 sm olduğunu tapırıq.

H=90°-f±b düsturundan istifadə edəcəyik. Burada H - Günəş şüalarının düşm ə bucağı, f coğrafi enlik, b - Günəşin zenitdə olduğu enlikdir. Əgər Günəşin zenitdə olduğu enlik və verilən coğrafi enlik Ekvatordan eyni tərəfdədirsə, ifadənin sonunda "+", müxtəlif tərəfdədirsə " - " işarəsi doğrudur. 21 m art və 23 sentyabrda b=0°, ona görə də ifadə H=90°-f olur, 22 iyun və 22 dekabrda b=23,5°).

§6 .

Yerin öz oxu ətrafında hərəkəti və onun coğrafi nəticələri. Saat qurşaqları Yer öz oxu ətrafında tam dövrünü 1 sutkaya - 24 saata başa vurur. Bu zam an o, 360° dönür. Yerin ayrı-ayrı coğrafi uzunluqlarında sutkanın müxtəlif vaxtları yaranır. Müxtəlif coğrafi uzunluqlarda sutkanın vaxtım təyin etmək üçü n Yer kürəsi saat qurşaqlarm a bölünür. Yer kürəsi 1 saat ərzində öz oxu ətrafında 15° dönür (360°:24=15°). Nəticədə hər birinin enliyi 15° olan 24 saat qurşağı ayrılır. Hər bir qurşaq daxilində vaxt onun m ərkəzindən keçən m eridiana görə hesablanır və bütün qurşağa aid edilir. Bu vaxt qurşaq vaxtı adlanır. Əslində, eyni qurşaq daxilində müxtəlif coğrafi uzunluqlarda Günəşin çıxmasma əsasən vaxt fərqi yaranır. Eyni m eridian üzərindəki m əntəqələrdə vaxt eyni olur və yerli vaxt adlanır. ►

Şəkil 24. Yer kürəsinin saat qurşaqları.

Qonşu qurşaqlar arasm da vaxt fərqi 1 saat olur. Solda yerləşən qurşaq sağdakından 1 saat geri qalır və əksinə. Yer kürəsi qərbdən şərqə doğru fırlandığı üçün Günəş şərqdə tez çıxır, tez də baür. 1924-cü il Beynəlxalq sazişinə əsasən, ortasından Qrinviç m eridianı keçən saat qurşağı 0-cı (eyni zam anda XXIV) saat qurşağı qəbul olunm uşdur. Yerin qərbdən şərqə fırlanması ilə bağlı şərqə doğru saat qurşaqlarının nömrəsi və müvafiq olaraq qurşaq və yerli vaxt artır. Beləliklə, 0-cı saat qurşağı 7°30' q.u. ilə 7°30' ş.u. arasm da yerləşir. 7°30' ş.u. ilə 22°30' ş.u. arasm da I, 22°30' və 37°30' ş.u. arasm da II qurşaq və s. yerləşir. 180°-lik m eridian XII saat qurşağının ortasında yerləşir və beynəlxalq təqvim vaxtının dəyişilməsi xətti adlanır. Belə ki, şərq yarım kürəsindən 180°-lik m eridianı kəsərək qərb yarım kürəsinə keçərkən vaxtı bir sutka geri (məsələn, 1 yanvardan 31 dekabra) və əksinə, qərb yarım kürəsindən şərq yarım kürəsinə keçərkən isə təqvim vaxtım bir sutka irəli çəkmək qəbul olunm uşdur. Q uruda saat qurşaqlarının sərhədi heç də bütün hallarda m eridianlar üzrə aparılmır. Dövlət və ya vilayət daxilində vaxtdan səmərəli istifadə məqsədilə qurşağın sərhədi m üvafiq dövlət və ya vilayətin inzibati sərhədi üzrə aparılır. 0-cı (XXIV) və XII saat qurşaqlan həm şərq, həm də qərb yarım kürələrində, I-XI saat qurşaqları bütövlükdə şərq yarım kürəsində, XIII-XXIII saat qurşaqları bütövlükdə qərb yarımkürəsində, Azərbaycan isə III saat qurşağm da yerləşir.

NÜMUNƏLƏR ► 20° şm.e., 93° ş.u. -d a yerləşən A məntəqəsi hansı saat qurşağındadır?

Hdlli: Saat qurşaqlarının hesablanması ilə bağlı məsələlərdə coğrafi enlik nəzərə alınmır. M əntəqənin yerləşdiyi coğrafi uzunluq 15°-yə bölünür. Əgər qalıq 7,5°-dən kiçikdirsə o, nəzərə alınmır və tapılan qismət m əntəqənin yerləşdiyi saat qurşağını göstərir. Qalıq 7;5°-dən böyük olarsa, qismətin üzərinə 1 gəlməklə saat qurşağı tapılır. Verilən məsələdə A məntəqəsi VI (93°: 15°=6; qalıq 3) saat qurşağmdadır. ► 40° c.e., 117° ş.u.-dakı məntəqə hansı saat qurşağmdadır?

Həlli: Yuxarıda göstərilən qaydaya əsasən hesablama aparaq: 117°:15°=7 (qalıq 12), qalıq 7,5°-dən böyükdür. Onda verilən məntəqə (7+1=8) VIII saat qurşağmdadır. ► A, B və C m əntəqələrinin yerləşdiyi m üvafiq saat qurşaqlarmı təyin edin (şəkil 25).

77’

85"

155“

► VI və XI saat qurşaqlarının orta m eridianları arasm da coğrafi uzunluq fərqini təyin edin.

Həlli: Məsələnin 2 həlli variantı var. Birinci halda, hər bir saat qurşağının orta meridianım tapıb fərqi hesablayaq. Bunun üçün saat qurşaqlarının nömrəsini (əgər hər ikisi şərq yarımkürəsindədirsə) 15°-yə vurub fərqi hesablayırıq: 6 • 15°=90° ş.u.; 11-15°=165° ş.u.; 165° - 90°=75°; İkinci halda saat qurşaqları arasm da fərqi tapıb 15-ə vururuq: (11-6)T5°=75°. ► A m əntəqəsi III saat qurşağının orta m eridianından 5° şərqdə yerləşir. O, hansı coğrafi uzunluqdadır?

Həlli: III saat qurşağının orta meridianı 3T5°=45° ş.u.-dur. A məntəqəsi isə 45°+5°=50° ş.u.-dadır. ► Bakıda (III saat qurşağı) saat 12:30-dur, Tokioda (IX saat qurşağı) saat neçədir?

Həlli: Saat qurşaqları arasmda vaxt fərqi, onların sıra nömrələri arasm da fərqə uyğundur. Yəni, III və IX saat qurşaqları arasm dakı vaxt fərqi 9-3=6 saatdır. Vaxtın hesablanması şərqə doğru artımla, qərbə doğru azalma ilə aparılır. IX saat qurşağı, vaxü verilən III saat qurşağına nəzərən şərqdə yerləşdiyindən orada saat 12:30+6=18:30-dur. ► Ekvator üzərində 25° ş.u. -d a yerli vaxtla saat 14:30-dur. O ndan 90° azim utda 6993 km məsafədə yerləşən A məntəqəsində yerli vaxtı təyin edin.

B C

▲

Şəkil 25.

Həlli: Üm um i qaydaya əsasən A m əntəqəsinin yerləşdiyi saat qurşağım təyin edək: 77°:15°=5 (qalıq 2). Lakin nəzərə alaq ki, bu məntəqə qərb yarım kürəsindədir. Qrinviç m eridianından qərbə doğru saat qurşaqlarının sıra nöm rəsi XXIV-dən başlayaraq azalır. O dur ki, A məntəqəsi hesabladığımız kimi V saat qurşağı deyil, XXIV V=XIX saat qurşağm dadır. B m əntəqəsi m üvafiq olaraq VI (85°:15°=5; qalıq 10), C məntəqəsi X (155° : 15°=10; qalıq 5°) saat qurşaqlarmdadır.

Həlli: İlk növbədə bu m əntəqələr arasm da coğrafi uzunluq fərqim tapaq. Bu məsələdə verilən məsafə 6993:lll=63°-dir. 63°-ni yerli vaxt fərqinə çevirək: 63°:15°=4 (qalıq 3°). Yerli vaxtın hesablanm asm da qalığı da zam an ifadəsinə çevirmək lazımdır. Yer öz oxu ətrafında 4 dəqiqə ərzində 1° dönür. O dur ki, 3° dönərkən 3 • 4=12 dəqiqə sərf olunur. Demək, verilən məntəqələr arasm da yerli vaxt fərqi 4 saat 12 dəqiqədir. Soruşulan m əntəqə verilən m əntəqədən şərqdə yerləşdiyi üçün orada yerli vaxtla saat 14:30+4:12=18:42-dir. ► 145° ş.u. -d a yerli vaxtla saat 18:40-dır. A məntəqəsində yerli vaxtla saat 12:20-dirsə, onun yerləşdiyi coğrafi uzunluğu təyin edin. 27

ÜMUMİ FİZİKİ COĞRAFİYA

B9S9BBİ

Həlli: Bunun ü çü n v erilən : yerli vaxt fərqini tapaq: 18:40 - 12:20=6:20. Vaxt fərqini coğrafi uzunluq fərqinə çevirək. Yer kürəsi 1 saat ərzində 15° dönürsə, 6 saat ərzində 90° (6 • 15°), 20 dəqiqə ərzində isə 5° (20 dəq. :4) dönür. Deməli, bu m əntəqələr arasm da coğrafi uzunluq fərqi 95°-dir (90°+5°). Göstərilən vaxta görə bilirik ki, A m əntəqəsi verilən m əntəqədən qərbdədir. Onda onun coğrafi uzunluğu 145° - 95°=50° ş.u. -dur. ► Bakıdan (50° ş.u.) yerli vaxtla 20:50-də uçan təyyarə 7 saatdan sonra Vaşinqtonda (77° q.u.) yerə enərkən orada yerli vaxü təyin edin.

Həlli: İlk növbədə şəhərlər arasındakı coğrafi uzunluq fərqini tapaq. Bakı Qrinviçdən şərqdə, Vaşinqton isə qərbdə yerləşir. Onlar arasm da coğrafi uzunluq fərqi 50°+77°=127°. Bu m əntəqələr arasındakı vaxt fərqi 127°:15°=8:28 (qalıq 7 • 4=28). Vaşinqton Bakıya nəzərən qərbdə olduğundan təyyarə havaya qalxan anda Vaşinqtonda yerli vaxtla 20:50 - 8:28=12:22 olmalıdır. Təyyarənin uçduğu m üddətdə (7 saat) Yerin də fırlandığını nəzərə alsaq, təyyarə yerə enərkən Vaşinqtonda yerli vaxtla 12:22+7=19:22 olduğu məlum olar.

III Fəsil YERİN DAXİLİ QURULUŞU. RELYEF §7 .

Yerin bir planet kimi əmələ gəlməsi və inkişafı Yer və Günəş sisteminin digər planetlərinin yaranm ası haqda bir çox fərziyyələr m övcuddur. İlk geniş yayılmış kosmoqonik fərziyyələr XVIII əsrdə yaşamış İ. Kant və P.Laplasa m ənsubdur. Onlar Günəş sisteminin qızm ar qaz və toz dum anlıqlarından yaranm asım güm an edirdilər. XX əsrdə O. Şmidt və onun tərəfdarlarının yeni elmi dəlillər əsasm da irəli sürülm üş kosmoqonik fərziyyəsi daha geniş yayılmışdır. Bu fərziyyəyə görə Yer və Günəş sisteminə daxil olan digər planetlərin diskə oxşar formaya malik olan və yavaş fırlanan soyuq qaz, toz dum anlığından yaranm ası güm an edilir və göstərilir ki, Yer və digər planetlər sıxılma nəticəsində yaranmışdır. Yerdə tədricən sıxlaşan hissəciklər təbəqələş məyə m əruz qalmışdır (fırlanma nəticəsində daha ağır m addələr Yerin mərkəzinə, nisbətən yüngül m addələr isə səthə doğru hərəkət etmişdir). N üvədə təzyiq yüksəlmiş, radioaktiv elementlərin

1 zəncirvari parçalanm a reaksiyası tem peraturun daha da artmasına, m addələrin əriməsinə səbəb olm uşdur. Səthdə bərk təbəqə formalaşmadığı ü çü n ərimiş nüvə m addələri kütləvi olaraq səthə çıxmışdır. Yerin inkişafının kütləvi lava püskürm ələri ilə səciyyələnən bu mərhələsini "Ay erası" adlandırırlar. Bu ərimiş m addələrin tədricən soyuması nəticəsində ilkin bərk yer qabığı bazaltdan ibarət okean qabığı yaranmışdır. Yerin bir planet kimi yaranm asından keçən m üddət planetar yaş adlanır. Yerin planetar yaşı ən azı 6 milyard ildir. ilk yer qabığının yaranm asından keçən m üddət təqribən 4,5-5 m ilyard ildir və bu m üddət Yerin geoloji yaşı (geoloji inkişaf mərhələsi) adlanır. Yerin geoloji inkişafının sonrakı m ərhələsində kütləvi lava püskürm ələri bir qədər zəifləmişdir (ilk bərk yer qabığı buna im kan verməmişdir). Lakin daha böyük enerjiyə malik olan m aqm atik ocaqlar üzərində maqm a bazalt qatım deşərək səthə çıxmış və ya m üəyyən dərinlikdə soyuyxıb bərkiyərək qranit qatın yaranması ilə nəticələnmişdir. Beləliklə, 3,5-4 m ilyard il bundan əvvəl ilk m aterik qabığı yaranm ağa başlamış və Yer qabığının nisbətən sabit sahələri - platform alar əmələ gəlmişdir.

Eonlar

Geoxronoloji cədvəl. Yerin geoloji inkişafım süxurlarm əmələgəlmə şəraitini və ardıcıllığını tədqiq etməklə öyrənm ək m üm kündür. Süxurlarm nisbi yaşı onların yatım ardıcıllığına və onlarda daşlaşmış canlı qalıqlarına əsasən təyin olunur (daha aşağıda qədim, onun üzərində nisbətən cavan süxurlar yerləşir). Lakin Yerin geoloji inkişafı xüsusiyyətlərini daha dəqiq öyrənm ək üçün, süxurlarm m ütləq yaşlarım bilmək vacibdir. Süxurlarm tərkibində olan radioaktiv m addələrin (uran, radium ) parçalanm a dövrünə görə onların m ütləq yaşı təyin olunur (uranın parçalanm ası nəticəsində 74 m ln il ərzində 100 q urandan 1 q qurğuşun alınır). Yerin geoloji inkişafında canlıların formalaşması ilə bağlı ən böyük m ərhələlər - eonlar (yunanca "əsr") ayrılır. Geoloji inkişafın ilk 4 - 4,5 m lrd illik dövrü kriptozoy ("gizli həyat") adlanır. Yerdə ilk canlıların yaranm ası tarixi 3,5 m lrd il qəbul edilsə də, ilk canlılar onurğasız olduğu ü çü n süxurlarda onların qalıqları daşlaşa bilməzdi. O dur ki, bu mərhələyə aid süxurlarda canlı qalıqları tapılmamışdır. Geoloji inkişafın son mərhələsi (təqribən 580 m ln il) fanerozoy ("aşkar həyat") adlanır. Eonlar eralara, onlar da dövrlərə bölünür.

Qınşıqlıq mərhələləri

Eralar

Dövrlər

Kaynozoy

Antropogen (IV dövr) Neogen Paleogen

Alp (Kaynozoy)

Mezozoy

Təbaşir Yura Trias

Kimmeri (Mezozoy)

Perm Karbon (daş kömür)

Hertsin

Devon Silur

Kaledon

Fanerozoy

Paleozoy

◄

Geoxronoloji cədvəl.

Ordovik Kembri Kriptozoy

Proterozoy

Baykal

Arxey 29

Kriptozoy Arxey (ən qədim) və Proterozoy (lap əvvəlki həyat) eralarm a bölünür. Bu eralarda dövr bölgüsü yoxdur. Həm in m üddətdə baş verən qırışıqlıq və dağəmələgəlmə mərhələsi Baykal qırışıqlığı adlanır. Fanerozoy Paleozoy (qədim həyat; Kembri, Ordovik - Baykal qırışıqlığı; Silur,

H ondvana və Lavrasiyanın parçalanm ası nəticəsində yaranan yeni quru sahələrin (materiklərin) arasm da formalaşan okeanlar Atlantik və H ind - cavan okeanlar sayılır və hazırda onların sahəsi genişlənir.

Y er k ü r ə s i 250 m ily o n il ə v v ə l

Yer kürəsi'

Y er k ü r ə s i 200 m ily o n il əv v ə l

Şəkil 26. Paleozoyda mövcud olan superm aterik - Pangeya. Y er k,ürəsi İ3 5 m ily ö n İİ əv v ə l

Devon - Kaledon qırışıqlığı; Karbon, Perm Hertsin qırışıqlığı), Mezozoy ("orta həyat"; Trias, Yura, Təbaşir - Mezozoy (Kimmeri) qırışıqlığı) və Kaynozoy ("yeni həyat"; Paleogen, Neogen, Antropogen-IV dövr - Alp qırışıqlığı) eralarına bölünür. Vegener nəzəriyyəsinə görə ilk yaranan materik - Pangeya və ilk okean - Pantalas olm uşdur (şəkil 26). Litosferdəki tektonik hərəkətlər nəticəsində Pangeya parçalanaraq H ondvana və Lavrasiyanı yaratmışdır. Onların arasmda yaranan və Mezozoy erasında tədricən qapanan Tetis okeanı yerləşirdi. Geoloji inkişafın sonrakı mərhələsində H ondvananm parçalanm asından cənub materikləri (Afrika, Cənubi Amerika, Avstraliya, Antarktida), Lavrasiyanın parçalanm asından şimal materikləri (Avrasiya, Şimali Amerika) yaranm ışdır. Hondvanadan ayrılan Hindistan və Ərəbistan tavaları isə şimala doğru hərəkət edərək Avrasiyaya bitişmişlər. Pantalasm yerində Sakit okean və Şimal Buzlu okeanı yaranmışdır. Bu okeanlar daha qədim okeanlar sayılır. Hazırda litosfer tavalarının hərəkəti Sakit və Şimal Buzlu okeanlarının və Aralıq dənizinin sahəsinin kiçilməsinə səbəb olur.

Yer kürəsi

65 m ily o n il ə v v ə l

A Şəkil 27. Materiklərin formalaşma mərhələləri.

E m

Yerin daxili quruluşu. Litosfer Yerin daxili quruluşu. Yer daxili quruluşuna görə yer qabığı, m antiya və nüvədən ibarətdir (şəkil 28). Ümumiyyətlə, yerin m ərkəzinə doğru süxurlarm tem peraturu və sıxlığı artar. Yerdə süxurların orta sıxlığı 5,5 q/sm3, səthdə 3,5 q/sm3, Yerin m ərkəzində 12,9 q/sm3-dir. Yer qabığında dərinliyə doğru hər 100 m -də tem peraturun artm ası geotermik qradiyent adlam r və bu, təxminən 3°C-dir. Süxurlarm tem peraturunun 1°C artması üçün lazım gələn dərinlik geotermik pillə adlanır (təxminən 33 m -dir). Fəal seysmik sahələrdə geotermik pillə kiçik, platforma sahələrdə isə böyükdür. Yerin daxilini öyrənmək məqsədilə qazılan quyularm maksimal dərinliyi 15 km-dir. Bu isə yer qabığının orta qalınlığından 3 dəfə azdır. O dur ki, Yerin daxilinin öyrənilməsində, əsasən, seysmik dalğaların müxtəlif süxurlarda yayılma sürətindən

Yer qabığı

geniş istifadə olunur. Yumşaq süxurlarda uzununa seysmik dalğalarm sürəti az, kristallik süxurlarda isə çox olur. Bu xüsusiyyətlərinə görə Yer qabığının qatları, onların sərhəd və qalınlıqları m üəyyən edilir. Yer qabığı Yerin üst təbəqəsi olub, qalınlığı materiklərdə 15-90 km, okeanlarda isə 5-15 km -dir. Yer qabığının üfüqi strukturunda materik və okean qabığı fərqlənir. M aterik tipli yer qabığı 3 qatdan ibarətdir: çökmə süxur - 0-20 km; qranit - 10-30 km; bazalt -15-40 km. Qranit və bazalt qatları arasındakı sərhəd Konrad sərhədi adlamr. Okean tipli yer qabığı 2 qatdan ibarətdir: çökmə süxur 1-3 km; bazalt - 5-10 km (şəkil 29). Yer qabığı ilə yuxarı m antiyanı ayıran sərhəd Moxo (moxoroviçiç) sərhədi adlamr. Mantiya ("örtük") yer qabığından aşağıda olub, 2900 km dərinliyə qədər davam edir. Mantiyanı təşkil edən əsas m addələr (Mg, Fe, Cu, S i02) maqmanı əmələ gətirir. N üvənin (ümumi qalınlığı 3500 km; xarici və daxili nüvəyə bölünür) ağır m etallardan və radioaktiv m addələrdən təşkil olunduğu güm an edilir. N üvədə tem peraturun 3500-4000°C, təzyiqin 3 mln atmosfer olduğu ehtimal olunur.

◄

Şəkil 28. Yerin daxili quruluşu.

Daxili nüvə

Seysmik üsulla m üəyyən edilm işdir ki, m ateriklər altında 140 - 150 km, okeanlar altında 80 - 90 km dərinlikdə təzyiq və tem peraturun təsiri ilə süxurlar ərinti halında olur. Süxurların ərinti halm da olduğu, kipliyin nisbətən azaldığı bu təbəqə astenosfer adlanır. Astenosfer üzərində yerləşən bərk təbəqə litosfer ("litos" - daş, "sfer" təbəqə) adlanır. Litosferə yer qabığı və mantiyarun üst hissəsi daxildir (qalınlığı 90-250 km arasmdadır). O nun aşağı sərhəddi "Benyof zonası" adlanır. Astenosfer və litosfer birlikdə tektonosfer adlanır. Yer qabığına təsir göstərən proseslər tektonik hərəkətlər, vulkanlar, zəlzələlər - əsasən bu qatda baş verir. Yer qabığı müxtəlif süxurlardan təşkil olunm uşdur. Mənşəyinə görə süxurlar 3 qrupa bölünür: maqmatik, çökmə, metamorfik. Yer qabığında m aqm atik süxurlar üstünlük təşkil edir. M aqmatik süxurlar m aqm anın daxili proseslərlə bağlı Yer səthinə çıxması və ya müəyyən dərinlikdə qalıb soyuması nəticəsində yaranır. Yer qabığma daxil olan və m üəyyən dərinlikdə qalaraq, tədricən soyuyub kristallaşmış süxurlar intruziv ("daxili"; təzyiq altında tədricən soyuma nəticəsində məsaməsiz və bərk olur) süxurlar adlanır. Yer səthinə çıxaraq daha tez soyuyan, məsaməli və az sıxlığa malik süxurlar effuziv (püskürmə) süxurlar adlanır. Infruziv maqmatik süxurlara qranit, dəmir, mis və digər m etal mənşəli faydalı qazıntılar, ef fuziv mənşəli süxurlara isə bazalt, vulkan tufu, külü, şüşəsi, pem za və s. aiddir. Çökmə mənşəli süxurlar xarici (ekzogen) proseslərlə bağlı yaranır və tərkibinə görə 2 yerə

^ Şəkil 30. Süxurların parçalanması,

▲ Şəkil 31. Tavaların hərəkəti. 12345-

Tavaların uzaqlaşma (divergent) sərhəddi Materik və okean tipli tavaların toqquşma (konvergent) sərhəddi Okean novlan Qırışıq dağlar Materik tipli tavaların toqquşması

bölünür: üzvi və qeyri-üzvi. Bu süxurlar əmələgəlmə şəraitinə görə 3 yerə bölünür: qırmü, kimyəvi və üzvi mənşəli çökmə süxurlar.

Kimyəvi çökmə süxurlar suda həll olan m addələrin çökməsi nəticəsində yaranır. Məsələn: daş duz, kalium duzu, fosforit, gips və s.

Süxurların xarici qüvvələrin təsiri nəticəsində parçalanm ası aşınma adlanır (şəkil 30). Təbii şəraitdən asılı olaraq fiziki (quru iqlim şəraitində, sutkalıq tem peratur am plitudunun yüksək olması nəticəsində), kimyəvi (rütubətli iqlim şəraitində və suyun hərəkəti ilə bağlı) və üzvi (canlıların təsiri ilə) aşınma növləri fərqlənir. Aşınma nəticəsində bərk süxurlar parçalanır və qırıntı çökmə süxurlar yaranır. Məsələn: qum, gil, çınqıl, çaydaşı və s.

Üzvi çökmə süxurlar bitki və heyvan mənşəli qalıqlardan yaranır. Məsələn: neft, təbii qaz, torf, daş köm ür, qonur kömür, yanar şist, tabaşir, əhəngdaşı və s. Metamorfik ("metamorfoz" dəyişmə, çevrilmə) süxurlar həm maqmatik, həm də çökmə süxurlarm yüksək təzyiq və tem peratur şəraitində dəyişməsi nəticəsində yaranır. Məsələn: əhəngdaşı ► mərmər; qrafit ► almaz; qum daşı ► kvarsit; qranit ► qneys və s. 33

Litosfer tavaları. XX əsrin 60-cı illərində Vegener fərziyyəsinin məntiqi davamı olaraq "litosfer tavaları" nəzəriyyəsi irəli sürüldü. Bu nəzəriyyəyə görə, litosfer bütöv olmayıb, çatlarla bir-birindən ayrılan hissələrə - tavalara bölünür. Litosfer tavaları müxtəlif istiqamətlərdə və müxtəlif sürətlə hərəkət edir. M üasir geoloji dövrdə onlar arasm da sərhəd Orta okean silsilələrinin oxu üzrə uzanan rift dərəsi boyu, Dünya okeanının ən dərin və uzun çökəkləri (novları), həm çinin cavan qırışıq dağlar üzrə keçir. Litosfer tavalarının bir-birindən uzaqlaşdığı sərhədlər divergent (orta okean silsilələrinə uyğun gəlir (şəkil 31)), tavalarm toqquşduğu sərhədlər konvergent (Alp-Himalay, K ordilyer-A nd silsilələri, Sakit okeanın Asiya sahillərinə uyğun gəlir) sərhədlər adlanır. Materik tavalarm toqquşm a sərhədində cavan qırışıq dağlar, m aterik və okean tavalarm toqquşm a sərhədində materik sahillərində qırışıq dağlar və ya adalar qövsü, okeanda isə novlar yaranır (şəkil 32).

Şəkil 32. Tavaların bir-birindən uzaqlaşdığı (divergent) sərhəddə yaranan Orta Atlantik silsiləsi.

▲ Şəkil 33. Litosfer tavaları. 34

Böyük litosfer tavaları Afrika, Avrasiya, Şimali Amerika, Cənubi Amerika, Hind-Avstraliya, Antarktida, Sakit okeandır (sonuncu ancaq okean tipli qabığa malikdir). Kiçik litosfer tavaları Ərəbistan, Filippin, Kokos, Karib, Naska və s. -d ir (şəkil 33).

Litosferin tektonik fəal zonaları geosinklinal adlanır. M üasir geoloji dövrdə litosfer tavalarının sərhədləri geosinklinal qurşaqlara uyğundur. Geosinklinal sahələrin inkişafında geoloji dövr ərzində baş verən proseslər aşağıdakı ardıcıllıqla gedir: 1. Əyilmiş sahələrə süxurlarm toplanması; 2 Yer qabığının süxurların ağırlığı altında aşağı çökməsi; 3. Daxili (endogen) qüvvələrin fəallaşması, m aqm anın hərəkətə gəlməsi yə vulkanizmlə bağlı dağəmələgəlməsi; 4. M aqmanın soyuması və qranitləşməsi; 5. Xarici (ekzogen) proseslərlə bağlı səthin parçalanıb-ham arlanm ası və platformaların yaranması. Litosferin nisbətən sabit, bərkimiş və qalm hissələri platforma (fransızca "plat" - yastı, hamar) adlanır. Adətən, platform alar üzərində geniş düzənliklər, geosinklinal sahələrdə isə dağlar yerləşir. Geoloji yaşlarma görə platform alar qədim (Arxey və Proterozoyda formalaşan; Şərqi Avropa, Afrika, Antarktida, Avstraliya və s.) və cavan (Paleozoyda və daha sonra formalaşan; Turan, Qərbi Sibir, Braziliya, Ön Qafqaz və s.) platformalara bölünür. Platformaların səthi heç də hər yerdə ham ar deyil. O, kristallik süxurlarm üzə çıxması ilə əlaqədar qalxanlara (antiklinal) və əyilmə (sinklinal) zonalarına malikdir. Şərqi Avropa platform asm da Baltik qalxarımı, Şimali Amerika platform asında Kanada qalxanım, Cənubi Amerika platform asm da Braziliya və Qviana qalxanlarım, Am azon və Orinoko sinklinallarım və s. misal göstərmək olar. Yer qabığı daxili*(endogen) və xarici (ekzogen) proseslərin təsiri altında daim dəyişir. Endogen qüvvələr vulkan və zəlzələlər yaradır, nəhəng relyef formalarını (dağ qurşaqları) əmələ gətirir. Ekzogen proseslər (Günəş enerjisi, axar sular, külək, canlılar) süxurları parçalayır, relyefi hamarlayır. Endogen proseslərlə bağlı Yer

▲ Şəkil 34. Üfüqi tektonik proseslər. qabığının üfüqi və şaquli hərəkətləri tektonik hərəkətlər adlanır. Üfüqi hərəkətlərlə bağlı qırışıqlar (sinklinal - antiklinal) (şəkil 34), şaquli hərəkətlərlə bağlı faylar (sımb enmələr - qraben, sımb qalxmalar - horst, ardıcıl sınmalar - pilləli fay) yaranır (şəkil 35).

Dağəmələgəlmə (qınşıqlıq) mərhələləri və bu dövrlərdə yaranan ərazilər: 1. Baykal - Şərqi Avropa, Qrta Sibir, Çin-Koreya, Hindistan, Afrika, Şimali Amerika, Cənubi Amerika, Avstraliya, Antarktida və s. kristallik bünövrələri üzərində ilk dağlar; 2. Kaledon - Tyan-Şan, Altay, Sayanın şimal hissələri, Skandinaviya, Şimali Appalaç, Baykal ətrafı və s.; 3. Hertsin - Ural, Böyük Suayncı, Appalaç, Tyan-Şan, Altay (cənub hissələri) və s.; 4. Mezozoy (Kimmeri) - Kordilyer, Verxoyansk, Tibet, Kun-Lun və s.; 5. Alp - And, Kordilyerin Sahil dağları, Sakit okean "odlu qövsü", Alp-Him alay dağ qurşağı, Orta okean silsilələri və s. (Tyan-Şan, Altay, Sayan-Alp qırışıqlığı dövründə yenidən dağəmələgəlmə prosesinə m əruz qalmışdır və onlara yenidən törənmiş - cavanlaşmış dağlar deyilir).

◄

QOQ

\^»

Şəkil 35. Şaquli tektonik proseslər.

P illə li la y

Vülkanizm prosesləri. M aqmanın təzyiqlə yer səthinə çıxması ilə bağlı olan proseslər vülkanizm adlanır. Maqmanın yer səthinə çıxdığı kanal vulkan boğazı, səthə çıxan m addə lava adlanır. Vulkan prosesi nəticəsində yaranm ış relyef forması vulkan konusu, zirvədə yaranm ış qıfabənzər çökəklik krater, diam etri 1,5 km -dən böyük olan krater kaldera adlanır (şəkil 36). Eroziya və denudasiya prosesləri vulkanik dağı aşm dınr, lakin vulkan

boğazm da qalıb soyuyaraq bərkim iş lava - nekk adlanan qayalı relyef əmələ gətirir. Vulkanlar sönmüş və fəaliyyətdə olan (püskürm əsi tarixi m ənbələrdə və insanların hafizəsində qalan) növlərə bölünür. Vulkanlar litosfer tavalarının sərhədlərində (Sakit okean "odlu qövsü", A lp-H im alay orogen qurşağının qərbi, Orta okean silsilələri) geniş yayılıb. Vulkan lavası sıyıq olduqda qalxanvari relyef forması

yaranır (Havay tipli vulkanlar). Lava qatı olduqda əsl konus yaranır (stratovulkan). Ən m əşhur vulkanlar: Hekla (İslandiya), Etna, Vezuvi, Stromboli (İtaliya), Klyuçi Sopkası (Kamçatka-Rusiya), Fudziyama, Aso (Yaponiya), Apo (Filippin), Krakatau, Semeru (İndoneziya), Kilimancaro, Kam erun (Afrika), Taxumulko, Orisaba, Popokatepetl (Şimali Amerika), Kotopaxi, Ruis, San-Pedro, Lyulyalyako (Cənubi Amerika), Erebus (Antarktida), M auna-Loa, M auna-Kea (Havay adaları) və s. Qafqaz dağlarındakı Elbrus və Kazbek, Qarabağ vulkanik yaylasındakı Qızıl boğaz və Böyük İşıqlı sönmüş vulkanlarıdır. Vulkanizmlə bağlı ərazilərdə səthə yaxm qaynar m aqm anm təsiri ilə yeraltı sularm qızması termal suları yaradır. Təzyiqlə yer səthinə fəvvarə vuran isti bulaqlar qeyzer adlanır. Qeyzerlərin səthdə əmələ gətirdiyi çökəkliyə qrifon, onun ətrafında toplanan süxurlara isə qeyzerit deyilir. Qeyzerlər İslandiya, İtaliya, Kamçatka, Yeni Zelandiya, ABŞ və s.-də geniş yayılıb. Azərbaycanın termal sularından ən m əşhuru Kəlbəcər rayonu ərazisində yerləşən İstisudur. Palçıq vulkanları m aqm atizm prosesi ilə bağlı olmayan palçıq püskürm ələridir. Onların yaranm a dərinliyi 4 - 6 km -dir. Əsasən neftli-qazlı sahələrdə m üşahidə olunur. Vulkan borusunun ətrafında toplanan kəsəkli palçıq brekçiya (salza) adlanır. D ünyada olan palçıq vulkanlarının yarısı (250-dən artıq) Azərbaycanda (Qobustan-Abşeron, Cənub-Şərqi Şirvan, Xəzərin şelf zonası) yerləşir. O nlardan ən h ündürü Torağaydır (400 m). Taman və Kerç yarım adalan, Saxalin, Yeni Zelandiya adalarında da palçıq vulkanları var.

Zdizələidr. Tektonik proseslərlə bağlı baş verən yer tərpənm əsi zəlzələ adlanır. Yerin daxilində tə kanların yarandığı sahə zəlzələ ocağı - hiposentr adlam r. Zəlzələ ocağının Yer səthindəki proyek siyası episentr adlam r (şəkil 38). Ən güclü dağıntı episentrdə olur (zəlzələ ocağına ən qısa məsafədə olduğuna görə). Zəlzələ ocağının dərinliyi 0-10 k m -dən bir neçə yüz km -ə qədər olur. Ocaq dərin olduqca zəlzələnin təsir dairəsi də geniş olur. Zəlzələ ocağının dərinliyinə görə onlar aşağıdakı qruplara bölünürlər: 1) Səth zəlzələləri (hizosentrin dərinliyi 0-10 km); 2) Normal zəlzələlər (10-60 km);

▲ Şəkil 38. Zəlzələ zamanı seysmik dalğaların yayılması. 3) Aralıq və ya dərin zəlzələlər (60-300 km); 4) Çox dərin zəlzələlər (300-700 km). Zəlzələnin gücü Rixter şkalası ilə 12 ballıq sistemlə ölçülür. Zəlzələnin gücünü seysmoqraf cihazı ilə ölçürlər. 1-4 ballıq zəlzələ zəif, 5-7 bal güclü, 8-10 bal dağıdıcı və məhvedici, 11-12 bal fəlakətli zəlzələ sayıhr. Baş verən dağıntılara görə zəlzələ Merkalli şkalası ilə ölçülür. Əsas seysmik qurşaqlar Sakit okeanın Avrasiya və Amerika sahilləri və A lp-H im alay qurşağıdır. Azərbaycan ərazisi fəal seysmik qurşağa daxildir. Böyük Qafqazm cənub-şərq və şərq ətəkləri, Kiçik Qafqazm şim al-şərq ətəkləri 8-9 ballıq, digər ərazilər 7 bala qədər seysmik zonaya daxildir. 1902-ci il Şamaxı, 1960-cı il Çili, 1976-cı il Çində Tyan-Şan zəlzələsi fəlakətli zəlzələlərə aiddir. 2011ci ildə Yaponiyada baş verən zəlzələ və sunami nəticəsində 20 m inə yaxm insan tələf olmuş, Fukusima AES-in dağılması isə güclü radiasiya çirklənməsinə səbəb olmuşdur.

§9 .

Yer səthinin relyefi Yer səthinin relyefinin əmələ gəlməsi, müasir dinamikası və inkişafı məsələləri ilə geomorfologiya elmi məşğul olur. Relyef formaları açıq və qapalı,

müsbət və mənfi, endogen və ekzogen mənşəli olur.

Ölçülərinə görə relyef formaları aşağıdakı qruplara bölünür: 1. Planetar relyef formaları - Yer səthinin nahamarlığının əsas ümumi mənzərəsini əks etdirir. Sahəsi milyonlarla km2-ə çatır (materiklər, okean çökəklikləri, orta okean silsilələri);

2. M eqaformalar (meqa - çox böyük) - sahələri on və yüz m in km 2-lə ölçülür (Alp, Qafqaz, Ural dağlan, Xəzəryanı ovalıq və s.; 3. M akroformalar (makro-iri) - Yan silsilə, Niyaldağ, K ür-A raz ovalığı, Qarabağ silsiləsi, Lahıc çökəkliyi və s.; 4. M ezoformalar (mezo - orta) - bunlar əsasən

ekzogen mənşəli relyef form alandır (çay dərəsi, yarğan, qobu, m oren tirəsi və s.); 5. M ikroformalar (mikro-kiçik) - daha kiçik, əsasən ekzogen mənşəli form alardır (dyun, kiçik yarğan, karst qıfı və s.). Endogen qüvvələrin təsiri ilə yaranan relyef form alan m orfostruktur adlanır və daha iri ölçülərə

CanubquttiM

malik olur (planetar, meqa və makroformalar). Ekzogen proseslərlə bağlı yaranan relyef formaları m orfoskulptur adlanır və nisbətən kiçik ölçülərə malik olur (mezo və mikroformalar). Lakin müəyyən istisnalar m üm kündür. Məsələn, endogen mənşəli vulkan konusu ölçüsünə görə mezoforma, ekzogen mənşəli iri çay dərələri (Kolorado çayının kanyonu), m oren tirələri (Şərqi Avropa düzənliyinin şim alında Timan tirəsi, Şimal Uvalı) makroformalara uyğundur. Yerin ən böyük müsbət relyef forması materiklər və ən böyük mənfi relyef forması okean çökəklik ləridir. Q uruda isə əsas relyef formaları düzənliklər və dağlardır. Yer səthinin nisbətən ham ar və ya dalğalı səthə malik hissələri düzənlik adlanır. Səth xüsusiyyətlərinə görə yastı, təpəli və maili düzənliklər ayrılır.

Mənşəyinə görə düzənliklər əsasən 2 yerə bölünür: 1. D enudasion (mənası "çılpaqlaşm a" - Yer səthində h ündür ərazilərdən süxurlarm su, külək və s. vasitəsi ilə alçaq ərazilərə aparılması) düzənliklər qədim dağlarm aşınması nəticəsində onların yerində əmələ gələn, səthi nahamar, çökmə süxur qatından dem ək olar ki, m əhrum olan relyef formalarıdır. Onlar daha çox platform aların qalxan sahələrində qədim kristallik süxurlarm səthə çıxdığı yüksək ərazilərində yaranan düzənliklərdir (əsasən yaylalara uyğun gəlir - Dekan yaylası, Braziliya yaylası və s.). Denudasion düzənliklər daxilində bəzən ətraf sahələrdən öz hündürlüyünə görə fərqlənən "şahid dağlar" olur. Şimali Afrikada Əhaqqar, Tibesti, Darfur yaylaları "Şahid dağlar" dır. 2. Akkum ulyativ ("toplanma") düzənliklər yer qabığının çökmüş sahələrində süxurlarm gətirilib toplanması və səthin ham arlanm ası hesabma yaranan hamar, m ütləq yüksəklikləri az olan dü zənliklərdir (əsasən ovalıqlara uyğun gəlir Amazon, Missisipi, Qərbi Sibir ovalıqları və s.). Akkum ulyativ düzənliklərin bir növü - allüvial (axar sularm - əsasən çayların süxurları gətirib toplaması hesabm a yaranır) düzənliklərdir. Geosinklinal qurşaqlarm tektonik əyilmə sahələrində də ovalıqlar əmələ gəlir (Kür-Araz, Padan, Kolxida və s.).

Şəkil 40. Düzənliklərin hündürlüyə görə təsnifatı.

Mütləq hündürlüklərinə görə düzənliklər 3 yerə ayrılır (şəkil 40): İ. Ovalıqlar - okean səviyyəsindən 200 m -ə qədər hündürlükdə yerləşən düzənliklərdir (Kür-Araz, Kolxida, M esopotamiya, H ind-Q anq, Turan, Qərbi Sibir, Xəzərsahili, Orta Dunay, Böyük Çin, Mərkəzi Avstraliya, Amazon, Orinoko, La-Plata, Missisipi və s.). 2. Yüksəkliklər - okean səviyyəsindən 200 m -lə 500 m arasm da yerləşən düzənliklərdir (Volqaboyu, Valday, Orta Rusiya, Dneprboyu, Stavropol və s.). 3. Yaylalar - okean səviyyəsindən 500 m -dən yüksəkdə yerləşən düzənliklərdir (Qarabağ vulkanik, Anadolu, İran, O rta Sibir, Dekan, Tibet, Qobi, Şərqi Afrika, Efiopiya, Meksika, Braziliya və s.). Dağlar qurunun qabarıq relyef formalarıdır. Elementləri (zirvəsi, ətəyi, yamacı) aydm hiss olunan və nisbi hündürlüyü 200 m -dən artıq olan qabarıq relyef forması dağ adlanır. Dağın ən hündür nöqtəsi zirvə, şiş uclu zirvə pik adlanır. İki zirvə arasındakı nisbi çökəkliyə aşırım deyilir. Zirvə və aşırımları birləşdirən xətt isə suayrıcıdır. Dağın düzənliyə qovuşduğu (ən alçaq - aşağı hissəsi) yer ətək adlanır. D ağda zirvə ilə ətək arasındakı meyilli sahə yamac adlanır. Bir-birinin ardm ca uzanan dağlar silsilə (sıra dağlar), sıra dağlarm bir yerə toplandığı ərazi dağlıq ölkə adlanır (Pamir, Qafqaz dağlıq ölkələri). Mənşəyinə görə dağlar qırışıq, qırışıq-faylı (qaymah), vulkanik dağlara bölünür. Dağlar litosfer tavalarının sərhədi boyu m in km -lərlə uzanır: Kordilyer - And, Alp - Himalay və s.

Dağlar yaşına görə 2 yerə bölünür: 1. Qədim dağlar - Arxey, Proterozoy, Paleozoy və Mezozoy eralarında formalaşan dağlardır. Onların

səthi, geoloji dövrlər ərzində ekzogen proseslərin Amerika - M ak-Kinli (6194 m); Afrika - Kilimancaro (5895 m); A ntarktida - Vinson massivi (5140 təsiri nəticəsində aşınıb-dağıldığından hamardır, kristallik süxurlar səthə çıxır və seysmik cəhətdən m); Avstraliya - Kostyuşko (2228 m) (şəkil 41). nisbətən sabitdir. Appalaç, Əjdaha, Kap, Böyük Okean dibinin relyefi. Yer kürəsinin üm um i Suayna, Skandinaviya, Ural, Altay, Sayan, Tyan-Şan, sahəsinin daha çox hissəsini - 71%-ni dünya okeanı Pribaykalye, Zabaykalye və s. qədim dağlardır. tutur. Q uru səthində olduğu kimi, Dünya okeanının 2. Cavan dağlar - əsasən, Kaynozoy erasmda əmələdibi də mürəkkəb relyefə malikdir. Okean dibinin gələn dağlardır və onlarda dağəmələgəlmə prosesi indi relyefi, quru səthindən fərqli olaraq, əsasən, endogen də davam edir. Cavan dağlar litosfer tavalarının proseslərin təsiri ilə (morfostrukturlar) formalaşıb. sərhədinə uyğun gəlir. Onlar şiş zirvəli, dik yamaclı Fiziki xəritələrdə eyni dərinlikdə olan nöqtələri olub, fəal seysmikliyə malikdir. And, Kordilyerin birləşdirən səlis əyri xətlər izobat adlanır. qərbi, Alp-Himalay sistemi - Pireney, Apennin, Alp, Karpat, Krım, Qafqaz, Atlas, Tavr, Kopetdağ, Hindquş, Okean dibinin əsas relyef formaları aşağıdakı Pamir, Himalay və s. cavan dağlardır. lardır (şəkil 42): Dağlar hündürlüyünə görə alçaq (hündürlüyü 1. Materik dayazlığı və ya şelf materiklərin sualtı 1000 m -ə qədər), orta (1000-2000 m arasmda) və davam m da - 200 m -ə qədər dərinliyi əhatə h ündür (2000 m -dən yüksək) dağlara bölünür. edir. Səthi nisbətən ham ar və az meyillidir, əsasən, m aterik mənşəli çökmə süxurlarla D ünyam n ən h ündür dağ sistemi Himalay örtülm üşdür. Qranit qata malikdir. Ən geniş (Comolunqma-Everest; 8848 m), quruda ən uzun şelf zonası Şimal Buzlu okeanındadır. dağ And (9000 km) sistemidir. 2. M aterik yamacı - 200 m -d ə n 1000-1500 m M ateriklərin ən h ündür zirvələri: Avrasiya dərinliklər arasm da yerləşir. Meyilliliyi Comolunqma (8848 m); Avropa - M onblan (4807 böyükdür, çökmə süxur qatı nisbətən m); Cənubi Amerika - Akonkaqua (6960 m); Şimali nazikdir, qranit qata malikdir. Materik ◄

Şəkil 41. Ən yüksək dağ zirvələri (hündürlük, m-lə).

►

Şəkil 43. Ən dərin okean çökəklikləri (dərinlik, m-lə).

0 1000

2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10 000 11000

yamacının ətəyi m aterik və okean tipli Yer qabığmm sərhədi sayılır.

M üəyyən vaxtdan sonra yarğanların dibi dolur, kənarları hamarlanır və qobuya çevrilir (Qobustan).

3. M aterik ətəyi - 1000-1500 m -dən 2500-3000 m -dək dərinliklər arasında, qranit təbəqəsinin tamamilə yoxa çıxdığı sərhəddədək olan sahələrdə yerləşir. Çökmə süxur qatının qalınlığı xeyli arür.

Çaylarm süxurları dağıdıb yuması çay eroziyası adlanır. Dağlıq ərazidə sürəti böyük olan çay öz dərəsini dərinləşdirir (dib eroziyası), kanyon (ispanca - "boru") və V şəkilli dərə yaradır. Çaym dağdan düzənliyə çıxdığı yerlərdə sürəti zəifləyir, gətirdiyi iri süxur qırıntılarını apara bilm ir və süxurlar toplanaraq gətirmə konusları yaradır. Düzənlikdə zəif axan çay qarşısma çıxan m aneənin yanm dan dönərək qıvrılmalar - m eandr yaradır. Çaylarm okean və ya dənizə töküldüyü yerdə mənsəbdə, süxurlarm toplanması hesabına çay qollara parçalanır - delta yaram r (məs. Lena, Volqa, Qanq, Nil və s.).

Okean yatağı (abissal düzənliklər) 2500-3000 m -dən arüq dərinliklərdə yerləşir. Okean dibinin əsas hissəsini tutur. Səthi nisbətən ham ardır, odur ki, bəzən okean platformaları adlandırılır. Okean tipli qabığa m alikdir (qranit qat yoxdur). Səthi okean mənşəli çökmə süxurlarla örtülmüşdür.

5. Orta okean silsilələri - litosfer tavalarm m divergent ayrılma sərhədlərində yerləşir. Okean yatağı düzənlikləri üzərindən 2-3 km ucalır, bəzi hallarda zirvələri su səviyyəsindən yuxarı qalxır və adalar (İslandiya, Havay, M üqəddəs Yelena, Azor) yaramr. Mərkəzi hissədə rift dərəsi yerləşir, burada süxurlarm yaşı daha cavandır. Fəal seysmikliyə malikdir. 6. Okean novları - materik və okean tavalarmm toqquşma sərhədində yerləşir. Ensiz (20-50 km) və dərin (7-8 km) olur. Yer qabığmm ən na zik təbəqəsidir (məs. Marian novu -11022 m).

Quruda ekzogen mənşəli relyef formaları. Yer səthi ekzogen proseslərin təsiri ilə m üntəzəm olaraq dəyişir və özünəməxsus relyef formaları yaranır. Arid (quru) iqlim bölgələrində sutkalıq kəskin tem peratur dəyişkənliyi (amplitudu) süxurlarm kiçik hissələrə parçalanm asına (fiziki aşınma) və qalın aşınma qatı yaranm asına səbəb olur. M üvəqqəti axar sular süxurları yuyub apararaq ensiz dərin çuxurlar - yarğanlar yaradır. 42

Yeraltı sularm yum şaq süxurları (gips, dolomit, əhəngdaşı və s.) həll etməsi karst prosesi adlanır. Bu proses nəticəsində karst qıfları, m ağaralar yaram r (məs. Mamont-Flit m ağarasının uzunluğu 350 km-ə çatır). Yeraltı sular sürüşm ələrin yaran masına da səbəb olur. Buzlaqlarm dağıdıcı fəaliyyəti ekzarasiya, buzlaq çöküntüləri m orenlər adlanır. Buzlaqlarm fəaliyyəti nəticəsində yaranan relyef formaları troq (təknəvari) dərələr, sirk və karlardır. Dördüncü dövr buzlaşm ası Avropa və Şimali Amerikanın şim alm da buzlaq mənşəli relyef formaları (göl çalaları, m oren tirələri və təpələri) yaradıb. İri su hövzələrinin - okean, dəniz və böyük göllərin sahillərində dalğalarm dağıdıcı fəaliyyəti abraziya, onun nəticəsində yaranan relyef formaları abrazion relyef formaları adlanır. Küləklərin fəaliyyəti - deflyasiya ("sovrulma") ilə bağlı yaranan relyef formaları eol formalar adlanır (dyun, barxan - aypara formalı və daha mürəkkəb formalı iri qum təpələri).

IV Fəsil ATMOSFER § 10.

Atmosferin quruluşu, əhəmiyyəti. Günəş radiasiyası________ Atmosfer ("atm os"- buxar, "sfera" - təbəqə) Yerin hava təbəqəsi olub, onunla birlikdə fırlanır. Belə güm an olunur ki, ilk atmosfer Yerin ilkin geoloji mərhələsində - 4,5—5 mlrd, il bundan əvvəl, ilk bazalt qatının yarandığı dövrdə yaranmışdır.

1. Troposfer - qalınlığı orta enlikdə 10-11 km, ekvator üzərində 16-18 km, qütblər üzərində 8-9 km -dir. Atmosfer kütləsinin 80%-i burada cəmlənmişdir. Əsas atmosfer hadisələri (külək, yağıntı, şimşək) troposferdə baş verir, yüksəkliyə doğru tem peratur aşağı düşür. 2. Stratosfer - troposfer üzərindən 50-55 km hündürlüyədək yerləşir. Hava çox seyrəkdir. 15-30 km hündürlüklər arasında ozon ( 0 3) qatı yerləşir. Ozon təbəqəsi ultrabənövşəyi şüaları u d u r və canlıları onun zərərli təsirindən qoruyur. 20 km -dən başlayaraq yuxarıya doğru tem peratur artır. 3. Mezosfer - 50-80 km hündürlüklər arasında yerləşir. Bu təbəqədə temperatur yenidən azalır. 4. Termosfer (ionosfer) - 80-800 (1000) km arasında yerləşir və atmosferin ən qalın təbəqəsidir. Yüksək tem peratura malik olduğu üçün termosfer, qazlar ionlaşmış olduğu üçün ionosfer adlanır. 5. Ekzosfer - 800 (1000) - 3000 km arasındadır, olduqca az sıxlığa malikdir.

Atmosfer Yerdə həyatın təm inatçısı olmaqla, ultrabənövşəyi şüaları əks etdirir, tem peraturu tənzimləyir. Səs və radiodalğalarm yayılmasına şərait yaradır. Atmosfer həm də kosm osdan gələn m eteoritlərin xeyli hissəsinin birbaşa yer səthinə düşm əsinin qarşısım kəsir. Belə ki, onlar qizıbyanaraq toza çevrilir. Atmosferin tərkibi m ürəkkəbdir və geoloji inkişaf dövründə dəyişikliyə m əruz qalıb. Qədim geoloji eralarda atmosferin tərkibində karbonun m iqdarı çox, oksigenin m iqdarı az olmuşdur. Sonrakı geoloji eralarda sıx bitki örtüyünün yaranm ası hesabm a atmosferin qaz tərkibi dəyişmişdir. M üasir geoloji dövrdə atmosferin tərkibi aşağıdakı kimidir: azot - 78,08%, oksigen 20,94%, arqon - 0,93%, karbon - 0,03%, digər təsirsiz qazlar - 0,02%. Atmosferin alt sərhədi quru və okean səthi, üst sərhədi təqribən 3000 km -dən götürülür. Atmosfer daxilində aşağıdakı təbəqələr ayrılır (şəkil 44):

Şəkil 40. Havanın tərkibi. 43

ÜMUMİ FİZİKİ COĞRAFİYA

►

Şəkil 45. Atmosferin quruluşu.

Günəş radiasiyası. Günəşdən Yer atmosferinə gəlib çatan günəş işığı və istiliyinin m əcmusuna Daimi Günəş radiasiyası deyilir. O nun 20%-i yer atmosferi tərəfindən əks olunur. 1 sm2 səthə vahid vaxt ərzində (adətən, 1 dəq.) düşən radiasiyanın istilik təsiri Günəş radiasiyasının intensivliyi adlanır və kalori/sm2/dəq. ilə ifadə olunur. G ünəşdən Yer səthinə birbaşa gəlib çatan (kölgə verən) şüalar düz radiasiya adlanır. Atmosferdə səpələnən və yer səthinə göy qübbəsinin bütün istiqamətlərindən daxil olan radiasiya səpələnən radiasiya adlanır. Buludluğun yüksək olduğu ekvatorial və mülayim enliklərdə səpələnən radiasiyanın kəmiyyəti böyük olur. Düz və səpələnən radiasiyanın cəminə üm um i radiasiya deyilir. Ümumi radiasiyanın illik kəmiyyəti ekvatorda 140-150, tropiklərdə 200-220, m ülayim enliklərdə 100-140, qütblərdə 30-50, Azərbaycanda 120-160 kkal/sm2/il-ə bərabərdir. Günəş şüalarının düşm ə bucağından və yer səthinin xarakterindən asılı olaraq radiasiyanın bir hissəsi əks olunur. Üm um i radiasiyanın bir hissəsi Yer səthi tərəfindən udulur, m üəyyən təbii proseslərə sərf olunur (buxarlanma, bitkilərin inkişafı və s.), dəyişilərək (transformasiya olunaraq) Yerdə toplanır. Belə ki, indi istifadə etdiyimiz bir çox yanacaq növləri (daş köm ür, neft, təbii qaz və s.) qədim geoloji dövrlərdə Yerə gələn Günəş enerjisinin dəyişilmiş formasıdır. Yer səthindən əks olunan radiasiya albedo adlanır. Məsələn, təzə yağmış qar radiasiyanın 95%-ni, su səthi isə 15%-ni əks etdirir. Üm um i radiasiya ilə əks olunan radiasiyanın fərqi radiasiya balansı adlanır. Ra diasiya balansı buzlu qütb zonalarından, başqa, hər yerdə müsbətdir. Meteoroloji stansiyalarda havanın elementləri tem peraturu, təzyiqi və rütubəti üzərində m üşahidələr aparılır, onlarla bağlı yaranan at mosfer hadisələri öyrənilir.

Havanın temperatur rejimi. Yer səthinə yaxm olan havanın tem peraturu Günəşin düşm ə bucağından, səthin xarakterindən asılıdır. Atmosfer Günəş şüalarım özündən keçirir və Günəş şüaları yer səthinə düşərək onu qızdırır. Qızmış yer səthi ilə təm asda olan hava qızaraq tədricən yuxan qalxır və turbulent qarışma yolu ilə troposferin qızmasına səbəb olur. O dur ki, yüksəkliyə doğru tem peratur aşağı düşür.

Sutka ərzində ən alçaq tem peratur səhərə yaxm Günəş çıxandan 15-20 dəqiqə əvvəl, ən yüksək tem peratur isə günortadan 2-3 saat sonra qeydə alınır. Sutka ərzində ən yüksək və ən alçaq tem peratur göstəriciləri arasm dakı fərq sutkalıq tem peratur am plitudu adlanır. Məsələn, sübh çağı havanın tem peraturu -5°C, günortadan sonra +4°C olmuşsa, sutkalıq tem peratur am plitudu 9°C-dir (+40-(-5°)=9°). Meteoroloji stansiyalarda havanın tem peraturunun sutkalıq gedişini öyrənmək ü çün bir neçə dəfə ölçmələr aparılır, bu ölçmələr əsasm da tem peraturun sutkalıq gedişi

▲

Şəkil 46. Tem peraturun sutkalıq gedişi qrafiki. qrafiki (şəkil 46) tərtib olunur, həm çinin orta sutkalıq tem peratur hesablanır. Məsələn, m üşahidə nəticəsində aşağıdakı ölçmələr qeydə alınmışdır: -3°C, -1°C, +5°C, +3°C, 0°C, -1°C. Orta sutkalıq tem peraturu təyin etmək ü çü n m üsbət göstəricilər ayrı toplanılır (3+5=8), mənfi göstəricilər ayrı toplanılır (3+l+l=5), böyük göstəricidən kiçik göstərici çıxılır (8-5=3) və m üşahidələrin sayma bölünür (+3°:6=+0,5°). H ər gün üçü n hesablanmış orta sutkalıq tem peraturlar əsasm da orta aylıq tem peratur təyin olunur. Orta aylıq tem peratur göstəriciləri əsasmda orta illik tem peratur hesablanır. Ən yüksək sutkalıq tem peratur am plitudu tropik səhrada, ən kiçik am plitud isə ekvator üzərində m üşahidə edilir. İl ərzində ən isti aym orta tem peraturu ilə ən soyuq ayın orta tem peraturu arasm dakı fərq illik tem peratur am plitudu adlanır. Ən yüksək illik am plitud m ülayim enliklərdə kəskin kontinental 45

orta illik tem peraturu təxminən Yer kürəsinin orta tem peraturuna bərabərdir: +14°C, 14,5°C. M üşahidə olunan m üddət ərzində qeydə alman ən yüksək tem peratur m ütləq maksimum tem peratur adlanır. Yer kürəsində m ütləq maksimum tem peratur +58,1°C (Afrikada, Tripoli), cənub yarım kürəsində isə +51°C-dir (Avstraliyada Nollarbor). M üşahidə olunan m üddət ərzində qeydə alman ən alçaq tem peratur m ütləq m inimum tem peratur adlanır. Yer kürəsində m ütləq minimum tem peratur -89,2°C (Antarktida, "Vostok" stansiyası), Şimal yanm kürəsində -71°C-dir (Oymyakon). Azərbaycanda m ütləq maksimum tem peratur +44°C (Culfa), m ütləq m inimum tem peratur -33°C müşahidə olunm uşdur (Culfa).

Y M M 1 S

▲ Şəkil 47. Ekvatorial qurşağın iqlim diaqramı.

Orta aylıq temperatur göstəriciləri əsasmda tem peraturun illik gedişi qrafiki tərtib olunur. Fərz edək ki, mülayim qurşaqda yerləşən A məntəqəsində orta aylıq temperatur göstəriciləri belədir: yanvar 12°C, fevral -4°C, mart +2°C, aprel +7°C, may +16°C, iyun +21°C, iyul +26°C, avqust +22°C, sentyabr +14°C, oktyabr +4°C, noyabr -2°C, dekabr -8°C. Verilən gös təricilər əsasmda tərtib olunan qrafik şəkil 49 kimi olaCaq. İqlim xəritələrində eyni tem peratura malik nöqtələri birləşdirən xətlər izotermlər adlanır. İzotermlər əsasm da yer səthində istilik qurşaqları ayrılır. Ekvatordan həm şimal, həm də cənubda +20°C izotermi ilə hüdudlanan isti qurşaq, +20°C ilə ən isti ayın orta tem peraturu +10°C izotermləri arasında m ülayim qurşaqlar, +10°C izotermi ilə qütb arasında soyuq qurşaqlar yerləşir.

Y M M 1 S N ▲

Şəkil 48. Tropik qurşağm iqlim (kontinental) diaqramı. iqlimdə, ən kiçik illik am plitud ekvatorda qeydə almır. Yerdə orta illik tem peratur +14°C-dir. Azərbaycan Respublikasının düzən ərazilərinin

Troposferdə yer səthindən yüksəyə qalxdıqca, havanın tem peraturu aşağı düşür. Lakin bəzi hallarda bunun əksi müşahidə olunur, tem peraturun yüksəkliyə doğru artması, yəni tem peratur inversiyası (inversio-çevrilmə) baş verir. Dağlıq ərazilərdə oroqrafik inversiya (dağ yamaclarmda soyuq və ağır havanın aşağı enməsi, isti havam yuxan qaldırması nəticəsində) baş verir. Buludsuz havada gecələr şüalanma yolu ilə istilik itirilməsi radiasiya inversiyası (bu zaman şeh düşür) və isti havanın soyuq əraziyə daxil olması nəticəsində advektiv inversiya yaranır. Yüksəkliyə doğru hər 100 m -də havanm tem peraturunun 0,6°C aşağı düşm əsi aerotermik qradiyent adlamr.

tem p, a

+30-

Şəkil 49. M ülayim qurşaqda tem peraturun illik gedişi qrafiki.

NÜMUNƏLƏR ► Dağm ətəyində, dəniz səviyyəsində havanın tem peraturu +16°C-dir. Dağm zirvəsində, 3700 m yüksəklikdə tem peraturu təyin edin.

Həlli: Bildiyimiz kimi, yüksəkliyə doğru hər 1000 m -də havam n tem peraturu 6°C azalır. Temperatur fərqini tapaq. Tənasüb qururuq: 1 k m -d ə ------------6°C 3,7 k m -d ə ---------x°C

x=(3,7 • 6): 1=22,2°C.

Deməli, 3700 m hündürlük fərqində tem peratur fərqi 22,2°C-dir. Yüksəkliyə doğru tem peraturun azaldığm ı bilirik. Verilən tem peratur göstəricisin dən tapdığım ız fərqi çıxmaqla 3700 m yüksəklikdə havam n tem peraturunu tapırıq: +16°C - 22,2°C= - 6,2°C.

1 k m -d ə -------- 6°C 3,6 km -də-------x°C

x=(3,6 ■6): 1=21,6°C

Dağm zirvəsindən aşağı endikcə, tem peraturun artdığını bilirik. Ona görə də, zirvədəki tem peraturun üzərinə tapdığım ız fərqi gəlirik və dağm ətəyində havanın tem peraturunu təyin edirik: -35°C + 21,6°C= -13,4°C. ► Dağm ətəyində 1500 m yüksəklikdə havanın tem peraturu +14°C-dir. Dağm zirvəsində havanın tem peraturu -10°C-dirsə, zirvənin m ütləq hündürlüyünü təyin edin.

Həlli: İlk növbədə tem peratur fərqini tapaq: +14°C - (-10°C)=24°C. Tem peratur fərqinə uyğun olaraq hündürlük fərqim tapırıq: 1 k m -d ə ---------6°C x k m -d ə ------- 24°C x=(l • 24): 6=4 km (4000 m).

► Dağm zirvəsində dəniz səviyyəsindən 5200 m yüksəklikdə havanın tem peraturu - 35°C-dir. Dağm ətəyində, 1600 m yüksəklikdə havam n tem peraturunu təyin edin.

Ətəklə zirvə arasında fərqin 4000 m olduğunu tapdıq. Ətəyin m ütləq yüksəkliyi verildiyindən (1500 m), zirvənin hündürlüyü 1500 m + 4000 m=5500m-dir.

Həlli: İlk növbədə verilən nöqtələr arasında hündürlük fərqim tapırıq: 5200 m -1600 m=3600 m (3,6 km). H ündürlük fərqinə uyğun tem peratur fərqim təyin edək:

► A nöqtəsində havanın temperaturu +3°C-dir. Kəsmə yüksəkliyin 500 m olduğunu nəzərə alıb, B nöqtəsində havamn temperaturunu təyin edin (şəkil 50). 47

§ 11.

Atmosfer təzyiqi. Külək. Atmosferin ümumi sirkulyasiyası

▲

Şəkil 50.

Həlli: Sxemə əsasən hesablayırıq ki, A və B nöqtələri arasında nisbi hündürlük 3x500m=1500m-dir (1,5 km). H ündürlük fərqinə əsaslanaraq tem peratur fərqini tapaq: 1 k m -d ə ------- 6°C 1,5 k m -d ə ----- X°C

x= (l,5x6):l=9°C.

Berqştrixlərə əsasən təyin edirik ki, B nöqtəsi A -d an aşağıda yerləşir. Bilirik ki, aşağı endikcə havanın tem peraturu artır O nda B nöqtəsində havanın tem peraturu +30C+9°C=+12°C olacaq. ► Ümumi Günəş radiasiyası 120 kkal/sm2/il, əks olunan radiasiya üm um i radiasiyanın 70%-ni təşkil edir. U dulan radiasiyanın m iqdarım təyin edin:

Həlli: Sadə tənasüb quraq və əks olunan radiasiyanın m iqdarım hesablayaq: 120 k k a l------- 100% X ---------------- 70% Onda udulan radiasiya 120-84=36 kkal/sm2/il olacaq. ► U dulan radiasiya 60 kkal/sm2/il və ya üm um i radiasiyanın 40%-i qədərdir. Ümumi və əks olunan radiasiyanın m iqdarım təyin edin

Həlli: Sadə tənasüb quraq və üm um i radiasiyam hesablayaq: 60 k k a l------ 40% X ------------- 100% Əks olunan radiasiyanın miqdarı: kkal/sm2/il

150-60=90

Yer kürəsini əhatə edən hava m üəyyən ağırlığa, çəkiyə malikdir. Okean səviyyəsində İm 3 havanın çəkisi 1300 qram dır. Yüksəklik artdıqca havanın sıxlığı və m üvafiq olaraq çəkisi də azalır. H avanın yer səthinə və oradakı cisimlərə göstərdiyi ağırlıq qüvvəsi atmosfer təzyiqi adlanır. Atmosfer təzyiqi hər bir nöqtədə, həmin nöqtədən atmosferin üst sərhədinədək olan hava sütununun çəkisinə bərabərdir. Yüksəyə doğru qalxdıqca havanın sıxlığı və hava sütununun hündürlüyü azaldığına görə, atmosfer təzyiqi də azalır. 45° enlikdə okean səviyyəsində, 0°C tem pera turda 1 sm2 səthə havanın göstərdiyi ağırlıq qüv vəsi 760 mm civə sütununun ağırlığına bərabərdir ki, bu da normal atmosfer təzyiqi adlanır. Yüksəkliyə doğru atmosfer təzyiqinin 1 m m c. s. azalması üçün lazım olan hündürlük barik pillə adlanır. Troposferin aşağı təbəqəsində barik pillə 10 m qəbul edilmişdir. Troposferin yuxarı qatlarm da barik pillə artır və barik pillə 12 m, 15 m və daha böyük olur. Atmosfer təzyiqim ölçən cihazlar barom etr, barom etr-aneroiddir. Xəritədə eyni təzyiqə malik nöqtələri birləşdirən xətlər izobarlar adlanır.

◄

Şəkil 51. Yüksəkliyə doğru atmosfer təzyiqinin dəyişməsi.

NÜMUNƏLƏR

Həlli: İlk növbədə hündürlük fərqinə əsasən təzyiq fərqini tapaq: 10 m - d ə ---------1 mm

► 45° şm.e. -d ə dağm yamacında, 1350 m yüksəklikdə atmosfer təzyiqini təyin edin.

Həlli: Bilirik ki, 45° enlikdə dəniz səviyyəsində norm al atmosfer təzyiqi 760 mm. c. s.-na bərabərdir. Atmosfer təzyiqinin hər 10 m -də 1 mm dəyişdiyi də m əlum dur. 1350 m -d ə təzyiqin dəyişməsini təyin edək: 10 m -d ə ---------- 1 mm 1350 m -d ə ------x mm

x=(1350 • 1): 10=135 mm

Yüksəkliyə doğru təzyiq azalır. O nda 1350 m yüksəklikdə atmosfer təzyiqi: 760 m m - 135 m m = 625 m m olar. ► Nisbi hündürlüyü 3750 m olan dağm zirvəsində atmosfer təzyiqi 350 mm c. s. -n a bərabərdir. Dağm ətəyində atmosfer təzyiqini təyin edin.

3750 m -də ----- x m m

x=(3750 • 1): 10=375 mm

Zirvədən ətəyə doğru atmosfer təzyiqi artdığı üçün ətəkdə atmosfer təzyiqi: 350 mm + 375 m m = 725 mm olacaq. ► Dağm ətəyində 850 m yüksəklikdə atmosfer təzyiqi 680 mm c.s.-na, zirvəsində isə 475 mm c. s. -na bərabərdir. Zirvənin mütləq yüksəkliyini təyin edin.

Həlli: Zirvə ilə ətək arasm da təzyiq fərqini tapaq: 680 m m - 475 m m = 205 mm. Təzyiq fərqinə əsasən hündürlük fərqini tapaq: 10 m -d ə ---------1 mm x m -d ə ---------205 m m

x=(10 • 205): 1=2050 m

Dağm ətəyinin m ütləq yüksəkliyi m əlum dur. Onda zirvənin m ütləq yüksəkliyi: 850 m + 2050 m=2900 m olacaq. 49

► A nöqtəsində atmosfer təzyiqi 530 m m c. s., kəsmə hündürlük 250 m -dir. B nöqtəsində atmosfer təzyiqini təyin edin (şəkil 52).

Həlli: Verilən m əntəqələr arasında tem peratur fərqini tapırıq: +12°C - (-3°C)=15°C. Tem peratur fərqinə əsasən nisbi hündürlüyü tapaq: 1 k m -d ə ------- 6°C x k m -d ə ------15°C x=(l • 15): 6=2,5 km (2500 m) Nisbi hündürlüyə əsasən təzyiq fərqini təyin edək: 10 m - d ə ------- 1 mm 2500 m -d ə ---- x m m

x=(2500T):10=250 mm c. s.

A m əntəqəsində tem peraturun yüksək (+12°C), B m əntəqəsində isə alçaq (-3°C) olmasma əsasən B-nin A -dan yüksəkdə olması m əlum olur. Yüksəkliyə doğru atmosfer təzyiqinin azaldığım bilirik. O dur ki, B m əntəqəsində atmosfer təzyiqi: 725 mm - 250 m m = 475 m m olacaq.

▲ Şəkü 52.

Həlli: A və B nöqtələri arasm da nisbi hündürlük: 3 • 250 m = 750 m -dir. Nisbi hün dürlüyə əsasən təzyiq fərqinin 75 m m olduğunu tapırıq (750 m: 10). Berqştrix B nöqtəsinin A -dan yüksəkdə olduğunu göstərir. Yüksəkliyə doğru təzyiqin azaldığım bilirik. O dur ki, B nöqtəsində atmosfer təzyiqi: 530 m m - 75 m m = 455 mm -dir. ► A m əntəqəsində atmosfer təzyiqi 725 m m c. s., havanın tem peraturu +12°C-dir. B məntəqəsində havanın tem peraturu - 3°C-dirsə, orada atmosfer təzyiqini təyin edin.

Atmosfer təzyiqi təkcə yüksəklikdən yox, həm də coğrafi enlikdən asılı olaraq dəyişir. Yer səthinin müxtəlif coğrafi enliklərdə müxtəlif cür qızması, səthin istilik tutum unun (quru yə okean) müxtəlifliyi fərqli təzyiq qurşaqlarının və təzyiq sahələrinin yaranm asına səbəb olur. Ekvatorial qurşaqda bütün ilboyu yüksək tem peraturun olması qızmış havanın sürətlə yuxarı qalxmasına səbəb olur. O dur ki, burada alçaq təzyiq qurşağı (barik m inimum) yaranır. Ekvator üzərindən qalxan hava, troposfer daxilində şimala və cənuba doğru istiqam ət alır. Lakin ağırlıq və

►

Şəkil 53. Təzyiq qurşaqlarının yaranması.

A lçaq təzy iq ++++ Y ü k sək tə z y iq

Yerin öz oxu ətrafında fırlanması nəticəsində yaranan Koriolis qüvvələrinin qarşılıqlı təsiri ilə bu hava axınlarının bir hissəsi tropik enliklərdə aşağı enir. Tropik qurşaqda enən havanın təsiri yüksək təzyiq qurşaqlarının (barik maksimum) yaranm ası ilə nəticələnir. M ülayim qurşaqda qalxan hava axmları ilə bağlı alçaq təzyiq (barik minimum) qurşaqları yaram r. Qütb enliklərində aşağı tem peraturla bağlı yaranan buz örtüyü və enən hava ilə bağlı yüksək təzyiq qurşaqları (barik maksimum) yaram r (şəkil 53). Beləliklə, Yer kürəsində 7 təzyiq qurşağı formalaşır. Bunlardan 4-ü yüksək, 3-ü isə alçaq təzyiq qurşağıdır.

Küləyin sürəti m /san və ya km /saatla ölçülür. Küləyin sürəti iki sahə arasm da təzyiq fərqindən asılıdır. Küləyin gücü - küləyin hərəkət istinamətinə perpendikulyar olan səthə göstərdiyi ağırlıq qüvvəsidir. Küləyin gücü 12 ballıq Bofort şkalası ilə ölçülür. Küləyin gücü onun sürəti ilə düz m ütənasibdir. Küləyin istiqaməti flügerlə (şəikl 55), sürəti isə anemometrlə (şəkil 56) təyin olunur.

Atmosfer təzyiqinin belə paylanm ası planetar səviyyədə hava axınlarına, iqlimin formalaşmasın da m ühüm rol oynayan atmosferin üm um i sirkulyasiyasma (dövranına) səbəb olur. Külək havanın yüksək təzyiq sahəsindən alçaq təzyiq sahəsinə doğru üfüqi istiqamətdə yerdəyişməsidir. Küləyin istiqaməti, onun haradan əsməsi ilə təyin olunur (məsələn, "şim al-qərb" küləyi şim al-qərbdən əsən küləkdir). H ər hansı məntəqədə hakim küləklərin müəyyən vaxt ərzində (il, ay) təkrarlanmasım təyin etm ək üçün "külək gülü" qrafikindən istifadə olunur (şəkil 54). Verilən "külək gülü"nə əsasən m üəyyən etmək m üm kündür ki, m əntəqədə hakim külək şərq küləyidir.

▲ Şəkil 55. Flüger.

Şm

C ▲ ▲

Şəkil 54. "Külək gülü" qrafiki. Şəkil 56. Anemometr. 51

Enən hava axınları

Qalxan hava axınları

t+. Yüksək təzyiq - : Alçaq təzyiq

| Bol yağıntı Az yağıntı

▲ Şəkil 57. Atmosferin üm um i sirkulyasiyası. Günəş radiasiyasından sonra əsas iqlim əm ələgətirid am illərdən biri hava kütlələridir. Troposferdə hava kütlələrinin üfüqi və şaquli istiqam ətdə planetar m iqyasda hərəkətlərinin məcmusu atmosferin üm um i sirkulyasiyası adlanır. Norveç iqlimşünası Byömes üm um i sirkulya siyanın hərəkətverid qüvvəsi kimi isti ekvatorial havanın yuxan qalxmasım əsas götürür. Bu hava üst troposferdə qütblərə istiqamətlənir, lakin ağırlıq və Yerin öz oxu ətrafında fırlanm asından yaranan Koriolis qüvvələri bu havanın bir hissəsinin tropiklərdə, digər hissəsinin qütblərdə aşağı enməsinə səbəb olur (şəkil 57). Yer səthinin quru və su sahəsi, relyef mürəkkəbliyi, təzyiq sahəsi və qurşaqlarının müxtəlifliyi m ürəkkəb sirkulyasiya yaradır. Bunlardan asılı olaraq müxtəlif küləklər yaranır. Küləklər müvəqqəti, mövsüm i və daimi olur. Brizlər sutkada iki dəfə istiqamətini dəyişən sahil küləkləridir. Onlar su və quru səthinin müxtəlif istilik tutum una malik olması və bunun nəticəsində qızıb-soyuma sürətinin müxtəlif olm asından yaranır. G ündüz quru səthi tez qızır, onun üzərindəki hava da qızaraq yüngülləşir, yuxarı qalxır. Q uru üzərində alçaq təzyiq sahəsi 52

yaranır. Su tədricən qızdığı üçü n onun üzərindəki hava da quruya nisbətən soyuq və m üvafiq olaraq, nisbətən yüksək təzyiqə m alik olur. Nəticədə gündüz dənizdən quruya doğru hava axım gündüz brizi yaranır. Gecə isə əksinə olur. Günəş batandan som a quru səthi sürətlə soyuyur və onun üzərində nisbətən yüksək təzyiq sahəsi yaranır. Dəniz gec soyuduğundan onun üzərində olan hava nisbətən isti olur və təzyiq quruya nisbətən alçaqdır. O dur ki, gecə qurudan dənizə doğru hava axım - gecə brizi əsir. Brizlər, əsasən, sahil zonasma təsir edir və zəif küləklərdir. M ussonlar (ərəbcə-mövsüm) ildə iki dəfə istiqamətim dəyişən küləklər olub, yay m övsüm ündə rütubətli, qış m övsüm ündə quru olması ilə səciyyələnir. Yaranma şəraitinə və yerləşmə xüsusiyyətlərinə görə tropik və tropikdənkənar m ussonlar fərqlənir. Tropikdənkənar m ussonlar şimal yarım kürəsində m ülayim enliklərdə və subtropik qurşaqda yayda m a teriklərin şiddətli qızması və onların üzərində alçaq təzyiq sahəsi, okeanların kifayət qədər qızmaması və onların üzərində yüksək təzyiq sahəsi formalaşması nəticəsində yaranır. O dur ki, yayda okeandan quruya doğru əsən və rütubət gətirən

yay m ussonları yaranır. Qışda isə okean üzərində quruya nisbətən alçaq təzyiq sahəsi yarandığından, m aterik üzərindən okeana doğru əsən quru qış m ussonları əmələ gəlir (əsasən, Şərqi Asiyada, qism ən Şimali Am erikanın şərqində). Tropik m ussonlar il ərzində Günəşin zenit vəziyyətinin dəyişməsi ilə bağlı hava kütlələrinin yayda qütbə, qışda ekvatora doğru hərəkətinin təsiri ilə su və quru səthlərini arasm da yaranan təzyiq fərqi nəticəsində əmələ gəlir. Yayda ekvatorial, qışda tropik hava kütləsinin təsiri altında olan ərazidə tropik m ussonlar (subekvatorial iqlim qurşağı) yaranır.

Antisiklonun mərkəzində buludsuz, aydm, durğun, tam sakit hava (şələkət) olur. Arktika, Antarktida, Şərqi Sibir üzərində çox m üşahidə olunur. Şimal yanm kürəsində saat əqrəbi istiqamətində (şəkil 58, b), cənub yanm kürəsində saat əqrəbinin əksi istiqam ətində fırlanır. Antisiklonda hava aydm, buludsuz, yağmtısız olur.

Alçaq təzyiq A

Passatlar tropik yüksək təzyiq qurşaqlarından ekvatorial alçaq təzyiq qurşağına doğru əsən daimi küləklərdir. Koriolis qüvvəsinin təsiri altında daimi küləklər Şimal yarım kürəsində sağa, Cənub yanm kürəsində sola doğru istiqamətlənir. O dur ki, passatlar şimal yanm kürəsində şim al-şərqdən cənub-qərbə, cənub yanm kürəsində cənub-şərqdən şim al-qərbə doğru əsir. Passatlarm təsirinə daha çox m əruz qalan materiklər Afrika, Avstraliya və Cənubi Amerikadır.

Yüksək təzyiq

Qərb küləkləri tropik yüksək təzyiq qurşağın dan m ülayim enliklərin alçaq təzyiq qurşağına doğru əsən və şərqə meyillənən daimi küləklərdir. Şim al-şərq və cənub-şərq küləkləri qütb enliklərinin yüksək təzyiq qurşaqlarından mülayim enliklərin alçaq təzyiq qurşaqlarına doğru əsən daim i küləklərdir. Siklonlar (yunanca - "fırlanan") m ərkəzində alçaq, kənarlara doğru təzyiqin artm ası m üşahidə olunan qapalı təzyiq sahəsində yaranan küləklərdir. Siklonda hava şimal yanm kürəsində saat əqrəbinin hərəkətinin əksinə (şəkü 58, a), cənub yarım kürəsində isə saat əqrəbi hərəkətinin istiqamətində fırlanır. Siklonun əraziyə daxü olması tem peraturu aşağı salır, buludlu, yağmtılı, küləkli hava şəraiti yaradır. M ülayim qurşaqda siklonlar Qərb küləklərinin təsiri altında qərbdən şərqə doğru hərəkət edir. Tropik siklonlar daha güclü olur və fəlakətli dağıntılara səbəb olur (Şimali Amerikada tom ado, Şərqi Asiyada tayfunlar).

Alçaq təzyiq

▲

Şəkil 58. Siklon və antisiklon.

Antisiklon ("anti" - əks) m ərkəzində yüksək, kənarlara doğru alçalan qapalı təzyiq sahəsidir. 53

§ 12.

Atmosferdə su. Yağmtı Atmosferdə daim a 14 000 km 3buxar halm da su olur. Suyun maye və bərk haldan buxar halma keçməsi prosesi buxarlanm a adlanır. Buxarlanmanın intensivliyi havanın tem peraturun dan, küləyin sürətindən asılıdır. M üəyyən istilik şəraitində maksimal buxarlana bilən rütubətin m iqdarm a buxarlanm a qabiliyyəti (m üm kün buxarlanma) deyilir. Su səthində buxarlanm a qabiliyyəti ilə buxarlanm a arasmda, dem ək olar ki, fərq yoxdur. Səhralarda isə buxarlanm a ilə buxarlanm a qabiliyyəti arasm da fərq çox böyükdür. Havadakı su buxarının m iqdarı tem peraturdan asılıdır. Tem peratur artdıqca, buxarlanm a qabi

liyyəti və havanın rütubət tutum u da arür. Aşağı tem peraturda havanın rütubətlə doyması üçü n az, yüksək tem peraturda isə daha çox su buxarı lazımdır. Belə ki, - 33°C tem peraturda 1 m3 hava özündə 0,2 qram su buxarı saxlaya bildiyi halda, 20°C-də 1 q, -10°C-də 2,5 q, 0°C-də 5 q, +10°C-də 9 q, +20°C-də 17 q, +30°C-də 30 q su buxarı saxlaya bilir və bu halda hava rütubətlə doym uş sayılır. 1 m 3 havada olan su buxarının qramlarla m iqdarm a m ütləq rütubətlilik deyilir. M ütləq rütubətlilik tem peraturla düz m ütənasibdir. H avanın tərkibində heç də hər vaxt doym uş həddə rütubət olmur. Havadakı su buxarının faktiki miq darının həm in tem peraturda m üm kün ola biləcək m iqdarm a faizlə nisbəti nisbi rütubətlilik adlanır. O, tem peraturla tərs m ütənasibdir. H avanın rütubətliliyini hiqrometrlə və psixrometrlə ölçürlər. Havaya daxil olmuş su buxarı atmosferdə gedən proseslərlə əlaqədar, yəni daim i havaya su buxarının daxil olması, havanın tem peraturundan asılı olaraq rütubət tutum unun dəyişməsi nəticəsində yer səthinə qayıdır. Bu proses kondensasiya və sublimasiya hesabm a baş verir.

A Şəkil 59. Buludların əsas növləri və onların hündürlükdən asılıl olaraq yerləşməsi.

H avada olan su buxarının yenidən maye hala keçməsi kondensasiya, su buxarının birbaşa bərk hala (qar, buz) keçməsi sublimasiya adlanır. Yer səthinə yaxm hava qatında m ikroskopik su dam lalarınm və buz zərrələrinin toplanm asından dum an əmələ gəlir. Atmosferdə su buxarının kondensasiya və sublimasiya m əhsullarının toplan m asından bulud yaranır. D um an və bulud havanın tem peraturunun aşağı düşm əsi zamanı yaranır. Buludların əsas növləri topa, laylı və lələkvari buludlardır. İsti və rütubətli havanın nisbətən sürətlə yuxan qalxması nəticəsində əsasən yaz və payızda topa buludlar yaranır. Rütubətli havanın tədricən yuxarı qalxması və ya soyuq səthə, nisbətən isti havanın daxil olub yuxarı qalxması nəticəsində ilin soyuq dövründə layh buludlar yaranır. İsti, lakin çox quru havanın yüksəyə (6-7 km və daha yüksək) qalxması, sublimasiyası nəticəsində əsasən yayda lələkvari buludlar yaranır (şəkil 59). Buludluluq 10 ballıq sistemlə ölçülür. Tam açıq hava 0 bal, göy üzü tamamilə buludla örtülüdürsə 10 bal buludluq hesab olunur. Ekvatorial və m ülayim enliklərdə buludluq çox (qalxan hava), tropik enliklərdə azdır (enən hava). Atm osferdən yer səthinə bərk (qar, dolu, qırov, sırsıra) və m aye (yağış, şeh) halında düşən su yağıntı adlanır. O, həm buludlardan yağa bilər (yağış, qar, dolu), həm də birbaşa havadan düşə bilər (şeh, qırov, sırsıra). Yağış havanın tem peraturu m üsbət olduğu halda kondensasiya nəticəsində yaranan yağıntı növüdür. Qar havanın tem peraturu mənfi olduğu halda, sublimasiya nəticəsində yaranan buluddan yağır. Dolu isti hava şəraitində qızmış isti və rütubətli havanın yüksəyə (0°C-dən aşağı tem peratura m alik hündürlüyə) qalxması hesabma sublimasiya nəticəsində yaranır. Şeh gecə küləksiz, buludsuz şəraitdə m üsbət tem peraturda, havada olan su buxarının soyuq səthlə təm asından kondensasiya olunması nəticəsində yaranır. Qırov buludsuz, küləksiz hava şəraitində gecə mənfi tem peratur olarkən havanın soyuq səthlə təm asından yaranan xırda buz kristallarıdır. Sırsıra u zu n sürən şaxtalı hava şəraitində sublimasiya hesabm a yaranır.

Yer kürəsində yağıntıların paylanm asında zonallıq m üşahidə olunur. O rta hesabla an bol yağıntı ekvatorial qurşağa düşür —2000 m m və daha çox. Tropik enliklərin yüksək təzyiq qurşaqlarında kontinental şəraitdə yağıntının m iqdarı xeyli azalır (100-200 mm). Lakin relyefdən, okean cərəyanlarından, hakim küləklərdən və s. asılı olaraq, tropik enliklərin müxtəlif sahələrində yağıntının m iqdarı arasında kəskin fərq var. Məsələn, tropik enlikdə yerləşən Şimali Afrikada yağıntı 50 m m və daha az düşdüyü halda, həm in enlikdə yerləşən Him alay dağlarının cənub yam acında 11 000 - 12 000 m m yağıntı düşür. Cənub tropiki ətrafında yerləşən ərazilərdə m ateriklərin qərb sahillərinə 100 m m -ə qədər (soyuq cərəyanların təsiri), şərq sahillərinə 1000 m m -ə qədər (isti cərəyanların təsiri) yağıntı düşür. M ülayim enliklərdə yağıntının orta illik miqdarı 500-800 m m olduğu halda (qalxan hava) dəniz iqlimi şəraitində 1000-1500 mm, kontinental şəraitdə 200-300 mm və daha az olur. Qütb enliklərində isə xeyli az (enən hava) — A rktikada 200-250 mm, A ntarktidada 50-100 mm yağıntı düşür. Yer kürəsində yağıntının maksimal kəmiyyəti H indistanda Him alay dağlannm ətəyində Çerapunci m əntəqəsində m üşahidə olunur -12270 m m (mütləq m aksim um 23 000 mm). Havay adalarında da çox - 12000-13000 m m yağıntı düşür. Ə n az yağıntı Afrikada, M isirdə və Cənubi Am erikada Atakama səhrasında m üşahidə olunur (1 mm). Azərbaycanda ən çox yağıntı Talış dağlannm ətəyində (Kəgiran; 1906 mm), ən az yağıntı Ələtdə (96 mm) m üşahidə olunm uşdur. İqlim xəritələrində yağıntıların m iqdan eyni olan nöqtələri birləşdirən xətt izogiet adlanır. Ərazinin rütubətlilik dərəcəsi yağıntının m iqdan ilə deyil, rütubətlərimə əmsalına əsasən müəyyənləşdirilir. Yağıntının miqdarının buxarlanma qabiliyyətinə olan nisbəti rütubətlilik əmsalı adlanır. R. ə. = Y/B. Burada: R. ə. - rütubətlilik əmsalı; Y — yağıntı, B - buxarlanma qabiliyyəti. Rütubətlilik əmsalı 1-ə yaxm olduqda (0,9; 1; 1,1) əlverişli rütu bətlilik şəraiti sayılır. Rütubətlilik əmsalı 1-dən çox 55

kiçik olduqda (0,3; 0,4) arid (quru) iqlim şəraiti yaranır, fiziki aşınm a güclü olur, çay şəbəkəsinin sıxlığı az olur, quraqlığadözüm lü (kserofit) bitkilər bitir və s. Rütubətlilik əmsalı 1-dən çox böyük dürsə (1,2; 1,5; 2), hum id (ifrat rütubətli) iqlim şəraiti yaranır. Bu halda sıx çay şəbəkəsi inkişaf edir, kimyəvi və üzvi aşınma üçün imkan yaranır, bataqlıqlar əmələ gəlir.

Havanın tem peraturu 10°C aşağı düşərsə, 1 m3 hava neçə q su buxan itirə bilər (+20°C-də doym a üçün 17 q, +10°C-də isə 9 q su buxan lazımdır)?

Həlli: Ük növbədə +20°C-də mütləq rütubəti tapaq: 17 q ------- 100%

NÜMUNƏLƏR

x q ------- 80% x=(17 • 80): 100=13,6 (q). Tapdıq ki, İm 3 havada 13,6 q su buxan var. Tem peratur aşağı düşm üş, yəni +10°C olm uşdur. +10°C tem peraturda hava öz tərkibində m aksim um 9 q rütubət saxlaya bilər. Qalan rütubəti isə itirməlidir, yəni 13,6 - 9=4,6(q).

► +20°C tem peraturda İm 3 havada 8,5 q su buxarı var. Bu tem peraturda doym a üçü n 17 q su buxarı tələb olunur. Nisbi rütubəti təyin edin.

+20°C tem peraturda havanın nisbi rütubəti 90%-dir. Tem peratur +30°C-yə qədər qızarsa, onun nisbi rütubətliyi neçə faiz olar (İm 3 havada +20°Cdə 17 kq; +30°C-də isə 30 qr su buxan ola bilər)?

Həlli: Doymuş havanın nisbi rütubəti 100%-dir. Buna görə:

Həlli: İlk nöbədə havada olan su buxarının m iqdarım tapaq:

17 q --------- 100% 8,5 q ------- x %

17 q-------- 100% x=(8,5 • 100): 17=50%

x q ------- 90%

x = (17-90):100=15,3 qr.

Deməli, verilən halda havanın nisbi rütubəti 50%-dir.

Tem peratur artaraq +30°C-yə çatarsa, bu halda

► +30°C tem peraturda havanın nisbi rütubəti 60%-dir. Bu tem peraturda doym a ü çü n 30 q su buxarı lazımdırsa, m ütləq rütubəti tapm.

15,3 q -------- xx = (15,3-100):30=51% qr.

Həlli: 30 q --------- 100% x q --------- 60%

x=(30 • 60): 100=18 (q)

Verilən hava şəraitində havada 18 q su buxan var. ► 1 m 3 havada 12 q su buxan var və nisbi rütubətlik 75%-dir. Doymuş halda bu havada neçə qram su buxan ola bilər?

Həlli: Məsələdə həm m ütləq rütubətlik, həm də nisbi rütubətlik verilmişdir. Doyma səviyyəsini tapm aq üçün belə tənasüb quraq: 12 q ------- -75% x q -------- 100%

x=(12 • 100): 75=16(q)

Verilən şəraitdə havanın doyması üçü n 16 q su buxan lazımdır. ► +20°C tem peraturda nisbi rütubətlik 80%-dir. 56

30 q -------- 100%

Deməli, nəticədə havanın nisbi rütubətliyi 51% olacaq. ► A m əntəqəsində rütubətlik əmsalı 0,7, yağıntının m iqdarı 560 m m -dir. Buxarlanma qabiliyyətini təyin edin.

Həlli: Yuxarıdakı ifadədən (R. ə.=Y/B) istifadə edərək buxarlanma qabiliyyətini B=Y/R. ə. ifadəsinə əsasən hesablayınq: B=560/0,7=800 mm.

■■■■■■ § 13 .

Hava kütlələri. Hava və iqlim Yer kürəsində müxtəlif coğrafi enliklərdə havanın əsas elem entlərinin paylanm asında m üəyyən qanunauyğunluq m övcuddur. Ekvatordan qütblərə doğru tem peraturun dəyişməsi, səth üzərində atmosfer təzyiqinin və rütubətin də dəyişməsinə səbəb olur. O dur ki, öz meteoroloji xüsusiyyətlərinə görə seçilən hava kütlələri formalaşır. Troposferin təxm inən eyni xassələrə malik (temperatur, təzyiq, rütubət) böyükhəcmli hissəsi hava kütləsi adlanır. Hava kütlələri yarandığı səthin xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir və hərəkət etdikcə m üəyyən dəyişikliyə uğrayır. Fiziki xassələrinə görə hava kütlələrinin (h. k.) tipləri:

1. Ekvatorial h. k. - isti və rütubətlidir. Sutkalıq və illik tem peratur am plitudu çox cüzidir. Bütün ilboyu ekvatorial iqlim qurşağına, yayda həm də subekvatorial iqlim qurşağına təsir göstərir. M aterik və okean üzərində eyni xüsusiyyətə malikdir.

2. Tropik h k. - iki yanm tipə bölünür: Dəniz tropik hava okeanlar üzərində yaranır, yüksək tem peratur və rütubət tutum u, aşağı nisbi rütubəti ilə seçilir. Tropik kontinental hava m aterik üzərində yaranır. Yüksək tem peraturu, quruluğu və yüksək sutkalıq tem peratur am plitudu ilə seçilir. Tropik hava kütləsi ilboyu tropik, yayda subtropik, qışda subekvatorial iqlim qurşağına təsir göstərir. 3. Mülayim h. k. - iki yanm tipə bölünür: Dəniz m ülayim hava okean üzərində yaranır. Yayı sərin, qışı ilıq, ilboyu rütubətli olması ilə seçilir. Mülayim kontinental hava şimal yarım kürəsində materiklər üzərində yaranır. Qışda soyuq, yayda isti, ilboyu quru olması ilə seçilir. İllik tem peratur am plitudu yüksəkdir. M ülayim hava kütləsi ilboyu mülayim, yayda subarktik (subantarktik), qışda subtropik iqlim qurşağma təsir göstərir. 4. A rktik (Antarktik) h. k. - qütb enlikləri üzərində formalaşır. Şaxtalı, şəffaf və az rütubətli olması ilə seçilir. Arktik (Antarktik) hava bütün ilboyu arktik (antarktik), qışda subarktik (sub antarktik) iqlim qurşağm a təsir göstərir. Hava kütlələri Yerin Günəş ətrafında fırlanması ilə bağlı yayda qütbə, qışda isə ekvatora doğru hərəkət edir. Atmosfer cəbhələri hava kütlələrinin sərhədlərində formalaşır və hava elementlərinin kəskin dəyişməsi ilə səciyyələnir. İsti hava kütləsi daha fəal olub soyuq havam sıxışdırırsa isti cəbhə, soyuq hava fəal olub isti havam sıxışdırırsa soyuq cəbhə yaranır (şəkil 60). H ər iki halda isti hava km

İ s ti cəbhə

------- * C əbhənin h ə rə k ə t is tiq a m ə ti

▲

Şəkil 60. İsti və soyuq atmosfer cəbhələri. 57

^ |g |g ||g |g p3

fil

ÜMUMİ FİZİKİ COĞRAFİYA

nisbətən yüngül olduğundan yuxarı qalxır, topa-yağışlı, laylı-topa buludlar əmələ gəlir və yağıntı düşür. Hava kütlələrinin əsas tiplərini ayıran cəbhə planetar cəbhə adlamr. Planetar cəbhə zonaları: arktik cəbhə (arktik və m ülayim h.k. arasmda); m ülayim cəbhə (mülayim və tropik h.k. arasmda); tropik cəbhə (tropik və ekvatorial h. k. arasmda). M üəyyən məhəldə qısa vaxt ərzində troposferin fiziki vəziyyəti hava adlamr. Hava qısa vaxt ərzində tez-tez dəyişə bilər. H avanın elementləri: tem peratur, təzyiq, rütubət; hadisələri isə külək, bulud, yağıntı, ildırım və s. Hava sutka, ay, fəsillər üzrə nə qədər dəyişkən olsa da, onun çoxillik dövr ərzində gedişində m üəyyən ardıcıllıq, rejim var. M üəyyən ərazi üçün səciyyəvi olan çoxillik hava rejimi iqlim adlam r (yunanca - "klima" - meyil deməkdir). Əsas iqlim

göstəriciləri tem peraturun illik gedişi, yağıntının miqdarı, hakim küləklər və s.-dir. Əsas iqlim əmələgətirən amillər: coğrafi enlikdən asılı olaraq Günəş şüasının düşmə bucağı; hava kütlələri; səth örtüyüdür. Bu əsas amillər istənilən ərəzidə öz təsirim göstərən amillərdir. Bunlarla yanaşı həmçinin relyef, okean və dənizlərə yaxınlıq, okean cərəyanları və s. də iqlim əmələgəlməsində iştirak edir. Hava kütlələri və günəş radiasiyası əsas götürülməklə Yer kürəsində 13 iqlim qurşağı ayrılmışdır (B.P.Alisova görə). İqlim qurşaqları əsas və keçid qurşaqlara bölünür. Əsas iqlim qurşaqları bütün ilboyu eyni hava kütlələrinin təsirinə m əruz qalan və onlarm adı ilə adlandırılan qurşaqlardır.

| E kvatorial qurşaq | Subekvatorial qurşaq B ü

Tropik qurşaq 1Subtropik qurşaq

■ n H İ M ülayim qurşaq S u barktik (su b an tark tik ) qurşaq A rk tik (an ta rk tik ) qurşaq

1 1. Ekvatorial iqlim qurşağı bütün ilboyu isti və rütubətlidir. İstər quru, istərsə də okean üzərində eyni xüsusiyyətlərə malikdir. Sutkalıq və xüsusilə illik tem peratur am plitudu çox azdır. 2. Tropik iqlim qurşaqları (şimal və cənub) tropik enliklərdə yaranır. Dəniz (okean üzərində və isti cərəyanların təsir altında olan sahil zonalarında) və kontinental (materik üzərində və soyuq cərəyanların təsiri altında olan su səthində) iqlim sahələrinə ayrılır. 3. M ülayim iqlim qurşaqları (şimal və cənub) fəsillərin aydm təzahürü ilə seçilir. Cənub yarım kürəsində əsasən dəniz, şimal yarım kürəsində dəniz, m ülayim kontinental, kontinental (və ya kəskin kontinetla) və m usson iqlim tiplərinə ayrılır. 4. Arktik (Antarktik) iqlim qurşaqları bütün ilboyu soyuq və qurudur. Yerin Günəş ətrafm da hərəkəti ilə bağlı hava kütlələri yayda qütblərə, qışda isə Ekvatora doğru yerini dəyişir. O dur ki, Yer kürəsinin m üəyyən hissələri yayda bir, qışda digər hava kütləsinin təsirinə m əruz qalır. Belə ərazilərdə keçid iqlim qurşaqları yaranır. Ekvatorun hər iki tərəfində yayda ekvatorial, qışda tropik hava kütləsinin təsirinə m əruz qalan, yayı rütubətli, qışı quru keçən subekvatorial ("sub" - ətraf, yan deməkdir) iqlim qurşağı formalaşır. Yayda tropik, qışda m ülayim hava kütləsinin təsiri altında olan ərazilərdə subtropik iqlim qurşağı yaranır. Subtropik iqlim qurşağının tərkibində yağıntıları bərabər paylanan, Aralıq dənizi (yay isti və quru, qış m ülayim və rütubətli), kontinental və m usson iqlim tipləri yaranır. Yayda mülayim, qışda arktik (antarktik) hava kütləsinin təsirinə m əruz qalan ərazidə yayı m ülayim və rütubətli, qışı soyuq və quru keçən subarktik (subantarktik) iqlim qurşağı yaranır. Dağlıq ərazilərdə iqlimin şaquli qurşaqlığı (yüksəkliyə doğru tem peratur, təzyiq və rütubətin dəyişməsi) m üşahidə olunur.

V Fəsil HİDROSFER §14 .

Hidrosfer Yerin su təbəqəsidir Su coğrafi təbəqədə baş verən bütün təbii proseslərdə iştirak edir. Yer səthində olan suyun üm um i m iqdarı 1,42 mlrd. km 3-dir. O nun 96,5%-i okean və dənizlərdəki şor sulardır. Q uru suları üm um i suyun 3,5%-ni təşkil edir. Şirin sular isə 2,53%-dir. Okean və dənizlərdən sonrakı yerləri həcminə görə buz və qar, yeraltı sular, göl və çaylarda olan sular tutur. Su üç halda olur: maye, bərk (qar, buz), buxar. Təbii proseslər nəticəsində su bir haldan digərinə keçir. Suyun böyük istilik tutum u var, gec qızıb gec soyuyur və Yerdə iqlimin formalaşmasmä,təsir göstərir. Su atmosferdə 8 gündən, çaylarda 15-16 gündən, axarlı göllərdə 17 ildən, axarsız göllərdə 350 ildən, daim i buzlaqlarda 15 m in ildən, yeraltı sularda 250 m in ildən sonra "təzələnir" - bərpa olunur. Fərziyyələrə görə Yerin ilkin yaranışında su təbəqəsi olmayıb. Yerdə suyun əsas mənbəyi mantiya hesab olunur. Su, Yerin inkişafının "Ay era"sında kütləvi vulkan püskürm ələri zamam m antiyadan qazlar və su buxarı halm da yer səthinə çıxaraq yerətrafı fəzaya daxil olmuşdur. Sonradan tem peraturun azalması ilə əlaqədar bu su buxarları kondensasiyaya uğrayaraq yer səthinə tökülm üş və ilkin okeanın (suyun) yaranmasına səbəb olmuşdur.

G ünəşdən püskürülm üş m addələrin hidrogen molekulları atmosferdə olan oksigen molekulları ilə reaksiyaya girərək Yer səthindən 230-250 km yüksəklikdə su molekullarmı yaradır. Yer atmosferinə daxil olan meteoritlərin tərkibində də m ürəkkəb birləşmələr şəklində su olur. Su özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olan m addədir. Suyun qeyri-adi xassələri: ən böyük sıxlığı +4°C-dədir; donarkən sıxlığı azalır, həcmi arür və donduqda sıxılmır. Yer səthinin 361 mln. km 2-n i (71%) okean və dənizlər tutur. Q uru səthində olan su obyektləri buzlaqlar, bataqlıqlar, göl və çaylar - hidrosferin tərkibinə daxildir. Suyun bir haldan digər hala keçməsi Yer kürəsində fasiləsiz su dövranı yaradan başlıca səbəbdir. Rütubətin atmosferlə yer səthi arasındakı ardıcıl m übadilə prosesi suyun dövranı adlanır (şəkil 62). Okeandan buxarlanan rütubətin birbaşa həm in səthə yağıntı halında qayıtması suyun kiçik dövranı adlanır. Rütubətin okean - atmosfer - quru - okean arasm da ardıcıl m übadiləsi böyük su

dövranı adlanır. Suyun böyük dövranı nəticəsində quru (materik) səthi rütubətlənir və çaylar, göllər, yeraltı sular yaranır, canlılar aləmi inkişaf edir. Yer kürəsində bütün okean və dənizlər birləşərək vahid D ünya okeanım yaradır. Dünya okeanım və orada baş verən prosesləri (suyun duzluğu, tem peraturu, su kütlələri və onların cağrafi enlikdən, dərinlikdən asılılığım) okeanologiya elmi öyrənir. Dünya okeanında tem peratur şəraiti, duzluluğu, sıxlığı və dinamikası ilə seçilən böyük həcmli suya su kütləsi deyilir. Su kütlələri həm dərinliyə doğru, həm də səthdə ekvatordan qütblərə doğru dəyişir. Okean səthindən 200 m dərinliyə qədər səth suları yerləşir. Atmosferlə sıx qarşılıqlı əlaqədə olduğu üçün səth suları ekvatordan qütblərə doğru ekvatorial, tropik, mülayim, arktik su kütlələrinə bölünür. 3000-4000 m dərinliyə qədər nisbətən sabit duzluluğu, aşağı tem peraturu ilə seçilən dərinlik su kütlələri yerləşir. Okean dibində daha yüksək təzyiq və sıxlığa, aşağı tem peratura malik dibyanı sular m övcuddur. Dibyanı sularda zonallıq, demək olar ki, m üşahidə olunmur.

1 Okean suyunun kimyəvi tərkibi m ürəkkəbdir. Onun tərkibində həll olunmuş halda, demək olar ki, bütün kimyəvi elementlər var. Okean suyunun orta duzluluğu 3 5 % o (promille — tam ın ----- -i olmaqla 1000

11 suda həll olunm uş duzların qramla miqdarı) olsa da, səth su kütlələrində müxtəlif enliklərdə duzluluq müxtəlifdir (şəkil 63). Ekvatorial enliklərdə yağıntının çox olması, duzluluğun nisbətən az olması ilə ( 3 4 % o ) nəticələnir. Tropik enliklərdə yağıntının az, buxarlanm arun çox olması duzluluğun çox ( 3 6 % o ), qütb enliklərində quru səthindən gələn buzların əriməsi, buxarlanm anın azlığı duzluluğun daha az ( 3 3 % o ) olmasma səbəb olur. Güclü okean cərəyanları və nəhəng çayların təsiri ilə duzluluğun zonal yerləşməsi pozulur. Xəritədə eyni duzluluğa malik nöqtələri birləşdirən

xətlər izoqalinlər adlanır. D ünya okeam nda ən yüksək duzluluq Qırmızı dənizdədir ( 4 2 % o ). Adi su 0°C-də donduğu halda, okean suyunun duzluluğu onun daha aşağı tem peraturda (-2°C-də) donmasma səbəb olur.

NUMUNƏLƏR ► 25 1 sudan 800 q duz əldə olunmuşsa, suyun duzluluğunu təyin edin. Həlli: D uzluluq dedikdə 1 litr suda həll olmuş duzların m iqdan nəzərdə tutulur. O dur ki, 251---------800 q 1 1 ---------- x q x=(l • 800) :

25= 32

q (və ya

32% o)

olduğunu

A Şəkil 63. Okean suyunun duzluluğu (su səthində).

■ ÜMUMİ FİZİKİ I COĞRAFİYA

tapırıq. ► Duzluluğu 3%o olan 2 ton sudan nə qədər duz əldə etmək m üm kündür?

Həlli: Verilmiş duzluluq 1 1 suda 3 qram duz olduğunu ifadə edir. 2 ton su isə 20001-dir. Onda:

Həlli: Yuxarıdakı ifadədən istifadə edərək H=(t • 1500 m /sa n ): 2 ifadəsini alırıq. Onda: H=(10 san. x 1500 m /sa n ): 2=7500 m olduğunu hesablayırıq. ► H idronavt gəmidən göndərilən səs siqnalım 4 saniya sonra qəbul etmişsə, o hansı dərinliklərdir?

1 1 ------------3 q 20001------- x q x=(2000 -3):1=6000 q və ya 6 kq. D ünya okeanında suyun tem peraturu səth su laym da qeyri-bərabərdir. 5° - 10° şm.e. arasm da tem peratur +25°C; +28°C -dir. Qütb enliklərində 1°C, -2°C -yədək aşağı enir. Dərinliyə doğru 200 m -dək tem peraturun sutka və il ərzində dəyişməsi m üşahidə olunsa da, daha dərin qatlarda demək olar ki, sabit olub 0°C ilə +4°C arasm dadır. Okean dibindəki çatlarda (okean novlarında) Yerin daxili istiliyinin təsiri ilə suyun tem peraturu yüksəlir. Okean və dənizlərin dərinliyi səs dalğasının suda sürətinə əsaslanaraq, gəmilərdə quraşdırılmış exolot vasitəsilə ölçülür. Okean suyunda səs dalğasının sürəti 1500 m/san. -dir.

NÜMUNƏLƏR ► Okeanın dərinliyi 4500 m -dirsə, exolötdan göndərilən səs dalğası hansı hansı m üddətdən sonra geri qayıdar?

Həlli: M əlum dur ki, səs dalğasının sürəti okean suyunda 1500 m /san.-dir (4500 m : 1500 m/san=3 san.). Lakin exolotun hesablaması səs dalğasının gedib-qayıtm a vaxtına uyğumdur. O dur ki, səs dalğası 3 san. ərzində suyun dibinə getmiş, 3 saniyəyə də qayıtmışdır. Deməli, exolot 4500 m dərinliyi 6 saniyəyə ölçməlidir. Daha asan olmaq üçün:

H -2 1500 Burada t - ölçmə vaxtı, H - suyun dərinliyidir.

► Exolotdan göndərilən səs siqnalı 10 san. sonra geri qayıtmışdır. Dərinliyi təyin edin.

Həlli: Bu halda dərinliyi tapm aq üçün H=t ■1500 m /san ifadəsindən istifadə edirik və dərinliyin H=4 san • 1500m/san=6000m olduğunu hesablayırıq.

mum mi&Mm

§ 15.

Dünya okeanı və onun hissələri. Okeanda quru sahələr Şimal yarım kürəsinin 60,7%-ni, cənub yarım kürəsinin 80,9%-ni okean və dənizlər tutur. Dünya okeanının orta dərinliyi 3794 m, maksimal dərinliyi

11022 m -d ir (Marian çökəkliyi). Sahil xətləri, dib relyefi, tem peratur və duzluluğun paylanması, cərəyanlar sistemi və s. xüsusiyyətlərinə görə Dünya okeanı 4 hissəyə ayrılır: Sakit okean - sahəsi 179 mln. km 2, orta dərinliyi 3957 m, maksimal dərinliyi 11022 m (Marian çökəkliyi). Ən böyük, ən enli, ən isti, ən dərin okeandır. Beş materiklə əhatə olunur, dörd yanm kürədə yerləşir. Atlantik okeanı - sahəsi 92 mln. km 2, orta dərinliyi 3602 m, maksimal dərinliyi 8742 m (Puerto-Riko çökəkliyi). Ən uzun (şimal dan-cənuba), ən duzlu okeandır. Bütün coğrafi qurşaqlarda (Arktik enliklərdən başqa) yerləşir. Beş materiklə əhatə olunur, dörd yarım kürədə yerləşir. H ind okeam - sahəsi 76 mln. km 2, orta dərinliyi

▲ Şəkil 64. Dünya okeam. 63

3736 m, maksimal dərinliyi 7729 m (Zond çökəkliyi). Dörd m ateriklə əhatə olunur, üç yarım kürədə yerləşir. Şimal Buzlu okean - sahəsi 14 mln. km 2, orta dərinliyi 1131 m, maksimal dərinliyi 5527 m (Qrenlandiya dənizi). Ən kiçik, ən soyuq, ən dayaz okeandır. Bütün coğrafi uzunluqlarda yerləşir. İki materiklə əhatə olunur, üç yarım kürədə yerləşir.

xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Meksika, M üqəddəs Lavrenti, Qvineya, Biskay, Botnik (Atlantik okeanı), Kaliforniya, Alyaska, Anadır (Sakit okean), Böyük Avstraliya, Karpentariya, Benqal, İran, Ədən, Om an (Hind okeanı), H udzon (Şimal Buzlu okeanı) əsas körfəzlərdir.

Dənizlər dünya okeanının bir hissəsi olan, ondan sualtı dağlar, adalar və ya quru sahə ilə ayrılan su hövzəsidir. Dəniz daha sərbəst su hövzəsi olub, aid olduğu okeandan suyun fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənə bilər.

Boğaz iki su hövzəsini birləşdirən və iki quru sa həni bir-birindən ayıran nisbətən ensiz su zolağıdır. La-M anş, Pa-de-Kale, Skagerrak, Katteqat, Cəbəllütariq, Bosfor, Dardanel, Hörm üz, Tatar, Koreya, Laperuz, Florida, Yukatan, Devis və s. Okeanları birləşdirən boğazlar: Berinq (Sakit və Şimal Buzlu), Zond, Malakka (Sakit və Hind), Dreyk, Magellan (Sakit və Atlantik). Ən uzun boğaz Mozambik (1760 km), ən enli (1000 km) və ən dərin (5249 m) Dreyk boğazıdır.

Dənizləri mövqeyinə görə 3 qrupa ayırırlar. Daxili dənizlər quruya daha çox daxil olan, okeanla, bir və ya bir neçə ardıcıl boğazlar vasitəsilə birləşən dənizlərdir. Baltik, Aralıq (Liquriya, Tirren, İonik, Adriatik), Egey, Mərmərə, Qara, Azov (Atlantik okean), Qırmızı (Hind okeanı), Ağ (Şimal Buzlu okean) daxili dənizlərdir.

Bərzəx iki quru sahəni birləşdirən və iki su hövzəsini bir-birindən ayıran nisbətən ensiz quru zolağıdır. Bəzi halda, əlverişli olduğu üçün bərzəxdən kanal çəkməklə su hövzələrini bir ləşdirirlər. Panama bərzəxindən Panama kanalı (81,6 km), Süveyş bərzəxindən Süveyş kanalı (161 km) çəkilmişdir.

Kənar dənizlər quruya az daxil olan, okeandan sualtı dağlar və adalarla ayrılan dənizlərdir. Onların okeanla su m übadiləsi daha genişdir. Berinq, Yapon, Şərqi Çin, Cənubi Çin, Tasman, Mərcan, Bellinshauzen, Am undsen, Ross (Sakit okean), Ərəbistan, Timor, Arafur (Hind okeanı), Uedell, Karib, Şimal (Atlantik okean), Barens, Norveç, Bofort, Kara, Laptevlər, Şərqi Sibir, Çukot (Şimal Buzlu okeanı) kənar dənizlərdir.

Vahid dünya okeanım quru sahələri (materiklər və adalar) hissələrə ayırır. M aterik hər tərəfdən okean və dənizlərlə əhatə olunan nəhəng quru sahəsidir.

Dünya okeanının tərkibinə dənizlər, körfəzlər, boğazlar daxildir.

Adalararası dənizlər ancaq adalarla əhatə olunan dənizlərdir. Filippin, Yava, Sulu, Sulavesi, Banda, Molukk, Fici, Irland, Baffin, Qrenland adalararası dənizlərdir. Atlantik okeanında olan Sarqass dənizi "sahilsiz" dənizdir. Ən böyük dənizlər: Filippin (sahəsi 5,7 mln. km 2), Ərəbistan (4,8 m ln km 2), Mərcan (4,1 mln. km2), Cənubi Çin (3,5 m ln km 2). Ən dərin dənizlər: Mərcan, Karib, Filippin, Banda. Körfəzlər okean və ya dənizin quruya daxil olan, eninə və dərininə görə azalan hissəsidir. Körfəz, adətən, aid olduğu okean və dənizin fiziki-kimyəvi 64

Materiklərin böyüklüyünə görə ardıcıllığı: Avrasiya, Afrika, Şimali Amerika, Cənubi Amerika, Antarktida, Avstraliya. Ada - hər tərəfdən su ilə əhatə olunan (materikləri çıxmaqla) quru sahəsidir. Mənşəyinə görə adalar 3 qrupa bölünür: materik, vulkanik və m ərcan adaları. M aterik adaları vaxtilə m aterikin tərkib hissəsi olan, tektonik hadisələrlə (sınmalar və əyilmələr) bağlı ondan ayrılan adalardır. Bu, adalarm qranit qat üzərində olması və əksər halda materiklər yaxınlığında yerləşməsi ilə sübut olunur. Böyük Britaniya, İrlandiya, Saxalin, Şri-Lanka, Tasman, Yeni Zelandiya, Madaqaskar, Qrenlandiya və s. m aterik mənşəli adalardır. Vulkanik adalar sualtı vulkanlar nəticəsində və tavalarm sərhədində yaranan adalardır. Onlar indi

də fəal seysmikliyi və vulkanizmi ilə seçilir. Yapon, Aleut, Kuril, Havay, İslandiya, Azor və s. vulkanik adalardır. Mərcan adaları tropik enliklərin (əsasən 30° şm. və 30° c.e. arasında) isti sularında (tem peraturu 20°C-dən yüksək olan), dayaz ərazilərdə (şelf zonasında, sualtı dağlar və vulkanlar üzərində) yaşayan mərcan poliplərinin qalıqlarından yaranır.

Q renlandiya a. 2 175 600

Yeni Q vineya a. 792 540

K alim antan a. 734 000

M ad aq ask ar a. S um atra a. 587 000 427350

Maldiv, Seyşel, Karolin, M ikroneziya və s. adalar m ərcan mənşəlidir. M ərcan adalarının bir çoxu sualtı vulkan konuslan üzərində yaranır və belə adalar aypara və ya dairəvi form ada olmaqla atoll adlanır (şəkil 65). Mərcan poliplərinin yaratdığı ən böyük relyef forması Şərgi Avstraliya sahilləri yaxınlığında yerləşən Böyük Sədd rifidir. Ən böyük adalar: Qrenlandiya (2,2 mln. km 2),

B affin T orpağı a. 507 451

Saxalin a. 76 400

B öyük B ritaniya a. 229 885

◄

Şəkil 66. Ən böyük adalar (sahəsi, kv. km-lə).

O d lu T o rp aq a. 48 000

ÜMUMİ FİZİKİ •COĞRAFİYA

Yeni Qvineya (792,5 m in km 2), Kalimantan (734 m in km 2), M adaqaskar (587 m in km 2), Baffin Torpağı (507,5 m in km2) (şəkil 66). Bir-birinin yaxınlığında yerləşən adalar qrupu arxipelaq adlanır (Yapon, Filippin, Zond, Havay, Böyük Antil, Kanada Arktik, Şpitsbergen və s.). Y anm ada qurunun suya daxil olan hissəsidir. Ən böyük yanm adalar: Ərəbistan (sahəsi 2,7 mln. km 2), H indistan (2 mln. km 2), H ind-Ç in (2 mln. km 2). Labrador (1,6 m ln. km 2), Skandinaviya (0,8 mln. km2).

16. Okeanda suyun hərəkəti §

D ünya okeanında su səthi daim i müxtəlif qüvvələrin təsiri altında hərəkətə m əruz qalır. Bu hərəkət form alarına külək dalğası və cərəyanları, sahildə və su altında baş verən zəlzələ (vulkan) hesabm a yaranan sunam i dalğası, Aym (qismən Günəşin) cazibəsi nəticəsində yaranan qabarmaçəkilmə, həm çinin suyun sıxlığı ilə bağlı şaquli su hərəkətləri və s. daxildir. Hər hansı təsir nəticəsində suyun müvazinətinin pozulm ası dalğalanm a adlanır. Külək həm basqı, həm də sürtünm ə enerjisi ilə suyun m üvazinətini (sabit vəziyyətini) pozur və dalğa yaranır. Küləyin sürəti artdıqca dalğanın hündürlüyü və uzunluğu da artır. 1958-ci ildə A ntarktida ətrafında 24,5 m hündürlükdə dalğalar m üşahidə olunm uşdur (1933-cu ildə Manila yaxınlığında 34 m). Qırmızı dəniz "sakit", Barens dənizi "coşqun" dənizdir.

Şəkil 67. Dalğanın elementləri: 1. Dalğanın yalı 2. Dalğa uzunluğu 3. Dalğanın hündürlüyü 4. Dalğanın dabanı

Sualtı və sahil zonasında baş verən zəlzələlərin və vulkanların təsiri nəticəsində yaranan dalğalar sunami adlanır. Sahilə yaxınlaşan sunami dalğaları böyük dağıdıcı gücə malik olur. Sunamilər daha çox Sakit okean seysmik qurşağm da yaranır. Sunami dalğalarm m hündürlüyü bəzən 30 m -ə, sürəti 700-800 km/saata çatır. Daimi küləklərin təsiri altında böyük su kütlələrinin bir yerdən başqa yerə üfüqi istiqa m ətdə aparılması (yerdəyişməsi) cərəyan adlanır. Cərəyanlara "okean çayları" da deyilir. Daimi küləklərin təsiri ilə yaranan cərəyanlar dreyf axınları da adlanır.

cərəyan üzərində olan hava rütubətli olsa da sahilə - isti səthə daxil olarkən qızır və doym adan uzaqlaşır. O dur ki, soyuq cərəyanların təsiri altında olan sahil zonalarm da quru iqlim şəraiti, bəzən səhralar yaranır. Adətən, isti cərəyanlar alçaq enliklərdə (ekvatorial və tropik enliklərdə) yaranaraq, sonradan sahillə rastlaşarkən qütblərə (yüksək enliklərə) doğru istiqamətlənir. Soyuq cərəyanlar əsasən yüksək enliklərdə yaranır, tropik (alçaq) enliklərə doğru istiqamətlənir.

Cərəyanlar tem peraturuna görə neytral, isti, soyuq olur. Cərəyanın axıtdığı suyun tem peraturu ətraf sulardan istidirsə, isti cərəyan adlanır. İsti cərəyan üzərində olan rütubətli hava sahilə - soyuq səthə daxil olarkən soyuyur, doym a həddinə çatır. O dur ki, isti cərəyanın təsiri altında olan sahil zonalarm da rütubətli iqlim şəraiti yaranır.

Cərəyanlar Dünya okeanında su kütlələrini bir enlikdən digərinə axıtmaqla planetin iqliminə, yağıntıların paylanm asına böyük təsir göstərir. Əsasən Passat və Qərb küləklərinin təsiri ilə yaranan cərəyanlar sahülə rastlaşdıqda istiqamətini dəyişir. Şimal yarım kürəsində sağa meyil edərək saat əqrəbi istiqamətində, cənub yarım kürəsində sola meyil edərək saat əqrəbinin əksi istiqamətində dövr edir. Dünya okeanında 60-dan çox iri cərəyan var (şəkil 68).

Cərəyanm axıtdığı suyun tem peraturu ətraf sulardan soyuqdursa, soyuq cərəyan adlanır. Soyuq

Sakit okeandakı isti cərəyanlar: Cənub Passat, Şərqi Avstraliya, Şimal Passat, Kuro-Sio, Şimali

▲ Şəkil 67. Dünya okeanında cərəyanlar. 67

Sakit okean, Alyaska; soyuq cərəyanlar: Qərb küləkləri, Peru, Kaliforniya, Kamçatka. Atlantik okeanındakı isti cərəyanlar: Cənub Passat, Braziliya, Qvineya, Qviana, Antil, Şimal Passat, Qolfstrim, Şimali Atlantika, Norveç; soyuq cərəyanlar: Qərb Küləkləri, Folklend, Bengel, Kanar, Labrador. H ind okeanındakı isti cərəyanlar: Cənub Passat, Mozambik, İynə bum u, Musson; soyuq cərəyanlar: Qərb küləkləri, Somali, Qərbi Avstraliya. Şimal Buzlu okeanında Şimali Atlantika cərəyanının təsiri böyükdür və onun qərb hissəsinin (Barens dənizi) donm asm a imkan vermir. Qütb enliklərinə daxil olandan sonra soyuyan, nisbətən duzlu və ağır olan bu cərəyanın sulan okeanın dibinə çökür və okeanın dibində saat əqrəbinin əksi istiqamətində cərəyan yaradır. Aym və qism ən Günəşin cazibə qüvvəsi nəticəsində okean suyunun ardıcıl qalxıb-denməsi qabarm a və çəkilmə prosesini yaradır. Qabarma yaradan qüvvə kütlə ilə düz, m əsafənin kubu ilə tərs m ütənasibdir. Ay Günəşdən dəfələrlə kiçik olsa da, Yerə daha yaxm olduğu ü çü n Yerdə qabarma yaranm asında Ayın təsiri daha böyükdür. Günəş, Ay və Yer bir xətt üzrə olduqda (təzə Ay çıxanda və bədrlənm iş Ay olanda) qabarm a m aksimum, Ay və Günəş Yerə 90° bucaq altında yerləşdikdə qabarm a m inim um səviyyədə olur. Ən

Şəkil 69. Yerdə qabarm a və çəkilmənin yaranması.

yüksək qabarm alar Fandi körfəzində (Kanadanın Atlantik sahili), Oxot dənizi və Bristol körfəzində (13-18 m) qeydə alınmışdır. Qabarmalara Ağ dəniz, La-Manş boğazı, Meksika körfəzi və s. su hövzələrində də rast gəlinir. Okeanla əlaqə zəif olan daxili dənizlərdə qabarm a çox zəif olur. Qabarma dalğasının çay axınının əksi istiqamə tində yayılması qabarm a boru yaradır. Amazon, Qanq, Temza çaylarında qabarm a boru daha güclüdür. Qabarma dalğasından enerji əldə etmək, qabarma boru yayılan çaylarda və dayaz sahillərdə gəmi nəqliyyatının tənzimlənməsi m üm kündür. Dalğalarm sahildə gördüyü iş (sahillərin parçalanm ası, m üəyyən relyef formalarının yaranması) abraziya adlanır. Sahildəki süxurlardan asılı olaraq müxtəlif sahil formaları yaranır. Dalmasiya kövrək süxurlu sahildə çoxlu buxta, körfəz, boğaz olan sahil növüdür (Adriatik dənizi sahilləri). Fiord sahilin dərin və ensiz körfəzlərə parçalanm ası nəticəsində yaranan sahil formasıdır (Skandinaviya yarımadası). Şxer çoxlu kiçik ada, sualtı dayazhq, qayalıq olan sahil formasıdır (Baltik dənizi). Aysberq ("buz dağı") m aterik buzlarından qoparaq okeana düşən iri üzən buz parçalarıdır. Antarktida və Qrenlandiya buzlaqlarından qırılmış aysberqlər m ülayim enliklərədək gəlib çıxır, dəniz nəqliyyatının inkişafına m ane olur.

Okeanın əsas sərvətləri enerji, mineral və bioloji sərvətlərdir. Mineral sərvətlərə su, suda həll olan və okean dibindən çıxarılan m ineral m addələr (neft, təbii qaz, dəmir, qızıl, fosforit və s.) aiddir. Bioloji sərvətlərə okean sularında yaşayan canlılar və suda inkişaf edən bitkilər daxildir. Canlılar həyat tərzinə görə 3 qrupa bölünür: planktonlar - okeanda dalğa və cərəyanların hesabm a yerini dəyişən canlılar; nekton - sərbəst hərəkətə malik olan canlılar; bentos - okean dibində yaşayan canlılar. Mülayim enliklərdə canlılar aləmi daha zəngindir. Tropiklərdə suyun tem peraturu və duzluluğu yüksək, oksigen isə az olduğundan canlılar aləmi nisbətən kasıbdır. Canlılar su kütləsinin coğrafi yayılm asından asıh olaraq dərinlik və üfüqi zonalhğa uyğun yayılıb.

§ 17.

Qum suları_______ Q uru sularına təbn su obyektləri (sututarlar) olan çaylar, göllər, buzlaqlar, bataqlıqlar, yeraltı sular və həm çinin süni sututarlar - su anbarı, kanallar daxildir. Çay özünün yaratdığı çökək sahə ilə hərəkət edən su axım dır (şəkil 70). Çayın başlandığı yer mənbə (bulaq, göl, buzlaq, bataqlıq ola bilər) adlanır. Çaym yaratdığı çökəklik sahə çay dərəsi, suyun daim i axdığı sahə çay yatağı (məcrası) adlanır. Çayda suyun səviyyəsi artarkən su altda qalan sahəyə subasar deyilir. Çaym dərəsində onun dib və yan eroziyası nəticəsində yaranan pilləvari relyef forması terras adlanır. İki çay bir-biri ilə qovuşarkən suyu bol olan çay əsas çay, digəri çaym qolu adlanır. Qolları ilə birlikdə çaya çay sistemi deyilir. Hər bir çaym qolları ilə birlikdə su topladığı əraziyə çay hövzəsi deyilir. Qonşu çay hövzələrini bir-birindən ayıran sərhəd suayncı adlanır. Çay yuxarı axınında yüksək axm sürətinə, düşm əsinin və m eylinin böyük olmasma, dib eroziyasının güclü inkişafına, V şəkilli və kanyon formalı çay dərəsinə malik olur. Orta axınında çay bir neçə qolun birləşməsi ilə suyunun çoxalmasına görə seçilir. Aşağı axmda axm sürəti, düşm əsi və meyili azalır, m eandrlar yaranır, yan eroziyası güclənir və düzənliklərdə U şəkilli çay dərəsi əmələ gəlir. Çaym töküldüyü yerə çaym mənsəbi deyilir. Çaym mənsəbi digər çay, göl, bataqlıq, dəniz, okean ola bilər. Bəzi çaylar öz sularım buxarlanm a və yerin altına süzülm əsi nəticəsində heç yerə çatdıra bilm ir və kor mənsəbli çaylar yaranır (Ceyrankeçməz, Bolqarçay, Hilmənd və s.). Formasına görə delta və estuari mənsəbli çaylar fərqlənir. M ənsəbdə qabarma-çəkilmə və cərəyanlar olm adıqda axm sürəti çox zəif olan çaylar gətirdikləri sülb axırımı - bərk gətirmələri çökdürür. U zun illər ərzində toplanan çökmüş süxurlar çaym axırıma m ane olur, çay öz suyunu dənizə çatdırm aq üçün qollara bölünür və delta 69

alaÜ Hil Äalllli 11S ü ►

Şəkil 70. Çay dərəsinin hissələri.

yaradır ( Nil çayının mənsəbi yunan əlifbasının A- delta hərfinə oxşadığına görə adlandırılmışdır). Qanq-Brahm aputra (ən böyük deltadır -sahəsi 80 m in km 2), Nil, Volqa, Dunay, Lena, İravadi, Missisipi, Mekonq, Orinoko, Kür və s. çaylar deltaya malikdirlər. Çay mənsəbi qıfabənzər genişlənmiş formaya malikdirsə, estuari adlanır (estuari, m ənsəbdə axm sürəti nisbətən böyük olan, yaxınlığından cərəyan keçən, qabarm a-çəkilm ə aydm m üşahidə olunan m ənsəblərdə yaranır). Peçora, Ob, Yenisey (bu çayların estuarisi quba adlanır), Konqo, Parana, Amazon, M üqəddəs Lavrenti və s. çaylar estuari mənsəblidir. Çayın axm enerjisi nəticəsində süxurlarm parçalanaraq yuyulub aparılması prosesi çay eroziyası adlanır. Dağlıq ərazidə axm sürəti böyük, enerjisi çox olduğu üçün çay öz dibini dərinləşdirir və dib eroziyası yaranır. Meyillilik böyük, süxurlar yum şaq olduqda dib eroziyası intensiv gedir və dərin çay dərəsi - kanyonlar yaranır (Şimali Amerikada Kolorado, Kolumbiya). Düzənliyə çıxan dağ çayının axm sürəti və m üvafiq olaraq enerjisi azalır. O dur ki, gətirdiyi iri süxur qırıntıları burada toplanaraq yelpikvari form ada gətirmə konusları yaradır. Düzənlikdə 70

çay, əsasən, sahillərini yuyub-aparır və bu, yan eroziyası adlanır. Düzənlikdə axm sürəti zəif olduğu üçün, çay qarşısma çıxan m aneənin yarandan dönür və m eandr yaradır (Kür, Volqa, Dnepr, Missisipi vəs.). Çay öz dərəsini töküldüyü hövzənin səviy yəsinə qədər dərinləşdirə bilər və bu səviyyə eroziya bazisi adlanır. Əksər çaylar Dünya okeanına töküldüyü üçün onların eroziya bazisi Dünya okeanı səviyyəsi sayılır. Xəzər dənizinin səviyyəsi okean səviyyəsindən alçaq olduğu üçün ona tökülən çaylarm da eroziya bazisi okean səviyyəsindən aşağıdır. Çaylar öz axarlarında bərk süxurlara rast gələn yerlərdə onları parçalayıb apara bilm ir və çay dərəsində axma m ane olan çıxıntılar - astanalar əmələ gəlir. Öz axını boyu həm bərk, həm də yum şaq süxurlarm ardıcıl yerləşdiyi ərazilərdə pilləli relyef zonasından keçən çaylar yüksəkdən tökülərək şəlalə yaradırlar. Dünyada ən hündür şəlalə Cənubi Amerikada Orinoko çayının qolu üzərindəki Anhel şəlaləsidir - 1054 m. Digər m əşhur şəlalələr: Viktoriya (Afrikada Zambezi çayı üzərində - 120 m), Livinqston (Afrikada Konqo çayı üzərində 220 m), Iquasu (Cənubi Am erikada Parana çayı

üzərində - 80 m), Niaqara (Şimali Amerikada Niaqara çayı üzərində - 51 m).

-1 5 2 m -d ə yerləşən gölə tökülür. Çaym düşməsini təyin edin.

Çay şəbəkəsinin sıxlığı daha çox iqlimdən asılıdır. Rütubətli iqlimə m alik ekvatorial, subekvatorial və m ülayim iqlim qurşaqlarında, həm çinin m usson rejimli bölgələrdə sıx çay şəbəkəsi yaramr. Tropik, subtropik və m ülayim iqlim qurşaqlarının kontinental sahələrində çay şəbəkəsi seyrəkdir. Əksər hallarda bu bölgələrdə çay əmələ gələ bilmir və buradan axan çaylar tranzit çaylar adlanır. Yağıntıların çox az və m övsüm i olduğu ərazilərdə m üvəqqəti axarh çaylar yaramr. Avstraliyada belə çaylar kriklər adlanır.

Həlli: İfadəyə uyğun qiymətləri yerinə qoyaq: AH=560 m - (-152 m)=712 m.

M üəyyən ərazidə axan çaylar və onların qollarının uzunluqları cəminin ərazinin sahəsinə nisbəti çay şəbəkəsinin sıxlığı adlanır (D=L/S; burada D - çay şəbəkəsinin sıxlığı, L - çayların uzunluqları cəmi, S - ərazinin sahəsi; km /km 2 ilə ifadə olunur).

NUMUNƏLƏR ► Ərazidə axan çayların üm um i uzunluğu 15 000 km, ərazinin sahəsi 50 000 km 2-d ir. Çay şəbəkəsinin sıxlığını tapm.

Həlli: Verilən ifadədə (D=L/S) uyğun qiymətləri yerinə qoyaq: D=15 000 km/50 000 km 2=0,3 km /km 2; Yəni hər km2 sahəyə 0,3 km uzunluqda çay düşür.

Çaym düşm əsinin onun uzunluğuna nisbəti çaym meylliyi adlanır. M=AH/L (m/km, sm/km). ► Kür çayının düşm əsi 2768 m, uzunluğu 1515 km -dir. Kür çayının meylliyim hesablayın.

Həlli: İfadədə uyğun qiymətləri yerinə qoyaq: M=2768 m/1515 km=l,8 m/km. Çay suyunun hansı m ənbədən qəbul edilməsi (yağış, qar, buzlaq, yeraltı sular və s.) çaym qidalanması adlanır. Ekvatorial və tropik enliklərdən axan çaylar, əsasən, yağış və yeraltı sularla (Konqo, Niger, Nil, Amazon, Parana), m ülayim enliklərdən axan çaylar qanşıq m ənbədən - qar, yağış, buzlaq, yeraltı sularla (Missisipi, Volqa, Amur), yüksək dağlıqdan başlayan çaylar qar və buzlaqlarla (Amu-Dərya, Sır-Dərya) qidalanır. Çayda suyun səviyyəsinin il ərzində dəyişməsi, gedişi, suyun dom nası və əriməsi ardıcıllığı çaym rejimi adlanır. Çaym rejimində, əsasən, gursululuq (ilin m üəyyən dövründə suyun səviyyəsinin yüksək olması) və qıtsululuq dövrləri seçilir. Ekvatorial qurşaqda gursululuq bütün ilboyu, subekvatorial və m usson iqlim də yayda, m ülayim qurşaqda yaz və yaym əvvəlində. Aralıq dənizi iqlim tipində qışda m üşahidə olunur. Şəkildə (şəkil 71) ekvatorial (1), m ülayim (2), subekvatorial və ya

► Çay şəbəkəsinin sıxlılğı 0,8 km /km 2, ərazinin sahəsi 20 000 km 2-dir. Ərazidən axan çayların uzunluğunu təyin edin.

Həlli: Verilən ifadədən təyin edirik ki: L=D • S. Qiymətləri yerinə qoyaq: L=0,8 km /km 2 - 20 000 k m ^ lö 000 km tapırıq. Çaym m ənbəyi ilə mənsəbi arasındakı hün dürlük fərqinə çaym düşməsi deyilir (AH=Hx-H2 ilə ifadə olunur. Burada AH-çaym düşməsi, Hx-mənbəyin hündürlüyü, H 2-m ənsəbin hündür lüyü). ► Çay okean səviyyəsindən 560 m yüksəklikdən başlayır və okean səviyyəsindən

▲

Şəkil 71. Çaym hidroqrafı.

m usson (3) iqlim şəraiti üçü n çayların hidroqrafı (il ərzində çayda su sərfinin dəyişməsi qrafiki) verilmişdir.

Həlli: Verilən ifadədən V=Q:F tapırıq. Qiymətləri yerinə qoymaqla sürətin V=450 m3/san : 750 mMI,6 m/san olduğunu təyin edirik.

Vahid vaxt ərzində (saniyə) çayın en kəsiyindən keçən suyun m iqdarı su sərfi adlamr(Q=F • V; burada Q - su sərfi, F - çayın en kəsiyinin sahəsi, V - çayda suyun sürəti; m3/san ilə ifadə olunur).

Ən böyük illik axıma malik çaylar: Am azon 6300km3/il; Konqo - 1250 km 3/il; Qanq-Brahm aputra - 971 km3/il; (Kür - 1 8 km3/il). Çayların üzərində su anbarları tikilərsə, belə çaylar axımı tənzimlənən çaylar sayılır. D ünyanın ən uzun çaylan: Nil (6671 km), Am azon (6400 km), Yanszı (6300 km), Missisipi (6019 km), Ob (İrhşla 5410 km).

NÜMUNƏLƏR ► Çayın en kəsiyinin sahəsi 214 m2, suyun sürəti 1.7 m /san-dir. Çayın su sərfini təyin edin.

Həlli: Verilən ifadədə (Q=F • V) uyğun kəmiyyətləri yerinə qoyub hesablayırıq: Q=214 m 2• 1.7 m/san=363,8 m3/san. ► Çaym su sərfi 450 m 3/san, en kəsiyinin sahəsi 750 m 2-dir. Suyun sürətini təyin edin.

Ən böyük çay hövzələri: Am azon - 7,2 m ln km 2; Konqo - 3,7 m ln km 2; Missisipi - 3,2 m ln km 2; Ob 2,99 mln km 2.

Göllər. Yer səthində su ilə dolu təbii qapalı çökəklik göl adlanır. Çalalarının mənşəyinə görə göllər tektonik (qrabendə yerləşirsə, ensiz, dərin olur: Baykal, Balxaş, İssık-kul, Tanqanika, Nyasa, Titikaka və s; tektonik əyilmədə yerləşirsə, nisbətən

►

Şəkil 72. Ən böyük göllər (sahəsi kv.km-lə) A ral dənizi 28 900 yaxın

jfe İ f f İ S Pt -11 Xəzər dənizi 376 000

Balxaş g. 18 300

Bük ■#11

1IİB1IPPB1

İİlrilvİ^fe

T anqanika g. 31986

N yasa g. 28 876

O neqa g. 9 690

V iktoriya g. 69 463

Baykal g. 31500

Ladoqa g. 17 703

◄

Şəkil 73. Böyük göllər ölkəsi və onun relyef profili.

Yuxan g.

Niaqara şəlaləsindən əvvəl 8 şlüzlü kanal

M içiqan g.

200

Ontano g.

100

100 200

dayaz olur: Viktoriya), vulkanik (vulkan kraterində), m oren-buzlaq (Ladoqa, Oneqa, Venem, Böyük Ayı, Böyük göllər-Yuxan, Miçiqan, Huron, Eri, Ontario-Tufangöl və s.), uçqun və ya bənd (Göy göl, Sarez və s.), qalıq-relikt (Xəzər, Aral), m eandr (axmaz) və ya çay-dərə (Hacıqabul, Sarısu, Ağgöl), eol, karst, meteorit, laqun və s. göllərə ayrılır. Göldən çay başlayırsa, axarlı göl adlanır və belə göllər şirinsulu olur. Axarlı göllər daha çox rütubətli iqlim şəraitinə m alik ekvatorial və m ülayim qurşaqlarda formalaşır, səviyyəsi əsasən sabit olur. Göldən çay başlamırsa, axarsız göl adlanır və bu göllər, adətən, duzlu olur. Axarsız göllər daha çox arid (quru) iqlim bölgələrində yerləşir, səviyyəsi m övsüm dən asılı olaraq dəyişir (Eyr, Çad, Lobnor və s.). Ən duzlu göl.............................Ölü dəniz

(3 2 0 % o )

Ən böyük göl........................Xəzər (376 m in km 2) Ən böyük şirinsulu göl..... Yuxan (82,4 min km2)

Ən dərin göl................................ Baykal (1620 m) Ən uzun göl................................ Xəzər (1200 km) Ən uzun şirinsulu göl..........Tanqanika (650 km) Ən yüksək dağ gölü................. Titikaka (3812 m) Dərinliyinə görə fərqlənən göllər: Baykal-1620 m; Tanqanika-1470 m; Xəzər-1025 m; İssık-Kul-702 m. Böyüklüyünə görə fərqlənən göllər: Xəzər - 376 m in km 2; Yuxarı-82,4 m in km 2; Viktoriya-68,8 min km 2; Huron-59,6 m in km2; Miçiqan-58,1 m in km2. Buzlaqlar il ərzində tem peraturun 0°C - dən yuxarı qalxmadığı ərazilərdə yaranır. Buzlaqlar dağ və örtük buzlaqlarına bölünür. Dağ buzlaqları qar xəttindən yüksəkdə yerləşən dağlarda yaranır. Dağlarda il ərzində qarm əriməyə macal tapm adığı sərhəd qar xətti adlanır. Qar xəttinin hündürlüyü coğrafi enlikdən asılıdır: ekvatorda 4500 - 5000 m, tropiklərdə 5000 - 6000 m, m ülayim enliklərdə 2700«- 3800 m yüksəklikdən, qütb ətrafında okean səviyyəsindən keçir. Ən 73

'■

■.

' '

: .:

1■ ■

ÜMUMİ FİZİKİ COĞRAFİYA

böyük dağ buzlaqları Kordilyerlərdədir.

Pamir,

Him alay

və

► Dəniz səviyyəsindən 900 m yüksəklikdə havanın tem peraturu +21°C-dirsə, qar xətti hansı hündürlükdən keçər?

Həlli: Qar xətti 0°C tem peraturu olan hündürlükdən keçən xətdir, odur ki, tem peraturun 21°C dəyişməsi tələb olunan hündürlük fərqini tapaq: 1 k m -------------- 6°C x k m ------------ 21°C x=(21-l):6=3,5 km (3500 m) A ydm dır ki, qar xəttinin hündürlüyü: 900 m + 3500 m=4400 m olmalıdır. Örtük buzlaqları qütb enliklərində və ona yaxm ərazilərdə Günəş radiasiyasının illik m iqdarının az olm asından yaranır. Ö rtük buzlaqlarının qalınlığı Qrenlandiyada 2000 m, A ntarktidada 4000 m -ə çatır. Q uru səth üzərində yaranm ış iri buz parçalarının qırılaraq okeana düşm əsi aysberqləri (buz dağı) yaradır. Şimal qütb dairəsi daxilində və bir qədər cənubda tem peraturun çox aşağı və qar örtüyünün az olması ilə bağlı çoxillik (daimi) donuşluq

yayılmışdır. Burada süxurlar 10 və 100 metrlərlə dərinlikdə donm uş vəziyyətdədir. Yayda səth süxurları 1 m dərinliyə qədər dondan açılsa da, dərinlikdə donm uş vəziyyətdə qalır. Əsasən Avrasiyanın şimalım, Sibiri və Kanada ərazilərini əhatə edir. Buzlaqlar haqqm da elm "qlyasioloqiya" adlanır. Bataqlıqlar yer səthinin ifrat nəmlənmiş və 30 sm -dən qalm torf qatı olan sahəsidir. Bataqlıqlar meyilliliyi çox kiçik, rütubətlilik əmsah 1-dən böyük olan ərazilər üçün səciyyəvidir. Rütubətlik əmsalı 1-dən kiçik olan ərazilərdə olan bataqlıqlar və bataqlaşmış ərazilər yeraltı suların hesabma yaranır. Qidalanmasına görə üst (atmosfer yağıntıları ilə) və alçaq (qrunt suları ilə qidalanan) bataqlıqlara bölünür. Bataqlıq və bataqlıqlaşmış sahələr 35 mln km2təşkil edir (Asiya, Avropa və Şimali Amerikada tayqa və tundra təbü zonalarında, Cənubi Amerikada Amazon ovalığmda geniş sahə tutur). Bataqlıqların geniş yayıldığı ölkələr Rusiya, Finlandiya, Kanada, Brazüiya, Belarus, Polşa və s.-dir. Yeraltı sularm əsas mənbəyi yağıntılar və kondensasiya sularıdır. Yeraltı sular qrunt və layarası (təzyiqli) sularına bölünür. Süxurlar suya davamlılığına görə sukeçirən (qum, çınqıl) və

Tektonik çat 74

sukeçirm əyən (suyadavamlı) süxurlara bölünür. Səth suları və yağıntıların bir hissəsi sukeçirən süxurlardan süzülərək sukeçirm əyən təbəqə üzərində toplanır və yeralü suları yaradır. Birinci sukeçirm əyən təbəqə üzərində yerləşən yeraltı sular qrunt suları adlanır. Q runt sularının səviyyəsi dəyişkən olub, yağıntılardan və yaxınlıqdakı səth sularından asılıdır. İki sukeçirməyən təbəqə arasında toplanan sular layarası (təzyiqlə yer səthinə çıxan layarası sulara isə artezian suları deyilir) sular adlanır. Dünyanın ən böyük artezian hövzələri Qərbi Sibir, Mərkəzi Avstraliya, Şimali Afrika, Mərkəzi Asiya, Azərbaycanda Kür dağarası çökəkliyi və s.-dir. Yeraltı sularm yer səthinə təbii yolla çıxması bulaq, çeşmə adlanır. Bəzi hallarda yeralü sularm səviyyəsi çox qalxır və səthə çıxır. Nəticədə quru iqlim şəraitində şoranlıqlar, rütubətli iqlim şəraitində bataqlıqlar yaranır. Yeraltı sular öz yolunda m ineral m addələrlə rastlaşarsa, onları özündə həll edir və mineral suları əmələ gətirir. Yeraltı sularm tem peraturu +37°C-dən (yer səthində ən yüksək orta aylıq tem peratur +37°-dir) yüksək olarsa, belə sular termal sular adlanır. Süni sututarlar insanların müxtəlif təsərrüfat məqsədilə yaratdıqları su anbarları, kanallar (dəniz: gəmiçilik - Süveyş, Panama, Kil; çay gəmiçilik: - Volqa-Don, Reyn-Dunay, Missisipi Böyük Göllər; suvarm a kanalları), nohurlardır.

VI Fəsil BİOSFER VƏ COĞRAFİ TƏBƏQƏ 18. Biosferin yaranması və inkişafı. Torpaq §

Biosfer (yunanca "bio" - həyat) Yer səthində üzvi aləmin mövcud olduğu ən cavan təbəqədir. O, ayrılıqda xüsusi təbəqə təşkil etməyib, digər geosferlərin (atmosfer, hidrosfer, litosfer) daxilində formalaşır. Biosfer atmosferin alt qati-troposferi, bütün hidrosferi və yer qabığının (litosferin) üst qatmı (4-5 km) əhatə edir. Biosfer anlayışım elmə 1875-ci ildə Avstriya alimi E. Züss gətirmişdir. Biosfer geoloji vaxt ərzində mürəkkəb inkişaf yolu keçmişdir. Arxey və proterozoyda ilk bakteriyalar, su yosunları, alt paleozoyda onurğasız dəniz canlıları, balıqlar, quruda ilk bitkilər, üst paleozoyda qıjıkimilər və ayıdöşəyilər, suda-quruda yaşayanlar və sürünənlər yaranmışlar. Mezozoyda sürünənlər hökm ranlıq etmiş, ilk quşlar yaranmışdır. Kaynozoyda örtülütoxum lu bitkilər və məməli heyvanlar üstünlük təşkil etmiş və təxminən 3-3,5 mln. il (ən yeni m əlumatlara görə 7 mln. il) əvvəl insan yaranmışdır. Beləliklə, biosfer uzun geoloji və tarixi təkamül prosesində inkişaf etmiş canlı və cansız m addələrin vəhdətindən yaranan sistemdir. M üəyyən ərazidə formalaşan və bir-biri ilə sıx əlaqədə inkişaf edən bitki, heyvan və mikroorqanizmlərin davamlı qrupuna "biosenoz" deyilir. 75

►

Şəkil 75. Coğrafi təbəqədə şauqili qurşaqlıq

8848 m

... Buzlaqlar Qayalıqlar^.Dağ çəmənlikləri

4100 m 3500 m

Iy n ə y a r p a q lı m e ş ə lə r

2100 m 1600 m

E k v a to ria l v ə tr o p ik m e ş ə lə r

•S*

100 m I 300 400 500 1000 3000 6000

m m m m m m

jagş

10 000 m 11 000 m

Biosfer Yerin digər təbəqələrinə təsir göstərir. Atmosferin qaz tərkibinin formalaşmasında, okean suyunun duzluluğunun sabit qalmasında, süxurların parçalanmasında (üzvi aşınma) və üzvi mənşəli çökmə süxurların yaranmasında bu təsir aydın hiss olunur. Torpaq Yerin yum şaq və münbit, bitki bitən üst qatıdır. Torpaq mürəkkəb təbii törəmə olub, bir çox amillərin qarşılıqlı təsirindən yaramr. Torpaq əmələgəlməsində iştirak edən amillər: süxurlar, iqlim, relyef, səth və yeraltı sular, bitki və heyvanlardır. Torpaq əmələgəlməsi süxurlarm aşım b-parçalanm asm dan başlayır. Bu prosesdə iqlim şəraitinin rolu xüsusilə böyükdür. İsti və rütubətli iqlim şəraitində torpaq əmələgəlmə prosesi intensiv (müxtəlif aşınma növləri, m ikroorqanizm lərin yaşaması və canlıların qalıqlarının çürüm əsi üçün optimal şərait olduğu üçün), isti və quru, həmçinin soyuq iqlim şəraitində isə zəif olur. Dağlıq relyefdə əmələ gələn torpaqlar ağırlıq qüvvəsi və səth sularının təsiri ilə aparılır, odur ki, torpaq qatı nazik olur. Düzənliklərdə isə həm burada yaranan torpaqlarm inkişafı, həm də akkumulyasiya nəticəsində torpaq qatı qalın olur. Q uru iqlim şəraitində səth və yeraltı sular torpaq əmələgəlməsində həlledici rol oynayır (səhrada, vahələrdə). 76

Süxurun torpağa çevrilm əsində bitki və heyvanların rolu həm üzvi aşınm a hesabma, həm də onların qalıqlarının çürüm əsi və hum usa çevrilməsində özünü göstərir. Son dövrlərdə insanın torpaq əmələ gəlməsinə təsiri güclənib, insan səhra və yarım səhralara su çəkməklə, torpaq əmələgəlmə prosesinə m üsbət təsir göstərir. Lakin torpaqdan düzgün istifadə olunmaması, səhralaşma, şoranlaşma, hasilat sənayesinin inkişafı, zibilliklərin artması torpaq örtüyünə mənfi təsir göstərir. Torpaqlarm təsnifatı strukturuna, mexaniki tərkibinə və rənginə görə aparılır. Strukturuna görə strukturlu (çürüntüsü çox, hissəciklərin ölçüsü nisbətən iri, məsaməli olan torpaqlar) və struktursuz (çürüntüsü az, hissəciklərin ölçüsü çox kiçik, az məsaməli və məsaməsiz) torpaqlar fərqlənir. Torpaqları mexaniki tərkibinə görə gilli, gillicəli, qumsal, qum lu torpaqlara bölürlər. Torpağın müxtəlif rəngə çalması həm torpağm yarandığı ana süxurun mineraloji tərkibindən, həm də torpaqda olan hum usun (üzvi çürüntülərin) m iqdarından asılıdır. Dəmirli birləşm ələr üstün

5. M ülayim qurşağın enliyarpaq meşələrində qəhvəyi və qonur-m eşə torpaqları; 6. M ülayim qurşağm qarışıq və iynəyarpaq (tayqa) meşələrində podzol (küləçalan) və çim li-podzol torpaqlar; 7. Subarktik qurşaqda tundra-qleyli, tundra-bataqlıq torpaqları; 8. Arktik və Antarktik qurşaqda ibtidai torpaqlar.

▲

Şəkil 76. Torpaq profilləri: 1 - qonur-dağmeşə, 2 - dağ şabalıdı (boz qəhvəyi), 3 - boz olan süxurlarda, rütubətli iqlim şəraitində dəmirin çürüntüsü torpağa qırmızı rəng verir və qırmızı torpaqlar yaranır. Həm in şəraitdə alüm inium birləşmələri sarı torpaqların yaranm asına səbəb olur. Torpağın tərkibində olan hum usun m iqdarma görə qara, şabalıdı, qəhvəyi, qonur, boz-qonur, boz torpaqlar fərqlənir. Torpaqda hum usun m iqdarı səthdən aşağıya doğru azalır. Şərti olaraq 3 torpaq qaü (horizontu) ayrılır: çürüntülərlə daha zəngin olan üst - hum us - A l (allüvial və ya akkum ulyativ qat); çürüntülərin nisbətən az olduğu orta - yuyulm a A2 (ellüvial qat); daha aşağıda yerləşən - yuyulm a m ateriallarının toplandığı - B (illüvial) qatlar. Bu horizontlarm cəmini (torpağın şaquli kəsilişi) torpaq profili adlandırırlar. Torpaqdan altda isə ana süxur - C qaü yerləşir. Torpaqlar zonal təbii kom ponentlərə aiddir. Ekvatordan qütblərə doğru torpaq tipləri aşağıdakı ardıcıllıqla bir-birini əvəz edir: 1. Ekvatorial və subekvatorial qurşaqlarda qırmızı-san ferralit və qırmızı-qonur torpaqlar; 2. Tropik və subtropik qurşaqlarda rütubətli iqlim şəraitində qonur, san və qırmızı torpaqlar; 3. Tropik, subtropik və m ülayim qurşaqlarm quru iqlim şəraitində boz, boz-qonur və şoran torpaqlar; 4. M ülayim və subtropik qurşaqlarm çöl və m eşə-çöllərində qara, şabalıdı və açıq qəhvəyi torpaqlar;

Torpaq örtüyü müxtəlif proseslərlə bağlı daimi dəyişir. Yer səthinin quru sahəsini bütövlükdə torpaq fondu adlandırsalar da, əslində onun az bir hissəsi insanların təsərrüfat fəaliyyəti üçün istifadəyə yararlıdır. Torpaq fondunun 11-12%-i becərilən (əkinə yararlı), 24%-i çəm ən və otlaqlar, qalam (2/3-yə qədəri) az yararlı və istifadəsi m üm kün olmayan torpaqlardır. Tamamilə yararsız və kəskin parçalanmış torpaqlar bedlendlər adlanır. İstifadəyə yararlı torpaqların bir hissəsi tədricən sıradan çıxır. Torpaqlarm səth suları və küləklər tərəfindən aşınıb-parçalanm ası torpaq eroziyası adlanır. Müxtəlif proseslərin (həm təbii, həm də insan fəaliyyəti ilə bağlı) təsiri altında m əhz (sıradan çıxmış) torpaqların bərpası rekultivasiya adlanır. Yamaclarda torpaq eroziyasının qarşısım almaq və torpaqlardan səmərəli istifadə etmək məqsədilə terraslaşdırm a (yamaclarm pilləvari formaya salınması) aparılır. Torpaqlarm yaxşılaşdırılması (məhsuldarlığının artırılması) istiqam ətində görülən tədbirlər sistemi meliorasiya adlanır. Arid (quru) zonalarda torpaqlarm suvarılması irriqasiya adlanır. Bitki örtüyü. Yer kürəsində bitkilərin 500 minə yaxm növü m əlum dur. Onların 300 mini ali bitkilərdir. Bitkilərin yayılması iqlim və torpaqla sıx bağlıdır. Bitkilərin inkişafı üçü n ən əlverişli şərait ekvatorial, subekvatorial, m ülayim iqlim qurşaqlarında, m usson iqlim tipinin yayıldığı ərazilərdədir. Bitkilər suya olan tələbatına görə hiqrofit (suya çox tələbkar olan, suda bitən), mezofit (suya orta tələbkar - ağac növlərinin əksəriyyəti) və kserofit (quraqlığadavamlı) bitkilərə bölünür. Yer kürƏsinin heyvanlar aləmi iqlim şəraiti və bitkilərdən asılı olaraq paylanır.

§ 19 .

Coğrafi təbəqə Coğrafi təbəqə atmosferin aşağı, litosferin yuxan hissəsinin, hidrosfer və biosferin qarşılıqlı təm asda olduğu, nüfuz edərək dəyişdiyi təbəqədir. Bizi əhatə edən m ühitdə - coğrafi təbəqədə bir-biri ilə bağlı olan təbii kom ponentlər m övcuddur. Onların bəziləri qədim (relyef, atmosfer su ehtiyatları, süxurlar), bəziləri isə sonradan yarandığı üçün cavan (torpaq, bitki örtüyü, heyvanlar aləmi) təbii komponentlərə aid edilirlər. Coğrafi təbəqə ən m ürəkkəb təbii kompleks olub, canlılardan və cansız m addələrdən təşkil olunm uşdur. O nun formalaşması və inkişafı həm geoloji, həm də bioloji amillərdən asılıdır. Coğrafi təbəqənin inkişafım üç əsas mərhələyə bölmək olar: biogenə qədərki (əsasən Kriptozoy eonunu əhatə edir - biosfer yeni formalaşmağa başladığı üçün üzvi aləm digər xarici təbəqələrə fəal təsir göstərə bilmirdi), biogen (Fanerozoy eonunu əhatə edir - canlılar digər təbəqələrə fəal təsir göstərir, üzvi mənşəli çökmə süxurlar torpaq və üzvi mənşəli faydalı qazıntılar yaranır) və m üasir (antropogen; bu m ərhələdə insan öz fəaliyyəti ilə coğrafi təbəqəyə güclü təsir edir, coğrafi m ühit yaranır). Coğrafi təbəqənin inkişafındakı fasiləsizliyi günəş enerjisi və qismən Yerin daxili enerjisi təmin edir. Coğrafi təbəqədə m üntəzəm olaraq m addələr və enerji mübadiləsi (dövram) baş verir və onlar inkişafın mexanizmi rolunu oynayırlar (atmosfer sirkulyasiyası, suyun dövranı, süxurlarm yerdəyişməsi). Endogen (daxili) qüvvələr dağları yaradır, ekzogen (xarici) qüvvələr onları parçalayaraq sinklinal (əyilmiş) sahələrə aparır. M addələr və enerji dövranının baş verdiyi 50-55 km -lik qovşaq zonası coğrafi təbəqənin qalınlığı hesab edilir. Coğrafi təbəqədə bir-birinə zidd olan endogen və ekzogen qüvvələr fasiləsiz m übarizə və rəqabət dədirlər. Ekzogen qüvvələrlə bağlı zonal, endogen

A Şəkil 77. Coğrafi təbəqə. qüvvələrlə bağlı azonal kom ponentlər və təbii komplekslər yaranır. Zonal kom ponentlər Yerin kürəvi əyriliyindən asılı olaraq ekvatordan qütbə doğru ardıcıl olaraq dəyişən kom ponentlərdir. Bunlara hava (iqlim) və onun elementləri - tem peratur, təzyiq, rütubət və onların nisbəti, torpaq, bitki örtüyü, heyvanlar aləmi aiddir. Azonal komponentlər: relyef, süxurlar, seysmik və geoloji proseslərdir. Təbii kompleks (TK) - m üəyyən ərazidə təbii kom ponentlərin qanunauyğun qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində formalaşan bütöv sistemdir. Hər bir konkret ərazinin G ünəşdən aldığı enerjinin miqdarı, relyefi və digər kom ponentlərinin xüsusiyyətləri başqa ərazilərdən fərqlənir. O dur ki, bu ərazidə formalaşan TK özünəməxsus olacaq. Ən böyük təbii kompleks coğrafi təbəqədir. O, m ateriklərin (qurunun) və okeanların TK-lərinə bölünür. M ateriklər daha kiçik TK- lərinə bölünür və onlar bir-birindən zahirən bitki örtüyünə görə fərqlənirlər. Dünya okeam vahid TK olsa da, ayrı-ayrı okeanlar, dənizlər, körfəzlər, səth və okean dibi özünəməxsus TK yaradır. Lakin onları zahiri görünüşlərinə görə seçmək olmur.

m HtcH2İB0hhHSh 9HGSHH

Düzənliklərdə TK-nin ekvatordan qütbə doğru dəyişməsi enlik zonallığı, dağlarda dağın ətəyindən zirvəsinə doğra TK-nin dəyişməsi yüksəklik və ya şaquli qurşaqlıq adlanır. Təbii komplekslər insan fəaliyyətinin təsiri altında tədricən dəyişərək, yeni sistem yaradır və antropogen komplekslərə (bağlar, m ədənlər, şəhər və kəndlər və s.) çevrilir. Təbii - ərazi komplekslərini bəzən landşaft da adlandırırlar. Landşaft ("land" - ərazi, torpaq; "şaft" - rabitə, əlaqə) coğrafi təbəqənin eynicinsli sahəsidir. Geoloji və tarixi dövr ərzində insanların müdaxiləsi olmayan, təbii proseslərlə bağlı formalaşan landşaftlar təbii landşaft adlanır, insanların fəaliyyəti nəticəsində formalaşan və dəyişən landşaftlar isə antropogen landşaft adlanır. Coğrafi təbəqənin insanların fəaliyyəti ilə bağlı olan hissəsi coğrafi m ühit adlanır. Coğrafi təbəqənin inkişaf qanunauyğunluqları aşağıdakılardır: 1. Bütövlük - coğrafi təbəqəni təşkil edən bütün kom ponentlər bir-biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqəyə malikdir, onlardan birinin dəyişməsi digərlərinin də dəyişməsinə səbəb olur və yeni TK yaranır; 2. Ritmiklik - hadisə və proseslərin m üəyyən vaxtdan bir təkrarlanması (Yerin öz oxu ətrafında fırlanm ası-sutkalıq, Günəş ətrafm da fırlanması-illik, həm çinin çoxillik və geoloji dövrlər ərzində baş verən ritmiklik mövcuddur); 3. Coğrafi zonallıq - ekvatordan qütblərə doğra, dağın ətəyindən zirvəsinə doğra təbii komplekslərin qanunauyğun dəyişilməsi. Coğrafi təbəqənin fasiləsiz inkişafım təm in edən mexanizm - təbii kom ponentlər arasm da baş verən m addələr və enerji m übadiləsidir (atmosfer sirkulyasiyası, su dövranı, bioloji dövran, yer qabığı və mantiya arasm da m addələr mübadiləsi və s.).

20. Təbii zonalar

Ekvatordan qütbə doğra iqlim şəraitinin (istilik və rütubətin nisbəti) dəyişməsi, digər təbii kom ponentlərin də m üvafiq dəyişməsinə səbəb olur. Nəticədə, enlik istiqam ətində uzanan nəhəng təbii kom plekslər - təbii zonalar yaranır. Torpaq, bitki və heyvanlar aləmi oxşar olan və oxşar iqlim şəraiti altında form alaşan iri TK-lərə təbii zona deyilir. Q urunun təbii zonaları ekvatordan qütblərə doğra ardıcıl dəyişir və onlara xarici görünüşlərinə - bitki örtüyünə görə ad verilir. Dünyanın təbii zonaları: 1.

Rütubətli ekvatorial meşələr (Cənubi Amerikada selva(s) adlanır) - ekvatorial iqlim qurşağında yerləşir. Bütün ilboyu isti və rütubətlidir. Orta aylıq və orta illik tem peratur +24°C - +26°C; illik yağınüm n m iqdarı 2000 - 3000 mm; torpaqları qırm ızı-sarı ferralit (laterit); zəngin bitki örtüyü (çoxyaruslu, 4 m indən çox ağac növü), heyvanlar aləmi formalaşır.

2. Dəyişkən rütubətli həmişəyaşıl subekvatorial meşələr ilin 9-10 ayıran rütubətli keçməsi, orta illik tem peraturun +24°C - 25°C, illik yağıntının 1500-2500 m m olması ilə səciyyələnir. Qırmızı - ferralit torpaqlarda zəngin bitki örtüyünə m alik olan nisbətən işıqlı, nisbətən sıx ot bitkilərinə malik olan həmişəyaşıl meşələr yayılmışdır. 3. Savanna və seyrək meşələr subekvatorial, qismən tropik iqlim qurşaqlarında formalaşır. Yayın rütubətli, qışın quru keçməsi, b ütün ilboyu isti olması, ağacların seyrək (quraqlığa davamlı akasiya, baobab, səyyah ağacı, butılka ağacı, kaktuslar və s.), ot bitkilərinin zəngin olmasına səbəb olur. 79

Rütubətli ekvatorial meşələr

Dəyişən rütubətli (musson) meşələr

Savanna meşələr Yarımsəhralar

Tayqa meşələri Tundra

Codyarpaq meşələr

Yüksəklik qtuşaqlığı

Qarışıq meşələr

Arktik səhra

▲

Şəkil 78. Dünyanın təbii zonalan. Cənubi Amerikada lyanos (şimal hissədə) və kam pos (cənub hissədə) adlamr. Torpaqları qırm ızı-qonur, qonur-qəhvəyi torpaqlardır. Ən zəngin heyvanlar aləminə malik (xüsusən Afrikada) təbii zonadır: fil, kərgədan, begemot, zürafə, camış, antiloplar, zebr, şir, kaftar, kenquru, müxtəlif quşlar və s. 4. Səhra və yarım səhralar tropik, subtropik və m ülayim iqlim qurşaqlarm da formalaşır. Q uru və isti iqlimə, yüksək sutkalıq tem peratur am plituduna malikdir. Boz, boz-qonur torpaqlara, kasıb bitki örtüyü (kserofit bitkilər - dəvətikanı, yovşan, saksaul və s.) və heyvanlar aləminə (sürünənlər, dəvə, antilop) malikdir. Afrika səhralarm da yeraltı sularm səthə yaxm olduğu çökək sahələrdə bitki örtüyü olan ərazilər vahə adlamr. Tropik səhralar: Afrikada - Böyük səhra, Liviya, Nubiya (şimalda), Kalaxarı, Namib (cənubda); 80

Asiyada - Ərəbistan, Rub-əl-Xali, Böyük Nəfud, Kiçik Nəfud, Tar; Avstraliyada Böyük Viktoriya, Böyük Qumlu; Cənubi Am erikada - Atakama. Subtropik və m ülayim enliklərdə olan səhra və yarımsəhralar: Asiyada Qaraqum, Qızılqum, Təklə-M əkan, Qobi; Cənubi Am erikada - Pataqoniya; Şimali Amerikada - Böyük Hövzə, Kaliforniya və s. 5. Dəyişkən rütubətli, o cümlədən m usson meşələri - tropik, subtropik və mülayim qurşaqlarm m usson və dəniz iqlimi hakim olan bölgələrində (Asiyanın, Avstraliyanın, və Şimali Am erikanın şərqində) formalaşır. Torpaqları qırmızı, sarı torpaqlardır. Zəngin bitki və heyvanlar aləminə malikdir. 6. Codyarpaq həmişəyaşıl meşə və kolluqlar Aralıq dənizi iqlim tipi hakim olan ərazilərdə inkişaf edir. Yay dövrü (bitkilərin vegetasiya

dövrü) quru keçdiyindən, nisbətən quraqlığadavamlı bitkilər yaranır. Bu bitkilərin təkam ül nəticəsində (torpaqdan aldığı az m iqdarda suyu buxarlandırm am aq üçün) yarpaqları sanki nazik qoruyucu qat ilə örtülüdür. Qəhvəyi torpaqlara malikdir. 7.

Çöl və m eşə-çöllər mülayim, qismən subtropik qurşaqda formalaşır. Avrasiyada Rusiya ("step"), Ukrayna, Qazaxıstan, Çin; Şimali Amerikada - ABŞ və Kanada ("preri"), Cənubi Amerikada - Argentinada ("pampa") geniş yayılıb. Zəngin ot örtüyünə, m əhsuldar qara torpaqlara malikdir. Ən çox antropogen dəyişikliyə m əruz qalan təbii zonadır. Dünyanın ən m ühüm taxılçılıq regionlarıdır.

8. Qarışıq və enliyarpaq (yarpağım tökən) meşələr m ülayim qurşaqda formalaşır. Qəhvəyi-m eşə və qonur-m eşə, bir qədər şimalda çim li- podzol (küləçalan) torpaqlara

İqlim qurşağı

Təbii zonalar

malikdir. Canlılar aləmi zəngindir. 9. Tayqa (iynəyarpaqlı meşələr) m ülayim qurşa ğın şim alm da yerləşir. Podzol və çimli-podzol torpaqlar yayılıb. Rusiya, Skandinaviya ölkələri, Kanada ərazisində geniş sahə tutur. 10. Tundra və m eşə-tundra subarktik qurşaqda yerləşir. Tundra-qleyli, tundra-çəm ən torpaqları yayılıb. Qışm uzun və soyuq, yaym qısa və sərin olması ağacların inkişafına im kan vermir, əsasən alçaqboylu kol və ot bitkilərinə, maral, tülkü, qütb kəkliyi və s. kimi canlılara malikdir. 11. Arktik və Antarktik (buzlu) səhralar qütbətrafı qurşaqda yerləşir. Torpaq əmələgəlmə imkanı, dem ək olar ki, yoxdur. Canlılar aləmi çox kasıbdır və əsasən dəniz həyat tərzinə malikdir (ağ ayı, pinqvin və s.). Çöl, meşə-çöl, qanşıq və enliyarpaq meşələr,

Torpaqlar

Arktika

Arktika səhraları

Subarktika

Tundra və m eşə-tundra

Tundra-qleyli

Tayqa (iynəyarpaq meşələr) Q anşıq meşələr Enliyarpaq meşələr

Podzol (küləçalan) Çimli podzol Qəhvəyi-meşə

Meşə-çöl

Qonur-meşə

Çöl Yanmsəhra Səhra

Qara, şabalıdı Boz, boz-qonur Səhra

Subtropik

Həmişəyaşıl codyarpaq meşələr

Qəhvəyi, san

Tropik

Səhra

Boz səhra

Subekvatorial

Savanna və seyrək meşələr, mövsümi dəyişkən, o cümlədən m usson meşələr

Qırmızı-qonur, qırmızı-ferralit, qonur

Ekvatorial

Rütubətli ekvatorial meşələr

Qırmızı-san ferralit

Mülayim

—

◄

Şəkil 79. Şimal yarım kürəsində iqlim qurşaqları, təbü zona və torpaqların yerləşməsi.

undra

Qarışıq \m eşə

Codyarpaq meşələr

Səhra /

Savanna

Ekvatorial

▲ Şəkil 80. Əsas təbii komplekslər və onlarm coğrafi paylanması.

savannalar daha çox antropogen təsirə məruz qalan təbii zonalardır. Dağlar zonal təbii komplekslərin ardıcıl yerləş məsini pozur və azonallıq yaradır. Dağın ətəyindən zirvəsinə doğru istilik və rütubətin nisbətinin dəyiş məsi TK-lərin də yüksəkliyə doğru ardıcıl dəyişmə sinə səbəb olur, yəni yüksəklik qurşaqlığı yaranır. H ər bir dağın ətəyindəki birinci yüksəklik qurşağı həmin dağın yerləşdiyi enlikdəki hakim təbii zona ya uyğun gəlir. Məsələn, ekvatorial qurşaqda hün dürlüyü 5000 m -dən çox olan dağın ətəyindən zirvəsinə qalxdıqca, bu zona üçün hakim olan rütu bətli ekvatorial meşələrdən başlamış buzlu səhralara 82

qədər bütün TK-ləri bu və ya digər formada müşahidə etmək mümkündür (şəkil 75). Mülayim qurşaqda yerləşən dağın ətəyində səhra varsa, yuxan qalxdıqca yarımsəhra, dağ çölləri və meşə-çölləri, dağ meşələri (enliyarpaq, qanşıq və iynəyarpaq meşələr ardıcıl olaraq), dağ çəmənlikləri (subalp və alp çəmənlikləri), çılpaq qayalıqlar, buzlaq (nival) TK-ləri bir-birini əvəz edir. Dünya okeanmda zonallıq səth sularının xüsusiyyətlərində m üşahidə olunur və onlar təbii qurşaqlar adlanır. D ünya okeanm da ekvatorial, tropik, subtropik, mülayim, subarktik, arktik, antarktik qurşaqlar ayrılır.

◄

Qurşağın yayılma hündürlüyü Alp (qərb hissədə cənub yamacı)

Qafqaz (qərb hissədə şimal yamacı)

Şimal (cənub yamacı)

And (ekvatora yaxın enliklərdə)

Daimi qar və buzlaqlar

2600 m -dən hündür

3000 m -dən hündür

4500 m-dən hündür

5000 m -dən hündür

Alp və subalp çəmənləri

1800-2600

2300-3000

3500-4500

4000-5000

Kolluqlar

1800-2600

1900-2300

4000-5000

İynəyarpaq meşələr

900-1800

1100-1900

2500-3500

Qarışıq meşələr

900-1800

500-1000

Enliyarpaq meşələr

900-1800

300-500

200-2500

2000-3000

Meşə-çöl

300 m-ə qədər

Çöl

Ətəklərdə

900 m-ə qədər

Həmişəyaşıl subtropik və subekvatorial meşələr

1000 m-ə qədər

Savannalar

1000-2000

Rütubətli ekvatorial meşələr

1000 m-ə qədər

Dağ qurşaqları

Aralıq dənizinin codyarpaq meşə və kolluqları

Şəkil 81. Müxətilf dağ sistemlərində yüksəklik qurşaqları.

Ekologiya orqanizmlərin bir-biri və onları əhatə edən ətraf m ühitlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən elm dir. İnsanların təsərrüfat fəaliyyəti artıb-genişləndikcə ətraf m ühitə təsiri də güclənir. Nəticədə bir çox bitki və heyvanların, həm çinin insanın yaşayış m ühiti pisləşir. O dur ki, yerin xarici təbəqələrinin (atmosfer, hidrosfer, yer qabığı) insan fəaliyyəti ilə bağlı dəyişdirilm əsində təbii qanunauyğunluqları maksimum səviyyədə gözləmək lazımdır.

▲ Şəkil 82. Ekoloji xəritə.

Əsas ekoloji problemlərə ozon qatının deşilməsi, istixana effekti, qlobal istiləşmə, səhralaşma, quraqlıq, sənaye bölgələrində tullantılardan yaranan terrikon təpələrinin çoxalması, torpaqların çirklənməsi və sıradan çıxması, turşulu-yağışlar, hidrosferin çirklənməsi və s. aid edilə bilər.

MATERİKLƏRİN VƏ OKEANLARIN FİZİKİ COĞRAFİYASI

§2 . I Fəsil Avrasiya_________ YER KÜRƏSİNİN MATERİKLƏRİ

Əvvəlki paraqrafda göstərdik ki, Avrasiya materiki iki qitədən - Asiya və Avropadan ibarətdir. Finikiyalıların dilində "Asu" (Asiya sözü buradan götürülmüşdür, mənası şərq, gündoğan deməkdir) və Yereb (Avropa sözü buradan götürülmüşdür, mənası qərb, günbatan deməkdir) sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Sahəcə ən böyük materikdir: (54,5 mln km2). Okeanların dördü ilə də əhatə olunur.

1 Materik və qitə anlayışı

§ .

H ər tərəfdən okean və dənizlərlə əhatə olunan nəhəng quru sahə m aterik adlanır. Qitə anlayışı o qədər də dəqiq elmi anlayış deyil və Yer kürəsinin m üəyyən bir hissəsini əhatə edən quru sahə m ənasında işlədilir. Altı m aterik olduğu kimi, altı da qitə ayrılır. Avrasiya m ateriki iki qitəyə Avropa və Asiyaya ayrılır. Əksinə olaraq iki m aterik - Şimali Amerika və Cənubi Am erika-bir qitədə birləşir. Daha qədim dən avropalılara məlum olan ərazilər (Afrika, Avropa, Asiya) "köhnə dünya", sonradan kəşf olunm uş ərazilər (Şimali və Cənubi Amerika) "yeni dünya" adlandırılır.

Avrasiya üç yarımkürədə yerləşsə də, o tamamilə Şi mal və əsasən Şərq yanmkürəsindədir. Ucqar nöqtələri: şimalda Çelyuskin (77°43'şm.e., 104°18' ş.u.); cənubda Piay (1°16' şm.e., 103°30' ş.u.); qərbdə Roka (38°48' şm.e., 5°36' q.u.); şərqdə Dejnyov (66°05' şm.e., 169°40' q.u.) burunlarıdır. Avrasiyanın sahil xətləri çox m ürəkkəbdir. Bunun səbəbləri sahəcə çox böyük olması və mürəkkəb geoloji inkişafıdır. Şimal sahilləri həm də buzlaşm anm təsirinə m əruz qalıb. M ürəkkəb geoloji inkişaf tarixinə malik olan materikin əsasını Avrasiya litosfer tavası təşkil edir. O nun ən qədim hissələri Şərqi Avropa, Sibir, Çin-Koreya, Cənubi Çin və Tarim platformalarıdır. Sonrakı inkişaf m ərhələlərində bu platform alar birləşmiş, m aterik genişlənmişdir. Daha sonra qədim Q ondvananm hissələri olan Ərəbistan və H indistan platform aları Avrasiyaya birləşmişdir. Avrasiya tavasının cənub sərhədlərində, qonşu tavalarla qovuşduğu yerdə güclü dağəmələgəlmə prosesi baş verm işdir və bu indi də davam edir. Nəticədə burada h ü n d ü r və cavan A lp-Him alay dağ sistemi yaranmışdır. Şərqdə Sakit okean tavası ilə toqquşm a zonasında adalar və dərin okean novları əmələ gəlmişdir. Bura Yer qabığının ən fəal seysmik sahələrindən biridir. Güclü zəlzələlərlə yanaşı (1923-cü il, Tokio), fəaliyyətdə olan vul kanların bir çoxu (Klyuçi Sopkası, Fudziyama, Aso, Apo, Krakatau və s.) buradadır. Aralıq dənizi adaları və sahilboyunda da vulkanlar var (Vezuvi, Etna, Stromboli).

Ehtimal olunur ki, hazırda Şimal Buzlu okeanının şelf düzənlikləri yerləşən ərazilər son buzlaşm a zamanı quru olmuşdur. Böyük Britaniya və İrlandiya adaları m ateriklə birləşmiş, Berinq boğazının yeri quru olm uşdur. Skandinaviya yarım adası, Uralın .şimalı, Şərqi Avropa düzənliyinin xeyli hissəsi bu zam an buzlaqlarla örtülü olmuşdur. Geoloji inkişafı ilə bağlı relyefi çox m ürəkkəbdir. Avropa hissəsi daha alçaq (okean səviyyəsindən orta hündürlüyü 300 m), Asiya hissəsi isə yüksəkdir (orta hündürlüyü 950 m). Avropada maksimal hündürlük 4807 m (Monblan), Asiyada 8848 m -d ir (Comolunqma - Everest).

Okean səviyyəsindən ən alçaq nöqtə A vropada 27 m (Xəzər dənizinin səviyyəsi), Asiyada - 405 m -d ir (Ölü dənizin səviyyəsi - Qxor çökəkliyi). M aterikin m ərkəz və şimalmda əsasən düzənliklər, cənub və şərqində dağlar üstünlük təşkil edir. Ən iri düzənliklər Şərqi Avropa (Rusiya), Böyük Çin düzənlikləri, Qərbi Sibir, Turan, Xəzərsahili, H ind-Q anq, M esopotamiya ovalıqları, Ərəbistan, Dekan, Anadolu, Qobi, Tibet, Orta Sibir və s. yaylalarıdır. Cavan Alp-Himalay dağ sistemi Atlantik okeanı sahillərindən H ind-Ç in yarımadasmadək materikin cənubunda uzanm ışdır. Bu sistemə Pireney, Alp, Apenrıin, Karpat, Balkan, Krım, Qafqaz, Kiçik Asiya

Pİ

MATERİKLƏRİNVƏ OKEANLARIN FİZİKİ COĞRAFİYASI

(Anadolu) və İran yaylalarmdakı - Pont, Tavr, Zaqros, Elburs və s., Kopetdağ, Hindquş, Pamir, Himalay dağları daxildir. Sakit okean sahili boyu Kamçatkadan Zond adalarm a qədər cavan qırışıq dağlar uzanır. Materikin qədim dağlarına Skandinaviya, Ural, Tyan-Şan, Altay, Sayan, Böyük Xinqan, Verxoyansk, Çersk, Sixote-Alin dağlan, həmçinin Qobi, Tibet yaylaları, Qazax xırda təpəliyi və s. aiddir. M aterik faydalı qazıntı yataqları ilə zəngindir. Materikin cənub-şərqində qalay və volfram filizləri qurşağı uzanır (xüsusən Cənub-Şərqi Asiyada). Rusiyanın Asiya hissəsində qızıl və almaz, H indistan və Şri-Lankada zəngin yaqut yataqlan var. Hindistan, Çinin şim al-şərqi, Skandinaviya, Rusiya (Ural, Kursk, Sibirin cənubu) dəm ir filizi üə

zəngindir. Neft və təbii qaz ehtiyatlarına görə Avrasiya digər m ateriklərdən üstündür. Qərbi Sibir, Volqa-Ural, İran körfəzi, Xəzər və onun ətrafı, Şimal dənizi əsas hasilat rayonlarıdır. Daş köm ürün əsas yataqları Rusiya (Tunquska, Peçora, Kuznetsk, Kansk-Açinsk, Lena), Ukrayna (Donetsk), Qazaxıstan (Karaqanda), Polşa (Sileziya), Almaniya (Rur-Reyn), Çin, Hindistan və s.-dədir.

İqlimi: Avrasiya ən m ürəkkəb iqlim şəraitinə malik materikdir. Bunun səbəbləri: 1. Materikin çox nəhəng olması (qərbdən-şərqə və şimaldan-cənuba böyük məsafədə uzanması); 2. Relyefinin mürəkkəbliyi; 3. Materikin mərkəzinin okeanlardan aralı olması.

►

Şəkil 84. Avrasiyanın iqlim qurşaqlan və sahələri.

| A rk tik a qurşağı | S u b ark tik a q urşağı | M ülayim q urşaq

İqlim tipləri: 1. Dəniz iqlim i 2. M ülayim k o n tin en tal iqlim 3. K o ntinental iqlim 4 . M usson iqlim i I | S ubtropik q urşaq

Tipləri: 1. A ralıq dənizi iqlim i 2. K o ntinental iqlim 3. M usson iqlim i BBf I Tropik qurşaq ] Subekvatorial qurşaq

900

1 .1 I .I I .I _______I

'X///A Y üksək ......

dağlıq ərazilərin iqlim i

İqlim qurşaq ların ın sərhədləri

--------İqlim sahələrinin sərhədləri

Şimal yarım kürəsinin "soyuq qütbü" (Oymyakon, -71 °C), dünyada ən çox yağınti düşən yerlərdən biri (Himalay dağlarının cənub-şərq yamacı - Çerapuncada 12000 mm) bu materikdədir. Atlantik okeanının təsiri altında qalan qərb sahilboyu və m usson küləklərinin təsiri altında olan şərq və cənub-şərq hissələri bol yağıntılara m əruz qalır. M aterikin m ərkəzinin okeanlardan uzaqlığı kontinental iqlim şəraiti yaradır. Avrasiya yeganə m aterikdir ki, şimal yarımkürəsindəki bütün iqlim qurşaqlarm da yerləşir (şəkil 79). Şimal Buzlu okeanındakı adalar və şimal sahilboyu arktik, İslandiya adasından başlamış şərqə doğru zolaq şəklində subarktik iqlim qurşaqları yerləşir. Avrasiyanın ən geniş hissəsi mülayim qurşaqda yerləşir və mürəkkəbliyi ilə seçilir. Qərbdə, Atlantik okeanı sahillərində m ülayim dəniz iqlimi, şərqə doğru ardıcıl olaraq m ülayim kontinental, kontinental (kəskin kontinental), Sakit okean sahillərində isə m usson iqlim tipləri hakimdir. Qərbdə, Pireney yarım adasından şərqdə, Sakit okean sahillərinə qədər zolaq şəklində subtropik

iqlim qurşağı yerləşir və Aralıq dənizi iqlimi, kontinental, m usson iqlim tiplərinə ayrılır. Ərəbistan yarımadası, İran körfəzi ətrafı, İran yaylasının cənub hissəsi, H ind-Q anq ovalığının qərbi tropik kontinental, H indistan və H ind-Ç in yarım adaları, Şri-Lanka adasının və M alakka yarm adasının şimalı subekvatorial iqlim qurşaqlarm da yerləşir. M alakka yarım adasının və Şri-Lanka adasının cənubu və Zond adalarm da ekvatorial iqlim qurşağı hakim dir. Avrasiyada ən yüksək tem peratur Ərəbistan yarım adasında (+54°C), ən az yağıntı Rub-Əl-Xali səhrasm da (10 m m -ə qədər) qeydə alınıb.

Daxili sulan: İqlim və relyefdən asılı olaraq daxili sular qeyri-bərabər paylanm ışdır. Materikin çayları bütün dörd okeana və daxili (axarsız) hövzəyə aiddir. Daha sıx çay şəbəkəsi Qərbi Avropa, Şərqi və Cənub-Şərqi Asiyadadır. Mərkəzi və cənub-qərbi Asiyada çay şəbəkəsi seyrəkdir. Təbii zonalan: M aterikin böyüklüyü və iqlimin m ürəkkəbliyindən asılı olaraq Avrasiyada şimal yarım kürəsindəki bütün təbii zonalara rast gəlinir. Şimal Buzlu okeanı adaları və şimal sahilboyu ◄

Şəkil 85. Avrasiyanın təbii zonaları.

T Ə B İİ Z O N A L A R A rktıka səhrası lr - ^ 1 Tundra H B M eşə-tundra

Mİ Taw

11 ' 11 Q arışıq m eşələr

-----nlyapr11 “* BBS EEn,iyarpaq və**yarpağ™

m eşələr l^ - y /l M eşə-çöl Çö«er liffic & l Yarım səhra və səhralar J U Savannalar və seyrək m eşələr I - ı C odyarpaqlı həm işəyaşıl m eşələr I— (A ralıq dəniz tip i) Dəyişkən rütubətli kofcjqiar və məi* '1— ‘ şolər(o cüm lədən m usson) BMBB R ütubətli həm işəyaşıl ekvatorial m eşələr k. Y üksəklik qurşaqları vila yəti , . . İqlim qurşaqlarının sərhədləri Ç oxillik donuşluğun sortıəddi

M iq y as

1 :5 0 0 0 0 0 0 0

I MATERİKLƏRİNVƏ OKEANLARINFİZİKİ COĞRAFİYASI

Arktik (buzlu) səhra, şimal sahilboyu və bir qədər cənubda subarktik iqlim qurşağında tundra və m eşə-tundra təbii zonaları yerləşir. M ülayim iqlim qurşağm da daha çox təbii zona yerləşir və onların yerləşməsi m ürəkkəbdir. Tayqa, qarışıq və enliyarpaq meşələr, m eşə-çöl və çöl, yarım səhralar bu qurşaq daxilində qarışıq yerləşir. Aralıq dənizi sahillərində subtropik meşə və kolluqlar (codyarpaq həmişəyaşıl meşələr), mülayim, subtropik və tropik qurşaqlarm səhra və yarım səhraları Ərəbistan yarımadası, İran yaylası, Mərkəzi Asiya və H ind-Q anq ovalığmm qərbində formalaşmışdır. H indistan və H ind-Ç in yarım adalarının daxili hissələrində savanna, Asiyanın şərq sahilboyunda dəyişən rütubətli meşələr, M alakka yarımadası, Şri-Lanka və Zond adalarm da rütubətli ekvatorial meşələr yerləşir. Avrasiya materiki aşağıdakı coğrafi obyektlər üzrə Avropa və Asiyaya ayrılır: Ural dağlarının şərq ətəkləri, Emba çayı, Xəzərin şimal sahilboyu, Kum a-M anıç çökəkliyi, Don çayının aşağı axarı, Azov dənizi, Kerç boğazı, Qara dəniz, Bosfor boğa zı, M ərmərə dənizi, Dardanel boğazı, Egey dənizi, Aralıq dənizi. Avropa qitəsi Avrasiyanın qərbində yerləşir. Şimal Buzlu və Atlantik okeanları, onların dənizləri ilə əhatə olunur. Sahil xətləri çox parçalanm ışdır. Bunun səbəbi geoloji inkişaf tarixi, həm çinin buzlaşm anm təsiridir (fyord tipli sahillər). Qitənin sahəsi 10,5 m ln km 2-dir. Ucqar nöqtələri: Roka (qərb), Ural dağlarının şim al-şərq ətəyi (şərq), Nordkin (şimal), Mərakeş (cənub).

Avropanı əhatə edən dənizlər: Ağ, Barens, Norveç, Şimal, Baltik, Aralıq (daxilində Tirren, Liquriya, Adriatik, İon), Egey, Mərmərə, Qara, Azov. Körfəzlər: Botnik, Fin, Riqa, Biskay və s. Boğazlar: Skagerrak, Katteqat, La-Manş, Pa-de— Kale, Cəbəllütariq, Bosfor, Dardanel, Kerç və ö.

Adalar: Böyük Britaniya, İslandiya, İrlandiya, Novaya Zemlya (Yeni Torpaq), Şpitsbergen, Frans-İosif Torpağı, Siciliya, Sardiniya, Korsika, Krit və s. Yarımadalar: Kola, Skandinaviya, Yutlandiya, Bretan, Pireney, Apennin, Balkan, Krım. Dağlar: Pireney, Alp, Skandinav, Apennin, 90

Karpat, Dinar, Stara-Planina, Krım, Ural.

Düzənliklər: Şimali Fransa, Şimali Almaniya, Polşa, Orta Dunay, Aşağı Dunay, Padan (Po) ovalıqları, Şərqi Avropa (Rusiya) düzənliyi. A vropanın iqliminin formalaşmasma onun orta enlikdə yerləşməsi, relyefin əsasən düzənlikdən ibarət olması, Atlantik okeanından gələn hava kütlələri təsir edir. Qitənin ucqar şimalı subarktik, cənubu subtropik (Aralıq dənizi iqlimi) qurşaqda yerləşir. Ərazinin çox geniş hissəsi m ülayim (qərbdə dəniz, şərqdə m ülayim kontinental) iqlim qurşağmdadır. Ərazidə formalaşan çaylarm əksəriyyəti (Luara, Sena, Rona, Reyn, Elba-Laba, O der-O dra, Visla, D auqava-Q ərbi Dvina, Dunay, Dnepr, Don və s.) Atlantik okeanı hövzəsinə aiddir. Peçora, Şimali Dvina Şimal Buzlu okeanı hövzəsinə, Volqa, Ural, çayları isə daxili (axarsız) Xəzər hövzəsinə aiddir. Ən uzun və böyük hövzəyə malik çayı Volqadır.

Əsas gölləri: Xəzər, Ladoqa, Oneqa, Venem, Vettem, Balaton, Cenevrə, Boden və s.dir. A vropanın şimalı dünyanın "ən göllü" rayonlarm dandır. Qədim buzlaşm anm təsiri ilə çoxlu çalaların yaranması və relyefin ham ar olması, həm çinin bol yağıntı göllərin çox olmasma səbəb olub. A vropada şim aldan cənuba ardıcıl olaraq aşağıdakı təbii zonalar yerləşir: tundra və m eşə-tundra, tayqa, qarışıq meşələr, enliyarpaq meşələr (qərbdə), m eşə-çöl və çöllər (şərqdə), yarım səhra (Xəzərsahili ovalıqda)> codyarpaqlı meşələr və kolluqlar (Aralıq dənizi sahilində). Ümumiyyətlə, A vropa ən çox antropogen təsirə m əruz qalan ərazilərdəndir. Alp dağlarında yüksəklik qurşaqlığı aydın hiss olunur. Dağın cənub ətəyindən zirvəyə doğru codyarpaq meşələr və kolluqlar, bağlar (500-800 m yüksəkliyə qədər), enliyarpaq, qarışıq və iynəyarpaq meşələr (1500-1800 m -ə qədər), subalp və alp çəmənlikləri (2500-3000 m -ə qədər), daim i qarlar qurşağı (3000 m -dən yuxarı) yerləşir. Avropa qədim m əskunlaşm a areallarından biridir. H azırda əhalinin sıx məskunlaşm ası ilə seçüir. Əhalisi, demək olar ki, H ind-A vropa dilləri ailəsinin rom an (ispan, portuqal, fransız, italyan),

germ an (alman, ingilis, irland və s.) və slavyan (rus, ukrayna, belarus, polyak, çex, slovak, bolqar, serb və s.) dil qruplarına aiddir.

Alp-H im alay cavan dağ sistemində güclü zəlzələlər, Sakit okean seysmik qurşağında həm zəlzələ, həm də vulkanizm öz fəallığı ilə seçilir.

Kapitalizmin "beşiyi" olan A vropada hazırda 40-dan çox m üstəqil dövlət var. Onların bir çoxu qədim tarixə malik olsa da (Yunanıstan, İtaliya, Böyük Britaniya), bəziləri yeni müstəqillik əldə etmişlər (Latviya, Litva, Estoniya və s.).

Asiya, orta hündürlüyünə görə (950 m) ən h ündür qitədir. Dünyanın ən hündür dağ sistemi Himalay və ən hündür zirvəsi Comolunqma (Everest - 8848 m) buradadır. Q uru üzərində okean səviyyəsindən ən alçaq nöqtə də (Ölü dəniz, Qxor çökəkliyi; - 405 m) Asiyadadır. Turfan (-154 m) və Karagiye (-132 m) çökəklikləri də nəzəri cəlb edir.

Asiya qitəsi Avrasiyanın daha böyük hissəsini (44 m ln km 2-d ə n çox) özündə birləşdirir. Sahil xətləri çox m ürəkkəbdir və dörd okeanın suları ilə yuyulur. Ucqar nöqtələri: Çelyuskin (şimal), Dejnyov (şərq), Piay (cənub), Baba (qərb). Asiyam əhatə edən dənizlər: Kara, Laptevlər, Şərqi Sibir, Çukot (Şimal Buzlu okeanı), Berinq, Oxot, Yapon, Sarı, Şərqi Çin, Filippin, Sulavesi, Sulu, Banda, Yava (Sakit okean), Andaman, Ərəbistan, Qırmızı (Hind okeanı), Aralıq, Mərmərə, Egey, Qara, Azov (Atlantik okeanı).

Körfəzlər: Anadır, Şelixov, Siam, Benqal, Oman, İran, Ədən və s. Boğazlar: Berinq, Tatar, Laperuz, Kunaşir, Koreya, Tayvan, Zond, Malakka, Hörmüz, Bab-əl-M əndəb və s. Adalar: Kuril, Saxalin, Yapon (Hokkaydo, Honsyu, Sikoku, Küsü), Tayvan, Haynan, Filippin (Luson, Mindanao), Böyük Zond (Kalimantan, Sumatra, Yava, Sulavesi), Andam an, Şri-Lanka, Kipr, Sevemaya Zemlya (Şimal Torpağı), Novosibir, Vrangel və s. Yarımadalar: Yamal, Taymır, Çukot, Kamçatka, Koreya, H ind-Çin, Malakka, Hindistan, Ərəbistan, Sinay, Kiçik Asiya və s. Təbii şəraiti mürəkkəb olan Asiyanın Şimal-Şərq və mərkəz hissələrinin tədqiqi, əsasən XIX əsrdə öz bəhrəsim vermişdir. Qitənin m ərkəzi və şimal hissələrində Rus tədqiqatçıları P. P. Semyonov-Tyan-Şanski, N.M.Prjevalski, V.Berinq və s. m ühüm tədqiqatlar aparmışlar. Asiyanın geoloji inkişafında müxtəlif litosfer tavalarının qarşılıqlı hərəkəti m ühüm rol oynamışdır. Avrasiya, H ind-Avstraliya, Sakit okean tavalarının qarşılaşdığı zonalarda yer qabığının seysmik fəallığı indi də özünü göstərir.

Dağlar: Qafqaz, Pont, Tavr, Elburs, Kopetdağ, Zaqros, Hindquş, Karaqorum, Pamir, Himalay, K un-lun, Tyan-Şan, Altay, Sayan, Böyük Xinqan, Pribaykalye, Zabaykalye, Verxoyansk, Çersk və s. Düzənliklər: Qərbi Sibir, Şimali Sibir, Yana-İndiqirka, Lenaboyu, Turan, Kür-Araz, Mesopotamiya, H ind-Q anq ovalıqları, Böyük Çin düzənliyi, Orta Sibir, Qobi, Təklə-M əkan, Tibet, Dekan, iran, Ərəbistan, Anadolu yaylalan. İqlimi: Asiyanın cənub və şərq hissələrində dağ sistemlərinin uzanm ası H ind və Sakit okeandan gələn hava kütlələrinin qitənin içərilərinə daxil olmasma m ane olur. O dur ki, həm in sahil boylarm da, küləktutan yam aclarda bol yağıntı düşsə də, daxili ərazilərdə quru və kontinental iqlim formalaşır. Şimal Buzlu okeanından gələn hava kütlələri daha çox Qərbi Sibir ovalığı və Orta Asiyaya təsir edir, lakin iqlimin kontinentallığım azalda bilmir. Asiya qitəsində, onun cənubdan şimala böyük məsafədə uzanm ası ilə bağlı olaraq, bütün iqlim qurşaqları vardır. Asiyanın şərq, cənub-şərq və cənub hissələrində, hava kütlələrinin m ürəkkəb hərəkəti ilə bağlı (xüsusən m usson küləkləri) fəlakətli tayfurılar baş verir. Çayları iqlim və relyefdən asılı olaraq, ərazi üzrə sıxlığına və axm xüsusiyyətinə görə fərqlənir. Ərazinin meyilliliyindən asılı olaraq, çaylar bütün okeanlara və daxili axarlı hövzələrə aiddir. Qitənin ən uzun çayı Yanszı, ən bolsulu çayı Qanq və Brahm aputra sistemidir. Şimal Buzlu okeam hövzəsinin əsas çayları: Ob (qolu-Irtiş), Yenisey (Anqara, Aşağı Tunquska), Lena (Vilyuy, Aldan), Yana, İndiqirka, Kolıma. Sakit okean hövzəsinin əsas çayları: Anadır, Amur, Xuanxe, Yanszı, 91

MATERİKLƏRİNVƏ OKEANLARIN FİZİKİ COĞRAFİYASI

Mekonq. H ind okeanı hövzəsinin çayları: Saluin, İravadi, Brahmaputra, Qanq, Hind, Dəclə-Fərat (birləşəndən sonra Şətt-əl-Ərəb), Daxili (axarsp:) hövzəyə aid çaylar: Sır—Dərya, A m u-Dərya, İli, M urqab, Pəncab, Kaşqar, Yarkənd, Hilmənd, Tarim, Kür, Araz.

§3 .

Şimali Amerika

Göllər sayca çoxdur və ərazi üzrə qeyri-bərabər paylanmışdır. Sahəcə ən böyük göl Xəzər, ən dərini Baykaldır. Şirinsulu göllərdən ən böyüyü isə çay və göllərdə toplanmış şirin (içməli) suyun 1/5-ni özündə saxlayan Baykaldır. Digər göllər: Aral, Balxaş, İssık-Kul, Urmiya, Van, Tuz, Göyçə (Sevan), Ölü dəniz, Tenqiz, Lobnor və s.

Şimali Amerika bütövlükdə qərb yarım kürəsində və ekvatordan şimalda yerləşir. Sahəsinə görə (24,2 m ln km 2) III m aterikdir. Berinq boğazı onu Avrasiyadan, Panama bərzəxində çəkilən eyni adlı kanal Cənubi Am erikadan ayırır.

Asiyanın ekvatorial enliklərdən qütbətrafı ərazilərə qədər uzanm ası burada bütün təbii zonalarm inkişafına imkan yaratm ışdır. Lakin relyefin mürəkkəbliyi, bir çox təbii zonalarm yerləşmə ardıcıllığım pozur və onlar tala-tala yerləşir. Him alay dağlarm da yüksəklik qurşaqlığı öz m ürəkkəbliyi ilə seçilir. 1000-1100 m etr yüksəkliyə qədər dəyişkən rütubətli subekvatorial meşələr, 2000 m etrə qədər həmişəyaşıl tropik meşələr, 2000—2500 m etr arası yarpağı tökülən enliyarpaq meşələr, 2500-3500 m etr arası iynəyarpaqlı meşələr, 3500-4500 m etr arası subalp və alp çəmənlikləri, 4500 m etrdən yuxarı qar və buzlaqlar yerləşir.

Sahil xətləri, xüsusilə şimal hissəsində çox m ürəkkəbdir (son buzlaşm anm təsiri). Qərbdə Sakit okean, şimalda Şimal Buzlu okeanı, Şərqdə Atlantik okeanı və onların dənizləri ilə əhatə olunur. Şimali Amerikam əhatə edən dənizlər: Berinq, Çukot, Bofort, Sarqass, Karib, Baffin, Qrenlandiya.

Asiya əhalisinin irqi, milli və dini tərkibi çox m ürəkkəbdir. Qitənin qərb və cənub-qərbində avropoid, mərkəz, şərq və cənub-şərqində monqoloid, Şri-Lanka və Zond adalarının bəzilərində ekvatorial irqin nüm ayəndələri yaşayırlar. Milli (etnik) tərkibdə H ind—Avropa, Çin-Tibet, Altay, Sam i-Ham i dil ailələri üstünlük təşkil edir. Ən qədim m əskunlaşm a arealları (Ön Asya, Qafqaz) Asiyada yerləşir. Heç də təsadüfi deyil ki, əsas dinlər sayılan islam, xristianlıq və buddizm bu qitədə yaranmışdır. D ünya əhalisinin 2/3—si Asiyada yaşayır. Asiyada Çin, Hindistan, İndoneziya kimi əhalisi çoxsaylı ölkələrlə yanaşı, Maldiv, Qatar, Bəhreyn kimi, əhalisi az olan ölkələr də m övcuddur. Qitədə 45-dən çox müstəqil dövlət vardır.

Şimali Am erikanın ucqar nöqtələri: Şimalda M erçison (75°58' şm.e., 94°28/ q.u.); cənubda M aryato (7°12/ şm.e., 80°52/ q.u.); şərqdə Sent-Çarlz (52°24/ şm.e., 55°40' q.u.); qərbdə Uels şahzadəsi (65°35/ şm.e., 168°05/ q.u.) burunlarıdır.

Körfəzlər: Alyaska, Kaliforniya, M üqəddəs Lavrenti, Hudzon.

Meksika,

Boğazlar: Berinq, Hudzon, Devis, Yukatan, Florida və s.

Adalar: Qrenlandiya, Kanada Arktika arxipelağı (Baffin Torpağı, Viktoriya, Elsmir, Devon), Nyufaundlend, Bermud, Baham, Böyük Antil (Kuba, Yamayka, Haiti, Puerto-Riko), Varıkuver, Aleut və s. Yarımadalar: Alyaska, Kaliforniya, Yukatan, Florida, Labrador və s. Öyrənilmə tarixi: Hələ X əsrdə vikinqlər (Skandinaviya sakinləri) Eyrik Raudenin başçılığı altında nam əlum torpaqlara hazırkı N yufaundlend adası və Labrador sahillərinə gəlib çıxmışlar. Lakin m aterikin kəşfi XV əsrin sonunda (1492-ci il) ispan dənizçisi X.Kolumbun adı ilə bağlıdır. 1497-98-ci illərdə Con Kabot şim al-şərq sahillərini, XVII əsrdə Q.Hudzon, XVIII əsrdə A.Makkenzi şərq və şimal sahilləri tədqiq etmişdir. M aterikin şim al-qərb sahilboyunun öyrənilməsi

rus səyyahlarının (V.Berinq, A.Çirikov və b.) adı ilə bağlıdır (XVIII əsr). XX əsrin əvvəllərində R.Amundsen ilk dəfə m aterikin şimal sahil boyu üzm üş və şimal m aqnit qütbünün yerini m üəyyən etmişdir.

Geoloji inkişafla bağlı m aterikin şərqi düzənliklərdən, qərbi dağlardan ibarətdir. Okean səviyyəsindən orta hündürlüyü 700 metr, ən alçaq nöqtə -85 m etr (Ölüm dərəsi), ən hündür nöqtə 6194 m etrdir (Mak-Kinli).

Geoloji quruluşu və relyefi: M aterik eyni adlı litosfer tavası üzərində yerləşir. Qərbdə Sakit okean litosfer tavası ilə toqquşm a zonasm da yaranan qırışıq dağ sistemində (Kordilyer) yüksək seysmiklik özünü göstərir. Güclü zəlzələlər və fəaliyyətdə olan vulkanlar (Taxumulko, Mamotombo, Popokatepetl, Orisaba, Kolima, Şasta) bu qurşaqdadır. Şimal hissəsinin relyefinin formalaşmasma buzlaşm anm təsiri böyükdür. Çoxlu göl çalalarının yaranm ası və relyefin hamarlanm ası bu proseslə bağlıdır.

Düzənliklər: Atlan tikboyu, Meksikasahili, Missisipi ovalıqları, Mərkəzi və Böyük düzənliklər, Böyük Hövzə, Kolorado, Meksika dağlıq yaylaları. Dağlar: A ppalaç (Mitçell 2037 metr), Kordilyer (bu sistemə Makkenzi, Qayah, Sahil, Kaskad, Syerra - Nevada, Qərbi Syerra - Madre, Şərqi Syerra M adre silsilələri aiddir). Kordüyer sistemi çay dərə ləri ilə çox parçalanm ışdır (Kolorado kanyonu). Faydalı qazıntılardan dəmir, (düzənliklərin şimalı), neft, qaz,

mis, nikel daş köm ür 93

MATERİKLƏRİN VƏ OKEANLARIN FİZİKİ COĞRAFİYASI

(Mərkəzi və Böyük düzənliklər, Missisipi ovalığı), A ppalaçda daş köm ür və dəmir, Kordilyerdə, demək olar ki, bütün növ faydalı qazıntılar var.

İqlimi: Şimali Am erikanın iqliminin formalaşmasma təsir edən amillər: m aterikin cənubdan - şimala böyük məsafədə uzanması, Sakit okean sahilboyu Kordilyer dağlarının yerləşməsi, Meksika və H udzon körfəzlərinin m aterikin içərilərinə çox daxil olması, m eridional istiqamətdə hava kütlələrinin hərəkətinə mane olan enlik istiqam ətində uzanan dağların olmaması, okean cərəyanlarının təsiri və s.. Arktik və tropik hava kütlələri arasında kəskin təzyiq və tem peratur fərq

lərinin olması güclü, dağıdıcı küləklərin (tomado) yaranm asına səbəb olur. Ölüm dərəsində +57°C (dünyada ikinci göstəricidir), Alyaska və Kanadanın şim al-qərbində -64°C (Qrenlandiyanın daxilində - 68°C) tem peratur qeydə alınması iqlimin sərtliyini göstərir. Şimal - qərb və şərq sahilboyu, həm çinin Mərkəzi Amerikada yağıntılar çox (3000 m m -ə qədər), daxili dağarası yaylalarda və şim al hissələrdə az (100-300 mm) düşür. Şimali Amerikada ekvatorial iqlim qurşağından başqa, bütün iqlim qurşaqları var. Şimal sahilboyu və adalar arktik, qütb dairəsi və 60° Şm.e. arasında subarktik qurşaqlar yerləşir. 40° və 60° şm.e.

►

Şəkil 87. Şimali Amerikanın iqlim qurşaqları və tipləri. ISO

1350

| A rktika qurşağı

] Subtropik qurşaq

I * i I Yüksək dağ iqlimi

| Subarktika qurşağı

| Tropik qurşaq

------- İqlim qurşaqları

| Mülayim qurşaq

] Subekvatorial qurşaq

—— - İqlim tipləri

arasında yerləşən m ülayim qurşaq qərbdə və şərqdə dəniz, m ərkəzdə m ülayim kontinental və kontinental iqlim tiplərinə ayrılır. 28° və 40° şm.e. arasmda subtropik (qərbdə Aralıq dənizi, mərkəzdə kontinental, şərqdə m usson iqlim tipləri), 12° və 28°

şm.e. arasm da tropik, ucqar cənubda subekvatorial iqlim qurşaqları formalaşır.

Daxili sulan: Relyefin üm um i meyillilik istiqamətinə uyğun olaraq, çayları əsasən şərq və

◄

Şəkil 88. Şimali Amerikanın təbii zonaları.

l&gş&l Arktika səhrası lfraärl Tundra lä&sfe&l Meşə -tundra MİWİÜI Tayqa r " 1 Qarışıq meşələr Enliyarpaqlı meşələr !:• v-ıl Meşə-çöl və prerl I , 1 Çöllər İ3.WSİ Yanmsəhra və səhralar

Savannalar ve seyrək meşələr IPf'H Codyarpaqlı həmişəyaşıl meşələr ve ISSSsial kolluqlar (Aralıq deniz tipi) r~— i Dəyişkən rütubətli meşələr (o cümləden musson) Yüksək dağlıq qurşaqları '. İqlim qurşaqlannın sərhədləri j «. Çoxillik donuşluğun cənub serhəddi M iqyas 350

1 :35 0 0 0 0 0 0

350

7Q0

1050

1400 tan

MATERİKLƏRİN VƏ OKEANLARIN FİZİKİ COĞRAFİYASI

şimala axırlar. Daxili (axarsız) hövzə kiçik sahəyə malikdir. Atlantik okeanı hövzəsinin çaylan: Missisipi (Missuri qolu ilə birlikdə uzunluğu 6019 km), Rio-Qrande, M üqəddəs Lavrenti; Şimal Buzlu okeanı hövzəsinin çayları: Makkenzi, Nelson, Çerçili. Sakit okean hövzəsinin çayları: Yukon, Kolumbiya, Kolorado (dünyada ən dərin çay dərəsi - kanyon yaradır).

Ən iri gölləri: Yuxarı (dünyada ən böyük şirinsulu göl; sahəsi 82,4 m in km 2), Huron, Miçiqan, Böyük Ayı, Böyük Kölə, Eri, Ontario, Vinnipeq, Nikaraqua, Atabaska, Böyük Duzlu göl və s. Eri və Ontario gölləri arasm da ən gözəl şəlalələrdən olan Niaqara yerləşir. Təbii zonalar relyef və rütubətlərimə şəraitindən asılı olaraq m ürəkkəb yerləşmə xüsusiyyətinə malikdir. Şimalda onlar qərbdən - şərqə zolaqlar şəklində yerləşdiyi halda, m ərkəzdə və cənubda m eridian istiqam ətdədirlər (şəkil 88). Ekvatorial m eşələrdən başqa, bütün təbii zonalar təmsil olunur. Əsas təbii zonaları: arktik səhra, tundra və m eşə-tundra, tayqa, qanşıq və enliyarpaq meşələr, m eşə-çöl və çöllər (Şimali Am erikada preri adlanır), səhralar, subtropik meşə və kolluqlar, savannalar, dəyişən rütubətli meşələr. Kordilyer dağlarm da yüksəklik qurşaqlığı aydm hiss olunur. Şimali Am erikada nadir ağac və bitkilərdən sekvoyyanı (hündürlüyü 100 m etrdən artıq, diam etri 9-10 m etrə qədər), kaktusları, canlılardan m üşk öküzü, bizon, skuns və s. göstərmək olar. Əhalinin formalaşmasma gəlmə xalqlar böyük təsir göstərmişlər. Yerli əhali sayılan hindular, hələ 20 m in il əvvəl Avrasiyadan (həmin vaxt Berinq boğazının yeri quru olm uşdur) köçüb gəlmişlər. "Yeni Dünya" kəşf olunandan sonra avropalıların, xüsusən ingilis, ispan və fransızların buraya kütləvi axım başladı. Yerli hinduların çoxu m əhv edildi və ya m aterikin daha əlverişsiz ərazilərinə (rezervasiyalara) köçürüldü. Plantasiyalarda işləmək üçün Afrikadan zənci qullar gətirildi. H azırda hindular ucqar şim alda (eskimoslar) və Mərkəzi Amerika ölkələrində, ingilislər ABŞ və Kanadada, fransızlar Kanadada, ispanlar Meksika və digər Mərkəzi Amerika ölkələrində, zəncilər ABŞ-da və digər ölkələrdə yayılmışlar. Əhalinin orta sıxlığı təxm inən hər km 2-d ə 20 nəfərdir.

Atlantik okeanı sahilləri və M ərkəzi Am erikada sıxlıq böyük (200 nəfərdən çox), Kordilyer və Kanadanın şimalmda azdır (1 km2-d ə 1 nəfər). Siyasi xəritəsi onunla səciyyələnir ki, dünyanın ən qüdrətli dövlətlərindən ikisi - ABŞ və Kanada burada yerləşir. Digər dövlətlər inkişaf etməkdə olan ölkələr (İOÖ) sırasma daxildir (Mesika, Kuba, Salvador, Nikaraqua və s.).

§4 .

Cənubi Amerika Cənubi Amerika 3 yarım kürədə - şimal, cənub və qərb yarım kürələrində yerləşir. Formasına görə oturacağı şim alda yerləşən gərilmiş üçbucağa

bənzəyir. Sahəsi 18 m ln km 2- ə yaxmdır. Qərbdən Sakit okean, şərqdən Atlantik okeanı, şim aldan Karib dənizi ilə əhatə olunan m aterikin sahil xətləri az parçalanmışdır. Şimalda Marakaybo gölü, cənub-şərqdə La-Plata körfəzi nəzərə çarpır. Yaxınlıqda olan adalar: Odlu Torpaq, Folklend (Malvin), Qalapaqos, Trinidad, Kiçik Antü və s.

Ucqar nöqtələri: şim alda Qalinas (12°25' şm.e., 71°35' q.u.); cənubda Frouard (53°54' c.e., 71°18'q.u.), şərqdə Kabu-Branku (7°09' c.e., 34°46'q.u.), qərbdə Parunyas(4°45' c.ev 81°20' q.u.) burunlarıdır. Öyrənilmə tarixi: X.Kolumbun ilk səyahəti (1492-d il) zam anı Mərkəzi Amerika adaları kəşf olunsa da, ancaq III səyahət zam anı (1498-ci il) Cənubi Am erikanın Orinoko çayı m ənsəbi kəşf edilmişdir. Bu ərazilərin yeni torpaqlar olmasmı, apardığı tədqiqatlar və çəkdiyi xəritələr əsasm da Ameriqo Vespuççi sübut etmiş, sonradan "Yeni Dünya" onun adı üə adlandırılmışdır. Bu yeni kəşf olunm uş ərazilərə ispan və portuqaliya m üstəmləkəçiləri öz vəhşiliklərini gizlətm ək üçün u zu n m üddət elmi ekspedisiyaları buraxm am ağa çalışırdılar. İlk dəfə XVHI əsrin sonunda bura A.H um boldt və E.Bonplan elmi ekspedisiyaya gəlmişlər. M aterikin öyrənilm əsində digər səyyahların da xidm ətləri vardır (H.Rubtsov, Q.Lanqsdorf, N.Vavilov). Geoloji quruluşu və relyefi: M aterik H ondvana qurusunun tərkib hissəsi olmaqla eyni adlı Cənubi Amerika - litosfer tavası üzərində yerləşir. Cənubi Am erikanın şərq hissəsi müxtəlif geoloji dövrlərdə tədrici enib-qalxmalara m əruz qalmışdır. Belə ki, Qviana və Braziliya yaylaları platform anın

►

Şəkil 90. Cənubi Amerikanın iqlim qurşaqları.

qalxan, La-Plata, Amazon və Orinoko ovalıqları isə çökən hissələrinə uyğun gəlir. M aterikin qərbi isə Sakit okean və Nasks litosfer tavaları ilə toqquşm a zonasm da yerləşir və bura fəal seysmikliyə malik olmaqla, cavan A nd dağ sisteminə aiddir. 1960, 1970, 1985-ci və s. illərdə güclü zəlzələlər baş vermişdir. M əşhur vulkanları: Lyulyalyako, San-Pedro, Kotopaxi, Ruis və s. M aterikin okean səviyyəsindən orta hündürlü yü 580 metr, m aksim um hündürlüyü 6960 m etr (Akonkaqua), minimal səviyyəsi - 42 m etrdir (Valdes yanm adasındakı Salinas Çikas çökəkliyi). Geoloji inkişafla bağlı olaraq şərqdə düzənliklər və yaylalar (dünyanın ən böyük düzənliyi Amazon ovalığı), qərbdə dağlar (And dağlarm m uzunluğu 9000 km, həm qərb, həm də cənub yarım kürəsində ən h ü n d ü r dağ sistemdir) və ona paralel olaraq okean novları yerləşir (Peru və Çili novları).

Faydalt qazıntılara mis (And sözü yerli inklərin dilində "mis" deməkdir), qalay, molibden, gümüş, dəm ir və digər m etallar dağ və yaylalarda, neft, təbü qaz, daş köm ür isə dağətəyi zonalar və düzənliklərdə yayılmışdır. Çilidə təbii gübrə - Çili şorası (selitra) yataqları var. İqlimi: Cənubi Am erikanın iqliminə onun ekvatorun hər iki tərəfində yerləşməsi, qərb sahilboyu h ündür A nd dağlarının uzanması,

Atlantik okeanından gələn rütubətli hava kütlələrinin m aterikə sərbəst daxil olması, okean cərəyanları və s. təsir göstərir. Günəş radiasiyasının illik miqdarı ekvator boyu 120-160- kkal/sm2, ucqar cənubda isə iki dəfə azdır. Cənubi Amerika ən rütubətli m aterikdir. Am azon ovalığı yə Braziliya yaylasının şərq yamaclarma 2000-3000 m m və daha artıq, soyuq Peru və Folklend cərəyanlarının təsiri altm da olan qərb və cənub-şərq sahillərə 100-250 m m yağıntı düşür. M aterikin tem peratur göstəricilərində kəskin təzadlar yoxdur. Ekvatorun m aterikin şim alından keçməsi iqlim qurşaqlarının qeyri-sim metrik yerləşməsinə səbəb olur (şəkil 84). Ekvatorial iqlim qurşağı Amazon ovalığının əsas hissəsini əhatə edir. Subekvatorial qurşaq ekvatorun hər iki tərəfində, digər iqlim qurşaqları isə m aterikin cənubunda formalaşır. Tropik iqlim qurşağı şərqdə rütubətli, mərkəz və qərbdə isə quru (kontinental) tiplərə ayrılır. Materikin cənubunda yerləşən subtropik qurşaq qərbdə Aralıq dənizi, mərkəzdə kontinental, şərqdə bərabər yağıntılı dəniz iqlimi; m ülayim iqlim qurşağı qərbdə dəniz, şərqdə kontinental iqlim tipinə bölünür. And dağlarında yüksəklik qurşaqhğı və yüksək dağlara xas olan dağ iqlimi hakimdir.

Daxili sulan: İqlimin rütubətli olması bolsulu və sıx çay şəbəkəsinin yaranm asına, qərb sahilboyu And dağlarının yerləşməsi isə əsas çaylarm şərqə, Atlantik okeanı hövzəsinə axmasına səbəb olur. Amazon çayı uzunluğuna görə (6400 km) dünyada II, suyuram bolluğuna və hövzəsinin sahəsinə görə (7 mln. km2-d ə n çox) I yeri tutur. Orta axarmda eni 20 km, aşağı axarm da 80 km -ə çatır. Qabarma çaym m ənsəbindən 1000 km yuxarıya qədər m üşahidə edilir. Pairana çayı (4700 km) hövzəsinin sahəsinə görə dünyanın ilk 5 çayı sırasma daxildir. O nun İquasu qolu üzərində gözəl mənzərəli Iquasu (hündürlüyü 80 metr) şəlaləsi, Orinoko çayının qolu üzərində dünyanın ən h ündür şəlaləsi Anhel (1054 metr) yerləşir. M aterikdə iri göllər azdır. Əsas göllər M arakaybo (kanalla okeana birləşdirilmişdir), dağ gölləri Titikaka (3812 m etr hündürlükdə yerləşir), Poopo və s.

Təbii zonalan (Şəkil 85). Rütubətli ekvatorial meşələr ("selvas" - portuqalca "meşə") heç bir m aterikdə buradakı qədər böyük və zəngin deyil. Ağacların 4000-ə qədər növü olan bu meşələrdə seyba (hündürlüyü 80 metr), palma, qovun ağacı, kakao, heveya, kinə üstünlük təşkil edir. Lianalar, gözəl çiçəkli və ətirli səhləb, heyvanlardan ilm əquyruq və ərincək m eym unlar, yaquarlar, tapir, su donuzu-kapibara, sürünənlərdən su ilanı, anakonda və s. geniş yayılmışdır. Savannalar həm şim alda (lyanos), həm də cənubda (kampos) qırm ızı-ferralit və qırm ızı-qonur torpaqlar üzərində yerləşir. Afrika savannalarm a nisbətən quru iqlimə malikdir, odur ki, həm bitki, həm də heyvanların növünə və sıxlığına görə kasıbdır. 30°-40° c.e. arasm da çöl (pampa) zonası yerləşir. Torpaqları qırm ızı-qara, bitkiləri ağot, yabam darı, heyvanları pam pa maralı, pam pa pişiyi, lama, quşlardan nandu dəvəquşu və s. M aterikin cənubunda yarım səhra (Pataqoniyada), qərbdə Sakit okean sahillərində Atakama səhrası yerləşir. A nd dağlarm da yüksəklik qurşağı mürəkkəbdir (şəkil 86). Ekvator yaxınlığında yüksəkliyə doğru aşağıdakı qurşaqlıq özünü göstərir: ekvatorial meşələr (800-1000 m etr yüksəkliyə qədər); qarışıq meşələr (1000-2000 m etr arası); dağ meşələri (2000-3000 metr); alçaqboylu ağaclar (3000-3800 metr); kolluqlar yə dağ (alp) çəmənləri (3800-4500 metr); çılpaq qayalar (4500-4800 metr); qar və buzlaqlar (5000 m etrdən yüksək). Bəzi yaylalarda quru dağ çəmənləri (Paramos) və yarım səhralar formalaşır. And dağlarm da eynəkli ayı, şinşilla, lama, ən iri quş - kondora (qanadlarının uzunluğu 3 metrə çatır) yaşayır.

Əhalisi: Əhalisinin formalaşmasmda gəlmə xalqlarm rolu böyükdür. Yerli əhali - hindular m onqoloid irqinin Amerika qoluna m ənsubdur. Avropalılar (əsasən ispan və portuqaliyalılar) buraya gələndən sonra yerli əhalinin xeyli hissəsini qırmış, bir hissəsini də rezervasiyalara köçürm üşlər. Sonradan Afrikadan zənci qullar gətirilmiş, plantasiyalarda işlədilmişdir. XIX əsrdən 99

MATERİKLƏRİN VƏ OKEANLARIN FİZİKİ COĞRAFİYASI ISSİ8 İSİ1 İİ

İ 1' / '

H İS İ Ä

i ’ t'

jf c _ 1 _ _ _

_____

►

Şəkil 91. Cənubi Amerikanın təbii zonalan.

başlayaraq irqi ayn-seçkilik (aparteid siyasəti) tədricən aradan qaldırılmış, irqlər bir-birinə qaynayıb-qarışm ışdır. Avropalı və hinduların nikahından doğulanlar metis, avropalı və zəncilərin nikahından doğulanlar mulat, hindu və zəncilərin 100

nikahından doğulanlar sambo adlanır. Əhalinin orta sıxlığı 1 km2-d ə 18-20 nəfərdir. Atlantik okeanı sahillərində və orta dağhqda bu göstərici 100, daxili Amazonda 1 nəfərdir.

Y a ğ ın tı mm

Q a r v ə b u z la q la r

5000 /

4000

Az 500

Ç ılp aq qayalıqlar \Y ü k s ə k d a ğ çəm ənləri(param os) \ M am ırlı b a ta q lıq la r \ D aşlı y a m ac lar

\ V

◄

Şəkil 92. And dağlarında hündürlük qurşaqlan.

500 1000

K o lh ıq U r

A lçaqb w l u a ğ a c la r

3000

1800 <İ^k,

Y ü k sə k d a § t m e şə lə ri 2000

: J

| P

D ağ m e ş ə l ə r i ^

2000 Bambuk

A ğ a c a b ə n z ə r q ıjı

3000 \

1000 M B gS3W |B »*r

K a u ç u k , p a lm a v ə s. \ R ü tu b ə tli e k v a to ria l m e şə lə r \

Çox 3000

Cənubi Am erikanın siyasi xəritəsi XIX əsrdə müstəmləkəçiliyə qarşı m übarizədə formalaşıb. H azırda m aterikdə 500 m ln-dan çox əhali 13 dövlətdə yaşayır. Onların hamısı İOÖ-dir. Braziliya (paytaxtı Brazilia) və Argentina (Buenos-Ayres) həm böyüklüyünə, həm də inkişafına görə fərq lənir. Digər ölkələr: Çili, Uruqvay, Paraqvay, Peru, Boliviya, Kolumbiya, Ekvador, Venesuela, Qayana, Surinam, Qviana.

101

MATERİKLƏRİN VƏ OKEANLARIN FİZİKİ COĞRAFİYASİ

§5 .

Afrika___________ Sahəsinə görə (30,3 mln. km 2) II m aterikdir. Bütün dörd yarımkürəyə aid olsa da, daha çox şərq və şimal yarım kürələrində yerləşir. Qərbdə Atlantik, şərqdə H ind okeanları ilə əhatə olunur. Şimalda Cəbəllütariq boğazı, Aralıq dənizi, şim al-şərqdə Süveyş bərzəxindən çəkilmiş eyniadlı kanal, Qırmızı dəniz, Bab-Əl-M əndəb boğazı Afrikam Avrasiyadan ayırır. "Afrika" sözünün mənası, bəzi mülahizələrə görə "afria"- soyuq olmayan yer, bəzi mülahizələrə görə "afriqi" bərbər tayfasının adından götü rülm üşdür. Ucqar nöqtələri: şim alda Ben-Sekka (Ras-Engela) (37°20' şm.e., 9°51' ş.u.), cənubda iynə (34°52' c.e., 19°59' ş.u.), qərbdə Alm adi (14°45' şm.e., 17°32' q.u.), şərqdə Ras-Xafun (10°26' şm.e., 51°23' ş.u.) burunlarıdır. Afrikanın sahilləri az girintili-çıxmtılıdır. Qərbdə Qvineya körfəzi m aterikin içərisinə daxil olmuş, şərqdə isə Somali yarım adası buynuz kimi irəli çıxmışdır. Eni 400 km, dərinliyi 3320 m, uzunluğu 1670 km -ə çatan (dünyada ən uzun) Mozambik boğazı M adaqaskar adasım m aterikdən ayırır. Afrika ətrafında olan əsas adalar: M adaqaskar (587 m in km 2), Kanar, Yaşıl burun, Sokotra, Azor, Komor, Mavriki, Zənzibar, Seyşel, M üqəddəs Yelena və s.-dir. Tədqiqi: Afrikanın şimal, qismən şərq sahilləri hələ qədim dən Cənubi Avropa və On Asiya xalqlarma məlum idi. Materikin daha geniş tədqiqinə XV əsrdən başlanır. 1498-ci ildə Portuqaliya dəniz səyyahı V asko-da-Qam a Afrika ətrafına dolanmaqla Hindistana dəniz yolunu kəşf etmişdir. Tarixin rüsvayçı səhifəsi - qul alveri də bu dövrdən başlanır. Materikin daxili hissəsi isə uzun m üddət avropalılar üçün naməlum qalmışdır. Yalnız XIX əsrdə daxili ərazilər tədqiq olunmağa başlanmışdır. İngilis tədqiqatçısı D.Livinqston Cənubi Afrikam qərbdən-şərqə səyahət etmiş, Zambezi çayım, Viktoriya şəlaləsini, Konqo çayım, 102

Nyasa gölünü və s. tədqiq etmişdir. Nilin mənbəyinə çatmaq isə ona nəsib olmamışdır. İngilis tədqiqatçısı Stenli, rus tədqiqatçılarından V.V.Yunker (XIX əsr), N.İ.Vavilov (XX əsrin əvvəli) Afrikada tədqiqatlar aparmışlar. Azərbaycan səyyahı H. Z. Şirvani Şimal və Şimal-Şərqi Afrikada (Misir, Tunis, Mərakeş) olmuş və qiymətli m əlumat toplamışdır. Relyefi və geoloji quruluşu: Materikin geoloji inkişafının əsas xüsusiyyəti onun qədim Hondvana qurusunun mərkəzində yerləşməsi və öz yerini nisbə tən az dəyişməsidir. Materikin əsasım qədim platforma təşkil etdiyindən relyefi əsasən, düzənlikdir. Tektonik hərəkətlər nəticəsində bəzi ərazilər (Çad, Konqo, Kalaxari) çökmüş, yer qabığmda çatlar, qrabenlər yaranm ış, vulkan və zəlzələ prosesləri güclənmişdir. Q uruda ən böyük yer qabığı çatı - Şərqi Afrika qırılması (qrabeni) buradadır. U zunluğu 2400 km, eni 400 km olan bu tektonik çat Qırmızı dəniz sahillərindən başlayaraq, Efiopiya yaylasından keçir, Zambezi çayının mənsəbinə qədər uzanır. Afrikanın okean səviyyəsindən orta hündürlüyü 750 m, ən hündür nöqtəsi Kilimancaro vulkanı (5895 m), ən alçaq nöqtəsi Assal gölünün səviyyəsidir (-156 m). Yüksəklik xüsusiyyətinə görə Afrikam iki hissəyə bölürlər: orta hündürlüyü 1000 m -dən yüksək olan şərq və cənub hissə, orta hündürlüyü 1000 m -dən alçaq olan qərb və şimal hissə. M aterikin şim al-qərbində cavan Atlas dağları (Tubkal-4165 m) Afrika və Avrasiya litosferi tavanlarının sərhədində yerləşir. Böyük Səhra üzərində Əhəqqar, Tibesti, Darfur ("şahid dağlar") yaylaları ucalır. Şərqi Afrikada Efiopiya dağlıq yaylası (Ras-Daşen - 4623 m) və fəaliyyətdə olan vulkanlar (Kilimancaro - 5895 m, Karisimbi - 4507 m) və h ündür zirvələrlə (Keniya - 5199 m, Marqerita - 5109 m) seçilən Şərqi Afrika yaylası yerləşir. Qvineya körfəzi sahillərində Kam erun vulkanı (4070 m), cənubda Kap və Əjdaha (Drakon) dağları ucalır. Ovalıqlar ensiz sahilboyunu əhatə edir. Afrika faydalı qazıntılarla zəngindir. Şimal və qərb hissədə çökmə süxurlarla bağlı neft və təbii qaz, fosforit, Atlas dağlarm da dəmir və digər metal yataqları m övcuddur. Cənubi və Şərqi Afrikada qızıl, almaz, m ərkəzdə mis (mis qurşağı) və s. iri yataqları yerləşir.

◄

Şəkil 93. Afrikanın fiziki xəritəsi.

Efiopiya y a y lä g m jŞ z r q i^

çökəkliyi ^Afrika yaylast

Kalaxari çökəkliyi

tğ w

İqlimi: Afrika planetin ən isti materikidir. O nun 3/4 hissəsində Günəş ildə iki dəfə zenitdə olur və orta illik tem peraturu +20°C-dən yüksəkdir. Ucqar şimal və cənubda belə, qış aylarında bu göstərici +10, +12°C-dən aşağı düşm ür. M ütləq m aksim um tem peratur Liviyada (+58°C, dünyada ən isti), m ütləq m inim um isə Atlas dağlarında (-20°C) qeydə alınmışdır. Ümumiyyətlə, Afrikanın iqliminə onun ekvatora nəzərən sim m etrik yerləşməsi, şim alda tropik enlikdə geniş olması daha çox təsir edir. Yağıntılar

qeyri-bərabər paylanmışdır. Konqo çayı hövzəsi və Qvineya körfəzi sahillərində yağıntılar çox (2000-3000 mm, Kam erunda 10000 mm), tropik enliklərdə isə azdır (100-250 mm, M isirdə D əhlə-A suanda 1 mm). Şimal və cənub ucqarında yağıntının m iqdarı 500—1000 m m -ə çatır. Afrikada ekvator xətti, dem ək olar ki, materikin ortasından keçdiyi üçün iqlim qurşaqları simmetrik yerləşir (şəkil 88). 5° - 8° şm. və c.e. arasında bütün ilboyu isti (+24°,+28°C) və rütubətli ekvatorial, 15°-20° enliklərə qədər çatan, rütubətli (yay) və 103

►

6ı

Şəkil 94. Afrikanın iqlim qurşaqlan.

quru (qış) fəsillərə bölünən subekvatorial iqlim qurşaqları m aterikin sahəsinin yarıdan çoxunu tutur. Cənubda nisbətən kiçik, şimalda geniş sahəni tutan tropik qurşaqda, tem peraturun sutkalıq am plitudu (30°C-dən çox) illik am plitudundan böyükdür. Şimalda bütövlükdə kontinental, cənubda qərb hissə kontinental, şərq hissə dəniz iqlim tipindədir. Ucqar şimal və cənub-qərbdə subtropik Aralıq dənizi iqlimi (yay isti və quru, qış mülayim və rütubətli), cənub-şərqdə isə yağıntıları bərabər paylanan dəniz iqlimi formalaşır. Daxili suları: Başqa m ateriklərdə olduğu kimi Afrikanın daxili suları da, iqlim və relyefdən asılı

104

olaraq, qeyri-bərabər paylanm ışdır. Rütubətin bolluğu ilə bağlı olaraq m aterikin m ərkəzində çay şəbəkəsi sıxdır. Relyefdən asılı olaraq, əsas çaylar Atlantik okeanı hövzəsinə aiddir. Bütövlükdə Afrikanın çayları Atlantik və H ind okeanları hövzəsinə, ərazinin 1/3 hissəsində formalaşan çaylar isə daxili (axarsız) hövzəyə aiddir. Atlantik okeam hövzəsinin ən uzun (dünyada I) çayı Nil (6671 km) ekvatorial və subekvatorial iqlim qurşaqlarından başlayır, yayda daşır, Aralıq dənizinə tökülür. İri delta yaradır. Konqo (4320 km, dünyam n ikinci bolsulu çayıdır), Niger (4160 km), Volta (1600 km), Seneqal (1430 km), Oranj (Narmc) Atlantik okeam hövzəsinə aiddir. H ind okeam höv-

◄

Şəkil 95. Afrikanın təbii zonaları.

Cırtdan p a lm a ; T ü lk ü

S J S " dğm y::::..

. T. Saksaul £ İ£ .. Ş

- - W Üİ v Ş .IŞ E İ İ İ Astraqal Antilopa

XumuFlI! • palması (1

Südləyen

-10*— '

___

P a p iru s

Sasa milçəyi

wo Cekicbas^g£ t balıq ^

-t

Wyiktotjya g. T a n q a n ik a g.

Kirpi salıq \

Yaşıl tısbağa

lanqveulu|

H İ

j K o k o s\

ıpalması. Kərgədan,

Q nuV

Buqslsı

a n tilo p u

* TƏBİ İ ZONALAR U H | Rütubətli ekvatorial meşələr M&jogı Dəyişkən rütubətli meşələr (o cümlədən musson) Savanna və seyrək meşələr | ..s&ül Səhra və yanmsehralar | •' Codyarpaqlı meşə və kolluqlar J (Aralıq dəniz tipi) I I Yüksəklik qurşaqlann vilayəti . İqlim qurşaqlannın sərhədləri

Miqyas 1:35 000 000 350

350

700

1050

1400 km

1 iıl'l,Bəbir

T B 0 P t

*— — T \

Donqar balina

^ V/Y)rartj

M adaqaskar

Akula

Zaytun

S U B 1 R O P I KH <ı*

zəsinin əsas çayları Zambezi (2660 km, üzərində Viktoriya şəlaləsi - hündürlüyü 120 m), Limpopo və s-dir. Daxili (axarsız) hövzənin əsas çayları Okovanqo (Kubanqo), Şari və s. Afrikanın iri dərin gölləri Şərqi Afrika sırıma

zonasmda, həm çinin əyilmə zonalarm da yerləşir. Viktoriya, Tanqanika, Nyasa, Çad, Rudolf, Tana və s. əsas göllərdir. Təbii zonalarm (şəkil 89) yerləşməsi iqlim qurşaqlarm a m üvafiq olaraq, ekvatora nəzərən

105

I I I

MATERİKLƏRİN VƏ OKEANLARIN FİZİKİ COĞRAFİYASI

simmetrikdir. Lakin m aterikin şimal hissəsi enli olduğu üçün təbii zonalar daha geniş əraziləri əhatə edir. Relyefdə düzənliklər üstünlük təşkil etdiyinə görə üfüqi zonallıq aydm hiss olunur. M aterikin m ərkəzində Konqo çökəkliyi və Qvineya körfəzi sahilində ekvatorial meşələr, onun ətrafında ensiz zolaq şəklində dəyişən rütubətli subekvatorial meşə zonaları yerləşir. M aterik ərazisinin 40%-ni savanna və seyrək meşələr tutur. İlin quraq yə rütubətli mövsüm lərə bölünməsi, quraqlığadavamİı ağacların (baobab, səyyah ağacı, akasiya) və ot bitkilərinin bitməsinə şərait yaradır. Savannalar heyvanlar aləmi ilə ən zəngin zonadır (fil, kərgədan, begemot, zürafə, camış, antilop, zebr, şir, pələng, kaftar, quşlar və s.). Tropik səhralar cənubda nisbətən kiçik (Kalaxari, Namib), şim alda dünyada ən böyük səhra zonasına malikdir. Böyük Səhrada (sahəsi 7 m ln km 2) yağıntı az (50 mm), yay tem peraturu yük səkdir (+40°C-dən çox). Yeraltı (artezian) sular böyük hövzə yaradır. Bəzi çökək yerlərdə yeraltı sular səthə yaxm yerləşir və canlıların inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. Belə ərazilər vahə adlanır. Vahənin əsas ağacı xurm a palmasıdır. M aterikin şimal və cənub sahilboyunda Aralıq dənizi iqlim tipinin təsiri altında codyarpaq meşələr və kolluqlar formalaşır. Əhalisi mürəkkəb tarixi prosesdə formalaşmışdır. Aralıq dənizi sahili və Şimal-Şərqi Afrika ən qədim insan məskənlərindəndir. Müstəmləkə dövründə qul alveri materik əhalisinin sayının azalmasına səbəb olmuşdur. Materikin mərkəz və cənubunda ekvatorial (neqroid), şimalda avropoid (ərəblər və bərbərlər), Madaqaskar adasm da monqoloid və ekvatorial irqin qarışmasından yaranan malqasilər yaşayır. Sonradan bura gələn avropalılar daha əlverişli təbii şəraitə malik olan ucqar şimal və cənubda yerləşmişlər. Ekvatorial irq müxtəlif qollara ayrılır. Cənubda buşmen və qottentotlar, mərkəzdə piqmeylər (boyu 150 sm -ə qədər) fərqlənir. Etnik tərkibinə görə şim alda Sam i-Ham i dil ailəsinə m ənsub ərəblər və bərbərlər (misirli, liviyalı, tuareqlər), Mərkəzi və Cənubi Afrikada Sudan və Bantu xalqları (fulbe, azande, baluba, beçuanlar) fərqlənir.

106

Əhalinin orta sıxlığı 1 km2-d ə 26-27 nəfərdir. Nil çayı vadisində, Atlas dağlarının ətəklərində, Qvineya körfəzi sahillərində sıxlıq yüksək (1 km2-d ə 100-1000 nəfər), Kalaxari və Böyük Səhrada azdır (1-10 nəfər). XX əsrin əvvəllərində Afrikanın siyasi xəritəsində iki m üstəqil dövlət (Liberiya, Efiopiya) olduğu halda, hazırda onun siyasi xəritəsində 50-dən çox m üstəqil dövlət var. Cənubi Afrika Respublikası (CAR) inkişaf etmiş, qalanları inkişaf etm əkdə olan ölkələrə aiddir.

§6 .

Antarktida "Antarktika" sözü yunanca "anti" - əks, qarşı və "arktikos" - şimal sözlərindən yaranmış, Arktikanın (şimalm) qarşısmda dayanan deməkdir. Antarktika cənub qütbətrafı sahədir. Buraya Antarktida materiki və onu əhatə edən okeanların 50°-60° c.e. dairəsinə qədər hissələri daxildir. Sahəsi 14 mln. km2 olan Antarktida materiki Sakit, Atlantik və Hind okeanları ilə əhatə olunur. Dreyk boğazı onu ən yaxında yerləşən (1120 km) Cənubi Am erikadan ayırır. Qütb dairəsi daxilində yerləşməsi qalın buz örtüyünün yaranm asına səbəb olur. Buzun orta qalınlığı 2000 metrə, şərq hissədə 4000^4500 metrə çaür. Dünya şirin su ehtiyatının 80%-i buradadır. Sahil xətləri nisbətən az girintili-çıxm tılıdır. A ntarktida yarım adası A nd dağlarının cənuba

davam ını təşkil edir. M aterikin ətrafında Uedel, Bellinshauzen, A m undsen, Ross və s. dənizlər yerləşir. Şelf buzlarının sahəsi 330 m in km 2-dir. Yaxmlıqda Cənubi Georgi, Cənubi Şotland, Cənubi Orkney, Cənubi Sandviç və s. adalar yerləşir. Tədqiqi: A ntarktida ən gec kəşf olunmuş m aterikdir. M əşhur ingilis səyyahı C. Kuk nam əlum cənub torpaqlarım kəşf etməyə çalışsa da, buzlaqlar buna m ane olm uşdur. F.F.Belinshauzen və M.P.Lazarevin 1819-1821-ci il "Vostok" və "M imı" gəmiləri ilə ekspedisiyası m aterikin kəşfi ilə nəticələndi. 1820-ci il 28 yanvar m aterikin kəşfi günü sayılır. 14 dekabr 1911-ci ildə Norveç səyyahı R.Amundsen ilk dəfə cənub qütbünü fəth etdi. 18 yanvar 1912-ci ildə ingilis səyyahı R. Skott qütbə gəlib çatdı. M aterik kəşf olunduqdan sonra ABŞ, Böyük

◄

Şəkil 96. Antarktidanın fiziki xəritəsi.

107

►

Şəkil 97. Antarktidanın iqlim xəritəsi. M SPr

----ani____ YAĞINTILARIN ORTA İLLİK MldDARI (mırHə)

r~m»- -ı ı.<-1

100 200

400

çox

HAVANIN TEMPERATURU (#C) • 90* İyulun orta temperaturu •5* Yanvarın orta temperaturu — 32*— lyulizotermi * ilin en soyuq ayı — 16*— Yanvar izotermi - ilin en isti ayı HAKİM KÜLƏKLƏRİN İSTİQAMƏTİ ◄--------- iyulda ^ --------

yanvarda

Fəaliyyət gösterən elmi stansiyalar

Miqyas 1:50 000 000 0

500

1000

1500

2000 km

Britaniya, Avstraliya, Norveç və s. ölkələr pərakəndə halda tədqiqatlara başladılar. Antarktidanın hərtərəfli və planlı tədqiqi Beynəlxalq Geofizika ilindən (1957) sonra genişləndi. Daimi əhalisi olmayan A ntarktida heç bir dövlətə m ənsub deyil, burada hərbi məqsədli tədbirlər qadağandır. Bura elm və sülh materiki adlamr, 16 dövlətin alimləri tədqiqat aparır və nəticələr qarşılıqlı m übadilə edilir. A ntarktida buz örtüyü nəzərə alınmaqla ən hündür materikdir. Orta hündürlüyü 2040 metrdir. Buzalti relyefi m ürəkkəbdir (şəkil 96). Ərazinin 1/3—i okean səviyyəsindən aşağıdır. Buzalti relyefdə Transantarktida dağlan seçilir. And dağlarınm davamı olan m aterikin ən h ü n d ü r dağları Elsuert (Vinson massivi - 5140 metr) buradadır. Ross dənizində Ross adasm da fəaliyyətdə olan Erebus (3794 metr) vulkanı yerləşir. Materikin buzlan ərisə, dünya okeanı səviyyəsi 62 m etr qalxar. A ntarktidada faydalı qazıntılardan daş kömür, dəmir, əlvan metallar və s. tapılmışdır. İqlimi (şəkil 97): A ntarktida yerin ən soyuq və

108

küləkli materikidir. O, demək olar ki, bütövlükdə antarktika iqlim qurşağında yerləşir. Daxili hissələrdə tem peratur yayda - 30°C-dən aşağıdır. Yer üzərində m ütləq m inim um tem peratur (-89,2°C) "Vostok" stansiyasında qeydə alınmışdır. İqlimin sərt olmasının səbəbi ərazinin qütb zonasm da yerləşməsi, orta hündürlüyün yüksək olması, buz örtüyünün Günəş radiasiyasm m əsas hissəsini əks etdirməsidir. Okeanlarla qovuşan sahilboyu əsasən subantarktik, Antarktida yarım adasının ucqar kənarı isə m ülayim iqlim qurşağm a aiddir. M aterikin m ərkəzi hissələrində 40-100 mm, sahilboyunda 500-600 mm yağıntı düşür. Yağıntılar əsasən qar şəklində düşür. M aterikin daxili hissələri, bitki və heyvanlar aləm indən m əhrum olan buzlu antarktika səhralarından ibarətdir. Yayda buz örtüyündən azad olan sahələr "vahə" adlamr. Sahilboyu zonada və adalarda mamır, şibyə, ibtidai yosunlar bitir. Heyvanlar aləmi okeanla bağlı həyat tərzi keçirir. Sular planktonlarla zəngindir. Bu planktonlar quşlar, suiti, balıq, balinalar və s. üçün qidadır. Uçmayan, lakin yaxşı üzən pinqvinlərin bir neçə növü var.

§7 .

146°25' ş.u.), şərqdə Bayron (28°38' c.e., 153°39' ş.u.), qərbdə Stip-Poynt (26°09' c.e., 113°05' ş.u.).

Avstraliya və Okeaniya

Avstraliyanın sahil xətləri az girintili-çıxınhlıdır. Cənubda Böyük Avstraliya, şimalda isə Karpentariya körfəzləri materikin içərisinə daxil olur. Şimalda Keyp-York və Am em lend yarım adaları nəzəri cəlb edir. M aterikin sahillərin də və yaxınlığında Tasman, Mərcan, Fici, Timor, Arafur və s. dənizlər var. Bass boğazı Tasman adasım, Torres boğazı Yeni Qvineya adasım m aterikdən ayırır. Şərq sahilə paralel olaraq, dünyada ən böyük üzvü mənşəli relyef forması Böyük Sədd Rifi uzanır. 2000 km -dən uzun olan bu rifin eni şimalda 2 km, cənubda 150 km -dir.

Avstraliya Yer kürəsinin ən kiçik (7,7 m ln km 2, Okeaniya ilə 9 m ln km 2- ə yaxm), ən quraq, əhalisi ən az olan m aterikidir. Adının m ənası latınca "austral" cənub deməkdir. Bütövlükdə şərq yarım kürəsində, ekvatordan cənubda yerləşir. Şimaldan cənuba 3200 km, qərbdən şərqə 4000 km uzanır. Qərb, şimal-qərb və cənubdan Hind okeanı, şərq və şim al-şərqdən Sakit okean və onların dənizləri ilə əhatə olunur. Ucqar nöqtələri: şim alda York (10°41' c.e., 142°32' ş.u.), cənubda Cənub-Şərq (39°11' c.e.,

Tədqiqi: A vropalılardan ilk dəfə Avstraliyaya 1605-ci ildə holland dəniz səyyahı V.Yanson gəlmiş, Abel Tasman 1642-ci ildə m aterikin şimal, şim al-qərb və cənub sahillərim kəşf və tədqiq etmişdir. XVIII əsrdə ingilis səyyahı C. Kuk şərq sahilləri tədqiq edərək, m aterikin sahil xətləri barədə dəqiq m əlum at verm işdir (1771-ci il). Daxili

◄

Şəkil 98. Avstraliyanın fiziki xəritəsi.

109

MATERİKLƏRİN VƏ OKEANLARIN FİZİKİ . COĞRAFİYASI

Subekvatorial Tropik Subtropik Mülayim 750

ı ■■< ■■

750

1500

►

; U3

Şəkil 100. Avstraliyanın təbii zonaları.

sManqrovtef

Qahvəyi rg an AvatraHV3

öä

İKaslyası Enffü / ' / İ

| P e lö n g -P v a k u la s ı ^

l ^ g a Savanna və seyrək meşələr

Kgğgı Dəyişkən rütubətli meşələr (o cümlədən musson) n g sa Codyarpaqlı məsə və kolluqlar (Aralıq deniz tipi) | | Səhra və yarımsəhralar Qarışıq meşələr laaaan Yüksəklik qurşaqlann vilayəti

Cənnət

(Hatterij

qu şu

. iqlim qurşaqlarının sərhədləri

Miqyas 1:35 000 000 350

350

700

1050

1400.km

ərazilər XVIII əsrin axırlarmda tədqiq olunmağa başlanmışdır. Avstraliyanın relyefi (şəkil 98) sadədir. Onun əsasını Avstraliya platforması təşkil edir. O, yeganə m aterikdir ki, m üasir vulkanizm və buzlaşma

110

Mü i İAYİM

quİrşaq

yoxdur. Orta hündürlüyü 350 metr, maksimal yüksəkliyi 2228 m etr (Kostyuşko), ən alçaq nöqtəsi okean səviyyəsindən 16 m etr aşağıdır (Eyr gölü səviyyəsi). Materikin şərqində qədim qırışıqlığa malik Böyük Suayrıcı silsilə yerləşir. Onun şərq

yamacı dik, qərb yamacı az meyillidir. Qərbə doğru alçalan dağlar Mərkəzi ovalıqlarla birləşir. Daha qərbdə orta hündürlüyü 400-600 metr olan yaylalar yerləşir. Tektonik proseslərlə bağlı materikin bir hissəsi çökmüş, Yeni Qvineya və Tasman adaları yaranmışdır. Avstraliyada maqmatik mənşəli filiz faydalı qazıntılar (qızıl, dəmir, uran, əlvan metallar), qeyrifiliz ehtiyatlarından (daş kömür, neft, təbii qaz) çoxdur. Cənub tropikində yerləşməsi onun iqliminin for m alaşmasına m ühüm təsir göstərir (şəkil 99). Bu nun nəticəsidir ki, Avstraliya ən quru materikdir. Günəş radiasiyasının illik m iqdarı 140-180 kkal/sm2-dir. Passat küləklərinin qarşısım kəsən Böyük suayrıcı dağlar m aterikin şərq sahilboyuna

bol yağıntı düşməsinə (1500-2000 mm) səbəb olur. Materikin mərkəzi və qərbində 100-200 mm yağmü düşür. Avstraliyada olan iqlim qurşaqları: subekvatorial (şimalda), tropik (səhra və dəniz tiplərinə bölünür), subtropik (Aralıq dənizi, kontinental və bərabər rütubətli dəniz tiplərinə ayrılır), mülayim (Tasman adası). İqlimin quru olması daxili sularm "kasıblığına" səbəb olur. Materik ərazisinin xeyli hissəsi daxili (axarsız) hövzəyə aiddir. Ən böyük çay sistemi M urrey-D arlinq (3717 km) sistemidir. "Kriklər" müvəqqəti axarlı çaylar üstünlük təşkil edir. Göllər sayca çox olmaqla, əsasən, axarsız və şordurlar. Ən böyük gölü Eyrdir (15000 km2). Avstraliya artezian suları ilə zəngindir. Avstraliyada

təbii

zonalardan

(şəkil

100)

111

MATERİKLƏRİN VƏ OKEANLARIN FİZİKİ COĞRAFİYASI

savaxmalar və səhralar daha çox ərazi tutur. Ucqar cənub-qərb və cənub-şərqdə subtropik meşələr və kolluqlar, şərq sahilboyunda dəyişən-rütubətli meşələr yerləşir. Afrika və Cənubi Amerika ilə eyni enliklərdə yerləşməsi, H ondvana qurusunun tərkib hissələri olması Avstraliya ilə onlar arasm da üzvi aləminə görə oxşarlıq yaradır. Lakin üzvi aləmin əksər növlərinə ancaq Avstraliyada rast gəlinir (bitkilərin 75%-i). Evkalipt, akasiyalar, kazuarin, butılka ağacları, ağacabənzər ayıdöşəyi, lianalar geniş yayılıb. Daxili səhralarda alçaqboylu akasiyalar sıx kolluqlar-skreb yaradır. H eyvanlardan kisəlilər: kenquru, şeytan, canavar, koala, həm çinin ibtidai məməlilər (yexidna, ördəkburun), quşlardan cənnətquşu, uça bilm əyən kivi, Emu dəvəquşusu və s. yalnız bu materikdədir. Əhali azlıq təşkil edən aborigenlərdən və əsasən, A vropadan (İngiltərədən) gələnlərdən ibarətdir. Aborigenlər, əsasən, daxili ərazilərdə, gəlmələr isə daha əlverişli şərq sahilboyunda yaşayır. Orta sıxlıq 1 km 2-d ə 3,5-4 nəfərdir. M aterikdə və Tasman adasm da Avstraliya İttifaqı dövləti yerləşir. Sakit okeanın m ərkəz və cənub-qərbində üm um i sahəsi 1,3 mln. km 2 olan 7000-dən çox ada və arxipelaqlar Okeaniya adlanır (şəkil 101). Havay, Tonqa, Samoa və s. vulkan, Marian, Marşall, Karolin və s. mərcan, Yeni Qvineya, Yeni Zelandiya, Yeni Kaledoniya, Yeni Britaniya və s. m aterik mənşəli adalardır. Yerləşmə xüsusiyyətinə görə adalar Melaneziya, Mikroneziya və Polineziya qruplarına bölünür. Yeni Zelandiyadan başqa, bütün adalar tropik, subekvatorial və ekvatorial qurşaqda yerləşir. Okeaniyada ən h ündür zirvə Caya (5029 metr, Yeni Qvineya adası), ən fəal vulkan M auna-Loadır (4170 metr, H avay adaları). Okeaniyada Yeni Zelandiya, Papua-Yeni Qvineya, N auru, Kiribati, Qərbi Samao, Vanuatu, Fici və s. kimi müstəqil dövlətlər var.

112

II Fəsil OKEANLAR §8 .

Sakit okean Sakit okean planetim izin sahəsinin 1/3-ni, dünya okeanının demək olar ki, 1/2-ni tutur. Sahəsi

təqribən 180 mln. km 2-dir. Ekvator yaxınlığında genişdir, odur ki, ən isti okeandır. Afrikadan başqa bütün materiklərlə əhatə olunur. Sakit okean Berinq boğazı ilə Şimal Buzlu, Dreyk boğazı ilə Atlantik okeanlarına birləşir. H ind okeanı ilə əlaqə Zond adaları arasm dakı boğaz və dənizlərlə, Avstraliya-A ntraktida arası açıq okean sahəsi ilə baş verir. Şərq sahilləri az, qərb sahilləri daha çox girintili-çıxmtılıdır. Sakit okean eyniadlı litosfer tavası üzərində yerləşir. Digər litosfer tavaları ilə sərhəd zonasmda fəal seysmiklik özünü göstərir. Dib relyefi m ürəkkəbdir. Şelf zonası Asiya və Avstraliya sahillərində nisbətən genişdir. M aterik yamacı dikdir. Şərqi Sakit okean, Cənubi Sakit okean və s. dağ silsilələri okean yatağım bir sıra çökəklərə bölür. Okeanın qərb və şərq sahillərində ensiz,

Şəkü 102. Sakit okeanda əsas cərəyanlar.

Cərəyanlar ►Soyuq

İsti

113

MATERİKLƏRİN VƏ OKEANLARIN FİZİKİ COĞRAFİYASI

dərin novlar yerləşir. Bunlara M arian (11022 m), Tonqa (10882 m), Filippin (10497 m), Kuril-Kamçatka (9717 m), Çili (8050 m), Aleut (7822 m), Peru (6601 m) və s. aiddir. Sakit okeana aid dənizlər: Filippin (sahəsi 5.7 m ln. km2, ən dərin yeri 7507 m), M ərcan (4 mln km 2, 9165 m), Banda, Berinq, Şərqi Çin, Cənubi Çin, San, Oxot, Yapon, Fid, Tasman, Sulu, Sulavesi, Yava, Ross, A m undsen, Bellinshauzen və s. Sakit okeanın orta dərinliyi 3957 m, maksimal dərinliyi 11022 m.

Körfdzldr: Alyaska, Kaliforniya, Anadır, Şelixof, Siam və s. Boğazlar: Berinq, Tatar, Laperuz, Koreya, Tayvan, Torres, Bass, Kuk, Dreyk, Magellan və s. A dalar on m indən çoxdur. İri adalar və arxipelaqlar: Yeni Qvineya, Zond (Kalimantan, Sulavesi, Sumatra, Yava), Filippin (Luson, M indanao), Haynan, Tayvan, Yapon (Hönsü, Hokkaydo, Küsü, Sikoku), Saxalin, Kuril, Aleut, Vankuver, Qalapaqos, Havay, Yeni Zelandiya və s.

Yarımadalar: Çukot, Kamçatka, Koreya, Malakka, Keyp-York, Kaliforniya, Alyaska və s. Sakit okean şimal qütb qurşağından başqa, bütün iqlim qurşaqlarında yerləşir. Tropik enliklərdə suyunun tem peraturu +25°, +27° (səthdə), Antarktida yaxınhğm da 0°C-dən aşağıdır. Okeanın m ərkəzi hissələrində passat, Avrasiya yaxınhğm da musson küləkləri hakimdir. Sakit okean enlik istiqam ətində çox uzandığından bu okeanda enlik istiqamətli axınlar üstündür (şəkil 102). Şimal və cənub hissələrində səth sulan dairəvi hərəkət edir. Şimal hissədə Şimali Passat, Kurosio, Şimali Sakit okean, Kaliforniya cərəyanlan, cənubda Cənub Passat, Şərqi Avstraliya, Qərb Küləkləri, Peru cərəyanları nəzəri cəlb edir. Sakit okeanda şimal qütb qurşağından başqa b ütün təbü qurşaqlar m övcuddur. Şimal subqütb qurşağında (Berinq və Oxot dənizləri) sular intensiv qarışır, odur ki, canlılarla zəngindir. Ümumiyyətlə, müxtəlif cərəyanların qarışdığı akvatoriyalarda su 114

canlılarının yaşaması üçün əlverişli şərait olur. Ekvatorial qurşaqda bütün ilboyu suyun tem peraturu isti olduğundan m ərcan polipləri üçün əlverişli şərait yaranır. Xüsusən Avstraliya sahillərində Yer üzündə orqanizmlər tərəfindən yaradılan ən iri "dağ silsiləsi" - Böyük Sədd rifi uzanır. Sakit okean ətrafında və adalarda 50-dən çox dövlət var və onlarda bəşəriyyətin yarısı yaşayır. O dur ki, okean həm in ölkələrin əhalisinin həyatında böyük rol oynayır. D ünyada ovlanan də niz canlıları və balıqların yarıdan çoxu Sakit okeanın paym a düşür. Şelf zonasından (Kaliforniya, Avstraliya sahilləri) neft və təbii qaz çıxarılır, filizlər əldə edilir. Okeanətrafı ölkələrin bir-biri ilə və digər regionlarla əlaqəsi bu okeandan keçən m ühüm dəniz yolları vasitəsi ilə həyata keçirilir.

§9 .

Atlantik okean Sahəsi 93 mln. km2 olan bu okean şim aldan cənuba 16000 km uzanır. Ən enli yeri tropiklərdə 9000 km, ensiz yeri ekvatorda 2900 km -dir.

Qərbdən Şimali və Cənubi Amerika, şərqdən Avrasiya və Afrika, cənubdan A ntarktida ilə əhatə olunur. Şimalda dənizlər və geniş boğazlarla Şimal Buzlu okeana qovuşur. Sahil xətləri şim alda daha girintili-çıxmtılıdır. Ən iri (sahəsi 2,8 mln. km 2) və dərin (7680 metr) dənizi Karib dənizidir.

Digər dənizləri: Aralıq (bu dəniz daxilində Adriatik, İon, Egey, Tirren, Liquriya dənizləri ayrılır), Mərmərə, Qara, Azov, İrland, Baltik, Şimal, ◄

Şəkil 103. Atlantik okeanının əsas cərəyanları.

115

Uedel. Sahilsiz okeanındadır.

Sarqass

dənizi

də

Körfəzləri: Qvineya, Biskay, M üqəddəs Lavrenti, Fandi, La-Plata.

Atlantik Meksika,

Boğazlan: Dreyk, Magellan, Florida, Yukatan, Devis, Danimarka, Cəbəllütariq, La-Manş, Pa-de-Kale, Skagerrak, Katteqat, Böyük Belt, Kiçik Belt, Eresunn (Zund) və s. Adalan: Britaniya, İrlandiya, Nyufaundlend, Böyük Antil, (Kuba, Haiti, Yamayka, Puerto-Riko), Kiçik Antil, Kanar, Folklend (materik mənşəli), İslandiya, Azor, M üqəddəs Yelena (vulkan mənşəli), Baham (mərcan mənşəli). Yanmadalan: Pireney, Apennin, Balkan, Kiçik Asiya, Krım, Bretan, Yutlandiya, Skandinaviya, Labrador, Florida, Yukatan və s. Litosfer tavalarının hərəkəti üə bağlı okeanın ortasında sahilə paralel Orta Atlantik sıra dağlan uzanır. O nun şərqində Qərbi Avropa, Kanar, Anqola, Kap, qərbində Şimali Amerika, Braziliya, Argentina, və s. çökəkliklər yerləşir. Okeanın orta dərinliyi 3600 m (bəzi m ənbələrdə 3400 m), maksimal dərinliyi 8742 m (Puerto-Riko çökəkliyi). Atlantik okeanı arktik iqlim qurşağından başqa bütün iqlim qurşaqlarında yerləşir. Səthdə suyun tem peraturu ekvator yaxınlığında + 25°, +28°C olub, qütblərə doğru azalır -l°C -y ə düşür. A ntarktida yaxınlığında iqlim daha sərtdir, qasırğalı küləklər əsir. Tropik enliklərdə bəzi ərazüərdə suyun duzluluğu orta okean duzluluğundan yuxarıdır 37,5%o, qütb yaxınlığında isə 33-34%o-dir. Okeanın şim aldan-cənuba uzanm ası m eridian istiqamətli cərəyanların yaranm asına təsir edir (şəkil 103). O dur ki, cərəyanlar istiliyi və soyuğu bir enlikdən digər enliyə aparır. Alçaq enliklərdə formalaşan əsas isti cərəyanlan: Şimal Passat, Cənub Passat, Passatlararası əks, Qvineya, Anqola, Qviana, Antil, Florida və s. Burada yaranan Braziliya, Qolfstrim, Şimali Atlantika isti cərəyanlan yüksək enliklərin iqlimini mülayimləşdirir (Şimal Buzlu okeanında Qütb dairəsində yerləşən Barens dənizinin bir hissəsi, M urm ansk limanı donm ur) və sahil rayonlarına bol rütubət verir. Yüksək enliklərdən başlayan Qrenland, Lab 116

rador, Qərb küləkləri cərəyanlan, həm çinin Kanar, Bengel, Folknend soyuq cərəyanları tropik enlikləri sərinləşdirir. Bu cərəyanlar təsir etdikləri sahil rayonlarının iqlimini quraqlaşdm r. Şimal subqütb və m ülayim qurşaqlarda cərəyanların qarışması üzvi aləm in zənginliyinə səbəb olur. Okeanın şelf zonasından, dəniz (Karib, Aralıq, Şimal) və körfəzlərdən (Meksika) neft və təbii qaz, Florida sahillərində fo sfo rit, Baltik dənizində isə kəhrəba hasil olunur. Atlantik okeanının sahillərində daha çox inkişaf etmiş ölkələr (İEÖ) yerləşir. Onlar və digər ölkələr arasında ən ucuz və əlverişli nəqliyyat əlaqələri bu okeandan keçir. Çirklənmə dərəcəsinə görə fərqlənir, bəzi sahillərdə və dənizlərdə ekoloji gərginlik böhran vəziyyətindədir.

§10.

Hind okeanı Sahəsi 75 mln. km 2-d ə n artıq olan H ind okeanının çox hissəsi ekvatordan cənubda, bütövlükdə Şərq yanm kürəsində yerləşir. Şimaldan Avrasiya, şim al-şərqdən Avstraliya, qərbdən Afrika, cənubdan Antarktida ilə əhatə olunur. İynə b um u n d an keçən m eridianla Atlantik, Tasman adasının Cənub bum undan keçən m eridianla Sakit okeandan ayrılır.

H ind okeanının sahil xətləri az girintili-çıxıntilıdır. Sahillərdə nəzərə çarpan dənizlər: Qırmızı, Ərəbistan, Arafur, Andam an, Timor; körfəzlər: Benqal, İran, Ədən, Oman, Böyük Avstra liya, Karpentariya; yarım adalar: Ərəbistan, Sinay, Hind-Çin, Malakka, Am emlend, Somali və s.

Adaları: M adaqaskar, M askaren, Seyşel, Amirant, Komor, Sokotra, Maldiv, Şri-Lanka, Andaman, Kokos, Kergelen və s. Boğazlan: Mozambik, Bab-əl-M əndəb, H ör müz, Malakka, Zond və s. Okeanın orta dərinliyi 3700 m, maksimal dərinliyi Yava çökəkliyində 7729 m -dir. Dib relyefi m ürəkkəbdir. Ə rəbistan-H indistan, Şərqi Hindis◄

Şəkil 104. Hind okeanının əsas cərəyanları.

117

MATERİKLƏRİN VƏ OKEANLARIN FİZİKİ COĞRAFİYASI

tan, Qərbi Hind, Avstraliya-A ntarktida silsilələri okean yatağım Maskaren, M adaqaskar, Mərkəzi, Kokos, Qərbi Avstraliya çökəkliklərinə ayrılır. H ind okeanının Şimal hissəsi tropik və subekvatorial, cənub hissəsi isə ekvatorial qur şaqdan tutm uş antarktik iqlim qurşağına qədər bütün qurşaqlarda yerləşir. Səthdə suyun tem peraturu şim alda +30°C, cənubda 0°C-yə yaxmdır. Bütövlükdə duzluluq Dünya okeanı orta duzluluğundan çoxdur. Qırmızı dənizdə isə çox yüksəkdir (42%0 ). Okeanın m ərkəz və cənub hissəsində qapalı cərəyan sistemi (Cənub Passat-M ozam bik-İynə B um u-Q ərb küləkləri-Q ərbi Avstraliya) yaranır (şəkil 104). Cənubda Qərb küləkləri axım Hind okeanı su kütlələrini dünya okeanı sulan ilə qovuşdurur. Şimal hissədə isə Somali və M usson cərəyanlan yaranır. Okean cavan olduğundan üzvi aləminin növ tərkibi nisbətən kasıbdır. Balıqlar və balina ovlanır. İran körfəzində neft və təbii qaz çıxanlır. Əsas dəniz yolları okeanın şim alından keçir. İran körfəzindən neft ixracı ilə əlaqədar okeanda gəmiçilik sürətlə inkişaf etməkdədir.

§ 11.

Şimal Buzlu okeanı Şimal qütbü ətrafında, Arktik qurşaqda yerləşən Şimal Buzlu okeanı ən kiçik (13 m ln km 2-d ə n artıq) və soyuq okeandır. Avrasiya və Şimali Amerika ilə əhatə olunur. Sakit okeanla əlaqəsi Berinq boğazı vasitəsilədir. Atlantik okeanından Şimal qütb dairəsi xətti ilə ayrılır (bəzi m ənbələrdə bu sərhəd H udzon boğazının şərq qurtaracağından, Qrenland və Norveç dənizlərinin cənub sərhədlərindən aparılır). Sahil xətləri m ürəkkəbdir. Burada Barens, Ağ, Kara, Laptevlər, Şərqi Sibir, Çukot, Bofort, Baffin, Qrenland və Norveç dənizləri yerləşir.

Adaları: Kanada Arktik arxipelaqı (Baffin Torpağı, Viktoriya, Elsmir, Devon), Qrenlandiya, Şpitsbergen, Frans-İosif Torpağı, Novaya Zemlya, Sevemaya Zemlya, Novosibir, Vrangel və s. Yarımadaları: Skandinaviya, Kola, Yamal, Taymır, Çukot, Butiya və s.

Qıdan,

Şimal Buzlu okeanının dib relyefi mürəkkəbdir. Sualtı Mendeleyev, Lomonosov, Hakkel silsilələri Makarov, Kanada, Nansen, Am undsen çökəkliklərini bir-birindən ayırır. Okeanın orta dərinliyi 1131 m, maksimal dərinliyi Qrenlandiya dənizində 5527 m -dir. Şelf zonasının eni bəzən 1300-1800 km -ə çatır və okean akvatoriyasının 1/3-dən çoxunu tutur. Okeanın iqliminə, onun qütbdə yerləşməsi m ühüm təsir edir. Okean üzərində tem peratur qışda -20°C -dən -40°C-dək, yayda 0°C-yə yaxm olur. Atlantik okeanından gələn isti Şimali Atlantika cərəyanı Şimal Buzlu okeanının xeyli hissəsində suyun donm asm a m ane olur. Suyunun orta duzluluğu 32-33%o-dir. Cərəyanlar (şəkil 105) Avrasiya sahillərində qərbdən şərqə hərəkət edir. Şimali Atlantika cərəyanının ilıq və duzlu suları burada soyuyur, daha ağır olduğundan dibə çökür və dərinlik axınları yaranır. A dından göründüyü kimi, bu okeanda daim buzlar m övcuddur. Buzların 118

qalınlığı 2-4 m və daha çoxdur. Küləklər və cərəyanlar buzların hərəkət (dreyf) etm əsinə və üst-üstə qalaqlanmasına (toroslar) səbəb olur. Üzvi aləm digər okeanlara nisbətən kasıbdır. Balıqlar, balina, suiti, morj, ağ ayılar var. Alyaska, Kanada sahillərində, Kara və Barens dənizlərində neft və təbü qaz yataqları tapılmışdır. Laptevlər və Şərqi Sibir dənizlərində qalay var. Təbii şəraitin əlverişsiz olması okeanın zəif mənimsənilməsinə, gəmiçiliyin m övsüm ü xarakter daşım asm a səbəb olm uşdur. Rusiya sahillərini birləşdirən Şimal Dəniz yolu daha əhəmiyyətlidir. Bu yolda atom buzqıran gəm ilərindən istifadə edilir.

Materiklərlə bağlı ümumi məlumatlar. Şimal yarım kürəsində quru 100 m ln km 2 (39%), su 155 m ln km2 (61%), Cənub yarım kürəsində quru 49 m ln km2 (19%), su 206 m ln km 2 (81%) təşkil edir. Q urunun okean səviyyəsindən orta hündürlüyü 875 m -dir. M ateriklərin sahil xətlərinin uzunluğu: Avrasiya -1 0 0 m in km; Afrika —30500 km; Şimali Amerika - 60000 km; Cənubi Amerika - 26000 km; Avstraliya -19700 km; ◄

Şəkil 105. Şimal buzlu okeanının əsas cərəyanları.

119

MATERİKLƏRİN VƏ OKEANLARIN FİZİKİ COĞRAFİYASI

■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■i Antarktida - 30000 km. Materiklərin və ya qitələrin m üvafiq olaraq orta, maksimal və minimal yüksəklikləri: Avropa 300 m; 4807 m (Monblan); -27 m (Xəzər dənizi səviyyəsi); Asiya 950 m; 8848 m (Comolunqma-Everest); - 405 m (Ölü dəniz - Qxor çökəkliyi); Afrika 750 m; 5895 m (Kilimancaro); -156 m (Assal gölü); Şimali Amerika 700 m; 6194 m (Mak-Kinli); - 85 m (Ölüm dərəsi); Cənubi Amerika 580 m; 6960 m (Akonkaqua); - 42 m (Valdes yarım adası Salinas Çikas çökəkliyi); Avstraliya 350 m; 2228 m (Kostyuşko); -16 m (Eyr gölü) Antarktida 2040 m; 5140 m (Vinson massivi).

120

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ FİZİKİ COĞRAFİYASI

I Fəsil AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NIN TƏBİİ ŞƏRAİTİ §ı.

Azərbaycan Respublikasının coğrafi mövqeyi Tarixi Azərbaycan torpaqları Ön Asiyada Qafqaz dağlarından Urmiya gölünün cənub və cənub-şərqindəki dağlıq əraziyədək 210 min k m -ə qədər bir ərazini əhatə edir. Avrasiya materikində, Asiya qitəsində, Qara və Xəzər dənizləri arasm da əlverişli coğrafi mövqeyə malik ərazidə yerləşən Azərbaycan daim yadelli qəsbkarlarm m üda xiləsinə m əruz qalmışdır. XIX və XX əsrlər Azərbaycan xalqı və torpaqları üçün daha faciəli olm uşdur. 1813-cü il G ülüstan və 1828-ci il Türkmənçay m üqavilələri Azərbaycanın bütöv lüyünə və müstəqilliyinə m üvəqqəti olaraq son qoydu və Azərbaycam iki hissəyə böldü. Cənubi Azərbaycan İranın, Şimali Azərbaycan Rusiyanın 122

«1 tərkibinə qatıldı. 1918-ci ilin 28 m aym da Şimali Azərbaycanda Azərbaycan Demokratik Cüm hu riyyəti yaradıldı (şəkil 106). O nun sahəsi 114 min km2, sərhədlərinin uzunluğu 3504 km idi. 1920-ci il 28 apreldə bu ərazi sovet Rusiyası tərəfindən işğal olundu. 1924r-cü ildə Göyçə və Zəngəzur mahalları Ermənistana verildi. Qarabağın dağlıq hissəsində M uxtar Vilayət yaradıldı. 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan Respub likası yenidən öz müstəqilliyini bərpa etdi. Hazırda Azərbaycan Respublikasının sahəsi (BMT-nin qəbul etdiyi sərhədlər daxilində) 86,6 m in km 2-dir. Şimaldan cənuba 400 km, qərbdən şərqə 500 km uzanır. Ucqar nöqtələri: Şimalda Quton; Cənubda Astaraçay; Şərqdə Şah dilindəki Suiti bum u (dənizdə Neft daşları, Xəzərin orta xətti); Qərbdə Sədərək yaxınlığında sərhəd xəttinin Araz çayma çıxdığı məntəqə. Dövlətimizin ərazisi 38°25' və 41°55' şimal enlikləri, 44°50' və 50°51' şərq uzunluqları arasmda yerləşir (şəkil 107). Azərbaycan Respublikası 5 ölkə ilə quru sərhədə malikdir. Sərhədlərin üm um i uzunluğu 3472 km -dir, onun 2647 km -i qum , 825 km -i su (Xəzər dənizi) sərhədidir. Şimalda 391 km m ə safədə Rusiya (Dağıstan), şim al-qərbdə 471 km məsafədə Gürcüstan, qərbdə və N axçıvan MR sərhədi boyu 1007 km m əsafədə Ermənistanla, cənubda 765 km m əsafədə iranla, Naxçıvan MR Sədərək rayonunda 13 (ən yeni m əlum ata görə 15) km məsafədə Türkiyə ilə həm sərhəddir. Şərqdən Samur çayının m ənsəbindən Astaraçaya qədər 825 km m əsafədə Xəzər dənizi ilə əhatə olunur. Xəzər dənizində olan Abşeron arxipelaqı (Pirallahı, Çilov) və Bakı arxipelaqı (Böyük Zirə, Xərə Zirə, Səngi-M uğan və s.) adaları da Azərbaycan ərazisinə daxildir. Xəzər dənizi vasitəsilə Azərbaycan 4 ölkə ilə su sərhədinə malikdir: Rusiya, Qazaxıstan, Türkmə nistan, İran.

◄ ‘Telavi

Şəkil 106. Azərbaycan Demokratik Cüm huriyyətinin xəritəsi

Q asım kənd j

lorjo m i

Şıqnax

Z aqatalay*.

£-^Qusar0

Ä xalkalaki

xü /

Q u b jP

Nuxa

Ə rdəhan'

Şam axı

A leksandropol Göyçay;

Dilican

BAKI Tərtər V 'B a s a r k e ç ə r .

İRƏVAN

’Äğdam Cavad

B öyÖ cV edi J Q arabulaq (aş Noyaşen

Salyanc

G orus Cəbrayıl

G ö y təpə

Naxçıvan Əyil?

1920-ci ildə Xarici İşlər Nazirliyinin informasiya şöbəsində "Azərbaycan Respublikasının ünvan-təqvimi" üçün tərtib edilmişdir.

Mghı

"ÜÜ.9r<hjj«&.

Lənkəran

Astarc

---------

A zərb ay can R esp u b lik asın ın sərh ə d lə ri

Q əzaların sə rh əd ləri

............

G ü rcü sta n R esp u b lik asın ın sərh ə d lə ri

G ü rcü stan la m ü b ah isəli ə ra z ü ə r

———

T ürkiyə v ə İran ın sərh əd ləri

®o

Q uberniy a, q əza şəh ərləri və k ə n d lə r

§2 .

Relyefi. Geoloji quruluşu. Faydalı qazıntıları Azərbaycan Respublikasının ərazisi m ürəkkəb relyefə malikdir. Bu, geoloji inkişafla bağlıdır. Res publika ərazisinin 60%-ə qədərini dağlar tutur. Şi m aldan Böyük Qafqaz, qərbdən Kiçik Qafqaz, cənub-şərqdən Talış dağları K ür-A raz ovalığım əhatə edir. Azərbaycan ərazisinin orta yüksəkliyi 657 m -dir. D ünya okeanı səviyyəsindən 27 m (ha zırda Xəzərin səviyyəsinin dəyişməsi ilə bağlı

E rm ən istan la m ü b ah isəli ərazilər

26-26,5 m) aşağıdan başlayaraq Böyük Qafqazda Bazardüzü zirvəsinədək 4466 m yüksəlir. H ündür lük fərqi 4500 m -ə yaxmdır. Ərazinin 73%-i 1000 m -ə qədər, 27%-i 1000 m -d ən yüksəkdə yerləşir, 18% isə okean səviyyəsindən aşağıdadır. Ümumi meyillilik şim al-qərbdən cənub-şərqə doğrudur. Böyük Qafqaz Azərbaycan ərazisində Tinov-Rosso (3374 m) zirvəsindən başlayır və Abşeron yarım adasm a qədər davam edir. Burada əsas yeri Baş Qafqaz suayrıcı silsiləsi tutur. Onun Babadağa (3629 m) qədər olan qərb hissəsi kəskin parçalanm ış və dağ buzlaqlarının yaratdığı relyef formaları ilə (təknəvarı-troq dərələri, sirk, kar) səciyyələnir. Babadağdan şərqə tədricən alçalır, yamaclar hamarlanır. Baş Qafqaz silsiləsindəki Bazardüzü (4466 m) zirvəsi Azərbaycan Res publikasının ən h ündür zirvəsidir. Baş Qafqaza paralel olaraq şim alda Yan silsilə (Şahdağ 4243 m), cənubda Qovdağ və Niyaldağ yerləşir. Şimal-şərq yamacda Qusar maili düzənliyi, Xəzər 123

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ FİZİKİ COĞRAFİYASI

İr

►

Şəkil 107. Azərbaycan Respublikasının fiziki xəritəsi.

Q ır fo / m

r '"\3648/, l

L .

tbilisi

lalakən

R U SİY A F E D E R A SİY A SI

ö vV\ i Z a q a t a la

A İJ Ş T A N *

Q usar

^ S > f S ahd/ä ğ / j

tŞQ.’Bazardüzü d. .4«' i İ P g g f*

'^.gSağacfağ ®

l l jgpV lşrrtavm t ‘

Samux

A § ( Ş ə m k ir

jd a s ^ G ö y ç a y Gədəbəy

m ü

Göyəö1.

iJİSffer

G o ran b o y j g

O yk

N a fta la n

tS.'fc ! 'yg- . ı/;'* . G arr m § 367 1 4 f^ 3724

Böy.vinaldağ q ot'&ağ A ğ d ə rə

pB| p f»feıt£(ar-a»r5

A ğcabədi

M i l I d Ü z il

X o c a lı

ıDəlftfağ X A N K Ə N D İ J B e y lə q a n ^ 9 u?a

' B ö yü k kirs d. % ? 2 7 2 5 i ___ J E Ü Z U İ L

r a n M ^ /l 3120*+. ^ o y <V.^KCfifüdağV??46 2 . ! Bıçəhakaşr..

ıs u v a i

Ş a h b ö f ij .

X ocavənd

lil

C ə b ra yıl

lə lila b a c Q>

“Araz"”

t0 9 5

1 X o r u z iu d a ä s it

qovşağının ■iuanb.

llarid ağ L, &. Q apıçıq d. irdubad

ardımlı ; Leri:

İR Ä N

İSLAM

R E SP U B L İK A S I

D ərinlik v ə yü k sək lik ş k a la s ı, m etrlə daha dərin

124

' i^ w ı

500 300 200 100

ıw—

100 200 300 500 1000 2000 3000 4000

YUKSƏK

“4^2493 ° v/Cöımi/

■■

dənizi sahillərində Şollar düzü və Sam ur-Dəvəçi (Şabran) ovalığı yerləşir. Böyük Qafqazın cənubşərqində Ləngəbiz silsiləsi, Ələt tirəsi, Qobustan alçaq dağlığı, Abşeron təpəli düzənliyi yerləşir. Cənubda Kür çökəkliyi təbii vilayətinə daxil olan Qam x-Ə yriçay vadisinə qovuşur. Bu vadini K ür-A raz ovalığından Ceyrançöl-A cınohur alçaqdağlığı ayırır (şəkil 108).

.l : '

'. .

F İZ İK İ X Ə R İT Ə K

f P

f H

M i q y a s 1:3 1 5 0 0 0 0

ğ j

D ö vlət T o rp a q v ə X ə ritə ç ə k m ə K om itəsin in ®

"< İS

:maz

lu b a ^ A l

B a k ı K artoq ra fıya F abriki 20 0 5 -ci il

^ ® ıiyəzən

-4 1

p&brafp. S U M Q A Y IT

Şşmäxt QobUSİ

M )^ G ic ə k id .

Xırdala!

BAKÖ

,t'

Ç ıra q

o °

N e ft D a şla rı Z ə n b il a.

İäbirabı ıtlı

fu ğ a n

D övlətlərin paytaxtları

düzü-' Sİ 'AQal f

M u x ta r R e s p u b lik a n ın paytaxtı İri ş ə h ə rlə r

•

R a y o n la rın m ə rkəzləri

D ig ə r y a ş a y ış m ən tə qələri

Əhalinin sayına görə

BAKI

1 0 0 0 00 0 -d a n ço x

Kiçik Qafqaz nisbətən az parçalanm ışdır və alçaqdır. Azərbaycan Respublikası daxilində Kiçik Qafqazm əsas oroqrafik vahidləri Şahdağ, M urovdağ, Şərqi Göyçə, Qarabağ silsilələri və Qarabağ vulkanik yaylasıdır. Şahdağ silsiləsi (Qaraarxac - 3062 m, Şahdağ - 2901 m) Azərbay can-Erm ənistan sərhədi boyu uzanır və Hinaldağ (3367 m) zirvəsi yaxınlığında haçalanır. Şərqə doğru M urovdağ (Gamışdağ - 3724 m), cənub-qərbə doğru Şərqi Göyçə silsilələri uzanır. Şahdağ silsiləsi Göyçə gölü və Kür hövzəsi arasm da suayncı təşkil edir. M urovdağdan şimalda maili Gəncə-Qazax düzü, cənub-şərqdə Qarabağ silsiləsi (Böyük Kirs - 2725 m) yerləşir. Qarabağ silsiləsi Araz çayı dərəsinədək davam edir və ondan qərbdə Kaynozoy yaşlı vulkanik süxurlarla örtülmüş, hündürlüyü 2000-3000 m arasm da olan Qarabağ vulkanik yaylası yerləşir. Sönmüş vulkan dağları Böyük İşıqlı (3550 m) və Qızılboğaz (3581 m) bu yayladadır. Naxçıvan M R-i şim aldan və şim al-şərqdən Dərələyəz (Küküdağ - 3120 m) və Zəngəzur (Qapıçıq - 3904 m) silsilələri haşiyələyir. Araz çayı sahili boyu İranla həm sərhəd zonada Arazboyu düzənlik (Şərur-Ordubad düzü) yerləşir.

S U M Q A Y I T 50 0 0 0 -d ə n 5 0 0 0 0 0 -ə q ə d ə r Ağdam

10 00 0 -d ə n 5 0 0 0 0 -ə q ə d ə r

Q u b a d lı

10 00 0 -d ə n a z D ö v lə t sərh əd ləri D ə m ir yollan

ənkəran 4466

A v to m ob il yollan D ə n iz s ə v iy y ə s in d ə n

Talış dağ sistemi bir-birinə paralel uzanan Talış, Peştəsər və Burovar silsilələrindən ibarətdir. Ən uca zirvələri Talış sıra dağlarm da yerləşən Gömürgöy (2493 m) və Q ızyurdudur (2433 m). Talış dağ sisteminin ətəkləri ilə Xəzər dənizi arasm da Lənkəran ovalığı yerləşir.

yü ksək lik göstəriciləri B a ta qlıqlar Ş o ra n lıq la r Q u m lu q la r

Kür çökəkliyi təbii vilayəti və buraya daxil olan K ür-A raz ovalığı şim al-qərbdən cənub-şərqə doğru alçalır, genişlənir və Xəzərə qədər uzanır. Kür çayının sol sahilində Qarayazı düzü, Acmohur

125

ip f ö ilp iä l AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ FİZİKİ COĞRAFİYASI

Şəkil 108. Azərbaycan Respublikasının oroqrafik xəritəsi.

və Ceyrançöl alçaqdağlığı, həm çinin Şirvan, Cə nub-Şərqi Şirvan düzləri, Kürün sağ sahilində Gəncə-Qazax, Qarabağ və Mil düzləri, Kür Arazla birləşəndən sonra onlarm sağ sahilində M uğan və Salyan düzləri yerləşir. Relyefin mürəkkəbliyi geoloji inkişafla bağlıdır. Azərbaycan ərazisi cavan Alp-Himalay qınşıqlığında yerləşir. Kaynozoy erasmda Böyük və Kiçik Qaf qaz dağlan güclü qalxmaya m əruz qalmış və onlarm arasmda Kür dağarası çökəkliyi formalaşmışdır. Geoloji inkişafla bağlı Azərbaycan Respub likasının ərazisində 5 iri tektonik zona ayrılır. Hər bir tektonik zona böyük relyef formalarına (morfostruktur) müvafiq gəlir. 1. On Qafqaz tektonik çökməsi (Qusar maili düzənliyinin bir hissəsi), Şollar düzü, Samur-Dəvəçi ovalığı); 2. Böyük Qafqaz tektonik qalxması (Böyük Qafqazın şim al-şərq və cənub yamacları, Qobustan, Abşeron); 126

3. Kiçik Qafqaz tektonik qalxması (Şahdağ, M urovdağ, Qarabağ silsilələri, Vulkanik yayla, Dərələyəz, Zəngəzur, Talış silsilələri); 4. Kür dağarası çökəkliyi (Ceyrançöl-Acmohur alçaqdağlığı, Qanıx-Əyriçay vadisi, Gəncə -Qazax düzü, Kür-Araz və Lənkəran ovalığı); 5. Araz cavan platforması (Şərur-Ordubad düzənliyi və dağətəyi zona) Bu tektonik zonaları bir-birindən tektonik qırılma (sınma) xətləri ayırır. Bu xətlər boyu yeraltı sular səthə çıxır, tektonik proseslər intensivləşir, yamaclarm dikliyi artır. Azərbaycan ərazisi fəal seysmik zonada yerləşir. Onun ayrı-ayrı sahələrində baş verə biləcək zəlzələlərin gücü müxtəlifdir. Böyük Qafqazm cənub-şərq yamacı (Dağlıq Şirvan), Kiçik Qafqazm Gəncəətrafı, Zəngəzur dağları 8-9 bala qədər gücü olan zəlzələ zonasma daxildir. Digər ərazilər (Kiçik Qafqazm şimal-qərb və mərkəz hissələri, Kür-Araz ovalığı, Qobustan, Abşeron, Qusar maili düzənliyi, Talış dağları) 7 ballıq zəlzələ zonasında yerləşir.

Z w ıbil *. Z«r» «.

KAYNAZOY ERASI

PALEOZOY ERASI

{Ö) Dördüncü dövr çöküntüləri

[p| Perm çöküntüləri

[Nİ Neogen çöküntüləri

B Bi

Paleogen çöküntüləri

Daşkömür çöküntüləri Devon çöküntüləri

★

j§! Alt Palezoy çöküntüləri MEZOZOY ERASI

İKİ Təbaşirçöküntüləri B

Yura çöküntüləri

jTj Tiras çöküntüləri

MAQMATİK SÜXURLAR |

Intruziv süxurlar

Effuzif süxurlar

Palçıq vulkanları Palçıq vulkanları brekçiyalan Vulkanların püskürmə mərkəzləri * Tektonik qırılmalar

▲

Şəkil 109. Azərbaycan Respublikasının geoloji xəritəsi. 1139-cu il Gəncə, 1902-ci il Şamaxı zəlzələləri 9 bal gücündə olmuş, böyük dağıntılar törətmişdir. Relyef əmələgəlməsi prosesində endogen və ekzogen qüvvələr fəal iştirak edir. Respublikamızın ərazisində Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz və Talış

dağlarmda relyef formalarmın əmələ gəlməsində denudasiya (yüksək ərazilərdə süxurların parçalanması və aparılması), Kür-Araz, Samur-Dəvəçi (Şabran), Lənkəran ovalığında akkumulyasiya (süxurların gətirilib çökəkliklərdə toplanması) üstünlük təşkil edir (şəkil 110). 127

ü§

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ FİZİKİ COĞRAFİYASI

►

Şəkil 110. Azərbaycan Respublikasının geomorfoloji xəritəsi.

g e o m o r f o l o j i x ə r it ə Miqyas 1:3 150 000 X ü s u s i m ə zm u n u n müəllifləri:

B .Ə .B ü d a q o v ,

Balakı

S İ Y A J ^ E P E R A Ş İ Y A S I /

/ J)

M .A .M ü s e y ib o v , I.E .M ə rd a n o v

A Ğ İS T A N

O ö v lət T o rp a q v ə X ə ritə ç ə k m ə K o m itəsin in B a kı K artoq rafıya F a b riki 20 05 -ci il_______

J 10

Qusan

aä-KSüP I

Zərdabi Ş ır v a n

Beyləqaı

Q ıvra q Şa h b ı

“A r a z

f İR A N

•

qovşağının s o arıb.

İ®_AM rtz I

F IE S R U B L İK A S I R E L Y E F TİPLƏRİ D U

128

D E N U D A S İO N -S T R U K T U R V Ə S T R U K T U R -D E N U D A S İO N D A Ğ L A R Y ü k sə k , in ten siv p a rç a la n m ış qınşıqlıA lç a q , q ism ə n orta, orta p a rç a la n m ış l i l q aym a lı n iva l-b u zla q d a ğ la r q ınşıqlı-qaym alı d a ğ la r

m m

Y ü k s ə k v ə orta, intensiv p a rç a la n m ış q ırışıqlı-qaym alı d a ğ la r

Ü 9

A lç a q və orta inten siv qınşıqlı e ro zio n d a ğ la r

F3"l

A lç a q , inten siv d a q la r

İ 6 İ

A lç a q və orta in ten siv p a rç a la n m ış qın-j şıqlı a rid -d en u d a sio n s ilsilə v ə tirələr i

p a rç a la n m ış

q ın şıqlı

p a rç a la n m ış

r y ~ ı P a rç a la n m a y a n v ə z ə if p a rç a la n m ış ““™ sinklinal çö çökək k ək lik v ə platolar ____ r ğ i

V U LK A N İK D A Ğ L A R Z ə if p a rç a la n m ış q a lxa n va ri la v a m a s s iv 1 ləri v ə platolar

A K K U M U LY A TİV - D E N U D A S İO N Y A S T A N (P LA T O ) V Ə D Ü Z Ə N L İK L Ə R ~ğ—ı V u lk a n o g e n prolü vial y a s ta n la r (platolar) * 1 v ə a llü vial-prolü vial d ü zə n liklə r

S u -b u z la q d üzən likləri A b ra zio n -a k k u m u ly a tiv v ə a b ra zio n -d e flyasion d ü zə n liklə r Allüvial-prolüvial, əyilm iş, z ə if p a rç a la n m ış d ü zə n liklə r A K K U M U LY A T İV D Ü ZƏ N LİK LƏ R A z c a q alxm ış, p a rç a la n m a y a n d elta d ü zən liklər

J 4 j Allüvial, yastı, p a rç a la n m a y a n d üzən likləri

Neft Daşlan

ı D ə n iz , a kku m u lya tiv, y a s tı, p arça la n m a y a n d ü zə n lik lə r

16 [

ı G ö l-b a ta q lıq , y a s tı, p a rç a la n m a y a n dü1 zə n liklər A k k u m u ly a tiv v ə allü via l-prolü via l düzənlikler

R E L Y E F FORM ALARI V Ə ONLARIN KO M PLEKSLƏ R İ Çökəkliklər Qravitasion D a ğ a ra s ı

Nival-buzlaq K a rla r *

Q ınn tı y ığ m ı (q əa rlik)

<P S ü rü ş m ə lə r A rid -d e n u d a s io n

T ə k n ə v a ri

d ə rə lə r

—

M o re n lər

• . G illi karstlar

Su-erozion və akkumulyativ ^ ^ ə r ə çökəklikləri

u f i G ə tirm ə kon u sla n

M ü a s ir v ə q əd im deltalar

B e d le n d lə r

Vulkanik j D e n u d a s iy a y a ’’ u ğ ra m ış lakkolitlər O

Stra tovu lka n la r Ş la k k o n u sla n P a lç ıq vu lk a nlan n k o n u sla n v ə tə p ə ləri

Süxurların yaşından, əmələgəlmə şəraitindən, coğrafi yerləşməsindən, iqlim dən asılı olaraq, ekzogen qüvvələrin təsiri ilə müxtəlif relyef formaları yaranır. Gilli şist və gilli süxurlarm yayıldığı ərazilərdə, əsasən, ham ar relyef formaları, əhəng daşlarının üstünlük təşkil etdiyi ərazilərdə yastanlar (yayla-plato), yastı dağlar, uçurum lu, sıldırımlı və pilləli yamaclar əmələ gəlir. Yüksək dağlıq ərazilərdə buzlaq relyef formaları - troq (təknəvari) dərələri, sirklər, karlar inkişaf edir. Dağlıq ərazilərdə relyefin formalaşmasına sürüşmələr də təsir edir. Dağ yamaclarında sukeçirməyən gilli süxurlar üzərində sukeçirən qumlu-çınqıllı laylar yerləşdikdə, qrunt sulan sürüşkən təbəqə yaradır və sürüşmə baş verir. Sürüşməyə güclü yağışlar, qarın əriməsi, seysmik hadisələr, qeyri-düzgün təsərrüfat işləri səbəb ola bilər. Baş Qafqazın, Yan silsilənin daha böyük meyilliliyə malik olan yamaclarında sürüşmələr tez-tez baş verir. Azərbaycan ərazisində ən qədim süxurlar (Kembriyə qədərki) Naxçıvanda (Dərələyəz silsiləsi, Sədərək qalxması), alt Paleozoya aid süxurlar isə Tovuzda (Zəyəmçay hövzəsi) üzə çıxır. Alt Paleozoya aid olan süxurlarm yaşı 400-450 mln ildir. Dağlıq ərazilərdə (Böyük və Kiçik Qafqaz) Mezozoy erasm a aid daha geniş yayılmış Yura və Tabaşir dövrü süxurlarının yaşı 130-150 m ln ildir. K ür-A raz ovalığında, Qusar maili düzənliyində, Sam ur-Dəvəçi (Şabran) və Lənkəran ovalığında Kaynozoy erasının və Paleogen, Neogen və IV dövr çökmə süxurlan toplanmışdır. Kür-Araz ovalığının əksər hissəsi dəniz altından son dövrlərdə çıxdığından, bütövlükdə IV dövrün çökmə süxurlan ilə örtülm üşdür (şəkil 109). IV dövr yaşlı vulkanizm m əhsullan Qarabağ vulkan yaylasm da geniş yayılmışdır. Qızılboğaz, Böyük İşıqlı zirvələri sönmüş vulkan konuslandır. Vulkan mənşəli süxurlar Naxçıvanın dağlıq hissələrində və Talış dağlarında da yayılmışdır.

129

Azərbaycanda m üasir vulkanizm prosesi yoxdur. Lakin palçıq vulkanları geniş yayılmışdır. D ünyada olan palçıq vulkanlarının təqribən yarısı (300-dən artığı) Azərbaycandadır. Palçıq vulkanları əsasən neftli-qazlı süxurlarla bağlıdır. Daha çox Qobustan, Abşeron, Cənub-Şərqi Şirvan, Xəzərin Abşeron sahilləri üçü n səciyyəvidir. Torağay (400 m), Bozdağ, A xtarm a-Paşah, Qalmaz, Keyrəki, Otm anbozdağı daha görkəmlidirlər.

Faydalı qazıntıları. Faydalı qazıntıların yaranm ası və yerləşməsi geoloji inkişafla bağlıdır. Çökmə süxurların yayıldığı düzənlik ərazilərdə qeyri—filiz faydalı qazmülar, m aqm atik süxurların yayıldığı dağlıq ərazilərdə filiz faydalı qazm üları formalaşmışdır. Azərbaycan ərazisi qədim neft hasil edilən ərazilərdən biridir. U zun m üddət ərzində neft çıxarıldığından üst qatlardakı neft tükənm ək üzrədir. H azırda neft ehtiyatlarının 70% -dən çoxu 3000 m -d ə n dərin laylardadır. Respublika ərazisinin 2/3-si neftli-qazlı sahələrdir. Əsas yataqlar Abşeron yarım adası, Xəzərin şelf zonası və daha dərin sahələri, Bakı və Abşeron arxipelaqlanndadır. Cənub-Şərqi Şirvan, Mərkəzi A ran (Muradxanlı, Mollakənd), Qobustan, Ceyrançöl, Acm ohur, Siyəzən zonasında da neft ehtiyatlan m üəyyən edilmişdir. Son illər Xəzərdə Çıraq, Azəri, Günəşli və s. yataqlar kəşf olunm uş dur. Respublikamızda olan dünyada yeganə müalicə əhəmiyyətli neft Naftalan nefti yel, dəri xəs təliklərinin m üalicəsində istifadə olunur, dərm an kimi ixrac edilir. Əsas təbn qaz yataqları Qaradağ, Gürgan - Zirə, Xəzərin şelf zonası, Bakı və Abşeron arxipelaqlarm dadır. Qaz ehtiyatlarının 90% -dən çoxu 3000 m -d ə n dərində yerləşir. Q obustan və İsmayıllı rayonlarında əhəmiyyətli yanar şist yataqları var.

yerli

Kiçik Qafqazın şimal yamacı faydalı qazmülarla zəngin olduğu üçün "Azərbaycan Uralı" adlanır. Burada dəm ir (Daşkəsən), m anqan, titan, xromit, mis, kobalt, qızıl, m olibden və alunit (Zəylik, Alunitdağ) filizləri, həm çinin kükürd kolçedanı, bentonit gili, daş duz, barıt və s. yataqları yerləşir. 130

Polimetal filiz yataqları (G üm üşlü-N axçıvan MR, M ehm ana-K içik Qafqaz, Filizçay-Balakən), molibden (Parağaçay), civə yataqları (Kəlbəcərdə Şorbulaq, Ağyataq, Löhçay) daha m əşhurdur. Qeyri-filiz faydalı qazıntılardan əhəngdaşı (Qobustan-Abşeron, Ağdam, Tovuz, Qazax), travertin (Naxçıvanda Şahtaxtı, Kəlbəcər), m ərm ər (Daşkəsən), gips, kvars qum u və tikinti xammalı, yodlu-brom lu su (Neftçala, Muşovdağ, Babazənən, Abşeron) və s. böyük sənaye əhəmiyyəti var. M ədə-bağırsaq, öd kisəsi, revmatizm, qara ciyər, dəri və əsəb xəstəliklərinin müalicəsi üçün yararlı olan mineral su ehtiyatları çoxdur. Kəlbəcər rayonunda İstisu, Naxçıvan M R-də Badamlı, Sirab, Vayxır, Darıdağ, Abşeronda Suraxanı və Şıx, Şabranda Qalaalü, Qubada Xaltan, Xaşı, Cimi, Şuşada Turşsu və Şırlan, Lənkəran təbii vilayətində İstisu, Qotursu, Ərkivan, Meşəsu və s. mineral sulan xüsusi əhəmiyyətə malikdir. K ür-Araz artezian hövzəsində term al sularm tem peraturu +150°C, İstisuda +60; +80°C-yə çatır.

§3 .

İqlimi Azərbaycan Respublikasının iqlim şəraiti çox müxtəlifdir. Bu müxtəliflik, ilk növbədə respublikam ızın m ülayim və subtropik iqlim qurşaqlarının qovuşduğu ərazidə yerləşməsilə bağlıdır. İqlim m ürəkkəbliyinin digər əsas səbəbləri: 1. Respublikamızın orta enliklərdə yerləşməsi (38-42° şm.e. arasmda) və bundan asılı olaraq Günəş radiasiyasının miqdarı; 2. Mürəkkəb relyef (Böyük Qafqaz dağlan şimaldan gələn soyuq hava kütlələrinin, Kiçik Qafqaz dağlan cənubdan gələn tropik quru hava kütlələrinin qarşısım kəsir, onların təsirini azaldır. Relyefin yüksəkliyi dəyişdikcə tem peratur və rütubətin nisbəti də dəyişir); 3. Atmosferin üm um i sirkulyasiyası (Azərbay cana müxtəlif hava kütlələrinin təsir etməsi); 4. Xəzər dənizi və s. Azərbaycan ərazisində günəşli saatların illik m iqdan 1800-2900 saat arasmda dəyişir. Naxçıvan da (Arazboyu düzənliklər) bu 2900, Kür-Araz ovalığında, Ceyrançöl və Abşeronda 2200-2400 saata qədərdir, Böyük və Kiçik Qafqazm dağətəyində bu göstərici azalır (buludluğun artması ilə bağlı), orta və yüksək dağlıqda isə 2100-2400 (Naxçıvanda 2400-2600) saat/ilə çatır. Ən az günəşli saatlar Lənkəran ovalığı və Şollar düzündə - 1800-2000 saat/ü - müşahidə olunur (yüksək buludluqla bağlı). Günəş radiasiyasının illik miqdarı K ür-Araz və Lənkəran ovalıqlarında 125-134 kkal/sm2, dağətəyi zonada 120-130 kkal/sm2, yüksək dağlıqda 140-150 kkal/sm2, Naxçıvanda 145-160 kkal/sm2- ə çaür. Əsas iqlim göstəricilərindən biri olan tem peraturun paylanm ası relyefdən çox asılıdır. Kür-A raz ovalığında orta illik tem peratur +14,5°C, yüksək dağ silsilələrində isə 0°C-dən çox aşağıdır. Orta iyul (ən isti ay) tem peraturu K ür-Araz ovalığı,

Abşeron, Sam ur-Dəvəçi və s. düzənliklərdə +25-27°C-dən yüksək, alçaq və orta dağlıqda +15-20°C, yüksək dağlıqda +10°C və daha aşağıdır. Orta yanvar (ən soyuq ay) tem peraturu düzənliklərdə 0°C - (+3)°C, dağ ətəklərində 0°C, -3°C, orta dağlıqda -10°C, -14°C və daha aşağıdır. M ütləq m inim um tem peratur Naxçıvanda Araz çayı dərəsində -33°C, K ür-A raz ovalığmda -24°C-dir. M ütləq m aksim um tem peratur Culfada +44°C qeydə alınmışdır. İllik tem peratur am plitudu bəzi ərazilərdə 50-60°C-dən çoxdur (şəkil 111). Hava kütlələrinin hərəkəti (atmosfer sirkul yasiyası) əsas iqlim əmələgətirici amillərdəndir. Relyef hava kütlələrinin hərəkətinə təsir etməklə, yağıntıların paylanm asında m ühüm rol oynayır. Respublikamızın iqliminin form alaşmasmda m ü hüm rol oynayan hava kütlələri (h. k.): 1. Kontinental Arktik h. k. - Şimal Buzlu okeanının buz səthi üzərində yaranır. Qışda soyuq, şaxtalı və az qarlı hava şəraiti yaradır. 2. Dəniz Arktik h. k. - Şimal Buzlu okeanının donm ayan su səthi üzərində yaranır. Qışda təsir göstərməklə küləkli, soyuq və yağmtılı hava şəraiti yaradır; 3. M ülayim dəniz h. k. - Atlantik okeanı üzə rində - Azor adaları ətrafm da (Azor maksimum u) yaranır. Qərb küləklərinin təsiri altında, əsasən oktyabr-mart aylarmda Azərbaycana daxil olur, rütubətli və sərin hava şəraiti yaradır; 4. M ülayim kontinental h. k. - Qərbi Sibir, Qazaxıstan və Şərqi Avropa düzənliyi üzərində yaranır, qışda soyuq və quru hava şəraiti yaradır; 5. Tropik h. k. - Şimali Afrika və Ərəbistan yarım adası üzərində yaranır; isti, quru və tozlu hava gətirir. Respublikamızın ərazisi üzərində, əsasən m ay-sentyabr aylarm da üstünlük təşkil edir. 6. Cənub siklonları - Aralıq dənizi üzərində yaranır, respublikam ıza cənub-qərbdən daxil olur, yayda az m iqdarda yağmtı gətirir. 7. Orta Asiya h. k. - şərqdən daxil olur, tozlu, quru hava gətirir. Qışda havam bir qədər soyudur. 131

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ FİZİKİ COĞRAFİYASI

►

Şəkil 111. Azərbaycan Respublikasının iqlim xəritəsi.

iq l im

x ə r it ə s i

R U SİY A ^FED ERA SİY A SI

Miqyas 1:3 150 000 X ü s u s i m ə z m u n u n müəllifi: Ə .M . Ş ıx ln s k i

„ D ö v lə t T o rp a q v ə X ə ritə ç ə k m ə K o m itəsin in

D A Ğ IST A N

® B a k ı K arto q ra fiya F a b riki 2 0 0 5 -ci il

Q uäaro —> tluba

SmayHtı

B h \ jBorantray ^ İT

saC ■

2 1 o

Kürdəj

Tərtəi

Ağcabədi

ıstig.

A ğ d am 5 B eyləqan

Füzuli

C ə b rayıl

NAXÇIVAN^ lovşağının marıb.

Babək\ ^

rYärdımli7o:

İRAN Y A Ğ IN T ILA R IN O R T A İLLİK M İQ D A R I (m m -lə)

132

200

400 6 0 ^ 0 ^ Ö ^ o x

İS lA M

R E SP U B L İK A S I

H A V A N I N T E M P E R A T U R U ( ° C ilə) —

2—

o rta illik izo term lər

m ü tlə q m a k sim u m

— 23

H A K İM K Ü L Ə K L Ə R İ N İS TİQ A M Ə TLƏ R İ ■■ ■ ■

m ü tlə q m inim u m

iyu ld a y a n v a rd a

8. Yerli h. k. - Xəzər dənizi və quru üzərində formalaşan təzyiq fərqindən yaranır. Azərbaycan ərazisi üçü n hava kütlələrinin təsirindən yaranan küləklərlə yanaşı, yerli küləklər də səciyyəvidir. Abşeron yarım adası və dəniz sahili zonada "Xəzri" adlanan şimal küləyi hakim dir. O nun sürəti bəzən 35-40 m /san-yə çatır. Yayda sərin, qışda soyuq və qarlı hava gətirir. Cənubdan gələn "Gilavar" yayda havam daha da qızdırır, qışda isə m ülayimləşdirir. "Xəzri" və "Gilavar" Abşeron havasının təm izlənməsində m ühüm rol oynayır. K ür-A raz ovalığının qərbində və Gəncə-Qazax düzündə şim al-qərb, Mərkəzi A randa cənub-şərq və şim al-qərb, dağlıq ərazilərdə müxtəlif istiqamətli küləklər əsir. Aran rayonlarında əsən isti-quru ağ və qara yel təsərrüfata mənfi təsir göstərir. Relyef xüsusiyyətləri ilə bağlı dağlıq ərazilərdə ilin soyuq dövründə isti və quru dağ-dərə "fyon" (föhn) küləklər əsir. Respublikamızda külək enerjisindən istifadə imkanları böyükdür. Yağıntıların paylanm ası relyefdən çox asılıdır. Ən az yağıntı Abşeron yarım adasının cənubunda (200 m m -dən az, m inim um - 96 mm), ən çox Talış dağlarının ətəklərində (1600-1800 mm; m aksimum Lənkəran rayonu Gəgiran kəndində - 2767 mm) qeydə alınmışdır. Ümumiyyətlə, düzənliklərdə yağıntının illik m iqdan 200-400 m m -dir. Dağlıq ərazilərdə orta dağlığa doğru yağıntının m iqdarı artır: Böyük Qafqaz dağlarının ətəyindən başlayaraq orta dağlığa doğru 900-1600 mm, Kiçik Qafqazda 600-900 m m arasm da dəyişir. Talış dağlarında əksinə, dağətəyində yağıntı maksimum, orta dağlığa doğru yağıntının m iqdan azalır. Respublikamızda buxarlanm a qabiliyyətinin illik m iqdan 800-1400 mm arasm dadır. Kür-A raz ovalığı, Abşeron, Arazboyu düzənlik və s.-də bu rəqəm yüksək (1200-1400 mm), orta və yüksək dağlıqda kiçikdir. Kənd təsərrüfatının inkişafı imkanlarım qiym ətləndirm ək üçün rütubətlik əmsalının (R.Ə.=Y/B) göstəricisini hesablamaq lazımdır. Düzənliklərdə rütubətlik əmsalı 0,3-ə

133

- ■-w§S

I AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ 1 FİZİKİ COĞRAFİYASI

► Şəkil 112. Azərbaycan Respublikasının iqlim tipləri xəritəsi.

yayı quru keçən yarımshra quru çöl iqlimi qışı quraq keçən mülayim isti iqlim yayı quraq keçən mülayim isti iqlim yağıntıları bərabər paylanan mülayim isti iqlim yayı quraq keçən soyuq iqlim qışı quraq keçən soyuq iqlim bütün fəsillərdə bol rütubətli soyuq iqlim dağ-tundra iqlimi yaxm dır və burada bitkiçiliyin inkişafı süni suvarm a tələb edir. Süni suvarm a həm də, yağıntının m övsüm iliyindən asılıdır. Lənkəran ovalığının çox yerində rütubətlilik əmsalı 1-dən yüksəkdir. Buna baxmayaraq, yağıntının əsas hissəsi qışda düşdüyündən yayda suvarm aya ehtiyac artır. Orta dağlığa doğru rütubətlilik əmsalının artması və 1-dən böyük olması dəmyə əkinçiliyə şərait yaradır. Respublikamızda ərazi cəhətdən yerləşməsinə, relyef xüsusiyyətlərindən asılı olaraq tem peratur və yağıntının illik paylanm ası və s. asılı olaraq 4 əsas iqlim tipi ayrılır. Onları 9 iqlim yanm tipinə bölmək olar (şəkil 112): 1. Yarımsəhra və quru çöl iqlimi respublika ərazisinin 50% -dən çoxunu əhatə edir. 2 yarım tipə ayrılır: qışı m ülayim keçən (Kür-Araz ovalığı, Sam ur-Dəvəçi ovalığı, 134

Qobustan-Abşeron, Ceyrançöl-Acmohur, Gəncə-Qazax düzü) iqlim - bəzən quru subtropik iqlim adlanır və istisevən bitkilər üçü n əlverişlidir; qışı soyuq keçən (Naxçıvanda Arazboyu). 2. M ülayim -isti iqlim - respublika ərazisinin 30%-ni əhatə edir. 3 yarım tipə ayrılır: — Yayı quru keçən - Lənkəran ovalığı, Böyük Qafqazm cənub-şərqi. — Qışı qum keçən - Qanıx-Əyriçay, Kiçik Qafqazm dağətəyi alçaq və orta dağlığı. — Yağıntıları bərabər paylanan - Böyük Qafqazm cənub yamacı. Qusar maili düzənliyi, Talışın alçaq dağlığı. 3. Soyuq iqlim tipi respublika ərazisinin 20%-ə qədərini (Böyük və Kiçik Qafqaz, Naxçıva nın orta və yüksək dağlığı - 2700-3000 m -ə

qədər hündürlüklər) tutur, 3 yarım tipə (yayı quraq keçən - Naxçıvanın alçaq və orta dağlarında, qışı quraq keçən - Kiçik Qafqazın orta və qismən yüksək dağlığmda, Böyük Qafqazda Yan silsilə və onun ətrafında, yağıntıları bərabər paylanan Böyük Qafqazın cənub yam acm da 1500-2700 m yüksəklikdə) bölünür. 4. D ağ-tundra iqlimi - Böyük və Kiçik Qafqaz, Zəngəzur dağlarının 2700-3000 m -dən yüksək hissələrini tutur. Burada ən isti aym tem peraturu 0° ilə +10° arasm da olur. İqlim təsərrüfat sahələrinə müxtəlif dərəcələrdə təsir göstərir. Kənd təsərrüfatının ixtisaslaşması, ayrı-ayrı təsərrüfat sahələrinin yerləşməsi, m əhsul darlığı və s. iqlimdən daha çox asılıdır. İqlimin kənd təsərrüfatı üçün əlverişli xüsusiyyətləri aqroiqlim ehtiyatları adlanır (tem peraturun orta sutkalıq göstəricisinin cəmi +10°C-dən yüksək olması əsas aqroiqlim ehtiyatları göstəricisidir). Mərkəzi Aran və dağətəyi düzənliklərdə yüksək tem peratur şəraitində, süni suvarm a tətbiq etməklə ildə iki dəfə m əhsul götürm ək m üm kündür. Kifayət qədər rütubət alan alçaq və orta dağ zonalarında m ülayim -isti iqlim dəm yə şəraitində bağçılıq, üzüm çülük, taxılçılıq üçün əlverişlidir. Orta və

yüksək dağlığın soyuq iqlim tipi yay otlaqları və biçənəklər üçün imkan yaradır. Xəzərin qumlu sahilləri, orta dağlığm meşə sahələri kurort-sanatoriya, turizm və uşaq sağlamlıq kompleksləri üçün əvəzedilməz şəraitə malikdir.

§4 .

Daxili suları Azərbaycan Respublikası ərazisində irili-xırdalı 8359 çay qeydə alınmışdır. Onların 190-nın uzunluğu 5 km-dən çoxdur. Uzunluğu 100 km-dən artıq olan çayların sayı cəmi 21-dir. Respublikamızın bütün çayları daxili-axarsız Xəzər dənizi hövzəsinə aiddir. Çayların orta illik axım həcmi 30,9 km3-dir. Onun 23 km3—i respublikadan kənarda, 8 km3-dən azı respublika daxilində formalaşır (şəkil 113). Çaylar iqlimin məhsuludur. Odur ki, res publikamızın düzənlik sahələrində iqlimin quru olması (rütubətlik əmsalı çox kiçikdir: 0,2-0/4) çay

135

əmələ gəlməsinə im kan vermir. Çaylar yağıntının daha çox düşdüyü (rütubətlik əmsalı 1-dən böyük) orta və yüksək dağhqda formalaşır, bu zonada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0,7-0,8 km /km 2-ə çatır. Baş Qafqaz silsiləsi Kür çayı hövzəsi ilə birbaşa Xəzər dənizm ə tökülən çaylar arasm da, Kiçik Qafqazın bəzi uca silsilələri isə Kür və Araz hövzəsi çaylan arasm da suayncı təşkil edir. Respublikamızın ərazisində, coğrafi yerləşməsinə görə, çaylan 4 qrupa bölmək olar: 1. Böyük Qafqazm şim al-şərq yamacı çayları (birbaşa Xəzər dənizinə tökülür); 2. Q obustan-A bşeron çaylan (yayda quruyan çaylar); 3. K ür-Araz hövzəsi çaylan; 4. Lənkəran (Talış dağlan) zonası çaylan (birbaşa Xəzər dənizinə tökülür). Respublikamızın çaylan yağış, yeraltı sular, qar və buzlaqlarm ərinti suları ilə qidalanır. Yüksək dağlıqdan başlayan çaylar (Qudyalçay, Qusarçay) daha çox qar və buzlaqlarm sulan ilə qidalandığı üçü n əsasən yayda bolsuludurlar. O rta dağlıqdan başlayan çaylar (Ataçay, Lənkərançay) yeraltı, yağış və qar suları ilə qidalanır, onların illik rejimində kəskin fərq var. Alçaq dağlıqdan ►

Şəkil 114. Kür çayı (Ağstafa rayonu ərazisində).

136

başlayan çaylar (Ceyrankeçməz, İncəçay) əsasən yağış sulan ilə qidalandığı üçün az sulu olur, ilin çox vaxtı quruyur. Qidalanm a xüsusiyyəti və sululuq dərəcəsinə görə respublikam ızın çayları daim i axarlı (Kür, Araz, Tərtər, Əyriçay, Türyançay, Samur, Qusarçay və s.) və quruyan (müvəqqəti axarlı-Sumqayıtçay, Ceyrankeçməz, İncəçay və s.) çaylara bölünür. Böyük Qafqazm şim al-şərq yamacının çayları, əsasən, buzlaq, yağış və qar sulan ilə qidalanır, daha çox yazda, qismən payızda daşır. Böyük Qafqazm cənub yamacı çaylarının qidalanmasının 60-70%-ni yeraltı sular, 20%-ni yağış, 10%-ni qar sulan təşkil edir və bu çaylar da yazda və payızda daşır. İllik yağıntının bol olması ilə bağlı, ən çox orta illik axım Böyük Qafqazm cənub yamacı və Lənkəran vilayətinin cənub-şərqində qeydə almır. Qısa m üddətli leysan yağışlar və qarm sürətlə əriməsi çaylarda suyun kəskin artmasına səbəb olur, sel hadisələri baş verir. Sel daşqından onunla fərqlənir ki, o, qəflətən yaranır, böyük sürətli olur, tərkibinin 70-80%-ni daş və palçıq təşkil edir. Sel hadisələri Böyük Qafqazm cənub yamacı və Naxçıvan MR ərazisi çaylarında daha güclü olur. Selin axıtdığı müxtəlif m addələrin tərkibinə və

həcminə görə palçıqlı (Qobustan, Ceyrançöl-Acmohur, Naxçıvan MR), daşlı-palçıqlı və daş lı (Böyük Qafqazm cənub yamacı) sellər ayrılır. Böyük Qafqazda Kişçay, Kürmükçay, Şinçay, Dəmiraparançay, Tikanlıçay və s. çaylarda vaxtaşın tələfatverici sellər baş verir. Son 4 əsrdə Şəki şəhəri 20 dəfədən çox sel dağıntısına m əruz qalmışdır. Selə qarşı əsas m üdafiə tədbirləri hidrotexniki qurğular tikmək (sel qoruyucu beton bəndlər) və fitomeliorativ (yamacda bitkilər əkmək) üsullardır. Kür çayı Türkiyədə Qızılgədik dağından (2740 m) başlayır, G ürcüstandan keçərək Azərbaycana daxil olur. Üm um i uzunluğu 1515 km -dir, onun 906 km -i Azərbaycan ərazisindədir (şəkil 114). Hövzəsinin sahəsi 188 m in km 2-dir. Qidasının 52%-ni qar, 30%-ni yeraltı sular, 18%-ni yağış suları təşkil edir. M aksimum səviyyəsi aprel, m inim um səviyyəsi sentyabrda qeydə alınır. Respublikamızda gəmiçilik üçün yararlı yeganə çaydır. Kür çayı üzərində 1953-cü ildə Mingəçevir, 1956-cı ildə Varvara, 1981-83-cü illərdə Şəmkir, son illərdə isə Yenikənd su anbarı və SES-lər tikilib. Araz çayı Türkiyədə Bingöl silsiləsindən (2990 m) başlayır, Sabirabad rayonunun Suqovuşan kəndində Kürlə qovuşur. U zunluğu 1072 km, sutoplayıcı hövzəsinin sahəsi 102 m in km 2-dir. Qidasım n 46%-ni yeraltı sular, 38%-ni qar və 16%-ni yağış suları təşkil edir. Ən yüksək səviyyəsi may, ən alçaq səviyyəsi avqustda qeydə alınıb. Araz üzərində 1970-ci ildə Naxçıvan M R-də Araz su qovşağı tikilmiş, suvarm a məqsədilə M ü-M uğan və Bəhramtəpə su qovşaqları yaradılmışdır. Samur çayı 3600 m yüksəklikdən başlayır. Uzunluğu 216 km, hövzəsinin sahəsi 4,4 min km2-dir. Samur-Abşeron kanalı Samur çayından başlayır və Abşeronun su təchizatında böyük rol oynayır. Böyük Qafqazm şim al-şərqindən axaraq birbaşa Xəzərə tökülən çaylar: Qusarçay, Qudyalçay, Qaraçay, Vəlvələçay, Gilgilçay, Dəvəçiçay, Ataçay. Q obustan-A bşeron çayları: Sumqayıtçay, Ceyrankeçməz, Pirsaat. Böyük Qafqazm cənub yamacı çayları: Mazımçay, Balakənçay, Talaçay, Katexçay, Kürmükçay, Şinçay, Kişçay, Daşağılçay, Əyriçay. Şirvan zonası çayları: Əlicançay, Türyançay,

Göyçay, Girdımançay, Ağsuçay. Kiçik Qafqazm şim al-şərq yamacı çayları: Ağstafaçay, Həsənsu, Tovuzçay, Əsrikçay, Zəyəmçay, Şəmkirçay, Qoşqarçay, Gəncəçay, Kürəkçay. Kiçik Qafqazm cənub-şərq yamacı çayları: Tərtərçay, Xaçmçay, Qarqarçay, Quruçay, Köndələnçay, Həkəri, Bərgüşad, Oxçuçay. Naxçıvan MR ərazisindən axan çaylar: Arpaçay, Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay, Ordubadçay. Lənkəran təbii vilayətindən axan çaylar: Viləşçay, Lənkərançay, Astaraçay, Bolqarçay, Təngərud. Azərbaycan Respublikası üçü n tranzit çaylar (mənbəyini başqa dövlətlərdən götürən çaylar): Kür, Araz, Qanıx, Qabırrı, Bərgüşad (Bazarçay), Oxçuçay, Arpaçay, Samur, Ağstafaçay, Tovuzçay. Azərbaycan Respublikasının sərhəd çayları: Samur, Mazımçay, Qanıx, Qabırn, Araz, Bolqarçay, Astaraçay. Respublikamızın axımı tənzimlənən çaylan: Sa mur, Əyriçay, Kür, Ağstafaçay, Tərtər, Qarqarçay, Araz, Arpaçay, Naxçıvançay, Köndələnçay, Lənkərançay (Bəşəru) və s. Göllər: Respublikamızda qurum ayan göllərin sayı 250-yə qədərdir. Göllər mənşəcə bir-birindən fərqlənir. Tektonik mənşəli göllər Qobus tan-A bşeronda, Kiçik Qafqazda (Böyük və Kiçik Alagöllər), buzlaq mənşəli göllər yüksək dağlıqda (Qəbələ rayonunda Tufangöl), uçqun-bənd göllər Kiçik Qafqazda (Göygöl, Maralgöl, Zəligöl, Şamlıgöl, Ordəkgöl, Ceyrangöl, Qaragöl) və Naxçıvanda (Batabat, Göygöl, Qanlıgöl), çay-dərə göllər - axmazlar (meandr) Kürün sahillərində (Sarısu, Ağgöl, Hacıqabul, Mehmangöl), relikt (qalıq) göllər Abşeronda (Masazır, Böyükşor, Binəqədi), laqun göllər Samur-Dəvəçi ovalığmda (Şabranda, Ağzıbirçala), vulkanik göllər Vulkanik yaylada (Qaragöl, İşıqlı) yerləşir. Şirinsulu (axarlı) göllər əsasən dağlıq ərazilərdə, şor göllər (axarsız) isə düzənliklərdə arid iqlim zonalarm da yerləşir. Şirinsulu göllərə Böyük Alagöl, Göygöl, Candargöl, Batabat, Tufangöl, Qaragöl, şorsulu göllərə Acmohur, Ağgöl, Böyükşor, Masazır, Binəqədi və s. aiddir.

137

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ FİZİKİ COĞRAFİYASI

Respublikamızda ən iri göl Sarısu, ən dərin göl Göygöldür. Su anbarları: Müxtəlif təsərrüfat məqsədilə (suvarma, çay suyunun tənzimlənməsi və elektrik enerjisi istehsalı, balıqçılıq, istirahət və s.) süni sututarlar yaradılır. Respublikamızda 140-a yaxın süni göl yaradılm ışdır, onun 34-ü nisbətən iri su anbarıdır. Su anbarlarının üm um i sahəsi 870 min hektar, həcmi 18,5 km3-dir. M ingəçevir su anbarının sahəsi 605 km 2, həcmi 16 km3, eni 18 km, uzunluğu 70 km, orta dərinliyi 27 m -dir. Araz su qovşağı sahəsinə görə 2-ci su anbarıdır (143 km 2). Əksər su anbarları düzənliklərin dağətəyi ilə qovuşduğu yerlərdə yaradılm ışdır. Sərsəng (Tərtərçay üzərində), Xanbulançay (LənkəranBəşəru), Nohurqışlaq (Qəbələ), Aşıq Bayramlı (İsmayıllı-Dəvəbatan), Cavanşir (Ağsu), Ağstafaçay (Ağstafa), Coğaz (Qazax) və s. buna misaldır. Şəmkir su anbarı Kür üzərində (Şəmkir rayonu) salınmış və burada (Azərbaycanda) ən güclü SES tikilmişdir. Kür çayı üzərində həm çinin Yenikənd və Varvara su anbarları və SES tikilmişdir. Ceyranbatan su anbarı Abşeronda sənaye müəssisələrinin və əhalinin su təchizatında, bağ və əkinlərin suvarılm asında böyük rol oynayır. Suyu Sam ur-Abşeron kanalı ilə tənzimlənir. Respublikamızda arid (quru) iqlim şəraitində suvarm a tələb edən rayonlarda kanallar çəkilmişdir. Onların üm um i uzunluğu 50 m in km -ə yaxmdır. Bu kanalların vasitəsilə 1,3 m ln hektar əkin sahəsi suvarılır. Sam ur-Abşeron kanalı Samur su qovşağından başlayır, uzunluğu 182 km -dir. Onun hesabma 92 m in ha torpaq suvarılır. Abşeron, Bakı və Sumqayıtın əsas su təchizatı mənbəyidir. Yuxarı Qarabağ kanalı M ingəçevir su qovşağından Bəhramtəpə su qovşağmadək 172 km uzanır. Suyu ilə Mil və Qarabağ düzlərində 76 min ha ərazi suvarılır. Yuxan Şirvan kanalı Mingəçevir su qovşağından Ağsu çaymadək 122 km uzanır. Suyu ilə Şirvan düzünün 120 m in ha əkin sahələri suvarılır. Bunlardan başqa Baş Mil, Baş Muğan, Əzizbəyov adma, Rəsularx, Həsənliarx və s. 138

kanallar var. Kanalların çoxunun dəm ir-beton örtüyü yoxdur. Bu da su itkisinə, nəticədə qrunt sularının səviyyəsinin qalxmasma, torpaqlarm şoranlaşm asına səbəb olur. Minlərlə hektar torpaqlar sıradan çıxır. Q runt sularının səviyyəsini tənzimləmək, artıq sularm axıdılması, həm çinin şoran torpaqlarm yuyulm ası məqsədilə kollektor-drenaj şəbəkəsi yaradılır. Kür-A raz ovalığmda bu işlərə daha böyük ehtiyac var. Baş Şirvan, M il-Qarabağ və digər kollektorlar bu tələbatı ödəyir. Yeraltı sular: Respublikamızda yeraltı suların üm um i ehtiyatı 5,1 km 3-dir. Yeraltı sular çaylarm qidalanmasının 16-17%-ni təşkil edir. Düzənliklərdən dağlara doğru yeraltı sularm həm tərkibi, həm də yerləşmə dərinliyi dəyişir. Q runt sularının dərinliyi K ür-A raz ovalığmda 1-5 m, Qam x-Əyriçay və Lənkəran ovalığmda 3-5 m -dir. Q runt sularının səviyyəsi yağıntılardan, suvarm adan və s. asılı olaraq dəyişir. Yeraltı sularla ən az təmin olunmuş ərazi Abşeron yarımadasıdır. Qafqazm ən iri artezian hövzəsi Kür-Araz ovalığmdadır. Üçüncü dövr süxurlarmda suyun temperaturu +150°C-yə çatır. Azərbaycanda su təchizatına hər il 15 km3su sərf olunur. Azərbaycan su üə zəif təmin olunan ölkələr sırasındadır, adambaşına 1900 m3 su düşür. Bu göstərici Gürcüstanda respublikamızdan 7 dəfə çoxdur.

Buzlaqlar: Respublikamızda əsas buzlaqlar Böyük Qafqazda Suayrıcı və Yan silsilədə, Kiçik Qafqazda Qapıçıq zirvəsində yerləşir. 3800-4000 m -d ən hündürdə yayda belə havanın tem peraturunun 0°C-dən aşağı olması buzlaqlarm yaranm asına səbəb olur. Hazırda dağ buzlaqlarının sahəsi 6,6 km 2-dir. Buzlaqlar Bazardüzü, Bazaryurd, Tufandağ, Şahdağ və Qapıçıq zirvələrindədir.

§5 .

Xəzər dənizi Xəzər dənizi dünyanın ən böyük qapalı su höv zəsi - gölüdür. Ərazisinin böyüklüyünə və hidroqrafik xüsusiyyətlərinə görə onu dəniz adlandırırlar (şəkil 115).

Xəzər dənizinin sahillərində İran, Azərbaycan, Rusiya, Qazaxıstan və Türkm ənistan dövlətləri yerləşir. O nun 70-ə yaxm adı olub: Kaspi, Xvalm, Bakı, Gürgan, Dərbənd, H irkan və s. Hazırda Xəzər və Kaspi adları geniş işlənir. Sahəsi 376 000 km2, şim aldan-cənuba uzunluğu 1204 km, orta eni 320 km, orta dərinliyi 184 m, ən dərin yeri 1025 m (Lənkəran çökəkliyi), sahil xəttinin uzunluğu 6500 km -dir. Xəzərin sahilləri az girintili-çıxmtılıdır. Əsas yarım adaları Abşeron, M angistau (Manqışlaq), ◄

Şəkil 115. Xəzər dənizinin kosmosdan görünüşü.

139

| I

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ FİZİKİ COĞRAFİYASI

►

Şəkil 116. Xəzər dənizi. QAZAXISTAN

A^ƏRBAYCi

DREYF BUZLAQLARININ İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ YAYILMASI

iA H / ç a ^K as >iysk

Hərəkətsiz buzlann ən az yayıldığı sərhədlər

ıS &

Hərəkətsiz bozların ən çox yayıldığı sərhədlər Üzən bozların ən çox yayıldığı sərhədlər

Dreyf buzlaqlarının istiqamətləri Şimal küləkləri zamanı

Şərq küləkləri zamanı

Dərinlik v ə yüksəklik şkalası, m

yuxarı

4000 3000 2000

1000

O qurçinski a.

Dəniz axinlan ._

l f V14

140

Quruyan çay* larin yataqlan Çıxıntılar

orkeməı 1000 dənn

W m sm

■■■■■i Buzaçı, Çələkən, Türkmənbaşı (Krasnovodsk) və s. Əsas adaları Bakı və Abşeron arxipelaqları, Çeçen, Oqurçi, Kulali və s.; Körfəzləri Qara-Boğaz-Qol (ən duzlu), M angistau, Türkmən, Qızılağac, Bayıl buxtası və s. (şəkil 116). Xəzər dənizm ə şim aldan Volqa, Ural, Emba, qərbdən Terek, Sulak, Samur, Kür, cənubdan Səfidrud, cənub-şərqdən Atrek, Qorqan və s. çaylar tökülür. Xəzər dənizinə tökülən suyun 82%-i Volqa çayının payına düşür. Xəzər dənizi fiziki-coğrafi cəhətdən 3 hissəyə bölünür: Şimal hissə (44° şm.e. -d ə n şimalda) az duzludur (l-2%o), qış tem peraturu l°C -d ən aşağı olur, qışda donur, dayazdır (5-10 m). Mərkəz hissədə (40-44° şm.e. arası), duzluluq 5-10%o, qış tem peraturu +5 - +8°C, maksimal dərinlik 800 (788) m -d ir (Dərbənd çökəkliyi). Cənub hissədə (40° şm .e.-dən cənubda) duzluluq 10-13,5%o, qış tem peraturu +10°C, maksimal dərinlik 1025 m -d ir (Lənkəran çökəkliyi). Yay tem peraturu hər yerdə +20°C-dən yüksək olur. Xəzər dənizi Orta (mərkəzi) Asiyadan respub likamızın ərazisinə gələn quru və isti hava kütlələrini mülayimləşdirir və qismən rütubətləndirir. Xəzərin özü isə yaxınlıqdakı dağətəyi zonalara rütubət verir.

növü ali bitkilərdir. Xəzər dənizinin bir-biri ilə bağlı 3 problemi var: 1. Xəzərin səviyyəsinin dəyişməsi; XX əsrdə m aksimum səviyyə 1929-cu ildə qeydə alınıb və Xəzərin sahəsi 422 m in km 2 olub. 1970-ci illərə qədər Xəzərin səviyyəsi 2 m aşağı düşm üş, sahə 371 m in km2-ə qədər azalmışdır. 1977-ci ildən başlayaraq səviyyə yenidən qalxmağa başlamışdır. Səviyyə tərəddüdləri iqlim dəyişilmələri ilə, Xəzər dibində baş verən tektonik hadisələrlə və insan fəaliyyəti ilə əlaqələndirilir. 2. Ekoloji problem; dənizdə neft çıxarılması, Xəzər ətrafındakı sənaye müəssisələrinin tullantıları, Xəzərə tökülən çaylarm çirkli sulan gərgin ekoloji vəziyyət yaradır. 3. Bioloji problem; İstər səviyyənin dəyişməsi, istərsə də ekoloji gərgin şərait canlılar aləminin həyat şəraitini pisləşdirir və onların m əhvinə gətirib çıxarır. Bioloji problemləri yaradan am illərdən biri də, Xəzərə tökülən çaylar üzərində su anbarlarının tikilməsidir. Nəsil artırm aq ü çün çaylarm yuxarı axınına üzən balıqlara bu bəndlər m ane olur.

Xəzər dənizində dalğalar, əsasən küləyin təsirindən yaranır. Küləyin orta sürəti 2-5 m /san-dir. Ən şiddətli dalğalar Abşeron sahillərində "Xəzri" küləkləri zam anı m üşahidə olunur - hündürlüyü 10 - 1 2 m -ə çatır. Xəzərin Azərbaycan sahillərinin uzunluğu 825 km -dir. Bu zonada saf dəniz havası, gözəl m ənzərələr, bol günəş enerjisi, narm qum lu çimərliklər kurort-rekreasiya kompleksinin inkişafı üçün əlverişlidir (xüsusən Yalama-Nabran, Giləzi-Abşeron, Lənkəran sahilləri). Xəzərdə 1332 növ canlı var, onun 1074 növü sərbəst həyat keçirir. 111 balıq növü var. Kilkə və siyənək ancaq dənizdə, digər balıqlar həm dəniz, həm də çayda yaşayır. Qiymətli ov balıqları: nərə, uzunburun, xəzər qızılbalığı, ağ qızılbahq, kütüm, çəki, şamayı və s. Xəzərdə yeganə məməli heyvan suitidir. Xəzər sularında 574 bitki növü var, onun 5 141

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ FİZİKİ COĞRAFİYASI

§6 .

Torpaq örtüyü. Bitki və heyvanlar aləmi Torpaq bəşəriyyət üçü n ən zəruri təbii sərvətlərdən biri, tükənm əz xəzinə, əbədi qida mənbəyidir. Torpaq m ürəkkəb təbii törəmə olub, bir çox kom ponentlərin təsiri altında formalaşır.

Respublikamızda torpaq əmələgəlməsində iqlim və relyefin rolu daha böyükdür. Respublika relyefinin mürəkkəbliyi və iqlimin yüksəklikdən asılı olaraq dəyişməsi, torpaqlarm da m üvafiq olaraq dəyiş məsinə səbəb olur (şəkil 117). Torpaq zonal təbii kom ponentdir və onun yerləşməsi həm üfüqi zonallığa, həm də yüksəklik qurşaqlığm a tabedir. Respublikamızda yüksək dağlıqdan Xəzər sahilinə endikcə, Şimal Buzlu okeanı sahillərindən Xəzər sahillərinə qədər rast gəlinə bilən əsas torpaq tiplərinə rast gələrik. Respublikamızın düzənliklərində yayılmış əsas torpaq tipləri aşağıdakılardır: 1. Boz torpaqlar; K ür-A raz ovalığmda 150-200 m yüksəkliyə qədər ərazilərdə və

►

Şəkil 117. Azərbaycan Respublikasının torpaq xəritəsi.

Lənkəran - Torflu dağ-çəmən - Çim li dağ-çəmən - Dağ-çəmən bozqır - Q onur dağ-meşə - Qəhvəyi dağ-meşə

m m 9

Hü

142

- San dağ-m eşə və podzollaşm ış sa n

- Çəmən-meşə (i

- Dağ qara torpaqlan

- Bataqlıq çəməı

- Dağ tü n d şabalıdı (tünd-boz qəhvəyi)

- Şoranlıq - Allüvial-çəmər

- Şabalıdı və açıq şabalıdı (adi və açıq qəhvəyi) - Boz-qonur

- Q um luqlar

3 Naxçıvan M R-də Arazboyu yayılıb;

düzənlikdə

2. Boz-çəmən torpaqları; Şirvan, Muğan, Mil və Qarabağ düzənliklərində yayılıb; 3. Boz-qonur torpaqlar; Qobustan-Abşeron, Cənub-Şərqi Şirvan, Samur-Dəvəçi (Şabran) ovalığının cənub-şərqində yayılıb; 4. Allüvial çəmən-m eşə torpaqları; Şollar düzü, Qanıx-Əyriçay vadisi, Lənkəran ovalığı, Kürətrafı ərazilərdə (intrazonal landşafta uyğun) yayılıb; 5. Sarı torpaqlar; rütubətli iqlim şəraitində Lənkəran ovalığı və Talış dağlarm m ətək lərində yayılıb. 6. Kür-A raz ovalığında, Abşeron yarım ada sında, Şərur-O rdubad düzündə talalar şəklində şoran torpaqlara rast gəlinir. Şoran torpaqlar şor qrunt sularının səthə yaxın yerləşm əsindən və səviyyəsinin qalxma sından yaranır. Arid (quru) iqlim şəraitində sular buxarlanır, duz isə səthdə toplanır və tədricən torpağı şoranlaşdırır. Şoran torpaqları meliorativ tədbirlərin köməyi ilə (duzlarm yuyulması, drenaj yə kollektorlarla qrunt sularının səviyyəsinin tənzimlənməsi) təmizləmək m üm kündür.

Dağlıq ərazilərin torpaqları: 1. D ağ-çəm ən •torpaqları;" 1800-2000 m -dən yüksəkdə soyuq iqlim şəraitində subalp və alp çəmənliklərində yaranır (çimli, torflu və ibtidai dağ-çəm ən torpaq tiplərinə bölünür). 2. Dağ-meşə torpaqları tərkibində olan çü rüntünün miqdarı və yerləşmə xüsusiyyətinə görə üç yerə bölünür. Ç ürüntünün toplanma şəraiti əlverişli olan ərazilərdə talalar şəklində dağ-qara torpaqları (Böyük Qafqazda Şama xı, İsmayıllı rayonları ərazilərində; Kiçik Qaf qazda Qarabağ silsiləsi yamaclarmda və M urovdäğm şimal yatnacmda, Gədəbəy ra yonunda) yayılmışdır. Rütubətsevən fıstıq və vələs meşələri altmda qonur dağ-meşə, nis bətən quru sahələrə qəhvəyi dağ-m eşə tor paqları 700-800 m -dən başlamış 2000 m hündürlüklərə qədər Böyük və Kiçik Qafqazda, Talış dağlarm da yayılmışdır.

Dağ-meşə torpaqları öz məhsuldarlığı ilə seçilir (şəkil 118). 3. Şabalıdı torpaqlar; dağətəyi və alçaq dağlıqda 400-800 m hündürlüklər arasm da (Naxçıvan M R-da 1000 m -dən yüksəkdə) rütubət çatışmazlığı şəraitində yaranır. H um usun m iqdarına görə açıq şabalıdı və tünd şabalıdı torpaqlara ayrılır. Suvarma hesabına yüksək m əhsuldarlığa malikdir. İntensiv otarm a bitki örtüyünün məhvinə, torpaq eroziyasının güclənməsinə və onun sıradan çıxmasma səbəb olur. O dur ki, yam aclarda və eroziya gedən ərazilərdə sıx bitki örtüyü yaradılmalı, yamaclarda terraslı əkin aparılmalı, düzgün suvarm a (suvarma normasma əməl etmək) tətbiq edilməlidir. Bitki örtüyü: Azərbaycan Respublikası əra zisində 4200 bitki növü bitir. Bu, Yer kürəsində bitən bitkilərin 0,84%-ni, Qafqazda bitən bitkilərin 66%-ni təşkil edir. Respublikamızda 370 endemik (ancaq bir yerdə bitən bitkilər endemik adlanır) bitki növü var, bu da respublikam ızda bitən bitkilərin 9%-ni təşkil edir. Lənkəran zanbağı, Qarabağ dağ laləsi, Kamilla süsəni, Xəzər zəfəram, Xəzər cuzğunu və s. bitkilər endemikdir. Azərbaycan florası üçüncü dövrün relikt (qalıq) bitkiləri ilə zəngindir. Əsasən Talış dağlarmda, qismən Böyük Qafqaz, Ceyrançöl və digər yerlərdə dəmirağac, şabahdyarpaq palıd, Lənkəran akasiyası, azat, qaraçöhrə, şümşad, Qafqaz xurması, Eldar şamı, bigəvər və s. kimi relikt bitkilər yayılmışdır. Bitki örtüyünün yayılması da üfüqi zonallığa və yüksəklik qurşaqlığma tabedir. Kür-Araz ovalığı, Abşeron, Qobustan, Samur-Dəvəçi (Şabran) ovalığı, Şərur-Ordubad, Acm ohur-Ceyrançöl alçaqdağlığmda yarım səhra bitkiləri (dəvətikanı, yovşan, şoranotu, gəvən, kəngiz) üstünlük təşkil edir. Kiçik Qafqazın şim al-şərq yamacında Böyük Qafqazın Dağlıq Şirvan hissəsində, Ceyrançöldə, Naxçıvan M R-də dağ-bozqır bitkiləri (vələmir, kəklikotu) inkişaf etmişdir. Talış dağlarının yüksək hissəsində Naxçıvan M R-də dağüstü kserofit bitkilər (qaratikan, gəvən, ot bitkiləri) hakimdir. 143

| AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ i FİZİKİ COĞRAFİYASI

Meşələr respublika ərazisinin 11%-ni (1,2 mln ha) tutur, adambaşına 0,15 ha (bəzi mənbələrdə 0,09 ha) meşə sahəsi düşür. M eşələrdə 435 növ ağac və kol bitkisi bitir. M eşələrin 90%-i dağlarda, 10%-i düzənliklərdə yerləşir. Enliyarpaq meşələr Böyük və Kiçik Qafqazda, Talış dağlarında 600-800 m -dən 1600-2200 m hündürlüklər arasında geniş, Şollar düzündə, Lənkəran və K ür-A raz (tuqay meşələri) ovalıqlarında, Qanıx-Ə yriçay vadisində talalar şəklində yayılmışdır. Bütün meşə örtüyünün 86%-i fıstıq, vələs və palıd ağaclarından ibarətdir. Şollar düzü və Qanıx-Ə yriçay vadisində uzunyarpaq palıd, qarağac və vələs ağaclarından ibarət düzənlik meşələri yayılmışdır. Tuqay meşələrində ağyarpaq qovaq, söyüd, qarağac, Qanıx-Əyriçay vadisində yeraltı sularm səthə yaxm olduğu yerlərdə qızılağac, yalanqoz, söyüd, qovaq, cökə yayılmışdır. Dəmirağaca həm də Böyük Qafqazın cənub yamacında (Qəbələ rayo nu) rast gəlinir. Saqqız ağacı meşələri Qarabağ dü zündə (Sultanbud meşəsi), qismən Qartıx çayının Əyriçayla qovuşduğu ərazidə yayılıb. Şabalıd Bö yük Qafqazın cənub yamacında (Qəbələ, Qax rayon ları) daha çoxdur. Şərq çinarı Zəngilan rayonunun Bəsitçay hövzəsində kiçik təbn meşə yaradır.

Respublikamızda sürünənlərin 58 (zəhərli ilanların 5), su da-quruda yaşayanların 11 növü yayılmışdır. Quşlarm 360-a yaxm növü var ki, onlardan kəklik, turac, qırqovul, sultan toyuğu, bildirçin, ular, qartal və s. təbiətin inciləridir. Yarımsəhra və quru-çöl iqliminə malik düzənliklərdə dovşan, tülkü, qırm ızıquyruq çöl siçanı, kərtənkələ, gürzə; qamışlıq və göl sahillərində çöl donuzu, qamışlıq pişiyi, çaqqal; quşlardan vağ, sultan toyuğu, anqut, cüllüt yayılıb. Düzənlik meşələrində və dağətəyi çə m ən-kolluqlarda ayı, çöl donuzu, cüyür, vaşaq, qırqovul, sarıköynək; dağ m eşələrində Qafqaz maralı, cüyür, qarapaça, dağ keçisi, meşə pişiyi, dələ, sincab və s. yayılmışdır. Yüksək dağ çəmənləri üçü n boz qırqovul, Dağıstan dağ keçisi, bəbir, qar siçanı, quzuçapan keçəl kərkəs, Qafqaz tetrası və s. səciyyəvidir. Vaxtilə Azərbaycan heyvanlar aləmi ilə daha zəngin olm uşdur, insanların təbiətə təsiri dərinləşdikcə bir sıra heyvan növləri (pələng, qaplan və s.) m əhv olmuşdur.

İynəyarpaqlı meşələr bütün m eşələrin 1,7%-ni təşkil edir. Qaraçöhrə Böyük Qafqazda (Qəbələ, Pirqulu), Eldar şamı Ceyrançöldə (Eldar oyuğu), qarm aqvari şam Göygöl ətrafında və Qusarçaym orta axırımda, ardıc Acm ohurda, Gilgilçay hövzəsində yayılmışdır. Dağlarda 2200-3000 m yüksəkliklərdə (subalp və alp çəmənlikləri) çəm ən və çəm ən-çöl bitkiləri yayılmışdır. Böyük və Kiçik Qafqazm yüksək dağ zirvələri bitki örtüyündən, demək olar ki, m əhrum dur. Heyvanlar aləmi: Azərbaycan ərazisinin təbii şəraitinin rəngarəngliyi heyvanlar aləminin zənginliyinə səbəb olur. Azərbaycanda canlıların 12 min, heyvanların 607, o cüm lədən m əm əlilərin 97 növünə rast gəlinir. Məməli heyvanlardan muflon, bəbir, xallı və nəcib maral, ceyran, cüyür, dağ keçisi, köpgər, çöl donuzu, qarapaça, kaftar, ayı, safsar, dələ, çöl pişiyi, canavar, tülkü, çaqqal, yenot, suiti və s. göstərmək olar.

144

Şəkil 118. Torpaq profilləri: 1 - ibtidai və torflu dağ-çəmən 2 - san-qonur dağ-meşə 3 - boz-qonur

§7 .

Azərbaycanın landşaftları. Təbiətin mühafizəsi Landşaft (almanca "land" - torpaq, məhəll, ərazi; "şaft" - əlaqə, qarşılıqlı təsir) təbii xüsu siyyətlərinə görə (geoloji özülə və inkişaf tarixinə, relyef, iqlim, torpaq-bitki örtüyü, sular, heyvanlar aləmi) ayrılan təbii-ərazi kompleksidir (TƏK). Landşaft vahidləri m üəyyən oxşarlıq əlamətlərinə görə sistemləşdirilir. Buna landşaftın təsnifatı deyilir. Landşaftın təsnifatı sinif-yarımsinif-tip-yarım tip-növ ardıcıllığı ilə aparılır. Ən böyük landşaft vahidi sinifdir. O, iki yerə - dağlıq və düzənlik landşaftlarına ayrılır. Düzənliklərdə landşaftlar enlik zonallığı qanununa m üvafiq paylanır. Dağlıq ərazilərdə isə landşaftın yerləşməsi yüksəklik qurşaqlığına tabe olur. Respublikamızın ayn-ayrı ərazilərində müxtəlif proseslərin təsiri ilə TƏK-in yerləşmə ardıcıllığında pozulm a müşahidə olunur. Yarımsəhra və quru çöl landşaftı daxilində meşə və çəmənliklərin yaranması intrazonal landşaft sayılır. İntrazonallıq bir zonal landşaft daxilində yerli amillərdən asdı olaraq başqa landşaftın yaranmasıdır. Dağlıq ərazilərin mövcudluğu üfüqi zonalhğm yerlşmə ardıcılığını pozur və azonallıq yaranır. Talış dağlarmda dağ meşələrindən yüksəkdə quru dağ çöllərinin yerləşməsi isə inversiya (çevrilmə) sayılır. insanların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində dəyişilmiş təbii landşaftlara antropogen landşaftlar deyilir. Təbiəti tamamilə dəyişdirilm iş və yeni görkəm alan landşaft texnogen landşaft (Abşeronda) adlanır. Respublikamızda düzənliklərdə yayılmış əsas landşaft tipləri aşağıdakılardır (şəkil 119): Yarımsəhra

landşaftı Kür-A raz

ovalığı,

Abşeron, Sam ur-Dəvəçi ovalğı, Şərur-O rdubadda geniş sahə tutur. Torpaqları boz, boz-qonur, boz-çəm ən, şoran torpaqlardır. Suvarma hesabm a pambıqçılıq, taxılçılıq, quru subtropik meyvəçilik inkişaf etdirilir, qış otlağı kimi də istifadə olunur. Q uru çöl landşaftı Böyük və Kiçik Qafqaz dağlan ilə Kür-A raz ovalığının qovuşduğu sahədə inkişaf edir. Açıq şabalıdı və şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Suvarma əsasm da taxılçılıq, bağçılıq, üzüm çülük üçün əlverişlidir. - intrazonal landşaft düzənlik ərazilərdə yeraltı suların səthə yaxınlığı (Şollar düzü, Qanıx-Əyriçay, Lənkəran ovalığı) və çayların rütubəti hesabma (Kürətrafı tuqay meşələri) yaranır. Allüvial çəm ən-m eşə torpaqlarına malikdir. Dağlıq ərazilərdə dağın ətəyindən zirvəsinə doğru iqlim elementləri, torpaq və bitki örtüyünün dəyişməsi landşaft tiplərinin də dəyişməsinə səbəb olur. Respublikamızda ay rı-ayn dağlıq ərazilərdə təbii kom ponentlərin dəyişm əsində fərq olduğu üçün, bu ərazilərdə landşaft tiplərinin də yerləşmə ardıcıllığında m üəyyən fərq var. Böyük Qafqazda olan əsas landşaft tipləri: nival (buzlaq), subnival (qayalıq), alp və subalp çəmənlikləri, dağ meşələri, dağ çölləri, dağ yarımsəhraları. Kiçik Qafqazda olan əsas landşaft tipləri: nival, subnival, alp və subalp çəmənlikləri, dağ meşələri, dağ çölləri. Naxçıvan MR ərazisində olan əsas landşaft tipləri: nival və subnival, dağ çəmənləri, dağ çölləri, yarım səhralar (meşələr talalar şəklində yayılmışdır). Talış dağlarm da olan landşaft tipləri: quru dağ çölləri, dağ meşələri.

Dağ landşaft tiplərinin əsas xüsusiyyətləri: - Dağ çölləri 400 m -dən 600-800 m yüksəkliklər arasm da yerləşir. Əsas torpaq tipləri şabalıdı (tünd və açıq şabalıdı) torpaqlardır. Naxçıvan ərazisində quru dağ çölləri 2000 m -ə qədər yüksəklikdə, Talış dağlarmda 1800-2000 m hündürlükdə yerləşir. - Dağ meşələri 600-800 m yüksəklikdən başlamış 1800-2200 m hündürlüklər arasm da

145

►

Şəkil 119. Azərbaycan Respublikasının landşaft xəritəsi.

LANDŞAFT XƏRİTƏSİ

İY A ^ F ED ER A SİY A SI

M iq y a s 1:3 ISO 000 X ü s u s i m ə z m u n u n m üəllifi: B . Ə . B u d a q o v

'AĞISTAN

_ D ö v lə t T o r p a q v ə X ə ritə ç ə k m ə K o m itəsin in B a k ı K a rto q ra fiya F a b rik i 2 0 0 5 -ci il

Qusar>>

«|"V»

...

Sam ux

röranboy^ä ç & s \'

Daşkesem

? Kəlbəcər

Ağcabədi

ı S arıS u g.

~ J p X o c a ltf ^

*fy %

Qıvraq Şahbuz

C ə b rayıl ‘A rzu? ı vşağın ın ' ^ . m a rıb .

İRAN

146

İSLA M

R E S P U B İKASI

Sat Saatlı

İn te n siv p a r ç a la n m ış y ü k s ə k d a ğ lığ ın n iv a l, q is m ə n n iv a l-b u z la q la n d ş a ftla n İn te n s iv p a r ç a la n m ış y ü k s ə k d a ğ lığ ın a lp , s u b a lp ç ə m ə n lik lə r i v ə ç ə m ə n - ç ö l la n d ş a ftla n K ə s k in p a r ç a la n m ış o rta d a ğ lığ ın e n liy a rp a q lı m e ş ə v ə m e ş ə d ə n s o n r a k ı ç ə m ə n - k o llu q la n d ş a ft la n

(Böyük Qafqazda Babadağm şimal yamacmda 2500 m -ə qədər) yerləşir. Əsas torpaqları qonur və qəhvəyi dağ-m eşə, talalar şəklində dağ-qara torpaqlarıdır (Talış dağlarm da həm də sarı meşə torpaqları). Eldarda, Axarbaxar-Göyçay, Ləngəbiz ərazisində arid - seyrək meşə və kserofit kolluqlar yayılmışdır. - Dağ çəmənləri (subalp və alp çəmənlikləri) 1800-3000 m yüksəkliklər arasm da yerləşir. Torpaqları çimli dağ-çəm ən, torflu və ibtidai dağ-çəm ən torpaqlarıdır. - N ival-buzlaq və subnival landşaft 3000 m -dən yüksəkdə yayılıb. Bitki örtüyü və torpaq əmələgəlmə imkanı çox m əhduddur. Landşaft tipləri insanların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində əsrlər boyu dəyişmişdir. Meşələr qırılaraq əkin sahələrinə çevrilmiş, düzənliklərdə tarlalar, kanallar (antropogen landşaft), təbii sərvətlərin hasil edildiyi ərazilərdə texnogen landşaftlar formalaşmışdır.

K ə s k in p a r ç a la n m ış o rta d a ğ lığ ın d a ğ - k s e ro fit la n d ş a ftla n

, O r t a d ə r ə c ə d ə p a r ç a la n m ış a lç a q I d a ğ lığ ın e n liy a rp a q lı m e ş ə la n d ş a ftla n İn te n siv p a r ç a la n m ış a lç a q v ə ö n d a ğ lığ ın a rid m e ş ə - k o llu q la n d ş a ft la n

_____ K ə s k in v ə o rta d ə r ə c ə d ə p a r ç a la n | a7 ; | m ış d a ğ ə t ə y i v ə a lç a q d a ğ lığ ın ç ö l i ( q is m ə n m e ş ə - ç ö l) v ə q u r u - ç ö l : la n d ş a ftla n

K ə s k in v ə o rta d ə r ə c ə d ə p a rç a la n -' m ış a lç a q v ə ö n d a ğ lığ ın y a n m s e f ıra la n d ş a ftla n O r t a d ə r ə c ə d ə p a r ç a la n m ış d a ğ a ra s ı d ü z ə n lik lə n n v ə o v a lıq la n n ç ə m ə n v ə m e ş ə - ç ə m ə n la n d ş a ftla n

O r t a d ə r ə c ə d ə p a r ç a la n m ış d ü z ə n lik lə rin y a n m s ə h r a v ə q u ru -ç ö l la n d ş a ftla n

O r t a v ə z ə if d ə r ə c ə d ə p a r ç a la n m ış d a ğ a r a s ı d ü z ə n lik lə rin v ə o v a lıq la n n y a n m s ə h r a la n d ş a ftla n

I D ə r ə ç ə m ə n lik lə r i la n d ş a ftla n

Təbiətin mühafizəsi: insanların təsərrüfat fəaliyyətinin genişlənməsi təbii komplekslərin dəyişməsinə, son nəticədə ekoloji vəziyyətin gərginləşməsinə səbəb olur. O dur ki, təbii komplekslərin (təbii kom ponentlər - torpaq, bitki, heyvanlar aləmi və s. sistemi) mühafizəsi xüsusi sistemlə aparılmalıdır. Təbiətin mühafizəsi təkcə m üəyyən təbii obyektlərin qorunmasım deyil, həm də təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə edilməsini, təbii qanunauyğunluqlara əsaslanaraq təbii komplekslərin bərpasım tələb edir. Azərbaycan Respublikası ərazisinin (8,6 mln ha) 4,2 m ln hektarı kənd təsərrüfatı üçün yararlıdır. Adambaşma düşən yararlı torpaq sahəsi 0,6 ha-dır. Torpaqlarm 50%-i eroziyaya m əruz qalmışdır. K ür-A raz ovalığında 130 m in ha torpaq sahəsi şoranlaşmışdır. Kimyəvi preparatlardan düzgün istifadə edilməməsi, sənaye tullantıları ilə çirklənmə (Abşeron, Cənub-Şərqi Şirvan, Daşkəsən ətrafı) m in hektarlarla torpağı yararsız hala salmışdır. Eroziyaya uğram ış ərazilərdə bitki örtüyünün artırılması, şoran torpaqlarm

147

I AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ | FİZİKİ COĞRAFİYASI

►

Şəkil 120. Zoocoğrafi və təbiəti mühafizə xəritəsi.

zoocoğrafi x ə r itə Miqyas 1:3 150000

X ü s u s i m ə z m u n u n m ü ə llifi:

M .M u s a y e v

D ö v lə t T o rp a q v ə X ə ritə çə k m ə K o m itəsin in ® B a k ı K artoq rafiya F abriki 20 0 5 -ci il

i Y ü k s ə k d ağ h ğm s u b n iv a l, nival lan dşaftların da I D a ğ ıs ta n turu, köpgər, B e z o a r k e çisi, Z a a a fg a z iy a m u flon u , v a ş a q .b ə b ir, q a y a k ə rtə n kələ lən .çö l g ü rz ə si. X ə z ə r u la n ,Q a fq a z u la n , s a q q a llı q artal

vəs.

ı— 5-1 Y ü k s ə k d ağ lığ ın (su b a lp v ə a lp) ç ə m ə n landşaftI Z I la rin d ə Z a q a fq a z iy a m uflonu, B e z o a r k e çisi. k ö p g ə r D a ğ ıs ta n tu ru ,q onu r a yı, c a n a v a r, bəbir, tülkü. K içik A s iy a g ü rzə si, q a y a kərtənkələləri, Q a f q a z tetrası, g ö y ə rçin lə r v ə s .

148

O rta d ağ lığ ın m e ş ə v ə m e ş ə d ə n s o n ra y a ^ 4 sino ra n m ış £ ə m ə n -k o l lan dşaftların da n ə cib m a ra l.cu yü r, B e z o a r k e çisi, k ö p g ə r,çö l d o n u zu ,ye n o t,q o n u r a y ı,v a ş a q ,b ə b ir,ço l p iş i (c xlu kirpi) n . jyi.d i j u uay ııq u ı wsi, iı m e şə u o osM j i i ıv u ı, ı( şlıq dv ə lə d oəılə ıjria a ıı n * sin caub s u le y s in , H in dista n tırə n d a zı.R o sto m b ə y o v Q a fq a ; kərtən kələsi, zo la q lı kə rtə n k ələ , ya şılq an n keləzi kərtənkələ,bataqlıq tıs b a ğ a s ı,g ö l q u rb a ğ as ı,Q a fq a z tetrası,qırqovul, q a ra leylək, g ö yərçinlər.qızılxallı v ə s . 48'

hindistan t mndazTft

O rta d ağlığın d a ğ kserofit lan dşaftların da Z a q a fq a z iy a m uflonu, bəbir, çö l d o n u zu , d o v ş a n , ç a q q a l, ca n avar,tü lk u , d a ş lıq d ə ləsi, çö l s iç a n ı, Q a fq a z k ə ləzi, a d i su ılan ı, xara b a lıq kə ləzi, qırm ızıqan n təlxə, zeytu ni təlxə, g öyərçin lər, kəklik, bildirçin v ə s. A lç a q d ağ lığ ın v ə d a ğ ə tə y i ərazilərinin m e ş ə lan dşaftların da cü yü r, xallı m aral, q o n u r avı, d a şlıq d ə lə s i, y e n o t, zo la q lı kərtən kələ, ila n b a ş kərtən kələ, q u rb a ğ a lar, koram al, qırqovul, g ö y ə rçin lə r v ə s. A lç a q v ə orta d ağlığın Kserofit, quru-çöl v ə m e şə -k o l lan dşaftların da dovşan, tülkü, ç a q q a l, İran q u m siça n ı, zo la q lı kərtənkələ, Q a fq a z k ə ləzi, Q a fq a z gür z ə s i, turac, kəklik, qırqovul, qızılı m ab u ya , A s iy a çılp a q g ö zlü s ü v ə s. A lç a q d ağlığın çöl la n d şa ftla n n d a q o n u r ayı, zo la q lık a fta r, c a n a v a r, çö l d o n u zu , H in distan tirəndazı, d o v ş a n , tülkü, çö l pi şiyi, çöl siça n ı, iran q u m s iç a n ı, qırm ızıq u yru q q u m siça n ı, Q a f q a z g ü rzə si, A ra lıq d ən izi tısb a ğ a sı, ila n b a ş kərtənkələ, koram al, Z a q a fq a z iy a təlxəsi, qırm ızıq arın təlxə, kəklik, turac, b ə z g ə k v ə s.

P irallah ı

Xəzər s u itis i'

trdeklər

1ızılxallı

G üm üşü q ağ ayı

A lç a q d ağ lığ ın y a n m s ə h ra la n d şa ftla n n d a ce y ra n , çö l d o n u zu , ca n a v a r, tülkü, ç a q q a l,d o v ş a n , q ırm ızıquyruq q u m s iç a nı, Q a fq a z g ü rz ə s i,Q a fq a z kə ləzi, A ra lıq d ən izi tısb a ğ a sı, d o vd a q , b ə z g ə k , q azla r, ördəklər, su ltan toyuğu, cüllüt, çəki, şa m ayı ç a p a q ,k ü lm ə ,s ıf v ə s . D ü zen lik lən n v ə ova lıqla n n ç ə m ə n -m e ş ə (tu q a y).m eşə lan dşaftların da q o n u r ayı, çöl d o n u z u ,c a n a v a r, tülkü, ye n o t, d aşlıq d ə ləsi,b ata q lıq q u n d u zu , sü le y sin , qırmızıq u yru q q u m siça n ı, Q a fq a z g ü rzə si, ila n b a ş kərtənkələ, g öl q u rb a ğ a s ı, yaşıl quru q u rb a ğ a s ı, təlxələrin ə k s ə r növləri, q azla r, ö rd əklər, b ə zg ə k , d o v d a q , q ara leylək, qırqovul, qızılxallı v ə s. D ü zən liklərin q uru-çöl lan dşaftların da ce y ra n , çö l d o n u zu , bataqlıq q u n d u zu , çöl siça n ı, K içik A s iy a q u m siça n ı, qırm ızıq u yru q q u m siça n ı, İran q u m siça n ı, Q a f q a z g ü rzə si. X ə z ə r g ekko n u , y o v şa nlıq g ird ə b a ş kərtən kələsi, A ra lıq d ə nizi tısb a ğ a sı, ila n b a ş kərtənkələ, adi suiianı, kəklik, tu ra c,q ırq ovu l,qa ra leylək, b ə z g ə k , q a zla r, örd əklə r v ə s. O v a lıq v ə d üzənliklərin y a n m s ə h ra la n d şa ftlarınd a ce y ra n , ca n a v a r, d o v ş a n , çöl pişiyi, bataqlıq q u n d u zu , çö l siça n ı, K içik A s iy a q u m s iç a n ı,Q a fq a z kə ləzi, Q a fq a z g ü rzə si,g ö l q u rb a ğ a sı, zo la q lı kərtənkələ, su iian ı, qırm ızıqan n təlxə, qırqovul, q a şq a ld a q ,su ltan to yu ğ u ,b ə zg ə k ,tu ra c, qızılq a z ,q u quşu ,cü llü t, qutan ,örd əklər, d o v d a q . g öyərçin lə r, n ərəkim ilər, ziy a d (kü tüm), x ə ş ə m , külm ə, çə k i, siyə n ə k , şa m ayı, sıf v ə s.

yuyulması, sənaye tullantıları ilə çirklənmiş torpaqların rekultivasiyası torpaqların əsas mühafizə tədbirləridir. M üxtəlif sənaye sahələri (kimya, neftayırma, sement istehsalı və s.) və nəqliyyat vasitələri atmosferin çirklənm əsində "əsas rol oynayır". Atmosferin m ühafizəsində ən m ühüm tədbir istehsal texnologiyasım təkmilləşdirmək, tullantısız texnologiyaya keçməkdir. Respublikamızın su obyektləri də (Xəzər dənizi, çaylar) sənaye və məişət tullantıları hesabma çirklənir. Xəzərdə Neft Daşlan, Bakı və Sumqayıt sahilləri xüsusilə çirklənib. Respublikamıza Gürcüstan və Erm ənistandan daxil olan Kür və Araz çaylan və onların qollan (Oxçuçay, Bazarçay, Ağstafaçay), həm çinin respublika daxilində Qoşqarçay çox çirklənib. Bitki örtüyü və heyvanlar aləmi təbiətin ən m ütəhərrik kom ponentləridir. Nəsli kəsilməkdə olan heyvanlar "Qırmızı kitaba" daxil edilir və xüsusi qorunur. Respublikamızda fauna və floranın mühafizəsi m əqsədilə qoruq və yasaqlıqlar, son illərdə isə milli parklar yaradılm ışdır (şəkil 120). Qoruq landşaftın kompleks mühafizə olunduğu, təsərrüfat fəaliyyətinin tamamilə qadağan edildiyi, ancaq elmi-tədqiqatların aparılmasına icazə verilən ərazidir. Respublikamızda olan milli parklar və qoruqlar aşağıdakılardır: Qızılağac — 1929-cu ildə yaradılıb. Dum a, keçəl qaz, bəzgək, ördək, boz vağ, qaz, qu quşu, qutan və s. kimi köçəri su quşlan mühafizə olunur. Şirvan — ceyranlar, bir sıra quşlar qorunur. Zaqatala — maral, köpgər, dağ kəli, cüyür, ayı, Qafqaz uları, müxtəlif quşlar qorunur. Göy göl — göl kompleksi, Qafqaz maralı, Xəzər uları, dağ keçisi, cüyür və s. qorunur. Eldar şamı - relikt, iynəyarpaq Eldar şamı qonm ur. Türyançay - ardıc və saqqız ağacı, kəklik, qırqovul, turac və s. qonm ur. Pirqulu — dağ-m eşə landşaftı, nadir fauna və

149

flora inciləri qorunur. Hirkan - nadir relikt və endemik bitkilər (dəmirağac, şabalıdyarpaq palıd, azat, güləbrişin, Hirkan şümşadı) qorunur. Bəsitçay - Şərq çinarı (təbii meşə) qorunur. Qarayazı - Kürətraü tuqay meşələri qorunur. Qobustan - qədim qayaüstü rəsmlər qorunur. Ağgöl - su quşlan qorunur. İsmayıllı, İlisu, Altıağac, Qəbələ - dağ-m eşə landşaft-kompleksləri qorunur. Son dövrlərdə Şahbuz dövlət qoruğu yaradılm ışdır. O rada Batabat gölü və ətraf ərazilərin təbn kompleksləri qorunur. 2008-d ildə Korçay dövlət qoruğu yaradılmışdır. Yasaqlıqlar - qismən və ya m üvəqqəti qorunan ərazilərdir. Burada bir sıra təsərrüfat işləri görməyə icazə verilir. Respublikamızda olan yasaqlıqlar: Laçm, Züvand, Qubadlı, Şəki, Bərdə, Şəmkir, Bəndovan və s. Ölkəmizin təbiətinin m ühafizəsini gücləndir m ək m əqsədi ilə m övcud qoruqları genişlən dirm əyə və yeni ərazilər hesabma milli parklar yaradılmağa başlanılmışdır. Q oruqdan fərqli olaraq milli parklarda turistlərin qəbulu üçün şərait yaradılır. H azırda aşağıdakı milli parklar möv cuddur: Hirkan, Şirvan, Ağgöl, Ordubad, Alüağac, Abşeron, Şahdağ. 2008-d ildə Göy-Göl milli parkı yaradılıb.

II Fəsil AZƏRBAYCAN RESPUBLİKA SININ FİZİKİ-COĞRAFİ RAYONLAŞDI RILMASI H ər bir ərazinin fiziki coğrafi xüsusiyyətləri (geoloji quruluşu, relyefi, iqlimi, təbii landşaftlarının oxşar və fərqli əlamətləri və s.) nəzərə alınmaqla fiziki-coğrafi rayonlaşma apardır. Fiziki-coğrafi rayonlaşma aşağıdakı vahidlərlə aparılır: ölkə - vilayət - yanm vilayət - rayon. Azərbaycan Respublikası ərazisi iki fizikicoğrafi ölkə (Qafqaz və Ön Asiya yaylaları) daxilində 5 fiziki-coğrafi vilayətə ayrılır: Böyük Qafqaz, Kür çökəkliyi, Kiçik Qafqaz, Lənkəran, Orta Araz (Naxçıvan). Göstərilən vilayətlər daxilində 19 fiziki-coğrafi rayon vardır. H ər bir vdayət böyük m orfostruktura, rayon isə onun m üəyyən təbii vahidlərinə m üvafiq gəlir (şəkil 121).

I. Böyük Qafqaz fiziki-coğrafi vilaydti 1. Sam ur-Dəvəçi (Şabran) 2. Qonaqkənd 3. Zaqatala-Lahıc 4. Şamaxı (Dağlıq Şirvan) 5. Qobustan-Abşeron

150

Şəkil 121. Fiziki-coğrafi rayonlaşma xəritəsi.

II. Kür dağarast çökəkliyi fiziki-coğrafi vilayəti 6. Qanıx-Əyriçay 7. Ceyrançöl—Acmohur 8. Qazax-Qarabağ 9. K üdrü-Şirvan 10. Arazboyu 11. K ür-A raz

IV. Lənkəran fiziki-coğrafi vilayəti 16. Lənkəran ovalığı 17. Talış dağlan V. Orta Araz (Naxçıvan) fiziki-coğrafi vilayəti 18. Şərur-O rdubad 19. G ünnüt-Q apıaq

III. Kiçik Qafqaz fiziki-coğrafi vilayəti 12. Gəncə dağlıq 13. Dağlıq Qarabağ 14. Vulkanik yayla 15. Həkəri 151

§8.

Böyük Qafqaz fızıkı-cografı vilayəti

gilli—şistli, qumdaşlı, əhəngdaşlı süxurlarından təş kil olunm uşdur. Dağətəyi düzənliklərdə Dördüncü dövrün çöküntüləri qalın örtük əmələ gətirir. Böyük Qafqazm cənub və cənub-şərq yamacı 8-9, qalan əraziləri 7-8 bala qədər seysmikliyə malikdir. Respublikamızda m övcud olan palçıq vulkanlarının böyük əksəriyyəti bu təbii vilayətdə (əsasən, Qobustan-Abşeronda) yerləşir. Təbii sərvətlərdən neft və təbii qaz (Abşeron, Qobustan, Siyəzən), polimetal (Filizçay), yanar şıst, tikinti m ateriallan, m ineral sular və s. geniş yayılmışdır. Böyük Qafqaz fiziki-coğrafi vilayətində düzənliklərdən yüksək dağlığa doğru yarımsəhra və quru çöl iqlimindən dağ-tundra iqliminədək respublikamızda mövcud olan bütün iqlim tiplərinə rast gəlmək m ümkündür. Yanvar ayının orta temperaturu düzənliklərdə 0°C-dən yüksək, 2000 m hündürlükdə -5°C, 3000 m -dən yüksəkdə -10°C-dən aşağıdır. İyul ayının orta tem peraturu yüksəkliyə doğru +30°C ilə 0°C arasında, orta illik temperatur uyğun olaraq +14°C ilə 0°-5°C arasmda dəyişir. Yağıntıların miqdarı 150-200 m m -dən 1000-1600 m m -ə qədər dəyişir.

Böyük Qafqaz fiziki-coğrafi vilayəti respublikamı zın şimal və şimal-şərq hissəsini əhatə edir, 27 m -dən (Xəzər sahili) 4466 m -ə qədər (Bazardüzü zirvəsi) yüksəlir. Vilayətin əsas hissəsini Baş Qafqaz (Baş suayrıcı) silsiləsi tutur. Qərb hissəsi (Tinov-Rossodan Babadağa qədər) hündür (zirvələrin hündürlüyü 3000-3500 m -dən yüksək), şərq hissəsi Xəzər dənizinə tərəf tədricən alçalan və bir neçə qo la bölünən dağlıq ərazidir. Suayrıcı silsiləyə paralel olaraq şimalda Yan silsilə yerləşir və o, şimal-şərqə doğru kəskin surətdə alçalaraq Qusar maili düzənliyinə qovuşur. Xəzər sahili boyu Şollar düzü və Sam ur-Dəvəçi (Şabran) ovalığı uzanır. Suayrıcı silsilənin cənubunda Niyaldağ və Qovdağ silsilələri, cənub-şərqində Qobustan alçaqdağlığı, Ləngəbiz silsiləsi, Ələt tirəsi və Abşeron yanm adası yerləşir. Bu vilayətin yüksək və orta dağlıq hissəsi Mezozoy erasının Yura və Tabaşir, alçaq dağlıq isə Tabaşir və Kaynozoy erasının Paleogen, Neogen yaşlı 152

Çay şəbəkəsi nisbətən sıxdır. Çayların əksə riyyəti Baş suayrıcı silsiləsindən başlayır. Çayları birbaşa Xəzər dənizinə axan çaylara (Samur, Qusarçay, Qudyalçay, Qaraçay, Vəlvələçay, Gilgilçay, Ataçay), Kürün hövzəsi çaylarına (Katex, Mazım, Kişçay, Şinçay, Əyriçay, Əlicançay, Türyançay), Şirvan zonası çaylarma (Girdimançay, Göyçay, Ağsuçay), Q obustan-A bşeron zonası çaylarm a (Sumqayıtçay, Ceyrankeçməz, Pirsaat) bölünür. Vilayətin dağ gölləri (Tufangöl) kiçik və şirinsuludur. İri gölləri düzənliklərdə yerləşir və şorsu ludur (Masazır, Böyükşor, Binəqədi, Ağzıbirçala). Təbii vilayətin torpaq, bitki örtüyü və m üvafiq olaraq landşaft tipləri yüksəklik qurşağm a uyğun yerləşir. Şollar düzündə m eşə-çəm ən (intrazonal landşaft-qrunt sularının səthə yaxınlığı ilə bağlı; allüvial çəm ən-m eşə torpaqları); Sam ur-Dəvəçi ovalığı, Qobustan-A bşeronda yarım səhra və quru çöl (boz, boz-qonur torpaqlar); dağətəyi zonada (500-800 m hündürlüyə qədər) dağ çölləri (şabalıdı, qismən qəhvəyi və dağ-qara torpaqlar); 500-800

m -lə 1800-2200 m yüksəkliklər arasm da dağ meşələri (qonur və qəhvəyi dağ-m eşə torpaqları); 1800-2200 m -lə 3000 m hündürlüklər arasm da dağ-çəm ən (çimli və torflu dağ-çəm ən torpaqları); 3000 m -dən yüksəkdə nival (3900 m -d ən yüksəkdə daimi qar və buzlaq) landşaftları yerləşir. Böyük Qafqaz fiziki-coğrafi vilayətində Altıağac, Şahdağ, Abşeron milli parklan, Zaqatala, İlisu, İsmayıllı, Pirqulu, Qobustan qoruqları yerləşir. Böyük Qafqaz fiziki-coğrafi vilayətinin m ürəkkəb təbii şəraiti, onun daxilində aşağıdakı fiziki-coğrafi rayonları ayırmağa imkan verir: 1. Sam ur-Dəvəçi (Şabran) 2. Qonaqkənd 3. Zaqatala-Lahıc 4. Şamaxı (Dağlıq Şirvan) 5. Qobustan-Abşeron

§9 .

Kiçik Qafqaz fizikicoğrafi vilayəti

Kiçik Qafqaz dağ sisteminin cənub-şərq hissəsi respublikamızın Kiçik Qafqaz təbii vilayətini təşkil edir. O, şərqdən və şim al-şərqdən Kür çökəkliyi təbii vilayəti, qərbdən Ermənistan, cənubdan Araz çayı ilə əhatə olunur. Enlik istiqam ətdə uzanan M urovdağ silsiləsi (Gamışdağ - 3724 m) bu vilayəti iki hissəyə - Şim al-Şərq və Cənub-Şərq hissələrinə ayırır. M u rovdağın qərbindən şim al-qərbə doğru Şahdağ (Qaraarxac - 3062 m), cənub-qərbə doğru Şərqi Göycə (Kətidağ - 3427 m) silsilələri uzanır. M urov dağdan cənubda Qarabağ silsiləsi (Böyük Kirs 2725 m) Araz çayının dərəsinə qədər uzanır. Qara bağ silsiləsindən qərbdə hündürlüyü 2000-3000 m -ə çatan Qarabağ vulkan yaylası yerləşir. Respublika ərazisində Alt Paleozoy yaşlı (400-450 m ln il) süxurlar bu vilayətdə - Tovuz rayonu (Zəyəmçay hövzəsi) ərazisində üzə çıxır. Vulkan yaylasm da Neogen və Dördüncü dövrün vulkan süxurları geniş yayılmışdır. Yayladakı ən böyük sönmüş vulkanlar Böyük İşıqlı, Qızılboğaz və Gəlinqayadır. Yaylanın ən uca zirvəsi Dəlidağdır (3616 m) Vulkan yaylası istisna olmaqla dağətə yindən yüksəyə qalxdıqca süxurlarm yaşı artır. Kiçik Qafqaz vilayəti fəal seysmik zonaya daxildir. Gəncəbasar zonası 8-9 bal, digər ərazilər 7 bala qədər zəlzələ qurşağm a daxildir. Bu vilayət faydalı qazıntılarla zəngindir. M aqmatik süxurlarm səthə çıxdığı ərazilərdə filiz. faydalı qazıntılar - dəm ir (Daşkəsən), alunit (Zəylik, Alunitdağ), polimetal (Mehmana), civə (Şorbulaq, Ağyataq, Löhçay), mis, molibden, digər ərazilərdə mərmər, tikinti materialları, mineral sular (Kəlbəcərdə İstisu, Şuşada Şırlan və Turşsu) geniş yayılmışdır. Kiçik Qafqazda iqlim xüsusiyyətləri yüksəkliyə uyğun dəyişir. Dağətəyi və alçaq dağlıqda m üla yim -isti (orta illik tem peratur +10°C, yağıntılar 300-400 mm), orta dağlıqda soyuq (orta illik tem peratur +5°C, yağıntılar 600 mm), yüksək dağlıqda d ağ-tundra (orta illik tem peratur 0°C-dən aşağı, yağıntılar 800-900 mm) iqlim tipləri m övcuddur. Çay şəbəkəsi sıxdır və onlar Kür (Ağstafaçay,

153

AZƏRBAYCANRESPUBLİKASININ FİZİKİ COĞRAFİYASI

■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ i

Əsrikçay, Zəyəmçay, Şəmkirçay, Gəncəçay, Kü rəkçay, Tərtərçay və s.) və Araz (Köndələnçay, Həkəriçay, Oxçuçay və s.) çaylarının qollarını təşkil edir. Burada olan göllər: Böyük və Kiçik Alagöllər, Qaragöl, Göy göl, Maralgöl və s. Landşaft tipləri şaquli qurşaqlığa tabedir. 600 m yüksəkliyə qədər dağ çölləri (şabalıdı, qəhvəyi torpaqlar), 600-1800 (2000) m yüksəkliklər arası dağ meşələri (qonur və qəhvəyi dağ-m eşə torpaqları), 2000-3000 m hündürlüklər arası dağ çəmənləri (çimli, torflu dağ-çəm ən torpaqları), daha yüksəkdə nival qurşaq yerləşir. Kiçik Qafqaz fiziki-coğrafi vilayətində Göygöl milli parkı, Qaragöl və Bəsitçay qoruqları yerləşir. Kiçik Qafqaz fiziki-coğrafi vilayəti təbii xüsusiyyətlərin m ürəkkəbliyi ilə bağlı olaraq aşağıdakı fiziki-coğrafi rayonlara ayrılır: 1. Gəncə dağlıq; 2. Qarabağ dağlan; 3. Vulkanik yayla; 4. Həkəri rayonu.

§10.

Kür dağarası çökəkliyi fizikicoğrafi vilayəti Bu vilayət Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz və Talış dağ sistemləri arasındakı çökəkliyi tutm aqla respublika ərazisinin 1/3-ni əhatə edir. Qərbdə Qarayazı düzündən şərqdə Xəzər sahilinə qədər uzanır. Vilayətin ən h ündür hissəsi qərbdə Ceyrançöl-Acınohurda, ən alçaq hissəsi Xəzər sahillərindədir. Kür çökəkliyi fiziki-coğrafi vilayətinin səthi

154

ham ardır və Kaynozoy yaşlı çöküntülərlə örtülm üşdür. Ceyrançöl-Acınohurda Neogen yaşlı, K ür-Araz ovalığında Dördüncü dövr yaşlı süxurlar yayılmışdır. Dağətəyi düzənliklərdə (Şirvan, Qarabağ, Mil) çaylarm gətirdiyi çöküntülər, şərq hissədə dəniz çöküntüləri üstünlük təşkil edir. Vilayətin əsas təbii sərvətləri neft və təbii qaz (Cənub-Şərqi Şirvan, M uradxanlı, Mollakənd), müalicə palçığı, dünyada yeganə müalicə nefti (Naftalan), tikinti materialları və s.-dir. Fiziki-coğrafi vilayətdə, əsasən, qışı m ülayim keçən yarım səhra və quru çöl iqlimi hakimdir. Qarux-Əyriçay qışı quraq keçən m ülayim -isti iqlimə malikdir. Orta iyul tem peraturu +27°C-dən yüksək, orta yanvar tem peraturu 0 - +3°C, orta illik tem peratur +14,5°C-dir. Yağıntıların orta illik m iqdarı 200-400 mm, buxarlanm a qabiliyyəti 1200 m m -dən artıqdır. Çay əmələgəlmə imkanı yoxdur. Çaylar (Kür, Araz və onların qolları) tranzitdir. Müxtəlif mənşəli göllər çoxdur. Ən iriləri: çay-dərə (axmaz) mənşəli Sarısu, Hacıqabul, Ağgöl, Mehmangöl, həm çinin Candargöl, Acmohur və s. Kürboyu tuqay meşələri, Qanıx-Əyriçay vadisi və Sultanbud meşəsini (intrazonal landşaft) çıxmaqla bütün ərazilər yarım səhra və quru çöl landşaftına malikdir. Əsas torpaqları boz, boz-çəm ən, boz-qonur torpaqlarıdır. İntrazonal landşaftda allüvial çəm ən-m eşə, qrunt sularının səthə yaxm olduğu ərazilərdə şoran torpaqlar yayılmışdır. Bu vilayətdə torpaqlarm

nH H B B İ meliorasiyasma böyük ehtiyac var. Ərazi respublikam ızın əsas kənd təsərrüfatı ra yonudur. Ovalığın 80%-i antropogen landşafta çev rilmişdir. Becərilməyən ərazilər (CeyrançölAcmohur və s.) qış otlaqları kimi istifadə olunur. Kür çökəkliyi fiziki-coğrafi vilayətində Şirvan və Ağgöl milli parkları, Qarayazı, Eldar şamı, Türyançay, Korçay, Qızılağac qoruqları var. Kür çökəkliyi fiziki-coğrafi vilayəti aşağıdakı fiziki-coğrafi rayonlara ayrılır: 1. Qanıx-Əyriçay; 2. Ceyrançöl-Acınohur; 3. Qazax-Qarabağ; 4. Küdrü-Şirvan; 5. Arazboyu; 6. Kür-Araz.

§ 11.

Lənkəran fizikicoğrafi vilayəti

Bu təbii vilayət respublikamızın cənub-şərqində yerləşir. Şimaldan və şim al-şərqdən Kür-A raz ovalığı, şərqdən Xəzər dənizi, cənub və qərbdən iranla əhatə olunur. Relyefinə görə Talış dağlarma və Lənkəran ovalığına bölünür. Talış dağları (Kömürgöy - 2493 m) və ona paralel olan Peştəsər və Burovar silsilələri Paleogen, Neogen və qismən də təbaşir yaşlı vulkanogen çökmə süxurlardan, Lənkəran ovalığı D ördüncü dövrün çay və dəniz çöküntülərindən təşkil olm uşdur. Vilayətin əsas təbii sərvətləri tikinti materialları və mineral sulardır. Vilayətdə, əsasən, yayı quraq keçən m ülayim -isti, daha yüksəkdə quru çöl iqlimi səciyyəvidir. Ovalıqda orta illik tem peratur +14°C, dağlıq hissədə +6°C-dir. Yağıntıların orta illik miqdarı 400-1600 (1800) m m -dir. Çay şəbəkəsi sıxdır. Çayları Talış dağlarından başlayır və birbaşa Xəzərə tökülür. Çayların qidalanmasında yağış sulan və yeraltı sular əsas yer tutur. İri çaylan Viləşçay, Lənkərançay, Təngərud, Astaraçay və Bolqarçaydır (Korçaydır). Əsas landşaft tipləri: düzən və dağ meşələri, dağ çölləri. Meşələr növ tərkibinə görə zəngindir. Burada bitən 150 növ ağac və kol bitkisinin 36 növü relikt və endem ikdir (dəmirağac, azat, güləbrişin, Xəzər şanagülləsi və s.). Lənkəran fiziki-coğrafi vilayətində Hirkan milli parkı yerləşir. Lənkəran fiziki-coğrafi vilayəti Lənkəran ovalığı və Talış dağları fiziki-coğrafi rayonlarına ayrılır.

155

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ FİZİKİ COĞRAFİYASI

§ 12.

Orta Araz fizikicoğrafi vilayəti

tem peraturu +27, +28°C-dir (mütləq m aksim um +44°C). Yağıntının illik m iqdarı Arazboyu düzənliklərdə 200-300 mm, orta dağlıqda 400-600 mm, yüksək dağlıqda 800-900 m m -ə çahr. Orta Araz fiziki-coğrafi vilayətində iki əsas iqlim tipi m övcuddur. Düzənliklərdə qışı soyuq keçən yarım səhra və quru çöl iqlimi, dağlarda yayı quraq keçən soyuq iqlim tipi hakimdir. Çayları Arazm sol qollarmı (Arpaçay, Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay, Ordubadçay) təşkil edir. Əsasən, qar, yağış (53%) və yeralü sularla qidalanır. Araz su qovşağı və A rpaçay su anbarından suvarm ada istifadə edilir. Nisbətən iri gölləri Batabat, Qanlıgöl, Göy göl və s. şirinsulu dağ gölləridir. Landşaft tipləri özünəməxsus hündürlük qurşaqlığına uyğun yerləşir. Arazboyu düzən liklərdə yarım səhra və quru çöl, dağlıq ərazidə dağ çölləri (bəzən 2400-2500 m yüksəkliyə qədər ərazini əhatə edir), dağ çəmənləri, subnival və nival landşaft yayılmışdır. Meşələr talalar şəklində, əsasən, çay vadilərində yerləşir, ərazinin 0,5%-ni təşkil edir.

Bu vilayət Dərələyəz və Zəngəzur dağları suayrıcısı ilə Araz çayı arasında yerləşir. H ündürlüyü 600 m -lə 3904 m (Qapıçıq) arasında dəyişir. Ərazinin 60%-dən çoxu 1000 m -dən yüksəkdə yerləşir. Arazboyu düzənlik Sədərək, Şərur, Böyükdüz, Yaycı, Ordubad düzənliklərindən ibarətdir. Arazboyu düzənliklərdə çökmə, dağlıq ərazilərdə Paleogen dövrünün vulkan mənşəli süxurları üstünlük təşkil edir. Paleozoy dövrünə aid ən qədim süxurlar Sədərək qalxmasında səthə çıxır. Təbii vilayət fəal seysmik zonada yerləşir. Zəngəzur dağlarm da zəlzələnin gücü 9 bala çatır. Bu fiziki-coğrafi vilayətdə təbii sərvətlərdən mis, molibden, polimetal filizlər, sürmə, mərgüm üş, kobalt, titan, volfram, daşduz, travertin, mərmər, tuf, gips, mineral sular (Badamlı, Sirab, Vayxır, Darıdağ) geniş yayılmışdır. Təbii vilayətin iqlimi kəskin kontinentaldır. Arazboyu düzənliklərdə orta yanvar tem peraturu -4°C, -6°C (mütləq m inim um -33°C), orta iyul 156

Orta Araz fiziki-coğrafi vilayətində O rdubad milli parkı, Şahbuz qoruğu yerləşir. Orta Araz fiziki-coğrafi vilayəti Şərur-O rdubad (1000 m hündürlüyədək) və G ünnüt-Q apıcıq (Naxçıvan dağları; 1000 m -d ən yüksəkdə) fiziki-coğrafi rayonlarına bölünür.

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

AZƏRBAYCANRESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏSOSİAL COĞRAFİYASI

I Fəsil TƏSƏRRÜFATIN ƏRAZİ TƏŞKİLİNƏ TƏBİİ ŞƏRAİTİN TƏSİRİ

B a la k ə n

CandargoI

tfo v o z'

Samux

Gədəbəy G ö y g ö l / G o ra n b o y W rv

İB P

N aftalan /

fə rte r A ğ d ə rə

• K ə lb ə c ə r

§ı.

Azərbaycan Respublikasının iqtisadi-coğrafi mövqeyi İqtisadi və sosial coğrafiya təsərrüfatı əhali və ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqədə öyrənir, onun ərazi təşkili prinsiplərini elmi cəhətdən əsaslandırır. Ölkənin, rayonun ərazisinin onun iqtisadi inkişafına təsiri xüsusiyyətləri - iqtisadi inkişafa təsir göstərən m üsbət və mənfi amillərin cəmi -

158

XocajL^Ağdar XANKƏNDş

Xoçav<

^ ( JıŞ u şa L açffw ^7 Q ıv ra q ’t x

|“A r a z ”

qovşağının su anb.

İRAN İSLAM FlE

◄

Şəkil 122. Azərbaycan Respublikasının siyasi-inzibati xəritəsi.

159

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI H H H h h S S H R S B B B H H B H B h h BSI

iqtisadi-coğrafi mövqe (İCM) anlayışım əks etdirir. İCM fiziki-coğrafi m övqedən fərqli olaraq tez-tez dəyişə bilər. D ünyanın siyasi həyatında baş verən hadisələr, elm i-texniki tərəqqi, yeni nəqliyyat sistemlərinin yaradılması, qonşu ölkələr arasındakı m ünasibətlər və s. İCM-ə təsir göstərir. Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazanandan sonra Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin təşəbbüsü və səyi nəticəsində "Böyük İpək yolunun" - Avrasiya (Transqafqaz) nəqliyyat dəhlizinin - bərpası, Xəzər hövzəsində dünyanın böyük neft-qaz rayonlarından birinin kəşfi və s. ilə bağlı ölkəmizin geosiyasi mövqeyinin əhəmiyyəti artmışdır. Respublikamızın İCM -nin əlverişli cəhətləri: Xəzər və Qara dənizlərin arasm da, Avropa və Asiyanın qovşağmda yerləşməsi; geniş imkanlara malik Rusiya (həm zəngin təbii ehtiyatlar, həm də böyük satış bazarı), dostluq m ünasibətində olan Türkiyə və İran dövlətləri ilə qonşuluq; subtropik və qismən mülayim iqlimə malik olması və s.-dir. İCM -in əlverişsiz cəhətləri: dünya okeanına birbaşa çıxışın olmaması; Ermənistanla qonşuluq və s.-dir. İnzibati-ərazi bölgüsü. H ər bir dövlətin inzibati idarə olunmasım asanlaşdırmaq, təsərrüfatın ərazi təşkilini optim allaşdırm aq üçün onun sahəsi inzibati-ərazi vahidlərinə bölünür. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına görə (12 noyabr 1995-ci il) dövlətimiz tərkibində Naxçıvan MR olan unitar respublikadır. Hazırda respublikam ızda inzibati cəhətcə 66 kənd rayonu, 77 şəhər (o cüm lədən 11 respublika və 3 m uxtar respublika tabeli şəhər), 258 qəsəbə, 4253 kənd vardır (şəkil 122).

§2 .

Təbii şərait və təbii ehtiyatlar Təbii şərait ətraf m ühitin xassələrinin m əcm usudur (coğrafi mövqe, iqlim, daxili sular, torpaq və bitki örtüyü, heyvanlar aləmi, təbii ehtiyatlar). Təbii şərait təsərrüfatın bütün sahələrinə, insanın həyat şəraitinə müxtəlif dərəcədə m üsbət və ya mənfi təsir göstərir. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının bol Günəş işığı və istisi alması enerjiyə qənaət etməyə, isti qış paltarlarm a çəkilən xərci azaltmağa, istisevər bitkilərin inkişafına əlverişli şərait yaradır. Lakin buxarlanm a qabiliyyətinin yüksək olması suvarm a sistemlərinin tikintisi üçü n əlavə xərclər çə kilməsini tələb edir. Dağlıq relyef ərazinin mənimsənilməsini çətinləşdirir, terraslaşdırm a aparm a zərurəti yaradır. Bununla yanaşı, özünəməxsus iqlim şəraiti yaratm aqla yay otlaqları və rekreasiya resurslarım formalaşdırır. Təbii şərait tarixən insan fəaliyyətinin təsirinə m əruz qalır və dəyişir. Təbii ehtiyatlardan istifadə (təbii ehtiyatlara tələbatın artması, yeni yataqların istifadəyə verilməsi) nəticəsində onlar azalır. Əvvəllər istifadə olunm ayan torpaqlar istifadəyə verilir, eroziya güclənir, hava və su hövzələri, torpaqlar çirklənir və yararsız hala düşür, ekoloji böhran yaranır. insan həm də təbii şəraiti yaxşılaşdırır: səhra və yarım səhralara su çəkir, qoruyucu meşə zolaqları salır və s. Elmi-texniki inqilab dövründə insanların texniki imkanları daha da artdığından təbii şəraitin dəyişməsi daha surətlə baş verir. O dur ki, bu imkanları elmi cəhətcə əsaslandırm aq və təbii m üvazinəti gözləmək lazımdır. Təbii ehtiyatlar (resurslar) - istehsala cəlb olunaraq, onun xammal və enerji bazasım təşkil edən təbii kom ponentlərdir. Təbii ehtiyatlar

160

Balakən Z a q a ta la

£ 1 Xaçmaz Qusar

Ryazan Qəbələ Şəmkir

İsmayıllı

IƏÇEVER Ağdaş

Gədəbəy ^

SUMQAYIT

Şamaxı Qobustan

G öyçay

Goranboy o

A Tərtər

Bərdə

H a c ıq a b u l "

Agdamo r a M Xocalı Q km Xankəndim, Xocavənd Beyləqan

Şuşao^5 I-aP" °

Şahbuz

Kürdəmir

Ağcabədi

Kəlbəcər

Zərdab

Qubadlı °

0 o0

Sabirabad Saatlı

o Q

Salyan^ Biləsuvar

F İZ U İİ

. q ,. V C ə b ıa y ıl^ ^

Cəlilabad

NAXÇf

Masallı

Zəngilaı Yardımlı Lerik,

Lənkaran

Neft

Bant

Qaz

Mərgümüş

▲

Dəm ir filizləri

Əhəngdaşı

Xromit filizləri

Mərmər

Bentonit gili

M olibden

□

K ükürd kolçedanı

□

Sement xammalı

Alunit

Daş duz

Perlit

Q ■ i

Mis

Dolomit

Polimetallar

Gips

M ineral bulaqlar

Civə

Travertin

Qızıl

^Astara Çınqıl

▲ Şəkil 123. Azərbaycan Respublikasının təbii-ehtiyatları. insanların istifadə etdikləri və edə biləcəkləri bütün nemətləri özündə birləşdirir. O, tükənən və tükənm əyən növlərə bölünür. Tükənməyən təbii resurslardan (Günəş, geotermal, külək və s. enerjisi) istənilən qədər istifadə oluna bilər. Lakin bəşəriyyət tükənm əyən təbii sərvətlərdən hələ geniş istifadə

edə bilmir. Tükənən təbii resurslar bərpa olunan (torpaq, hava, su, bitki və heyvanlar) və bərpa olunmayan (mineral sərvətlər) ehtiyatlara bölünür. Təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə etmək üçün onlar təsərrüfata yararlılıq cəhətdən qiymətləndiril-

161

AZƏRBAYCANRESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏSOSİAL COĞRAFİYASI

məlidir. Bunun üçün aşağıdakı şərtlər nəzərə almır: 1. Ehtiyatlar və onların cəmlənməsi; 2. Keyfiyyəti, tərkibi; 3. Məhsul vahidinə çəkilən xərclər; 4. Ərazinin məskunlaşması və mənimsənilməsi; 5. Nəqliyyat şəraiti və xərci; 6. Ətraf m ühitin mühafizəsi imkanları. Təbii ehtiyatlan tərkibinə görə m ineral (yerdən çıxarılan faydalı qazıntılar), torpaq, su, bioloji, iqlim, geotermal və s. növlərə ayırırlar. Mineral resurslar (faydalı qazıntılar) yanacaq-energetika, metallurgiya, kimya və s. sənaye sahələri üçün xammal bazası olmaqla, cəmiyyətin iqtisadi inkişafının əsasım təşkil edir. Respub likamızın geoloji quruluşunun mürəkkəbliyi burada həm filiz (əsasən dağhq ərazilərdə), həm də qeyri-filiz (düzənlik ərazilərdə) mənşəli faydalı qazıntıların yaranmasına səbəb olmuşdur (şəkil 123). Respublika ərazisinin 70%-i neft və təbii qaz cəhətdən perspektivlidir. Neft və qaz yataqları həm quruda (Qobustan-Abşeron, Siyəzən, Muradxanlı, Mollakənd, Ceyrançöl, Gürgan-Zirə, Qaradağ), həm də dənizdə (Azəri, Günəşli, Çıraq, Şahdəniz) yerləşir. Hazırda neft və kondensat (neft və təbii qazm birlikdə olduğu yataqlar) ehtiyatlarının 9/10-dan çoxu dəniz yataqlarının paym a düşür. Respublikamızın iqtisadi əhəmiyyətli digər faydalı qazıntıları alunit (Zəylik; ehtiyatına görə dünyada II), polimetal (Zaqatala-Balakən Filizçay, Kiçik Qafqaz - Mehmana, Naxçıvan Gümüşlü), dəm ir (Daşkəsən), molibden (Parağaçay, Qapıçıq), civə (Şorbulaq, Ağyataq), qeyri-filizlərdən bentonit gili (Daş Salahlı), seolit (Tovuz), gips (Goranboy-Ağcakənd), daş duz (Nehrəm), yodlu-brom lu su (Neftçala-Xıllı, Böyükşor, Şirvan), mineral və termal sulardır. İqlim resurslan istisevən bitkilərin (pambıq, çay, zeytun, sitrus və subtropik bitkilər və s.) inkişafına və hətta Şirvan, Mil, M uğan, Qarabağ düzləri, Lənkəran ovalığı, Abşeronda eyni torpaq sahəsindən ildə iki-üç dəfə m əhsul götürm əyə imkan verir, meyvələrdə yüksək şəkərlilik yaradır. Yağıntıların əsas hissəsi ilin soyuq dövründə 162

düşdüyündən vegetasiya dövründə süni suvarm aya ehtiyac duyulur. Fəal tem peratur (aqroiqlim resursları; orta sutkalıq tem peraturu +10°C-dən yuxarı olan tem peraturların cəmi) 4000-4700°C arasm dadır. Qışm mülayim, şaxtasız keçməsi istehsal və məişət xərclərim azaldır. Su ehtiyatları təsərrüfatın inkişafı və yerləşməsinə təsir edən əsas amillərdəndir. Respublika təsərrüfatının illik su tələbatı 17-18 km 3-dur. Bunun 14 km 3 kənd təsərrüfatında suvarm aya sərf olunur. Çaylarımızın potensial enerji ehtiyatı 37 milyard kilovatdır. Respublikamız su qıtlığı ilə üzləşən ölkələrdəndir. Su probleminin həlli yolları: çaylarm rejiminin tənzimlənməsi (su anbarlarının sayırım artırılması); suvarm a sistemlərinin təkmilləşdirilməsi (kanallara beton örütklərinin çəkilməsi); sənaye müəssisələrində dövriyyəli-qapalı su təchizatına keçilməsi; sudan qənaətlə istifadə olunması; Xəzərin suyunun şirinləşdirilməsi və s.-dir. Torpaq ehtiyatları sənaye və tikintidə, nəqliyyatda adi tikinti yeri olduğu halda, kənd təsərrüfatında əsas istehsal vasitəsidir. Azərbaycan torpaq ehtiyatı qıt olan dövlətlərdəndir. Dünyada hər nəfərə 0,24 ha, Azərbaycanda 0,22 ha əkin sahəsi düşür. Respublikamızın torpaq ehtiyatları 8,6 mln. ha, kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaqlar 4,2 mln. ha-dır. Əhalinin sayının artımı, sənaye və digər sahələr üçün torpaq sahəsinin ayrılması adambaşına düşən əkin sahəsini azaldır. Təbii bitki ehtiyatları heyvandarlıq üçün yem bazası, tikinti və mebel sənayesi üçün xammal (palıd, vələs, fıstıq, şabalıd), həm də qiymətli təbii dərm an mənbəyidir. Respublikamız meşə ehtiyatları ilə zəif təm in olunm uşdur. Meşələr respublika ərazisinin 11%-ni tutur. Adambaşma dünyada 0,7 ha, respublikam ızda isə 0,12 ha meşə sahəsi düşür. Qiymətli ov heyvanları və balıqlar iqtisadi əhəmiyyətli bioloji sərvətlərdir.

§3 .

Əhali və əmək ehtiyatları Əhali həm istehsalçı, həm də istehlakçı olub, cəmiyyətin əsas m əhsuldar qüvvəsidir. A zərbaycanın əhalisinin sayı m üxtəlif tarixi dövrlərdə dəyişm işdir (şəkil 124). A zərbaycan Rusiya və İran tərəfindən işğal olunanda (1828-ci il) Şimali A zərbaycanın əhalisinin sayı 1 m ln, 1913-cü ildə 2,3 m ln olm uş, h azırd a isə 9,4 m ln nəfərdən çoxdur (2013-cü il). Azərbaycanlılar Altay dil ailəsinin türk dil qrupunun oğuz qoluna m ənsub olan xalqdır. D ünyanın 56 ölkəsində 45 m ln-dan çox (bəzi m əlum atlara görə 50 m ln-dan çox) azərbaycanlı yaşayır (İranda rəsmi m əlum ata görə 23, qeyrirəsmi m əlumata əsasən 30 m ln-dan çoxdur). Əhalinin təbii artım ı m üəyyən vaxt ərzində (adətən, 1 il) hər m in nəfərə anadan olan və ölən insanlar arasındakı fərqdir. Təbii artım iqtisadi, sosial, hərbi-siyasi şərait, m illi xüsusiyyətlər və s. bağlıdır. Tarixən A zərbaycanda doğum

yüksək olm uşdur (hər m in nəfərə 40-50 nəfər). Ö lüm ün yüksək olduğu illərdə təbii artım az (1913-1920, 1936-1938, 1941-1945) olm uş və ya əhalinin sayının azalm ası baş verm işdir. Bu dövrlərdə olan proseslər əhalinin cins və yaş tərkibinə də ciddi təsir göstərm işdir. Son dövrdə (1990-cı ildən sonra) əhalinin sayı artsa da, sosial-iqtisadi və siyasi proseslərlə bağlı təbii artım sürəti, doğulanların kəskin azalması hesabına aşağı düşm üşdür. XX əsrin 80-ci illərində hər m in nəfərə doğulanların sayı 26-27, ölənlərin sayı 7-8, təbii artım 19-20 nəfər, 1998-ci ildə hər m in nəfərə doğulanların sayı 15,7, ölənlər 5,9, təbii artım 9,8 nəfər olduğu halda, 2013-cü ildə hər m in nəfərə doğulanlar 18,6, ölənlərin sayı 5,8, təbii artım 12,8 nəfər olm uşdur. O rta öm ür 74,2 ildir. Əhalinin mexaniki hərəkəti (miqrasiya) müxtəlif səbəblərdən (iqtisadi, siyasi, hərbi və s.) əhalinin yerdəyişməsidir. Miqrasiya daxili (ölkədə bir yaşayış məntəqəsindən digərinə köçmək), xarici (ölkələr arası), daimi, mövsümi, m üvəqqəti olur. Ölkəyə (məntəqəyə) gələnlər (immiqrantlar), ölkədən (məntəqədən) gedənlərdən (emiqrantlar) çoxdursa mexaniki artım, əksinə olduqda mexaniki azalma baş verir. Azərbaycanda iri şəhərlərin, xüsusilə Bakının əhalisinin artım ında miqrasiyanın rolu böyükdür. 1960-1989-cu illərdə mexaniki azalma hesabma hər il Azərbaycanın əhalisinin sayının artımı 40 min ◄ 9356

Şəkil 124. Azərbaycan Respublikasında əhalinin dinamikası.

- şəhər əhalisi, mln nəfər

- kənd əhalisi, mln nəfər

163

AZƏRBAYCANRESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏSOSİAL COĞRAFİYASI

nəfər aşağı düşürdü. 1988-ci ildən sonra həm daxili (Qarabağ və sərhəd rayonlarından köçmə), həm də xarici (Ermənistan və digər keçmiş sovet respublikalarından) miqrasiya güclənmişdir. Miqrasiya prosesi idarə edilmədikdə, sosialiqtisadi problem lər yaranır. Əhalinin cins-yaş tərkibində uyğunsuzluq, ailə problemləri, işsizlik və ya işçi qüvvəsinin çatışmazlığı özünü göstərir.

Əhalinin cins və yaş tərkibi. Bir çox ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da anadan olan uşaqlar arasında oğlanlar üstünlük təşkil edir. Lakin sonrakı yaş tərkibində onların payı azalır. 1940-cı illərə qədər əhalinin d n s tərkibində kişilər üstünlük təşkil edirdi. 2009-cu ildə kişilər ölkə əhalisinin 49%-ni, qadınlar 51%-ni təşkil etmişdir. Təbii arüm ı yüksək olan ölkələrdə aşağı yaş qrupu (14 yaşa qədər) üstünlük təşkil edir. Təbii artımı sabitləşməyə doğru gedən ölkələrdə bu yaş qrupu azalır, yuxarı yaş (60-65 yaşdan çox) qrupunun payı artır. Bu proses respublikam ızda da getməkdədir.

Əhalinin milli tərkibi. Azərbaycan çoxmillətli ölkədir. Burada tarixi-coğrafi xüsusiyyətlərlə bağlı 80-dən çox millət və xalqın nümayəndələri məskunlaşmışdır. Əhalinin 90%-ən artığını azərbaycanlılar təşkil edir. Digər xalqlardan rus, yəhudi, gürcü, tat, talış, udin, avar, kürd və s. göstərmək olar. Ruslar Azərbaycana XIX əsrin II yansmda, ermənilər 1828-ci ildən köçürülmüşdür. Abşeronda neft sənayesinin inkişafı mərhələsində bir çox millətlərin Azərbaycana axım güclənmiş, milli tərkibin daha mürəkkəb olmasına səbəb olmuşdur. Əhalinin ərazi üzrə yerləşməsi - məskunlaşması qeyri-bərabərdir. Ərazinin hər km 2-nə düşən əhalinin sayma əhali sıxlığı deyilir. Azərbaycan sıx məskunlaşmış ölkələr sırasındadır. O rta sıxlıq hər km 2-d ə 104 nəfərdir. Bakı şəhər aqlomerasiyasmda bu göstərici yüksək (hər km 2-də 958 nəfərdən çox), dağlıq ərazilərdə, Şirvan və M uğan düzlərinin bəzi yerlərində seyrəkdir (10 nəfərdən az). Əhalinin əsas hissəsi (76%) 500 m hündürlüyə qədər ərazilərdə yaşayır. Ən yüksək yaşayış m əntəqələri Yuxan Bağırsaq (2330 m; Kəlbəcər), Xınalıq (2000 m; Quba) kəndləridir.

164

Urbanizasiya ölkə, rayon, bölgədə şəhər əhalisinin sayının və payının artımı, şəhərlərin rolunun artması, şəhər həyat tərzinin genişlənməsi anlayışım özündə birləşdirir. Urbanizasiya səviyyəsinin göstəricisi kimi üm um i əhalinin tərkibində şəhər əhalisinin payı nəzərə almır. Respublikamızda əhalisinin sayı 5 m in nəfərdən çox olan, işləyən əhalinin əsas hissəsinin qeyri-kənd təsərrüfatında çalışdığı yaşayış məntəqələri şəhər sayılır. İlk şəhərlər cəmiyyətin inkişafında ikinci əmək bölgüsü (sənətkarlıq və ticarətin in kişafı) ilə bağlı yaranmışdır. Sonradan onların sayı artmış, funksiyaları genişlənmişdir. Qədim şəhərlə rimiz Gəncə, Qəbələ, Beyləqan, Şabran, Paytarakan, Bərdə, Şamaxı, Naxçıvan, Bakı və s.-dir. Nisbətən yeni yaranan şəhərlərdən Sumqayıt, Mingəçevir, Şirvan, Naftalan və s. göstərmək olar. Bakı çoxfunksiyalı şəhərdir. XIX əsrin II yansı və XX əsrin 20-ci illərinə qədər Bakı inkişaf sürətinə görə dünyada I yerə çıxmışdır. H azırda Qafqazm ən iri aqlomerasiyasıdır (aqlomerasiya - böyük şəhərin inkişaf edərək ətraf yaşayış m əntəqələri ilə birləşməsi nəticəsində yaranan iri m əskunlaşm a sistemidir). Azərbaycanda urbanizasiya prosesi XX əsrin 60-cı illərindən sürətlənmişdir. Hazırda respublikamızda 77 şəhər var. Onların 11— i respublika və 3-ü MR tabeli şəhərlərdir (Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Şirvan, Yevlax, Lənkəran, Şəki, Naftalan, Xankəndi, Şuşa respublika tabeli, Naxçıvan, Culfa, Ordubad MR tabeli). Azərbaycan əhalisinin 54%-i şəhərlərdə yaşayır. Respublika əhalisinin 28%-i, şəhər əhalisinin 47%-i Bakının payına düşür. Əmək ehtiyatlarına əqli və fiziki cəhətdən sağlam olan 15-60 yaşlı qadınlar, 15-63 yaşlı kişilər aid edilir. Əmək ehtiyatlarının fəaliyyəti nəticəsində təbii xammal m addi nemətlərə çevrilir, mənəvi nem ətlər - elm, m ədəniyyət, incəsənət yaranır. Respublikamızın əhalisinin 68%-ni əmək qabiliyyətli əhali təşkil edir. Sovet hakimiyyəti illərində işlə təm in olunm ayan əmək qabiliyyətli kişilər respublikadan getmiş, Rusiyadan isə qadınlar gətirilmişdir. İş yerləri düzgün planlaşdırılm adığından işsizlik yaranmışdır. H azırda işsizlərin sayı iqtisadi və sosial inkişaf nəticəsində ilbəil azalır.

II Fəsil TƏSƏRRÜFAT SAHƏLƏRİNİN COĞRAFİYASI

1950-ci illərə kimi Azərbaycan, SSRİ-nin əsas neft rayonu olmaqla, istehsal olunan neftin 50-60%-ni verirdi, ikinci D ünya m üharibəsindən sonra m övcud təsərrüfat sahələri (yüngül, yeyinti sənaye, neft-qaz, neft avadanlığı istehsalı) artmış, yeni təsərrüfat sahələri - neft-kim ya, elektrotex nika, əlvan m etallurgiya və s. sahələr yaranm ışdır. Son 30-40 üdə elektrotexnika, cihazqayırma, elektron maşınları istehsalı kimi perspektivli, əmək və elm tutum lu sahələr yaradılmışdır.

§4 .

1990-cı ilə qədər Azərbaycan SSRİ əhalisinin 2,3%-ni, ərazisinin 0,4%-ni təşkil etsə də, neft hasilatının 7,5%-ni, neft-m ədən avadanlığı istehsalının 70%, sintetik spirtin 18%, pambığm 14%, tütünün 13%, üzüm ün isə 18%-ni verirdi.

Təsərrüfatın ümumi səciyyəsi Ölkə təsərrüfatı bir-biri ilə bağlı olan yüzlərlə sahəni özündə birləşdirir və iki əsas sahəyə bölünür. M addi istehsal sahələri - cəmiyyətin m addi tələbatını ödəyən, m addi nemətlər hazırlayan sahələrdir. Bura sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, tikinti, rabitə, ticarət, ictimai iaşə, tədarük sahələri aiddir. Qeyri-istehsal sahələri - birbaşa istehsalda iştirak etməyən, lakin ona m üəyyən form ada təsir göstərən, həm çinin cəmiyyətin digər tələbatını ödəyən sahələrdir. Qeyri-istehsal sahələrinə elm, təhsil, səhiyyə, idm an və bədən tərbiyəsi, mənzil təsərrüfatı, məişət xidməti, idarəetm ə orqanları və s. aiddir. Birinci Dünya m üharibəsinə (1914-1918 illər) qədər Azərbaycan xarici ölkələrlə birbaşa əlaqə saxlayır, dünya bazarm a neft, pambıq, ipək, balıq, qara kürü və s. ixrac edirdi. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanın birbaşa xarici əlaqələri m üm kün deyildi və m əhdud əlaqələr m ərkəz — Moskva vasitəsilə aparılırdı.

Lakin bunlara baxmayaraq, Azərbaycan, Sovet hakimiyyəti illərində təsərrüfat sisteminin birtərəfli olmasına görə fərqlənirdi. Bu dövrdə Azərbaycan ucuz xammal ixrac edən rayona çevrilmişdi. Emaledici, əməktu tum lu, elm tu tum lu sahələr az idi.

Azərbaycanın təsərrüfatı çoxsahəli olsa da, texnoloji cəhətdən tamamlanmayıb. Yanacaq-energetika, neft maşınqayırması, qara metallurgiya, kimya sənayesi aparıcı sahələrdir. Bu sahələr istehsal fondunun 75%-ni əhatə etsə də, sənaye m əhsulunun 40%-ni verirdi. Ümummilli m əhsulun strukturunda sənaye 37,1, kənd təsərrüfatı 23,3, tikinti 8,3, nəqliyyat və rabitə 4, qeyri-istehsal 21% təşkil edirdi. Çoxsahəli kənd təsərrüfatı üçün əlverişli təbü şərait mövcud olsa da, bu imkanlardan lazımi səviyyədə istifadə edilmirdi. Kənd təsərrüfatında a p a n a sahələr — pambıqçılıq, üzümçülük, tütünçülük, baramaçılıq, tərəvəzçilik idi. Bu sahədə ASK (aqrar-sənaye kompleksi) yaradılsa da, onun strukturu texnoloji tələblərə cavab vermirdi. Müstəqillik qazandıqdan sonra bazar iqtisadiyyatının tələbinə uyğun olaraq, kənd təsərrüfatının strukturunda ciddi dəyişiklik yaranmışdır. Lakin maddi-texniki baza hələ çox zəifdir. Azərbaycan təsərrüfatının yenidən qurulm asına və m odem ləşdirilm əsinə ehtiyac duyulur. Bu məqsədlə təsərrüfat sahələrinin strukturu təkmilləşdirilməli, bazar iqtisadiyyatının tələbatına uyğunlaşdırılmalıdır. 165

Sum qayıt

;evir Gədəbəy

Qobust;

G öygöl Ça?1

,B ə rd ;r

Abşeron

[QlOM

T/ƏrtəV; Kəlbəcər

Xbcalt

Beyləqan-

Xocavənd Biləsuvar

Şiahljqz

Neftçal;

Q ubadlı

[Lənkəran

Astara

T ikilib istifadəyə verilən təsərrüfat obyektləri:

Yüngül sənaye obyektləri:

Q j

M odul IES-lar

(y)

SES

M aşınqayırm a m üəssisələri

Sosial xidm ət müəssisələri:

M etallurgiya m üəssisələri

O lim piya idm an kom pleksləri

T ikinti m aterialları istehsalı

M üalicə-diaqnostika m ərkəzləri

(S )

Səhiyyə m üəssisələri

M ebel istehsalı

Yeyinti sənayesi obyektləri: 0

Yüngül sənaye

M ineral və süfrə su la n

Şəkər zavodu

Yağ emalı

Şərab istehsalı

Taxıl m əhsulları emalı

I - Abşeron II - Quba-Xaçmaz III - Dağlıq Şirvan IV - Şəki- Zaqatala V -A ra n VI - Gəncə-Qazax

Nəqliyyat:

Meyvə və tərəvəz konservləri Ət və süd m əhsulları istehsalı

İqtisadi-coğrafi rayonlar:

Neft kəm ən -0 -0 -0 -

Qaz kəməri

—

Su kəməri

* ©

Hava lim anı Limanlar

VII - Yuxan Qarabağ VIII - Lənkəran-Astara IX - Naxçıvan X - Kəlbəcər-Laçın

▲

Şəkil 125. "Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı üzrə dövlət proqramı" (2004-2008) əsasında tikilib istifadəyə verilmiş təsərrüfat obyektləri. 166

M üasir dövrdə respublika təsərrüfatının geriliyinin əsas səbəbləri keçid dövründəki çətinliklər, torpaqların 20%-nin işğal olunması, m üharibə şəraiti və s.-dir. Təsərrüfat sahələrinin hər birinin yerləşməsinə bir neçə amil təsir göstərir. Kənd təsərrüfatı daha çox təbii şəraitdən (iqlim, relyef, torpaq, daxili sular) asılıdır. Sənaye sahələrinin yerləşməsi xammal, yanacaq, su, nəqliyyat, əmək ehtiyatlan, ixtisaslı kadrlar, istehlakçı və s., həm çinin təbii şəraitdən asılıdır. Müsətqillik illərində ölkənin təsərrüfat sahələrinin regionlarda inkişaf etdirilməsi ü ç ü n dövlət proqram ları uğurla həyata keçirilir (şəkil 125). Sənaye xalq təsərrüfatım a apancı sahəsidir. O nun tərkibinə hasilat, yanacaq-energetika, metallurgiya, m aşınqayırma, kimya, meşə və ağac emalı, tikinti materialları istehsalı, xalq istehlakı malları istehsalı (yüngül və yeyinti) və s. sahələr daxildir.

§5 .

Yanacaq-energetika sənayesi (YES) Strateji əhəmiyyətə malik YES kompleksi yanacaq və elektroenergetika sənaye sahələrinə bölünür. Yanacaq sənayesi m üxtəlif yanacaq növ lərinin (neft, təbii qaz, daş köm ür, qonur kömür, torf, yanar şist və s.) hasilatı, emalı və istehlakçıya çatdırılm asım əhatə edir. O, m aşınqayırma və kimya sənaye sahələri ilə birlikdə xalq təsərrüfatının bütün sahələrim öz ardm ca apanr, ölkənin m üdafiə qüdrətinin əsasım təşkil edir. Respublikamızda istifadə olunan əsas enerji mənbələri neft, təbii qaz, hidroenerji, perspektivdə Günəş, atom və külək enerjisidir. İstilikvermə qabiliyyətinə görə yanacaq növləri fərqlənirlər. O nlan m üqayisə etmək ü çü n şərti yanacaq vahidi qəbul edilmişdir. 1 kq daş köm ür yanarkən ayrılan istiliyin (enerjinin) m iqdan (7000 kkal) şərti yanacaq vahidi sayılır və digər yanacaq növləri onunla müqayisə olunur. Eyni m iqdarda neft və qazm istilik əmsalı 1,5 (10 500 kkal), torfun istilik əmsalı 0,5 (3400 kkal), yanar şistinki 0,3 və s.-dir. Şərti yanacaq vahidi vasitəsilə bütün yanacaq növlərinin istilikvermə qabiliyyəti üm um i məxrəcə gətirilir, ölkənin və ya dünyanın yanacaqenerji balansı hesablanır. Neft sənayesi Azərbaycanın qədim sənaye sahəsi olmaqla ölkə tarixində və iqtisadiyyatında böyük rol oynayır. Bu sahədə zəngin elmi-texniki təcrübə toplamış Azərbaycan "Neft Akademiyası" adlandırılır. D ünyada mexaniki üsulla ilk neft çıxarılması 1847-ci ildə Bibi-Heybət m ədənlərində həyata keçi rilmişdir. 1871-d ildən sənaye üsulu ilə neft çıxarıl m ağa başlanmış, indiyə qədər 1,5 mlrd, tona yaxm (1 mlrd, tonu sovet hakimiyyəti illərində) neft hasil olunm uşdur. Neft hasilatı onunla birbaşa bağlı olan digər sahələrin (neft-kimya, neft maşınqayırması) 167

Şəkil 126. Neft Daşlan.

yaranmasına, Bakı aqlomerasiyasının formalaşma sına səbəb olmuşdur. Neft sənayesi inkişafa Abşeron yarım adasından başlasa da, sonra onun coğrafiyası genişlənmiş, 1949-cu ildən Xəzər dənizinə keçmişdir. İlk neft mədənləri Balaxanı, Sabunçu, Ramana, Bibi-Heybət, Suraxanı, Binəqədi və Pirallahı yataqlarm da yerləşirdi. XX əsrin 30-40-cı illərində Lökbatan-Puta, Zığ, Quşxana, Yasamal, Qala, Buzovna, Qaraçuxur, Duvannı, Neftçala və s. yataqlar aşkar edildi. 1941-ci ildə neft hasilatı 23,5 m ln tona çatdırıldı (SSRİ neft hasilatının 75%-i). 1941-1945-ci il müharibəsi dövründə Azərbaycanda 73 mln ton neft çıxarılmış, Çilov adası və Gürganda yeni yataqlar istifadəyə verilmişdi. 50-60-cı illərdə Zirə, Səngəçal, Duvannı, Kürovdağ, Mişovdağ, Qarabağlı, Kürsəngi, 70-80-ci illərdə M uradxanlı, Mollakənd, Tərsdəllər, Kəmaləddin kimi yeni yataqlar mənimsənilmişdir. Bütün bunlara baxmayaraq, quruda neft hasilatını artırm aq və ya sabit saxlamaq m üm kün olmamışdır. O dur ki, neft hasilatında Xəzər dənizinin rolu getdikcə artmışdır. Dənizdə neft yataqları 1947-d ildə Gürgan-dəniz, 1949-cu ildə Neft Daşlan (şəkil 126), 50-ci illərdə 168

Darvin, Çilov, Qum adası, 70-ci illərdə Sanqaçal-dəniz, Duvannı-dəniz, Günəşli, Bahar, son illər də Azəri, Günəşli, Çıraq, Şahdəniz kimi zəngin neft-qaz yataqlan istifadəyə verilmişdir. Azəri ya tağında 250 mln. ton neft, bir neçə mlrd, m3qaz var. Vəsait çatışmazlığı və texniki im kanlar m m əhdudluğu, neft və qaz hasilatında xarici şirkətlərlərlə (ABŞ-ın "Amoko", "Ekson", "Penzoyl", İngiltərənin "Britiş Petroleum", Rusiyanın "Lukoyl", Norveçin "Statoyl" və s.) əməkdaşlığı zəruri etmişdir. 1994-cü il 20 sentyabrda "Əsrin müqaviləsi" neft kontraktı imzalanmışdır. Nəzərdə tutulm uş əməkdaşlıq nəticəsində neft hasilatı ildə 50 m ln tona çat dırılmış, ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün tədbirlər görülm üşdür. Neft emalı müəssisələri 90 adda məhsul istehsal edir. Bu sahənin ən iri zavodu Yeni Bakı neftayırma zavodudur. Neft və neft m əhsulları Xəzər dənizi, dəmiryolu, boru kəmərləri (Bakı-Supsa, Bakı-Novorossiysk ) vasitəsilə ixrac olunur. Arüq istifadəyə verilmiş Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac kəməri Azərbaycan və Qazaxıstan neftini birbaşa Aralıq dənizinə və oradan dünya bazarm a çıxarmağa imkan verir.

Qaz sənayesi 1928-ci ildən m ühüm sahəyə çevrilmişdir. Ən sərfəli, ekoloji cəhətdən təmiz, ucuz yanacaq olan təbii qaz həm də kimya sənayesinin m ühüm xammalıdır. Respublikamızda qazm az hissəsi m üstəqil qaz yataqlarm da hasil edilir. Təbii qazm əsas hissəsi neft ilə birlikdə (səmt qazı) hasil edilir. Müstəqil qaz ehtiyatlarının 80%-i, kondensatın 93%-i dəniz yataqlarının paym a düşür. Q uruda əsas qaz yataqlan Qaradağ-Qobustan, Gürgan-Zirə, dənizdə Şahdəniz (ən böyük qaz ehtiyatına - 1,2 trln kub.m. malikdir) yataqlarıdır. Dənizdə neftlə birlikdə çıxan qazm (Azəri, Günəşli, Çıraq yataqlarm da - səmt qazı) çox hissəsi hələlik texniki çətinlik üzündən tam istifadə olunmur. Qaz hasilatı 1980-ci ildə 15,1, 2007-ci ildə 16,8 mln.m3, 2009-cu ildə isə 23,5 mlrd, m3 olmuşdur. Respublika daxilində Qaradağ-Ağ şəhər, Qaradağ-Sumqayıt, Qaradağ-Bakı, Zirə-Bäkı, SiyƏZən-Sumqayıt, Çıraq-Neft Daşlan-Bakı qaz kəmərləri fəaliyyət göstərir. Şahdəniz yatağının istifadəyə verilməsi Bakı-Ərzurum kəmərinin çəkilməsinə və Azər baycan qazının dünya bazarına çıxarılmasına imkan vermişdir. Elektroenergetika elektrik enerjisi istehsalı və onun istehlakçıya çatdırılması prosesini özündə birləşdirir. O, ölkə təsərrüfatının "qan damarları" olmaqla, onu elektrik enerjisi və buxarla təmin edir. Müasir təsərrüfata və məişəti elektrik enerjisiz təsəv vür etmək m üm kün deyil. Dünya təcrübəsində elektrik enerjisi Su elektrik stansiyası (SES), İstilik elektrik stansiyası (İES), Atom elektrik stansiyası (AES), Günəş, külək, geotermal, qabarma və s. növ stansiyalarda istehsal edilir. Respublikamızda elektrik enerjisi İES və SES-lərdə istehsal olunur. İES-lər tez tikilir, ucuz başa gəlir, az sahə tutur, lakin çoxlu yanacaq tələb edir və ətraf mühiti çirkləndirir. SES-lərin tikintisi gec və baha başa gəlir, geniş sahələri su basır, lakin bərpa olunan axar sudan istifadə edilir və ekoloji cəhətdən təmizdir. Azərbaycanda ilk elektrik stansiyaları XIX əsrin 80-ci illərində Bakıda (İES) və Gədəbəydə (Qalakənd, 1890, SES) tikilmişdir. 1913-cü ildə gücü 40 m in kvt olan 2 orta və 5 kiçik elektrik stansiyası var idi. Hazırda (2010)bütün elektrik stansiyalarının

üm um i gücü 6 m ln k vt-dan artıqdır. Bunun 90%-i İES, 10%-i SES-lərin paym a düşür. Lakin SES-lərin gücündən m aksim um istifadə olunm ur, istehsal olunan elektrik enerjisinin cəmi 10%-i SES-lərin paym a düşür. Azərbaycanda İES-lər qaz və m azutla işləyir. İES-lər ancaq elektrik enerjisi istehsal edən dövlət rayon elektrik stansiyaları (DRES) və elektrik enerjisi ilə yanaşı buxar istehsal edən istilik-elektrik m ərkəzlərindən (İEM) ibarətdir. İES-lər çoxlu elektrik enerjisi və buxar işlədən Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir və Şirvan sənaye qovşaqları ərazisində yaradılmışdır. Azərbaycanın ilk İES-ləri Bakıda (Qırmızı Ulduz - hazırda Bayramzadə, Bayıl - sökülm üşdür, Sabunçu), sonralar Sumqayıtda iki güclü İEM, Şirvanda Avropada ilk açıq tipli DRES (gücü 1,2 mln kvt), Abşeronda "Şimal" DRES-ı, Gəncə İEM-i, M ingəçevirdə gücü 2,4 m ln kvt olan "Azərbaycan" DRES-i tikilmişdir. Bu İES-lər respublika energetikasının əsasım təşkil edir. SES-lər güclü hidroenerji ehtiyatlarına malik çaylarm üzərində (M ingəçevir-gücü 360 m in kvt, Varvara - 16,5 m in kvt, Şəmkir - 380 m in kvt, Yenikənd -1 5 0 m in kvt - Kür üzərində, Sərsəng 50 min kvt - Tərtərçay üzərində, Araz su qovşağı - 22 min kvt - Araz çayı üzərində; Naxçıvan MR) tikil mişdir. SES-lərin tikintisi kompleks xarakter daşım aqla elektrik enerjisi istehsalı, irriqasiya (suvarma) - nəqliyyat, su təchizata, balıqçılıq prob lemlərini birgə həll edir. Çaylarm hidroenerji potensialından hələlik az istifadə olunur. Son illərdə respublikam ızın rayonlarında elektrik enerjisinə olan tələbatı fasiləsiz ödəmək məqsədilə M odul elektrik stansiyaları (əsasən təbii qazla işləyən yığcam, m odern İES-lər) istifadəyə verilmişdir (Şəki-Zaqatala, Quba-Xaçmaz, Abşeron, Lənkəran-Astara, Naxçıvan). Azərbaycanda vahid energetika şəbəkəsi yara dılmışdır. O, Rusiya, İran, Türkiyə, Gürcüstan enerji şəbəkəsi ilə əlaqələndirilmişdir. Azərbaycanda ekoloji cəhətdən təmiz Günəş, külək, geotermal enerji m ənbələrindən istifadənin perspektivləri böyükdür. Quba-Şabran, Abşeron, Orta Kür, Lənkəran-A stara zəngin isti su ehti yatlarına malikdir. 169

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

Metallurgiya sənayesi M etallurgiya sənaye kompleksi qara və əlvan metallurgiya sahələrinə bölünür. Ölkəmizdə m etallurgiya sənayesinin inkişafım m üəyyən edən əsas amillər (şəkil 129): 1. Bol və rəngarəng xammal bazasının olması; 2. Müxtəlif metal tullantılarının olması; 3. Yerli enerji ehtiyatlarının - neft və təbii qazm olması; 4. M etaltələbatlı sənaye və tikinti sahələrinin olması; 5. Təcrübəli kadr və əmək ehtiyatlarının olması; 6. Mövcud m addi-texniki baza əsasında yeni sahələrin yaranm a imkanı.

Respublikamızda qara m etallurgiyanın əsas müəssisələri Daşkəsən dağ-m ədən kombinaü, Sumqayıt boru-yaym a zavodu, Bakı təkrar qara metallurgiya zavodu, Bakı polad istehsalı şirkəti və iri m aşm qayırma zavodlarının nəzdində olan metaləritmə sexləridir. M etallurgiya sənayesinin inkişafı ü çü n bentonit gilinin (Qazax, Daş Salahlı) rolu böyükdür. Bentonit gilindən fasiləsiz polad əridilməsində, odadavam lı metaltökmə qəlibinin hazırlanm asında geniş istifadə olunur. Əlvan m etallurgiyaya əlvan metal filizlərinin hasilatı, saflaşdırılması, əridilməsi, müxtəlif ərintilərin alınması daxildir (şəkil 127). Əlvan m etallar müxtəlif dəyərli xassələrə malikdir. O nlardan bəziləri korroziyaya davam lıdır (qalay, qurğuşun, nikel), bəziləri yüksək elektrikkeçirmə qabiliyyətinə m alikdir (mis, alüminium, gümüş), bəziləri yüngüldür (alüminium, titan), bəziləri odadavam lıdır (titan). O dur ki, onların tətbiq sahələri genişdir: elektrikləşmə, aviasiya, kosmik sənaye, elektrotexnika, kimya, beynəlxalq valyuta və s.

Qara metallurgiyaya dəmir filizinin çıxarılması, saflaşdırılması, çuqun və polad əridilməsi, prokat (prokat - m etallurgiyanın son m əhsulu olub, m üəyyən formaya salınmış və maşm qayırma müəssisələrində asanlıqla hazır avadanlığa - boru, rels, bolt-qayka, maşm hissələri və s. - çevrilə bilən məhsullardır) və ferroərintilər istehsalı daxildir. M etallurgiya sənayesində xammalı ardıcıl emal edən kombinatlar üstünlük təşkil edir. Metallurgiya m aşınqayırm anın və metal emalı sahələrinin inkişafının əsasıdır. M etallurgiya külli m iqdarda xammal və yanacaq tələb edir. O dur ki, kom binatlar onların yaxınlığında və ya arasm da yerləşdirilir. Ölkəmizdə qara metallurgiya sənayesi müəssisələri neft-qaz sənayesinin tələbaü ilə bağlı (boru istehsalı) yaradılmış, sonradan digər sənaye sahələrinin (maşmqayırma, tikinti və s.) tələbatını ödəmək məqsədilə genişləndirilmiş, Gəncə-Daş kəsən və Abşeron metallurgiya bazaları forma laşmışdır. Son illərdə Abşeron m etallurgiya bazası daha çox metal tullantılarına əsaslanır. 170

E lektrik enerjisi F tor d u z la n

[Metal alü m in iu m istehsalı:' S um qayıt

Şəkil 127. Alüminium istehsalının mərhələləri və məhsulları.

HHHBH Əlvan m etallar ağır, yüngül, qiymətli, çətin əriyən və nadir m etallara bölünür. Ağır əlvan metallara mis, qalay, qurğuşun, sink, nikel; yüngül əlvan metallara alüminium, titan, maqnezium; qiymətlilərə qızıl, gümüş, platin; çətin əriyənlərə volfram, molibden; nadir m etallara uran, germ anium aiddir. Yüngül və nadir metallar enerji tutum lu sayılır (1 ton alüminium əldə etmək üçün 20 m in kVt/saat elektrik enerjisi tələb olunur) və ucuz enerji mənbələrinə yaxm yerləşdirilir. Ağır əlvan metallar filizin tərkibində metalm az olması ilə seçilir (1 ton mis əldə etmək üçün təqribən 100 ton, 1 ton qalay almaq üçün 300 ton filiz lazımdır). Ağır əlvan metal filizlərinin tərkibində çoxlu birləşmələr (polimetal filizlər) olur ki, bu da onların kompleks emalı üçü n kombinat yaradılmasım, filizin konsentratlaşdınlm asmı tələb edir. Bu sahələrin ilkin emalı müəssisələri xammal yaxınlığında yerləşdirilir. Qurğuşun, sink və qalay konsentratm m tərkibində m etalm faizi yüksəkdir və onlar da enerji tutum lu olduğundan, sonrakı emal prosesində bu nəzərə alınır. Əlvan m etallurgiyanın əsas müəssisələri Sumqayıt və Gəncə alüm inium zavodları, Bakı və Gəncə əlvan m etalların emalı zavodlarıdır. Alüm inium sənayesinin inkişafı respublikam ızın zəngin alunit ehtiyatları və bol enerji imkanları ilə bağlıdır. Gəncə alüm inium zavodunda alüm inium oksidi, kükürd qazı, kalium gübrəsi, sulfat turşusu və s. alınır. Gəncə-Qazaxda (Zəylik, Alunitdağ), Şəki-Zaqatala ərazisində (Filizçay, Katexçay), Naxçıvan M R-də (Parağaçay, Gümüşlü), Kəlbəcər-Laçmda və Yuxarı Qarabağda əlvan m etallurgiya sənayesinin inkişafı üçün perspektivlər böyükdür. Azərbaycanda metallurgiya sənayesinin ən gənc sahəsi elektrometallurgiya və ovuntu metallurgiyasıdır. Bakıda bürünc və tunc ovuntuları istehsal olunur, çətin əriyən birləşmələr sintez edilir.

§7 .

Maşınqayırma kompleksi M aşınqayırma kompleksi bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan energetika, elektrotexnika, radioelektronika, Cihazqayırma, nəqliyyat, kənd təsərrü fatı, müxtəlif avadanlıq m aşınqayırması sahə lərindən ibarətdir (şəkil 128). Xalq təsərrüfatının bütün sahələrinin inkişafı m üasir m aşın və avadanlıqlarsız m üm kün deyil, inkişaf etmiş m aşm qayırma sənayesi ölkənin iqtisadi və hərbi qüdrətini, siyasi müstəqilliyini təm in edir. M aşmqayırma eyni zam anda digər sahələrdən (yanacaq-energetika, kimya, metallurgiya, meşə, yüngül sənaye) xammal və avadanlıq alır. ETİ (elmi-texniki inqilab) şəraitində maşm qayırma kompleksinin m etaldan asılılığı azalır, ixtisaslı işçi qüvvəsi və elmi mərkəzlərə meyili güclənir. M üasir m aşm lar yüz və minlərlə hissələrdən yaradılır. Ən m üasir avtomobil ən azı 50 min, təyyarə 1-2 m ln hissədən ibarətdir. Bu hissələri bir m üəssisədə hazırlam aq əlverişli olmur. O dur ki, maşınqayırma müəssisələri ayrı-ayrı hissələrin istehsalı və hazır m əhsulun (avtomobil, kondisioner, soyuducu) yığılması üzrə ixtisaslaşır. M aşmqayırma kom pleksinin mürəkkəbliyi müəssisələrarası istehsal əlaqələri - kooperasiya tələb edir. Bu əlaqələri inkişaf etmiş nəqliyyat həyata keçirə bilər. Bu səbəbdən müəssisələrin yerləşdirilməsində nəqliyyat mövqeyi nəzərə alınmalıdır. Energetika, elektrotexnika, avtomobil, təyyarə, cihazqayırma istehsalı əmək və elm tutum ludur. Onların yerləşdirilməsində ixtisaslı işçi və elmi-tex niki kadrlarm nəzərə alınması m ühüm şərtdir. M üasir m aşm qayırma zavodları tökmə, dəm irçi-pres, mexaniki və yığma sexlərindən ibarətdir. 171

İ M

a M

,vV ‘-*t'3*M

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

►

Şəkil 128. M aşmqayırmanm sahəvi tərkibi.

E n erg etik a m a şm q a y ırm a sı E lek tro tex n ik a R ad io tex n ik a C ih a z q a y ırm a D ə z g a h q a y ırm a N ə q liy y a t m a şın la rı v ə a v a d a n lıq la rı K ən d tə sə rrü fa tı m a şın q a y ırm a sı M ü x təlif sa h ə lə r ü ç ü n a v a d a n lıq la r

Respublikamızda 1970-ci illərə qədər m aşın qayırma neft-qaz sənayesi üçün avadanlıq istehsalı üzrə ixtisaslaşmışdı. 70-ci illərdən başlayaraq elm və əm əktutum lu dəzgah və alətqayırma, elektrotexnika, cihazqayırma, radioelektronika sahələri yaradılm ışdır (məişət kondisionerləri, məişət cihazları, radioelektronika zavodları). Neft sənayesi üçün maşm və avadanlıq istehsalı indi də m aşm qayırm anm əsas sahəsi sayılır. M aşm qayırm anm üm um i m əhsulunun 1/4—i neftm ədən avadanlığı istehsalının paym a düşür. Bakıda neft avadanlığı istehsalı ü çü n zəngin təcrübə, peşəkar fəhlə və yüksəkixtisaslı elmi-texniki kadrlar, neft-m aşınqayırm a institutla rı, konstruktor-layihə büroları, neft-qaz sənayesi nin tələbatı geniş im kanlar açır. Bu sahənin iri müəssisələri "Başneftkimmaş birliyi", Səttarxan, Keşlə, Binəqədi, Bakı dərin dəniz özülləri zavodu və s.-dir. Neft-m aşm qayırm a zavodlarının polada olan tələbatını Binəqədi və Səttarxan, çuquna olan tələbatı Keşlə zavodu ödəyir. Elektrotexnika və cihazqayırma müəssisələrinin polad və çuquna olan tələbatım "Bakı elektrotökmə" zavodu ödəyir. Elektrotexnika sürətlə inkişaf edən sahədir və respublika maşmqayırma m əhsulunun 40%-i onun paym a düşür. Bu sənaye sahəsi işıq-texniki avadanlığı, elektrik lampaları, elektrik izolyasiya materialları, transformator, akkum ulyator (Bakı),

172

kabel (Mingəçevir), su qızdırıcısı (Salyan), soyuducu, elektrik-m ətbəx cihazları, kondisioner, televizor (Şamaxı) və s. istehsal edir. Bu sahənin digər müəssisələri "Azərelektroterm" istehsal birliyi, Bakı elektrik avtomatları zavodu və s.-dir. Yeni m aşm qayırma sahələrinə cihazqayırma, avtom atlaşdırm a vasitələri istehsalı aiddir. Əsas müəssisələri Bakı "Neftqazavtomat" (Şirvan məişət cihazları zavodu da bura daxildir), Bakı geofizika cihazqayırma, Gəncə "Büllur" zavodu, Şirvan avtomat-cihazqayırma zavodu və s. Radioelektron sənayesi Bakı radio, EHM zavodları, EHM xidm ət mərkəzi, "Azon", "N ord" M ingəçevirdə "Kür" kom pyuter və s. zavodlarla təmsil olunur. Nəqliyyat və kənd təsərrüfatı maşmqayırması hələlik zəif inkişaf edir. Nəqliyyat maşmqayırması gəmiqayırma, gəmi təmiri, avtomobil təm iri ilə təmsil olunur. Gəncə avtomobil zavodu 2010-cu ildən isə Naxçıvan avtomobil zavodu işə düşm üşdür. Kənd təsərrüfatı maşmqayırması M ingəçevir (avtoyükləyici, xəndəkqazan), Zəyəm (kənd təsərrüfatı alətləri, suvarm a nasosları) müəssisələri ilə təmsil olunur.

1. Kimya sənayesi təbii m əhsullara nisbətən ucuz və tez başa gələn süni m əhsullar (dəri, rezin, sintetik və süni lif, plastik kütlə və s.) istehsal edir.

Kimya sənayesi

2. Kimya səp$yesi müxtəlif sahələrlə kombinələşərək yeni sahələr - neft-kimya, meşə-kimya, koks-kimya və s. - təşkil edir.

Kimya sənayesi xalq təsərrüfatının apancı sahələrindən biri olmaqla yanaşı, bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir:

Kimya sənayesi bazasma malikdir.

tükənm əyən

xammal

Kimya sənayesinin əsas mənfi cəhəti ətraf

Balakən

Zaqatala

Xaçmaz

Şabran Siyəzən Q əbələ Tovuz

İsmayıllı

Şəm kir A ğdaş

GƏNCƏ'

SUMQAYIT

Göyçay

G oranboy o

Q obustan

Göygöl

X ırd a la n ^ Tərtər I

BAKI Sabirab;

Xocalı Q X a n k ə n d i^ Xocavənd Beyləqan

Laçın

Saatlı

° Şahbuz

Fizuli

Biləsuvar

Q ubadlı

Neftçala' Cəbrayıl

NAXÇr

K ürdəm ir

A ğcabədi

Ağdam0

K əlbəcər

Zərdab

Bərdə

Cəlilabad

oB abək

Masallı Yardımlı

Lənkaran SƏ N A Y E SA H Ə L Ə R İ

H A S İL A T SƏ N A Y ESİ

Q ara m etallurgiya

<s>

Əlvan metallurgiya Kimya

ıAstara

Mis filizi

Dəm ir filizi

Mis-kolzedam filizi

M olibden filizi

Pülimetal filizi

A lunit filizi

▲ Şəkil 129. Kimya və metallurgiya sənayesinin yerləşməsi.

173

............ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

m ühiti daha çox çirkləndirməsi, ekoloji problemlər yaratmasıdır. Kimya sənayesi aşağıdakı sahələrdən ibarətdir: 1. M ədən kimyası (mineral-xamm al hasilatı); xammal m ənbələrində yerləşdirilir. 2. Əsas kimya (duz, turşu, m ineral gübrə istehsalı) tələbat rayonlarm da (turşu, gübrə daşınm ası çətin olduğuna görə) və xammal mənbələrinə yaxın (kalium gübrəsi; azot gübrəsi neft-qaz emalı müəssisələri və magistral qaz kəmərləri boyu) yerləşdirilir. 3.

Üzvi sintez kimyası (karbohidrogen xammalının emalı, yarımfabrikat istehsalı) xammal bazasına və istehlakçıya uyğun yerləşdirilir.

4. Polimerlər kimyası (plastik kütlə, kauçuk, müxtəlif lif istehsalı) enerji, su və xammala meyil edir. 5. Polimer m ateriallarının emalı (şin, polietilen hazırlanması) istehlakçıya tələbat rayonlarına meyil edir. Respublikamızda kimya sənayesi ağır sənaye sahələri arasında m əhsulun həcminə görə qabaqcıl yer tutur (şəkil 129). Azərbaycanda ilk kimya zavodu 1879-cu ildə Bakıda tikilmişdir. Bu sənayenin kompleks inkişafı 1950-ci illərdən başlayır. Respublikanın təsərrüfat kompleksinin formalaşmasmda kimya sənayesinin rolu böyükdür. Neftayırma və neft-qaz zavodları xammal rayonu - Bakı-Sumqayıt sənaye qovşağında cəmlənmişdir. Bakı neftayırma zavodlarından boru kəməri vasitəsilə Sumqayıt kimya zavodlarm a propan-propilen, butan-butilen və s. nəql edilir. Sumqayıt m üəssisələrindən Bakı zavodlarm a bəzi m əhsullar daşınır. Müəssisələrin, xammalın, enerjinin, ixtisaslı işçi qüvvəsinin, yardım çı sahələrin yığcam ərazidə yerləşməsi hesabına nəqliyyat xərcləri azalır, kooperasiya güclənir, iqtisadi səmərə əldə olunur. Kimya sənayesinin əsas müəssisələri: Bakı neft-yağ, Bakı yeni neftayırma zavodları (benzin, dizel yanacağı, sürtkü yağları), Sumqayıt

174

"Kimyasənaye" istehsal birliyi, "Sintetik kauçuk", "Üzvi sintez", "Superfosfat", "Məişət kimyası" birlikləri, Polimer zavodu, Bakı şin zavodu, Böyükşor və Bakıxanov qəsəbəsində əczaçılıq müəssisələri, Bakı və Neftçalada yod-brom istehsalı (m ədən-buruq suları əsasında), Gəncə alüm inium zavodu nəzdində sexlər (sulfat turşusu, kalium gübrəsi, sabun, lak-boya istehsalı), Salyan plastik kütlə (plastik kütlə, polietilen örtük, boru, xalq istehlakı malları istehsalı) zavodudur. Kimya sənayesinin inkişafı ilə bağlı Abşeronda ekoloji gərginlik yaranıb.

§9 .

s. istehsalı, kimyəvi emala m eşə-kim ya və hidroliz m əhsulları istehsalı, m exaniki-kim yəvi emala sellüloz-kağız istehsalı daxildir.

Meşə sənayesi və mebel istehsalı

Meşə sənayesi xammal və əlverişli nəqliyyat mövqeyinə meyil edir. Sellüloz-kağız istehsalı su və enerjiyə (ekoloji amil nəzərə alınmaqla), mebel istehsalı (şəkil 130) istehlakçıya meyil edir.

Meşələr cəmiyyətdəki əhəmiyyətinə görə sanitariya, torpaqqoruyucu, suqoruyucu, tarlaqoruyucu, yamacqoruyucu, yolqoruyucu, qoruq meşələr və sənaye əhəmiyyətli meşələrə bölünür. Meşəlik əmsalı böyükdürsə (25%-dən çox), bu ölkənin meşələri sənaye əhəmiyyətli sayılır (meşəlik əmsalı, ölkə ərazisinin neçə faizinin meşə ilə örtüldüyünə əsasən təyin edilir). Meşə, meşə-kimya və ağac emalı sənayesi tikinti materialları, sellüloz, kağız, süni lif, mebel, spirt, boya və s. istehsal edir. O, maşmqayırma, kimya, yüngül sənaye, rabitə, tikinti sahələrinə m əhsul verir, maşmqayırma və s. sahələrdən avadanlıq alır. Meşə sənayesi oduncaq tədarükü və oduncağın emalı (mexaniki və kimyəvi) sahələrinə bölünür. Mexaniki emala taxta çəkilməsi, faner, tikinti materialı, quraşdırm a evlər, mebel, parket, kibrit və

Azərbaycanda sənaye əhəmiyyətli meşələr çox azdır. Meşələr respublika ərazisinin 11%-ni tutur. M eşələrimizin əsas sərvəti yabanı meyvə və dərm an bitkiləridir. Qiymətli və möhkəm oduncağı olan palıd, vələs, fıstıq, qoz, tut, qarağac, şabalıd və s. mebel istehsalı və tikinti materialı üçün əvəzedilməz xammal olsa da, sənaye əhəmiyyəti kiçikdir. Onların kütləvi qırılıb istifadə edilməsi yolverilməzdir. Respublikamızın tikinti sənayesi və mebel istehsalına lazım olan xammal, əsasən, Rusiyadan gətirilir. Bu sahə müəssisələrinin çoxu tələbat rayonu olan Bakı və onun ətrafında cəmlənmişdir. Gətirmə və yerli xammal əsasında Gəncə, Sumqayıt, Naxçıvan, Zaqatala, Balakən, Xaçmaz, Lənkəran və Astarada mebel fabrikləri, ağac emalı müəssisələri fəaliyyət göstərir. Mebel istehsalmda polim er və sintetik örtük m ateriallarından da istifadə olunur.

Təsərrüfatın inkişafı, əhalinin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması tikinti m aterialları sənayesi olmadan m üm kün deyil.

10. Tikinti materialları və konstruksiyaları istehsalı §

Bu sənaye 3 əsas sahədən ibarətdir: 1. M ineral-tikinti xammalının (qum, çınqıl, daş, mərmər) çıxarılması;

2. Hörgü materiallarının (sement, gips, əhəng) istehsalı;

/^^äfoğLj! Zaqatala

Ä l Xaçmaz Şabran Siyəzən

Qəbələ Tovuz

İsmayıllı

İƏÇEVER Şəm kir

Goranboy

Xırdalan

YevlaS

Bəirdə

Tərtər

Şamaxı Qobustan

Ağdaş . Göyçay

Yevlax Göygöl

SUMQAYIT

Zərdab

BAKI

Kürdəmir

Qaradağ

Ağcabədi KəlbəcƏİ1

Sabirab* Xocalı0

Xocavənd Beyləqan

Xankəndi^

Hey d əm b ə d

ŞIRVAN

Saatlı

Şü§a°Jİ Biləsuvar

F izuli Şahbuz

Neftçala ÇəbrayıL

NAXÇIVAN

oB abək

Cəlilabad

Masallı

Zəngilan.

Yardunİü

O rdubad

Lerik MİNERAL x a m m a l l a r

TİKİNTİ MATERİALLARI İSTEHSALI ^

Sem ent

D o lo m it

T rav ertin

D əm ir-b eto n k o n stru k siy a la r

K ərpic

G ip s

Ç ın g ü

Şüşə

A sbest-şifer

P o lim er tik in ti m aterialları

▲

Ə həngdaşı

M ə rm ə r

'■ '

Şəkil 131. Tikinti materialları sənayesinin yerləşməsi. 176

H 0

K vars q u m u

S e m e n t x am m alı

Lənkaran

3. Divar materialı, kimyəvi tikinti m əm ulatları və dəm ir-beton konstruksiyaların hazırlan ması. Mişarlıq əhəng daşı, but daşı, üzlük əhəng daşı, kərpic və kirəmit gili, çınqıl-qum , sement xammalı, m ərm ər və s. respublikam ızda əsas tikinti xammalı dır. Abşeron və Kiçik Qafqaz daha zəngin xammal ehtiyatlarına m alikdir (şəkil 131). Tikinti sənayesi m əhsullarına sement, dəm ir-beton konstruksiyalar və panellər, kubik-m işar daşı, kərpic, şüşə, şifer, asbest-sem ent boru, istilik-izolyasiya, polim er-tikinti materialları, linoleum, santexnika, kimyəvi qapı-pəncərə m əm ulatlan daxildir. Tikinti sənayesinin əksər müəssisələri, xammal bolluğu və yüksək tələbatla bağlı Abşeronda cəmlənmişdir. Burada tikinti daşlan, sement xammalı, şüşə və tikinti qum u, bitum , keramika xammalı və s. var. Respublikada tikinti-quraşdırm a işlərinin 60%-i Abşeronun paym a düşür. Qaradağ, Güzdək, Şüvəlan, Korgöz daş karxanalan, Qaradağ sement, Bakı asbestsement, dəm ir-beton konstruksiya zavodları, plastik qapı-pəncərə, müxtəlif santexnika m əm ulatlan müəssisələri, Sumqayıt şüşə zavodu və s. əsas müəssisələrdir. Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda təbii tikinti m ateriallarının bolluğu və geniş tələbat Gəncə iri panelli evtikmə, sənaye-tikinti kombinatı, Qazax və Qovlarda dəm ir-beton m əmulatları, Qazax və Zəyəmdə daş karxanaları, Daşkəsən və Tovuzda tikinti kom binatlarının yaranm asına səbəb olmuşdur. M ingəçevirdə dəm ir-beton məmulatları, iri panelli evtikmə, term ik-izolyator istehsalı aparıcı sahədir. Qarabağda Ağdam, Xankəndi, Bərdə, Horadiz, Aşağı Kürdə Şirvan, Hacıqabul, imişli, Bəhramtəpə və s. tikinti qovşaqları m övcuddur.

11. Istehlak malları istehsalı və xidmət sahələri

Xalq istehlakı malları dedikdə, əhalinin gündəlik tələbatım ödəyən m allar - parça, paltar, ayaqqabı, ev əşyaları və s. başa düşülür. Bu mallar, əsasən, yüngül sənaye m üəssisələrində istehsal olunur. Yüngül sənaye yuyucu, əyirici, boyayıcı, toxuculuq, tikiş, trikotaj, xəz-dəri, gön-dəri, ayaqqabı istehsalı kimi sahələrdən ibarətdir. Yüngül sənaye kənd təsərrüfatı və kimya sənayesindən xammal, boyayıcı maddələr, m aşınqayırm adan dəzgah və avadanlıq alır. Yüngül sənaye əmək tutum lu sahədir və xüsusən qadm əməyindən daha çox istifadə edilir. Azərbaycan istehlak m alları istehsalı üçün kifayət qədər xammal ehtiyatlarına, işçi qüvvəsinə və bazara malikdir. Lakin bu im kanlardan hələ ki, zəif istifadə edilir. Sahə hələlik m üasir texnoloji avadanlıqlara malik deyil. O dur ki, bu sahənin tələbatının əsas hissəsi bahalı idxal malları hesabma ödənilir. Yüngül sənaye respublikam ızda istehsal olunan m əhsulun həcminə görə sənaye sahələri arasm da qabaqcıl yeri tutur. Bu sahə m əhsulunun 80%-ni toxuculuq verir (pambıq, ipək, yun parça). Yun xalçatoxuma üstün yer tutur. Azərbaycanda xalçatoxuma qədim və ənənəvi sahə olmaqla, rəngarəng çeşidə malikdir. Quba, Şirvan, Qazax, Gəncə, Abşeron, Qarabağ, Təbriz və Naxçıvanın naxışlı xalçalan dünyada m əşhurdur. Hazırda Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu xalçaçılıqda əsas yer tutur.

177

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

► Şəkil 132. Azərbaycanın turist xəritəsi.

178

t u r i s t x ə r it ə s i Miqyas 1:3 150 000 D ö v lə t T o rp a q v ə X ə ritə ç a k m ə K o m itəsin in 1 B a k ı K artoq rafiya F abriki 20 05 -ci il

İpək parçatoxum a da ənənəvi sahədir. Bu sahədə Şəki, Ordubad, Şamaxı, Basqal fərqlənir. Kempınqlər N a b ra n

Kurortlar Uşaqlar uçün istirahət yerləri Çimərliklər Turistlərin qış istirahət yerləri Cıdır

Ä fu rc a

^Siyəzən

f- mascıdj gl r w |1

.c.ıj. qəsri, XIV əsrlər ffS S M

U X ssrlar TSX ızıN iW ! r sYedai günbəz tuN

, •yXVlUrXlX əsri

I ?!• 'tltl

'r T

x Dairəvi qüllə, W X I I I əsr

M &

fcjtWB

r l ‘Jf r «

jf^VBabaŞUMQAYlf İBte=' türbəsı,xS7fesL_d21 ■ 1 1 1 402-cnİAji——B j I \\\ >Suraxanı

rsun \ i — 57-ci il \ i ) Karvansara) f | XV əsr ə r QobustanjDövlət Çarix-Badıi 'qoruğu

'^üacılqabul.

Dördbucaqlı qəsr XII-XIV əsrlər

i )

“Atəşgah” . məbəd kompleksi XVIII əsr

^Qobustan Q t t ^ la s i.

ŞİRVAN,

ITOt

Piyada gəzinti yerləri

Speleoturizm

|p |

Alpinist düşərgələri

dL.

Suda gəzinti yerləri "ə b iə tin mənzərəli yerləri

Neftçala

Şəlalələr

Hava limanı

Dəniz limanı

Yanalma körpüləri

■

Gömrük

Hazırda respublikamızda 3 böyük pambıq parça fabriki (Bakı, Gəncə, Mingəçevir) və çoxlu pambıqtəm izləm ə zavodu (Ağcabədi, Dəliməmmədli, Yevlax, Ləki, Daşburun, Bərdə, Ucar, Sabirabad, Tərtər, Şirvan, İmişli, Salyan, Sarıcalı, Horadiz) var. Tikiş sənayesi zəif inkişaf etmişdir, yerli tələbatı ödəmir. G ön-dəri və ayaqqabı istehsalı ü çün geniş xammal bazası olsa da, bu sahə də geridə qalır. Bakı və Gəncə kom binatlarının yenidənqurulm aya ehtiyacı var. Xidmət sahələri əhalinin gündəlik həyatının təminatçısıdır. Bu sahəyə m ənzil-kom m unal xidməti, pərakəndə ticarət, ictimai-iaşə, məişət xidməti, elm, təhsil, m əktəbəqədər tərbiyə və m ədəni xidmət müəssisələri, tibbi xidmət, sosial təminat, istirahət və turizm, maliyyə və bank xidməti, mülki və hüquqi m ühafizə, rabitə xidməti və s. daxildir. Son illərdə ticarət və ictimai-iaşə xidməti bir qədər yaxşılaşmışdır. Azərbaycanda rekreasiya və turizm xidməti üçün iqlim -landşaft şəraiti geniş im kanlar açır. Dənizsahili quru subtropik iqlim insan səhhətinə m üsbət təsir göstərir, yüksək dağ landşaftı dağ idmanı və alpinizm, orta dağ-m eşə qurşağı turizm və müalicə üçün əlverişlidir (şəkil 132). Mineral sular, müalicə nefti və palçığı, saf dağ havası, çimərliklər, meşələr və s. rekreasiya resursları balneoloji (müalicə əhəmiyyətli) istiqamətlidir, kurort imkanlarını artırır və onun il boyu fəaliyyət göstərməsini təm in edir.

BOte Meşələr

Məscid, Kİ XIX əsr

T T 18

Avtnmnhil yolları(m əsafələr km-lə)

Mineral su mənbələri

Irı şəhərlərin və rayonların mərkəzlərində servıs (mehmanxana, restoran, yanacaqdoldurma stansiyası, texniki xidmət) mövcuddur

Sağlamlıq ocaqları ildə 600 min, kurortları 2-3 mln adam a xidmət edə bilər. Bu baxım dan Xəzərsahili zonanın imkanları böyükdür. Nabran-Yalama, Giləzi-Zarat, Abşeron, Lənkə ran-A stara çimərlikləri yaxınlığında karbohid-

179

e l AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

rogenli m ineral sular var. Şuşa, İstisu, Naftalan, Bilgəh, Hacıkənd, Qalaalti dünya şöhrətinə malikdir. Respublikamızda turizm in inkişafı üçü n lazım olan ən m ühüm rekreasiya ehtiyatlarına zəngin tarixi-memarlıq abidələri də aiddir. Azərbaycanın tükənm əyən, təbii-təkrar istehsala m alik olan kurort-istirahət, turizm im kanlarından geniş istifadə etməklə, bu sahəni ən gəlirli sahəyə çevirmək olar. Son illərdə bu sahəyə diqqətin artırılması, respublikamıza gələn turistlərin sayırım çoxalması ilə m üşayət olunur.

§ 12.

Aqrar-sənaye kompleksi (ASK) A qrar-sənaye kompleksi kənd təsərrüfatı m əhsullarının istehsalı və emalı üzrə bir-biri ilə bağlı olan kənd təsərrüfatı və sənaye müəssisələri sistemidir. ASK digər istehsal sahələri ilə qarşılıqlı əlaqədə və asılılıq şəraitində əhalinin m addi rifahım təm in edir. ASK təbii şəraitin təsiri altında formalaşır, maşınqayırma, energetika, kimya, yüngül sənaye ilə sıx bağlıdır. O, kimya, m aşınqayırma, yüngül və yeyinti sənayesinin bir çox sahələrinin yerləşməsinə təsir göstərir. ASK-nin aparıcı sahəsi kənd təsərrüfatıdır. Kənd təsərrüfatı m addi istehsalm ən qədim sahəsidir və inkişafı ekstensiv və intensiv yollarla aparılır. Ekstensiv yol əkin sahələrinin geniş ləndirilməsi, heyvanların və m üəssisələrin sayıran çoxaldılması hesabm a m əhsul istehsalının artırılmasıdır. İntensiv yol əlavə əmək və vəsait sərf etməklə, əmək m əhsuldarlığının yüksəldilməsi hesabma məhsul istehsalının artmlmasıdır. İntensiv inkişafa düzgün suvarma, kimyalaşdırma, elektrikləşdirmə, mexanikləşdirmə və avtom at laşdırm a hesabm a nail olmaq m üm kündür. Azərbaycanda kənd təsərrüfatının çoxsahəli in kişafı ü çün əlverişli torpaq-iqlim şəraiti var. Lakin onun m addi-texniki bazası zəifdir. Son illərdə torpaqların özəlləşdirilməsi kənd təsərrüfatının strukturunda d d d i dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Respublika ərazisinin bol istilik və işıq alması istisevən bitkilərin inkişafına, ildə iki dəfə m əhsul götürməyə, örüş və otlaqlardan ilboyu istifadə etməyə im kan verir. D üzən və dağətəyi ərazilərin quru iqlimi süni suvarm a tələb edir. Becərilən pam bığın hamısı, bostan məhsulları, meyvə və giləmeyvənin 90%-i, taxıl və üzüm ün yandan çoxu suvarılan torpaqlardan əldə edilir. Suvarılan torpaqlar K ür-Araz, Samur-Dəvəçi, Lənkəran ovalıqlarında, Naxçıvanın Arazboyu düzənliyində,

180

Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi zonalarında yerləşir.

əsasən, rütubətin kifayət qədər olduğu orta və alçaq dağlıq əraziləri əhatə edir.

Respublikamızda m ürəkkəb suvarm a sistemi və su təsərrüfatı yaradılmışdır. Buraya su anbarları (Mingəçevir, Araz, Sərsəng, Şəmkir, Ceyranbatan, Xanbulançay və s.), kanallar (Yuxarı Qarabağ, Yuxarı Şirvan, Sam ur-Abşeron, Əzizbəyov, Orta M uğan və s.), arxlar, nasos stansiyaları və s. daxildir. Ceyrançöl, Acmohur, Qobustan, Küdrü qışlaqları və digər qış otlaqlarma Kür və Qabırrı çaylarından su çıxarılmışdır.

Əkinçiliyin əsas sahələri dənli bitkilər (buğda, arpa, çəltik, qarğıdalı, çovdar, dan və s.), texniki bitkilər (pambıq, tütün, çay, günəbaxan, şəkər çuğunduru və s.), yem bitkiləri əkinləridir (şəkil 134).

Torpaq kənd təsərrüfatında əsas istehsal vasitəsidir. Respublikamızın torpaq fondunun (8,6 m ln ha) yarısı (4,3 mln. ha) kənd təsərrüfatına yararlıdır. Adam başm a əkin sahəsi 0,2 ha-dır. Əhalinin sayının artımı ilə bağlı bu göstərici azalır. Kənd təsərrüfatı iki sahədən - bitkiçilik və heyvandarlıqdan - ibarətdir. Respublikamızda kənd təsərrüfatı m əhsulunun təqribən 61%-i bitkiçiliyin, 39%-i heyvandarlığın payına düşür (şəkil 133). Bitkiçilik əhalini ərzaqla, yüngül və yeyinti sənayesini xammalla, heyvandarlığı yem bazası ilə təm in edir. Bitkiçilik — taxılçılıq, meyvəçilik, üzüm çülük və s. sahələrə bölünür. Bitkiçiliyin suvarılan və suvarılm ayan (dəmyə) tipi mövcuddur. Respublikamızda dəmyə əkinçilik,

Taxıl istehsalı qədim və ənənəvi sahədir. O, əkin sahələri arasm da I yeri tutur. Dağlıq və dağətəyi rayonlarda dəm yə (yazlıq buğda), düzən rayonlarda suvarm a taxılçılıq inkişaf etmişdir. Payızlıq (suvarma şəraitində) buğda və arpa əkinləri daha çox sahə tutur. Taxılçılıqda Şəki, İsmayıllı, Cəlilabad, Şamaxı, Sabirabad, Ağcabədi, Balakən, Beyləqan rayonları xüsusən fərqlənir. Son illərdə dənlik və yemlik qarğıdalı əkinləri genişləndirilir (əsas Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu), çəltikçilik dirçəldilir (Lənkəran - Astara, Şəki - Zaqatala). Əkinçilikdə texniki bitkiçilik daha gəlirli sahədir. Azərbaycanda əsas texniki bitkilər pambıq, üzüm, şəkər çuğunduru və tütündür. Pambıqçılıq strateji əhəmiyyət daşıyan gəlirli sahədir. Pambıq əkinləri tamamilə Kür-Araz ovalığında cəmlənmişdir (düzən relyef, isti iqlim, suvarma imkanlarına görə). Uzun illər eyni sahədə əkilməsi, həddən çox kimyəvi vasitələrdən istifadə, israfçı suvarma torpaqların sıradan çıxmasına, pambıqçıların səhhətinə mənfi

181

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

►

Şəkil 134. Kənd təsərrüfatı xəritəsi.

ƏKİN SAHƏLƏRİNİN QURULUŞU (20Q8-ci il yanvar ayının 1-nə əsasən %-lə)

TORPAQ FONDUNUN QURULUŞU (2000-ci il yanvar ayının 1-ne əsasan %-lə) Şumluq torpaq - 20,8% (suvarılan - 81.7%) Çoxillik əkilən - 3.2% (suvanlan -13.4%) j Biçənək və otlaq - 29,1% I__ | (suvanlan. - 4,6%) i Kənd təsərrüfatı üçün I— !yararsız yerlər - 34,9% Meşə-12% (suvanlan - 0.3%)

■ ■

Dənli bitkilər Texniki bitkilər Yem bitkiləri

Kartof və tərəvəz-bostan bitkiləri

taxılın

f şəkər çuğundurunun c tütünün + çayın * həna və basmanın

nann üzümçülüyün dəfnə yarpağının zeytunun

182

düyünün (çəltiyin) .'

qazanlıq qızılgülünün c

ipəkçiliyin

zəfəranın

efıryağli bitkilərin

OT zərif yunlu qoyunçuluğun zebunun

HEYVANDARLIQ MƏHSULLARININ İSTEHSALI

(2008-ci il yanvarın 1-nə asasan)

KƏND TƏSƏRRÜFATININ İSTEHSAL İXTİSASLAŞMASI Pambıqçılıq dənli bitkilərlə, heyvandar lıqla, quru subtropik meyvəçilik, üzümçülük, inkişaf etməkdə olan tərəvəz-bostançılıqla, kartofçuluq (faraş) Çayçılıq, subtropik meyvəçilik, tərəvəzçilik (faraş), heyvandarlıq dənli bitkilərlə

Tərəvəzçilik, meyvəçilik, heyvandarlıq dənli bitkilərlə, üzümçülük Meyvəçilik, heyvandarlıq dənli bitkilərlə, inkişaf etməkdə olan kartofçuluq Meyvəçilik, üzümçülük, heyvandarlıq dənli bitkilərlə, tərəvəzçilik

KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARININ İSTEHSALI

Meyvəçilik (çərdəkli), tütünçülük, heyvandarlıq dənli bitkilərlə, inkişaf etməkdə olan efir yağlı bitkilər, tərəvəzçilik, üzümçülük sahələri, çayçılıq

gü

Üzümçülük, heyvandarlıq dənli bitkiləıiə, inkişaf etməkdə olan tərəvəzkartofçuluq, meyvəçilik

Üzümçülük, tütünçülük, heyvandarlıq dənli bitkilərlə, meyvəçilik, tərəvəz kartofçuluq

||f

Üzümçülük (dəmyə), heyvandarlıq dənli bitkilərlə, kartofçuluq

hb;

*■*

Şəhərətrafı tərəvəz - südçülük istiqamətli təsərrüfatlar, quşçuluq, üzümçülük, subtropik meyvəçilik

'— '

Heyvandarlıq (zərif yunlu) dənli bitkilərlə, kartofçuluq, dağ meyvəçilik, üzümçülük

;12

Heyvandarlıq dənli bitkilərlə

JJff

Qış və yay otlaqlarında heyvandarlıq

Meşələr

(2008-ci II yanvar ayının 1-nə əsasan, min ton)

Suvarılan torpaqlar -1 ,4 mln.hek.

təsir etmişdir. İndi bu torpaqların rekultivasiyası çoxlu vəsait tələb edir. Sovet hakimiyyəti illərində, çox böyük zəhm ət nəticəsində əldə olunm uş pam bığın az bir hissəsi (15%-i) respublikada emal olunmuş, qalam ucuz xammal kimi ixrac edilmişdir. Son illərdə ölkəmizdə həm pam bıq istehsalı, həm də onun m əhsuldarlığı xeyli aşağı düşm üşdür. Tütünçülük Şəki, Oğuz, Qəbələ, Qax, Zaqatala, Yardımlı, Lerik, Qubadlı, Zəngilan, Kəlbəcər rayonları, Yuxan Qarabağın dağətəyi, Naxçıvan MR-in Şahbuz və Şərur rayonlarında inkişaf etdirilmişdir. Respublikamızda əkilən əsas tütün sortlan "Samsun", "Trabzon", "İtiyarpaq" tütünlərdir. Çayçılıq Lənkəran, Astara, Masallı, qismən Zaqatalada inkişaf edib. Respublikamızda günəbaxan (Qanıx-Əyriçay, Şamaxı, İsmayıllı), zəfəran (Abşeron-Bilgəh), xına (Naxçıvan MR, Kürdəmir, Salyan) bitkiləri də yetişdirilir. Tərəvəzçilik geniş yayılmış əkinçilik sahəsi olsa da, ixtisaslaşmış zonalar Quba-Xaçmaz və Lənkəran-A stara iqtisadi rayonlarının düzənlik hissələridir. Lənkəran faraş (tezyetişən), Quba-Xaçmaz gecyetişən tərəvəzçilik üzrə ixtisaslaşmışdır. Bakı və Gəncə ətrafı istixanalarda tərəvəzçiliklə, Sabirabad, Saatlı, Kürdəmir, Zərdab, imişli, Abşeron yem iş-qarpız (bostançılıq) əkinlərinə görə fərqlənir. Respublikamızın Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda (Gədəbəy, Tovuz, Şəmkir, Daşkəsən, Göygöl) və Q usarda kartof əkinləri geniş yayılıb. Ü züm çülük gəlirli və əm əktutum lu kənd təsərrüfatı sahələrindən biridir. Respublikamızda üzüm həm suvarm a, həm də dəmyə şəraitində becərilir. Yetişdirilən üzüm sortlannm çoxu texniki sortlardır. Əsas üzüm çülük rayonları Gəncə-Qazax (Şəmkir, Tovuz, Qazax, Ağstafa, Göygöl, Samux), Kiçik Qafqazm cənub-şərqi (Ağdam, Beyləqan, Füzuli), Cəlilabad, Şamaxı, Naxçıvan MR, həmçinin İsmayıllı, Ağsu və Abşerondur. Cəlilabad və Şamaxının üzüm istehsalında rolu əvvəlki illərlə m üqayisədə xeyli zəifləyib. Üzüm m əhsullarının ilkin emalı yerli təsərrüfatlarda, qablaşdırılması

183

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

Bakı, Gəncə, Şəmkir, Göygöl, Göyçay, Naxçıvan və s. şəhərlərdə yerləşən zavodlarda aparılır. Bağçılıq (meyvəçilik) ənənəvi və ixtisaslaşmış kənd təsərrüfata sahəsidir. Respublikamızın təbii şəraitinin rəngarəngliyi meyvəçiliyin növ tərkibində öz əksini tapır. Tum lu meyvəçilik (alma, armud) Quba-Xaçmaz, qərzəkli meyvəçilik (fındıq, qoz, şabalıd) Şəki-Zaqatala, çəyirdəkli meyvəçilik (ərik, şaftalı) Naxçıvan, quru subtropik meyvəçilik (heyva, nar) Kür-Araz, cənub meyvəçiliyi (püstə, badam, əncir, zeytun) Abşeron, sitrus meyvəçiliyi (limon, portağal, naringi, feyxoa) Lənkəran-Astara, tut Yuxan Qarabağ və Aranda ixtisaslaşmış sahələrdir. Heyvandarlıq üçün əlverişli təbii şərait və yem bazası olsa da və respublikam ızın bütün iqtisadi rayonlarında yayılsa da, ixtisaslaşmış sahə deyil, yerli istehlak xarakteri daşıyır. Azərbaycanda istehsal olunan heyvandarlıq m əhsullarının əsas hissəsi m aldarlığın paym a düşür. A ran və Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonlarında camışçılıq, Lerik və Yardımlıda zebu və zebuyabənzər m aldarlıq fərqlənir. M aldarlıqda Abşeron, Xaçmaz, Şəmkir, Şəki, Ağdam, Bərdə, Samux, Salyan, Quba, Şamaxı, Lənkəran rayonları nisbətən fərqlənir. Q oyunçuluq ənənəvi sahədir, yay və qış otlaqları əsasm da inkişaf etdirilir. Yun və dərisi yüngül sənaye üçün xammaldır. Qoyun sürüləri əsasən dağlıq və dağətəyi rayonlarda (yay otlaqları Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Naxçıvanın subalp və alp çəmənlikləridir) cəmlənmişdir (qışda qış otlaqlarma Aran, Ceyrançöl, Acmohur, Qobustan - gətirilir). Yunluq-ətlik və ətlik-yunluq qoyunçuluq inkişaf etmişdir. Azərbaycanda, əsasən, dağ merinosu, həm çinin ətlik "Balbas" (Naxçıvan), "Qarabağ", "Qala" (Abşeron) cinsli qoyunlar bəslənilir. Q uşçuluq son zam anlar sənaye əsasları üzrə inkişaf edir. Q uşçuluq kompleksləri Bakı, Gəncə, Naxçıvan ətrafında yerləşir. H azırda fərdi təsərrüfatlar aparıcı rol oynayır. Respublikamızda baram açılıq aran və dağətəyi ərazilərdə (Şəki-Zaqatala, Kür-Araz, Naxçıvan, Yuxarı Qarabağ), arıçılıq dağətəyi və dağlıq rayonlarda yayılmışdır. 184

Azərbaycan ərazisinin torpaq-iqlim şəraiti, əmək vərdişləri, sosial-iqtisadi və digər amillərin təsiri altında 3 qrup kənd təsərrüfatı rayonu formalaşmışdır: 1. Suvarma kənd təsərrüfatı rayonlan. 2. Dəmyə əkinçilik rayonları. 3. Otlaq - heyvandarlıq rayonlan. Yeyinti sənayesi ASK-nin son mərhələsini əhatə edir. Respublika sənaye m əhsulunun təqribən 17%-i, sənaye müəssisələrinin 1/3—i onun paym a düşür, ixtisaslaşmış sahələri: şərab-konyak, m eyvə-tərəvəz konservi, tütün məmulatı, balıq m əhsullan, m ineralsudoldurm a və s. Şərabçılıq qədim və gəlirli sahədir. Bu sahə ilkin şərab istehsalı (üzüm çülük rayonlarında) və qablaşdm lm ası (Bakı, Gəncə, Şəmkir, Göyçay, Göy göl, Naxçıvan) müəssisələrindən ibarətdir. Konserv sənayesi müəssisələri tərəvəz və bağçılıq rayonlarm dadır. Bu sahənin ən iri müəssisəsi Xaçmaz konserv kombinatıdır. Qəbələ, Quba, Qusar, Xudat, Ordubad, Balakən, Lənkəran, Göyçayda konserv zavodları, Zaqatalada fındıqtəmizləmə, M aştağada zeytun konserv zavodu fəaliyyət göstərir. Ə t-süd kom binatları böyük tələbatla əlaqədar olaraq iri şəhərlərin ətrafında - Bakı, Gəncə, Şəki, Mingəçevir, Şirvan, Xırdalan və s. yerləşmişdir. Balıqçılıq Xəzər dənizi və Kür çayının balıq ehtiyatlarına əsaslanır. Ən iri müəssisəsi Bankə kombinatıdır (nərə balığı və qara kürü emalı). Bakı ("Xəzər balığı"), Hövsan, Lənkəran, Mingəçevir, Xudat, Nərim anabad, Zeynalabdin balıq zavodları da fəaliyyət göstərir. Dənüyütmə, çörəkbişirmə müəssisələri yerli tələbatı ödəmək üçü n bütün iqtisadi rayonlarda var. Ən böyük dəyirm anlar Bakı, Naxçıvan, Gəncə, Kürdəmir və Şabrandadır. Respublikamız müalicə əhəmiyyətli mineral sularla zəngindir. H azırda Naxçıvan M R-da "Badamlı", "Sirab", "Vayxır" sudoldurm a zavodları işləyir.

§13 .

Nəqliyyat kompleksi inkişaf etmiş nəqliyyat kompleksi xalq təsərrüfatının inkişafının təminatçısıdır. O, hasilat və emal, istehsalçı və istehlakçı arasm da əlaqələndiricidir. Nəqliyyat bir çox sənaye m üəs sisələrinin yerləşməsinə təsir göstərir və m əhsulun m aya dəyərinin formalaşmasında rol oynayır. Azərbaycanda bütün m üasir nəqliyyat növləri təmsil olunmuşdur. Dəmiryol, su, avtomobil, hava, boru kəməri nəqliyyat növlərinin m əcm usu vahid nəqliyyat sistemini təşkil edir. Nəqliyyat daşımaları yük və sərnişin daşım alarm a bölünür. Vahid nəqliyyat şəbəkəsinin formalaşması nəqliyyat qovşaqlarım yaradır. Nəqliyyat qovşağı nəqliyyat vasitələrinin bir yoldan digərinə keçməsi üçün xüsusi keçidi olan əsas (magistral) yolların birləşdiyi yerə deyilir. Respublikamızda əsas nəqliyyat qovşaqları Bakı, Yevlax, Gəncə və Şirvandır. Azərbaycanda yükdaşım alarm həcminə görə dəm iryolu ikinci yeri tutur. Azərbaycanda ilk dəm iryolu 1878-1879-cu illərdə Bakı-Balaxanı arasm da çəkilmişdir. 1880-ci ildə BakıSabunçu-Suraxaru, 1883-cü ildə Bakı-Tiflis, 1900-cü ildə Bakı-Dərbənd xətləri işə düşdü. 1908-ci ildə Tiflis-İrəvan-Uluxanlı-Noraşen-Culfa, 1941-ci ildə Ələt-Culfa yolu işə salındı. Ələt-Culfa yolunun Osmanlı stansiyasından Astaraya yol çəkilmişdir. 1941-1945-ci il m üharibəsindən sonra Abşeron dövrə xətti, yeni Suraxanı-Hövsan, Bilgəh-Sumqayıt, Yevlax-Mingəçevir, Q uşçu-Alabaşlı, Yevlax-Xankəndi, Yevlax-Balakən xətləri istifadəyə verilmişdir. Keçmiş SSRİ-də ilk elektrik dəmiryolu Bakı-Sabunçu (1926) yolu olmuşdur. İndi Azərbaycan dəmiryol xətlərinin uzunluğu 2008 km-dir, onun 1111 km -i (Bakı-Dərbənd, Bakı-Tbilisi, Abşeron dövrə yolu) elektrikləşdirilmişdir. Dəmiryolu ilə daşm an əsas yüklər neft və neft məhsulları, tikinti materialları, filiz, maşm və avadanlıq, meşə materialları, ərzaq məhsullarıdır.

Ən çox yük daşm an Bakı-Tbilisi-Poti, Bakı-Dərbənd xəttidir. Yaxm gələcəkdə Bakı-Tbilisi-Qars dəm ir yolu xəttinin istifadəyə verilməsi Azər baycanın Avro-Asiya m əkanında tranzit mövqeyim gücləndirəcək, böyük iqtisadi səmərə gətirəcək. Ən ucuz və qədim nəqliyyat növlərindən biri olan su nəqliyyatı dəniz və çay nəqliyyatına bölünür. Dəniz nəqliyyatı xarici və daxili (kabotaj) daşım alardan ibarətdir. Böyük kabotaj bir ölkəyə mənsub olan müxtəlif dənizlərin limanları arasmda daşım alardır. Kiçik kabotaj - bir ölkəyə mənsub eyni dənizin limanları arasm da daşımalardır. Bakı Xəzər dənizində ən böyük limandır. Azərbaycanın bütün dəniz yollan Bakıdan başlayır. Xarici daşım alarda Bakı-Həştərxan (qışda bəzən Xəzərin şimal hissəsinin donm ası nəticəsində bağlanır), Bakı-Mahaçqala, Bakı-Ənzəli, Bakı-Bektaş, Bakı-Türkmənbaşı, Bakı-Aktau (Bakı-Bektaş, Bakı-Türkmənbaşı, Bakı-Aktau həm də dəmiryol gəm i-bərə əlaqələrinə malikdir), kiçik kabotaj daşım alarda Bakı-Astara, Bakı-Lənkəran, Bakı-Sal yan xətləri fəaliyyət göstərir. Volqa-Baltik, Vol qa-D on su sistemi vasitəsilə Azərbaycan gəmilərinin dünya okeanına çıxmaq imkam var. Neft və neft məhsulları, taxıl, pambıq, taxta-şalban, duz və s. Xəzərdə daşman əsas yüklərdir. Çay nəqliyyatı Kürün m ənsəbindən Yevlax şəhərinə qədər yerli əhəmiyyətli yüklərin daşınm asından ibarətdir. Avtomobil nəqliyyatının üstünlükləri: çeviklik (yükü, sərnişini hər m əntəqəyə çatdırm aq imkanları), sürətlilik, digər nəqliyyat sahələrim əlaqələndirm ək imkanları. Əsasən, sərnişin, tez xarab olan kənd təsərrüfatı məhsulları, cihaz və avadanlıq daşmır. Çox yükgötürən avtomobillər əsasən orta və yaxm məsafələrə, həm də beynəlxalq yükdaşım alarına im kan verir. 1911-ci ildə avtomobil yollarının uzunluğu 1300 km olmuşsa, indi 27 min km -dir. Əsas yollar Bakı-Qazax, Bakı-Astara, Bakı-Dərbənd, Yevlax-Balakən, Yevlax-Laçın və s.-dir. Mərkəzi Aran, Abşeron, daha sıx bərk örtüklü yollara malikdir. Dağlıq ərazilərdə nisbətən seyrəkdir. Türkiyə və İran istiqamətində genişlənən əlaqələrdə avtomobil nəqliyyatı başlıca rol oynayır. Hava

nəqliyyatı

sürətli,

bahalı

nəqliyyat

185

►

Şəkil 135. Azərbaycan Respublikasının əsas ixrac boru kəmərləri.

Novoros$h/s1t%

Q ara D ə n i z İstanbul

Ərztfnthı

Ankara

— Bakı-Tbilisi-Ceyhan — B akı-Ə rzurum qaz kəməri ...... Bakı-Supsa

Aralıq dənizi növüdür. O ndan sərnişin, poçt, tez xarab olan m əhsulların daşınm asında daha çox istifadə olunur. Hava nəqliyyatından sanitar və kənd təsərrüfatında da istifadə olunur. Bakı, Gəncə, Naxçıvan m ühüm beynəlxalq əhəmiyyətli hava limanlarıdır. Daxili daşım alarda Yevlax, Lənkəran, Şəki və digər hava limanlarının Bakı ilə m üntəzəm əlaqələri yaradılmışdır. Boru kəmərləri vasitəsi ilə həm respublika daxilində, həm də respublikadan kənara və respublikaya neft və neft məhsulları, təbii qaz nəql edilir. H azırda yük dövriyyəsinə görə birinci yeri tutur. Neft sənayesinin inkişafı ilə bağlı ilk neft kəməri 1878-ci ildə Abşeronda Balaxanı-Qaraşəhər neftayırma zavodu arasında çəkilib. 1907-ci ildə Bakı-Batumi (885 km), 1960-cı illərdən sonra Şirvan-Bakı, Neft Daşları-Bakı, Siyəzən-Bakı, Qroznı-Bakı neft kəmərləri çəkildi. Dübəndi term inalından Şirvana çəkilmiş neft kəməri Orta Asiya neftinin xaricə ötürülməsinə imkan yaradır. Ə srin m üqaviləsi (1994) ilə bağlı Azərbaycan neftinin dünya bazarına çıxarılm ası ü ç ü n artıq B akı-Tbilisi-C eyhan və Bakı-Supsa neft kəm ərləri fəaliyyət göstərir. B akı-Tbilisi-C eyhan 186

- - - Bakı-Novorossiysk

boru kəm ərinin üm um i uzu n lu ğ u 1730 km (468 km - Azərbaycan, 225 km - G ürcüstan, 1037 km - Türkiyə), illik nəql gücü 45-50 mln. tondur (şəkil 135). Respublika daxilində əsas qaz kəmərləri Zirə-Bakı, Neft Daşları-Bakı, Qaradağ-Sum qayıt, Q aradağ-Ağstafa xətləridir. Şahdəniz yatağının qazım Avropaya ixrac etmək üçün Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri çəkilmişdir. "İpək yolu"nun bərpası, Avropa, Qafqaz, Asiyam birləşdirən Avrasiya (Transqafqaz) nəqliyyat dəhlizi Azərbaycanın nəqliyyat şəbəkəsinin inkişafına, İCM -nin yaxşılaşmasına səbəb olacaq. Şimal-cənub istiqam ətində Rusiya-Azərbaycanİran nəqliyyat dəhlizinin işə salınması nəzərdə tutulur.

§ 14.

Xarici iqtisadi əlaqələr H ər hansı bir ərazinin təbii şəraiti, təbii ehtiyatları, əhalinin əmək vərdişləri bir və ya bir neçə təsərrüfat sahəsinin ixtisaslaşmasına səbəb olur. Tələbatdan arüq qalan m əhsulun ixracı və ehtiyac olan m əhsulların idxalı iqtisadi əlaqələr yaradılm asım zəruri edir. İqtisadi əlaqələr daxili (ölkənin müxtəlif bölgələri arasmda) və xarici (müxtəlif ölkələr arası) əlaqələrə bölünür. Respublikadaxili ticarət-iqtisadi əlaqələrin tənzimləyicisi rolunu, əsasən, Bakı şəhəri oynayır. Müstəqillik qazanan Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafına böyük ehtiyacı var. Xarici iqtisadi əlaqələrin əsas formaları ticarət, valyuta-kredit münasibətləri, elmi-texniki əməkdaşlıq, m üştərək m üəssisələrin yaradılması, təsərrüfat obyektlərinin tikilməsi, kooperasiya əlaqələri, turizm və s. Xarici əlaqələr beynəlxalq əmək bölgüsünün zəruri şərti olmaqla, xalqlar

arasm da qarşılıqlı anlaşma yaradır, sülhə xidmət edir. Xarici əlaqələr ü çü n Azərbaycanın potensial imkanları böyükdür. Hazırda ikitərəfli mal m übadiləsində məbləği və çeşidi çox olan mallar baxım ından əsas əlaqələr İran, Türkiyə, Böyük Britaniya ilə yaradılm ışdır. İkitərəfli əlaqələrdə Rusiya, ABŞ, İtaliya, Almaniya, Fransa, Macarıstan, Polşanın da rolu böyükdür. Ölkəmiz Danimarka, Yaponiya, Finlandiya və İraqa ixrac, Kanada, Misir, Norveç, İsveç, Sinqapur və H indistandan isə müxtəlif məhsullar idxal edir. Azərbaycandan ixrac olunan əsas məhsullar neft və neft məhsulları (şəkil 136), pambıq, əlvan metal, kimya məhsulları, soyuducu, neft-m ədən avadanlığı, kondisioner, istehlak mallarıdır. Daxili tələbatı ödəmək üçün respublikam ızın idxal etdiyi əsas m əhsullara yağ, buğda, taxta-şalban, məişət əşyaları, m aşm və avadanlıq, yüngül sənaye məhsulları və s. MDB ölkələri içərisində Rusiya, Ukrayna, Belarus, Qazaxıstanla ticarət əlaqələrinin həcmi böyükdür. Rusiyadan taxıl, metal, meşə materialları, m aşm və avadanlıq, U kraynadan ət, şəkər, yağ, nəqliyyat vasitələri, Belarusdan ərzaq, avtomobil, traktor, Qazaxıstandan taxıl, ət, metal və s. idxal edilir.

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

III Fəsil AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NIN İQTİSADİCOĞRAFİ RAYONLARI

66 kənd rayonu, 77 şəhər (11 respublika və 3 MR tabeli şəhər), 258 qəsəbə var (şəkil 122). A yn-ayn ərazüərin təbü şəraiti, təbii ehtiyatlan, əhalinin əmək vərdişləri ilə bağlı təsərrüfatın müəyyən sahələri inkişaf edir. O dur ki, ay n -ay n ərazüər arasında məhsul mübadiləsi baş verir. Bu, coğrafi əmək bölgüsü və ya ərazi əmək bölgüsü adlanır. A ydm dır ki, təbii şərait, təbii ehtiyatlar və əhalinin əmək vərdişləri ilə bağlı hər hansı ərazidə təsərrüfatın m üəyyən sahələri ixtisaslaşır. Ərazinin m üəyyən m əhsul istehsalı ixtisaslaşması aşağıdakı şərtlərə əsaslanır:

üzrə

1. İstehsal olunan m əhsul yerli tələbatı ödəsin və artıq qalsm; 2. M əhsul vahidinin istehsalma çəkilən xərclər başqa yerlərə nisbətən az olsun, yəni maya dəyəri ucuz olsun; 3. Davamlı xammalla təm inat olsun.

§ 15.

iqtisadi-coğrafi rayonlaşdırma_____ Təsərrüfatın ərazi təşkili və idarə olunm asında ölkədaxili siyasi-inzibati ərazi bölgüsü m ühüm rol oynayır. Azərbaycan Rusiya və İran tərəfindən işğal olunana qədər müstəqil dövlətlər olan xanlıqlardan (şəkil 137) ibarət idi. Şimali Azərbaycanda Rusiya istilası dövründə quberniya - qəza bölgüsü aparılmışdı. Azərbaycan Xalq Cüm huriyyəti (1918-1920-ci illər) dövründə qəza bölgüsü əsas yer tuturdu. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində qəza, 1930-cu ildən sonra inzibati rayon bölgüsü yaradıldı. 1923-cü ildə yaradılmış DQMV 1991-ci ildə ləğv edildi. H azırda inzibati rayon bölgüsü qalmaqla Azərbaycan Respublikası ərazisində Naxçıvan MR, 188

Ərazidə təsərrüfat sahələrinin bəziləri ixtisaslaşır, bununla yanaşı ixtisaslaşmış sahələrlə bağlı olan digər sahələr də formalaşır, həm çinin əhaliyə xidm ət edən sahələrin yaranm ası zərurəti ortaya çıxır. Son nəticədə bir-birinə yaxm yerləşən və sıx bağlı olan müəssisələr və yaşayış məntəqələri arasm da ərazi-istehsal kompleksi (ƏİK) yaranır. İqtisadi-coğrafi rayon təbii şəraitinə, ixtisaslaş masına, təsərrüfatın kompleks inkişafına, coğrafi mövqeyinə görə digər ərazilərdən fərqlənən re giondur. İqtisadi rayon yalnız ixtisaslaşması ilə deyil, həm də təsərrüfatın kompleks inkişafı ilə səciy yələnir. Respublikamızda iqtisadi cəhətdən daha inkişaf etmiş iqtisadi rayonlarda ƏİK formalaşır. Abşeron iqtisadi rayonunda Bakı-Sumqayıt, A ran iqtisadi rayonunda Şirvan-Salyan, Mingəçevir-Yevlax, Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda Gəncə-Daşkəsən ƏİK-ləri yaranmışdır. Təsərrüfatın ƏİK formasında yerləşdirilməsinin üstünlükləri: müəssisələr yığcam ərazidə yerləşir (təmərküzləşmə), vahid nəqliyyat-enerji-tikinti

HHHH AZ9RBATCAI XANLIQLARI

SO D A L

XVIII əsrin ikinci yarısı

-İİfCLƏRl

Müəlliflər F .N .Ə äyev

larbend

T. T.M ustaf‘a zada / ^ T if li s i HyZhçabad

BORÇAU

◄

Şəkil 137. Azərbaycan xanlıqları (XVIII əsrin ikinci yansı).

SULTANLIĞI

fjA ğ d a m 'iƏsgəran

\ CavatPv 'je T ^ v ;k u .

,* ,*' V A\

v *xa.jw //-w

A sta ra

XVOJ asrin 2 -d yanam da A zərbaycanın sərh ədləri XanbqLınn va sultanlıqların sərh ədləri M ərkəz şaharlar Digar y a şa y ış m əntəqələri Q alalar KeçhBar Q ubalı Fatali xanın (1758İ799İ bm iaşdbdtyi arvadlar Quba xanbğm dan m üvəqqati

1796 ilda V.A2!uboııun komandanltğt alanda ru s qoşunlarının yürüşü 1796 üda ru s qoşunlaruun qayıtdıqlaru yo l i y e c X anlıqların Quba xanlığına birləşdirilm əsi tarixləri

XVUl asrin 60-cx Ularinda Karim xan Zandin yürüşü

1781 Oda Q ubalı Fatali xanm Q arabağa yürüşü 1784 ilda Qubah Fatali xanm Ə rdəbäə yürüşü XVm asrin 8 0 -d İUarinda Ağa Mahammad xan Q acarın yürüşü 1795 Uda Ağa Mahammad xan Q acann İ d yürüşü 1 7 9 7 ilda A ğa Mahammad şa h Q acann 2 d yürüşü

bazası əsasında kom binatlar yaranır, kooperasiya əlaqələri böyük iqtisadi səmərə verir, təbii sərvət, əmək ehtiyatları, təkrar xammal tullantılardan səmərəli istifadə etməyə imkan verir. Təsərrüfatın inkişafı və yerləşməsinə təsir göstərən əsas am illərdən biri də infrastrukturdur, infrastruktur - m əhsul istehsalm da və əhalinin

1 BAKI XANLIĞI 2 SƏRAB XANLIĞI T ərtib edəm İ.S.Süleym attov-2005

normal yaşam asmda iştirak edən binalar, qurğular, yollar və s. ibarət olmaqla sosial və istehsal infrastrukturlarına bölünür. Sosial infrastruktura yaşayış binaları, məktəblər, səhiyyə obyektləri, ictimai iaşə obyektləri, idm an kompleksləri, ticarət obyektləri, sərnişin daşınm asına xidmət edən yollar və s. daxildir.

189

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

Balakdn

Zaqatala Qusar Şabran Siyəzən Qəbələ

Tovuz

İsmayıllı

Şəmkir V) Samux Ağdafp Gədəbəy

Göyçay

Goranboy

Şamaxı Qobustan

SUMQAYIT Xırdalan

* Tərtər

BAKI

Bərdə Hacıqabul A ğcabədi

Kəlbəcər

Ağdan>0 Xocalı o Xankətu&vT E Xocavənd Beyləqan ŞuŞ^O j'

■« T X T

Fizuli iahbuz

Sabirabad Saatlı

B^SUV^;

Qubadlı Cəbrayıl

NAXÇr

oBabək

Culfa;; Lənkaran

.Astara

Şəkil 138. İqtisadi-coğrafi rayonlar I - Abşeron, II - Quba-Xaçmaz, III - Dağlıq Şirvan, IV - Şəki- Zaqatala, V - Aran, VI - Gəncə-Qazax, VII - Yuxarı Qarabağ, VIII - Lənkəran-Astara, IX - Naxçıvan, X - Kəlbəcər-Laçın

İstehsal infrastrukturuna zavod və fabriklər, xammal daşınm asında iştirak edən dəmiryol, avtomobil və boru kəmərləri və s. istehsal obyektləri daxildir. M addi və sosial infrastrukturu güclü olan ərazilər daha inkişaf etmiş ərazilərdir. O dur ki, zəif infrastruktura malik ərazilərdən bu ərazilərə miqrasiya baş verir ki, bu da əhalinin cins, yaş tərkibinin mütənasibliyini pozur. Azərbaycan Respublikasının regionları birbirindən iqtisadi-coğrafi xüsusiyyətlərinə görə fərq 190

lənir. Regional xüsusiyyətlərin kifayət qədər nəzərə alınmaması istehsalm ərazi təşkilinə, əhalinin səmə rəsiz miqrasiyasına, ekoloji vəziyyətin gər ginləşməsinə və s. səbəb olmuşdur. Problemlərin həll olunması, regionların iqtisadi inkişafı ilə bağlı respublika prezidentinin qəbul etdiyi iki dövlət proqram ının böyük əhəmiyyəti var. iqtisadi-coğrafi rayonlaşma ölkənin qarşısında qoyulan perspektiv siyasi, iqtisadi və quruculuq vəzifələri ilə bağlı dəyişir. Təbii şərait, məskunlaşma, təsərrüfat xüsusiyyətləri nəzərə

alınaraq, Azərbaycan Respublikasında aşağıdakı böyük coğrafi rayonlar ayrılır (şəkil 138):

1. Böyük Qafqaz (Abşeron, Quba-Xaçmaz, Dağlıq Şirvan, Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonları); 2. Kiçik Qafqaz (Gəncə-Qazax, Kəlbəcər-Laçın, Yuxarı Qarabağ iqtisadi-coğrafi rayonları); 3. Aran (Aran iqtisadi-coğrafi rayonu); 4. Lənkəran (Lənkəran-Astara iqtisadi-coğrafi rayonu); 5. Naxçıvan (Naxçıvan iqtisadi-coğrafi rayonu).

İqtisadi-coğrafi

rayonlar

üzrə

statistik

göstəricilər:

Sahəsi (min km2)

Əhalisi (min nəfər, 2013)

5,87 (10)

2689,2 (1)

Quba-Xaçmaz

6,96 (5)

511,7 (7)

Dağlıq Şirvan

6,13 (8)

295,9 (9)

Şəki-Zaqatala

8,84 (3)

587,7 (6)

Gəncə-Qazax

12,3 (2)

1216,1 (3)

Yuxarı Qarabağ

7,33 (4)

636,9 (5)

Kəlbəcər-Laçın

6,42 (6)

236,4 (10)

Aran

21,07 (1)

1887,3 (2)

Lənkəran-Astara

6,07 (7)

868,1 (4)

5,5 (9)

427,2 (8)

Abşeron

Naxçıvan

§ 16.

Böyük Qafqaz coğrafi rayonu Tərkibi: Respublika tabeli Bakı, Sumqayıt, Şəki şəhərləri, 17 kənd inzibati rayonu. Rayon, əsasən, Böyük Qafqaz təbii vilayətini əhatə edir. Böyük Qafqaz coğrafi rayonu sahəsinə, əhalisinə, şəhər əhalisinin sayma, iqtisadi gücünə görə respublikam ızda I yeri tutur. Relyefdə dağlar üstün olsa da, mənimsənilmə imkanları əlverişlidir. Təbii ehtiyatlardan neft-qaz (Qobustan-Abşeron, Siyəzən, Xəzərin şelf zonası), polimetal (Balakən, Zaqatala), tikinti materialları, mineral sular, müalicə palçığı, aqroiqlim, rekreasiya imkanları və s. təsərrüfatın çoxsahəli inkişafım təm in edir. Əhalinin 80%-ni azərbaycanlılar təşkil edir, həm çinin ruslar, yəhudilər, ləzgilər, avarlar, gürcülər, tatarlar və b. yaşayır. Abşeronda şəhər ərazisində sıxlıq hər km 2-d ə 1000 nəfərə qədər, Qobustan, Xızı, İsmayıllı, Oğuz rayonlarında 10-20 nəfərdir. Təsərrüfatın yerləşməsi m ürəkkəb olmaqla, qeyri-bərabərdir. Abşeronda ağır sənaye, qalan ərazilərdə kənd təsərrüfatı, yüngül və yeyinti sənaye kompleksləri üstünlük təşkil edir. Böyük Qafqaz coğrafi rayonu aşağıdakı iqti sadi-coğrafi rayonlara bölünür: 1. Abşeron; 2. Quba-Xaçmaz; 3. Dağlıq Şirvan; 4. Şəki-Zaqatala.

191

Abşeron iqtisadi-coğrafi rayonu respublikanın ən yüksək inkişaf etmiş sənaye rayonudur. Respublika da istehsal olunan sənaye məhsulunun 70%-dən çoxu, əhalinin 1/3— i bu rayonun payına düşür.

Abşeron iqtisadi-coğrafi rayonu

Rayonun əlverişli İCM-i var. Respublikanın ən m ühüm yolları buradan başlayır. Xəzər dənizi ilə əhatə olunması nəqliyyat və iqlim xüsusiyyətlərinə təsir edir. Paytaxtın burada yerləşməsi iqtisadi və sosial inkişafda m ühüm rol oynayır.

Sahəsi: 5,87 min km 2. Əhalisi: 2689,2 m in nəfər.

Rayonun təbii şəraitini, əsasən, əlverişli saymaq olar. Relyefi təpəli düzənlik və alçaq dağlıqdan ibarətdir, təsərrüfatın inkişafına və şəhərsalmaya

Tərkibi: Respublika tabeli Bakı, Sumqayıt şəhərləri; Abşeron, Xızı inzibati rayonları.

►

Şəkil 139. Abşeron iqtisadicoğrafi rayonu.

KƏND TƏSƏRRÜFATI SAHƏLƏRİ

SƏNAYE SAHƏLƏRİ 0

192

Qara metallurgiya

Əlvan metallurgiya

Kimya

Əhəngdaşı

Sintetik kauçuk və rezin istehsalı

[]

Sement xammalı

Neft emalı

Neft

Maşınqayırma və metal emah

Elektrotexnika

Tikinti materiallarının istehsalı

Yüngül sənaye

Yeyinti sənayesi

A Qaz Neft kəməri -o-0-0-

Qaz kəməri İstilik elektrik stansiyaları

Üzümçülük, quru subtropik meyvəçilik (zəfəran, zeytun, badam , püstə və s.) Yay otlaqlarm da heyvandarlıq Qış otlaqlarında heyvandarlıq Meşələr Zəfərançılıq Zeytunçuluq Quşçuluq

nəzərəçarpacaq dərəcədə m ane olmur. İqlimi quru subtropikdir və ilboyu tərəvəzçiliyə im kan verir. Yerli içməli suyu çatışmır. Suya olan tələbatı ödəmək üçün Şollar-Bakı, Kür-Bakı su kəmərləri, Sam ur-Abşeron kanalı çəkilmişdir. Quyu suyundan və şirinləşdirilmiş dəniz suyundan (Şimal DRES) istifadə olunur. Küləklər (Xəzri, Gilavar) havam təmizləsə də, bəzən təsərrüfata ziyan vurur. Yağıntı az, bitki örtüyü kasıbdır. Meşələr Altıağac-Xızıda yayılmışdır.

Təbii ehtiyatlan - neft, təbii qaz, tikinti m aterialları (mişar daşı Güzdək, Qaradağ; sement xammalı, əhəng daşı, şüşə qumu), m ineral su, aqroiqlim, rekreasiya-balneoloji resurslar və s. Respublika əhalisinin 28%-i, şəhər əhalisinin yarısı Abşeron rayonunun paym a düşür. Əhalinin sıxlığına (hər km 2-d ə 354 nəfər), urbanizasiyanın səviyyəsinə, milli tərkibinin müxtəlifliyinə, işçi qüvvəsinin sayma görə bu rayon birinci yer tutur. Abşeron respublikanın ən m ühüm sənaye rayonudur. Sənaye yerli neft, qaz, tikinti materialları, kənd təsərrüfatı xammalı, həm çinin gətirmə metal, taxta-şalban və s. əsaslanaraq inkişaf edir (şəkil 139). XIX əsrin 70-ci illərindən başlayan neft sənayesi nin inkişafı digər sənaye sahələrinin də inkişafına təkan verdi. Abşeron rayonunun payma respublika da çıxardan neftin 80%-dən çoxu, elektrik enerjisinin 1/3— i düşür (Şimal, Əhmədli DRES-ləri, 4 İEM). Maşınqayırma müəssisələrinin 2/3-si burada dır. M aşınqayırmanın aparıcı sahələri neft m a şınqayırması (Səttarxan, Keşlə, B. Sərdarov adma, Suraxanı, Dərin özüllər zavodları və s.), elektrotex nika və radioelektronikadır (kondisioner, soyuducu, Sumqayıt kom pressor zavodu və s.). İxtisaslaşmış sahələrə kimya və neft-kim ya (Sumqayıt Sintetik kauçuk, Kimya sənaye istehsal birliyi, Bakı şin zavodu, Azəmeftyağ, Yeni Bakı neftayırma zavodları və s), metallurgiya (Sumqayıt boruyayma və alüm inium zavodlan), tikinti m ateriallan (Bakı və Sumqayıt şüşə, Qaradağ sement, Qaradağ, Güzdək, Korgöz divar daşı, Sumqayıt polimer), yüngül və yeyinti sənaye sahələri də aiddir.

▲ Şəkil 140. Abşeronda zeytun bağı.

Abşeron zəfəran (Bilgəh), zeytun (şəkil 140), badam , əncir, şam üzüm ü ilə m əşhurdur. Rayonun əsas şəhərləri olan Bakı və Sumqayıt respublikanın iqtisadi, elm və m ədəniyyət mərkəzləri olmaqla yanaşı, həm də nəqliyyat qovşağı funksiyasına malikdirlər. Abşeron respublikanın ekoloji cəhətdən ən gərgin regionu sayılır. iqtisadi rayonun şimal hissəsi m ühüm sağlamlıq zonasıdır. Abşeronda təbii balneoloji resurslar əsasm da Bilgəh, Buzovna, Pirşağı, Mərdəkan, Şüvəlan kurortları fəaliyyət göstərir.

ASK ilə bağlı südlük-ətlik m aldarlıq, broyler quşçuluğu, tərəvəzçilik, üzüm çülük istiqamətli şəhərətrafı kənd təsərrüfatı inkişaf etmişdir. 193

Quba-Xaçmaz iqtisadi-coğrafi rayonu

Rayon respublikanın şim al-şərqində, Xəzər dənizi ilə Baş Suayrıcı silsilə arasm da yerləşməklə əlverişli İCM-ə malikdir. Respublikanın Rusiya və Avropa ölkələri ilə əlaqələri, əsasən, bu rayon ərazisindən keçir.

Sahəsi: 6,96 m in km2. Əhalisi: 511,7 m in nəfər. Tərkibi: Xaçmaz, Quba, Qusar, Şabran, Siyəzən inzibati rayonları.

Ərazinin relyef, iqlim və torpaq şəraiti kənd təsərrüfatı üçün əlverişlidir. Relyef xüsusiyyətlərinə görə düzənlik, dağətəyi, orta dağlıq və yüksək dağlığa ayrılır və buna m üvafiq iqlim tiplərinə malikdir. Düzənlik və dağətəyində suvarm a şəraitində tərəvəz, taxıl, meyvəçilik, dağlıq ərazidə heyvandarlıq və dəmyə taxıl, kartof və üzüm çü lüyün inkişafı üçün əlverişli imkan var. Çayları qar

Şəkil 141. Quba-Xaçmaz iqtisadi-coğrafi rayonu.

ffiıy əzən

KƏND TƏSƏRRÜFATI SAHƏLƏRİ Tərəvəzçilik, meyvəçilik, heyvandarlıq, taxılçılıq, üzümçülük

Meyvəçilik, tərfəzçilik, taxılçılıq, inkişaf etmiş heyvandarlıq

Heyvandarlıq, taxılçılıq Yay otlaqlarında heyvandarlıq

.......

ü tü

Qış otlaqlarında heyvandarlıq

Meşələr

ıs

Quşçuluq

SƏNAYE SAHƏLƏRİ %

Yüngül sənaye obyektləri

• •

Meyvə-tərəvəz konservləri

•

Süd yağ-pendir emalı

Balıq və balıq konservləri

•

Elektrotexnika

•

Çörəkbişirmə

Neft

A Qaz

və buzlaqlarla qidalandığından ilin isti dövründə bolsuludur və suvarm a əkinçiliyinə imkan yaradır. Rayon ərazisinin 10-11%-i meşələrdir, təsər rüfat əhəmiyyətli ağac fıstıqdır. Dağ meşələri ilə yanaşı, Xəzərsahili düzən meşələr də m övcuddur. Təbii sərvətlərdən neft (Siyəzən), çınqıl, qum, gil, müalicə əhəmiyyətli mineral sular (Qubada Xal tan, Cimi, Xaşı, Şabranda Qalaaltı) var. Nabran-Yalama kurort zonası, orta dağlığm istirahət və balneoloji imkanları turizm ə geniş yol açır. Kənd əhalisi 68%, əhalinin sıxlığı 1 km 2-d ə 70 nəfərdir. Əhalinin milli tərkibi müxtəlifdir. Azərbaycanlılarla (77,5%) yanaşı, ləzgi, rus, tat, yəhudilər də yaşayırlar. İqtisadiyyatın əsas sahəsi aqrar-sənaye kompleksi (ASK), xüsusən kənd təsərrüfatıdır. İxtisaslaşmış sahə tərəvəzçilik, tum lu meyvəçilik dir. Həm çinin üzüm (Şabran, Xaçmaz), kartof (Qu sar, Quba), taxıl əkilir. D üzən zonada südlük-ətlik maldarlıq, dağətəyi və dağlıq zonada qoyunçuluq, Siyəzən və Şabranda quşçuluq inkişaf etm işdir (şəkil 141,142).

Rayon sənayesinin əsasım yerli xammala əsaslanan yeyinti və yüngül sənaye təşkil edir. Yeyinti sənayesinin əsas məhsulları m eyvə-tərəvəz konservi, şirə, şərab, süd məhsulları və s.-dır. Taxıl məhsulları kombinatı (Xaçmaz, Şabran), balıq emalı müəssisələri fəaliyyət göstərir. Yüngül sənaye xalçaçılıq (Pirəbədil, Quba, Qonaqkənd, Xaçmaz) və kiçik tikiş müəssisələri ilə təmsil olunur. Ağır sənayeyə Siyəzən neft-qaz hasilatı, Quba elektrotexnika zavodu, Xaçmaz qara metal qırıntı emalı müəssisələri aiddir. Rayon dəmiryol, avtomobil, nəqliyyat növlərinə görə fərqlənir.

boru-kəm əri

iqtisadi rayonun iri şəhərləri Xaçmaz və Qubadır.

◄

Şəkil 142. Quba rayonu, Xınalıq kəndi.

195

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL 1 COĞRAFİYASI

ğjit

^ 81|ssSİr' ....

• '<İ

fMmäkM

Dağlıq Şirvan iqtisadi-coğrafi rayonu Sahəsi: 6,13 m in km 2. Tərkibi: Şamaxı, İsmayıllı, Ağsu, Qobustan inzibati rayonlan.

Qədim və zəngin tarixə malik bu rayon Böyük Qafqazın cənub yamacında yerləşir. Abşeron iqtisadi rayonu ilə həm sərhəd olması, qərb rayonlan ilə Bakım birləşdirən avtomobil yolunun buradan keçməsi İCM -nin əlverişli cəhətləridir.

Təbii şəraiti: Relyefi, əsasən, dağlıqdır. İqlimi yüksəklik qurşaqlarına m üvafiq dəyişir. Qobustan və Ağsu rayonlarının bir hissəsi suvarma, qalan ərazilər dəm yə əkinçiliyə imkan verir.

Ərazi nisbətən zəif m əskunlaşm ışdır - 1 km 2-ə 46 nəfər. Əhalinin 72%-i kəndlərdə yaşayır.

fe l

►

Şəkil 143. Dağlıq Şirvan iqtisadi-coğrafi rayonu.

KƏND TƏSƏRRÜFATI SAHƏLƏRİ SƏNAYE SAHƏLƏRİ

1 Pampıqçıhq, taxılçılıq, heyvandarlıq, üzümçülük

Yüngül sənaye obyektləri

Şərabçılıq

Meşə yə ağac emalı

Üzümçülük (dəmyə), taxılçılıq, heyvandarlıq Taxılçılıq, heyvandarlıq, kartofçuluq

j Yay otlaqlarında heyvandarlıq

Q ı Yeyinti sənayesi

Qış otlaqlarında heyvandarlıq Meşələr

£ .7 M

Təbii ehtiyatlan yanar şist, tikinti materialları, isti mineral sular, aqroiqlim resurslandır.

Əhalisi: 295,9 m in nəfər.

196

İS ,

Neft Əhəngdaşı

Mineral bulaqlar

İqtisadi rayon üzüm çülük-şərabçılıq, taxılçılıq və heyvandarlıq rayonudur. Taxıl və üzüm dəmyə əsasm da inkişaf edir. Rayonda kartofçuluq, bostan-tərəvəzçilik yerli istehlak xarakteri daşıyır. Qoyunçuluq, maldarlıq, quşçuluq, ançılıq sahələri inkişaf etmişdir. Zəif inkişaf etmiş sənaye yerli xammala əsaslanan yeyinti, yüngül sənayedən, tikinti m ateriallan istehsalından ibarətdir. Yeyinti sənayesi şərabçılıq (Mədrəsə, Kaqor), yağ-pendir, çörək zavodları, ağır sənaye tikinti sənayesi, meşə və ağac emalı, daş karxanalan, asfalt və kərpic zavodlan ilə təmsil olunur. Ənənəvi sənətkarlıq və toxuculuq yüngül sənayenin aparıcı sahələridir. "Şirvan" və "Sumax" tipli xalçalar, Basqal və Şamaxıda ipək kəlağayılar toxunur (şəkil 143).

seçilir və m uzey-qoruq elan edilmişdir. Dədəgünəş, Çuxuryurd, M ədrəsə turizm -sağ lamlıq üçün əlverişlidir. Şamaxıdan 22 km kənarda Azərbaycan MEA Pirqulu astrofizika rəsədxanası -"K osm osa pən cərə" yerləşir (şəkil 144).

Son dövrdə televizor və avtomobil zavodu istifadəyə verilmişdir. Bakı-Qazax avtomobil yolu rayon iqtisadiy yatında böyük rol oynayır. Ən iri şəhəri Şamaxıdır. Lahıc qəsəbəsi (misgərlik, sənətkarlıq) m em arlıq xüsusiyyəti ilə ◄

Şəkil 144. Şamaxı, Pirqulu rəsədxanası.

197

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

■ ■ ■ ■

Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonu Sahəsi: 8,84 m in km2. Əhalisi: 587,7 m in nəfər. Tərkibi: respublika tabeli Şəki şəhəri; Balakən, Zaqatala, Qax, Şəki, Oğuz, Qəbələ inzibati rayonları. Təbii şəraiti: Rayon Böyük Qafqazm cənub yamacında yerləşir. Gürcüstan və Rusiya ilə

(Dağıstan MR) həmsərhəddir. Relyefi mürəkkəbdir. Alazan-Ə yriçay vadisi və dağətəyi ərazilər kənd təsərrüfatı üçün çox əlverişlidir, əhalinin sıx m əskunlaşdığı ərazidir. Bol su, norm al rütubət balansı, m əhsuldar torpaqlar, meşələr, alp çəmənlikləri, Acmohur qış otlaqları həm əkinçilik, həm də heyvandarlıq üçü n əlverişli şərait yaradır. Lakin tez-tez baş verən sellər təsərrüfata böyük ziyan vurur. Təbii ehtiyatlarla nisbətən yaxşı təm in olunm uşdur. Ərazinin 27%-i meşədir. Qiymətli ağac növləri (palıd, vələs, qoz, şabalıd) əsas sərvətlərdir. Filizçay polimetal filiz yatağı öz unikallığı ilə seçilir. Respublikanın mis ehtiyatının çoxu burda cəmlənib. Tikinti m aterialları (qum, çınqıl), mineral sular var.

►

Şəkil 145. Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonu.

Balakən

KƏND TƏSƏRRÜFATI SAHƏLƏRİ | Tütünçülük, meyvəçilik, taxılçılıq, heyvandarlıq, üzümçülük Üzümçülük, heyvandarlıq, taxılçılıq, inkişafda olan meyvəçilik Yay otlaqlarında heyvandarlıq

198

SƏNAYE SAHƏLƏRİ 4 Tütünçülük Meyvə-tərəvəz konservləri ® Yeyinti sənayesi 0 Süd yağ-pendir emalı

Qış otlaqlarında heyvandarlıq

# İpək (£ Ağac emalı

Meşələr

Polimetallar

MUMUMU Əhalinin 73%-i kənddə yaşayır. Sıxlıq 1 km2-d ə 63 nəfərdir. Əhalinin milli tərkibi müxtəlifdir. Azərbaycanlılarla yanaşı avar, ləzgi, gürcü, saxur, uti və s. xalqlarm nüm ayəndələri də yaşayır. Rayon aqrar-sənaye bölgəsidir. Kənd təsər rüfatının aparıcı sahələri tütünçülük, baramaçılıq, qərzəkli meyvəçilik, taxılçılıq, qoyunçuluq, camışçılıqdır. Rayonda həm çinin az m iqdarda qızılgül, çay, nanə, çəltik və s. bitkilər becərilir. Rayonun sənayesi zəif olmaqla birtərəflidir. Sənayesi yerli xammala əsaslanan yeyinti və yüngül sənaye sahələri ilə təmsil olunur. Yeyinti sənayesinin əsas m əhsulları şərab (Şəki), m eyvə-tərəvəz konservi (Qəbələ, Balakən, Qax), fındıq, çay (Zaqatala), ət və süd məhsulları, qızılgül yağı (respublikada yeganə, Zaqatalada) və s.-dir. Yüngül sənayenin əsasım ipəkçilik təşkil edir. Şəki ipək kombinatı həm yerli, həm də gətirmə xammala əsaslanaraq baram aaçm adan son m əhsul isteh salına qədər bütün mərhələləri özündə birləşdirir və bu sahənin respublikada ən iri müəssisəsidir. Şəki, Qəbələ, Balakən, Zaqatalada tü tün fermentləmə zavodları var. Zaqatala mebel fabriki, kərpic zavodları yerli istehlak xarakteri daşıyır (şəkil 145). Filizçay polimetal filiz yatağının istismara verilməsi rayonun iqtisadi inkişafına böyük təkan verə bilər. Gözəl təbiət, iqlim şəraiti, tarixi-m em arlıq abidələri rayonun turizm -istirahət zonasma çevrilməsinə im kan verir. Yevlax-Balakən dəmir və avtomobil yollan həm rayondaxili, həm də xarici iqtisadi əlaqələrdə m ühüm rol oynayır. İqtisadi rayonun ən iri şəhəri respublika tabeli Şəki şəhəridir. O, qədim m em arlıq abidələri və təmiz havası ilə seçilir.

§ 17.

Kiçik Qafqaz coğrafi rayonu Tərkibi: respublika tabeli Gəncə, Naftalan, Xankəndi, Şuşa şəhərləri; 20 inzibati rayon. Gürcüstan sərhədlərindən İran sərhədlərinə qədər uzanır. Kür çökəkliyində yerləşən Ceyrançöl ərazisi iqtisadi cəhətdən Kiçik Qafqazla bağlıdır. Respublika ərazisinin 28%-i, əhalinin 23%-i bu rayonun paym a düşür. Vaxtilə Azərbaycan torpaqları olan Zəngəzur, Göyçə, Dilican, Şəmsəddin, Güm rü sovet hakimiyyəti illərində Ermənistana verilmişdir, indi də Kiçik Qafqazın xeyli hissəsi ermənilər tərəfindən zəbt olunm uşdur. Kiçik Qafqaz təbii resurslarla çox zəngindir (dəmir, alunit, xromit, mis, molibden, bentonit gilləri, mərmər, tikinti materialları, mineral sular). Dağlıq ərazinin çaylan hidroenerji ehtiyatlarına malikdir. Zəngin meşələr və əlverişli iqlim şəraiti is tirahət-sağlam lıq imkanları yaradır. Göy göl, Hacıkənd, Şuşa, İstisu, Naftalan beynəlxalq əhəmiyyətli kurort mərkəzləri ola bilər. Torpaq-iqlim şəraiti yüksəklik qurşaqlığm a m üvafiq gətir və kənd təsərrüfatının çoxsahəli inkişafına im kan yaradır. Dağətəyi və düzən ərazilər suvarm a əkinçilik və qış otlaqları, orta dağlıq dəm yə əkinçilik, yüksək dağlıq (subalp və alp çəmənlikləri) yay otlaqları və ançılıq üçün əlverişlidir. Kiçik Qafqaz ən qədim m əskunlaşm a ərazilərindəndir (Azıx mağarası). Lakin hazırda m əskunlaşm a qeyri-bərabərdir. Erməni təcavüzündən sonra Kiçik Qafqazda və sərhədboyu ərazilərdə əhali xeyli azalmışdır. Təbii-coğrafi şərait və təsərrüfat sahələrinin ixtisaslaşmasına görə Kiçik Qafqaz Gəncə-Qazax, Yuxan Qarabağ və Kəlbəcər-Laçm iqtisadi rayonlarına ayrılır. 199

Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayonu

Rayon respublikanın qərbində, Kiçik Qafqazın şimal yamacmda yerləşir. Gəncə-Qazax düzü və Ceyrançöl də həm in iqtisadi-coğrafi rayonun ərazisinə daxildir. İCM -nin əlverişli cəhəti üç Qafqaz dövlətinin sərhədində yerləşməsidir. İqtisadi əhəmiyyətinə görə Abşerondan sonra II yeri tutur. Relyefin mürəkkəbliyi ərazinin mənimsənilməsi baxm ım dan burada 5 zona ayırm ağa imkan verir. Ceyrançöl - qış otlaqları, Gəncə-Qazax maili düzənliyi - suvarm a tələb edən əkinçilik, dağətəyi zona - əkinçilik və heyvandarlıq, orta dağlıq dəmyə əkinçilik, yüksək dağlıq - yay otlaqları və heyvandarlığa şərait yaradır.

Sahəsi: 12,3 m in km 2. Əhalisi: 1216,1 m in nəfər. Tərkibi: respublika tabeli Gəncə və Naftalan şəhərləri; Qazax, Ağstafa, Tovuz, Gədəbəy, Şəmkir, Daşkəsən, Göygöl, Samux, Goranboy inzibati rayonları. ►

Şəkil 146. Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayonu.

Əlvan metallurgiya

(J)

istilik və su elektrik stansiyaları

Tikinti materiallarının istehsalı

Bentonit gili

Maşınqayırma və metal emalı Yüngül sənaye

Alunit

KƏND TƏSƏRRÜFATI SAHƏLƏRİ | Üzümçülük, taxılçılıq, pambıqçılıq, heyvandarlıq

Gips

Pfl

Əhəngdaşı

▲

Dəmir filizləri

Yeyinti sənayesi

Meyvə-tərəvəz konservləri Pambıqtəmizləmə Şərabçılıq

200

Üzümçülük, tərəfəzçilik, südçülük istiqamətli şəhərətrafı təsərrüfat Heyvandarlıq, kartofçuluq, taxılçılıq, meyvəçilik, üzümçülük Yay otlaqlarında heyvandarlıq

Mərmər

D 1

Sement xammalı

Qış otlaqlarında heyvandarlıq

Neft Neft kəməri Qaz kəməri

Meşələr

Faydalı qazıntılardan ("Azərbaycan Uralı") respublika m etallurgiyasının xammal bazasım təşkil edən dəm ir (Daşkəsən), alunit (Zəylik, Alunitdağ), bentonit gili (Daş Salahlı) m ühüm rol oynayır. Həm çinin seolit (Tovuz), neft (Ceyrançöl), müalicə nefti (Naftalan), sem ent xammalı, tikinti materialları əsas yer tutur. Əhali yerli təbii artım hesabına çoxalır. Sıxlıq 1 km 2-d ə 94 nəfərdir. Əhalinin 47%-i şəhərdə yaşayır. Əmək ehtiyatları boldur, işsizlik problemi m övcuddur. Gəncə-Daşkəsən sənaye rayonunda qara və əlvan metallurgiya, digər yerlərdə yüngül və yeyinti sənayesi inkişaf etmişdir. Daşkəsən dəmir filizi saflaşdırıldıqdan sonra Gürcüstana gön dərilirdi. Zəylik aluniti əsasm da Gəncə (burada əsas məhsulla yanaşı sulfat turşusu, kalium gübrəsi istehsal edilir) və Sumqayıt alüm inium zavodları fəaliyyət göstərir. İqtisadi rayonda həm çinin maşm qayırma (cihazqayırma, avtomobil, rabitə avadanlığı), elek troenergetika, yüngül (pambıq və yun parça, xalça - Gəncə, pambıqtəm izləm ə zavodu, Gəncə çi ni-saxsı qablar zavodu), yeyinti (meyvə-tərəvəz

konservi, şərab, ət-süd məhsulları, unüyütm ə, qənnadı), tikinti m aterialları (evtikmə, dəm ir-beton, kərpic-keram it, mərmər) sənayesi inkişaf etm işdir (şəkil 146). Kənd təsərrüfatında üzüm çülük, kartofçuluq (Gədəbəy, Daşkəsən, Şəmkir, Tovuz), taxılçılıq, bostançılıq, tərəvəzçilik, pambıqçılıq (Goranboy) və qoyunçuluq əsas yer tutur. Bakı-Tbilisi dəm ir və avtomobil yolları m ühüm iqtisadi əhəmiyyətə malikdir. Dağlıq ərazidə şose yollan əsas əlaqələndirici rol oynayır. Əlverişli təbii şərait, müalicə əhəmiyyətli m ine ral sular beynəlxalq əhəmiyyətli istirahət-m üalicə zonalarının yaranm asına im kan verir. Göygöl və Hacıkənd istirahət zonaları, Naftalan kurortu (dün yada yeganə neft-müalicə sanatoriyası) buradadır. Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda Gəncə-Daş kəsən ƏİK formalaşıb. Rayonun ən iri şəhəri, respublikanın ikinci böyük şəhəri, sənaye, elm, m ədəniyyət mərkəzi qədim Gəncədir. Digər iri şəhərləri Qazax, Şəmkir və s.

r f İ lliP ^

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

Kəlbəcər-Laçın iqtisadi-coğrafi rayonu Sahəsi: 6,42 m in km2. Əhalisi: 236,4 m in nəfər. Tərkibi: Kəlbəcər, Laçm, Qubadlı, Zəngilan inzibati rayonları. H azırda erməni ordusu tərəfindən işğal edilmişdir. Rayon Kiçik Qafqazm cənub-qərbində, Ermənistan və İranla sərhəddə yerləşir. Ərazisi, əsasən, dağlıqdır. Əkin sahələri Həkəri və onun

qollarının vadilərindədir. əlverişlidir.

Yay otlaqları üçün

Həkəri, Bərgüşad, Oxçuçay əsas suvarm a mənbələridir. Erm ənistandan axıb gələn Oxçuçay sənaye tullantıları ilə çox çirklənmişdir. Təbii sərvətləri qızıl, civə, xromit (Kəlbəcər), mərmər, üzlük tikinti daşları, perlit, mineral sular (İstisu, Minkənd) və s.-dir. İqlim, landşaft və mineral sular rekreasiya imkanları yaradır. Rayon kənd təsərrüfatı rayonudur. Qoyunçuluq, maldarlıq, arıçılıq, meyvəçilik, taxılçılıq, tütünçülük, tərəvəzçilik əsas sahələrdir. Yeyinti (ət-süd məhsulları, çörəkbişirmə) və yüngül (tikiş, toxuculuq, xalçaçılıq) sənaye yerli istehlak xarakteri daşıyır (şəkil 148). Əsas nəqliyyat növü avtomobil nəqliyyatıdır.

► Şəkil 148. Kəlbəcər-Laçın iqtisadi- iqtisadicoğrafi rayonu.

SƏ N A Y E

Yeyinti sənayesi Süd yağ-pendir em alı şərabçılıq M ineral sü doldurulm ası

Qızıl

Xromit filizləri

M ineral bulaqlar

K Ə N D TƏSƏRRÜFATI SAHƏLƏRİ | Ü züm çülük, tütünçülük, taxılçılıq, heyvandarlıq, | ' ■Heyvandarlıq, tütünçülük, taxılçılıq Yay otlaqlarında heyvandarlıq M eşələr M ötərizədə verilmiş m əlum atlar rayonların erməni qəsbkarları tərəfindən işğal tarixləridir.

202

(1993, o k ty a b r)

Qarabağ silsiləsi və ondan ayrılan tirələr tutur. Xocalı, Um udlu, Qırmızı Bazar və s. nisbətən iri dağarası çökəkliklərdir. Qarabağ maili düzənliyi və Arazboyu düzənliyin bir hissəsi də bu iqtisadicoğrafi rayona aiddir.

Yuxarı Qarabağ iqtisadi-coğrafi rayonu

İqlimin və relyefin müxtəlifliyi dağətəyi zonada suvarma, dağlıq hissədə dəmyə əkinçilik, bağçılıq və heyvandarlıq ü çü n şərait yaradır. Tərtər üzərində Sərsəng SES və su anbarı tikilmiş, kanallar çəkilmişdir.

Sahəsi: 7,33 min km2. Əhalisi: 636,9 m in nəfər. Tərkibi: respublika tabeli Xankəndi və Şuşa şəhərləri; Ağdam, Şuşa, Tərtər, Xocalı, Xocavənd, Füzuli, Cəbrayıl inzibati rayonları. Əlverişli təbii şəraitə, müxtəlif təbii ehtiyatlara malik olan bu iqtisadi rayonun çox hissəsini

Ən m ühüm təbii sərvətləri polimetal (Mehmana), tikinti m aterialları (mərmər, porfirit, əhəngdaşı, sement xammalı), meşələr, m ineral sulardır (Turşsu, Şırlan). Kənd təsərrüfatının aparıcı sahələri üzüm çülük, bağçılıq, pambıqçılıq, heyvandarlıq, arıçılıqdır. Tut

◄

Şəkil 149. T ərtər

Yuxarı Qarabağ iqtisadi-coğrafi rayonu.

A ğdərə (1993, iyun) SƏNAYE SAHƏLƏRİ $

Elektrotexnika

0 0

Xocalı ( 1 9 ^ f e v r a t e i i

S ^ M ^ X a h k ə n d i (1988)

O 0

Meşə və ağac emalı Yüngül sənaye Yeyinti sənayesi Meyvə-tərəvəz konservləri Şərabçılıq

Su elektrik stansiyaları

A ğdam (1993, iyııl)

/ov

Xocavənd (İ992g$evral)

Neft g | Əhəngdaşı 1

jFizuli (1993, avqust)

C əbrayıl (1993, avqust)

Mötərizədə verilmiş m əlum atlar rayonların erm əni qəsbkarları tərəfindən işğal tarixləridir. Qeyd: H azırda Ağdam rayonunun 1 şəhəri və 80 kəndi, Fizuli rayonunun isə 1 şəhəri və 58 kəndi erm əni işğalı altındadır.

d) Mərmər

KƏND TƏSƏRRÜFATI SAHƏLƏRİ | Pambıqçılıq, taxılçılıq, üzümçülük, heyvandarlıq Heyvandarlıq, kartofçuluq, taxılçılıq, meyvəçilik, üzümçülük Hey vandarhq, kartofçuluq, taxılçılıq, meyvəçilik, üzümçülük Heyvandarlıq, taxılçılıq, tütünçülük, üzümçülük Yay otlaqlarında heyvandarlıq Qış otlaqlarında heyvandarlıq Meşələr

203

bağlan baramaçılığm inkişafına şərait yaradır. Sənayenin əsasım yerli xammalı emal edən yüngül, yeyinti, tikinti m aterialları sənayesi təşkil edir. Yeyinti sənayesi şərabçılıq, m eyvə-tərəvəz konservi, unüyütm ə, çörəkbişirmə, yüngül sənaye pambıqtəmizləmə, toxuculuq, ipək, xalçaçılıq, ayaqqabı istehsalı ilə təmsil olunur (şəkil 149). Əlverişli təbii şərait, m ineral sular, gözəl m ənzərələr turizm -istirahət zonalan yaratmağa imkan verir. Əsas nəqliyyat əlaqələri avtomobil yolları ilə, qismən Yevlax-Xankəndi dəmiryolu ilə apanlır. Ən m ühüm Şuşadır.

şəhərləri

Xankəndi,

Ağdam,

18. Aran coğrafi rayonu. Aran iqtisadi-coğrafi rayonu_______ §

Sahəsi: 21,07 m in km 2. Əhalisi: 1887,3 m in nəfər. Tərkibi: respublika tabeli Mingəçevir, Şirvan, Yevlax şəhərləri; Ağdaş, Ucar, Göyçay, Kürdəmir,

Yeyinti sənayesi Meyvə-tərəvəz konservləri

KƏND TƏSƏRRÜFATI SAHƏLƏRİ

<$> Balıq və balıq konservləri (§) İstilik və su elektrik stansiyaları ^

204

Neft

Üzümçülük, heyvandarlıq, taxılçılıq

Heyvandarlıq, taxılçılıq, meyvəçilik

Pambıqçılıq, taxılçılıq, üzümçülük, heyvandarlıq, quru subtropik meyvəçilik

Qış otlaqlarında heyvandarlıq

Hacıqabul, Zərdab, Yevlax, Bərdə, Ağcabədi, Beyləqan, imişli, Saatlı, Sabirabad, Biləsuvar, Neftçala, Salyan inzibati rayonları. Sahəsinə görə respublikada ən böyük, əhalisinin sayma görə ikinci iqtisadi rayondur. A ran iqtisadicoğrafi rayonunun İCM -nin əlverişli cəhətləri m ərkəzi m övqedə yerləşməsi, müxtəlif istiqamətlərə gedən yollarm burada kəsişməsi, Xəzər sahilinə çıxışı olmasıdır.

Təbii şəraiti: Ərazinin yarıdan çoxu okean səviyyəsindən aşağıda yerləşir. Kürün sol sahili boyu Şırvan və Cənub-Şərqi Şirvan, sağ sahili boyu Qarabağ, Mil, Muğan, Salyan düzləri uzanır. Relyefin düzənlik, iqlimin isti və quru olması suvarm a şəraitində istisevən bitkiçiliyin inkişafına im kan yaradır. Torpaq ehtiyatlarından geniş istifadə etm ək məqsədilə magistral kanallar, su anbarları, su qovşaqlan yaradılmışdır.

çörəkbişirmə) sənaye sahələri inkişaf etmişdir. Əsas sənaye müəssisələri rayonun cənub-şərqində Şirvan - Salyan və şim al-qərbində Mingəçevir-Yevlax sənaye qovşaqlarm da cəmlənmişdir (şəkil 150). Rayonun kənd təsərrüfatı suvarm a əkinçiliyinə əsaslanan pambıqçılıq, üzüm çülük, yem tədarükü, qış otlaqlarına əsaslanan qoyunçuluq üzrə ixtisaslaşıb. Digər sahələrdən quru subtropik meyvəçilik (nar, heyva, xurma), bostançılıq-tərəvəzçilik, taxılçılıq, baramaçılıq, camışçılıq, balıqçılıq inkişaf etmişdir. Rayonda dəmiryol və avtomobil yollarının, boru kəm ərinin sıx şəbəkəsi yaranm ışdır. Kür çayı yerli daşımalara xidmət edir. İri şəhərləri Mingəçevir, Yevlax, Şirvan və Salyandır.

Təbii sərvətləri neft (Şirvan, Salyan, Neftçala, M uradxanlı-M ollakənd), aqroiqlim, torpaq, hidroresurslar, tuqay meşələridir. Vaxtilə geniş yayılmış tuqay meşələri qırılmış, əkin sahələrinə çevrilmişdir. Yanacaq-energetika sənayesi yeraltı (neft, qaz) və yerüstü (hidroenerji, günəş enerjisi) enerji mənbələrinə əsaslanır. M uradxanlı, Şirvanneft, Salyanneft, Neftçalaneft m ədənləri rayonun m ərkəz və cənub-şərqindədir. Respublikada istehsal edilən elektrik enerjisinin 60%-i burada (Mingəçevirdə Azərbaycan DRES, SES, Şirvan DRES) istehsal edilir. iqtisadi rayonda kimya (Neftçala yod-brom , Salyan plastik kütlə, rezin-texniki m əm ulat Mingəçevir), maşm qayırma (Şirvan avtom at cihazqayırma, mayesiz transform ator, kənd təsərrüfatı maşınları təmiri, Salyan qaynaq avadan lığı, M ingəçevir "Azərkabel", "Azərelektroizolit", kənd təsərrüfatı maşınları zavodu), tikinti (Mingəçevir və Yevlax dəm ir-beton və iri panelli evtikmə kombinatları), yüngül (pambıqtəmizləmə zavodları, sapəyirmə - Göyçay, pam bıq parça toxum a - Mingəçevir, yun zavodu - Yevlax, süni dəri - Şirvan, xalça, gön-dəri zavodları), yeyinti (Mingəçevir və Bankə balıq, K ürdəm ir və Göyçay şərab zavodları, süd-yağ, pendir, unüyütm ə, 205

19. Lənkəran coğrafi rayonu. Lənkəran-Astara iqtisadi-coğrafi rayonu §

Sahəsi: 6,07 m in km 2. Əhalisi: 868,1 min nəfər.

Tərkibi: respublika tabeli Lənkəran şəhəri; Lənkəran, Astara, Masallı, Cəlilabad, Lerik, Yardımlı inzibati rayonları. Rayon respublikanın cənub-şərqində yerləşir. İCM -nin əlverişli cəhətləri İranla həmsərhəd olması və Xəzərlə əhatə olunmasıdır. Rütubətli subtropik iqlimə, ovalıq və alçaq dağlığa malik olması, m ünbit torpaqlar təbii şəraitin üstün cəhətləridir. Təbii sərvətləri nisbətən azdır. Əsasən, yerli əhəmiyyətli tikinti materialları (mişar daşı, çay daşı, qum, gil, çınqıl), term al mineral sular (Meşəsu, Masallı), meşələrdir. Gözəl təbii şərait, dəniz çimərlikləri, isti və soyuq m ineral bulaqlar turizm -rekreasiya üçün geniş imkanlar açır. Əhalinin 25%-i şəhərdə yaşayır. Orta sıxlıq hər

Şəkil 151. Lənkəran-Astara iqtisadi-coğrafi rayonu.

SƏNAYE SAHƏLƏRİ 0

Tikinti m ateriallaennın istehsalı

Meşə və ağac emalı Yeyinti sənayesi Şərabçılıq

KƏ ND TƏSƏRRÜFATI SAHƏLƏRİ llll

I HHj

206

Çayçılıq, faraş tərəvəzçilik, subtropik meyvəçilik, üzümçülük, taxılçılıq, heyvandarlıq Dəmyə üzüm çülük, heyvandarlıq, taxılçılıq Heyvandarlıq, taxılçılıq, tütünçülük, üzüm çülük

Yay otlaqlarında heyvandarlıq

Qış otlaqlarında heyvandarlıq

Meşələr

km 2-d ə 135 (bəzi yerlərdə 170-180) nəfərdən çoxdur. Təbii artam orta respublika göstəricisindən yüksəkdir. Milli tərkibdə azərbaycanlılarla yanaşı talışlar, ruslar da müəyyən faiz təşkil edir, işsizliklə bağlı kənara emiqrasiya böyükdür. Rayon iqtisadiyyatının əsasım ASK təşkil edir. Təbii şəraitə uyğun olaraq kənd təsərrüfatında faraş (tezyetişən) tərəvəzçilik, çayçılıq, üzüm çülük, taxılçılıq üstünlük təşkil edir. Dağlıq ərazidə tütünçülük və heyvandarlıq inkişaf etmişdir. Rayon respublikanın əsas sitrus meyvəçiliyi (limon, narmgi, portağal, feyxoa, kivi) rayonudur. Sahil boyunda balıq ovlanır. Rayonun sənayesi yerli xammala əsaslanan yeyinti (Lənkəran və N ərim anabad balıq emalı, Lənkəran, Astara, Masallı çay, Lənkəran və Masallı m eyvə-tərəvəz konservi, Cəlilabad və Lənkəran şərab, Masallı tü tün emalı, Lənkəran süd emalı müəssisələri), tikinti materialları, mebel (Lənkəran, Masallı) sənaye sahələridir (şəkil 151). Bakı-Astara dəm ir və avtomobil yolları iqtisadi əlaqələrin inkişafında böyük rol oynayır və Azərbaycan-İran m ünasibətlərinə m üsbət təsir göstərir. Xəzərin səviyyəsinin qalxması bir sıra problemlər yaradır (torpaqlarm su altında qalması, yol və yaşayış məntəqələrinin dağılması və s.). İqtisadi rayonun ən iri şəhəri Lənkərandır.

§20.

Naxçıvan coğrafi rayonu. Naxçıvan iqtisadi-coğrafi rayonu Sahəsi: 5,5 min km 2. Əhalisi: 427,2 m in nəfər. Tərkibi: MR tabeli Naxçıvan, Culfa, O rdubad şəhərləri; Babək, Kəngərli, Culfa, Ordubad, Sədərək, Şərur, Şahbuz inzibati rayonları. Naxçıvan MR Azərbaycan Respublikasmm əsas ərazisindən kənarda, Türkiyə, İran və Ermənistanla həm sərhəd qovşaqda yerləşir. İCM -nin əlverişli cəhəti Türkiyə və İranla həm sərhəd olması, əlverişsizliyi Ermənistanla qonşuluğundadır. Təbii şəraiti kəskin kontinental iqlim və m ürəkkəb relyef kənd təsərrüfatının inkişafında çətinliklər yaradır. Son illər respublikam n əsas hissəsi ilə iqtisadi əlaqələrin zəifləməsi təsərrüfatın bütün sahələrinin inkişafına mənfi təsir göstərmişdir. Türkiyə və irandan yanacaq və enerji idxalı iqtisadi gərginliyi bir qədər zəiflədir. Təbii sərvətlərdən molibden, dolomit, mineral su lar, polimetal (Gümüşlü, Parağaçay), daş duz, tikinti materialları (mərmər, travertin, gips, əhəng) var. Sənayenin əsasım yeyinti m əhsulları istehsalı təşkil edir. Bu sahə m ineral sudoldurm a, şərab, m eyvə-tərəvəz konservi, ət-sü d məhsulları, duz hasilata, unüyütm ə ilə təmsil olunur. Digər sənaye sahələri elektroenergetika (Araz su qovşağı), yüngül, hasilat və tikinti sənayesidir (şəkil 152). Kənd təsərüfatm da əkinçilik süni suvarmaya əsaslanır. Araz, A rpaçay və N ehrəm su anbarları suvarmaya im kan verir. Düzənlik və dağətəyi zonam n qərbində üzüm çülük, şərqində çəyirdəkli 207

Şəkil 152. Naxçıvan iqtisadicoğrafi rayonu. H e y d ə ra b a d

Şahbuz SƏ N A Y E S A H Ə L Ə R İ Q ıv ra q

E le k tro tex n ik a

Y ü n g ü l sə n a y e

İp ək çilik

Y ey in ti sə n ay esi

T ik in ti m a te ria lla rın ın isteh salı

M e y v ə -tə rə v ə z k o n se rv lə ri

Şərab çılıq

M in e ra l s u d o ld u ru lm a s ı

B a d a m lı

N A X Ç IV A N

B abək

C iv ə

M o lib d e n

M in e ra l b u la q la r

P o lim etallar

Ü z ü m ç ü lü k , tü tü n ç ü lü k , taxılçdıq, h e y v a n d a rlıq , in k işa fd a o la n m eyvəçilik

D aş d u z

M eyvəçilik, ü z ü m ç ü lü k , ipəkçilik, tərəv əzçilik , g ü lç ü lü k

Mərgümüş

H e y v a n d a rlıq , taxılçılıq, in k işa fd a o la n tü tü n ç ü lü k , ü z ü m ç ü lü k

■■

M is

Yay o tla q la rın d a h e y v a n d a rlıq

rın- İ -. K Ə N D T Ə SƏ RRÜ FA TI SA H Ə LƏ Rİ

T rav ertin

(J)

S u ele k trik sta n siy a la rı

meyvəçilik, orta dağlıqda tütünçülük və taxılçılıq, son illərdə xma, şəkər çuğunduru əkinləri genişlənir. O rdubad çəyirdəkli meyvəçilikdə əsas yer tutur. Düzən ərazilərdə ətlik-südlük maldarlıq, dağlıq ərazilərdə ətlik-yunluq (Balbas) qoyunçuluq, baramaçılıq və ançılıq inkişaf etdirilir. Avtomobil yolları yerli və beynəlxalq, aviasiya beynəlxalq əhəmiyyətə malikdir. Rayonda təbii şərait (İlandağ, Əshabül-Kəf, Sirab) və qədim memarlıq kompleksləri turizm ə imkan açır.

208

Q ış o tla q la rın d a h e y v a n d a rlıq

Naxçıvan sənaye qovşağı M R-da istehsal olunan sənaye m əhsulunun 2/3-ni verir. Rayonun ən iri şəhəri Naxçıvandır. Burada beynəlxalq hava limanı yerləşir.

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

Fəsil DÜNYANIN MÜASİR SİYASİ XƏRİTƏSİ §ı.

iqtisadi və sosial coğrafiyanın yaranması və inkişafı İqtisadi və sosial coğrafiya coğrafiya elminin nisbətən cavan sahəsi olub, beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi nəticəsində zəruri olaraq yaranm ışdır. M üasir iqtisadi və sosial coğrafiya ətraf m ühitin cəmiyyətlə qarşılıqlı əlaqəsi, cəmiy yətin ərazi təşkili barədə ictimai-coğrafi elmdir. Bu elm ətraf m ühit və onunla qarşılıqlı əlaqədə olan cəmiyyət problemlərini birlikdə öyrənir. iqtisadi və sosial coğrafiya kursunun öyrəndiyi obyekt təbii şərait və ehtiyatlar, əhali və təsərrüfatdır. O nun konkret predm eti cəmiyyətin ərazi təşkili xüsusiyyətləridir (səmərəli yerləşdirmə, qarşılıqlı mövqe, qarşılıqlı təsir).

210

Dünyanın iqtisadi və sosial coğrafiyasının tədqiqat predm eti bütövlükdə dünyada və ayrı-ayrı bölgələrdə bəşər cəmiyyətinin ərazi təşkili (BCƏT) xüsusiyyətləri və qanunauyğunluqlarıdır. BCƏT nəzəriyyəsində m əqsəd dünyada və ayrı-ayrı bölgələrdə təbii şərait və təbii resursları, əmək resursları və əmək vərdişlərini, İCM-ni, tarixi inkişaf xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, m əhsuldar qüvvələri daha səmərəli yerləşdirmək, iqtisadiyyatı nizam lam aqdır. Bu m əqsədin həyata keçirilməsin də BMT, BVF (Beynəlxalq valyuta fondu) və digər nüfuzlu təşkilatlar həlledici rol oynamalıdırlar. BCƏT az əmək, az vəsait və vaxt sərf etməklə yüksək m əhsul əldə etməyə, ayrı-ayrı ölkələrdə əhalinin həyat səviyyəsini yüksəltməyə, onlarm tarixən formalaşan təsərrüfat strukturlarından sə mərəli istifadə etməyə şərait yaradan nəzəriyyədir. İqtisadi və sosial coğrafiya ictimai-coğrafi elmdir. Burada coğrafiya, iqtisadiyyat və sosi ologiya elmlərinin elementləri birləşir. Bu elm cəmiyyət qarşısında duran aşağıdakı məsələlərə cavab verməlidir: - təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqələrinin nizamlanması; - təsərrüfat və əhalinin səmərəli ərazi təşkili; - dünyada baş verən proseslər; - dünya və ölkəmizdə demoqrafik problemlər; - ayrı-ayrı ölkələrdə həyat səviyyəsi arasında fərqlər; - dünya və respublikam ızda intensiv istehsala keçid yolları; - dünya və ölkəmizdə problemlərin həlli yolları.

ekoloji və

digər

2 Dünyanın müasir siyasi xəritəsi § .

Dünyanın siyasi xəritəsi dedikdə dünyada olan dövlətlər və onlar arasında oxşar və fərqli əlamətlər sistemi başa düşülür. D ünyanın siyasi xəritəsinin formalaşması uzun sürən tarixi prosesdir və proses indi də davam edir. Siyasi xəritənin formalaşması prosesini 4 dövrə ayırm aq olar: qədim, orta əsrlər, yeni, ən yeni dövrlər. 1. Qədim dövr (eramızm V əsrinə qədər) quldarlıq quruluşunu əhatə edir. İlk dövlətlər (Misir, Karfagen, Yunanıstan, Roma, Babilistan) birinci m əskunlaşma bölgələrində yaranmışdır. Eramızm başlanğıcında bəzi quldar dövlətlər (Roma, Çin, Hindistan imperiyaları) çox iri idi. Bu dövrdə həm monarxiya (Misir, Babilistan, Assuriya, İran), həm də respublika (Finikiya və Yunanıstanın şəhər-dövlətləri) dövlət idarə formaları mövcud idi. 2. Orta əsrlər dövrü (V-XV əsrlər) feodalizm dövrü ilə bağlıdır. Bu dövrdə daxili bazarlarm və etnik birləşm ələrin güclənməsi iri mərkəzləşdirilmiş dövlətləri (Portuqaliya, İspaniya, İngiltərə, Rusiya), İslam dininin yaranm ası isə Asiyada və Afrikada ərəb imperiyasmı yaratdı. Həm in dövrdə Osmanlı imperiyasının təsiri daha güclü idi. Bu dövrdə San-M arino istisna olmaqla, dövlət quruluşu forması monarxiya idi. 3. Yeni dövr (XV-XVI əsrlərdən I Dünya m üharibəsinin qurtarm asm a qədər) kapitalizmin yaranm ası və inkişafı tarixi mərhələsinə uyğun gəlir. Böyük coğrafi kəşflər dünyanın siyaşi xəritəsini əsaslı surətdə dəyişmişdi. Bu dövrün 2 başlıca xüsusiyyəti özünü göstərir: 1. Avropalılar

(Portuqaliya, İspaniya, Niderland, İngiltərə) müstəmləkəçiliyə başlayır; 2. Beynəlxalq təsərrüfat əlaqələri genişlənir və dünya bazarı yaramr. XIX-XX əsrlərin qovşağmda siyasi xəritə qeyri-sabitliyi ilə seçilir. Başlıca dövlətlər arasm da ərazi bölgüsü uğ ran d a m übarizə kəskinləşir. XX əsrin əvvəlində m üstəmləkəçi dövlətlər tərəfindən dünya bölüşdürülm üşdü (dünya ərazisinin 56%-i m üstəmləkəçi dövlətlərin əsarəti altında idi). Dünya səhnəsinə yeni çıxmış dövlətlər dünyanın yenidən bölüşdürülm əsinə çalışırdılar. Bu isə yalnız silah gücünə həll oluna bilərdi və belə də oldu. Nəticədə I D ünya m üharibəsi (1914-1918-ci illər) baş verdi. 4. Ən yeni dövr I D ünya m üharibəsinin qurtarm ası və Rusiyada Oktyabr çevrilişindən başlayır və indi də davam edir. Bu dövr iki mərhələyə bölünür: II Dünya m üharibəsinin başa çatmasına qədər (1945) və ondan sonrakı mərhələ. Birinci m ərhələ Rusiyada sosial-iqtisadi dəyişikliklər, Avropada əsaslı ərazi dəyişiklikləri ilə nəticələndi. Polşa, Finlandiya, Estoniya, Latviya, Litva Rusiyadan ayrıldı. I D ünya m üharibəsində məğlub olan Almaniya Versal müqaviləsinə (1919cu il) əsasən Avropada öz torpaqlarının bir hissəsini və bütün müstəmləkələrini itirdi. Elzas, Lotaringiya Fransaya qaytarıldı. Avstriya-M acarıstan imperiyası parçalandı: Avstriya, Macarıstan, Çexoslovakiya yarandı, cənub torpaqlar Yuqoslaviyanın tərkibinə daxil oldu. Bir çox dövlətlərin sərhədləri dəyişdi. Osmanlı imperiyası dağıldı və bütün m üstəm ləkələrindən m əhrum oldu. Böyük Britaniya, Fransa, Yaponiya və Belçika müstəmləkələrini genişləndirdi. 1919-cu ildə dünya ərazisi və əhalisinin 70%-i müstəmləkə və yarımmüstəmləkə idi. Versal müqaviləsi möhkəm olmadı. 1939-cu ildə başlanari' II\ Dünya m üharibəsi 1945-ci ildə Almaniya və onun müttəfiqlərinin məğlubiyyəti ilə

211

212

Amsterdama. (Fr.) • Sen-Pol a. (Fr.)

Z g y S id n e y

Kroje a.

Prins-Eduard a^> (CAR) •

^Kergelen a-n (Fr.) 60° 1

2 3 4 3 6 7 8 9 m <t K

İrlandiya Niderland Belçika Lüksemburq İsveçrə Lixtenşteyn Vatikan Albaniya Livan Fələstin əraziləri

11 Öəzzə bölməsi) İsrail

V anberra

ı1------- t o & N / z t

Tasmanıya a.

f İ f " ' r

J ^ U İ nqton

120° 180° * Cənub a. XƏRİTƏDƏ RƏQƏMLƏRLƏ GÖSTƏRİLMİ ŞDİR 25 Bruney 38 Mərkəzi Afrika Respublikası 51 Beliz 12 İordaniya 26 Tunis 39 Eritreya 52 Qvatemala 13 İraq 27 Qambiya 40 Cibuti 53 Honduras 14 Küveyt 28 Qvineya-Bisau 41 Uqanda 54 Salvador 15 Bəhreyn 29 Qvineya 42 Ruanda 16 Qatar 55 Nikaraqua 43 Burundi 17 Birleşmiş Ərəb Əmirlikləri 30 Syerra-Leone 56 Kosta-Rika 31 Liberiya 44 Zambiya 57 Panama 18 Yemən 32 Kot-Divuar 45 Malavi 58 Surlnam 19 Butan 33 Burkina-Faso 46 Zimbabve 59 Qviana (Fr.) 20 Banqladeş 34 Qana 47 Svazilend 21 Kamboca 60 Uruqvay 35 Toqo 48 Lesoto 61 Estoniya 22KXDR 36 Benin 49 Haiti 23 Cənubi Koreya 62 Rusiya Federasiyası 50 Dominikan Respublikası 37 Ekvatorial Qvineya 63 Moldaviya 24 Malayziya

64 Gürcüstan 65 Ermənistan 66 Azerbaycan 67 Qırğızıstan 68 Tacikistan 69 Sloveniya 70 Xorvatiya 71 Bosniya və Herseqovina 72 Serbiya və Çernoqoriya 73 Makedoniya 74 Slovakiya

213

nəticələndi. Bu m üharibədə dünya əhalisinin 80%-nin yaşadığı 50-dən çox dövlət iştirak edirdi.

§3 .

Ən yeni dövrün II m ərhələsində baş verən m ühüm dəyişikliklərə müstəmləkə sisteminin dağılması, onların yerində m üstəqil dövlətlərin yaranm ası aid edilir. Bu dövrdə müstəqillik əldə edilməsi indi də davam edir. 1990-cı ildə Namibiya, 1991-ci ildə M ikroneziya Federasiyası və Marşall adaları müstəqillik əldə etmişdir. XX əsrin 90-cı illərində SSRİ-nin dağılması nəticəsində 15, YSFR-in yerində 5, ÇSSR-in yerində 2 dövlət yaranm ışdır. Bu m ərhələdə Syanqan (Honkonq, 1997), Aomın (1999) Çinə qaytarılmışdır. İki ərəb (YƏR, YXDR) və iki alm an (AFR, ADR) dövləti birləşmişdir. Qərb və Şərq arasında başlanan "soyuq" müharibəyə 80-ci illərdə son qoyulm uşdur (şəkil 153).

Siyasi coğrafiya

Siyasi xəritədə baş verən irəliləmələri kəmiyyət və keyfiyyət irəliləmələri kimi qiymətləndirm ək olar. Kəmiyyət irəliləmələrinə "yum ruq" gücünə baş verən sərhəd dəyişiklikləri, keyfiyyət irəliləmələrinə isə masa arxasmda, sülh və dinc danışıqlar yolu ilə əldə olunan irəliləmələr aid edilir. D ünyanın siyasi xəritəsində baş verəcək sonrakı dəyişikliklər silah gücünə deyil, ideya və m ədəni nailiyyətlər hesabma müəyyən edilməlidir.

Siyasi coğrafiya dünyanın m üasir siyasi xəritəsi və a y n -a y n dövlətlərin, beynəlxalq münasibətlərin bir çox problem lərini tədqiq edir. Siyasi amillər ətraf m ühitin vəziyyətinə, insanların həyat və fəaliyyətinə, etnik proseslərə, beynəlxalq əmək bölgüsünə, dünya iqtisadiyyatına, hərbi bazaların yerləşməsinə və s. təsir edir. Dövlət ərazisi müəyyən qanunlarla idarə olunan və m üəyyən hakim iyyətə tabe olan Yer kürəsinin bir hissəsidir. Dövlət ərazisinin tərkibinə Yerin m üəyyən quru sahəsi, bu hissədə olan bütün yeraltı və yerüstü sərvətlər, sular, quru və su üzərində olan hava məkanı daxildir. Dövlət ərazisinə daxil olan su sahəsini daxili (milli) və məhəlli sular təşkil edir. Məhəlli sulara ölkənin okean (dəniz) sahilindən 12 millik (1 mil V -lik m eridian gövsünə - 1852 m-ə bərabərdir. 12 mil — 22,2 km.) məsafədə yerləşən Dünya okeanının akvatoriyası daxildir. Məhəlli sular dövlət ərazisinin tərkib hissəsi kimi sahil dövlətinin tam müstəqilliyi altındadır. Beynəlxalq razılaşmaya əsasən 200 millik iqtisadi bölgə anlayışı m övcuddur, iqtisadi bölgə sahil dövlətinin tam müstəqilliyi altında deyil, iqtisadi bölgədə bütün sərvətlər sahil dövlətinə m əxsusdur. Başqa dövlətlər bu bölgədən azad nəqliyyat (gəmiçilik, uçuş, kabel, boru kəməri çəkilişi) hüququna malikdir. Dünya okeanının 40%-i, balıq ovunun 96%-i iqtisadi bölgələrin payına düşür. Okeanın qalan hissəsi bəşəriyyətin üm um i irsi - beynəlxalq bölgə (neytral sular) statusunu almışdır. Hər bir dövlətin ərazisi onu başqa dövlətlərdən

214

ayıran quru və su sərhədlərinə malikdir. Bu sərhədlər keçmiş tarixi inkişaf m ərhələlərinin nəticəsində formalaşmışdır. Bəzi ölkələr arasm da mübahisəli ərazilər var ki, belə əraziləri ayıran sərhəd - demarkasiya xətti adlanır. Afrika dövlətlərinin bir çoxunun sərhədləri keçmiş müstəmləkəçilər tərəfindən müəyyənləşdirilmişdir. Sərhədlərin təyin edilməsi bir çox hallarda etnik qrupların yayılma arealmı düzgün əks etdirm ir və nəticədə müstəqillik dövründə bir sıra m ünaqişələrə səbəb olur. Beynəlxalq hüquq qaydaları sərhədlərin pozulmasım, özgə ərazilərin güclə tutulmasım qadağan edir. Bir-birinə yaxm anlayışlar olan siyasi və iqtisadi-coğrafi mövqe (İCM) dedikdə ölkənin yerləşdiyi ərazinin onun siyasi və iqtisadi inkişafına təsiri amillərinin cəmi başa düşülür. İCM -yə fiziki-coğrafi mövqe, nəqliyyat, materikdaxili, dənizsahili, ada, tranzit, qonşuluq və s. mövqe daxildir. İCM mikromövqe (ölkənin qonşu ölkələrə görə mövqeyi) mezomövqe (ölkənin region əmələ gətirdiyi ölkələrə görə mövqeyi), və m akromövqeyə (ölkənin mövqeyinin dünya səviyyəsində qiymətləndirilməsi) görə fərqlənir. İCM dünyada baş verən sosial-iqtiSadi inkişafdan asılı olaraq tarixən dəyişir. Məsələn, bir vaxtlar Böyük Britaniya və Yaponiyanın geri qalmasının əsas səbəbi iqtisadi m ərkəzlərdən kənarda olması idi. Lakin ictimai istehsalm yüksək səviyyədə inkişafı təbü amilin payım azaltmışdır və nəqliyyat, xarici ticarət, beynəlxalq əlaqələrin inkişafı İCM başqa cür qiymətləndirm əyə əsas vermişdir. Lakin, heç də bütün əlverişli İCM-yə m alik olan ölkələrin hamısı yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmamışdır.

§4 .

Dünya ölkələri arasında fərqlər Dünya ölkələri idarəolurıma, inzibati-ərazi quruluşu, sahəsi, əhalisi, sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi və s. əlamətlərə görə fərqlənirlər (şəkil 154). M üasir dövrdə dövlətin idarəolunm asm m iki forması - respublika və monarxiya m övcuddur. Respublika idarəolunm a tipinə aid dövlətlərdə ali idarəetm ə orqanları (qanunverici -parlam ent, icraedici - nazirlər kabineti, ali dövlət orqanı prezident) seçkilidir. Respublika idarəolunm a for ması daha m ütərəqqi və demokratik sayılır. Dünya dövlətlərinin böyük əksəriyyəti respublikadır. Hakimiyyətin irsən keçdiyi və dövlətin ali idarəolunmasının qeyri-seçkili orqanlar tərəfindən aparıldı ğı forma monarxiyadır. Monarxiyalarm sayı azalır. M onarxiyalarda dövlət başında im perator (Yaponiya), kral (Norveç, İsveç), sultan (Bruney, Qatar), əmir (BƏƏ, Küveyt), knyaz (Lüksemburq) və s. durur. H azırda 30 monarxiya var (Avropada 12, Asiyada 14, Afrikada 3, Okeaniyada 2). M onarxiyalar konstitusiyalı (Yaponiya, Malay ziya, Tailand, Kamboca, Butan, İordaniya, Küveyt, Bəhreyn, Tonqa, Solomon adaları, Böyük Britaniya, Norveç, İsveç, Danimarka, Belçika, Niderland, Lüksemburq, İspaniya, Monako, Lixtenşteyn, Andorra, Mərakeş, Lesoto, Svazilend), m ütləq (Oman, Səudiyyə Ərəbistanı, Qatar, BƏƏ, Bruney) monarxiyalara bölünür. M onarxiyanın bir qolu teokratik (siyasi hakim iyyət ruhanilərin əlindədir; Səudiyyə Ərəbistanı, Vatikan) monarxiyadır. Konstitusiyalı

m onarxiyalarda

qanunverici 215

g(J® Qrirwiçdan q'» ürfnyiçden £ q « *•*'* şörqə

4.4

l(l I I • • I 4 , 4 .4.»

* " -

• • • • • •w* i# « > T ı;

• ! • • • • * - »> * * 4_*4} X * • * • * • • „ • « * V 4 » > • ı V * I

V®

yC#> « • • » • • ' • • • > ı >»G T ı .».* V S ? A • • -* •,* • M İ M4 *«'** I »,* I • » « 4 • 4 4 • * • M «1 İ n l V f ı V l ',» y * |' » j » l4'4<ı ’•.» « ■ •!•'4

—

4 ,4 4,

\ t ı •• • llıM .1 .•••••LM4

m *• 0 *v*v ~*• r£j iV## Vi m• •kVtr ^ » fftm • • • • •;< L*

4*4

Jm PS i

* 2 * ' | l l V l > • 4»*4'J»İ4^

ı*ı* ı f ö ? ' ! ? - ! ! •

•*•*•'• • • j ' '

/ ]*’4 4 M | ( I • •,•,•»£* • V m 'v T ä tib J u i'A -----İ I n n C ,, - M/A__• ■•«/»»*4>»4/ A m ;*a 4 / 'A ‘W . m ə!A;i »«ı >Vw<iOjjır«y*»y»/Y,#MT« W ıa o • «1•«% J

.w v

VX*

» A * : i A i 4 | ‘# * • • , ■ > « • * y .

•»•»*.• , * A -• • • ,*•* * » T 4 4 4 » V

_ ,.M • 9 4.4 ».ı. M„* • • » Q | 4 ,tS<Mı ı*wVJ»j.»<«»,y

,•’/AXCf JJV4‘4»4->»4ju» • .• • •,* A / v V '* t . * 'r i 1 f , 4J« 4 • 4’4l4 4 4 4 4 I I 4 • y / |/ A İ » lV İ'4 .1 4J

,. *

L^I^J’.I'I IU 4l4UiA •.•Ji * * ■ * * »* M

■

I • 4 ,4 ,4 „ 4 ,1 . 4 4 ı 4 »

• i 4.

4 • • * * * •,♦

lK >

• lQ «

• 4 .4 • 4 • /

■Xl MM 41*'#-.#'**>•

/rÄ

4 4 4 4 4*4 4*4*4 4*4 4 4 4 I l X

l.te .ıH a ,4 .iA - “ t t y - w 4 Ä

| 9

Xəritədə rəqəmlərlə göstərilmişdir: monarxiyalar 1 Niderland 2 Lüksemburq 3 Llxtenşteyn 4 Andorra-ıa-Velya 5 Monako 6 Vatikan 7 Bəhreyn 8 Q atar

* .♦ " '4 ,

/ SBNfTKTrSTDNEVtar

ANTİQUA VO UARDUDA.f *’ $

SBNT-LOSIYA VO ISKNT.VİNSENT.

10 10

İSU QRENADİNA. 8ARBAD0S. QRENADA

! [ u v İya| v^ W -----V-'&Ä&A-g

r ^ \ A

İ 4 - 1 * t * •-, ,

J /

W *

** <

ı^ .

Şəkil 154. Dünya ölkələri arasm da fərqlər.

4 4

g ¥ ;

* \ \ V ,* ' v A v ‘ V

V ıä rV

V ."

i« k9? *a " / . . ı

A * ı.ı^ ııı »*

• • 4 •' • i l

( Z l:L :t Y A 1:)

3 İ&

▲

M & k • * 4 l. # ‘ * A ‘ t 4

-£ £ V’& v w V * v* • V Ä v / J ■. İL A . 1 } • • » , ( V ,4 t ■* , •rı*C u xw S 7

A 4 • • • 4 • . 4' 4' 4' A • . İ K . ,% 4 '4 4 4 *4 4 |4 "4 4^4 ^ 4 I I I l ' l l ı | I | l ‘l • \ İ 4 İ*.4 *4 ’ l V w ^ l , 4 4J > '4 ’ 4 * IM» s ? 1,J L - r • • • ' • * 4 t 4 .4 İ 1

Federativ dövletlar 11 Belçika 12 İsveçrə 13 Bosniya və Herseqovina 14 Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 15 Sent-Kits və Nevis

‘

V j £ 4^4'4*.4’JI A V * I 4 4, I I I * *’İ * V

oj:: b ä j

f &

M A L D İV h

-4 4 ' 4 ' C .• 4, O

i - 'j W

> v v ,7 jv x

f. -

,4 1 4 4 4

4 r—

l \ T v V j'jijM jj/ ıSVTftjiç • Millətlər birliyinə ----------- - TKV^YS >• m a p r n ş*Y ı daxil olan dövlətlər İ M ı |F d i 4,H> M | I*u flV > !>'••>! .» • Jl , » f \ 4 | J 4 9 Beliz ı*,*, w n * 10 Yam ayka

216

v iR A h r

# * » '* .

BAHAM AD ALARI

___— _

'i* ■v*>n ->«

( » r fv j l»;**v^* v ' % i v

JEYŞEL A-Rl üsrc R A-Rl

fr'

MAVRİKİ

y ^ i t .ı.ı.^ w

CAR1;

İDARƏOLUNM A FORMALARI

W r iP J Respublika

1 İdarə etm ə forması J olunmayıb

] Monarxiya Birlik tərkibində olan dövlətlər I (Oövlət başçısı • ingilis monarxı r formal olaraq) L

İnzibati—ərazi qu Unitar

hakim iyyət parlamentə, icraedici hakim iyyət hökum ətə (nazirlər kabineti) m əxsusdur. Bu ölkələrdə m onarx (simvolik dövlət başçısıdır) "şahlıq edir, lakin idarə etmir". Formal m onarxiyalar da m övcuddur. Onların bir çoxu Böyük Britaniyanın keçmiş m ülklərindən ibarət "Birlik" təşkilatının üzvləridir. Formal monarxiyalara Kanada, Avstraliya İttifaqı, Yeni Ze landiya, Papua-Yeni Qvineya, N auru, Solomon adaları, Beliz, Baham adaları, Yamayka, Sent-Luisiya, Barbados, Antiqua və Barbüda, Sent Vinsent və Qrenadina, Qrenada, Sent Kits və Nevis aiddir. İnzibati-ərazi quruluşuna görə dövlətləri unitar və federativ dövlətlərə ayırırlar. Unitar (vahid) dövlətlərdə vahid konstitusiya, qanunverici və icraedici hakim iyyət m övcuddur. Unitar dövlətlərdə yerli icra orqanları fəaliyyət göstərir, lakin onların başçıları təyin olunur. Federativ (latınca "ittifaq", "birlik") dövlətlərdə mərkəzi vahid qanunverici və icraedici hakimiyyətlə yanaşı, ölkənin ayrı-ayrı inzibati-əra zi bölgələrində (respublika, ştat, torpaq, quberniya və s.) özlərinin xüsusi konstitusiyası, seçkili qanunverici və icraedici orqanları fəaliyyət göstərir. Federasiya çərçivəsində özünün milli və m üdafiə xüsusiyyətlərini uzlaşdıran dövlətlər konfederativ dövlət sayılır (məsələn, İsveçrə). Federativ dövlətlərin 7-si Amerikada (Kanada, ABŞ, Meksika, Sent-Kits və Nevis, Venesuela, Braziliya, Argentina), 6-sı Avropada (AFR, Belçika, İspaniya, Avstriya, İsveçrə, RF), 5-i Asiyada (BƏƏ, Pakistan, Hindistan, Malayziya, Myanma), 5-i Afrikada (Nigeriya, Efiopiya, Tanzaniya, Komor

217

adaları, CAR), 2-si Avstraliya və Okeaniyada (Avstraliya İttifaqı, Mikroneziya) yerləşir. Bəzi federasiyaların formalaşması ölkə əhali sinin milli-etnik tərkibi ilə bağlıdır. Bu ölkələrdə tarixən çoxsaylı xalqların olması, onlarm daxiliidarəetm ə hüququ əldə etməsinə səbəb olm uşdur (Rusiya, Hindistan, Nigeriya). Bəzi federasiyalar isə tarixi-coğrafi xüsusiyyətlərlə bağlı formalaşmış dır (ABŞ, AFR, Braziliya, Meksika). İsveçrə, Bosniya və Herseqovina konfederativ (öz müstəqilliyini saxlayan, müxtəlif məsələlərdə - təhlükəsizlik, xarici siyasət fəaliyyətlərini uzlaşdırm aqla birləşən dövlətlərin ittifaqı) dövlətlərdir. D ünyada 4 federativ monarxiya var: Belçika, İspaniya, BƏƏ, Malayziya. D ünyada 195 m üstəqil dövlət (2008-ci il), 40-a yaxm asılı və qəyyum luqda olan ərazi var. Sayca çox olan bu ölkələri qruplaşdırarkən bir sıra əlamətlər - əhalinin sayı, sahəsi, coğrafi mövqeyi və s. əsas götürülür. Ərazisi 3 m ln km 2-d ə n çox olan 7 ölkə (RF, Kanada, Çin, ABŞ, Braziliya, Avstraliya, Hindistan) birlikdə qurunun yarıya qədərini tutur. Ən kiçik mikrodövlətlər - "cırtdan" dövlətlər: Vatikan, Andorra, Lixtenşteyn, Monako, San-M arino (Avropa), M aldiv (Asiya), N auru, Tuvalu (Okeaniya). Əhalisinin sayı 100 mln nəfərdən çox olan 11 ölkə (Çin, Hindistan, ABŞ, İndoneziya, Braziliya, Pakistan, Banqladeş, RF, Yaponiya, Nigeriya, Meksika) dünya əhalisinin 3/5-dən çoxunu, əhalisinin sayı 50 mln nəfərdən çox olan 25 ölkə dünya əhalisinin 4/5-nü özündə birləşdirir. Ən az əhalisi olan ölkələr: Vatikan, Nauru, Tuvalu, Palau, Monako. Coğrafi mövqeyinə görə dəniz(okean) sahili, yarımada, ada, arxipelaq, materikdaxili, anklav ölkələr mövcuddur. Dəniz(okean) sahili ölkələr sayca üstünlük təşkil edir. Yarımada dövlətləri; Norveç, İsveç, Danimarka,

Portuqaliya, İspaniya, İtaliya, San-Marino, Vatikan, Yunanıstan, Albaniya, Makedoniya, Bolqarıstan (Avropa); Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı, Yəmən, Oman, BƏƏ, Qatar, Hindistan, Vyetnam, Laos, Kamboca, Myanma, Tailand, KXDR, Koreya Respublikası (Asiya), Somali (Afrika). Ada dövlətləri: Böyük Britaniya,, İslandiya, İrlandiya, Malta (Avropa); Kipr, Bəhreyn, Şri-Lanka, Braney, Sinqapur (Asiya), M adaqaskar, Mavriki, Seyşel, Komor, San-Tome və Prinsipi, Kabo-Verde (Afrika); Yeni Zelandiya, Papua-Yeni Qvineya, Fici, Qərbi Samao, N auru, Tuvalu, Tonqa, Vanuatu (Okeaniya); Kuba, Yamayka, Haiti, Dominikan Respublikası, Barbados və s. (Amerika). Arxipelaq dövlətlər: Yaponiya, Filippin, İndoneziya, Maldiv (Asiya), Solomon, Mikroneziya, Marşall, Kiribati (Okeaniya), Baham (Amerika). Bəzi adalarda - Yeni Qvineya, Kalimantan, Timor, İrlandiya, Haiti, Odlu Torpaq - iki və daha çox dövlətin ərazisi yerləşir. Materikdaxili dövlətlər: Lüksemburq, İsveçrə, Avstriya, Lixtenşteyn, Andorra, Vatikan, San-Mar rino, Çexiya, Slovakiya, Macarıstan, Belorus, Make doniya, M oldova (Avropa), Azərbaycan, Ermənistan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkis tan, Qırğızıstan, Tacikistan, Monqolustan, Əfqanıs tan, Nepal, Butan, Laos (Asiya), Boliviya, Paraqvay (Amerika), Mali, Burkina-Faso, Niger, Çad, MAR, Uqanda, Ruanda, Burundi, Malavi, Zambiya, Zimbabve, Botsvana (Afrika) və s. Anklav (bir dövlət ərazisinin digər dövlətin ərazisi ilə hər tərəfdən əhatə olunması) dövlətlər: Vatikan, San-Marino, Lesoto. Dünya ölkələrini daha çox sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə tiplərə bölürlər. Lakin bu tiplərə aid ölkələr arasm da dəqiq hədd yoxdur. Adam başm a düşən sənaye və ərzaq məhsulları, milli gəlir, təhsil səviyyəsi, xidmət və s. göstəricilərə görə ölkə bu və ya digər tipə aid edilə bilər. Lakin

sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə əsas göstərici ölkədə adambaşına istehsal olunan üm um i daxili və üm um i milli m əhsul götürülür və ölkələr bu əlamətinə görə iki qrupa bölünür: inkişaf etmiş ölkələr (İEÖ); inkişafda olan ölkələr (İOÖ).

bu ölkələri oxşar əlamətlərinə görə (iqtisadi və sosial gerilik, beynəlxalq coğrafi əmək bölgüsündə

İEÖ qrupuna Yer kürəsinin quru sahəsinin 1/5-ni tutan, dünya əhalisinin 1/6—i yaşayan 25-dən artaq ölkə daxildir. Bunlar ABŞ, Kanada (Amerika), Yaponiya, İsrail (Asiya), Avstraliya İttifaqı, Yeni Zelandiya (Avstraliya və Okeaniya), CAR (Afrika) və Qərbi Avropa ölkələridir - Norveç, İsveç, Finlandiya, Danimarka, Belçika, N iderland - Hol landiya, Lüksemburq (BeNiLüks), AFR, Fransa, Böyük Britaniya, İrlandiya, İslandiya, İspaniya, Portuqaliya, İsveçrə, Avstriya, İtaliya, Yunanıstan. Bəzi m ənbələrdə Sinqapur və Koreya Respublikası da İEÖ sırasına aid edilir.

İOÖ arasm da II Dünya m üharibəsindən sonra müstəqillik qazanan ölkələri gənc m üstəqil

D ünya siyasəti və iqtisadi həyatındakı mövqeyinə (iqtisadi potensialı, elm və texnikanın inkişafındakı nailiyyətləri) görə İEÖ böyük yeddilər (ABŞ, Yaponiya, AFR, Fransa, Böyük Britaniya, İtaliya, Kanada) və ikinci qrup ölkələrə ayrılır. İEÖ

içərisində

Böyük

Coğrafi

Kəşflər

dövründən sonra Avropadan gələn əhali və onların vəsaitləri əsasında formalaşan ölkələr "köçürm ə kapitalist ölkələri" adlanır. ABŞ, Kanada, CAR, Avstraliya İttifaqı, Yeni Zelandiya kapitalist ölkələrdir".

"köçürm ə

A vropada olan m ikrodövlətlər - Vatikan, SanMärino, Lixterişteyn, Monako, A ndora - xüsusi qrup təşkil edir. İOÖ qrupuna, əsasən Asiya, Afrika, Latın Amerikası və Okeaniyanın keçmiş müstəmləkə ölkələri daxildir. Sayca çox olan bu ölkələr arasmda kəskin fərqlər var. Adam başına düşən gəlirə görə yüksək inkişaf etmiş ölkələrlə bir sırada duran BƏƏ, Küveyt kimi ölkələrlə yanaşı, onlardan dəfələrlə geridə qalan ölkələr də m övcuddur. Lakin

asılılıq, iqtisadiyyatın aqrar və ya m ineral-xam mal xarakteri, xarici borc və s.) bir qrupda birləşdirmək m üm kündür.

dövlətlər adlandırırlar. Sosializm sistemi dağılsa da, Çin, Vyetnam, Laos, Kuba, KXDR sosialist ölkələri kimi qalmaqdadırlar.

§5 .

Beynəlxalq təşkilatlar M üasir dövrdə ölkələr və xalqlar arasm da mədəni, siyasi, iqtisadi və s. əlaqələrin yaranm asında və problemlərin həllində beynəlxalq və regional təşkilatların rolu böyükdür. Hazırda belə təşkilatların sayı yüzlərlədir və onların sayı ildən ilə artır (şəkil 155). Kütləvi xarakter daşıyan və ən nüfuzlu təşkilat Birləşmiş Millətlər Təşkilatıdır (BMT). 1945-ci il 24 oktyabr BMT-nin yarandığı gün sayılır. İlk üzvlərinin sayı 51 olan bu təşkilatın üzvlərinin sayı hazırda 191-ə çatm ışdır (Vatikan, Tayvan, Şimali M arşal adaları BMT-yə daxil deyil). BMT-nin qərargahı Nyu-York şəhərindədir. Paris, Brüssel və London, həm çinin Strasburq (Fransa), İsveçrənin Cenevrə, Bern, Sürix, Lozanna şəhərləri Avropada beynəlxalq təşkilatlarm qərargahlarının yerləşdiyi əsas şəhərlərdir. BMT-nin əsas vəzifəsi dövlətlər 219

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

gQ»

u n n v rç a o n

qo u n n v t ç o e n

qqo

şərqə

Ən böyük Beynəlxalq Təşkilat — Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (B M T )— 191 uzvü BMT-nin ixtisaslaşdınimiş idarələri: B V F — Beynəlxalq valyuta fondu BYİB — Beynəlxalq yenidənqurm avə in kişaf bankı YUNESKO — Təhsil, elm və mədəniyyət məsələləri üzrə qurum BTT — Beynəlxalq ticarət təşkilatı Ə K TT — Ərzaq və kənd təsərrüfatı təşkilatı

NATO — Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı Al —Avropa İttifaqı Ə Ö C — Ərəb ölkələri cəmiyyəti s s s * O PEC — Neft ixrac edən u jl / a ölkələrin təşkilatı

Şəkil 155. Dünyanın beynəlxalq təşkilatlar xəritəsi. 220

ASEAi Dövlət! Merkaı bazan na ft; ticarət

arasm da olan bütün mübahisəli məsələləri damşıqlar yolu ilə həll etməkdir. Bu təşkilatın fəaliyyətində ingilis, fransız, ispan, rus, Çin, ərəb dillərindən istifadə edilir. BM T-nin Ali Məclisi

- Baş Assambleya -

(BMT-nin bütün üzvləri bura daxildir) Dünya Parlam entidir. O nun növbəti sessiyası hər il sentyabrın III həftəsinin II günü yığılır. Fövqəladə sessiyalar

BMT

üzvlərinin

çoxunun

və

Təhlükəsizlik Şurasının (TŞ) qərarı ilə çağrıla bilər. BMT-nin nizam nam əsinə əsasən, 15 üzvü olan (onun beşi - ABŞ, Rusiya, Çin, Böyük Britaniya, Fransa - daimi, qalan 10 üzv hər il 5-i dəyişməklə seçilən üzvlərdir) Təhlükəsizlik Şurasmm olduqca böyük səlahiyyətləri var. TŞ-da m üzakirə olunan Şimal_ ttopjW,

m əsələnin həlli üçün ən azı 9 üzv (daimi üzvlər daxil olmaqla) səs verməlidir. BMT siyasi, iqtisadi, sosial, ekoloji, hum anitar problem lərin həlimdə beynəlxalq faydalı kollektiv "alətdir". Digər beynəlxalq təşkilatlar: hərbi-siyasi NATO

Ekvator 0>

HİND OKEANI

(Avropa İttifaqı), NAFTA (Şimali Amerika Azad Ticarət), AZPAK (Asiya-Sakit okean), ASEAN O'

’ _______ ______Cənub tropiki

(Cənub-Şərqi Asiya), MDB (Müstəqil Dövlətlər Birliyi), ADT (Amerika Dövlətləri Təşkilatı); siyasi

V i D A X İL O L A N

(Şimali Atlantika Müqaviləsi); iqtisadi-siyasi Aİ

ABT (Afrika Birliyi Təşkilatı), ƏÖC (Ərəb Ölkələri Cəmiyyəti), İKT (İslam Konfransı Təşkilatı), AŞ (Avropa Şurası), ATƏT (Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı); iqtisadi OPEK (Neft İxrac

- Müstəqil Dövlətlər Birliyi

Edən Ölkələr Birliyi), EKO (İqtisadi Əməkdaşlıq

i — Cənub-Şərqi Asiya ərinin Birliyi tur — Cənubi Amerika ümumi

Təşkilatı), GUAM (Gürcüstan-M oldova) və s.

ı — Şimali Amerika azad zonası

GUAM və s. beynəlxalq və regional təşkilatların

Respublikamız BMT, ATƏT, AŞ, MDB, İKT, üzvüdür.

221

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

II Fəsil TƏBİİ RESURSLAR VƏ İQTİSADİ İNKİŞAF §6 .

Təbii resurslar və onların təsnifatı İnsanların yaşayışı və m əhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün təbiətdə istifadə edilən və istifadəsi m üm kün olan bütün elementlər təbii resurslar (təbii ehtiyatlar) adlanır. Bəşəriyyətin həyat və fəaliyyəti üçün zəruri olan, lakin m addi-istehsal prosesində birbaşa iştirak etm əyən təbii kom ponentlərin məcm usu təbii şərait adlanır. Təbii şərait planetin təbii m ühitinin müxtəlifliyini əks etdirir və cəmiyyətin inkişaf tarixi ilə sıx bağlıdır. Bəşəriyyətin sosial-iqtisadi inkişafı təbii resursların istifadəsindən asılıdır. Təbii resursların müxtəlif növlərinə olan tələbat, onların mənimsənilməsinə sərf olunan vəsait tarixən dəyişir. Məsələn, istər qədim dövrlərdə, istərsə də indi oksigensiz 5 dəqiqə yaşaya bilmədiyimiz halda, uransız m in illər həyat sürm üşük. Lakin m üasir həyatda cəmiyyətin enerjiyə olan tələbatının 222

ödənilməsində uranın rolu gündən-günə artır. Yerdən çıxarılan təbii resurslar xammal, istehsalda bir neçə dəfə şəklini dəyişmiş xammal iqtisadi resurs adlanır. Cəmiyyətin inkişafı ilə bağlı təbii resurslara olan tələbat artır və təbii resurslardan daha çox istifadə edilir. Bir çox resurslar azalır və onların tükənm ək təhlükəsi yaranır. Bu da, bəşəriyyəti daha çox narahat edir. Bununla yanaşı yaxm gələcəkdə yeni təbii resursların aşkara çıxarılması, enerji m ənbələrinin əldə edilməsi, süni m aterialların yaradılm ası sahəsində ETT-nin imkanlarım qabaqcadan bilmək çətindir. Təbii resurslar cəmiyyətin tələbatının ödənilməsinə xidmət edən təbii elementlərdir. Təbii resursların xüsusiyyətlərinin müxtəlifliyinə görə təsnifatı çoxdur. Onlar istifadəolunma xüsusiyyətinə görə istifadə olunan və potensial resurslara ayrılır. M üasir dövrdə ictimai istehsala cəlb olunan və cəmiyyətin tələbatının ödənilməsində istifadə edilən təbii resurslar istifadə edilən resurslar adlanır. Potensial resurslara həm istifadə olunan, həm də hələlik istifadə olunmayan, ehtiyatı dəqiqləşdirilməmiş və hələ kəşf edilməmiş element və qüvvələr daxildir. Bir çox təbii resurslar (su, torpaq, mineral, meşə) çoxməqsədli istifadə xarakterinə malikdir. Aqroiqlim və rekreasiya resursları insan fəaliyyəti üçün zəruri olan təbii şərait və resurslarm məcm usudur. Təbii resursları tərkibinə görə mineral, torpaq, su, bioloji, iqlim, geotermal və s. növlərə ayırırlar. Təbii resurslar qurtara bilmək xüsusiyyətinə görə tükənən və tükənm əyən resurslara bölünür, istifadə olunarkən qurtarm ası m üm kün olan təbii resurslar tükənən resurslar adlanır. Tükənən resurslar bərpa olunan (torpaq, bioloji) və bərpa olunmayan (mineral resurslar) növlərə bölünür. Cəmiyyət tərəfindən istifadə edilibedilməyəcəyindən asılıl olmayaraq geoloji dövrlər ərzində m övcud olan təbii resurslar tükənm əyən resurslar adlanır (Günəş enerjisi, külək enerjisi, geotermal enerji və s.).

M üasir dövrdə təbii resurslardan qənaətlə istifadə, təkrar xam m aldan istifadə (metal m əm ulatın 30% -dən çoxu təkrar xammala əsaslanır) vacib məsələdir. Bərpa olunan resursları artırm aq m üm kündür (BƏƏ, Qatar və b. ölkələrdə meşələr salmır).

■ II

§7 .

Təbii resursların əsas növləri Mineral resurslar (faydalı qazıntılar) cəmiyyətin iqtisadi inkişafının əsasıdır. Mineral resurslar filiz (metallar) və qeyri-filiz növlərinə bölünür. Qeyri-filizlər yanacaq, kimyəvi xammal və tikinti xam m alından ibarətdir. Hər il mineral resurslarm istehlakı 5% artır.

▲

Şəkil 156. Bürc əl Ərəb (BƏƏ). Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı təkcə onun təbii resurslarının bolluğu ilə deyil, həm də əhalinin əmək vərdişi, zəhmətsevərliyi, biliyi və s. ilə m üəyyən edilir. Məsələn, Küveyt, BƏƏ, Qatar və s. ölkələrin neft və təbii qaz resursları ilə zənginliyi yüksək sosial-iqtisadi inkişafa zəm in yaratmışdır. Yaponiyanın yüksək inkişafı isə əhalinin biliyi, zəhmətsevərliyi hesabm a başa gəlmişdir. Bir çox ölkələr (Monqolustan, Türkm ənistan və s.) zəngin təbii sərvətlərə malik olsalar da, hələ də sosialiqtisadi inkişafın aşağı pilləsindədir.

Faydalı qazıntıların yerləşməsi geoloji qanunauyğunluğa tabedir. Yanacaq faydalı qazıntılar (neft, təbii qaz, kömür, torf, şist) əsasən qədim platform alarm kənar və daxili əyilmələri (çökmələri) sahələrində, qalm çökmə süxur təbəqəli olan bölgələrdə cəmlənmişdir (İran və Meksika körfəzləri, Xəzər hövzəsi, Qərbi Sibir, Şimali Afrika, Şimal dənizi və s.). Filiz faydalı qazıntılar platform alarm qədim kristallik qalxanlarında və geosinklinal - orogen qurşaqlarda, kristallik süxurların səthə çıxdığı ərazilərdə geniş yayılıb. Kimyəvi xammallar (kükürd, fosforit, kalium duzları) və tikinti materialları müxtəlif tektonik zonalarda geniş yayılmışdır. H azırda faydalı qazıntı yataqlarının axtarışı və istismarı dərininə (ehtiyatları tükənən Avropa ölkələri və ABŞ üçün səciyyəvidir) və eninə (RF-nm Asiya hissəsi, Kanadanın şimalı, Avstraliya, Braziliyanın Am azon hövzəsi, əksər IOÖ) istiqam ətdə aparılır. Məsələn, Almaniyanın Rur hövzəsində 1,5 km, Ukraynada 1 km dərinlikdə kömür, ABŞ-da 9,6 km dərinlikdə neft, CAR-da 4 km dərinlikdə qızıl çıxarılır. H azırda yerdən çıxarılan qazıntı kütləsinin 25% -dən azı hazır m əhsula çevrilir (respublikamızda 6-7%). Qalanı isə tullantı şəklində yenidən təbiətə qaytarılır. Tullanülar ekoloji böhran yaratm aqla yanaşı, öz tərkibində qiymətli xammala malik olur. O dur ki, Yaponiya və Qərbi Avropa ölkələri təbii sərvətlərin kompleks emalı, tullantıların təkrar emalı istiqamətində m ühüm addım lar atırlar. 223

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ i

Torpaq resursları (fondu) təqribən Yer kürəsinin quru hissəsinin sahəsinə bərabərdir. Torpaq fondunun yalnız 1/3 hissəsi kənd təsərrüfatına yararlıdır. Becərilən (şumluqlar) torpaq sahələri isə üm um i torpaq fondunun 11%-ni təşkil edir və əsasən, meşə, m eşə-çöl, çöl zonalarm da yerləşir. Otlaq və çəmənliklər üm um i torpaq fondunun 24%-ni, meşə və kolluqlar 32%-ni, az yararlı və yararsız sahələr və yaşayış m əntəqələri isə yerdə qalanım təşkil edir. Əkin ü çü n yararsız sahələrə Antarktida, Qrenlandiya, ABŞ (Alyaska), Rusiya və Kanadanın şimalı, Böyük Səhra, Avstraliyanın daxili səhraları, Amazon ovalığı və s. aiddir. Torpaq fondunun strukturu sabit deyil və insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində dəyişir. XX əsrdə şum luq torpaq sahələri otlaq və meşələrin hesabına 2 dəfə artmış, şəhərlər, m ədənlər, sənaye müəssisələri, elektrik xətləri, boru kəməri, su anbarları və s. hesabm a isə xeyli azalmışdır (Yaponiyada 5,7%, Niderland, Avstriya, ABŞ, İtaliya, AFR, Fransada 1 - 3,6%). Arid regionlarda (yarımsəhra, savanna) torpaqlarm həddən çox istismarı (heyvanların çox otarılması) səhralaşma problemi yaradır, torpaq itkisinə səbəb olur. D ünyada hər il 6 m ln ha yararlı torpaq sahəsi itirilir, nəticədə əhalinin torpaq resursları ilə təm inat səviyyəsi azalır. D ünyada adambaşma 0,24 ha əkin sahəsi düşür (Azərbaycanda 0,2 ha). Adambaşma daha çox əkin sahəsi düşən ölkələr: Avstraliya, Kanada, Argentina, Rusiya, ABŞ, Braziliya, CAR, Qazaxıstan. Adambaşma daha az əkin sahəsi düşən ölkələr: Yaponiya, Misir, Böyük Britaniya, AFR, Çin, Hindistan, İndoneziya, Norveç və s. Şumluq torpaqlarm azalmasının qarşısım almaq yolları: əkinçilik m ədəniyyətini yüksəltmək, rekultivasiya işlərim genişləndirmək, çoxmərtəbəli binalar tikmək, sahil ölkələrdə süni ada-şəhərlər salmaq və s. Niderlandın (Hollandiya) sahəsi Şimal dənizinin şelf zonasının qurudulm ası hesabma 1927-ci ildən bəri 40% artmışdır. O dur ki, deyirlər: "Torpağı Allah, Hollandı isə hollandlar yaratm ış lar". Şelf zonasının hesabm a ölkəsinin geniş ləndirməklə bağlı işlər Yaponiya, Belçika, Fransa, Sinqapur, Bəhreyn, Qatar və s. ölkələrdə də aparılır.

224

Su resursları. İnsan susuz m aksim um 5 gün yaşaya bilər. Su coğrafi təbəqədə ən geniş yayılmış kom ponent olsa da, onun cəmi 3%-i (daha dəqiq 2,53%) içm ək ü çü n yararlı şirin sudur. Şirin su ehtiyatının əksər hissəsi istifadə üçün əlçatmaz buzlaqlardadır (Antarktida, Qrenlandiya). Çaylarda və göllərdə toplanan içməli su qeyri-bərabər paylanm ışdır. Əhalinin daha çox m əskunlaşdığı kənd təsərrüfatı və sənaye bölgələrində şirin su ehtiyatının 40% -dən azı yerləşir. Q urunun 1/3-ni tutan arid zonalar içməli sudan daha çox korluq çəkirlər. Soyuq şimal və rütubətli ekvatorial ərazilərdə isə su istifadə olunm adan okeana axır. Dünya əhalisinin ancaq 1/3 hissəsi içməli su ilə yaxşı təm in olunmuşdur. Mexiko, Paris, Tokio, Nyu-York, Qahirə və s. şəhərlərdə "su qıtlığı" m ühüm problemə çevrilmişdir. Sənayenin və kənd təsərrüfatının inkişafı, əhalinin sayının artımı su istehlakım artırır, başqa bir tərəfdən, hidrosferin çirklənməsi "su aclığı" problemi yaradır. Bu problem in həlli yollan: 1. Sudan qənaətlə istifadə, çirkab (işlənmiş) sularm su hövzələrinə axıdılmasınm qarşı sının alınması; 2. Dəniz suyunun şirinləşdirilməsi (Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Küveyt, Bəhreyn, Türkmənistan, Qazaxıstan, Yaponiya, Avstraliya İttifaqı və s.); 3. Çay sularının bir bölgədən digərinə yönəl dilməsi (kanallar və boru kəmərləri vasitəsilə); 4. Aysberqlərdən istifadə edilməsi; 5. Su anbarlarının tikilməsi; 6. Sənaye və energetikada qapalı su dövriyyə sinin yaradılması və s. İnsanın gündəlik su tələbatı m inim um 2 litrdir. Sənaye və məişət tələbatı daxil olmaqla İEÖ-də sutkalıq su istehlakı 200-300 (iri şəhərlərdə 400-500) litrdir. D ünyada m övcud olan su anbarlarının sayı 16 min, onların üm um i sahəsi 400 000 km 2-dir. Meşə resursları. Meşə oksigeni bərpa edir, yeraltı suları və torpağın m əhsuldarlığım qoruyur. Meşə xam m alından müxtəlif m əhsullar (kağız, mebel, faner, tikinti materialları və s.) əldə olunur.

Meşə resurslarının qiymətləndirilm əsində oduncaq ehtiyatı m ühüm rol oynayır. Oduncaq ehtiyatına görə Asiya, Şimali və Cənubi Amerika fərqlənir. Oduncaq ehtiyatı və tədarükünə görə dünya ölkələri arasm da Rusiya, Kanada, Braziliya, ABŞ əsas yer tutur. Meşə m assivləri sahəsinə və oduncaq ehtiyatına görə təxm inən bərabər olan şimal və cənub meşə qurşaqlarına bölünür. Şimal meşə qurşağı soyuq və m ülayim iqlim qurşaqlarında yerləşir və burada iynəyarpaqlı ağaclar üstünlük təşkil edir. Bu qurşaqda ən yüksək m eşəlik (ölkə ərazisinə nisbətdə) Finlandiya və İsveçdədir (57-60%). D ünya üzrə adam başına 0,7 ha meşə sahəsi düşür (Azərbaycanda 0,1 ha). A dam başına düşən meşə sahəsinə görə Kanada, Finlandiya, Rusiya, İsveç fərqlənir. Aşağı göstəriciyə malik ölkələr Yaponiya, Çin, H indistan, İtaliya, Böyük Britaniya və s.-dir. Cənub meşə qurşağı tropik və ekvatorial qurşaqlardadır. Bu qurşaqda enliyarpaq ağaclar üstünlük təşkil edir. Meşəlik əmsalı yüksək olan ölkələr Afrikada Qabon (81%), Asiyada Kamboca (72%), İndoneziya (65%), Latın Am erikasmda Surinam (95%) və Qayanadır (85%). Planetin "oksigen fabriki" adlanan meşələr də cənub meşə qurşağındadır. Şimal və cənub meşə qurşaqları arasm da yerləşən və səhra landşaftı ilə seçilən ölkələr (Səudiyyə Ərəbistam, Şimali Afrika və İran körfəzi ətrafı ölkələr) meşə cəhətdən ən kasıb ölkələrdir. Son 100 ildə Yer kürəsində meşələrin sahəsi 40% azalıb. Hər il 125 m in km2 (Azərbaycan Respublikasının sahəsindən 1,5 dəfə çox) meşə sahəsi azalır. Ətraf m ühitin mühafizəsi ilə bağlı beynəlxalq təşkilatlar (YUNEP, "Qrinpis") tropik ölkələrin borclarının bir hissəsini ödəməklə meşələrin qırılmasının qarşısım almağa çalışır.

Dünya okeanım iqtisadi fəaliyyətə daha çox cəlb edir. Okeanın əsas sərvəti onun suyudur. Dünya əhalisinin 1/3—i "su qıtlığı" çəkir, odur ki, dəniz suyunun şirinləşdirilib istifadə edilməsi vacibdir. D ünyanın bir çox ölkələrində (İran körfəzi ətrafı, Şimali Afrika, Avstraliya İttifaqı və s.) şirinləşdirilmiş dəniz (okean) suyundan texniki məqsədlə geniş istifadə edilir. Okeanın bioloji resursları əhalinin qida balansında getdikcə daha m ühüm rol oynayır və bəşəriyyətin heyvan zülalma olan tələbatının 20%-ni ödəyir. Son dövrlərdə bir çox ölkələrdə dənizdə süni vətəgələr - m arikultur - yaradılır. Həm dəniz, həm də şirin su hövzələrində canlıların yetişdirilməsi (artırılması) akvakultur adlanır (Yaponiya, ABŞ, Hindistan, Filippin, Fransa fərqlənir). Dünya okeanının bioloji m əhsuldar sahələri okeanın 15-20%-ni tutan şelf zonalarıdır. M əhsuldarlığma görə Berinq, Oxot, Yapon dənizləri, qiymətli balıq növlərinə görə Xəzər dənizi fərqlənir. Okeanın əsas sərvətlərindən biri də mineral resurslardır. Bu resurslar, tərkibində 70-dən çox kimyəvi element (duz, m aqnezium, brom və s.) olan dəniz suyu və dəniz dibində yerləşən (nikel, mis, qalay, dəmir, neft və s.) resurslardır. Hazırda dəniz suyundan xörək duzu, brom əldə olunur. Dənizin dibindən qızıl, platin, almaz, qalay (Avstraliya, ABŞ, Braziliya, Hindistan, CŞA ölkələri), dəmir, daş köm ür (İngiltərə, Kanada, Yaponiya) əldə olunur. H azırda şelf bölgələri dünya neft hasilatının yarısım verir. İran körfəzi, Xəzər dənizi, Venesueİa, Meksika körfəzi, Şimal dənizi, Kaliforniya sahilləri əsas neft hasilaü rayonlarıdır.

A vropada "turşulu yağışlarla" bağlı meşələrin qurum ası (AFR, İsveçrə, İngiltərə, Avstriya) baş verir. Meşə bərpa olunan resurs olduğuna görə onun sahəsini artırm aq və yeni meşələr salmaq m üm kündür. Səudiyyə Ərəbistam, BƏƏ və s. ölkələrdə yeni meşələr salırar.

Dünya okeanının dibində (Sakit, Atlantik, Hind okeanının 3000 m -dən dərin sahələrində) çox böyük ehtiyatlara malik dəm ir-m anqan konkresiya yataqlan tapılmışdır. O nun tərkibində həm də kobalt, titan, mis, nikel və s. qiymətli m etallar var. O nun ilkin hasilatına ABŞ (Havay adalarma) başlamışdır.

Dünya okeanının resursları. Dünya əhalisinin sürətli arüm ı və onun tələbatının yüksəlməsi

Dünya okeanının enerji resursları tükənməzdir. Fransada XII əsrdə qabarm a-çəkilm ədən istifadə 225

edərək dəyirm an tikilmişdir, indi QES (Qabarma elektrik stansiyaları) tikmək ü çü n əlverişli ərazilər Rusiyanın Ağ dəniz, Barens və Oxot dənizi sahilləri, Fransanın La-M anş, İngiltərənin Bristol, Kanadanın Fandi körfəzi sahilləridir. Fransa, Rusiya, Kanada, ABŞ, İngiltərədə ilk QES-lər tikilmişdir. Dünya okeanı istehsal və məişət tullantılarından çirklənir. Neft hasil edilən İran körfəzi, Şimal dənizi, Meksika körfəzi, Karib dənizi, ətrafında çoxlu sayda şəhərlər və sənaye rayonları olan Aralıq dənizi, Qara dəniz, Baltik dənizi və digər su hövzələri daha gərgin ekoloji vəziyyətdədir. Bəşəriyyət öz gələcəyini düşünürsə, Dünya okeanının mühafizəsi qayğısına indidən qalmalıdır. İqlim və kosmik resurslara oksigen, təmiz enerji mənbəyi olan hidrogen, külək və günəş enerjisi resursları aiddir. Kənd təsərrüfatında istifadəsinə görə aqroiqlim - istilik, işıq - iqlim resurslarının xüsusi növünü əmələ gətirir. İqlim resursları həm də rekreasiya (istirahət, müalicə, turizm) resurslarının əsas elementlərindəndir. Yerə gəlib çatan Günəş enerjisi Yerdə kəşf edilmiş mineral - yanacaq enerjisindən on, bəşəriyyətin enerjiyə olan tələbatından m in dəfələrlə çoxdur. Helioenergetikamn (Günəş energetikası) inkişafı tropik ölkələrin inkişafına geniş imkanlar açır. Helioenergetika sahəsində ABŞ, Yaponiya, Fransa, İtaliya, Hindistan, Braziliya və Avstraliyada fəal işlər aparılır. ABŞ və Fransada ilk Günəş elektrik stansiyaları işə salınmışdır. Külək enerjisindən Çində, Hindistanda, Misirdə qədim və orta əsrlər dövründə istifadə edilib (külək dəyirmanları, yelkənli gəmilər). H azırda Fransa, İtaliya, Danimarka, ABŞ və İngiltərədə sənaye əhəmiyyətli külək qurğuları istehsalı sahəsində geniş işİər aparılır. Külək m ühərriklərinin istifadəsi üçün daimi küləkli bölgələr əlverişlidir. Geotermal enerji üçü n əsas mənbə yeraltı isti sulardır. Belə m ənbələrə İslandiya, Rusiya (Kamçatka), ABŞ, İtaliya, Meksika, Yeni Zelandiyanm qeyzerləri, Qafqaz və Krımın isti suları misal ola bilər. İslandiyada geotermal resurslardan geniş m iqyasda istifadə edilir. İslandiyada elektrik 226

enerjisi istehsalı, m ənzillərin qızdırılması və digər məişət işlərində, istixanalarda (burada hətta tropik istisevən bitkilər də becərilir) geotermal enerjidən geniş istifadə edilir. Heç də təsadüfi deyil ki, İslandiyanın paytaxtı Reykyavik Avropanın ekoloji cəhətdən "ən təmiz" şəhəridir. Kamçatka, İslandiya, Yeni Zelandiya və Yaponiyada geotermal elektrik stansiyaları (GeoES) fəaliyyət göstərir. İstirahət, müalicə, turizm məqsədilə istifadə olunan rekreasiya ehtiyatları estetik və m üalicə-sağlamlıq xüsusiyyətlərinə malikdir. Rekreasiya resursları 2 yerə bölünür: təbii (Aralıq dənizi, Mərkəzi Amerika, H avay adaları, Krım və Qafqazm çimərlikləri, And, Himalay, Pamir, Tyan-Şan, Alp və Qafqazm qarlı zirvələri); antropogen (Misir ehramları, Qədim Çin səddi, Yunanıstan, Romanın qədim abidələri). Zəngin təbii rekreasiya resursları və diqqətəlayiq yerləri olan ölkələr (İspaniya, İtaliya, İsveçrə, Hindistan, Türkiyə), "insan ayağı dəyməmiş" bölgələr istirahət edənləri, turistləri son vaxtlar daha çox cəlb edir. Hazırda Qərbi A vropada rekreasiyanın ərazi təşkili 4 səviyyədə həyata keçirilir: üm um avropa (İspaniya), milli, regional, lokal. Dünyanın ən ucuz iri turizm m ərkəzi sayılan İspaniya avropalıların m ühüm istirahət bölgəsidir. "Çimərlik" turist təsərrüfatı Latın Amerikası ölkələrində (Karib hövzəsi) inkişaf etmişdir. Beynəlxalq turizm İtaliya, İspaniya, Fransa, İsveçrə, Türkiyə, Meksika və s. ölkələrə böyük gəlir gətirir. Respublikamızda Şuşa, Şəki-Zaqatala, Gəncə-Qazax, Xəzər sahillərinin bu sahədə geniş imkanları var.

§8 .

Ekoloji problemlər İnsan yarandığı andan bu günə qədər təbiətə təsir göstərmiş, onu dəyişmiş və antropogen landşaft yaratmışdır. Lakin son onilliklər ərzində bu təsir yüksək həddə çatmış və ekoloji problemlərin yaranm asına səbəb olmuşdur. Bunun əsas mənbəyi istehsal və məişət tullantılarının yenidən təbiətə "qaytarılm asıdır". H azırda bu tullantıların m iqdarı 100 mlrd, tonu keçmişdir. Torpaq örtüyü sənaye, kənd təsərrüfatı, məişət tullantıları, tikinti və m ədən işləri prosesində çirklənir və sıradan çıxır. İnsan indiyə qədər 2 m lrd ha torpaq sahəsi itirmişdir (şəkil 157). Hidrosfer sənaye, kənd təsərrüfatı, məişət çirkab suları hesabına çirklənir. Dunay, Volqa, Kür, Reyn, Missisipi çayları, Aralıq, Baltik, Xəzər dənizləri, Biskay, İran, Meksika körfəzləri daha çox

çirklənmişdir. Okeanların dərinliklərində saxla nılan zəhərli və radioaktiv m addələr doldurulm uş konteynerlər çox qorxuludur. Atmosferin çirklənməsi sənaye və nəqliyyatda yanacaqdan daha çox istifadə ilə bağlıdır. H ər il atmosferə 20 m lrd tondan çox müxtəlif hissəciklər daxil olur ki, bu da atmosferin tem peratur rejiminə, hava şəraitinə, optik xassələrinə təsir edir. Son 100 ildə Yerin orta tem peraturu 0,6°C artmış ("istixana" effekti), Afrika səhraları genişlənmiş, "turşulu yağışlar" adi hal almışdır. Ekoloji böhran xəstəliklərin çoxalmasma, ekoloji münaqişə, ekoloji miqrasiya, ekoloji təcavüzkarlıq kimi problemlərə səbəb olm uşdur. Ekoloji problemlərin həlli yolları: üm um i təmizləmə (təmiz energetika, aztullantılı texnologiya, qapalı dövrəli istehsal); istehlak və istehsalın məhdudlaşdırılması. İnsan və təbiətin qarşılıqlı m ünasibətlərinin m əcm usu (ətraf m ühitin mənimsənilməsi, dəyişdirilməsi, mühafizəsi) təbiətdən istifadə adlanır. Təbiətdən istifadənin səmərəsiz (ekstensiv) yolu təbiətə birtərəfli münasibət, daha çox mənfəət xatirinə ona təzyiq etmək, onun vəziyyəti və

◄

Şəkil 157. Neftlə çirklənmiş ərazi.

227

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI H1!İ S i ä İ M S H ı ü M i

bərpası barədə düşünm əm ək yoludur. Bir sıra təbü fəlakətlərin baş verməsi (sel, quraqlıq) təbiətdən səmərəsiz istifadənin nəticəsidir. Təbiətdən səmərəli (dərininə-intensiv) istifadə insan və ətraf m ühitin harm onik qarşılıqlı m ünasibətini tələb edir. Buna xammalın tam emah, az tullantılı və tullantısız texnologiya hesabma nail olmaq m üm kündür. Təbiətdən istifadənin proqnozlarında nikbin və bədbin m övqelər özünü göstərir. Bədbin proqnozçular təbii resurslarm tükənməsi, ekoloji fəlakət, "dünyanın sonu" fikrini irəli sürür, istehsalı dayandırm aq, əhali artımım m əcburi yolla dayandırmaqla problemlərin həllini təklif edirlər. Nikbin proqnozçular ETT və güclü iqtisa diyyatın hesabm a gələcəyə üm idlə baxırlar. Onlar, elmi nailiyyətlərin təbii qanunauyğunluğuna isti nadən tətbiqini əsas götürm əklə "bəşəriyyəti elm xilas edəcək" fikrini əsas götürürlər. Təbiətdən istifadənin xüsusiyyətləri ilə bağlı, ətraf m ühitin mühafizəsi nam inə bir sıra ictimai təşkilatlar ("Qrinpis"), partiyalar, hərəkatlar, BMT-nin YUNEP təşkilatı və s. yaradılmışdır. Lakin ekoloji problemlər, m üəyyən ölkə qrup ları və ya təşkilatların gücü çatacağı səviyyədən yüksəkdə dayanan qlobal problem lərdir. O dur ki, bütün ölkələrin birgə fəaliyyəti bu problemləri həll edə bilər.

____ * ^

III Fəsil DÜNYA ƏHALİSİNİN COĞRAFİYASI §9 .

Yer kürəsinin mənimsənilməsi Elm tərəfindən "insan" adlandırılan ilk varlıqların qalıqları Tanzaniya (Oldovey vadisi) və Keniya (Rudolf gölü ətrafı) ərazisindən tapılmışdır. İstifadə etdikləri daş alətlər onların m üəyyən bacarığa malik olduğunu sübut edir. O dur ki, onlar Homo habilis (Bacarıqlı insan) adlandırılmışdır. İnsanların m üasir şəklə düşm əsi (sapientasiya prosesi, Homo Sapiens - M üdrik insan) uzun sürən tarixi prosesdir. M üdrik insanlar ilk dəfə Aralıq dənizinin şərqi, Cənub-Qərbi Asiyada formalaşmış, oradan isti və rütubətli iqlimə, zəngin bioloji sərvətlərə malik ərazilərə yayılmışdır. Ən qədim dövrdə insanların fəaliyyətini mənimsəmə iqtisadiyyatı adlandırm aq olar. Yəni, insan hər şeyi təbiətdən hazır şəkildə alırdı (qida m əhsullarım - meyvə və bitki köklərini yığır, balıq və vəhşi heyvanları ovlayırdı). Bu dövrdə (paleolit və neolit) insan təbiətdən tam asılı idi. M əskunlaşmış ərazilərdə ərzaq resursları tükəndikcə istehsal iqtisadiyyatına keçmək zərurəti (əkinçilik, maldarlıq) yaranır (neolit inqilabı). İlk

228

əkinçilik sivilizasiyası b.e.ə. VII minillikdə İraqın şim al-şərqinə aid edilir, sonralar çay vadilərinə yayılır. İlk ibtidai icma oykum enləri (məskunlaşma əraziləri) Ö n Asiya, Şimal-Şərqi Afrika, Cənubi Avropam əhatə edir. "Ən böyük iqtisadi inqilab" kimi qiymətləndirilən istehsal iqtisadiyyatında ilk ictimai əmək bölgüsü yaranmış, insanlar m etaldan istifadə etməyə başlamışlar. Quldarlıq dövründə iki m əskunlaşm a ərazisi seçilir: əsasən çay vadiləri (Nil, Dəclə, Fərat, Hind, Qanq, Mekonq, Yanszı, Xuanxe) və Aralıq dənizi sahilləri. Bu dövrdə sənətkarlıq əkinçilikdən ayrılır, ikinci əmək bölgüsü yaranır. İlk dövlətlərin (Misir, Şumer, Babilistan, Manna, Midiya, Assuriya, Finikiya, Roma, Yunanıstan) ərazilərində kənd təsərrüfatı ilə yanaşı, sənətkarlıq da inkişaf edirdi. Eramızın əvvəlində dünya əhalisinin sayının 250-300 m ln nəfər olması güm an olunur. O rta əsrlərdə təbiət-cəm iyyət m ünasibətləri dərinləşmiş, xarakteri dəyişmişdi. İndi təsərrüfat dövriyyəsinə ərzaq tələbatının ödənilməsi ilə yanaşı, ərzaqla bağlı olmayan m ineral və meşə resursları daha çox cəlb olunur. Metal alətlər geniş yayılır, gəmiqayırma, tikinti işləri genişlənir. Bu dövrdə dəniz nəqliyyatı inkişaf edir, m ühüm coğrafi kəşflər baş verir. XV əsrdə əhalinin sayı 400-500 m ln nəfərə çatır. Asiyanın m usson iqlimli əraziləri, Tropik Afrika, A vropada torpağa təzyiq güclənir. Orta əsrlər üçün səciyyəvi cəhət bir neçə məskunlaşm ış hissədən ibarət olan ərazilərin əlaqəsizliyi idi (səhralar, dağlar, okeanlar əlaqəyə m ane olurdu). Bu dövrdə dünya bazarının formalaşmasında m ühüm rol oynayan

3 beynəlxalq ticarət regionu yaranmışdı: 1. Cənub və Cənub-Şərqi Asiya; 2. Avropa (Venetsiya, Genuya, Qanza İttifaqı); 3. Yaxm Şərq (Bizans, Ərəb ölkələri). Yer kürəsinin mənimsənilm əsinin kapitalizm m ərhələsində texniki tərəqqi bütün sənaye sahələrini əhatə edir, ticarət və nəqliyyatın inkişafı üçün yeni im kanlar açır. Bu dövr m anufakturadan fabrikə keçid olan sənaye çevrilişi dövrü idi. Kapitalizmin yaranm ası şəhərlərin artmasına, əhali

m iqrasiyasının genişlənməsinə səbəb olur. Bunlar, ilk növbədə Avropada baş verirdi. Yeni torpaqların kəşfi və mənimsənilməsi üçün aşağıdakı ilkin şərtlər kapitalizm in vətəninə çevrilən Avropada yetişir: - iqtisadi (əm təə-pul münasibətləri, mənfi ticarət balansı, qızıl və güm üşün çatişmaması); - siyasi yaranması);

(mərkəzləşdirilmiş

iri

dövlətlərin

- sosial (yeni torpaqların kəşfi üçün zəruri olan ixtisaslı kadrlar); - texniki tərəqqi kom pasdan istifadə);

(yeni

gəmilər,

xəritə,

- elmi (coğrafiya, astronomiyanın nailiyyətləri); - tarixi-coğrafi (Konstantinopolun türklər tərəfindən tutulması, şərq mallarının qiymətlərinin artması). Bu dövrdə coğrafi əmək bölgüsünün əsasım imperiyaların öz m üstəmləkələrini qarət etməsi təşkil edir. Mədəni bitkilərin Köhnə Dünyadan Yeni Dünyaya (buğda, çay, qəhvə, şəkər qamışı) və əksinə (qarğıdalı, kakao, kartof, pom idor, tütün) köçürülm əsi baş verir. Qul alveri (Afrikadan Amerikaya) dövrü başlayır. Beləliklə, bu dövrdə dünyanın bütün hissələri müxtəlif dərəcədə mənimsənilmiş və beynəlxalq əlaqələrə cəlb olunm uşdu. İnsanın ətraf m ühitə təsiri güclənmiş, yeni dəniz hövzələrinin mənimsənilməsinə başlanmışdır. H azırda dem ək olar ki, bütün Yer səthi insan fəaliyyəti dairəsinə cəlb olunm uşdur. Lakin dünyada hələ zəif mənimsənilmiş, insanların m əskunlaşmadığı, ancaq təbii sərvətlərlə zəngin ərazilər qalm aqdadır. M üasir dövrün əsas əlam ətlərindən biri əvvəllər mənimsənilməsi çətin olan, mənimsənilmə üçün əlavə vəsait tələb edən ekstremal (əlverişsiz) şəraitə malik ərazilərin təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsidir.

Ekstremal şəraitə malik ərazilər: 1. Asiya, Afrika, Amerika, Avstraliyanın səhra və yarım səhraları (faydalı qazıntılar çıxarılır, müəssisələr tikilir, süni suvarm a hesabma əkin sahələri genişləndirilir); 229

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI :!

2. Sərt təbii şəraitə malik soyuq qurşaqlar (Rusiya, Kanada, Alyaska, Skandinaviyarun şimalı; təbii sərvətlər mənimsənilir); 3. Dağlıq ərazilər (terraslaşdırma, xüsusi kənd təsərrüfatı texnikasının tətbiqi, SES-lərin tikilməsi, turizm in inkişafı); 4. Rütubətli tropik meşələr (ekvatorial və tropik enlik - cənub meşə qurşağı);

►

Şəkil 158. Çəltik terraslan (Filippinin Banaue).

230

5. Dünya okeanı. Artıq planetim izin mənimsənilməsinin eninə (ekstensiv) (yeni ərazilərin mənimsənilməsi, daha çox təbii sərvət hasil edilməsi) yolunun sonu görünür. O dur ki, xammalm tam emalı, tullantıların təkrar istehsalı, aztullantılı texnologiyadan istifadə edən dərininə (intensiv) mənimsəmə əsas rol oynamalıdır.

daha çox asılı olan əhalinin təbii artımı zəif idi. Eramızm başlanğıcından (250 mln. nəfər) XV əsrə qədər (500 mln. nəfər) əhali iki dəfə artdığı halda, 1900-1960-cı illər ərzində iki dəfə artmış və XX əsrin son 40 ili (1960-2000-ci illər) ərzində yenə iki dəfə artaraq 6 mlrd, nəfəri ötüb keçmişdir.

§ 10.

Əhali cəmiyyətin başlıca məhsuldar qüvvəsidir XX əsrin ortalarından əhalinin tədqiqinə m araq artmışdır. Bunun başlıca səbəbləri: 1. Əhali cəmiyyətin başlıca m əhsuldar qüvvəsidir (əmək resursu - istehsalçıdır); 2. Əhali istehsal istehlakçısıdır;

olunan

m əhsulun

əsas

Əhalinin təbii artımı dedikdə bir il ərzində anadan olan və ölən əhali arasm da fərq başa düşülür. Əhalinin təbii artımı m ütləq artımla, hər 1000 nəfərə görə və ya faizlə ölçülür. Məsələn, ölkənin əhalisi 20 mln. nəfər, il ərzində ölkə üzrə doğulanlar 300 m in nəfər, ölənlər 200 min nəfərdirsə, m ütləq təbii arüm 100 m in nəfərdir (300 000 - 200 000=100 000). H ər 1000 nəfərə görə hesabladıqda doğulanlar: 20 000 000---------- 300 000 1000 ---------------- x x=(300 000 • 1000) :20 000 000= 15 nəfər;

3. Əhalinin sayı daimi arür; 4. Əhali təbiətlə əlaqədə daimi onu dəyişir. Kapitalizm dən əvvəlki dövrlərdə təbiətdən

Ölənlər: 20 000 00 0 ----------- 200 000

1000------------------x Mlrd. nəf.

x=(200 000 • 1000) :20 000 000=10 nəfər; Təbii artım 15 - 1 0 = 5 nəfərdir (hər 1000 nəfərə). Bu faizlə 0,5% edir. Əhalinin təbii arüm m da əsas sıçrayış XX əsrin 60-cı illərində olm uşdur - 2% -dən çox (hər 1000 nəfərə 20 nəfərdən çox). Sonralar bu göstərici 2 1,5% və ya hər 1000 nəfərə görə 20 - 15 nəfər arasm da olm uşdur (Respublikamızda hər 1000 nəfərə təbii arüm 19 - 20 nəfərdən hazırda 10-11 nəfərə enmişdir). Əhalinin sürətli təbii arhm ı "demoqrafik partlayış" adlanır. XIX əsrdə əhalinin sürətli arhmı ilə bağlı əhali artıqlığı nəzəriyyəsi (ingilis keşiş-iqtisadçısı M altus tərəfindən) yaranm ışdır. Bu nəzəriyyəyə görə əhalinin sayı həndəsi silsilə, onların tələbatının ödənilməsi isə ədədi silsilə üzrə arür. Lakin son vaxtlar əhalinin təbii arüm sürəti xeyli azalmışdır.

Şəkil 159. Əhalinin təbii arüm qrafiki.

Dünya statistikasından aydın olur ki, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsi təbii artımın 231

azalması ilə nəticələnir. Deməli, doğum və ölüm təkcə bioloji qanunlardan yox, insanların sosial şəraitindən də asılıdır. İndi dünya əhalisinin illik m ütləq artımı 90 - 91 mln. nəfərdir. BMT-nin son proqnozuna görə, dünya əhalisinin sayı 2025-ci ildə 8,5 (Çində 1,5, H indistanda 1,5), 2040-cı ildə 9-10 mlrd, nəfərə çatacaq. H azırda əhalinin təbii arüm m a görə (təkrar artım da deyilir) ölkələri aşağıdakı tiplərə bölürlər: təbii artımın I tipi - m üasir tipi (aşağı doğum, aşağı ölüm, aşağı təbii arüm (bəzən azalma): Avropa ölkələri - Albaniya istisnadır, ABŞ, Kanada, Yaponiya, Avstraliya); təbii artımın II tipi - ənənəvi və keçid tipi (yüksək doğum , orta ölüm, yüksək artım; Afrika və Okeaniya ölkələri, Asiya və Latın Amerikası ölkələri). Ümumiyyətlə II tip İOÖ, I tip İEÖ üçün səciyyəvidir. Əhalinin təbii artım ının ənənəvi (II) tipindən m üasir (I) tipinə keçidi demoqrafik inqilab adlandırırlar. Təbii artımın II tipində hər m in nəfərə artım 12 nəfərdən çoxdur (Doğum - ölüm=artım; məsələn: 28-11=17; 42-16=26; 21-7=14). Bu tip ölkələrdə artım ın yüksək olmasının səbəbləri: iqtisadiyyatın, təhsilin aşağı səviyyəsi, erkən yaşda evlənmə, ailədə ənənəvi çoxuşaqlılıq, tibbi xidm ətin nisbətən yaxşılaşması. Bu tip ölkələrdə "demoqrafik partlayış" özünü aydm göstərir. Afrika (2,8 - 5%), Asiya (1,4 - 2%) və Lafın Amerikasının (1,5 - 2,2%) ən geridə qalmış ölkələrində artım ən yüksəkdir. Təbii artımın I tipində hər m in nəfərə artım 12 nəfərdən az, bəzən m ənfidir (məsələn: 16-9=7; 12-10 =2; 9-11= -2). Əhalinin zəif artımı və ya azalması demoqrafik böhran adlamr. Bu tip ölkələrdə artım ın az olma səbəbləri: urbanizasiya və şəhər həyat tərzi, qadınların ictimai istehsala cəlb edilməsi, əhalinin m ədəni-m əişət tələbatının artması, gec evlənmə, boşanm a hallarının çoxalması, "uşağın böyüm ə xərcinin" çox olması və s. Dünya ölkələrində uşaqlarm sayma görə ən aşağı yerləri AFR və Lüksemburq tutur. M ütləq ölçülərlə götürdükdə təbii artımı yüksək olan ölkələr: H indistan - ildə 14-15 mln.; Çin 232

10-11 mln.; İndoneziya, Meksika, Braziliya, Banqladeş, Nigeriya, Pakistan - ildə 2-3 mln. nəfər. Dünyanın müxtəlif ölkələrində, ölkə qarşısmda duran m əqsəddən, müxtəlif problem lərin aradan qaldırılması ilə bağlı təbii artıma nəzarət gücləndirilir. Əhalinin təbii artımının tənzimlənməsi istiqam ətində aparılan tədbirlər sistemi (inzibati, iqtisadi, təbliğat) demoqrafik siyasət adlamr. Təbii artımın I tipinə aid ölkələrdə (Danimarka, Fransa, AFR, Avstriya, Macarıstan, Rusiya və s.) təbii artımı yüksəltmək, II tipdə isə təbii artımı azaltm aq siyasəti aparılır. Bu tədbirlə bağlı Çində təbii artım 2,8%-dən (1968) 0,8-0,9%-ə enm işdir (2000). Digər İEOÖ-də bu siyasət hələ nəticə verməmişdir. Təbii artım yüksək olsa da, Cənub-Qərbi Asiyanın ərəb ölkələrində (Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt, Qatar, BƏƏ, Bəhreyn və s.) təbii artımın yüksəldilməsi siyasəti aparılır (sürətlə inkişaf edən neft sənayesinin işçi qüvvəsinə olan tələbatım ödəmək məqsədilə).

mamm

■

11 . Əhalinin tərkibi (irq, etnik, linqvistik, din, yaş, cins)

Antropoloqlar dünya əhalisini xarici görünüşü irqi tərkibinə görə 3 əsas irqə ayırırlar: avropoid, monqoloid, ekvatorial (neqroid). Böyük Coğrafi kəşflərə qədər avropoid irqi Avropa, Şimali Afrika, Hindistan, Yaxın və Orta Şərqdə yaşayırdı. Avropalıların müstəmləkəçilik sistemini genişləndirməsi nəticəsində bu irq sonradan bütün dünyaya yayılmışdır. Monqoloid irqi, əsasən, Şərqi və Cənub-Şərqi Asiyada, Am erikada (hindular), ekvatorial irqin əsas hissəsi Afrikada yaşayır. Bəzi alimlər avstraloid irqinin m övcud olduğunu da qeyd edirlər (Avstraliya və Okeaniyanın, Cənub-Şərqi Asiyanın yerli əhalisinin bir hissəsi). Dünya əhalisinin 70%-i əsas, 30%-i qarışıq və keçid irqə m ənsubdur. Amerikada irqlərin qarışığı daha intensiv getmiş, metis (avropoid + monqoloid), m ulat (avropoid + neqroid), sambo (monqoloid + neqroid) qarışıq irqləri yaranmışdır. Dünya əhalisinin etnik (milli) tərkibi uzun sürən tarixi prosesin nəticəsidir. Əhali etnik birliklərdən (tayfa, qohum tayfa, xalq) və m illətlərdən ibarətdir. Tarixi dövr ərzində bir sıra xalqlar tarix səhnəsindən silinmiş (finikiyalılar, karfagenlilər), bəzilərinin minilliklərlə tarixi var (misir, yunan, çinli), bəziləri isə bu yaxınlarda formalaşmışlar. Etnik birliyin əsas əlamətləri dil, ərazi, m ədəniyyət, etnik şüurun üm umiliyidir. Yer kürəsində 3—4 m in xalq var, bunlarm çoxu azsaylıdır. Sayı 100 m ln nəfərdən çox olan xalqlar (çin, hind, ərəb, türk, amerikan, rus, benqal, yapon, braziliyalı, pəncablı, meksikalı) dünya əhalisinin 65%-ni təşkil edir.

_____ 1

Dövlətin siyasi sərhədləri daxilində bir millət formalaşmışsa, birmillətli (əhalinin 90% -dən çoxu bir millətdir) dövlət adlanır (Yaponiya, Polşa, Ərəb ölkələri). Dövlətin siyasi sərhədləri daxilində iki və daha çox millət formalaşarsa, çoxmillətli (Rusiya, Hindistan, Kanada, İran, Belçika, İndoneziya, Nigeriya) dövlət yaranır. Hindistanda bir neçə yüz, Nigeriyada 200, İndoneziyada 150-dən çox etnik birliklər var. Bir millət iki və daha çox dövlət yarada bilər (KXDR və Koreya Respublikası, Türk, Ərəb ölkələri). Xalqlarm linqvistik (dil) əlamətinə görə təsnifatı da qəbul edilmişdir. Bütün dillər qohum luq m ünasibətinə görə dil ailələrinə, dil ailələri isə öz növbəsində dil qruplarm a bölünür. Daha geniş yayılmış dil ailələri: H ind-A vropa, Çin-Tibet, M alayziya-Polineziya, Sami-Hami, Bantu, Altay, həm çinin Qafqaz, Ural, Sudan və s.-dir. H ind-A vropa dil ailəsinə (2,5 mlrd, nəfər) hind (Hindistanın xalqları), iran (fars, əfqan, tacik, puştu, beluc, kürd, talış), slavyan (rus, ukraynalı, belorus, polyak, çex, slovak, bolqar, serb), rom an (fransız, italyan, ispan, portuqal, rumın), germ an (alman, ingilis, amerikan, danimarkalı, norveç, island) dil qrupları aiddir. Çin-Tibet dil ailəsində Çin dili (planet əhalisinin 1/4—i) seçilir. Malay dili İndoneziya, Filippin, Malakka ya rım adasında yayılıb. Sam i-Ham i dil ailəsində ərəb və yəhudi dil qrupları fərqlənir. Altay dil ailəsində türk dil qrupu (türk, azərbaycanlı, özbək, qazax, qırğız, türkm ən, tatar, başqırd, uyğur, qaqauz və s.) geniş yayılıb. M üəyyən m ənbələrə görə bəzi xalqlar - yapon, koreya, vyetnam, erməni, yunan, bask və s. - heç bir dil ailəsinə daxil deyil. Dil m ənsubluğu heç də bütün hallarda millietnik anlayışa uyğun gəlmir. Məsələn, ingilis dili (400 mln. nəfər) amerikanlar, ingilis-kanadalılar, avstraliyalı, yenizelandiyalı, CAR əhalisinin bir hissəsi üçün, ispan dili (300 mln. nəfər) Mərkəzi və Cənubi Amerika xalqları, portuqal dili braziliyalılarm ana dilidir, ingilis dili Afrikanın 19, 233

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

fransız dili 11 ölkəsinin dövlət dilidir. Bunlara səbəb avropalıların keçmiş m üstəmləkə əsarəti və bunun nəticəsi olan müstəmləkə siyasətidir. Dünya əhalisinin yarıya qədəri 6 dildə - Çin, ingilis, ispan, fransız, alman, rus dillərində daraşır. Milli və irqi fərqlərə malik bəzi ölkələrdə bu zəm ində müxtəlif problem lər və m ünaqişələr ortaya çıxır (aparteid - irqi ayrı-seçkilik). Bütün millətlərin və xalqların azad və bərabərhüquqlu inkişafı bəşəriyyətin qarşısında duran başlıca məsələdir. İnsanların təfəkkürünə, məişətinə, adətənənəsinə, hətta bəzi ölkələrin xarici siyasətinə güclü təsir göstərən dinləri dünya və milli dinlərə ayırırlar. Dünya dinləri bir neçə xalqm sitayiş etdiyi dinlərdir. Milli dinlər isə, əsasən, bir xalqm sitayiş etdiyi dinlərdir. Dünya dinləri islam, xristianlıq, buddizm dir. İslam, əsasən, Asiya və Şimali Afrikada geniş yayılıb. İslamm beşiyi Səudiyyə Ərəbistanının Məkkə və M ədinə şəhərləridir. İslam sünni (90%) və şiə (10%; İran, İraq) təriqətlərinə bölünür. 28 ölkənin konstitusiyasında İslam dövlət dini elan edilib (İran, Pakistan, M avritaniya və s.). 50-dən çox ölkədə m üsəlm anlar üstünlük təşkil edir. İslamm m üqəddəs şəhərləri Məkkə, Mədinə, Qüds, Kərbəla, Nəcəf, Qum, Məşhəddir. Xristian dini, əsasən, Avropa, Amerika, Avstraliya və Yeni Zelandiyada yayılmışdır. Bu din katolik (İtaliya, İspaniya, Fransa, Portuqaliya və s. Avropa ölkələri və həm çinin də Latın Amerikası ölkələri), protestant (Böyük Britaniya, ABŞ, Avstraliya, Yeni Zelandiya), pravoslav (Yunanıstan, Rusiya) təriqətlərinə bölünür. Buddizm Mərkəzi, Cənubi və Cənub-Şərqi

Asiya ölkələrində yayılmış üçüncü dünya dinidir. Milli dinlərə induizm (Hindistan), konfisyanlıq (Çin), sintoizm (Yaponiya), iudaizm (İsrail) və s. dinlər aiddir. Planetimizdə m eydana çıxan bir çox problem lərin həllində, insanların mənəvi tərbiyəsində, əhalinin təbii artımında, hətta bəzi təsərrüfat sahələrinin formalaşmasında dinin böyük təsiri var. Teokratik şəhər-dövlət olan Vatikan katoliklərin "paytaxtıdır". Əmək resursları. Əhalinin əmək qabiliyyəti və əmək vərdişlərindən düzgün istifadə etm ək üçün ölkənin əmək resurslarını (əmək qabiliyyətli əhali), onun sayıra, tərkibini və ərazi üzrə yerləşməsini bilmək lazımdır. Dünya əhalisini yaş strukturuna görə 3 qrupa bölürlər: aşağı (0 - 14 yaş, 34%), orta (15 - 65 yaş, 58%) və yuxarı (65 yaşdan yuxan, 8%) yaş qrupları. Ölkə qrupları üzrə yaş tərkibi müxtəlifdir. Əhalinin təbii artım ının II (ənənəvi və keçid) tipinə aid ölkələrdə uşaqlar (aşağı yaş qrupu) çox (40%), yaşlılar azdır (3-5%). M üasir (I) tipdə isə əksinə, aşağı yaş qrupu az, yaşlılar çoxdur (İsveçdə 22%) (Bax: əhalinin yaş piramidası, şəkil 160). Əhalinin yaş tərkibi onun əmək qabiliyyətli hissəsini m üəyyən edən əsas m eyardır. Yaşı 16-60(65) arasm da olan, əqli və fiziki cəhətcə sağlam olan əhali əmək ehtiyatları adlanır. Əmək ehtiyatlarının m addi-istehsal və qeyri-istehsalda çalışan hissəsi iqtisadi fəal əhali adlanır. Dünya ölkələrində iqtisadi fəal əhalinin payı ölkə qrupları üzrə müxtəlifdir. İEÖ-də iqtisadi fəal

IOO Şəkil 160. Əhalinin yaş piramidası.

3% 65 55%

0 234

43%

əhali əmək qabiliyyətli əhalinin 70%-dən çoxunu təşkil edir. Bu ölkələrdə iqtisadi inkişafın yüksək olması iş yerlərinin kifayət qədər olmasma və işlə təm inata imkan verir, hətta işçi qüvvəsinə əlavə ehtiyac duyulur. İOÖ-də isə iqtisadi fəal əhali əmək ehtiyatlarının 45-55%-ni təşkil edir (iqtisadi gerilik, iş yerinin çatışmaması, qadınların istehsala zəif cəlb edilməsi, əmək qabiliyyətli gənclərin çoxluğu və s. ilə bağlı). Əhalinin m əşğulluğu. D ünyada əmək qabiliy yətli əhalinin çox hissəsini kənd əhalisi təşkil edir. IO Ö -də iqtisadi fəal əhali içərisində kənd təsərrüfatında çalışanlar I, xidmət sahələri II (Latın Am erikasında I), sənaye və tikintidə çalışanlar III yeri tutur. İEÖ-də kənd təsərrüfatında çalışanlar az, fəhlə, qulluqçu və ziyalılar çoxdur. Xidmət sahələrində çalışanların sayı sürətlə artır. Qərbi A vropada iqtisadi fəal əhalinin yarıdan çoxu, ABŞ-da 70%-dən çoxu bu sahədə çalışır. İEÖ-də "göy yaxalıqlılarm" (fiziki əməklə m əşğul olanlar) sayı azalır, "ağ yaxalıqlılarm" (əqli əməklə məşğul olanlar), xüsusən "qızıl yaxalıqlılarm" (EHM yaradan və idarə edən yüksək elmi-texniki kadrlar) payı artır. Əhalinin cins tərkibi. Yeni doğulan uşaqlar arasm da oğlanlar üstünlük təşkil edir (100 doğulan qıza nisbətdə 104-107 oğlan). 15 yaşa qədər oğlan və qızların sayı bərabərləşir, sonrakı yaş strukturunda qadınlar sayca kişilərə nisbətən üstünlük təşkil edir. Bu, ilk növbədə qadınların orta öm rünün kişilərə nisbətən çox olması ilə bağlıdır. Dünya ölkələrinin yarısm da qadm lar kişilərdən çoxdur (o cümlədən respublikamızda; qadmlar 51% təşkil edir). Asiya və Afrikanın bir çox ölkələrində kişilər sayca çoxdur (erkən nikah, çoxuşaqlılıq, qadının asılı vəziyyəti).

§ 12.

Əhalinin yerləşməsi. Məskunlaşma formaları_________ Yer kürəsinin ayrı-ayrı hissələrinin təbii şə raitinin (relyefin, iqlimin və s.) müxtəlifliyi ilə bağlı əhalinin yerləşməsi qeyri-bərabərdir. Dünya ərazisi üzrə orta sıxlıq 1 km 2-d ə 45 nəfərdən çoxdur. Əhalinin 4/5-ü Şərq, 9/10-u Şimal yarım kürəsində yerləşir. Əhalinin əsas hissəsi mülayim, subtropik və subekvatorial iqlim qurşaqlarm da, okean səviyyəsindən 500 m -ə qədər hündürlükdə məs kunlaşm ışdır. Bir neçə ölkədə (Boliviya, Meksika, Peru, Efiopiya, Əfqanıstan və s.) əhalinin əksər hissəsi 1000 m -dən yüksəkdə yaşayır. Boliviya əhalisinin 75%-i 3600 m -d ən yüksəkdə yaşayır. Ölkənin paytaxtı La-Pas şəhəri 3620 m yüksəklikdə yerləşir. Yalnız Boliviya, Peru və Çində (Tibet) m əskunlaşm a 5000 m -d ən yüksəyə qalxır. Tropik enliklərdə yaşayış üçün əlverişli şərait 1000 m və daha yüksəkliklərdə yaranır, təsərrüfat çox qədim dən bu şəraitə uyğunlaşdırılmışdır. Əhalinin m əskunlaşm a və sıxlığına təbii şərait, tarixi inkişaf və iqtisadi inkişaf səviyyəsi (sənaye, nəqliyyat, ticarət yolları) təsir edir. Dünya xəritəsində əhalinin sıx cəmləşdiyi əsas areallar: 1. Şərqi Asiya (1,5 mlrd, nəfər; Çin, Yaponiya, KXDR, Koreya Respublikası); 2. Cənubi Asiya (1,4 mlrd, nəfər; Hindistan, Pakistan, Banqladeş, Şri-Lanka); 3. Cənub-Şərqi Asiya (0,5 mlrd, nəfər); 4. Qərbi Avropa; 5. ABŞ-m şimal-şərqi. Əhalinin yüksək sıxlığı ilə həm ölkələr, həm də ölkədaxili bölgələr seçilir. Banqladeş (mikrodövlətləri çıxmaqla) əhalinin sıxlığına görə dünyada I-dir (1 km 2-d ə 1000 nəfər). A vropada əhalinin sıxlığına görə Niderland, AFR və s. fərqlənirlər. Sənaye bölgələrində (Rur, Saar, Midlend, Sileziya) sıxlıq 1 km 2-d ə 1000-3000 nəfər və daha çoxdur.

235

Şəkil 161. Urbanizasiya.

ŞƏHƏR ƏHALİSİNİN XÜSUSİ ÇƏKİSİ (laiz) 80-dən çox 20-40 60-80 40-60

236

I— d

i_____ J

2 0 -dən az

sakinsiz ərazilər

İRİ ŞƏHƏR AQLOMERASİYALARI (mln.nəfer)

ŞƏHƏR ƏHALİSİNİN ORTA (1975-2000-ci illər, I

•

5-10

Avropa 10,76 Asiya

•

3-5

Afrika

•

1-3

10 -darı çox

3 3.46

Qədim əkinçilik areallarında (Nil və M ekonqun deltası, Yava adası) sıxlıq yüksəkdir. Təbii şəraiti əlverişsiz olan (ekstremal) regionlarda (Şimali Afrika, Mərkəzi Avstraliya, Mərkəzi və Şimal-Şərqi Asiya, Amazon hövzəsi, Kanadanın şimalı və s.) əhalinin sıxlığı çox azdır (1 km2-d ə 1-2 nəfər) və ya heç məskunlaşmamışdır. Şəhərlər və urbanizasiya. Şəhərlər qədimdə inzi bati, ticarət, sənətkarlıq mərkəzi kimi yaranm ışdır. XIX əsrdə sürətlə inkişafa başlayan sənaye, şəhərlərin inkişafı üçü n yeni im kanlar açmış və onlar daha mürəkkəb funksiyalar yerinə yetirməyə başlamışdır. Birfunksiyalı (ancaq turizm, ancaq elm və s.) və çoxfunksiyalı (inzibati mərkəz, sənaye, elm, nəqliyyat və s. birlikdə) şəhərlər seçilir. Müasir dövrdə əhalinin yerləşməsi şəhərlərin coğrafiyası ilə m üəyyən edilir. Dünya əhalisinin yarıdan çoxu, İEÖ-də əhalinin 75-80%-i şəhərlərdə yaşayır. Dünya, region, ölkə əhalisi içərisində şəhər əhalisinin sayı və paym ın artması, şəhərlərin rolunun yüksəlməsi, şəhər həyat tərzinin geniş yayılması urbanizasiya adlanır. Urbanizasiyanın səviyyəsi (şəhər əhalisinin payı) ildən-ilə artır. XX əsrin əvvəlində urbanizasiyanın səviyyəsi 10%, ortalarm da 30% olm uşdur. Əsrin sonunda dünya əhalisinin yarısı şəhərlərdə yaşayırdı (respub likamızda 54%). Əhalinin şəhərlərə sürətlə cəmlənməsi urbanistik partlayış adlanır. D ünyada vahid şəhər anlayışı yoxdur. Danimarka, İsveç, Finlandiyada əhalisi 200, Kanada, Avstraliyada 1000, Fransa, AFR, Kubada 2000, Meksika, ABŞ-da 2500, Yaponiyada 30 min nəfərdən çox olan yaşayış m əntəqəsi şəhər sayılır. Respublikamızda əhalisi nisbətən çox olan (5 min), işləyən əhalinin əsas hissəsinin qeyri - kənd təsərrüfatında çalışan yaşayış məntəqələri şəhər adlanır.

Müasir urbanizasiya 3 əlamətə malikdir: T. Şəhər əhalisi sürətlə artır; 2. Əhali və təsərrüfat, əsasən, iri şəhərlərdə təmərküzləşir; 3. Şəhər ərazisi genişlənir. Şəhərləri kiçik (əhalisi 50 m in nəfərdən az), orta (əhalisi 50 m indən 100 minə qədər), böyük (əhalisi

237

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

100 m indən 500 minə qədər), iri (500 mindən lmln-a qədər) və m ilyonçu (1 m ln-dan çox) şəhərlərə bölürlər. 1900-cü ildə 10 m ilyonçu şəhər var idisə hazırda onların sayı 400-dən çoxdur. M ilyonçu şəhərlərin sayma görə Çin, ABŞ, Hindistan, Rusiya fərqlənir.

Göllərətrafı və ya Çi-Pits: Çikaqo, Detroyt, Klivlend, Pitsburq; Kaliforniya və ya San-San: San-Fransisko, Los-Anceles, San-Dieqo), Yaponiya da (Tokaydo), Orta A vropada (İngilis, Reynsahili) formalaşmışdır. Bu prosesi bəzən "dərininə" urbanizasiya adlandırırlar.

Dünyanın ən iri şəhərləri: Mexiko (23 mln. nəfər), Tokio (20 mln.), Nyu-York, Los-Anceles, Rio-de-Janeyro, San-Paulu, Buenos-Ayres, Cakarta, Mumbay, Kəlküttə, Şanxay, Pekin, Seul, Osaka (10 mln. nəfərdən çox) və s.

İEÖ-də urbanizasiyanın yüksək səviyyəsi (şəkil 161) ilk böhranları (ekoloji, nəqliyyat, səs-küy, su çatışmazlığı) yaratm ışdır. O dur ki, suburbanizasiya (daha imkanlı şəhər əhalisinin şəhərətrafma köçməsi) prosesi güclənmişdir. ABŞ əhalisinin 2/3-si şəhər ətrafında yaşayır. İEÖ-in əksərində şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi artmır.

Şəhər əhalisinin m ütləq sayma görə Çin (550 mln. nəfərdən çox), H indistan (300 m ln.-dan çox), ən yüksək urbanizasiyaya görə Sinqapur, Vatikan (100%), BƏƏ, Qatar, Küveyt, Bəhreyn (90%) fərqlənir. Bir-birinə yaxm yerləşən yaşayış məntəqələrinin daha iri şəhərin təsir dairəsinə cəlb olunaraq yığcam ərazidə birləşməsi şəhər aqlomerasiyası ad lanır. İEÖ-də, Laün Amerikası, Hindistan və Çində çoxmilyonlu aqlomerasiyalar formalaşmışdır. Urbanizasiya prosesinin şəhər m əskunlaşm a sının ən yüksək mərhələsi aqlomerasiya və şəhərlərin birləşm əsindən yaranan m eqalopolisdir (meqa-nəhəng, polis-şəhər). Belə meqalopolislər ABŞ-da (Atlantiksahili və ya Bosvaş: Boston, Filadelfiya, Nyu-York, Baltimor, Vaşinqton; ►

Şəkil 162. Nyu-York meqapolisi.

238

IO Ö -də şəhər əhalisinin artım sürəti əhalinin üm um i artım sürətindən 2-3 dəfə yüksəkdir. Bu, həm təbii artımın yüksək səviyyəsi, həm də kütləvi işsizliklə bağlı kəndlərdən şəhərə əhali axını ilə bağlıdır. Belə ki, şəhər əhalisinin artımının, ən azı 40-50%-i kəndlərdən köçüb gələnlərin payına düşür. Bu halda şəhər iqtisadiyyatının inkişaf sürətinə nisbətən şəhər əhalisi daha sürətlə artır. O dur ki, şəhərlər kəndlərdən gələn əhalini işlə və digər sosial tələbatla təm in edə bilmirlər. İri şəhərlərin ətrafında "yoxsulluq bölgələri" - adi sanitariya, məişət şəraiti olmayan müvəqqəti tikinti bölgələri daim a artar. Nəticədə, şəhər əhalisinin payı artsa da, (urbanizasiyanın bir əlaməti), iqtisadi həyatda şəhərin rolu o qədər də artm ır və şəhər

həyat tərzi (urbanizasiyanın digər əlamətləri) özünü aydm göstərmir. Bu prosesi "yalançı urbanizasiya" adlandırırlar. Buna görə bəzi IOÖ-də şəhər əhalisinin yüksək xüsusi çəkisi (Venesuela 85%) onların heç də inkişafının yüksək göstəricisi ola bilməz. IO Ö -də şəhər əhalisinin sürətlə artmasına baxmayaraq, urbanizasiya üm um dünya göstərici sindən aşağıdır. Latın Am erikasında bu göstərici "yalançı urbanizasiyanın" hesabm a nisbətən yüksəkdir. Afrikada urbanizasiyanın səviyyəsi 30%, Asiyada 27%-dir. Yaxm Şərqin neft çıxaran ölkələri, Tayvan və Bruneydə urbanizasiyanın özünəməxsus xüsusiyyəti, yüksək gəlir və sənayeləşmə hesabm a yerli əhali üçün m üasir şəhərlərin salınmasıdır. IO Ö -də urbanizasiyanın səciyyəvi cəhəti, əhalinin sayca az olan iri şəhərlər ətrafında toplanmasıdır. Urbanizasiyanın idarə olunması hazırda m ü hüm məsələdir, işsizlərin və aşağı əmək haqqı alan fəhlə və qulluqçularm şəhərlərdə toplanması sosial ziddiyyətlər yaradır. İri şəhərlərdə ictimai nəqliy yatla, ətraf m ühitlə bağlı problem lər yaranır. D ünyanın quru hissəsinin 1%-ni tutan şəhərlərdə əhalinin yarısı - 3 mlrd, nəfər adam yaşayır. Bəzi İEÖ-də şəhərlər və başqa tikililər ölkə ərazisinin 20%-ni təşkil edir. Şəhərlərin sürətlə artmasına baxmayaraq, dünya əhalisinin yarısı kəndlərdə yaşayır. Kənd məskunlaşmasının qrup (kənd) və dağınıq (fermer) formaları m övcuddur. Avropa, Yaponiya, Çin, IOÖ-in əksəriyyətində, o cümlədən respublika m ızda m əskunlaşm anın qrup forması (iri kəndlər) üstünlük təşkil edir. Avropa və Yaponiyada dağım q (tək təsərrüfatlar, fermalar) m əskunlaşm a formaları da yayılmışdır.

§ 13.

Əhalinin miqrasiyası Miqrasiya (mühacirət) əhalinin müxtəlif səbəblər üzündən (iqtisadi, siyasi, dini və milli ziddiyyətlər, təbii fəlakətlər, ekoloji gərginlik, müharibələr) bir yerdən başqa yerə köçməsidir. Miqrasiya daxili (ölkə daxilində bir bölgədən digərinə) və xarici (ölkələrarası); m üddətinə görə daimi, mövsümi, m üvəqqəti növlərə bölünür. Daxili miqrasiya ölkə əhalisinin sayım dəyişməsə də, əhalinin coğrafiyasım (ərazi üzrə yerləşməsini) dəyişdirir. IO Ö -də daxili m ühacirət urbanizasiyaya təsir göstərən əsas am illərdən biridir. Kəndlilər işsizlikdən, torpaqsızlıqdan şəhərə üz tutur. İEÖ-də m addi-rifah vəziyyətinə görə regional fərqlər aradan qalxdığından daxili miqrasiya dem ək olar ki, dayanmışdır. Bu ölkələrdə daxili

Son vaxtlar suburbanizasiya ilə bağlı şəhərətrafı yaşayış və istirahət m əntəqələri (dağınıq məskunlaşma) yaranır. ABŞ, Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiyada dağınıq (fermer) m əskunlaşm a formaları üstündür. Qərbi Avropa və məskunlaşma "yaşı" az olan ölkələrdə kənd əhalisinin əsas hissəsi kənd təsərrüfatı ilə məşğul olm ur (ABŞ-da 4/5-ü). IO Ö -də iri kəndlər üstünlük təşkil edir. Köçəri heyvandarlıq bölgələrində kənd yaşayış məntəqəsi yoxdur.

▲ Şəkil 163. Əhalinin miqrasiyası.

239

miqrasiya, əsasən, əlverişli təbii şəraitə malik ərazilərə yönəlib (Avropada Aralıq dənizi ətrafı və Alp dağlan, ABŞ-da Florida, Meksika körfəzi ətrafı, Kaliforniya ştatı). Köçəri əhalinin yerdəyişməsi m eridional (yayda şimala, qışda cənuba), səhrada su quyulan ətrafmda, dağlıq ərazilərdə şaquli yerdəyişməyə (yayda yaylağa, qışda arana) uyğundur.

ingilis, fransız, holland, portuqal, italyan və rusların öz vətənlərinə qayıtması güclənmişdir, israildən ərəblər, Bolqarıstandan türklər, Ermənistandan azərbaycanlılar qovulmuş, almanlar Rusiya və Qazaxıstam, erm ənilər Azərbaycanı, yəhudilər Rusiya və Şərqi Avropa ölkələrini tərk etmişlər. D ünyada qaçqınların sayı get-gedə artır (Asiya, Afrika, Avropa ölkələrində).

Xarici miqrasiyada bir ölkədən (regiondan) çıxıb gedənlər emiqrantlar, ölkəyə gələnlər immiqrantlar adlanır. İmm iqrantlarla (gələnlər) emiqrantlar (gedənlər) arasındakı fərq mexaniki artım adlanır. İmm iqrantlar üstün olduqda mexaniki artım m üs bət (ölkə əhalisi artır), em iqrantlar üstün olduqda mexaniki artım mənfi (ölkə əhalisi azalır) sayılır.

M üasir dövrdə əmək m ühacirəti güclüdür. O nun əsas regionları: Qərbi Avropa (Şimali Afrika, Türkiyə və Şərqi Avropadan); Şimali Amerika (Latın Amerikasından); İran körfəzi ətrafı - Küveyt, Qatar, Bəhreyn, BƏƏ (Misir, Hindistan, Pakistandan). Bəzən əmək m ühacirlərini "Yeni əsrin qulları" adlandırırlar. İsveçdə iqtisadi fəal əhalinin 25%-i, AFR-də 10%-i, İran körfəzi ətrafı ölkələrdə 90%-dən çoxu mühacirlərdir.

Xarici miqrasiya müxtəlif dövrlərdə müxtəlif istiqam ətlərdə və xarakterdə olm uşdur. Avropa dövlətlərinin (İngiltərə, Fransa, İspaniya, Portuqa liya və s.) yeni kəşf etdikləri əraziləri əsarət altına almaları və onları idarə etmələri ilə bağlı olaraq, Böyük Coğrafi kəşflər dövründən başlayaraq XX əsrin əvvəlinə qədər qitələrarası miqrasiya üstünlük təşkil etmişdir. Qitələrarası miqrasiyalar dövründə əsas emiqrasiya Mərkəzi, Qərbi və Şərqi Avropa, həm çinin Şərqi Asiya olm uşdur. Əsas immiqrasiya mərkəzləri Amerika, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Cənubi Afrika (CAR) olmuşdur. Bir çox ölkələrin əhalisinin milli tərkibinin formalaşması müstəmləkəçilik dövrü - m ühacirət tarixindən asılıdır. ABŞ, Kanada, Latın Amerikası ölkələri, CAR, Avstraliya İttifaqı, Yeni Zelandiya, İsrail "köçürm ə kapitalist ölkələri" (əhalisi və iqtisadi inkişafı im m iqrantlarm hesabına forma laşan ölkələr) adlandırılır. Heç də təsadüfi deyil ki, miqrasiya nəticəsində N yu-Yorkda yaşayan irlandiyalılarm sayı Dublində yaşayanlardan (İrlandiyanın paytaxtı), yəhudi lərin sayı Təl-Əvivdə yaşayanlardan çoxdur. II D ünya m üharibəsindən və müstəmləkə sisteminin dağılm asından sonra xarici mühacirətin istiqaməti və xarakteri dəyişmişdir. Bir çox ölkələrin müstəqillik əldə etməsi, yeni dövlətlərin yaranması, dövlət sərhədlərinin dəyişdirilməsi, milli münasibətlərlə əlaqədar əhəmiyyətli köçmələr baş vermişdir. Alm anların AFR-ə (Polşa və digər Avropa ölkələrindən), keçmiş m üstəm ləkələrdən 240

ETİ dövründə m ühacirlər arasında yüksək ixtisaslı kadrlar (mühəndis, elmi işçilər və s.) üstünlük təşkil edir ki, bu da "zəkalar (beyinlər) axım" adlanır. Bu proses İO Ö -dən mütəxəssislərin İEO-ə axınım gücləndirməklə İEO-in iqtisadi potensialım daha da artırır və İOÖ-in isə daha da geri qalmasma səbəb olur.

NÜMUNƏLƏR ► Ölkə əhalisinin sayı 3 mln. nəfər, əhalinin illik təbii artımı 24 m in nəfərdir. Əhalinin təbii artım tipini m üəyyən edin.

Həlli: Əhalinin təbii arüm tipini hər m in nəfər hesabı ilə təyin etmək olar. O dur ki, sadə tənasüb quraq: 3 000 000 nəfərə------------24 000 nəfər 1 000 nəfərə------------------ x x=(24 000 • 1000): 3 000 000=8 nəfər Deməli, əhalinin təbii artımı hər m in nəfərə 8 nəfərdir. Bu isə təbii artımın m üasir (I) tipinə aiddir. ► Ölkə əhalisinin illik təbii artımı hər min nəfərə 25 nəfərdir. İllik m ütləq təbii artımın 100 000 nəfər olduğunu bilərək, ölkə əhalisinin sayım və

təbii artımın tipini təyin edin.

Həlli: Təbii artım hər m in nəfərə 25 nəfərdirsə, bu tipin ənənəvi (II) tip olduğu m əlum dur. Əhalinin sayım isə: 1 000 nəfərə---------25 nəfər x ------------------100 000 nəfər x=(l 000 • 100 000): 25 =4 000 000 nəfər Ölkə əhalisinin sayı 4 m ln nəfərdir. ► Ölkə əhalisinin sayı 40 m ln nəfər, əmək qabiliyyətli əhali 60%-dir. Əmək qabiliyyətli əhalinin 40%-ni işsizlər təşkil edir. Ölkədə iqtisadi fəal əhalinin sayım hesablaym.

Həlli: İlk növbədə əmək qabiliyyətli əhalinin sayım hesablayaq: 40 000 000 ------------100%

IV Fəsil DÜNYA TƏSƏRRÜFATI NIN COĞRAFİ YASI. ETİ (Elmi -Texniki İnqilab)

x ------------------------ 60% 40000000-60%

_ _______

x = ---------------------= 24000000

(nəfər)

Əmək qabiliyyəti əhalinin içərisində işsizlər: 24 000 000 ----------- 100% x ---------------------------40% 24000000 -40%

x = -------------------- =9600000 (nəfər)

§ 14.

Təsərrüfat və onun strukturu

100%

onda iqtisadi fəal əhali: 24 000 000 - 9 600 000 = 14 400 000 nəfər olacaq.

Təsərrüfat külli m iqdarda m üəssisələrdən iba rətdir. Cəmiyyətin eyni növ tələbatım ödəyən m ü əssisələr sistemi bir təsərrüfat sahəsim yaradır. Məsələn, əhalinin yeyinti m əhsullarına olan tələba tım ödəyən çoxsaylı müəssisələr (ət-süd kom binatları, unüyütm ə, çörəkbişirmə, qənnadı və s.) yeyinti sənayesi təşkil edir. H ər ölkənin milli xalq təsərrüfatı müxtəlif təsərrüfat sahələrinin m əcmu sudur (şəkil 164). Xalq təsərrüfatı m addi-istehsal və qeyri-istehsal sahələrinə bölünür. M addi-istehsal sahələri m addi nem ətlər yaradan və onu istehlakçıya çatdıran insan fəaliyyətinin bütün növlərim əhatə edir. Bura sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, rabitə, ticarət, ictimai-iaşə, tədarük sahələri daxildir. Qeyri-istehsal sahələri insanların müxtəlif məişət, mədəni, m ənəvi tələbatım təm in edən, 241

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

►

Şəkil 164. Dünya ümümdaxili m əhsulunda ölkələrin payı.

Qrinviçdə

Şərqə

ÜMUMİ DAXİLİ M ƏHSULUN H ƏCM İN Ə G Ö R Ə BAŞLICA DÜNYA DÖVLƏTLƏRİ (mlrd A B Ş dolları)

DÜNYA ÜMUMİ DAXİLİ M Ə H SULUN D A Ö LKƏLƏRİN PAYI (faiz)

^MƏRAKPS;

, T R İN İD A D [və T O B A Q O

N İG E R '

■UELA K O L U M B İY A ,

3^^\Y aponiya |

F ran sa

H indistan A lm aniya

M iqyas 1 : 4 0 0 0 0 0 0 0

ADAM BAŞINA D Ü ŞƏ N ÜMUMİ DAXİLİ M ƏHSULUN HƏCMİ (m in A B Ş do llan )

ÜMUMİ DAXİLİ M ƏH SULUN HƏCMİ (m lrd. A B Ş do llan )

1 20-dən çox İSPANİYA

1-dən az m ə lu m a tlar yoxdur

242

(

- 1 0 0 0 -d ə n aıu q - 5 0 0 -1 0 0 0 - 1 0 0 -5 0 0 ' 5 0 -1 0 0 Q eys 2 )2 5 -5 0 ır M .d ı • 5 -2 5 tu r gö• 5 -d ə n a z

d o lla ra h ə lə r v

həm çinin m addi istehsalm inkişafına təsir edən fəaliyyət sahələridir. Bura səhiyyə, təhsil, elmi tədqiqat, m ədəni-m aarif, idm an və bədən tərbiyəsi, incəsənət, istirahət, m ənzil-kom m unal təsərrüfatı, məişət xidməti müəssisələri, dövlət idarələri, ictimai asayişin mühafizəsi və s. sahələr daxildir. Qeyri-istehsal müəssisələri əhalinin tələbatma xidmət edən bəzi istehsal sahələri ilə birlikdə (sərnişin nəqliyyatı, rabitə, pərakəndə satış, ictim ai-iaşə və s.) xidmət sahələrini yaradır. ETİ dövründə istehsal dairəsində m əhsuldarlığın artması, qeyri-istehsal sahələrinə daha çox vəsait və işçi qüvvəsinin ayrılmasına imkan verir. M əhsul buraxılışı üzrə, yaxud bir-biri ilə sıx istehsal əlaqələrinə malik müəssisələr sistemi istehsal birlikləri və ya kom binat adlanır. Kombinatlar xammalı ardıcıl mərhələlər üzrə emal edən, yaxud bir-birinə xidm ət və bir-birinin tullantılarından istifadə edən istehsal birliyidir. Məsələn, dəmir filizinin çıxarılması, saflaşdınlması, əridilməsi, ondan çuqun, polad, prakat alınması ardıcıl olaraq bir-birinə yaxm m üəssisələrdə aparılırsa, bu müəssisələr birliyi kombinat sayılır. H ər bir m üasir müəssisə m əhdud sayda (adda) m əhsul istehsal edir - ixtisaslaşır. Hissələr (detallar) üzrə ixtisaslaşma daha sərfəlidir. M üəyyən m əhsulun istehsalı prosesində çoxlu müəssisələrin birgə iştirakı kooperasiya adlanır, ixtisaslaşma və kooperasiya müəssisələr arasında m əhsul istehsalının səmərəli bölgüsünə imkan verir. Kombinə edilmə istehsal tullantılarından düzgün istifadə etməyə, əmək, enerji və vaxta qənaət etməyə, m əhsul vahidinə düşən istehsal xərclərinin az olmasma şərait yaradır. STRUKTURU ğ Sənaye 1 Kənd təsərrüfatı 3 Qeyri-istehsal dairəsi 3 məlumatlar yoxdur numidaxüi məhsulun həcmi 25 dan aşağı olan ölkələr üçün strukməyib. 25 mlrd.doflardan 50 mlrd, isə yalnız üstünlük təşkil edən sagösterilmişdir.

İstehsalm səmərəliliyinin əsas göstəricisi m əhsulun maya dəyəri sayılır. Maya dəyəri məhsul vahidinin istehsalı və satışına sərf olunan xərcdir. Xammaldan, enerjidən qənaətlə istifadə, avadanlıqlardan səmərəli istifadə, işçilərin əmək məhsuldarlığı m əhsulun maya dəyərini aşağı salır. Dəyər qanununa laqeydlik ölkənin iqtisadi cəhətdən geri qalmasma səbəb olur.

243

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

§ 15.

Dünya təsərrüfatı

Dünya təsərrüfatının "yeni m odelinin" yaxşı laşdırılm asının perspektivi aşağıdakı şərtlərdən asılıdır: - milli təsərrüfatı təcrid edən amillərin (ideologiya, dini təməlçilik, hərbi millətçilik) ara dan qaldırılması;

D ünya təsərrüfatı qarşılıqlı əlaqədə olan a y n -a y n ölkələrin milli təsərrüfatları sistemidir. Milli təsərrüfatların iqtisadi və siyasi cəhətcə bir-biri ilə bağlanm asında beynəlxalq əmək bölgüsü, müxtəlif iqtisadi və siyasi təşkilatlar m ühüm rol oynayırlar.

- iqtisadiyyatda bazar m odelinin qloballaşdınlması;

Dünya təsərrüfatının formalaşması kapitalizmin inkişafının m anufaktura mərhələsində (XVII-XVTII əsrlər) başlamışdır. Avropa ölkələrində XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlində maşınlı iri sənayenin sü rətli inkişafı çoxlu xammal tələb edirdi. Yerli xam m alın m əhdudluğu, onu kənardan gətirməyə, bu isə öz növbəsində nəqliyyatın inkişafına və dünya bazarının yaranm asına təkan verdi. Son nəticədə ölkələr arasm da iqtisadi əməkdaşlıq güclənmiş və onlar bir-birinə sıx bağlanmışdır. Maşınlı iri sənaye, dünya bazarı və m üasir nəqliyyat dünya təsərrüfatının formalaşmasına im kan yaradır və onun üç tərkib hissəsini təşkil edir.

Beynəlxalq coğrafi əm ək bölgüsü. İlk əmək bölgüsünün ən qədim dövrdə sadə forması kişi və qadınlar, yaşlılar və uşaqlar arasm dakı əmək bölgüsü idi. Sonradan ictimai əmək bölgüsü (sənətkarlıq, ticarət və s.) yaranır. İctimai əmək bölgüsünə cəmiyyət daxilindəki, iqtisadi sahələrdəki, müəssisələr, hətta ayrı-ayrı işçilər arasm dakı əmək bölgüsü aiddir. İctimai əmək bölgüsünün tərkib hissəsi coğrafi (ərazi) əmək bölgüsüdür (CƏB).

D ünya təsərrüfatının coğrafi "modeli" tədricən mürəkkəbləşir, öz m ənzərəsini dəyişir. Hazırda bəşəriyyəti zəhmətkeşlərin sosial-iqtisadi vəziy yətinin ağırlaşması üzündən yaranan "narazılıqlar partlayışı" narahat edir. Dünya təsərrüfatının yeni m odelinə "insanpərvər iqtisadiyyatı" aid etmək olar. Bu proses sərf olunan vəsaitin təhsil, mədəniy yət, səhiyyənin xeyrinə dəyişdirilməsinə, planetin ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldil məlidir. Dünya ölkələri arasm da təsərrüfat əlaqələrinin genişlənməsi texnoloji inqilabın İEÖ -dən bütün regionlara yayılmasına, YSÖ-nin (Yeni sənaye ləşmiş ölkələr) artm asına səbəb olur, inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatına malik ölkələr Şərqi Avropa və "üçüncü dünya" ölkələrinə maliyyə və texniki resurslar yönəltməklə planetimizin iqtisadi inkişafı və ətraf m ühitin mühafizəsi problemlərini həll etməyə çalışırlar. 244

- ekoloji təhlükəsizlik; - təbii artım üzərində nəzarət; - qlobal iqtisadi texnologiya üzərində nəzarət.

BCƏB ərazinin ayn-ayrı m əhsul istehsalma və xidmət sahələrinə görə ixtisaslaşması və mübadiləsi prosesini əhatə edir. Ərazinin ixtisaslaşmasına təbii şərait, təbü resurslar, əmək resurslan və vərdişləri, coğrafi mövqe, tarixən formalaşan təsərrüfat sahələri təsir edir. Ölkənin ayrı-ayn hissələrində təsərrüfat sahələri kompleks şəkildə inkişaf edir. Bu kompleksə ixtisaslaşmış sahələr, ixtisaslaşmış sahələrlə bağlı və onlara xidmət edən sahələr, bu sahələrdə çalışan əhalinin tələbatım ödəməyə xidmət edən sahələr daxildir. CƏB nəticəsində iqtisadi bölgələr (iqtisadi rayonlar) formalaşır. İqtisadi bölgələrdə təsərrüfatın müxtəlif sahələrinin qarşılıqlı əlaqəli uyğunlaşm ası ərazi-istehsal kom pleksi (ƏİK) yaradır. ƏİK-lərin formalaşması təbii ehtiyatlardan və əmək resurslarından səmərəli istifadə etməyə im kan verir. CƏB-nin yüksək forması Beynəlxalq coğrafi əmək bölgüsüdür (BCƏB). BCƏB ayrı-ayn ölkələrin m əhsul istehsalma və xidm ət sahələrinə

görə ixtisaslaşması və onlar arasm da əmtəə m übadiləsidir. BCƏB cəmiyyətin və dünya təsərrüfatının inkişafında m ütərəqqi və labüd prosesdir. O, dünya təsərrüfatı çərçivəsində a y n -ay n ölkələrin müəyyən məhsul (xammal, hazır məhsul) növlərinin istehsalı üzrə ixtisaslaşmasıdır. Bu, dövlətlər arasm da m əhsul mübadiləsinə, m əhsuldar qüvvələrin düzgün yerləşdirilməsinə və inkişafına təsir edir. Bir çox ölkələrin təsərrüfat siması onların beynəlxalq ixtisaslaşması ilə m üəyyən edilir (Yaponiya-avtom obil, gəmi, radio-elektron, robot; Rum ıniya-neft sənayesi avadanlığı; Avstraliya-boksit, dəm ir filizi, buğda; Yeni Zelandiya-heyvandarlıq məhsulları; Yaxm Şərq-neft və qaz). Ölkənin BCƏB-nə daha geniş cəlb olunması onun sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsindən asılıdır. İEÖ-lər BCƏB-də əsas yer tutur və bahalı m əhsullar (maşm, avadanlıq, uzunm üddətli istehlak məhsulları), İOÖ-in çoxu xammal və kənd təsərrüfatı məhsulları ixracı ilə çıxış edir. Beynəlxalq ixtisaslaşma və m übadilənin dərinləşm əsi dünya ölkələrinin milli təsərrüfat larının sıx əlaqəsinə səbəb olur. Beləliklə, ETİ dövründə BCƏB-nün yüksək keyfiyyətli yeni pilləsi - beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya yaranır, inteqrasiya ayrı-ayrı ölkələrin xammal, enerji, əmək resurslarından səmərəli istifadə etməyə, milli təsərrüfatların yaxınlığına, iqtisadiyyatın qovuşma sına və regional təsərrüfat komplekslərinin yaranm asına təsir edir. O, həm inkişafa, həm də iştirakçı ölkələrin təsərrüfat sahələrinin yerləşməsi nə təsir göstərir, dünya bazarm da müvəffəqiyyətlə rəqabət aparm ağa imkan verir. İqtisadi inteqrasiya ölkə və xalqlarm iqtisadi və m ədəni yaxınlaşması üçün vasitə, dünyada sülhün qorunub-saxlanm ası üçün təsiredici alətdir. M üasir dünya təsərrüfatında inteqrasiyanın regional (Aİ, NAFTA) və sahəvi (OPEK) qruplaşmaları m övcuddur.

Britaniya, Danimarka, İrlandiya (1973), Yunanıstan (1981), İspaniya, Portuqaliya (1986) daxil olmuşlar. İndi A İ-nın qapısım Şərqi Avropa ölkələri də "döyürlər". Qərbi Avropa ölkələri A İ-nin köməyi ilə beynəlxalq aləmdə itirilmiş əvvəlki mövqelərini qaytarmağa çalışırlar. Aİ ölkələri əmək bölgüsünün ənənəvi form alan ilə ("eninə" ixtisaslaşma, kooperativləşmə, xarici ticarət, elmi-texniki əməkdaşlıq) yanaşı energetika siyasəti, ətraf mühit, işsizlik, vahid valyuta (Avro) məsələlərini ("dərininə") sıx uzlaşdırır. Aİ ölkələri şərti olaraq "varlı Şimal" (AFR, Fransa, Böyük Britaniya, İtaliya, BeNiLüks ölkələri) və "kasıb cənub" (Portuqaliya, İspaniya, Yunanıstan, həm də İrlandiya) qruplara bölünür. İnteqrasiyanın siyasi mərkəzi "Bonn-Paris" oxudur. NAFTA (Şimali Amerika Azad Ticarət Zonası) heç də Aİ-dan geri qalmır. 1959-cu ildə ABŞ Kanada İttifaqı kimi yaranmış. 1980-ci illərdə Meksika bu ittifaqa qoşulm uşdur. İndi Amerika qitəsinin digər dövlətləri (xüsusilə Çili) NAFTA-ya qoşulmağa çalışırlar. İO Ö -də də iqtisadi birliklər yaranır, lakin onların çoxu zəif əlaqələrə malikdir. Nisbətən fərqlənənlər LAİS (Latın Amerikası iqtisadi sistemi), ASEAN (Cənub-Şərqi Asiya ölkələri Assosiasiyası) və s.-dir. Əsas sahəvi inteqrasiya qruplaşm ası OPEK (Neft ixrac edən ölkələr birliyi) 1960-cı ildə yaranm ışdır. Tərkibinə İran, İraq, Qatar, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, İndoneziya, Əlcəzair, Liviya, Nigeriya, Qabon, Venesuela və Anqola daxildir (Ekvador 1993-cü ildə bu təşkilatdan çıxmışdır).

Avropa İttifaqı (Aİ) 1957-ci ildə (Avropa İqtisadi Birliyi - AİB və ya "üm um i bazar" ölkələri adı ilə) yaradılm ış və ilk üzvləri Fransa, AFR, İtaliya, BeNiLüks ölkələri (Belçika, Niderland, Lüksem burq) olmuşdur. 1995-ci ildən iqtisadi-siyasi birlik kimi Aİ adlanır. Sonradan tərkibinə Böyük 245

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

§ 16.

Dünya təsərrüfatı ETİ dövründə Elmi-texniki inqilab (ETİ). Bəşəriyyətin inkişafı elm i-texniki tərəqqi (ETT) ilə əlaqədardır. ETT fasiləsiz olaraq m əlum olan texnika və texnologiyanın təkam ül yolu ilə təkmilləşməsidir. Bu tərəqqi prosesində XVIII-XIX əsrlərdə sənaye inqilabı (maşınlı iri sənaye yaranmışdır) baş verir. ETT-dən fərqli olaraq ETİ dövründə elm və tex nikanın inkişafında əsaslı dəyişiklik - keyfiyyət sıç rayışı baş verir. ETİ-nin başlanğıcı XX əsrin ortalarına (1945-ci il, atom bombasının partladılması) aid edilir. ETİ-nin birinci m ərhələsində maddiistehsal sahələrinin güclü texnoloji bazasının yaradılm ası və yüksək əmək m əhsuldarlığına nail olmaq əsas m əqsəd kimi qarşıda dururdu. Bu m əqsədin həyata keçirilməsindən sonrakı ETİ-nin 70-ci illərdən başlanan II mərhələsini "mikroelektronika inqilabı" adlandırırlar. O nun başlıca nəticəsi insan fəaliyyətinin bütün sahələrinin kompyuterləşdirilməsidir. ETİ-nin səciyyəvi əlamətləri: 1. insan fəaliyyətinin bütün sahələrini və bütün ölkələri əhatə etməsi (sənaye çevrilişi A vropada sənaye, nəqliyyat və rabitəyə toxunm uşdu, simvolu buxar maşım idi; ETİ-nin simvolları AES, EHM, kosmik gəmi, televizor, kom pyuter və s.);

I. M üasir elm texnikanın inkişafım sürət ləndirir. "Böyük elm" m üasir təhsil sistemi olm adan yarana bilməz, insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrinin inkişafı daha çox ETTKI-nə (elmi tədqiqat və təcrübə konstruksiya işləri) ayrılan xərclərlə m üəy yən olunur. Bu xərclər "elm tutum lu" sahələrin çoxalması nəticəsində artır. II. Yeni texnika və texnologiyanın m əqsədi is tehsalın faydalılığımn yüksəldilməsi, xam m aldan qənaətlə istifadə, ətraf m ühitin qorunmasıdır. O nun inkişafının təkam ül (məlum olan texnika və texnologiyanın tək milləşdirilməsi - nəqliyyat vasitələrinin gü cünün, sürətinin, yükgötürm ə qabiliyyətinin artırılması, qənaət və aztullantılı texnologiya, kom binatların ildə 10 m ln tondan çox polad əritməsi, 500 m in tondan çox yükgötürən gəmi istehsalı), inqilabi (əvvəl m əlum olmayan texnika və texnologiyanın yara dılm ası - AES, kimyəvi sintez enerjisi, lazer texnikası, süni m ateriallar istehsalı) yolları var. Dünya bazarm da rəqabətin amiranə tələbatım nəzərə alan sənaye ölkələri istehsala daim a yeni texnologiya tətbiq etməyə m əcbur olur. Texnologiya daha sürətlə "mənəvi köhnəlməyə" m əruz qalır. III. ETİ dövründə istehsal 6 başlıca istiqamətdə inkişaf edir: 1. Kompyuterləşmə; 2. Avtom atlaşdırm a ("mexantronika", "adam sız zavodlar" - Yaponiya, ABŞ, AFR); 3. Energetika təsərrüfatında dəyişikliklər (yeni enerji mənbələri, AES);

2. Dərininə inkişaf (canlı hüceyrəyə, kosmosa, Yerin dərin qatlarına daxil olması);

4. Kimya sənayesində yeni materialların (yanmkeçirici, keramika, optik lif) istehsalı;

3. ETT-nin olduqca sürətlənməsi;

5. Biotexnologiyanın sürətli inkişafı (yeni dərmanlar, seleksiya və gen mühəndisliyi);

4. İstehsal prosesində zehni əməyin rolunun artması;

6. Kosmikləşmə.

5. Elmin istehsal prosesinin tərkib hissəsinə (məhsuldar qüvvəyə) çevrilməsi. ETİ 4 tərkib hissədən - elm, texnika və texnologiya, istehsal, idarəetmə - ibarətdir. 246

IV. idarəetm ə informasiya toplanması, işlənməsi və ötürülməsi, kibernetika, EHM və başqa m üasir m əlumat maşınları olmadan m üm kün deyil.

ETİ təsərrüfatın sahəvi strukturunda bir sıra dəyişikliklərə səbəb olmuşdur: 1. M addi istehsal və qeyri-istehsal sahələri arasm da nisbət dəyişikliyi özünü göstərir. Avtom atlaşdırm a və mexanikləşdirmə ilə bağlı m addi istehsalda artıq işçi qüvvəsi yaranır və qeyri-istahsala tələbatın artması ilə bağlı bu sahəyə keçir. Nəticədə qeyri-istehsalm payı sürətlə artır, dünya üzrə iqtisadi fəal əhalinin 1/3—i (İEÖ-də yandan çoxu) bu sahədə çalışır; 2. M addi istehsalm özündə sənayenin payı sürətlə artır, kənd təsərrüfatının payı azalır; 3. Hər bir təsərrüfat sahəsinin daxilində nisbət dəyişikliyi özünü göstərir. Sənayedə emaledici, xüsusən elm tutum lu sahələr, kənd təsərrüfatında heyvandarlıq (broyler quşçuluğu), nəqliyyatda hava və boru kəmərinin payı artır. İEÖ-in xarici ticarətində elm tutum lu m əhsulların rolu böyükdür. İnformasiya texnologiyasının geniş tətbiqi bizim "informasiya sivilizasiyası" dövründə yaşadığımızı büdirir. Dünya təsərrüfatının coğrafi mənzərəsi (ərazi strukturu) tarix boyu iqtisadi, sosial, təbii, siyasi və s. am illərdən asılı olaraq formalaşmışdır. ETİ dövründə ənənəvi amillərin rolu dəyişmişdir, indi təsərrüfatın yerləşməsinə daha çox aşağıdakı amillər təsir göstərir: - Ərazi amili. Ərazinin böyüklüyü, təbii resurslarm zənginliyi və müxtəlifliyi m əhsuldar qüvvələrin yerləşməsini m ürəkkəbləşdirir (Rusiya, Kanada, Çin, ABŞ, Braziliya, Avstraliya İttifaqı);

Sileziya (Polşa), Abşeron (Azərbaycan), Ural, Kuznetsk (Rusiya), Donetsk (Ukrayna), Appalaç, Böyük Göllər (ABŞ) və s. sənaye rayonlarının form alaşmasında təbii resurslar həlledici rol oynamışdır. Lakin ETİ dövründə sənayenin m ineral-xam m al bazalarm a bağlılığı xeyli zəifləmişdir. Bu, ilk növbədə az xammal tutum lu və süni xam m aldan istifadə edən sənayenin inkişafı ilə, həm çinin nəqliyyatın inkişafı ilə bağlıdır. İEÖ idxal xammalı ilə bağlı olaraq yeni sənaye komplekslərini nəqliyyat qovşaqlarmda, xüsusən dəniz sahillərində yerləşdirirlər (Yaponiya, İtaliya, Sinqapur, Koreya Respublikası). ABŞ-da sənayenin ağırlıq m ərkəzi Şimal-Şərqdən Kaliforniya ştatına, AFR-də Rurdan ölkənin cənubuna, İngiltərədə M idlenddən ölkənin cənub-şərqinə dəyişmişdir. Bu bölgələrdə sənayenin ən m üasir sahələri formalaşır. Hasilat sənayesi İEÖ-də ancaq yeni mənimsənilmiş bölgələrdə əsas istehsal sahəsidir (ABŞ-da Alyaska, K anadada Şimal və Qərb, Avstraliyada Şimal və Mərkəz, Skandinaviyanın şimalı). İO Ö -də m ineral resurslar hələ də sənayenin yerləşməsində əsas rol oynayır. - Nəqliyyat "inqilabı" (boru kəmərləri, supertankerlər və s.) daşım a xərclərini azaltmış, ən uzaq məsafələrə yük daşınm asım iqtisadi cəhətcə sərfəli etmişdir. Hasilat və emaledici sənaye sahələrinin asılılıq dərəcəsi m inim um a enmişdir. - Əmək resurslan (əvvəllər işçi qüvvəsinin sayı, ETİ dövründə yüksək ixtisaslı kadrlar, həm çinin konveyer sistemində qadınlar) təsərrüfatın

- İCM amili mərkəz, qonşuluq, kənar, dənizsahili kimi qiymətləndirilir. Sinqapurun sürətli inkişafına Avropa və Yaxm Şərqdən Yaponiyaya gedən yollar üzərində yerləşməsi, Koreya Respublikası, Tayvan, ASEAN ölkələrinin inkişafına Yaponiya ilə qonşuluq böyük təsir etmişdir. İEÖ-in m əhsuldar qüvvələrinin yerləşməsi idxal xam m alından asılı olaraq dəniz sahilinə meyil edir. - Təbii resurs amili XX əsrin ortalarına qədər sənayenin yerləşdirilməsinə m ühüm təsir göstərirdi. M idlend (İngiltərə), Rur, Saar (AFR),

▲

Şəkil 165. Dəniz nəqliyyatı. 247

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

yerləşməsinə bütün dövrlərdə təsir göstərmişdir. - Ərazi təm ərküzləşm əsi (istehsal və əhalinin m əhdud ərazidə toplanması, həmçinin istehsalın iri müəssisələrdə cəmlənməsi təmərküzləşmə adalnır) əraziyə qənaət etməyə, üm um i infrastrukturdan istifadə etməyə, əməyin faydalılığmın artmasına imkan verir. Digər tərəfdən, ekoloji vəziyyət pisləşir, nəqliyyat sıxlığı, su çatışmazlığı problemi yaranır (Mexiko, San-Paulu, Nyu-York, Abşeron), indi qabaqcıl ölkələrdə orta və kiçik müəssisələrin yaradılmasına meyl edirlər. - Elm tutum lu amil m üasir dövrdə təsə rrü fa ta yerləşməsində m ühüm rol oynayan amillərdəndir. Yaponiya, ABŞ və s. -d ə xüsusi elm şəhərləri texnopolislər yaradılm ışdır. Burada elm tutum lu sənaye sahələri (aviakosmik texnika, EHM istehsalı, robotqayırma) yerləşir. ABŞ-ın Kaliforniya ştatında Stenford Universiteti bazasm da yaradılm ış Selikon-Velli ən iri elm m ərkəzlərindən biridir. O nun tərkibində 2 m indən çox şirkət çalışır. - Ekoloji, istehlak, enerji və s. amillər də müəyyən dərəcədə təsərrüfatın yerləşməsinə təsir edir. M üasir dövrdə dünya ölkələrinin bir-birindən asılılığı getdikcə artır. Ona görə də bəşəriyyəti bürüyən bütün problemlərə qlobal baxım dan yanaşm aq lazımdır. Bəşəriyyət özünün salamat qalması, planetim izin qorunub saxlanması məqsədilə bütün iqtisadi, siyasi, milli-etnik problem lərin birlikdə həll edilməsinin zəruriliyini dərindən dərk edir. Qloballaşma təsərrüfata, siyasətin, bəşəriyyətin m ədəni h ə y a ta m beynəlmiləlləşməsinin özünə məxsus bir yoludur. Qloballaşmanın təşkilatçıları DB (Dünya Bankı), BVF (Beynəlxalq Valyuta Fondu), DTT (Dünya Ticarət Təşkilatı) və s. TMK (Transmilli Korporasiya), AIZ (Azad İqtisadi Zonalar) qloballaşmanın dərinləşməsində m ühüm rol oynayır. Regionlaşma - region səviyyəsində təsə rrü fa ta beynəlmiləlləşməsidir. Bu halda qonşu ölkələr sabit qarşılıqlı əlaqə və əmək bölgüsü əsasında inteqrasiya qruplaşm aları (Aİ, NAFTA, ASEAN) yaradır və sivil rəqabət formalaşır. 248

§ 17.

Dünya sənayesinin coğrafiyası________ Sənaye m addi istehsalm başlıca sahələrindən biridir. D ünya sənayesində 350 m ln nəfərdən çox adam çalışır. M əhsulun iqtisadi cəhətdən təyini əlamətinə görə "A" - ağır (istehsal vasitələri istehsalı) və "B" - yüngül və yeyinti (istehlak malları istehsalı) sənaye sahələrinə bölünür. Əmək cisminə təsir əlamətinə görə hasilat və emaledici sənaye sahələri fərqlənir. Hasilat sənayesinə müxtəlif növ xammalm əldə olunduğu (neftçıxarma, qaz hasilatı, filiz və s. çıxarılması) sahələr daxildir. Emaledici sənayeyə tələbatı ödəmək üçün son m əhsul istehsalı ilə bağlı olan sahələr daxildir. H azırda emaledici sənaye üm um i sənaye m əhsulu dəyərinin 90%-ni özündə əks etdirir. Bu sahədə maşmqayırma, kimya, elektroenergetika daha sürətlə inkişaf edir. Elmtutumlu mikroelektronika, EHT, robotqayırma, atom və aviakosmik istehsal, üzvi sintez kimyası, mikrobiologiyanın xüsusi çəkisi artır. Sənayenin aparıcı və ETİ-nin inkişafında həlledici rol oynayan sahələri yanacaq-energetika, maşmqayırma, kimya sənayeləridir. D ünyanın iqtisadi xəritəsində sənaye sahə lərinin coğrafi m ənzərəsi nöqtələr arealı kimi gözə çarpır. O, dünya ərazisi üzrə qeyri-bərabər yerləşir, İEÖ-də daha "dolğundur" və şəhər əhalisinin yerləşməsinə uyğundur. Sənaye istehsalının Dünya okeanı sahillərinə meyil etməsi güclənir. A yrı-ayrı sənaye sahələrinin yerləşməsinə təbii və sosial-iqtisadi amillər təsir edir. Hasilat sənayesi təbii xammalm yayıldığı bölgədə yerləşir. Yüksək xammal və enerji tutum lu emaledici sənaye sahələri təbii resurslarm bol olduğu bölgələrə meyil edir. Digər emaledici sənaye sahələri sosial-iqtisadi amillərə (əmək resursları, istehlakçı, nəqliyyat və s.) uyğun yerləşir.

Kömür | Neft

Şəkil 166. Enerji balansında dəyişikliklər.

J Təbii qaz [H Oduncaq M və torf I Hidroenerji I Nüvə enerjisi Yeni (alternativ enerji)

Yanacaq-energetika sənayesi (YES) kompleksi müxtəlif növ enerji (yanacaq) hasilatı, istehsalı və istehlakçıya çatdırılm asım özündə birləşdirir. YES yanacaq sənayesi və elektroenergetikaya bölünür. Energetika resurslarm m hasilatı, istehsalı və istehlakı daima artır. XX əsr ərzində enerji istehlakı 10-11 dəfə artmışdır. Energetika resursları ölkə qrupları üzrə təxmi nən bərabər paylansa da, onun istehlakında böyük fərq var. İEÖ-də dünya əhalisinin 15%-i yaşadığı halda, enerji istehlakm m 60%-i (ABŞ-da m üvafiq olaraq 5% və 25%) onların paym a düşür. O dur ki, YES m əhsulları xarici ticarətdə böyük rol oynayır. IO O -də istehsal olunan yanacağın böyük hissəsi ABŞ, Yaponiya və Qərbi Avropa ölkələrinə daşmır. Yanacaq-energetika balansı ölkə və dünyada ayrı-ayrı yanacaq və enerji növlərinin payım ifadə edir (şəkil 166). 1913-cü ildə yanacaq-energetika balansında köm ür 80%, neft və qaz cəmi 6% təşkil edirdi. Avtomobil və aviasiya nəqliyyatının inkişafı, sənaye müəssisələrində daxiliyanma m ühərriklərinin tətbiqi neft və qazm rolunu artırdı. Əsrin ortalarm da köm ür başlıca yanacaq kimi öz yerini neft və qaza verdi (kömür 35%, neft və qaz 50%). Bu dövrdə Yaxm Şərqin neft resursları beynəlxalq şirkətlərin nəzarəti altında olduğundan Qərb üçün neft daş köm ürə nisbətən ucuz başa gəlirdi (şərti yanacağa çevirdikdə).

1960-cı ildə yaradılm ış OPEK dünyada neft hasilatı və qiymətini özü tənzimləməyə çalışmış, Qərb ölkələrim "ucuz neft erasından" m əhrum etmişdir. İndi neftin bir barrelinin (159 litr) qiyməti dünyada baş verən iqtisadi və siyasi proseslərlə bağlı dəyişir. 1970-ci illərdən Qərb ölkələri enerjidən qənaətlə istifadə edən texnologiyaya keçmiş, köm ür hasilatım artırmış, digər enerji növlərindən də daha çox istifadəyə başlamışdır. O dur ki, yanacaq-enerji balansında neftin payı bir qədər azalmışdır. 1980-ci illərdən bərpa olunan və tükənm əyən enerji re surslarından istifadəyə diqqət artırılmışdır və gələ cəkdə də bu istiqamətdə işlər davam etdiriləcəkdir. Hər bir ölkə və regionda yanacaq-enerji balansının özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Norveç, İsveç, Finlandiya, Kanadada hidroenerji, İran körfəzi ölkə lərində neft ümumi balansda yüksək faiz təşkü edir.

Neft sənayesi. H azırda illik neft hasilatı 3,8 mlrd, tona çatmışdır. Neft çox ölkədə hasil edilsə də, onun əsas hissəsi bir neçə regionda cəmlənmişdir: Yaxm və Orta Şərq (Səudiyyə Ərəbistanı, İraq, İran, Küveyt, BƏƏ və s.), Şərqi Avropa (Rusiya), Mərkəzi və Cənubi Amerika (Meksika, Venesuela), CŞA (İndoneziya), Afrika (Nigeriya, Liviya, Əlcəzair), Şimali Amerika (ABŞ, Kanada), Qərbi Avropa (Böyük Britaniya, Norveç). Neft ehtiyatının 2/3-si Yaxm və Orta Şərqdə 249

►

Şəkil 167. Yanacaqenergetika sənayesi.

in v iç d o n Q ^ O n n v n ç d w

ƏHALİNİN HƏR NƏFƏRİNƏ GÖRƏ İSTEHSAL OLUNAN ELEKTRİK ENERJİSİNİN MİQDARI (kvt.saal) 10 000-dən çox S 0 0 0 -1 0 0 0 0 |___ J

1 000-5 000 ]

1 0 0 -1 0 0 0

]

100 -dən az

’W-Fok

BÖYÜK ELEKTROSTANSİYALAR ® istilik ® hidroelektrostansiyalar

O atom İSTEHSAL A neft ■ daş kömür U təbii qaz E3 qonur kömür Neftin əsas daşınma C—— istiqamətləri Xəritədə rəqəmlərtə göstərilmiş dövlətlər. 21 Vyetnam 1 Venesuela 2 Ekvador 22 Malayziya 3 Uruqvay 23 Qana 4 Gürcüstan 24 Qabon 5 Azerbaycan 25 Zambiya 6 Özbəkistan 26 Zimbabve 7 Türkmənistan 27 Böyük 8 Qırğızıstan Britaniya 9 Tacikistan 28 Niderland 29 Belçika 10KXDR 11 Koreya 30 Çexiya Respublikası 31 Slovakiya 12 Yaponiya 32 Moldova 13 Suriya 33 İsveçrə 14 İraq 34 Sloveniya 35 Xorvatiya 15 Küveyt 16 Qatar 36 Bosniya və Herseqovina 17BƏƏ 18 Oman 37 Serbiya 19 Pakistan 38 Çernoqoriya 20 Myanma Miqyas 1 40

UVİYA

Elektrik stansiyalan 1 Leninqrad 2 Surqut 3 Kostroma 4 Krasnoyarsk 5 Baiakovo 6 Ekibastuz-1 7 Uqleqorsk 8 Zaporojye 9 Qravlin 1 0 Palyuel 11 Boksberq

’u ku rvi

000 000 HASİLATA G t NEFT (mln.t) Dünyada istehsalı 3 850 mln.t DÜNYA NEFT HASİLATINDA REGİONLARIN PAYI (faiz) Avropa (MDB-dən başqa) Latın SH ^O rta Amerika /1 0 \ Qalan i Asiya 11 0 ^ 4 \ | \1 1

JB &

MDB\ / 11 Afrika

250

19 / ^✓ 'Şim ali Amerika

DAŞ V (m Dünyadı R 5 200

təm ərküzləşm işdir. Bu region dünyanm "neft kranı" adlanır. O nun tam gücü ilə işləməməsi dünya iqtisadiyyatım "iflic" vəziyyətə sala bilər. Yeni kəşflər nəticəsində neft ehtiyatları və hasilatı dəniz yataqlarının (Xəzər və Şimal dənizlə ri, İran, Meksika körfəzləri, Venesuela, Kaliforniya, Alyaska, İndoneziya sahilləri) hesabma genişlənir. Səudiyyə Ərəbistanı, ABŞ, Rusiya, İran, Meksika, Çin, Venesuela, Norveç, BƏƏ və s. neft hasilatına görə fərqlənən aparıcı ölkələrdir. Neft hasilatının 1/3-dən çoxu OPEK ölkələrinin payına düşür (şəkil 167).

_ Jim a lw Ä --

1 Ekvator qo.

• O

RƏ DÜNYANIN BAŞLICA ÖLKƏLƏRİ ÖMÜR M) istehsalı mln.t

TƏBİİ QAZ QONUR KÖMÜR (mlrd.m5) (mln.t) Dünyada istehsalı Dünyada istehsalı 2 489 mlrd.m’ 1 061.8 mln.t DÜNYA ENERJİ İSTEHLAKININ STRUKTURU (faiz)

neft < 3 növe yanacağı - O komur ___ . __ ___ bərpa olunan tsbıi qaz - O e n e r j| mənbəyi

Neft istehlakmın coğrafiyası hasilat coğrafi yasından fərqlənir. Hasil edilən neftin 1/3-dən çoxu onu çıxaran ölkələrdən uzaqda istehlak edilir. Odur ki, dünya ticarətində, dəniz nəqliyyatında neft və neft m əhsulları başlıca yer tutur. İxracın 1/2-dən çoxunu OPEK ölkələri təm in edir. H azırda Xəzərətrafı ölkələrin (Qazaxıstan, Azərbaycan) ixracda payı artm ışdır. Rusiya, Meksika, Norveç, Böyük Britaniya, Kanada da neft ixracatçılarıdır. Neftin əsas idxalçıları Avropa ölkələri, ABŞ və Yaponi yadır. Qaz sənayesi II Dünya m üharibəsindən sonra sürətlə inkişaf edir. İndi dünyada hər il 2,5 trln. m 3-d ə n çox qaz hasil edilir. Qaz hasilatına görə Rusiya, ABŞ, Kanada, İran körfəzi ətrafı ölkələri (İran, Qatar), Böyük Britaniya, Hollandiya (Niderland), Türkmənistan, Əlcəzair və s. fərqlənir. Qazm mayeləşdirilməsi onun daşmm ası im kan larını genişləndirmiş, qaz ixracım artırmışdır. Əlcəzair-İtaliya boru kəməri istifadəyə verilib, Əlcəzair-Fransa, Liviya-İtaliya, Nigeriya-A vropa kəmərləri çəkilir. İran körfəzi ölkələri, Əlcəzair, Kanada, Niderlahd, Norveç, Avstraliya, Rusiya, Bruney və s. əsas qaz ixracatçılarıdır. Əsas idxalçılar Avropa ölkələri, ABŞ, Yaponiyadır. K öm ür sənayesi. Neftin qiymətinin bahalaşması ilə bağlı 1970-ci illərdən köm ür hasilatı artmış və ildə 5 mlrd, tonu keçmişdir. Onun 1 mlrd, tonu qonur köm ürün (Almaniya) payma düşür.

< 3

Köm ürün hasilatı açıq üsulla (kömür təbəqələri səthə yaxın yerləşirsə) və m ədən (şaxta) üsulu ilə

251

____

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

►

Şəkil 168. Qara metallurgiya.

QARA METALLURGİYA 8ÖLG9L9Rİ VƏ M9RK9ZL9Rİ 0

Bölgələr

□

Polad əritmə (mln.t)

• İri mərkəzlər

1 I Dəmir filizi hasilatı (mln.t) Im rrr-lm ln.t Xəritədə S mln.tondan aşağı də m ir filizi hasilatı və polad istehsalı göstərilməmişdir X Dəmir filizinin əsas daşın ma istiqamətləri ƏHALİNİN HƏR NƏFƏRİNƏ DÜŞƏN POLAD İSTEHSALI (kq) I

5 0 0 -d ən ço x

əridilm əyən

Xəritədə rəqəmlərlə göstərilmiş dövlətlər 1 Kolumbiya 15 Madaqaskar 2 Venesuela 16 Böyük Britaniiya 3 Gürcüstan 17 Niderland 4 Türkiyə 18 Belçika 5 KXDR 19 Lüksemburq 6 Koreya Resp. 20 Slovakiya 7 Yaponiya 21 Avstriya 8 Mərakeş 22 Macarıstan 9 Mavritaniya 23 Bosniya və 10 Vyetnam Herseqovina 11 Kot-D’lvuar 24 Serbiya 12 Qana 24rÇemoqoriya 13 Qabon 25 Makedoniya 14 Zimbabve 26 Albaniya

Koreya Respl' İtaliya! A B Şİ Rusiya r Böyük Britaniya Ukrayna

252

(kömür təbəqələri daha dərində yerləşirsə) aparılır. Köm ürün əsas hasilatçıları Çin (şərqində), ABŞ (Appalaç), Rusiya (Peçora-A vropa hissəsi; Kuznetsk, Lena, Kansk-Açinsk, Tunqus-Asiya hissəsi), AFR (Rur, Saar), Avstraliya (Yeni Cənubi Uels, Kvinslend, Viktoriya), Hindistan, Polşa (Sileziya), CAR, Ukrayna (Donetsk), Qazaxıstan (Karaqanda, Ekibastuz), Böyük Britaniya (Midlend) və Kanadadır. ABŞ, Avstraliya, CAR-da açıq üsulla çıxarılan köm ür Avropa ölkələrinə nisbətən 3 dəfə ucuz başa gəlir və dünya bazarm a çıxarılır. O dur ki, Qərbi Avropa ölkələrində əksər köm ür hövzələri tənəzzülə uğramışdır. Kömür hasilatı, əsasən, İEÖ-də cəmlənmişdir, beynəlxalq ticarəti də bu qrup ölkələr arasındadır. Kokslaşan köm ürün əsas idxalçıları Yaponiya, Fransa, İtaliya, Belçika və digər Aİ ölkələridir. Elektroenergetika. ETİ elektrik enerjisinə tələbatı artırm ışdır. Elektrik enerjisi bütün ölkələrdə istehsal edilir, lakin onun 70%-i İEO-in paym a düşür. Elektrik enerjisinin üm um i istehsalında ABŞ, adam başm a istehsalma görə (30 min kVt. saat) Norveç dünyada birinci yeri tutur. Dünya elektrik enerjisi istehsalmda İES-lər başlıca yer tutur (istehsalm 63%-i) və energetikanın coğrafi mənzərəsini əks etdirir. Elektrik enerjisi istehsalmda SES-lər də m ühüm rol oynayır (20%). Dünya hidroenerji potensialının cəmi 17%-dən istifadə edilir (Cənubi Amerikada 10%, Afrikada 5% -dən az). Hidroenerjidən istifadəyə görə ABŞ və Rusiya fərqlənirlər. SES-lər Skandinaviya, Alp ölkələri, Kanada, Çin, Latın Amerikasının bir sıra ölkələrində m ühüm rol oynayır. Bu cəhətdən Çin, Braziliya, Konqo, Rusiya, Kanada və s. perspektiv imkanları böyükdür. SES-lər gec tikilir və baha başa gəlir, geniş əraziləri su basır, lakin bərpa olunan enerjidən istifadə edir, ətraf m ühiti çirkləndirm ir. D ünyanm ən iri SES-ləri: İtaypu (Braziliya; 12,6 mln. kvt), Q rand-K uli (ABŞ; 10,8 mln. kvt), Quri (Venesuela; 10,3 mln. kvt), Tukurui (Braziliya; 8 mln. kvt), Sayan-Şuşensk (Rusiya; 6,4 mln. kvt).

253

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

Şəkil 169. Əlvan metallurgiya.

' j

ƏLVAN METALLURGİYA BÖLGƏLƏRİ VƏ MƏRKƏZLƏRİ (o) Bölgələr O Mərkəzlər METALLURGİYA •alüm inium e qurğuşun və sink ®mis e qalay • nikel ÖLKƏLƏR ÜZRƏ İSTEHSAL (min İon) alüminium mis

Q r in v iç d ə ı

şərqə

1000-den çox | 500-1000 200-500 100-200 50-100 50-den az DAŞINMALARIN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ — boksit v ə giltorpaq

— mis v ə mis konsentratlan — polimetal füizləh Xəritədə rəqəmlərlə göstərilmiş dövlətlər: 1 Yamayka 13 Myanma 25 Niderland 26 Danimarka 2 Venesuela 14 Yaponiya 27 Almaniya 3 Qayana 15 Malayziya 28 Slovakiya 4Surinam 16 Qvineya 5 Boliviya 17 Syerra-Leone 29 İsveçrə 30 Avstriya 6 Ermənistan 18Öana 31 Macarıstan 7 Azerbaycan 19 Zambiya 32 Xorvatiya 8 Özbəkistan 20 Zimbabve 33 Bosniya və 9 Tacikistan 21 Namibiya Herseqovina 10 Mərakeş 22 Botsvana 11 Misir ' 23 Böyük Britaniya M*Çemoqoriya 12 İraq m 35 Makedoniya

İXRACATDA DÜNYA ÖLKƏLƏ RİNİN PAYI (faiz) Xəritədə rəqəmlərlə „ . BOKSİT digər ölkələr^— gösterilmiş elvan metal İndoneziya a « 1 2 lurgiya mərkəzləri: .Qvineya Qayana 4. 1 Notdenham 2 Amem Yamayka B 2 3 Büdel 4 Flissingen Avstraliya 5 Oker Irəziliya 6 Eysleben 7 Frayberq 6 Teqinq 9 Ranskefen digər ölkəleıv' 1 0 Tatabanya 1 1 Juar-Hron 1 2 Martinyi-Vıl Zambiya 3,1 1 9 Bolsano Avstraliya 3.1 1 4 Kidriçevo Kanada 4.a . 1 6 Sredneqoriye Q azaxıstan 5,4Hpg%7^Rusiya

254

AES-lər elektrik enerjisi istehsalmda getdikcə daha böyük rol oynayır (istehsalın 17%-ə qədəri). AES-lər 30-dan çox ölkədə m övcuddur. Onlar, əsasən, ABŞ, Fransa (ümumi elektrik enerjisi istehsalının yandan çoxu), Yaponiya, AFR, Rusiyada yerləşir. Bu ölkələr "tam nüvə silsiləsinə" malikdir. IOO-dən Hindistan, Koreya Respublikası, Pakistan, Braziliya, Argentina və s.-də AES-lər tikilmişdir. AES-lər enerji xammalı az, lakin enerjiyə tələbat çox olan ərazilərdə tikilir. AES-lərin üstünlüyü uran və torium ehtiyatlarının üzvi yanacaq ehtiyatlarından çox olması, nöqsanı isə baha başa gəlməsi və təhlükəsizlik təminatında çətinlikdir.

ısMwr®

Ənənəvi olmayan (alternativ) enerji mənbələrinə Günəş, külək, geotermal, qabarm a enerjisi və s. aiddir. Gələcəkdə ekoloji cəhətdən təmiz olan bu enerji m ənbələrindən istifadə genişlənəcək. ABŞ, Rusiya, Yaponiya, Fransa və s.-də artıq bu enerji mənbələrindən istifadə edilir.

Phütet Ekvator

Cənub tropiki

KaunMyn ä l

/ Y a'

Kuinana

Ə LV AN M E T A LLU R G İY A N IN İR İ İS T E H S A L Ç IL A R I (m in to n ) Alüminium

Qurğuşun

M etallurgiya bəşəriyyəti konstruksiya m aterialları - qara və əlvan metal məhsulları, prokatla təm in edir, istehsal həcminə görə qara metallurgiya fərqlənir. Əlvan m etallurgiyanın rolu getdikcə artmaqdadır. Qara metallurgiyanın coğrafiyasına dəmir filizi və kokslaşan kömürün yerləşməsi xeyli təsir edir. Dəmir filizi hasilatı 1 mlrd, tonu ötmüşdür (şəkil 168). Dəmir filizi ehtiyatlarma görə Rusiya, Braziliya, Avstraliya, Kanada, Hindistan, Çin, CAR, həmçinin ABŞ, Liberiya, Venesuela, İsveç fərqlənirlər. Hasilatına görə isə Çin, Braziliya, Avstraliya, Rusiya, Ukrayna, ABŞ, Hindistan, Kanada, CAR və s. seçilirlər. Son illər Avstraliya, CAR, Braziliya, Liberiyamn zəngin (süxurun tərkibində metalın m iqdarı 30% -dən çox) filizindən istifadə ABŞ və Qərbi A vropada bir sıra hasilat rayonlarının tənəzzülünə səbəb olmuşdur. Dəmir filizinin əsas ixracatçıları Braziliya, Avstraliya, Hindistan, Rusiya, Ukrayna və s., əsas idxalçılar Yaponiya, ABŞ, Avropa ölkələridir. H azırda dünyada hər il 800 mln. ton polad istehsal edilir. Çin polad istehsalma görə dünya li derinə çevrilmişdir. Digər başlıca polad isteh-

255

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

►

Şəkil 170. M aşınqayırma və metal emalı.

256

J j

S i

ilİB ilS S liil salçıları Yaponiya, ABŞ, Rusiya, AFR, Braziliya, Ukrayna, İtaliya, Koreya Respublikası və s.-dir. Adam başına polad istehsalma görə Lüksemburq fərqlənir (polad "hersoqluğu" adlanır; 10 ton). Braziliya, H indistan və digər IO O -də qara m etal lurgiya müəssisələri yerli xammal mənbələri yaxın lığında yerləşir. Yaponiya, ABŞ, Qərbi Avropa ölkələrində bu müəssisələr idxal xammalma əsaslandığı ü çü n daha çox dəniz lim anlarına meyl edir. Polad ixrac edən ölkələr Yaponiya, Rusiya, Ukrayna, idxalçılar Qərbi Avropa ölkələri, ABŞ, İran körfəzi ölkələridir. Son illər qara m etallurgiya sənayesinin inkişafının əlam ətdar xüsusiyyəti polad istehsalı və istehlakının artım sürətinin azalmasıdır. Həm də bu sahənin coğrafiyasında əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verir. Belə təmayül 4 amillə izah olunur: 1. Metala qənaət nəticəsində m əhsul vahidinə sərf olunan metalm azalması; 2. Konstruksiya materialı kimi plastik kütlənin metalı əvəz etməsi; 3. "Çirkli istehsal" kimi İOÖ-ə köçürülm əsi və bu ölkələrin m aşm qayırma sahələrinin inkişafı ilə bağlı metala tələbatın yüksəlməsi nəticəsində dünyada payının artması; 4. İEÖ-də idxalla bağlı dəniz sahillərində yerləşdirilməsi.

ƏN İRİ AVTOMOBİL İSTEHSALÇILARI (mln.əd.)

MAŞINQAYIRMA MƏHSULLARININ ƏN BÖYÜK İXRACATÇILARI VƏ İDXALÇILARI (mlrd. ABŞ dolan)

İxracatçılar I Avropa

ı* . ıft 7> m

2 I |

nş £

§1

>1*< «

IdxaM ar

Əlvan metallurgiya. Əlvan metal filizi tərkibində az metal (0,5 - 3,5%) olması ilə fərqlənir (tərkibində 30% metal olan alüminium, maqnezium istisnadır). Ağır əlvan metal filizlərinin (mis, sink, qurğuşun, nikel, qalay) tərkibində m etalm çox az olması onların hasil olunduğu yerdə saflaşdmlması və ilkin emalım tələb edir. Alüm inium əridilməsi çoxlu elektrik enerjisi tələb etdiyindən belə müəssisələr ucuz elektrik enerjisi m ənbələrinə və istehlakçıya meyl edir. Filizin tərkibində bir neçə metal varsa (polimetal filiz), saflaşdırma ilə yanaşı onun tərkibində olan m ineralları ayırırlar (konsentratlaşdırma). Əlvan metal konsentratının daşınm ası filizin daşınm asından əlverişlidir (tərkibində 30-40% metal olur). D ünya əlvan m etallurgiya m üəssisələrində ildə

257

►

Şəkil 171. Kimya sənayesi.

KİMYA SƏNAYESİNİN BÖLGƏLƏRİ VƏ MƏRKƏZLƏRİ 0 Ən hi O İri SƏNAYE SAHƏLƏRİ Turşu, duz, qələvi, susuzlaşdırılmış kausük soda istehsalı O Mineral gübrələrin istehsalı Üzvi sintez və sintetik kauçuk məh sullarının istehsah (neft-kimya) / \ Pohmer materialların istehsalı (kimyavi liflər, sintetik qatran və pi yavilifləı kütlələr) „ Lak, rəng, anzaçdıq preparatları və məişət kimyası məhsutannın isteh salı Kimya sənayesi yüksək inkişaf etmiş ölkələr Kimya sənayesi zəif inkişaf et miş ölkələr Kimya sənayesi zəif inkişaf et miş yaxud inkişaf etməmiş öl kələr və erazilər

258

Orinviçda şarqə

40 m ln ton metal əridilir. O nun 17 mln. tonu alümi nium un paym a düşür. Alüm inium əldə etmək üçün əsas xammal boksit, həm çinin alunit və nefelindir. Əsas boksit hasilatçıları Avstraliya, Qvineya, Yamayka, Surinam, Braziliya, Qayana, Rusiya, Yunanıstan, Macarıstan, Fransa və s.-dir. Enerji tutum lu alüm inium istehsalı elektrik enerjisi bol olan ölkələrə meyl edir. İstehsalma görə ABŞ, Yaponiya, Rusiya, Kanada, Almaniya, Norveç, İsveç, son illər İran körfəzi ölkələri (BƏƏ, Qatar, Küveyt), Misir, Latm Amerikası ölkələri (Braziliya, Vest-Hind) fərqlənir (şəkil 169). Alüm inium aviasiya və raket texnikasında, avtomobilqayırmada, yüngül konstruksiya m ateriallarının istehsalm da istifadə olunur. Alüminium sənayesi iki istehsal mərhələsi ilə təmsil olunur: 1. Xammal çıxarılan oksidi əldə olunur;

ölkələrdə

alüm inium

2. Ucuz elektrik enerjisi olan ölkələrdə son m əhsula çevrilir. Ağır əlvan m etalların emalı müəssisələri filiz rayonlarm a meyl edir. D ünyanın "mis qurşağı" A nd dağları (Çili) və Mərkəzi Afrika (Konqo Demokratik Respublikası, Zambiya) sayılır. Digər mis hasilatı ölkələri ABŞ, Rusiya, Polşa, Peru, Meksika və s.-dir. Mis əridilməsinə görə ABŞ, Rusiya, Yaponiya, AFR, Türkiyə və Çili seçilirlər. "Qalay qurşağı" Cənub-Şərqi Asiya, xüsusən Malayziya hesab edilir. 4

REGİONLAR ÜZRƏ İSTEHSALI (mln.t) kalium fosfor

DÜNYADA İSTEHSALA GÖRƏ REGİONLARIN PAYI (biz) Sintetik qatran və Kimyəvi liflər plastik kütlələr 3.1

11.7 10.5

İP H ] Şimali Amerika j j f H I Şərqi Avropa və MDB | Latın Amerikası l H g y Qərbi Avropa m I

I Asiya (MDB-den başqa Afrika

Avstraliya və Okeaniya

Yaponiya və Qərbi Avropa ölkələrində idxal xammalma əsaslanan əlvan metallurgiya müəssisələri dəniz lim anlarında yerləşir. M aşınqayırma həm məşğul olanların sayma, həm də m əhsulların dəyərinə görə sənaye sahələri arasında I yeri tutur. Təsnifatına görə m aşınqayır m anın sahələri: 1. Ümumi maşınqayırma; 2. Elektrotexnika; 3. Nəqliyyat maşınqayırması. M aşınqayırma sahələri yaranm a tarixinə görə "köhnə" (parovoz, vaqon, gəmi, bəzi avadanlıq

259

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

növləri), "yeni" (avtomobil, təyyarə, elektrotexnika, EHM, robot) və "ən yeni" (aviakosmik texnika, raketqayırma) sahələrə bölünür. Hazırlanm a texnologiyası və iqtisadi xüsusiyyətlərinə görə m aterialtutum lu, əm əktu tum lu, enerjitutumlu, elm tutum lu sahələrə bölünür. Ağır m aşınqayırma (dəzgah, traktor) daha çox metal tələb etdiyi üçün m etallurgiya zavodlan yaxınlığında yerləşir. Elektron, elektrotexnika, radiotexnika elm tutum lu olduğundan ixtisaslı kadrlara meyl edir. M aşınqayırm anın coğrafiyası şəhərlərin coğrafiyasına uyğundur (şəkil 170). ABŞ, Yaponiya, Almaniya, Fransa, Böyük Bri taniya, İtaliya, Rusiya, Çin "iynədən təyyarəyədək" istehsala malikdir. Qərbi və Şərqi Avropa ölkələri, Kanada, Avstraliya, CAR, Koreya Respublikası, Sinqapur, YSO (Braziliya, Hindistan, Türkiyə və s.) m üəyyən m əhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşmışlar və bu məhsullarla dünya baz arm a çıxırlar. İO Ö -in əksəriyyətində m aşınqayırma müxtəlif təsərrüfat sahələrinə xidm ət edən və sadə alətlər hazırlayan təm ir emalatxanaları ilə təmsil olunur. M aşınqayırm anın əsas sahələrindən biri avtomobil istehsalıdır. O, ən m ühüm ixracat sahəsidir və bir çox istehsal sahələrinin sürətli inkişafı (plastik kütlə, rezin, şüşə, boyaq) onunla bağlıdır. H ər il dünyada 50 mln. avtomobil istehsal edilir. Yaponiya və ABŞ bu sahədə "dəb qoyan" ölkələrdir. D ünyanın əsas avtomobil şirkətləri: "Ceneral motors", "Ford", "Kraysler" (ABŞ), "Toyota", "Nissan", "H onda" (Yaponiya), "Mersedes", "BMV", "Folksfagen" (AFR), "FIAT" (İtaliya), "Reno", "Pejo", "Sitroyen" (Fransa), "Britiş m otor korporeyşn" (Böyük Britaniya) və s. Gəmiqayırma nəqliyyat m aşınqayırm asında II yeri tutur. Gəmiqayırmaya görə Yaponiya (ən iri tərsanələr İokoqama, Kobe), Koreya Respublikası (Pusan), Fransa (Marsel), AFR (Hamburq, Kil), həm çinin İngiltərə (Qlazqo), ABŞ, Rusiya və s. fərqlənir. Aviasiya m aşmqayırması m ürəkkəbliyi ilə fərqlənir və bununla bağlı bir neçə ölkədə inkişaf etmişdir. Bu sahədə ABŞ, Rusiya, Fransa, Böyük Britaniya, Kanada fərqlənirlər. Vaqonqayırma ABŞ (teplovoz, vaqon), Rusiya, 260

||8

həm çinin AFR, Fransa, Böyük Britaniya, Yaponiya (elektrovoz, vaqon),, İO Q -dən Argentina, Braziliya, Hindistan, Türkiyə və s.-də inkişaf etmişdir. Dəzgahqayırmaya görə ABŞ, Rusiya, AFR, Yaponiya əsas yer tuturlar. Elektrotexnika və elektron məmulatı istehsalma görə ABŞ, Yaponiya, AFR, Fransa, Böyük Britaniya, İtaliya qabaqcıldırlar. M aşm və avadanlıq istehlakınm coğrafiyası onun istehsalının coğrafiyasından az fərqlənir. Lakin bu m əhsulların beynəlxalq ticarətdə payı getdikcə artır. İnteqrasiya, ixtisaslaşdırma, kooperativləşdirmə hər bir ölkəni bu m əhsulların həm ixracatçısı, həm də idxalçısına çevirir.

Kimya sənayesi hər bir ölkənin iqtisadiyyatının m üasirləşdirilm əsinin indikatorudur. Kimya sənayesi m ədən kimyası, əsas kimya, üzvi-sintez kimya, polimerlər kimyası, polim er materiallarının emalı sahələrindən ibarətdir. İEÖ xüsusilə elm tutum lu polim erlər kimyasını sürətlə inkişaf etdirirlər. Yalnız kimya sənayesi istehsal və texnikanın yeni sahələri üçü n (radioelektronika, atom sənayesi) zəruri olan bir çox m əhsulların istehsalma im kan yaradır. Polimerlər kim yasında əsas xammal neft-qaz, qeyri-üzvi kimyada kükürd, pirit, fosforit, xörək duzu və kalium duzlarıdır (qaz həm də azot gübrəsi üçün xammaldır). D ünya kimya sənayesinin yerləşməsi təbü, iqtisadi, texniki, nəqliyyat - coğrafi am illərdən asdıdır (şəkil 171). ETİ dövründə ekoloji və elm tutum lu amilin rolu artır. Boyaq, lak, məişət preparatları, əczaçıhq məmulatları, bir sıra gübrələr istehsal edən kiçik müəssisələr bütün ölkə qruplarında yayılmışdır. D ünyanın neft-kim ya m əhsulları istehsalmda Şimali Amerika, Qərbi və Şərqi Avropa ölkələri, Ya poniya başlıca rol oynayır. Bu regionlarda bir-biri ilə bağlı olan neft-kim yanın həm "aşağı", həm də "yuxan" m ərtəbələri inkişaf edir. Əsas m ərkəzləri ABŞ (Texas, Pitsburq), AFR (Leypsiq-Halle), Niderland-Belçika, Rumıniya (Karpat), Ukrayna (Donbas), Rusiya (Volqaboyu) və s. 1970-ci illərdən başlayaraq neft və təbii qazla zəngin olan ölkələrdə (Venesuela, Meksika,

Braziliya, Argentina, Yaxın və Orta Şərq ölkələri) azot gübrələri, polim er m aterialları istehsalı, neft-kim yanın "yuxan mərtəbələri" yaradılmışdır. N eft-kim ya m əhsullarının beynəlxalq ticarətinə Yaxm və Orta Şərq ölkələri də qoşulmuşlar. Ümumiyyətlə, İOÖ kimya sənayesinin coğrafiyasında ciddi dəyişiklik yaradır. Bu, "çirkli istehsalla" bağlı İEÖ-də istehsalın m əhdudlaşdınlması və İOÖ-ə yönəldilməsi, həm çinin kənd təsər rüfatının m əhsuldarlığının artınlm ası məqsədilə gübrə istehsalının genişləndirilməsi ilə bağhdır. Meşə və ağac emalı sənayesinin coğrafiyası m eşələrin yerləşməsi ilə m üəyyən edüir. Şimal meşə qurşağında ağac tədarükünə görə ABŞ, Rusiya, Kanada, İsveç, Finlandiya qabaqcıl yer tutur. Kanada, İsveç və Finlandiya meşə və ağac emalı üzrə beynəlxalq ixtisaslaşmış ölkələrdir. Kağız istehsalma görə Kanada dünyada I yeri tutur. Cənub meşə qurşağında meşə sənayesinin əsas arealları Amazon hövzəsi, Tropik Afrika (Nigeriya, K ot-d'İvuar, Qabon), CŞA-dır (İndoneziya, Malayziya). Bu ölkələr oduncağın iri tədarükçülə ridir. Lakin bu ölkələrdə sellüloz-kağız sənayesi daxili tələbatı ödəmir. Onların tədarük etdikləri oduncaq dəniz nəqliyyatı vasitəsi ilə Yaponiyaya, ABŞ və Qərbi Avropaya ixrac edilir.

ölkələri getdikcə m ühüm rol oynayır. Yeyinti sənayesinin inkişafı demoqrafik və sosial-iqtisadi amillərlə m üəyyən edilir. Bu sahə kənd təsərrüfatı ilə sıx bağlıdır və daxili bazarın tələbatı, əhalinin sayı, həyat səviyyəsi, yerləşməsi və s. ilə əlaqədar inkişaf edir. Yeyinti sənayesinin tərkibinə ət-süd m əhsulları istehsalı, unüyütm ə, çörəkbişirmə, şərabçılıq, meyvə-tərəvəz konservi istehsalı, şəkər istehsalı, makaron, qənnadı və s. daxildir. Yeyinti sənayesinin əsas xüsusiyyəti hər yerdə yerləşməsidir. Son illər soyuducu texnikasının təkmilləşməsi (buzxanalı gəmi, avtomobil, vaqon) tez xarab olan m əhsul növlərinin daşınm a münasibliyini artırmış, emal yerinin seçim imkanlarım genişləndirmişdir. M üasir dövrdə akvakultur (su canlılarının xüsusi şəraitdə artınlm ası) yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Yeni texniki nailiyyətlər üm um iyyətlə yeyinti sənayesinin inkişafına səbəb olur.

Yüngül sənaye. Əgər kustar istehsalı da nəzərə alsaq, bu sahə bütün ölkələrdə təm sü olunm uşdur. Son dövrlərdə toxuculuq, xüsusən pam bıq parça istehsalı İO Ö -də sürətlə inkişaf etmiş, Qərbi Avropa, Şimali Amerika və Yaponiyanın payı azalmışdır. Çin, Hindistan, Misir, Pakistan, Meksika, Braziliya, Argentina əsas pam bıq parça istehsalçılarıdır. IO O -nün kimyəvi lif və yun m əhsulları toxuculuğunda payı azdır. Bunun səbəbləri əhalinin aşağı alıcılıq qabiliyyəti, iqlim şəraiti, yerli pam bıq xammalının bolluğu, kimya sənayesinin zəif inkişafıdır. Yun parça istehsalma görə ABŞ, Böyük Britaniya, İtaliya, Fransa fərqlənirlər. Təbii və süni ipək parça istehsalı Yaponiya, Çin, H indistan və s. ölkələrdə güclü inkişaf etmişdir. Toxuculuq məhsullarının beynəlxalq ticarətində Cənubi Asiya, Şimali Afrika və Latın Amerikası

261

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

§ 18.

Dünyanın kənd təsərrüfatının coğrafiyası Aqro-sənaye kompleksi (ASK). ASK-yə əhalinin ərzaq m əhsulları və gündəlik tələbatım ödəyən külli m iqdarda sahələr daxildir. ASK-də bitkiçilik, heyvandarlıq və yeyinti sənayesi m ühüm rol oynayır. Buraya həm də kənd təsərrüfatına xidm ət edən, kənd təsərrüfatının özü üçün, kənd təsərrüfatı m əhsullarım emal edən müəssisələr ü çü n istehsal vasitələri istehsal edən sahələr daxildir. Kənd təsərrüfatı insan fəaliyyətinin ən qədim və başlıca sahələrindən biridir. H ər bir ölkədə kənd təsərrüfatı və ona yaxm olan meşə təsərrüfatı, ovçuluq, balıqçılıq m övcuddur. D ünya əhalisinin 1,1 m lrd nəfəri bu sahədə çalışır. Lakin müxtəlif ölkələrdə kənd təsərrüfatında çalışanların payı eyni deyil. Qərbi A vropada iqtisadi fəal əhalinin 9%-i, Şimali Am erikada 6%-i (ABŞ-da 2,8%), İOÖ-də 70-80%-i (Azərbaycanda 1/3—i) kənd təsərrüfatında çalışır. Kənd təsərrüfatının inkişafının intensiv və ekstensiv yolları m övcuddur. İntensiv yol mexanikləşdirmə, kimyalaşdırma, meliorasiya və s. hesabma əmək m əhsuldarlığının yüksəldilm əsidir (hər hektardan daha çox m əhsul almaq, hər heyvandan daha çox ət, süd əldə etmək). Böyük vəsait və xərc tələb edən bu yol, əsasən İEÖ üçün səciyyəvidir. Ekstensiv yol əkin sahələrinin, otlaqlarm sahəsinin genişləndirilməsi, heyvanların, kənd təsərrüfatı m üəssisələrinin və işçilərin sayının artırılması hesabma m əhsul arturuna nail olmaqdır. Bu yol İOÖ üçün səciyyəvidir. Əkinçilikdə "yaşıl inqilab" (müasir aqrotexniki qaydalardan istifadə və daha m əhsuldar bitki sortlarının becərilməsi ilə bağlı m əhsuldarlığın 262

artması), heyvandarlıqda sənaye texnologiyası (broyler quşçuluğu, bekon donuzçuluğu), xüsusən Latın Am erikasm da və Asiyada öz bəhrəsini vermiş, bir çox ölkələrdə aclığın aradan qaldırılmasında m ühüm rol oynamışdır. İctimai əmək bölgüsünün inkişafı prosesində kənd təsərrüfatı iki sahəyə - bitkiçilik (əkinçilik) və heyvandarlığa bölünür. Bu sahələr arasm dakı nisbətə görə ölkələr arasında kəskin fərq var. Aqrotexniki qaydalardan və elmi nailiyyətlərdən istifadə edən Avropa ölkələri, Şimali Amerika, Avstraliya və Yeni Zelandiyada m əhsulların dəyərinə görə heyvandarlıq üstündür. Təbii şəraitlə bağlı (quraq iqlim, az m əhsuldar torpaq) bəzi İO Ö -də (Yaxm və Orta Şərq, Uruqvay) heyvandarlıq üstünlük təşkil edir. İOÖ-in əksəriyyətində bitkiçilik üstündür. İEÖ-dən Yaponiya, İspaniya, Portuqaliya, Yunanıstanda bitkiçilik (Yaponiyada çəltik, digərlərində sitrus meyvəçiliyi) əsas yer tutur. Bu ölkələrdə heyvandarlığın inkişafı üçün yem bazası zəifdir. ETİ-nin nailiyyətlərinə baxmayaraq, kənd təsərrüfatının təbiətdən asılılığı qalmaqdadır. Təbii şərait kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasına, yerləşməsinə, səmərəliliyinə (məhsuldarlığına) böyük təsir göstərir. Təbü ilkin şəraitə aiddir: 1. Kənd təsərrüfatıran resursları;

əsası

olan

torpaq

2. Aqroiqlim resursları (Günəş işığı, havanın temperaturu); 3. Torpağın təbii münbitliyi; 4. H eyvandarlıq ü çü n yem bazası olan bitki resurslan. Aqrar m ünasibətlər dedikdə torpaq üzərində m ülkiyyət formaları, torpaqdan istifadə xüsusiy yətləri, kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən sosial-iqtisadi qanunların xarakteri başa düşülür. İEÖ-də torpaq fondunun böyük hissəsi iri torpaq sahibkarlarının və şirkətlərin əlindədir. Dövlət özü də iri torpaq sahibkarıdır. Latın Amerikasmda torpaq fondunun bir hissəsi latifundistlərin (iri torpaq mülkiyyətçiləri) əlindədir. Asiya və Afrikanın əksər ölkələrində xarici və yerli iri kapitalist plantasiyaları ilə yanaşı,

kiçik və icma torpaq sahibkarlığı da yayılmışdır.

geniş

M üasir kapitalist kənd təsərrüfatının səciyyəvi xüsusiyyəti torpağm iri sahibkarların əlində təm ər küzləşm əsinin güclənməsidir. Keçmiş sosializm sisteminə daxil olan Şərqi Avropa və Asiyanın bir çox ölkələrində torpaq sahibkarlığının yeni formaları - icarədar, kooperativ, fermer - yaradılır. Torpaq resurslarım kənd təsərrüfatına yararlıhq xüsusiyyətinə görə üç tipə ayırırlar: 1. Becərilən (əkin sahələri; üm um i torpaq fondunun 11%-i); 2. Təbii otlaq və biçənəklər (torpaq fondunun 24%-i); 3. Dincə qoyulan, az istifadə olunan, yaxud istifadə olunm ayan torpaqlar (torpaq fondunun 2/3-si). Kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaqların strukturu təbii şəraitdən asılıdır və kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasına təsir edir. Bu struktur tarixən dəyişir (meşələr əkin sahələrinə çevrilir, əkin sahələri yararsız hala düşür və s). Avropanın əksər ölkələrində kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar torpaq fondunun 50-70%-ni təşkil edir. Bu göstərici Macarıstan, Polşa, Danimarka, Böyük Britaniyada daha yüksək, dağlıq ölkələrdə Skandinaviya (Norveç-3%), Albaniyada isə aşağıdır. Avropa ölkələrinin əksərində becərilən (əkin) sahələr, Böyük Britaniya, İsveç, Almaniyada çəmən və otlaqlar üstünlük təşkil edir. Cənubi Am erikada kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların payı 15-35%, Argentina və U ruqvayda (pam pa və m eşə-pam pa) Orta Avropa səviyyə sindədir. Şimali və Mərkəzi Amerika ölkələri ərazisində kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar daha çox mənimsənilmişdir, otlaq və çəmənliklər isə üstünlük təşkil edir. Asiyada ərazinin kənd təsərrüfatı cəhətcə m ənimsənilm əsində kəskin fərqlər var. Yaponiya və Filippində, əhalinin yüksək sıxlığı ilə bağlı kənd təsərrüfatı üçü n yararlı torpaqlar az olsa da, ancaq tamamilə becərilir. Afrikada əkinəyararlı (becərilən) torpaqlar az, otlaqlar isə çoxdur. Avstraliyada becərilən torpaqlar 4—5%, otlaqlar isə çoxdur.

Kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaq sahələrinin genişləndirilməsi meliorasiya, xüsusən suvarm a hesabm a baş verir. Son ülər səth və yeraltı sularm hesabm a səhra və yarım səhralarda yeni əkin sahələri yaradılmışdır. Müxtəlif ölkələrdə kənd təsərrüfatının .ixtisaslaşma səviyyələri müxtəlifdir. Əksər İEÖ-də ixtisaslaşma sahələri çoxdur (istər bitkiçilik, istərsə də heyvandarlıqda) və bu polikultur (poli - çox), IO O -də isə kənd təsərrüfatının ixtisaslaşması 1-2 sahə ilə təmsil olunur və bu m onokultur (mono tək) kənd təsərrüfatı adlanır. Bitkiçiliyin (əkinçilik) suvarılan və suvarıl mayan (dəmyə) tipi m övcuddur. Suvarma əkinçilik tropik, subtropik və m ülayim enliklərin quru (arid) iqlim bölgələrində genişləndirilir. Cənubi Avropa, Şimali Afrika və Asiyanın əksər ölkələrində suvarm a əkinçilik üstündür. Rütubətin kifayət qədər olduğu Avropa ölkələri və Kanadada dəmyə əkinçilik əsas yer tutur. Əkinçiliyin başlıca sahələri taxıl (dənli bitkilər), texniki bitkilər, tərəvəzçilik, kartof və meyvə çilikdir. Əkinçilikdə istehsal olunan m əhsulun əsas hissəsi birillik bitkilərdir. Taxıl bitkiləri (dənli bitkilər) dünya kənd təsərrüfatının əsasıdır. D ünya əkin sahəsinin yarısını (0,7 mlrd, ha) taxıl bitkiləri tutur. Taxıl bitkilərinin yayılma arealı əhalinin yerləşməsinə uyğundur. Şimali Amerika, Avstraliya və Argentinada taxıl istehsalı iri, seyrək məskunlaşmış sahələrə əsaslanır. A vropada isə m əhdud torpaq resurslan yüksək intensivlik tələb edir. D ünyada taxıl istehsalı 2 mlrd, tona çatm ışdır (adambaşına 3 sentner). Lakin müxtəlif qrup ölkələr arasm da adam başm a taxıl istehsalı kəskin surətdə fərqlənir (Şimali Amerika və Afrika ölkələri arasm da 10 dəfə fərq var). Taxıl istehsalının 80%-ni buğda, çəltik və qarğıdalı təşkil edir. Başlıca taxıl bitkilərinin coğrafiyası həm əhalinin ənənəsi, həm də aqroiqlim tələbləri ilə m üəyyən edilir. Buğda dünya əhalisinin yansı üçün əsas ərzaq bitkisidir, 70-dən çox ölkədə becərilir. Aqroiqlim şəraitinə az tələbkardır, dağlıq ərazidə və düzənlik də, suvarm a və dəmyə şəraitində, tropik və m ü layim qurşaqlarda da becərilə bilər (əsasən 263

■ DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

►

Şəkil 172. Dünyanın kənd təsərrüfatı.

KƏ ND

T Ə S Ə R R Ü FA TI

ÜZRƏ

İX T İS A S L A Ş D IR IL M IŞ SA H Ə LƏ R

J __| Taxılçılıq və heyvandarlıq , ı ƏUk va südlük heyvandarlıq. —— I dənli və texniki bitkilər Qarğıdalı, kalış, soya, ətlik heyvandarfeq ixtisa:

əkinçilik və

Meşə təsərrüfatı, əkinçilik və heyvandarlıq

264

r —y ı Dənli (dan, kalış, qarğıdalı) və I - 7 I meyvəköktü bitkilər (yams, maniok, batat). heyvandarlıq üçün yararlı otlaqlar ( qaramal, qoyun) Əkinçilikdə üstünlük təşkil edən dənli bitkilər və heyvandarlıq

qarğıdalı əkinləri Texniki va ixtisaslaşdırılmış bitkilər

Tərəvəzçilik və Südlük maldarın

□E

Ətlik-yunluq he* üçün istifadə olı

| Köçəri və yanm

Maralalıq, xəzli balıqçılıq Kənd təsərrüfat ərazilər

'ıffTTw’j f f r ı f i ı * İ n

. H JjHlç V -J?ı-;

'AN8ERRA

lağçıhq

I ı/andadıq narı otlaqlar ;öçəri maldarlıq Deyvanlann ovu, uda istifadə olunmayan

<o e j? ^ _ >. —cüİ S^ Aoo -52 cl■= a 2 5

— CD

</>£ COİC0|(D|^|C4 - i US. Z bjÖ ır?İ5t cör<n|cojco|<*>

Avropa ölkələrinin əksəriyyətində buğdanın m əhsuldarlığı hər hektardan 50-60 sentner, Şimali Amerikada 25-30 sentner, IO O -in çoxunda isə 14-16 sentnerdir. Əsas buğda istehsalçıları Çin, ABŞ, Hindistan, Rusiya, Fransa, Kanada, Avstra liya, Ukrayna, Qazaxıstan, Argentina və s.-dir. Ən iri buğda ixracatçıları ABŞ, Kanada, Avstraliya, Fransa, Argentinadır. Əsas idxalçılar Afrika, Asiya, Latın Amerikası ölkələri (ərzaq məqsədilə), Qərbi Avropa ölkələri və Yaponiyadır (yem məqsədilə). Çəltiyin (düyü) vətəni Asiyadır. Yığımın 9/10-u Asiya ölkələrinin paym a düşür. Əkin sahələri subekvatorial, tropik və subtropik iqlim qurşaqlarmda, m usson şəraitində geniş yayılmışdır, istiyə, rütubətə, gilli torpağa, ham ar relyefə tələbkardır. Daha çox əməktutum ludur. Əkin sahəsi buğdaya nisbətən 2 dəfə azdır, lakin ildə 2 dəfə məhsul götürüldüyündən yığımı buğda ilə təxminən eynidir. ABŞ və Yaponiyada m əhsuldarlıq hər hektardan 60 sentnerdir. Əsas istehsalçıları Çin, Hindistan, İndoneziya, Tailand, Myanma, Banqladeş, Vyetnam, Yaponiya və s. ölkələrdir. Çəltik istehsalçıları həm də onun əsas istehlakçılarıdır. Beynəlxalq ticarəti buğdaya nisbətən m əhduddur və əsasən, Asiyada gedir. İri ixracatçıları Tailand, Vyetnam, Myanma, əsas idxalçılar Banqladeş, Malayziya, Sinqapur və s.

lennaı

ƏN İRİ ƏRZAQ İXRACATÇILARI (mird.dollar)

m eşə-çöl və çöllər). Əsas əkin rayonları ABŞ və Kanadarun preriləri (Mərkəzi və Böyük dü zənliklər), Argentina pam paları (La-Plata ovalığı), Rusiya stepləri, Avstraliya, Qazaxıstan, Ukrayna çölləri, Çinin şərqidir. Buradakı ixtisaslaşmış təsərrüfatlar dünyanın taxıl mənbəyidir (şəkü 172).

ƏN İRİ ƏRZAQ İDXALÇILARI (mlrd.dollar)

Qarğıdalının vətəni Mərkəzi Amerikadır. Rütubətə və istiliyə tələbkardır. Qarğıdalı yığımının yarısı ABŞ-ın, 1/3-i Latın Amerikası ölkələrinin (Braziliya, Meksika, Argentina) paym a düşür. Bundan əlavə, qarğıdalı əkinləri Asiyada Şimal və Şərqi Çin, Şimali Hindistan, Kiçik Asiyanın Qara dəniz sahili, Afrikada Misir və CAR, Avropanın cənub və cənub-şərqində yayılmışdır. Əsas ixracatçılar ABŞ, Argentina, CAR, idxalçılar Avropa ölkələri (Böyük Britaniya, AFR, Niderland) və Yaponiyadır.

265

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

Avropada taxıl bitkilərindən çovdar, arpa, yulaf, Asiya və Afrikada darı, paxlalı bitkilər əhəmiyyətli rol oynayır. Texniki bitkilər sənaye üçün xammal kimi istifadə olunan bitkilərdir. Texniki bitkilər lifli (pambıq, sizal, kətan, kənaf, cut), şəkərli (şəkər qamışı, şəkər çuğunduru), yağlı (günəbaxan, soya, araxis, raps), efiryağlı, kauçukverən (heveya), dərm an bitkiləri və s. ibarətdir. Keçmişdə, əsasən, cənub ölkələrində becərilən şəkər qamışı, pambıq, cut, heveya, çay, qəhvə və s. "müstəmləkə bitkiləri" adlandırılırdı. Texniki bitkilərin bir çoxundan iki m əqsədlə istifadə edilir (pambıq, kətan, cut həm lifli, həm də yağlı bitkilərdir). Şəkər qamışı plantasiyaları və qamış şəkərinin istehsalı, əsasən, Latın Amerikası və Asiyanm İO Ö -də (Braziliya, Hindistan, Kuba, Çin, Meksika, Pakistan, Kolumbiya, İndoneziya), həm çinin ABŞ və Avstraliyada toplanmışdır. İxracatçıları: Braziliya, Avstraliya, Kuba və s., idxalçılar Avropa ölkələri, Yaponiya, ABŞ və s. Şəkər çuğunduru m ülayim qurşaq bitkisidir. Əsas istehsalçıları Fransa, Ukrayna, ABŞ, AFR, Rusiya, Çin, İtaliya, Polşa, Türkiyə və s.-dir. Ç uğundur şəkərinin xarici ticarəti xeyli zəifdir, əsasən, daxili bazara xidmət edir. Lifli bitkilər arasm da pam bıq daha əhəmiyyətlidir. O, həm də yağlı bitkidir. Pambıq subtropik və tropiklərdə 20-40° şm.e. arasmda daha geniş yayılıb. Böyümə dövründə isti və rütubət, yetişmə dövründə isti və quru hava şəraiti tələb edir. O dur ki, quru və isti iqlim şəraitində süni suvarm a imkanları olan rayonlarda becərilir. İllik yığımı 15-16 mln. tondur. Əkin sahəsi və yığıma görə Asiya I, Amerika II, Afrika III-dür. Əsas istehsalçıları Çin, ABŞ, Hindistan, Özbəkistan, Pakistan, Braziliya, Meksika, Avstraliya, Türkiyə, Misir və s.-dir. İxracatçılar Braziliya, Meksika, Misir, Sudan, Özbəkistan, Türkmənistan, idxalçılar Avropa ölkələri və Yaponiyadır. Kətan m ülayim enliklərdə (Rusiya, Ukrayna, Polşa, AFR) becərilən lifli bitkidir. Cut, əsasən, Cənubi Asiyada (Hindistan, Pakistan, Banqladeş, Şri-Lanka), kənaf cənub ölkələrində yayılmışdır. Çay rütubətli tropik və subtropik iqlimdə becərilir. Əsas becərmə rayonları Asiya (3/5-ü), 266

xüsusən Hindistan, Çin, Şri-Lankadır. İndoneziya, Türkiyə, İran, Keniya, Argentina, Gürcüstan və başqa ölkələrdə də becərilir. İxracatçılar Hindistan, Çin (yaşıl çay), Şri-Lanka, İndoneziya və s., idxalçılar Böyük Britaniya, Rusiya, ABŞ, Kanadadır. Tütün ABŞ, Kuba, Meksika, Braziliya, Türkiyə və s. başqa Ölkələrdə becərilir. Qəhvə tropik və subtropik qurşağm 300-500 m hündürlüklər arasm da, meşə torpaqlarm da yaxşı m əhsul verir. Vətəni Efiopiyadır. Başlıca isteh salçıları Latın Amerikasmda Braziliya, Kolumbiya, Afrikada Uqanda, Efiopiya, K ot-d'İvuar, Asiyada İndoneziya, Hindistan, Yəmən və s.-dir. Yüksək keyfiyyətli qəhvə Şimali Afrikanın dağlıq və dağətəyi rayonları, Kolumbiya, Meksika və Mərkəzi Am erikada yetişdirilir. Əsas ixracatçılar Braziliya, Kolumbiya (yüksək keyfiyyətli), idxal çılar ABŞ və Qərbi Avropa ölkələridir. Kakao əkinləri qəhvə əkinlərinə uyğun gəlir və daha çox sahil rayonlarına, adalara meyl edir. Yığıma görə Afrika (Kot-d'İvuar, Qana, Kamerun), Latın Amerikası (Braziliya, Ekvador, Kolumbiya, Venesuela, Meksika) ölkələri fərqlənirlər. Yığımın 90%-i dünya bazarm a çıxarılır. Başlıca idxalçılar Şimali Amerika, Avropa ölkələri, Yaponiyadır. Kartof ("ikinci çörək", vətəni Latın Amerikası dır) şimal yarım kürəsinin m ülayim qurşağında geniş yayılıb. Yığıma görə Çin, Rusiya, Polşa fərqlənirlər. Tropiklərdə batat - şirin kartof əkini geniş yayılıb. D ünyada tərəvəz istehsalında Çin, üzüm isteh salında İtaliya, banan istehsalm da - Braziliya, portağal və limon - ABŞ, naringi istehsalmda Yaponiya I yeri tutur. Təbii kauçuk istehsalma görə isə Braziliya, Malayziya, İndoneziya, Filippin və s. ölkələr fərqlənirlər. H eyvandarlıq kənd təsərrüfatının qədim sahəsidir. O nun yerləşdirilməsi və strukturu yem bazasından asılıdır. Bu baza yem bitkiləri əkinindən, xırm an və tarla (saman, tağ), yeyinti sənayesi tullantıları, təbii otlaqlardan ibarətdir. Yem bazası nə qədər müxtəlif və zəngin olsa,

heyvandarlığın sahəvi strukturu daha mürəkkəb, m əhsuldarlıq imkanları da bir o qədər yüksək olar. Heyvandarlıq m aldarlıq (qaramal), qoyunçuluq, donuzçuluq, quşçuluq, balıqçılıq və s. sahələrdən ibarətdir. M aldarlıq (xüsusən südlük) yem bazasma tələbkardır. Südlük maldarlığın məhsuldarlığı yem bitkilərinin bol olduğu əkinçilik və çəmənliklərin inkişaf etdiyi ölkələrdə müvəffəqiyyətlə arür. Ətlik m aldarlıq təbii otlaqlara meyil edir. M ülayim qurşağın m eşə-çöl, meşə zonasında südlük-ətlik, sıx m əskunlaşm a rayonlarında südlük, subtropik və m ülayim qurşağın çöl, m eşə-çöl zonasm da ətlik m aldarlıq geniş yayılmışdır. Qaramalm sayma görə Hindistan, Braziliya, Çin, ABŞ fərqlənirlər. Qaramalm sayı heç də ölkə əhalisinin ət-süd m əhsullarına olan tələbatın ödənilməsi barədə dolğun təsəvvür yarada bilməz. Çünki onun ixtisaslaşması və m əhsuldarlığı müxtəlifdir. İO Ö -də hər inəkdən sağılan süd İEO-yə nisbətən 6 dəfə azdır. Əmtəəlik heyvandarlığın əsas bölgələri Avropa, Amerika, Avstraliya, Yeni Zelandiyadır. Mal əti ət tədarü künün 40%-ni verir.

sayma görə Asiya (xüsusən Çin), Avropa və Amerika ölkələri seçilir. D ünyada ət istehsalının 40%-ni donuzçuluq verir. Donuz ətinin iri ixracatçıları Danimarka, Niderland, ABŞ-dır. Q uşçuluq hazırda sənaye sahəsinə çevrilmişdir (broyler). Əhalinin təzə ət və yum urtaya olan tələbatmı ödəmək məqsədilə, əsasən, urbanizasiya rayonlarında yerləşir. Ət istehsalının 17-18%-ni verir. Balıqçılıq əhalinin zülala olan tələbatının xeyli hissəsini ödəyir. Balıq oyunun əsas hissəsi dünya okeanının şelf zonasının paym a düşür. Balıq ovuna görə Yaponiya, Çin, ABŞ, Çili, Peru, Panama, Rusiya və s. fərqlənir. M aralçılıq (tundra zonası), atçılıq, dəvəçilik, baramaçılıq, arıçılıq və s. heyvandarlıq sahələri də m övcuddur.

Mal ətinin iri tədarükçüləri və ixracatçıları Argentina, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Fransa, süd m əhsullarının ixracatçıları Danimarka, Niderland, Yeni Zelandiya, Avstraliya İttifaqıdır. Q oyunçuluq həm m ülayim qurşağm daha rütubətli bölgələrində (Avropa, Yeni Zelandiya, Argentina, Uruqvay), həm də müxtəlif qurşaqlarının quru iqlimli bölgələrində (Avstraliya, Çin, Hindistan, İran, Türkiyə və s.) inkişaf edir. Qoyunların sayma görə Avstraliya, qoyun və keçi lərin birlikdə sayma görə isə Çin I yeri tutur. Qoyunların sayma görə Yeni Zelandiya, Argentina, Türkiyə, M onqolustan, İngiltərə də fərqlənirlər. İran, Türkmənistan, Özbəkistan və Əfqanıstanda qaragül qoyunçuluğu inkişaf etmişdir. Qoyunçuluğun əsas m əhsulları ət və yundur. Bu m əhsulların əsas ixracatçıları Avstraliya, Yeni Zelandiya, Argentinadır. D onuzçuluq əhalinin sıx m əskunlaşdığı rayonlarda güclü inkişaf etmişdir. Çünki onun yemlənməsində yeyinti sənayesi və ərzaq tullantılarından geniş istifadə edilir. Donuzlarm 267

■

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

►

Qrinviçdsnqwbə O°0finviçd€

Şəkil 173. Nəqliyyat.

268

hava

dəniz

-s g

dəmiryol

-s «

daxili sular

avtomobil

-O

boru kəməri

§ 19.

ı şərqə60'

Dünya nəqliyyatının coğrafiyası________ ‘AfONQOlAJİ

s. *v ?¥**h

nkeb*skbnil_

_ \— —f f r

,- ^ b Ç

jmaUıodW

i (Q A P m

\ E k v a to r B *.

D O ]

DƏNİZDƏ BEYNƏLXALQ YÜKDAŞI MALARININ STRUKTURU (taizV DƏNİZLƏ ƏN ÇOX YÜK Öl k ə l ə r (faiz)

d a ş iy a n

/2 5 ,9 0 .6 ,

45.4 ) 0,95.3 10.9 ^ 11.0 neft vs neft məhsullan -= 3 dəmir filizləri kömür < 31 taxıl -O -=g3 boksiUsr və giltorpaqlar ■O fosfat -O digər yüklər

Nəqliyyat istehsal və istehlak, ictimai istehsalm müxtəlif sahələri, ölkələr və rayonlar arasm da əlaqələri həyata keçirən m ühüm m addi istehsal sahəsidir. Xətti form a səciyyəvi olan nəqliyyat şəbəkəsinin coğrafiyası əhali və istehsalm yerləşməsini aydm əks etdirir. Nəqliyyat təsərrüfatın bütün sahələrini və dünya təsərrüfatım "əlaqələndirir", həm çinin bir sıra təsərrüfat sahələrinin yerləşməsinə də təsir edir. ETİ nəqliyyatın bütün növlərinə təsir etmiş, onların sürətini, yükgötürm ə qabiliyyətini artırm ışdır. M üasir nəqliyyat vasitələri və rabitə (kompyuterlər, peyklər və üm um dünya telekom m unikasiya vasitələri) dünyanın ən ucqar rayonlarım "yaxınlaşdırmışdır". Elektrik dəm ir yollarında sürət 250 km /saatı ötüb (Yaponiya, Fransa, AFR). Təyyarələr 3 saata Atlantik okeanım uçub keçir (Atlantik okeanı "Atlantik boğazına" çevrilmişdir). Yükgötürmə qabiliyyəti 500 m in tondan çox olan supertankerlərdən istifadə edilir. Nəqliyyat növləri arasm da rəqabət, onların "əm ək bölgüsündə" balansım "pozm uş", yük və sərnişin daşım alarında payım dəyişmişdir. Yükdaşımada avtomobil və boru kəməri, sərnişin daşım ada aviasiya dəmiryol nəqliyyatını sıxışdırır. Boru kəməri maye və qaz yüklərinin daşınm asında getdikcə daha m ühüm rol oynayır. Avtomobil nəqliyyatı əvvəl şəhərətrafı, som a şəhərlərarası və beynəlxalq daşım alarda "qapıdan-qapıya" daşı m alar sayəsində əhəmiyyətim artırm ışdır. Dəniz nəqliyyatı beynəlxalq - qitələrarası - yükdaşımada, aviasiya orta və uzaq məsafədə sərnişindaşım ada m ühüm rol oynayır (şəkil 173).

269

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

Q uru nəqliyyatına dəmiryol, avtomobil və boru kəməri aiddir. Daşımalarda dəmiryol nəqliyyatının payı azalsa da, bir çox ölkə və regionlarda hələ də başlıca quru yol nəqliyyatı növüdür. 140 ölkədə dəm iryolu olsa da, onun uzunluğunun yarısı 10 ölkənin - ABŞ, Rusiya, Kanada, Hindistan, Çin, Avstraliya, Argentina, Fransa, AFR, Braziliya payına düşür. Dəmiryol şəbəkəsinin sıxlığına görə Avropa, xüsusən Belçika (1000 km2-d ə 134 km), ən az sıxlığa görə Afrika (1000 km2-d ə 0,24 km) fərqlənir. Əfqanıstan, Nepal, Qatar, BƏƏ, Bəhreyn, mikroada dövlətlərdə dəmiryolu yoxdur. Qatarlarm sürətinə görə Fransa rekord qazanm ışdır (400 km/saat). Sürətli dəm ir yolları Paris-Lion (Fransa), Tokio-Osaka (Yaponiya), M oskva-Peterburq (Rusiya), Roma-Florensiya (İtaliya), M anheym -Ştutqart (AFR), Nyu-York Vaşinqton (ABŞ) xətləridir. Avtomobil nəqliyyatı XIX əsrin axırlarından inkişaf etməyə başlamışdır. 1950-2010-ci illərdə avtomobillərin sayı 8 dəfə artmış və 600 milyona çatmışdır. O nun 80%-i İEÖ-dədir. Avtomobil yol larının uzunluğuna görə Şimali Amerika, sıxlığına görə Avropa və Yaponiya qabaqcıldır. D ünyanm "avtomobil şəhəri" sayılan Los-Ancelesin küçə və m eydanlarının 2/3-si avtomobil dayanacağı ilə tutulm uşdur. Dəmiryolu ilə pis təm in olunmuş IOO-də və dağlıq ərazilərdə avtomobil nəqliyyatı I dərəcəli nəqliyyatdır. Yaxm və orta məsafələrə həm yük, həm də sərnişin daşım alarında səmərəlilik (qapıdan-qapıya"), həm çinin avtomobillərin yükgötürm ə qabiliyyətinin artımı bu nəqliyyatın rolunu getdikcə artırır. Boru kəməri nəqliyyatından neft, neft məhsulları, təbii qaz, su daşınmasında (istehsalçı ilə istehlakçmı birləşdirir) istifadə edilir. Boru kəm ərinin uzunluğuna görə ABŞ, Rusiya, Kanada fərqlənirlər. Son illər Qərbi Avropa, Yaxm və Orta Şərq, Şimali Afrika, Venesuela, M eksikada boru kəməri nəqliyyatı sürətlə inkişaf edir (Əlcə zair-İtaliya, Əlcəzair-İspaniya, N igeriya-A vropa xətləri və s.). Su nəqliyyatı dəniz və çay nəqliyyatından ibarətdir. Dəniz nəqliyyatı, əsasən, beynəlxalq ticarətə, xüsusən qitələrarası ticarətə xidm ət edir. Böyük Coğrafi kəşflərdən XX əsrin 80-ci illərinə 270

qədər daşım alarda Atlantik okeanı I yeri tuturdu. Yaponiyanın qabaqcıl ölkələr sırasma çıxması, Asiyada YSÖ-in, ABŞ (Kaliforniya ştatı) və Kanadanın (Britaniya Kolumbiyası əyaləti) qərb hissələrinin sürətli inkişafı ilə əlaqədar Sakit okeanın daşım alarda rolu artmışdır. İran kör fəzində neft hasilatının çoxalması H ind okeanının əhəmiyyətini artırır. Şimal Buzlu okeam yayda sahilboyunda buzun əriməsi ilə bağlı qısamüddətli naviqasiyaya malikdir (Rusiya, Kanada). Dəniz donanm asının üm um i tonnajına (ölkə şirkətlərinə mənsub olan bütün gəmilərin eyni anda yükgötürm ə qabiliyyəti) görə Yaponiya, ABŞ, Rusiya, Yunanıstan, Norveç, Böyük Britaniya, həm çinin Liberiya, Panama (bu ölkələrin bayrağı altında üzən gəmilər ABŞ və digər İEÖ-in şirkətlərinə m əxsusdur) fərqlənir. Dəniz nəqliyyatı vasitəsilə daşım alar XARİCİ (ölkələrarası) və kabotaj (ölkənin öz limanları arasmda) daşım alara bölünür. Kabotaj daşım alar özü kiçik (bir ölkəyə m ənsub eyni dəniz limanları arası) və böyük (bir ölkəyə m ənsub müxtəlif dəniz limanları arası) kabotaja bölünür. Dəniz nəqliyyatı vasitəsilə digər ölkələrin yüklərinin daşınması nəticəsində əldə olunan qazanc fraxt adlamr. Yüklərin və sərnişinlərin qəbul olunması və yola salınması üçün əlverişli hala salınmış m əntəqə li m an (port) adlanır. Külək, dalğa, ləpə və cə rəyanlardan mühafizə olunan lim an havan adlanır. D ünyada dəniz lim anlarının sayı 2700-dən çoxdur. İllik yük dövriyyəsi 100 m ln tondan çox olan portlar Şanxay, Rotterdam, London, Sinqapur, Kobe, Naqoya, Nyu-York, Nyu-O rlean, Marsel, H am burq və s. Dünyanın m ühüm dəniz yollarının kəsişməsin də yerləşən Süveyş (161 km), Panama (82 km), Kil (99 km) dəniz kanallarının əhəmiyyəti böyükdür. Dəniz nəqliyyatında La-Manş, Eresunn (Zund), Cəbəllüttariq, Hörm üz, Bab-Əl-M əndəb, Malakka, Zond, Bosfor və s. dəniz boğazlarının rolu böyük dür. Çay (Göl) nəqliyyatı ən qədim nəqliyyat növüdür, çaylardan, kanallardan, daxili su hövzə lərindən istifadə edir. Çay gəmiçiliyi sisteminin

(çaylar və onları birləşdirən nəqliyyat əhəmiyyətli kanalların) uzunluğuna görə ABŞ, Çin, Rusiya, Avropa ölkələri fərqlənir. M ühüm beynəlxalq çay yollan Avropada Reyn, Dunay, Oder, Elba, Volqa; Asiyada Yanszı, Mekonq, Qanq, Brahmaputra, İravadi, Ob, Yenisey, Lena; Afrikada Nil, Konqo, Niger; Cənubi Amerikada Parana; ABŞ-da Missisipi-Böyük göllər sistemidir (Göllər və dərinsulu M üqəddəs Lavrenti çayında dəniz gəmiləri də üzür).

Dehli-Kiyev hava xətləri üçün Bakı aeroportu tranzitdir. Nəqliyyat qovşaqları 3 yerə bölünür: kəsişən eyni nəqliyyat növü yollarının bir m əntəqədə birləşməsi; qovuşan - müxtəlif nəqliyyat növü yollarının birləşməsi; şaxələnən - bir m əntəqədən müxtəlif istiqamətlərə müxtəlif nəqliyyat növü yollarının başlamasıdır.

D ünyada ən böyük çay limanı D uysburq Reyn çayı üzərindədir. Çaylarm nəqliyyat istifadəsi təbii şəraitdən və hövzə ölkələrinin iqtisadi inkişaf səviyyəsindən asılıdır. D ünyanın ən iri çaylarından Amazon, Konqo, Parana, Lena, Yenisey və s.-dən daşım a larda hələ ki az istifadə olunur. Hava nəqliyyatı yeni və sürətli nəqliyyat növüdür. Hava nəqliyyatı vasitəsilə ildə 1 m lrd nəfərdən çox sərnişin daşımr. Ən iri aeroportlar (Çikaqo, Nyu-York, London, Los-Anceles, Paris, San-Fransisko, Frankfurt-M ayn) ildə 25-50 mln.dan çox sərnişinə xidmət edir. M üasir təyyarələrin yükqaldırm a qabiliyyəti (yiik, sərnişin, poçt) 100-150 tona çatır. Belə təyyarələrə "Boinq-747" (ABŞ), "İl 86", "Ruslan" (Rusiya), "Mriya" (Ukrayna), 500 sərnişin tutan "Aerobus" (AFR-Fransa), sürəti 2-3 m in km /saat olan "Konkord" aiddir (hazırda bu tip təyyarələrin uçuşu dayandırılıb). Yerli xətlərdə sərnişin daşınm asında ABŞ, Rusiya, Kanada, Avstraliya, Braziliya, Çin, Hindistan və Pakistan fərqlənirlər. Elektron nəqliyyat elektrik enerjisinin və informasiyanın ötürülm əsini özündə birləşdirir və m üasir dövrdə fasiləsiz iş prosesini təm in edir. M üasir texnoloji inkişaf (kosmikləşmə, kom püterləşmə, internet və s.) elektron rabitənin həyatımızın bütün sahələrinə daxil olmasma və üm um i inkişafa səbəb olmuşdur. Tranzit yollar aralıq ölkələri keçməklə müxtəlif ölkələri birləşdirən yoldur. Məsələn, Azərbaycan Rusiya və İran arasm da avtomobil və dəmiryol daşım alarında tranzit ölkədir. İstambul-Daşkənd, 271

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

TİCARƏT BALANSI (mlrd.ABŞ dolları)

Şəkil 174. Beynəlxalq iqtisabi əlaqələr.

272

lən 0 * Or *

Aviçdən

>rqo

§20.

Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr AHAXISTA

^0NQOLUSTx|?

M üasir dövrdə hər bir ölkənin tərəqqisi onun beynəlxalq m übadilədə iştirakından asılıdır. Ən yüksək inkişaf etmiş ölkə belə, m əhsul istehsalının hamısını optimal qaydada istehsal etməyə qadir deyil. O dur ki, beynəlxalq iqtisadi əlaqələr zəruri və labüddür. Ölkənin beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə iştirakında, onun istehsal etdiyi m əhsulun və xidmətlərin rəqabət qabiliyyəti m ühüm rol oynayır. M əhsulun rəqabət qabiliyyətini yüksək keyfiyyət və aşağı qiymətlə qazanm aq m üm kündür. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin əsas formaları:

?ILAR (mlrd.ABŞ dolları)

1. Beynəlxalq ticarət kapitalizm dən çox əvvəllər yaransa da, kapitalizm dövründə, xüsusən maşınlı iri sənaye mərhələsində genişlənmiş, EH dövründə daha dərinləşm işdir. Xarici ticarət dövlətlərarası iqtisadi əlaqələrin əsas formasıdır. Xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi ölkənin ixracat və idxalat m əhsullarının dəyərinin cəmi ilə ölçülür. Xarici ticarət balansı (saldo) ölkənin ixrac etdiyi m əhsulun dəyəri ilə idxal etdiyi m əhsulun dəyəri arasm da fərqdir (Müsbət saldo - ixracın dəyəri idxalm dəyərindən çoxdur; əsasən, IEÖ üçün səciyyəvidir. Mənfi saldo - ixracın dəyəri idxalm dəyərindən azdır; əsasən, IOÖ üçün səciyyəvidir). Xarici ticarətin m əhsul strukturunda hazır m əhsulların (maşm və avadanlıq) payı artmışdır. Əmtəə dövriyyəsində IEÖ, xüsusən Qərbi Avropa ölkələri başlıca yer

273

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

►

I p

l i

___

Qrinvlçdan 0 ° Qnnviç XARİCİ TU RİSTLƏ RİN SAYI

(min nəfər)

Şəkil 175. Beynəlxalq turizm.

■ İ 3 0 0 0 0 -dən çox 1 ^ ^ 1 0 0 0 0 -3 0 0 0 0

1 000-5000

I_ 1100-dan az ı r __ ] xarici turistlərin sayı az UISa-J və ya olmayan dikələr XARİCİ TURİZMDƏN GƏLƏN GƏLİRLƏR (mlnABŞ dollan)

Batırma

-L

Madsyra

a-nfPort.)

BARBADOS i., E l

QVATEM ALA

D ən iz k ən arı turizm

bölgələri Deniz gezintili turizm bölgələri 0

İTRtNİDAD’VƏTOBAQO

/Ç A J J !

'NtOER! J’ rğt-- \

E l - SU1

\ <□

K O STA -R İK A PA N A M A

IKOT-D'mjARİ

Miqyas 1:40 000 000 H

URUQVAY

Xəritədə rəqəmlərlə gösterilmişdir 1 Kuba 11Tai 2 Baham adalan 12 Ma 3 Dominikan 13 Bel Respublikası 14 Nld 4 Puerto-Riko a. 15 Daı 5 Yamayka 16 Ça) 6 Mərakeş 17 Avs 7 Tunis 18Maı 8 Kipr 19Por 9 Koreya. 20Isvı Respublikası 21 Slo 10 Yaponiya 22 Xor

274

SAYINA

REGİONLA*'

Avropa Şimali Amerika

tutur. Ticarət dövriyyəsinin 40%-i İEÖ arasm dadır. IEO-in qarşılıqlı ticarət dövriyyəsinin əlam ətdar xüsusiyyəti hazır sənaye m əhsullarının üstünlük təşkil etməsidir. İEÖ -dən Şərqi Avropa ölkələrinə m aşm və avadanlıq, əks istiqamətdə (xüsusən Rusiyadan) xammal və yanacaq daşırar (şəkil 174). Xarici ticarətdə IOO-in payı (xammal və hazır məhsul ixracının, həmçinin maşm və ərzaq idxalının artımı ilə bağlı) artır. Müasir ticarət xüsusiyyəti IOO üçün əlverişli deyil. Çünki xammalm dəyəri hazır m əhsulun dəyərindən xeyli aşağıdır.

' A JZ A X I S ^ A N -

şim al tropiki - Q u am a.

* (ABŞ)

Ekvator

Yeni KaledoVniya ə, (Fr

XARİCİ TURİZMDƏN GƏLƏN GƏLİRƏ GÖRƏ REGİONLARIN PAYI

, , 2,8 Z,B

XARİCİ TURİSTLƏRİN g j SAYINA GÖRƏ BAŞLICA DÖVLƏTLƏR (gəlir mln.ABŞ dollan)

(2 )

Miqyas 1:11 QOB000

S U R lY A

^ lO'^pANlTW Afrika

Avstraliya yə Okeaniya Cənubi Amerika

SƏUDİYYƏ / ƏRƏBİSTANI J L -

2. Kapital ixracı (maliyyə-kredit münasibətləri) gəlir xatirinə və siyasi m əqsədlə bir ölkədən başqa ölkəyə kapital köçürülm əsidir (borc pul verilməsidir). İri kapital ixracatçıları ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya, Yaponiya, Fransadır. Əgər əvvəllər əsas kapital qoyulu şu dairəsi müstəmləkə ölkələri idisə, indi əsas kapital qoyuluşu İEO-in daxilində (xü susən elm tutum lu sahələrə) həyata keçirilir. Son dövrlər yeni valyuta-m aliyyə m ərkəzi Yaxın Şərqin əsas neft çıxaran ölkələri (Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Küveyt, Qatar, Bəhreyn) yaranm ışdır. Buradan, əsasən, İEÖ-ə, qismən IOO-ə kapital ixrac olunur. 3. Elmi-texniki əməkdaşlıq. İndi həm istehsalda, həm də elmi tədqiqat sahələrində dövlətlərarası ixtisaslaşma inkişaf edir. Bu da elmi texniki informasiyanın, ən qabaqcıl texnologiyanın mübadiləsində (patent, lisenziya, texniki sənədlərin alqı-satqısı) öz əksini tapır. Patent və lisenziya ixracında ABŞ, Yaponiya, AFR, həmçinin İsveçrə və İtaliya, idxalında isə Yaponiya, İtaliya, AFR fərqlənir. 4. Kompensasiya (ödəmə) sazişi əsasmda xarici şirkət ölkəyə kredit verir, təsərrüfat obyekti tikilir və istifadəyə verildikdən sonra hazır m əhsul hesabm a kredit ödənilir. Bu əlaqə forması daha çox Qərb ölkələri ilə IOO (o cümlədən Azərbaycan) arasm da geniş yayılmışdır.

275

DÜNYANIN İQTİSADI VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI ■’- r

5. Müxtəlif növ xidmət göstərilməsi (görünməz ixracat) tikinti, nəqliyyat, maliyyə xidmətləri göstərilməsi, xarici ölkələrin "dəniz daşıyıcı ları" (Norveç, Yunanıstan, Panama, Liberiya). 6. Fəhlə qüvvəsinin miqrasiyası. Təsərrüfatın yüksək inkişaf sürəti ilə bağlı işçi qüvvəsinə ehtiyacın olması Qərbi Avropa, Şimali Amerika və Yaxm Şərqi dünyanın əsas immiqrasiya regionlarına çevirmişdir. 7. Beynəlxalq turizm getdikcə daha böyük rol oynayır. M əşhur turizm m ərkəzləri Aralıq dənizi sahilləri (İspaniya, İtaliya, Yunanıstan, Türkiyə), Alp ölkələri (dağ xizək; İsveçrə, Avstriya), Qərb yarım kürəsində Kaliforniya, Meksika körfəzi (Akapulko), V est-H ind ölkələri (dünya çimərliyi), Braziliyanın cənub sahilləri, Okeaniya adalarıdır. Xarici turistlərin əsas hissəsi Avropa, Amerika və Asiyanın payına düşür. Turistlərin sayma görə Fransa, İspaniya, ABŞ, İtaliya və Meksika fərqlənir (şəkil 175). 8. İstehsalın ixtisaslaşması və kooperativləşmə. Əvvəllər ölkələr arasında sahələrarası (xammal, yanm fabrikat, hazır məhsul) ixtisaslaşma əsas rol oynayırdı (eninə ixtisaslaşma). ETİ dövründə sahədaxili ixtisaslaşma (dərininə ixtisaslaşma - eyni m əhsul istehsalında bir neçə ölkənin birgə iştirakı) daha da genişlənir. Beynəlxalq əlaqələrin bir növü də kapital tutum lu sahələrin birgə maliyyələşdirilməsi və tikintisidir (Azərbaycan - ABŞ - İngiltərə birgə müəssisələri).

V Fəsil REGİONAL COĞRAFİYA §21 .

Region anlayışı. Regional fərqlər Region (bölgə) dedikdə özünün m üəyyən səciyyəvi əlamətlərinə görə fərqlənən ayn-ayrı ərazilər başa düşülür. Regionlar iqtisadi, dini, etnik və s. baxım dan müxtəlif olur. Göstərilən xüsusiyətlərə görə Latın Amerikası, Afrika, Qərbi Avropa, Yaxm və Orta Şərq, H ind-Ç in və s. kimi iri tarixi-coğrafi regionlar vardır. Tarixi-coğrafi regionlar daxili vahidlik dərəcəsinə görə (region təşkil edən ölkələr arasında bütün əlaqə form alarının səviyyəsi) bir-birindən kəskin fərqlənir. Qərbi Avropa regionu siyasi, mədəniyyət, iqtisadi və digər əlaqələrin daha sıx münasibətlərinə görə Afrika və başqa regionlardan daha öndə gedir. Daxili vahidlik dərəcəsi tarixi inkişaf xüsusiyyətlərindən, təsərrüfat sahələrinin inkişaf səviyyəsindən, təsərrüfat əlaqələrinin istiqam ətindən, nəqliyyat yollarının inkişafından, təbü şəraitdən asılıdır. Regional fərqlər. A yn-ayn regionlar və onların form alaşmasında iştirak edən ölkələr bir-birindən sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə fərqlənir. M üasir dünya ölkələrinin bir hissəsini dünya təsərrüfatının "bünövrəsini" təşkil edən İEÖ-in

276

" '

sayca kiçik qrupu, digər hissəsini əsasən sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə geridə qalan çoxsaylı İOÖ qrupu təşkil edir. BMT-nin metodologiyasına əsasən, ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinin əsas göstəricisi ölkədə adam başm a istehsal edilən üm um i milli m əhsuldur. İEÖ və İOÖ arasında dəqiq sosial-iqtisadi sər həd yoxdur. Bu ölkələr arasm da daha varh (ABŞ, Yaponiya, Qərbi Avropa ölkələri) və daha kasıb (Banqladeş, Əfqanıstan, Tropik Afrika ölkələri) öl kələr sosial-iqtisadi inkişafın əks "qütblərində" du ran ölkələrdir. Onlar arasm da "keçid m ühitində" olan İO Ö -in bir qrupu (Argentina, Braziliya, Tür kiyə) bəzi iqtisadi göstəricilərə görə İEÖ-ə aid olsa da, digər m ühüm göstəricilərə görə geridə qalır. Keçmiş sosialist ölkələri, əsasən, İEÖ qrupuna aid edilirdi. Dünya təsərrüfatından təcrid olunmaları, inzibati-am irlik idarə sistemi, 90-cı illərdə iqtisadi əlaqələrin pozulm ası (QİYŞ-in dağılması, SSRİ-nin parçalanması), sürətlə silahlanma, ETT-nin zəif inkişafı bu qrup ölkələrin zəifləməsinə və böhran vəziyyətinə düşməsinə səbəb oldu. İndi onlar, əsasən, İOÖ qrupuna aid edilirlər. Qəti islahatlar, sosial-iqtisadi dəyişikliklərin sürətləndirilm əsi bu qrup ölkələri İEÖ qrupuna qaytara bilər.

§22 .

inkişaf etmiş ölkələr (İEÖ) İEÖ-in paym a dünya əhalisinin 15%-i, istehsal olunan sənaye m əhsulunun 57%-i, kənd təsərrüfatı m əhsulunun 40%-i, mineral-yanacaq ehtiyatlarının 40%-i düşür (əsasən, ABŞ, Kanada, Avstraliya, CAR). İEÖ arasm da daha yüksək inkişaf etmiş elm i-texniki potensiala m alik ölkələr ABŞ, Yaponiya, AFR, Fransa, Böyük Britaniyadır. İEÖ-də bütün alimlərin və elmə sərf olunan vəsaitin 4/5-dən çoxu bu ölkələrin paym a düşür. İEÖ içərisində "böyük yeddilər" adlanan (ABŞ, Yaponiya, AFR, Fransa, Böyük Britaniya, İtaliya, Kanada) ölkələr ÜDM-un (Ümumi Daxili Məhsul) həcminin böyük olmasına görə seçilir. Onlar dünya sənaye m əhsulunun 50%-dən, kənd təsərrüfatı m əhsulunun 25%-dən çoxunu istehsal edir. Ölkə sərhədləri daxilində, m ənsubiyyətindən asılı olmayaraq (həm milli, həm də xarici) bütün şirkətlərin istehsal etdiyi m əhsulun və xidmətlərin dəyəri ÜDM adlanır. Ölkə şirkətlərinin istehsal və xidmətinin dəyəri (həm ölkə daxilində, həm də ölkədən kənarda) Üm um i Milli M əhsul (UMM) adlanır.

Məsələ: Ölkənin ÜDM dəyəri 45 mln. ABŞ dolları, ÜMM dəyəri isə 20 mln. dollardır. Bu dövlətin ölkə xaricindəki m əhsulunun həcmi 3,5 mln. dollardır. ÜDM-da xarici şirkətlərin payım tapm. Həlli: 1) 2 0 -3 ,5 = 16,5 2 ) 45-1 6 ,5 = 28,5 İEÖ bütün qitələrdə yerləşir, lakin əksəriyyəti kapitalizm in vətəni A vropadadır. Sosial-iqtisadi səviyyəsinə görə İEÖ yüksək (adambaşma illik gəlir 277

■

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

15-60 m in dollar) və orta (10-15 m in dollar; İspani ya, Portuqaliya, Yunanıstan, İrlandiya) IEÖ-ə bölünür. İEÖ içərisində A vropadan gələn m ü hacirlərin və kapitalm hesabma sürətlə inkişaf edən ABŞ, Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya, İsrail, CAR "köçürm ə kapitalizm" ölkələr adlandırılır. İEÖ-in 3 rəqabət mərkəzi. XIX əsrin axırına qədər bütün sosial-iqtisadi göstəricilərə görə Qərbi Avropa seçilirdi və əsas rəqabət mərkəzi sayılırdı. Sonra bu cəhətdən ABŞ fərqlənməyə başladı və II Dünya m üharibəsindən sonra rəqabət m eydanına Yaponiya daxil oldu. ABŞ-ın üstünlüyü II D ünya m üharibəsindən sonra kəskin hiss olunurdu. Sürətli silahlanmaya böyük vəsait ayırması onun iqtisadiyyatının inkişafım ləngitmişdi. Qərbi A vropa və Yaponiyanın hərbi xərclərinin azlığı m ülki istehsal sahələrinə daha çox vəsait ayrılmasına, m üasir sənaye istehsalının və infrastrukturunun yaran masına, m əhsulların rəqabət qabiliyyətinin yüksəlməsinə şərait yaratmışdır. Bu, ABŞ-ı iqtisadi inkişafın yeni strategiyasım yaratm ağa (milli iqtisadiyyatı yem dən qurmaq, elm tutum lu sahələrin sürətlə inkişafı) m əcbur etdi. 1970-ci ülərdən başlayaraq ABŞ digər İEÖ-i silahlanmaya "ulduz m üharibələrinə" cəlb etdi. Bunlar ABŞ-ın mövqeyim möhkəm ləndirə bilmişdir. Dünya təsərrüfatında payının azalmasına baxmayaraq, ABŞ planetim izin "bir nömrəli" coğrafi mərkəzidir. Dünya ticarətində II, ETI-nin həyata keçirilməsində, elektrik enerjisi, elektron avadanlığı, hərbi sənaye, aviakosmik istehsalı, AES-lərin gücü, kosmos və Dünya okeanının mənimsənilməsi, bir sıra ənənəvi sənaye və kənd təsərrüfatı sahələrinə, qeyri-istehsal sahəsinə görə I yerdədir. İqtisadi rəqabətin II coğrafi m ərkəzi Qərbi Avropadır. Metalkəsən dəzgahlar, dəqiq və optik cihazlar, traktor, kimyəvi lif, plastik kütlə, yüngül sənaye məhsulları, xarici ticarətə görə I-dir. Ən yeni elm tutum lu sahələrə görə (robot, yeni material, biotexnologiya) ABŞ və Yaponiyadan geri qalır. Avropadakı "kiçik" dövlətlər "bütün dünyaya" ixrac olunan bahalı m əhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşmışlar. İsveçrə ölçü cihazları, Niderland və İsveçrə əczaçılıq sənayesi, Danimarka süd 278

sənayesi və pivə çəkmək üçü n avadanlıq, N iderland və Belçika bütün regiona xidmət edən neft emalı və neft-kim ya, İsveç və Finlandiya meşə sənayesi, İsveçrə "dünya bankiri - seyf dövləti", Yunanıstan və Norveç "beynəlxalq dəniz daşıyıcısı", İspaniya beynəlxalq turizm in "dünya rekordçusu" kimi tanmır. Haaqada beynəlxalq məhkəmə, Cenevrədə BMT-nin komissiyalarmm, Vyanada OPEK-in qərargahları yerləşir. Üçüncü rəqabət mərkəzi olan Yaponiya iqtisadi gücünə görə ABŞ və Qərbi A vropadan 2 dəfə geri qalır, lakin o, dünyanın "iki nöm rəli dövlətinə" çevrilmişdir. Sənaye istehsalında II, xarici ticarətdə IV, avtomobil, dəniz gəmiləri, sənaye robotları istehsalmda I, polad istehsalı və elmə sərf olunan vəsaitə görə II yeri tutur. İqtisadi rəqabətin digər regionları. Kanada və Avstraliya iri m ineral-xam m al ixracatçıları, Yeni Zelandiya və Avstraliya yun, ət, yağ, taxıl, CAR kömür, almaz, qızıl, İsrail toxuculuq, Sinqapur elektron məhsulları, Koreya Respublikası gəmi, avtomobil ixracatçılarıdır. Şərqi Avropa ölkələri (Rusiya, Ukrayna, Polşa, Belarus) əhəmiyyətli iqtisadi potensiala malikdir. Çin bir çox m əhsul istehsalının m ütləq ölçüsünə görə (kənd təsərrüfatı məhsulları, köm ür, polad, televizor) I yeri tutur, lakin adam başm a düşən m əhsula görə IEÖ-dən geridə qalır. İEÖ-in üm um i oxşar əlamətləri. Bir sıra fərqli əlamətlərə baxmayaraq, İEÖ üm um i əlamətlərə malikdir. A ydm nəzərə çarpan əlamətlər aşağıda verilir: 1. Kanada, Avstraliya, CAR, qismən ABŞ istisna olmaqla, İEÖ-in heç biri sənayenin tələbatım öz m ineral-xam m al resursları ilə təm in etmir. 2. CA R-dan başqa, bütün İEÖ əhalinin təbii artım ının aşağı olması və ya "demoqrafik böhran" vəziyyəti ilə birinci (müasir) tipinə aiddir. 3. İEÖ-də əhalinin böyük əksəriyyəti şəhərlərdə yaşayır və urbanizasiyanın səviyyəsi yüksəkdir (75-80%). 4. Təsərrüfatın sosial-iqtisadi amilləri oxşardır. İstehsalm təm ərküzləşm əsi və təsərrüfatın inkişafına dövlətin rolunun yüksəlməsi

■

xarakterikdir. Təmərküzləşmə maşınqayırma yə kimya sənayesində yüksək dərəcədədir, indi İEÖ-də iq tisad iy y ata artım sürəti yük səkdir. Bu, ETT-nin və dövlətin iqti sadiyyatda rolunun artması ilə əlaqədardır. Dünya ölkələrində öz fəaliyyətini yayan ən güclü inhisarlar beynəlxalq inhisarlara transmilli korporasiyalara (TMK), banklar transmilli banklara (TMB) çevrilmişdir. Onlar dünya sənaye istehsalının, xarici ticarətin, yeni texnologiyanın xeyli hissəsinə nəzarət edir. ABŞ və Yaponiyada TMK və TMB güclüdür. ABŞ-ın TMB hesabma yaradılan müəssisələrdə ("ikinci iqtisa diyyat") 35 m ln işçi çalışır. 5. Dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi güc lənir. Ö zünü doğrultm ayan dövlət müəssisə lərinin aksiyaları, əsasən, həm in müəssisədə çalışanlara satılır (xalq kapitalizmi). Payçıların sayının çox olmasına çalışılır ki, dövlət içərisində "dövlət" yaranmasın. 6. T əsərrüfata makro və m ezostrukturu oxşardır. Qeyri-istehsal sahələrinin payı sürətlə artır (çalışanların və dövlət büdcəsinə gələn gəlirin 2/3-si). M addi istehsalda sənayenin payı çox yüksəkdir. Sənayedə emaledici sahələr (hətta xammal ixrac edən Kanada, Avstraliya, CAR-da da) böyük rol oynayır. Hasilat sənayesinin payı azdır (Yaponiyada 0,3%). M addi istehsalatda kənd təsərrüfatının payı azalır - 4%, lakin m ütləq həcmi artır. Kənd təsərrüfatında intensiv heyvandarlıq üstündür. İEÖ-in bir çoxu hey vandarlıq m əhsulları ixrac edir. Aqrosənaye kompleksi aqrobiznes forması almışdır. 7. Bu qrup İEÖ ölkələrdə tə sə rrü fa ta ərazi strukturunda 3 dərəcəli bölgə ayrılır. 1. Yüksək inkişaf etmiş (son dövrlərdə, əsasən, idxal xammalı hesabma formalaşan dənizsahili və nəqliyyat qovşaqlarında); 2. Tənəzzülə uğram ış (əvvəllər yerli xammala istinad edərək yüksək inkişaf edən, lakin son vaxtlar öz əvvəlki mövqeyi zəifləyən bölgələr: ABŞ-da Göllərətrafı, Appalaç; Böyük Britaniyada Cənubi Uels, Lankaşir; Fransada Lotaringiya, Şimal bölgəsi; AFR-də Rur, Saar və s.); 3. Zəif inkişaf etmiş (əvvəllər istifadə olunm ayan rayonlar - Alyaska,

Qrenlandiya, Skandinaviya və Kanadanın şimalı, Mərkəzi Avstraliya). Regional siyasətlə bağlı 4 istiqam ətdə iş aparılır: 1. Geri qalmış bölgələrin inkişaf etdirilməsi; 2. Tənəzzülə uğram ış rayonlarda m üasir elm tutum lu istehsalın yerləşdirilməsi; 3. Əvvəllər istifadə olunm ayan ərazilərin təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsi; 4. Yüksək inkişaf etmiş bölgələrdə istehsalın m əhdudlaşdırılması. 8. iq tisad iy y ata hərbiləşdirilməsi maliyyə və m addi istehsal məhsullarının böyük hissəsini "udur". N A TO -nun xərcləri çox yüksək məbləğə çatm ışdır (ümum i daxili m əhsulun 5,5%—i). Bu xərclərin 75%-i ABŞ, 20%-i A vropa ölkələrinin paym a düşür. Son illər Yaponiyada da hərbi xərclər artır. 9. ETİ-nin nailiyyətlərindən istifadənin nəticəsi olaraq ekoloji vəziyyət nisbətən yaxşılaşır. 10. Bu qup ölkələrdə həyat səviyyəsi yüksəkdir. İEÖ-in əksəriyyətində tə sə rrü fa ta ərazi strukturunda çoxmərkəzli tip üstündür. Bəzi ölkələrdə (Danimarka, Fransa, Avstriya) başlıca mərkəz paytaxtdır (təkmərkəzli struktur). İqtisadi və sosial fərqlər. U zun m üddət sənayenin yerləşməsində köm ür və dəm ir filizi yataqları, ticarət yollan əsas rol oynamışdır. Qərbi A vropada bu amillər sənaye və şəhərlərin İngiltərənin mərkəzi, Reyn vadisi, Po çayının yuxan axarında yerləşməsinə səbəb olm uşdur. Bu sənaye-şəhər arealı Böyük Britaniyanın mərkəzini, Niderlandı, Belçikam, Lüksemburqu, Fransanın şimalım, AFR və İsveçrənin Reynsahili ərazisini, Rona vadisini əhatə edir, "inkişafın mərkəzi oxunu" yaradır. Bu arealdan kənarda sənaye, əsasən, paytaxt və iri portlarda (Paris, Roma, M adrid, Kopenhagen, Stokholm, Hamburq, Marsel, Barselona, Valensiya) cəmlənmişdir. A vropadan kənarda İEÖ-in sənaye-şəhər arealları sahil boyunca, daxili bölgələri sahillə birləşdirən yollar boyunca yerləşir.

279

§23 .

inkişafda olan ölkələr (İOÖ) D ünya ölkələrinin sayca böyük hissəsi, 150-dən artıq ölkə İOÖ qrupuna daxildir. Onları birləşdirən əsas üm um i cəhət keçmiş m üstəm ləkəçiliyin doğurduğu iqtisadi gerilikdir. Siyasi m üstəqillik əldə etm əsinə baxm ayaraq, onların əksəriyyəti sosial-iqtisadi sahədə geridə qalm ışdır. Bunun əsas səbəbləri təsərrüfatın idarə olunm ası üçü n ixtisaslı kadrların çatışmaması, "dem oqrafik partlayış" və s. İOÖ sosial-iqtisadi inkişafın müxtəlif pillələrində dururlar. Bu qrup ölkələrdən Küveyt, BƏƏ, Bruney adam başm a düşən milli gəlirə görə ABŞ-la bir səviyyədə dayanır. Mali, Somali, Haiti, Əfqanıstan kimi ölkələr isə yüksək inkişaf etmiş ölkələrdən dəfələrlə geri qalır. Bütövlükdə İOÖ içərisində Latın Amerikası ölkələri daha öndə, Afrika ölkələri ən geridə qalmış regiondur. Bu ölkələr arasm da faydalı qazıntılarla zəngin (Braziliya, Yamayka, Meksika) və kasıb (Banqladeş, Paraqvay), sahə və əhalisinin sayma görə iri (Çin, Hindistan, Braztliya, İndoneziya) və kiçik (Qrenada, Nauru) ölkələr mövcuddur.

İO Ö-in ümumi oxşar əlamətləri: 1. Bu ölkələrin çoxunun sosial-iqtisadi inkişafı asılı xarakter daşıyır. M üstəmləkə dövründə olduğu kimi, indi də bunlar kapital qoyuluşu, ucuz əmək və xammal bazası kimi İEÖ-in əlavəsi rolunu oynayır. 2. Borc problemi kəskin xarakter alır (1970-ci il - 75 mlrd., 2000-ci il 1,5 trln. dollar). Alman borclardan düzgün istifadə olunm ur (silahlanmaya sərf olunur) və borclar vaxtında geri qaytarılmır. Küveyt, Qatar, Bəhreyn, BƏƏ, Səudiyyə Ərəbistanı borc verən (kapital ixrac edən) ölkələrdir. 280

3. Əksər ölkələrin iqtisadiyyatının inkişaf sə viyyəsi təbii resurslarm zənginliyi ilə əlaqədardır (Braziliya, Meksika, Malayziya və s.). 4. Ətraf m ühit problemi kəskin xarakter almışdır ("çirkli istehsalın" İEÖ-dən bu qrup ölkələrə köçürülm əsi, kim ya sənayesinin inkişafı, təbii resurslarm ekstensiv istismarı, tropik meşələrin qırılması). BMT-nin rəhbərliyi ilə ekoloji problem lərin həllinə diqqət artırılmışdır (çaylardan enerji istehsalı ilə bağlı səmərəli istifadə, meşələrin qırılmasının azalması və onun bərpası və s.). 5. Demoqrafik vəziyyətdə əksər ölkələrdə təbii artım ın yüksək olması ilə bağlı ənənəvi və keçid (II) tipi xarakterikdir. 6. Şəhər əhalisinin payı üm um dünya göstərici sindən aşağıdır (Latın Amerikasmda nisbə tən yüksək - 60%, Cənubi Asiyada ən az 25%). 7. Müstəqillik illərində bu qrup ölkələrdə təsərrüfatın sahəvi strukturunda dəyişiklik baş vermiş, bəzi ölkələrdə sənaye m addi istehsalm I sahəsinə çevrilmişdir. Lakin İEÖdən fərqli olaraq sənayenin aparıcı sahələri hasilat, yüngül və yeyinti sənaye sahələridir. Əksər ölkələrdə kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatın əsas sahəsidir və əkinçilik heyvandarlıqdan üstündür. Argentina, Braziliya, Meksika, Uruqvaydan başqa, b ütün ölkələrdə heyvandarlıq ekstensivdir. Nəqliyyatın b ütün sahələri əksər ölkələrdə tələbatdan geridə qalmışdır. Qeyri-istehsalın payı ticarət və xarici turizm in hesabma artır (Baham adaları, Seyşel adaları, Kipr, Türkiyə). Əksər ölkələrdə təsərrüfatın sahəvi strukturu birsahəlidir (monokultur). 8. Təsərrüfatın ərazi strukturu (ölkə ərazisi üzrə yerləşməsi) müstəmləkə və yarım müstəmləkə dövründə formalaşmışdır. Həm in dövrdə formalaşan ixracat əhəmiyyətli xammal və kənd təsərrüfatı m əhsulların, emal edən və ya qablaşdıran rayonlar yüksək səviyyədə mənimsənilmiş 2-3 bölgədən ibarətdir. Emaledici sənaye və əhalinin əsas hissəsi bu bölgələrdə yerləşir və

TMK ilə sıx bağlıdır. İqtisadi m ərkəzlər arasm da paytaxtlar m ühüm rol oynayır. Dənizsahili ölkələrdə paytaxt həm də başlıca "dəniz darvazalarıdır". İO Ö -in 2/3-də emaledici sənayenin əsas hissəsi sahil bölgəsində yerləşir. Bəzi hallarda ölkənin "iqtisadi paytaxtı" rolunu digər şəhərlər oynayır. Belə şəhərlərə H indistanda M umbay və Kəlküttə, Braziliyada San-Paulu, Rio-de-Janeyro aiddir. Ölkənin daxili hissələrində ixracat əhəmiyyətli m əhsulların ilkin istehsalı ilə bağlı (hasilat sənayesi və ya kənd təsərrüfatı bölgələri) II dərəcəli m ərkəzlər yerləşir. Bu bölgələrdən kənarda istehlak xarakterli, geridə qalmış əkinçilik rayonları ("daxili müstəmləkə") üstünlük təşkil edir. IO Ö -də aparılan regional siyasət göstərilən uyğunsuzluğu aradan qaldırm aqdan ibarətdir. Braziliya, Tanzaniya, Nigeriyada daxili ərazilərin mənimsənilməsi üçün, paytaxtlarm bu bölgələrə köçürülm əsinə baxmayaraq, təsərrüfatın ərazi strukturunda uyğunsuzluqlar qalmaqdadır. İO Ö -in gerilik problem lərinin həlli yolları yerli mütəxəssislərin hazırlanması, ETT-nin nailiyyət lərindən geniş istifadə, ölkənin sənayeləşdirilməsi, kənd təsərrüfatında "yaşıl inqilab" və s. həyata keçirilməsidir.

düşən məhsula, təsərrüfatın m ühüm sahələrinin zəif inkişafına və s. xüsusiyyətlərə görə geridə qalırlar. 3. Zəngin təbii resurslara, xüsusən neft və qaz resurslarm a malik ölkələr (Səudiyyə Ərəbistanı, Bruney, Liviya və s.) neft ixracından gələn gəlir hesabm a sürətlə inkişaf etmiş, əhalinin sosial təm inatına görə bəzi IEÖ-ləri ötüb keçmişlər. Bu qrupa Yamayka, Baham adaları, Fici (plantasiya, turizm , çimərlik təsərrüfatı əsasmda) və s. aid edilir. 1, 2, və 3-cü qruplarda TMK ilə əlaqədar yerli iri kapitalist inhisarları yaranmışdır. 4. Sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə İOÖ arasm da orta mövqe tutan (adambaşma milli gəlir 1000 dollara qədər), emaledici sənaye sahələri zəif olan Şimali Afrika ölkələri, Qana, Qvineya, əksər Latın Amerikası ölkələri, M onqolustan və s. 5. Adam başm a milli gəlir 500 dollara qədər olan "kasıb ölkələr". Asiya və Afrikanın 40-dan çox ölkəsi - Mali, Çad, Niger, Efiopi ya, Somali, Malavi, Botsvana, Laos, Kambo ca, Nepal, Yəmən, M yanma və s. Bu ölkələri hərdən "dördüncü dünya" adlandırırlar.

İqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə qruplar. İOÖ-i inkişaf səviyyəsinə, təsərrüfatın sahəvi strukturuna, adam başm a milli gəlirə və s. görə 5 qrupa bölürlər: 1. YSÖ-nün (Yeni sənayeləşmiş ölkələr) ilk eşalonuna Braziliya, Argentina, Meksika, Çili, Şərqi Avropa ölkələrinin əksəriyyəti, Türkiyə daxildir. Bu ölkələr adambaşma milli gəlir, təsərrüfatın strukturu, ixracatda emaledici sənayenin üstünlüyünə görə öndə gedirlər. Bu qrup ölkələr İEÖ və İOÖ arasm da aralıq mövqe tutur. 2. YSÖ-nün ikinci eşalonu - Çin, Hindistan, Pakistan, ASEAN və MDB ölkələrinin əksəriyyəti, İran, KXDR, Uruqvay iqtisadi inkişaf üçü n böyük əraziyə, əmək və təbii resurslara malikdir. Bu ölkələr adambaşma 281

§24 .

Şimali Amerika. ABŞ_____________

amerikanlar (75%); II - ABŞ-a nisbətən yaxın vaxtlarda köçən immiqrantlar; III - yerli (aborigen) sakinlər (1%). Zəncilər ABŞ əhalisinin 12%-ni təşkil edir. II Dünya m üharibəsindən sonra Latın Amerikası, Şərqi Avropa və Asiyadan gələnlərin sayı artm ışdır (xüsusən ispandilli xalqlar). ABŞ-da demoqrafik vəziyyətin dəyişməsi 2 başlıca əlamətlə səciyyələnir: yaşlılar və etnik azlıq təşkil edənlərin xüsusi çəkisi artır.

ABŞ və Kanada (həmçinin Danim arkanın m ül kü olan Qrenlandiya) Şimali Amerika regionunu təşkil edir. Bu iki ölkənin paym a İEÖ-in ərazisinin yarısı, əhalisinin 1/3—i, sənaye m əhsulunun 2/5-si düşür (şəkil 176).

Əhalisinin orta sıxlığı 1 km 2-d ə 30 nəfərdir. Ölkənin əsas hissəsində bu göstərici 40, Havay adalarm da 50, Alyaskada 0,2-dir. Əsas hissədə Gölsahili və dənizsahili ştatlarda 350-400, dağlıq ştatlarda 2-3 nəfərdir.

ABŞ sahəsinə görə dünyada IV (9363 m in km2), əhalisinin sayma görə III (300 m ln-dan artıq) yeri tutur. ABŞ-ın m üasir sərhədi XIX əsrin sonlarında formalaşmışdır. 1776-cı ildə müstəqillik qazananda tərkibində Atlantiksahili 13 ştat olmuş, sonrakı 115 ildə m üasir şəklini almışdır. Ərazisinin tərkibi 3 hissədən ibarətdir: I - Əsas hissə (7,8 m ln km 2); II Alyaska (1,5 m ln km2); III - Havay adalan (16,7 min km2).

II dünya müharibəsindən sonra cənub və qərbdə yeni sənaye şəhərlərinin salınması daxili miqrasiyam gücləndirmişdir. İndi Şimal ştatlardan ("Qar qurşağı") Cənub ştatlarma ("Günəş qurşağı") miqrasiya artır. Əhalinin 55%-i "Günəş qur şağında" yaşayır. Əhalinin sayma görə Kaliforniya 1-ci (30 mln.), Nyu-York 2-ci (18 mln.), Texas 3-cü (17 mln.), Florida 4—cü (13 mln.) yer tutan ştatlardır.

İqtisadi-coğrafi mövqeyin (İCM) əlverişli cəhət ləri iki tərəfdən Dünya okeanına çıxışın olması, qonşuluqda zəngin təbii sərvətlərə malik, özünə nisbətən iqtisadi cəhətdən zəif ölkələrin yerləş məsidir. Dövlət quruluşuna görə 50 ştatdan və Kolumbi ya m ahalından (paytaxt mahalı) ibarət federativ respublikadır. Dövlət başçısı 4 il m üddətinə seçilən prezidentdir. O, həm də hökum ətə və hərbi qüvvələrə başçılıq edir. Yalnız 2 dəfə seçilə bilər. Ali qanunverici hakimiyyət Konqresdir. 1790-cı ildə keçirilən ilk əhali siyahıya alınma sında əhalisinin sayı 3,9 m ln nəfər olmuşdur. Uzun m üddət əhali həm təbii artım, həm də kütləvi immiqrasiyanın hesabma artırdı. İndi təbii artım hər 1000 nəfərə 12-13 nəfər, illik m ütləq artım 3 m ln-a yaxmdır. İqtisadi fəal əhalinin 3/4-ü qey ri-istehsal, 1/4—i m addi istehsal sahələrində çalışır. M üasir amerikalılar müxtəlif yerlərdən, xüsusən A vropadan gələnlərin qarışması nəticəsində formalaşmışdır. M üasir əhali 3 əsas etnik qrupdan ibarətdir: I - ingilis dilini ana dili qəbul etmiş 282

Urbanizasiyanın səviyyəsi yüksəkdir - 80%. Əhalinin və sənaye m üəssisələrinin 1/2—i 40-dan artıq aqlomerasiyada toplanmışdır. Bir çox aqlomerasiyalar birləşərək meqolopolislər yaradır. Bosvaş (Boston-Vaşinqton) yaxud Şimal-Şərq meqalopolisi Atlantik okeanı sahil boyu 1000 km uzanır. 40 aqlomerasiyam birləşdirən bu meqolopolisdə ölkə əhalisinin 19%-i (Böyük Nyu-Yorkda 18 mln.) yaşayır. Göllər ətrafı (Çi-Pits və ya Çikaqo-Pitsburq) meqolopolisdə 20 aqlo merasiya birləşir, burada 30 mln. nəfər təm ər küzləşir. San-San (San-Fransisko - San-Dieqo) meqolopolisi Sakit okean sahili boyunca uzanır (30 mln. nəfər). ABŞ-da şəhərlərin əksəriyyətində yüksəkmərtəbəli "göydələnlərin" çoxluğuna baxmayaraq, əhalinin 2/3-si "birmərtəbəli" Am erikada yaşayır. Son vaxtlar suburbanizasiya (şəhərətrafma axm) güclənir. Kənd sakinlərinin 80%-dən çoxu fermer tipli (dağımq) m əskənlərdə yaşayır. Yığcam (qrup) m əskənlər cənub-şərq və dağlıq ştatlardadır. Məişət şəraitinə görə kəndlər şəhərlərdən fərqlən-

Qrinvlçdan İSTİFADƏ OLUNAN TORPAQLAR "2 Becərilən torpaqlar I------ 1 Otlaqlar, becərilən -------‘ torpaq sahələri ilə

jS^fjyıMtorı 'Korfrks-Kristi

j— —j Meşələr, becərilən i—— > torpaq sahələri itə Az istifadə olunan _ j və istifadə olunmayan torpaqlar

T»m p»

Maya"’™ HWWW'

'Malaxtın körful

İ--CU'' v 160^CS^»vlçd8n qərbə Nlhoa a.

SAK

-*V

i?1onofolhxwjıtfL~ll°ı< **l »■

^^E£>Maufa.

K EA N

Lan^.^O ^V

KƏND TƏSƏRRÜFATI Tropik bitki plantasiyalan(ananas,‘— ‘şək ər qamışı,meyvə ağadan, banan,qəhvə və s.) g . Az istifadə olunan və istifadə 1— 1olunmayan torpaqlar

▲

Şəkil 176. Şimali Amerika. 283

mir. Təsərrüfatı. ABŞ dünya təsərrüfatında böyük rol oynayır. Xarici kapital qoyuluşunda dünyada birincidir. ABŞ dünya səhnəsinə 20-ci əsrin əvvəllərində daxil olub. Ölkə iqtisadiyyatının sürətli inkişafının səbəbləri: 1. Torpaqlar üzərində feodal m ülkiyyətinin olmaması və boş torpaqların fermerlərə paylanması; 2. Böyük daxili bazar; 3. A vropadan əhali və kapital axım; 4. Təbii resursların zənginliyi;

ABŞ zəngin təbii sərvətlərə (daş köm ür, qonur kömür, neft, təbii qaz, dəmir, sink, uran, hidro enerji) malik olsa da, xammal və yanacağa olan tələbatının xeyli hissəsini idxal hesabma təm in edir. Ən iri daş köm ür yataqları A ppalaç hövzəsində (Kentukki və Qərbi Virginiya ştatları), neft və təbii qaz ehtiyatları Meksika körfəzi sahili (Texas və Luiziana) və şelfində, Kaliforniya və Alyaska ştatlarındadır. Dəmir filizi yataqları Yuxarı göl və Appalaçda (Alabama), əlvan və nadir metal filizləri Kordilyerdədir. Təbii resurslar arasında çaylar (hidroenerji, nəqliyyat, suvarm a, su təchizatı) və meşələr (ölkə ərazisinin 25%-i) m ühüm yer tutur.

Sənayesi. ABŞ-ın iqtisadi simasım sənaye m üəyyən edir. Sənaye m əhsullarının dəyəri kənd 5. Fəhlə qüvvəsinin çatışmazlığı və bahalığı təsərrüfatı m əhsulları dəyərindən 10 dəfə çoxdur. nəticəsində texnikanın sürətli inkişafı; Emaledici sənayenin payı 90%, energetika və hasilat 6. Dəmir və su yollarının istifadəyə verilməsi; sənayesinin payı 10%-dir. Energetika təsərrüfatı yerli xammalla təm in olunsa da, xammal idxal et 7. Əlverişli İCM; məyi iqtisadi cəhətdən əlverişli sayır. Yana8. "Zəkalar axım" siyasəti. caq-energetika balansında neft və qaz əsas yer tutur. İstehsal edilən elektrik enerjisinin 3/4-ü I və II Dünya m üharibələri ABŞ iqtisadiyyatına İES-lərin, 1/5-i AES-lərin paym a düşür. D ünyada təkan verdi. II D ünya m üharibəsində Almaniya və ən güclü (20 mln. kvt) SES kaskadı Kolumbiya çayı Yaponiya iqtisadiyyatı dağılmış, qalib ölkələr üzərindədir. Neft emalı müəssisələrinin əksəriyyəti Böyük Britaniya və Fransanın iqtisadiyyatı olduqca hasilat rayonlarmdadır. zəifləmişdi. Sonrakı illərdə AFR və Yaponiya ABŞ-ı sıxışdırsa da o, ən güclü ölkə olaraq qaldı. Onun Əvvəllər qara m etallurgiyanın coğrafiyası sənayesi bütün sahələrlə təmsil olunm uşdur. köm ür və dəm ir yataqlarm a (Appalaç və Göllər Avia-kosmik, elektron sənaye sahələri yüksək ətrafına) uyğun idi. indi yeni yaranan müəssisələr inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. İqtisadi fəal əhalinin idxala uyğun olaraq Atlantik okeanı sahillərinə 2,7%-i kənd təsərrüfatında çalışsa da, ölkə (Baltimor, Filadelfiya) irəliləmişdir. əhalisinin tələbatım ödəyir, həm də xeyli məhsul M aşınqayırm anın yerləşməsi şəhərlərin ixrac edir. Dünya taxıl ixracatının yansı ABŞ-ın yerləşməsinə uyğundur. ABŞ-ın milli sənayesi paym a düşür. Kənd təsərrüfatı m əhsullarının sayılan avtomobilqayırma 26 ştatda inkişaf etsə də, həcminə və nəqliyyatın bütün növlərinin inkişaf daha çox Göllərətrafı meqalopolisdə cəmlənmişdir. səviyyəsinə görə ABŞ digər İEÖ ötüb keçir. "Avtomobil ştatı" Miçiqan, "avtomobil paytaxtı" M üasir dövrdə ölkə iqtisadiyyatı istehsal və Detroyt burada yerləşir. Avtomobil istehsalının kapitalm yüksək təm ərküzləşm əsi ilə seçilir. İri 9/10-u "Ceneral m otors", "Ford" və "Kraysler" inhisarlar transmilli korporasiyalara (TMK) çevrilir. şirkətlərinin əlində təmərküzləşmişdir. Bu sahənin Ölkənin m üasir təsərrü fatam coğrafi mənzərəsi 2-ci mərkəzi Kaliforniya ştatıdır. iqtisadi h ə y a ta kənar bölgələrdə təmərküzləşməsi Hərbi sənaye ilə daha çox əlaqədə olan ilə səciyyələnir. Kaliforniya ştatım "dövlət aviaraket-kosm ik və elektron sənayesi əsasən Sakit daxilində dövlət" adlandırırlar. İstehsal həcminə okean ştatlarında təmərküzləşmişdir. Los-Ancelesgörə yalnız bəzi ölkələrdən geri qalan (Yaponiya, də, San-Dieqo və Sietldə ("Boinq" istehsalı) ən iri Rusiya, AFR, Fransa) bu "ölkə", adambaşına düşən zavodlar tikilmişdir. məhsul istehsalma görə 1-ci yerdədir. Metal tutum lu və digər m aşınqayırma sənaye 284

sahələrinin əksəriyyəti Orta Qərb və Şimal-Şərq rayonunda yerləşir.

idxalı da rol oynayır. Xarici ticarət dövriyyəsinin 2/3-si İEÖ-in, 1/3-i İOÖ-in payma düşür.

Kimya sənayesi istehsal həcminə və m əhsul çeşidinə görə dünyada seçilir. Əsas müəssisələri Şimal və Meksika körfəzi sahili (Texas, Luiziana) ştatlardadır.

Turizm və istirahət bölgələri əsasən dənizsahili və Göllərətrafıdır (Niaqara şəlaləsi). Beynəlxalq turizm ə görə Qərbi A vropadan geri qalır (ildə 30 m ln turist).

Yüngül sənayedə toxuculuq (Atlantiksahili "Yeni İngiltərə" ştatları və Cənub), gön dəri (Yeni İngiltərə) və poliqrafiya seçilir. Yeyinti sənayesi Preri və Göllərətrafmda iri müəssisələrə malikdir.

ABŞ ərazisində tarixən 4 iri iqtisadi rayon formalaşmışdır:

Ölkədə ən iri sənaye rayonları Los-Anceles, Nyu-York, Çikaqodur. ABŞ-ın təbii şəraiti kənd təsərrüfatı üçün olduqca əlverişlidir. Ərazinin 2/3-si otlaq və şum luq üçün yararlıdır. Aqroiqlim şəraiti həm tropik və subtropik, həm də m ülayim qurşaq bitkilərinin yetişdirilməsinə imkan yaradır. Kənd təsərrüfatında əmtəəlik m əhsul dəyərinin 2/3-si heyvandarlığın paym a düşür. Südlük heyvandarlıq daha çox Göllər ətrafında, ətlik heyvandarlıq Böyük düzənliyin cənub quraq hissəsində və dağlıq ştatlarda inkişaf etmişdir. Quş əti (broyler) qoyun və donuz əti istehsalım üstələyir. Əkinçilikdə dənli bitkilər (buğda, qarğıdalı, çəltik) üstünlük təşkil edir. Pambıq, şəkər qamışı, şəkər çuğunduru, m eyvə-tərəvəz yetişdirilir.

Şimal-Şərq, Cənub, Orta Qərb və Qərb. Şimal-Şərq rayonu İCM -nin əlverişliyinə, təbii resurslarm zənginliyinə əsaslanaraq tarixən digər rayonları üstələmiş, indi də üstünlüyünü saxlayır. Kömür hasilatı, qara metallurgiya, avtomobilqayırma, üm um i maşm qayırma sahələrinə görə öndədir. M əşhur H arvard universiteti, M asaçuset texnologiya institutu buradadır. Cənub rayonu Şimalm xammal əlavəsi kimi çıxış etsə də, indi neft hasilatı, neft emalı, neft-kim ya sənayesi, aviakosmik kompleks və s. görə fərqlənir. Orta Qərb və Qərb rayonu elm tutum lu sahələrin, turizm və s. inkişafına görə seçilir. Kaliforniya ştaü əhalinin sayma və iqtisadiyyatın başlıca sahələrinə görə ştatlar arasm da 1-ci yeri tutur.

Nəqliyyatda bütün sahələr təmsil olunm uşdur. Yaxm məsafələrə yük və sərnişin daşınm asında avtomobil, uzaq məsafələrdə yük daşınm asında dəmiryol, sərnişin daşınm asında aviasiya fərqlənir. Çay (Missisipi və Göllər) nəqliyyatı m ühüm rol oynayır. Boru kəmərləri neft və qazm hasilat və emal regionlarım birləşdirir. Ölkədə ən iri nəqliyyat qovşağı Çikaqodur. Dəniz nəqliyyatı həm daxili, həm də xarici əlaqələrə xidmət edir. Ən iri portları Nyu-York (Yük dövriyyəsinə görə dünyada 2-ci), Filadelfiya, Baltimor, Hyuston, N yu-Orlean, San-Fransiskodur. İqtisadiyyatı xarici ticarətdən Yaponiya və Qərbi Avropa ölkələrinə nisbətən az asılıdır. İxracatda maşm və avadanlıq (40%), kimya məhsulları (10%), ərzaq m əhsulları (20%) üstündür. İdxalda mineral xammal və yanacaq, üm um i maşmqayırma, nəqliyyat vasitələri üstündür. Kapital ixracı və 285

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

§25 .

Kanada Sahəsinə görə (9976 m in km 2) dünyada Rusiya dan sonra 2-ci yeri tutur. İCM -nin başlıca xüsusiy yəti cənubdan ABŞ-la həm sərhəd olması və 3 okean suyu ilə əhatə olunmasıdır. Dəniz sər hədlərinin 9/10-u iqtisadi fəaliyyətdə iştirak etmir. Kanada ərazisində 1605-ci ildə fransızlar, 1623-cü ildə ingilislər məskunlaşmağa başlamışlar. 1756-1763-cü illərdə Fransa və İngiltərə arasm da Yeddiillik m üharibədən sonra Kanada İngiltərənin m üstəmləkəsinə çevrildi. 1931-ci ildə isə müstəqillik qazandı. 10 əyaləti və 2 ərazisi olan Kanada "Birlik" çərçivəsində federativ dövlətdir. Ərazilər federal hökum ətin təyin etdiyi m əm urlar tərəfindən idarə olunur. Əhalinin 41%-i ingilis, 27%-i fransız mənşəlidir. Yerli əhali 1,3%, qalam alman, italyan, ukraynalı, rus və s.-dir. İngilis və fransız dilləri dövlət dilidir. XX əsrin əvvəllərindən həm yüksək təbii artım, həm də immiqrasiya hesabına əhali sürətlə artırdı. Sonra təbii artım azaldı və hazırda 0,7-0,8%-dir. Əhalinin sıxlığına görə Kanada İEÖ arasm da axırıncı yerlərdədir - hər km 2-d ə 2-3 nəfər. Əhali başlıca olaraq ABŞ-la həm sərhəd cənub qurşaqda yaşayır. Urbanizasiyanın səviyyəsi yüksəkdir 80%. Əhalinin sayma görə m ilyonçu şəhərləri Monreal, Toronto, Vankuverdir. Kənd əhalisi Kvebek və Atlantiksahili əyalətlərdə qrup, Ontario və Qərbdə dağınıq (fermer) m əskunlaşm ada yaşayır. Təsərrüfatı. Kanada "Yeddilər" qrupuna daxil olan, iqtisadiyyatı sürətlə "dərininə" inkişaf edən ölkədir. Ölkənin sürətli inkişafının səbəbləri: 1. Müstəmləkə asılılığının tez ləğv edilməsi; 2. Böyük torpaq və mineral resurslara malik olması; 3. Kütləvi mühacir və kapital axım; 4. İşçi qüvvəsinin çatışmazlığı texnikanın tətbiqi. 286

ilə

bağlı

Kanadanın iqtisadiyyatı ABŞ-dan asılıdır. Bu ölkə bəzi əlamətlərə görə (təsərrüfatın xarici kapitaldan asılılığı, təsərrüfatın sahəvi strukturu hasilat sənayesi və kənd təsərrüfatının payının yüksək olması) İOÖ-ə bənzəyir. Kanada dünya bazarında ilk əvvəl sənaye xammalı (çıxarılan xammalın 80%-i) və ərzaq tədarükçüsü kimi m əşhurdur. Sənayenin inkişafı güclü xammal (nadir və nəcib əlvan metallar, dəmir, uran, neft, qaz, daş kömür) və hidroenerjiyə əsaslanır. Ölkənin 1/3—i meşələrlə örtülüdür. Adambaşına düşən meşə ehtiyatına görə dünyada I yeri tutur. Energetika təsərrüfatı neft və qaza, SES-lərə əsaslanır. Emaledici sənayenin strukturunda metallurgiya və maşınqayırma hakim mövqe tutur. Alüm inium sənayesi idxal xammalına (boksit; Qayana və Yamaykadan) əsaslanır. Həm m etal lurgiya, həm də maşınqayırma müəssisələrinin əksəri Gölsahili və M üqəddəs Lavrenti çayı boyu (Toronto, Monreal) yerləşir. Kanada təsərrü fatam ənənəvi sahəsi meşə tədarükü, ağac emalı və sellüloz - kağız sənayesidir. Kənd təsərrüfata üçün əlverişli aqroiqlim şəraiti (ərazinin 15%-i) ölkənin cənubundadır. Kənd təsərrüfatı texniki cəhətdən yaxşı təchiz olunm uşdur. Ətlik və südlük heyvandarlıq kənd təsərrüfatında əmtəəlik m əhsulun 60%-ni verir. D ünyada taxıl istehsalma görə ilk yerlərdən birini, adambaşına düşən taxıl istehsalında I yeri tutur. Dünya buğda ixracatının 1/5—i Kanadanın payına düşür. Ərazinin böyük olması b ütün növlərinin inkişafım zəruri edir.

nəqliyyat

İqtisadiyyatı xarici ticarətdən çox asılıdır. İx racata 2/3-si xammal, yarımfabrikat, ərzaq m əhsullarıdır. Xarici ticarət dövriyyəsinin 2/3-si ABŞ-ın payma düşür. Ölkədə əhali və təsə rrü fa ta yerləşməsinə görə formalaşmış 4 bölgə (Mərkəz, Atlantik sahili, Göl əyalətləri, Sakit okean) və Şimal ərazisi fərqlənir.

§26 .

3. Üm um i Avropa əməkdaşlığı üçün geniş imkanlar. Dövlət quruluşuna görə ölkələrin 12-si respublika, 12-si monarxiyadır.

Avropa ölkələri. Qərbi Avropa._____ XX əsrdə iki dünya müharibəsinin əsasən Avropada getməsi öz təsirini göstərmişdir, iqtisadiyyat əsaslı surətdə sarsılmış, dünya təsərrüfa tında mövqeyi zəifləmişdir. Lakin sənaye çevrilişinin beşiyi və kapitalizmin vətəni olan Avropa bu gün də iqtisadi potensialına görə Yer kürəsinin güclü regionlann-dan sayılır, dünyanın siyasi, mədəni, iqtisadi həyatm-da mühüm rol oynayır. Ən iri və güclü iqtisadi birlik - Avropa İttifaqı (Al və ya Ümumi Bazar) 1957-ci ildə yaranmış (AFR, Fransa, İtaliya, BeNiLüks), 1973-cü ildə Böyük Britaniya, Danimarka, İrlandiya, 1981-ci ildə Yunanıstan, 1986-cı ildə İspaniya və Portuqaliya bura daxil olmuşdur. 1955-d ildə Avropa Şurası siyasi təşkilatı yaradılmışdır. Dünyanın əksər İEÖ burada yerləşir. Burada 43 m üstəqil dövlət və Böyük Britaniyanın "m ülkü" Cəbəlüttariq yerləşir; Üm um i sahəsi 23,1 mln. km2 (onun 74%-i Rusiyanın, xüsusən Asiya hissəsinin paym a düşür), əhalisi təxm inən 760 m ln nəfərdir. Avropanı, adətən, iki hissəyə bölürlər: Qərbi və Şərqi Avropa. Qərbi Avropaya İEÖ, Şərqi Avropaya isə orta inkişaf səviyyəli, iqtisadiyyatda dərin islahatlar keçirən, geniş təbii və əmək resurslarma malik keçmiş sosialist ölkələri daxildir (şəkil 177). Qərbi Avropa ölkələri Norveç dənizindən Aralıq dənizinədək 5000 km uzanır. Sahəsi 3,8 mln. km2-d ir. Tərkibinə 24 m üstəqil dövlət və Cəbəlüt tariq daxildir. AFR, Fransa, Böyük Britaniya və İtaliya böyük "Yeddilər"ə daxildir. "Cırtdan" mikrodövİətlər (Andorra, Vatikan, Lixtenşteyn, Monako, San-Marino) xüsusi qrup əmələ gətirir. Qərbi Avropa əlamətləri:

ölkələrinin

İCM-nin

başlıca

1. Bir-biri ilə qonşuluq; 2. Əksər ölkələrin dənizsahili mövqeyi və gediş-gəlişli dəniz yolları yaxınlığında yerləşməsi;

Qərbi Avropa ölkələri əhalinin təbii artımına görə I (müasir) tipə aiddir. Belə demoqrafik vəziyyət bu regionu əmək immiqrasiyası mərkəzinə çevirib. Milli tərkibinə görə Qərbi Avropa əhalisinin əksəriyyəti FIind-Avropa dil ailəsinə m ənsubdur. Orta və Şimali A vropada germ an (alman, holland, ingilis, şotland, avstriyalı, İsveç), Cənubi A vropada rom an (italyan, ispan, portuqal, fransız) dil qrupuna aid xalqlar məskunlaşıb. Əhalinin sıxlığı yüksəkdir - 1 km2-d ə 100 nəfər. Bəzi regionlarda daha yüksəkdir (1000 nəfər və çox). D ünyam n yüksək urbanizasiyalaşmış regionlarındandır. Əhalinin 2/3-dən 4/5-ə qədəri şəhərlərdə yaşayır. London və Paris ən iri aqlomerasiyalardır. Təsərrüfatı. Qərbi Avropa iqtisadi gücünə görə ABŞ-dan sonra II regiondur. Xarici ticarət dövriyyəsinə görə I-dir. Qərbi A vropanın təsərrüfat siması inkişaf etmiş sənaye ilə təmsil olunur. Kənd təsərrüfatı istehsal həcminə görə ABŞ-dan geri qalsa da, yüksək m əhsuldarlığı və əmtəəliyi ilə fərqlənir. Əksər ölkələrdə buğdanın m əhsuldarlığı hər hektardan 60-70 sentnerdir. Əksər ölkələrdə heyvandarlıq əsas yer tutur. Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin başlıca tipi fermalardır. Nəqliyyat şəbəkəsi sıxlığına görə dünyada I yeri tutur. Yükdaşıma məsafəsinin uzunluğuna görə ABŞ-dan geri qalır. Bütün nəqliyyat növləri yüksək inkişaf etmişdir. Fransa, Niderland, Böyük Britaniya və İrlandiyada yük daşımalarmm 80-90%-i dəniz nəqliyyatının paym a düşür. Nəqliyyat əlaqələri üçün keçilməz sədlər, demək olar ki, qalmamışdır. Qərbi Avropa Beynəlxalq ticarətə daha çox cəlb olunmuşdur. Təsərrüfatın ərazi strukturu mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Sənayesinin XIX əsrdə for m alaşan coğrafiyası öz m ənzərəsini saxlayır. "İn kişafın mərkəzi oxu" İngiltərənin cənub-şərqindən başlayaraq Fransanın şimalından, Belçikadan, AFR-dən (Reyn və qollarının vadilərindən) keçməklə, Şimali İtaliyaya qədər 8 ölkənin ərazisi 287

İSTİFADƏ OLUNAN TORPAQLAR

Şəkil 177. Avropa ölkələri.

| r~T~| Becərilən torpaqlar g>— i Otlaqlar, becərilən l— — I torpaq sahələri ilə f i - ı M eşələr, becərilən torpaq sahələri ilə A z istifadə olunan və r — | istifadə olunm ayan ------1 torpaqlar

288

''Qrinviçdən qərbə

0 “ Qrlnviçden şərqə

üzrə, təqribən 1500 km uzanır. Region ərazisinin 1/5-ni tutan sənaye zolağm da Qərbi Avropa əhalisinin yansı, sənaye potensialm m 75%-i təmərküzləşmişdir. Regionun təsərrüfat özəyini Aİ ölkələri təşkil edir. Aİ üzvlərinin sayım artırm aq və müxtəlif regionlarla faydalı m üqavilələr bağla maqla mövqeyini daim genişləndirir. Coğrafi, tarixi və təsərrüfat fərqlərinə görə Qərbi Avropa 3 regiona ayrılır: Orta, Şimali və Cənubi Avropa. Orta Avropa ölkələri. Sahəsi 1,4 mln. km2, əhalisi 250 mln. nəfərdir. İCM -nin əsas əlaməti m ühüm beynəlxalq dəniz yollarma geniş çıxışa malik olması, Avropada mərkəz mövqe tutm ası ilə tranzit əhəmiyyətli olmasıdır. Buraya Qərbi Avropa əhalisinin 63%-i yaşayan AFR, Böyük Britaniya, Fransa, Niderland, Belçika, Avstriya, İsveçrə, Lüksemburq, İrlandiya və Lixtenşteyn daxildir. Demoqrafik vəziyyət pisdir, AFR, Avstriya, Belçika, İtaliya, Danim arkada əhalinin təbii azal ması baş verir. Fəhlə qüvvəsinin başlıca "idxalatçısıdır". Ölkələr üzrə əhalinin milli tərkibi yekcinsdir. İsveçrədə vahid millətin formalaşması prosesi gedir (əhali alman, fransız, italyan dillidir, hər üç dil dövlət dilidir). Belçikada (niderland, fransız), Böyük Britaniyada (ingilis, şotland, irland) millətlərarası m ünasibətlər kəskindir. Orta Avropa ən sıx məskunlaşmış və yüksək urbanizasiyalaşmış regionlardandır. Paris, London, Reyn-Rur, Hollan diya və s. iri aqlomerasiyalardır. Reynsahili və İngilis meqolopolisi formalaşmışdır. Orta Avropa ölkələri sənayesinin coğrafiyası təbii resurslarm təsiri altında (AFR-də Rur, Saar, Böyük Britaniyada Uels, Nyukasl köm ür hövzələri, Fransada Lotaringiya dəm ir filizi) formalaşmışdır. XX əsrin ortalarından baha başa gəlməsi ilə bağlı hasilat azalmış, əksər m ədənlər bağlanmışdır. Əksər ölkələrdə yanacaq-energetika balansında neft və təbii qaz əsas rol oynayır. Şimal dənizi (Böyük Britaniya, Niderland) başlıca neft və qaz yatağıdır ("Avropa Texası"). Fransa və AFR uran, Fransa, Avstriya, İsveçrə hidroresurslar hesabma tələbatım ödəyir, həm çinin xeyli yanacaq idxal edirlər. Sürətlə inkişaf edən sənayenin ancaq 10%-ni yerli xammal ödəyir. İdxal xammalı

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

sənayenin coğrafiyasına böyük təsir etmişdir. Yeni müəssisələr dəniz sahilində yaradılır. Elektrik enerjisi istehsalında İES-lər üstünlük təşkil edir. AES-lərin üm um i gücünə görə Orta Avropa dünyada I yeri tutur (xüsusən Fransa, Belçika, İsveçrə, AFR). SES-lər İsveçrə, Avstriya, Fransanın dağlıq ərazilərində m ühüm rol oynayır. Qara m etallurgiya müəssisələri istehsal gücünə görə ancaq Şərqi A vropadan geri qalır. Polad istehsalına görə AFR, Fransa, Böyük Britaniya, Belçika fərqlənir. İdxal xammala əsaslanan əlvan m etallurgiya AFR, Fransa, Böyük Britaniya, Belçikada güclü inkişaf etmişdir. O rta Avropanın siması ilk növbədə m aşınqayırma ilə m üəyyən edilir. Bu sahədə "Yeddilərə" daxil olan ölkələr əsas yer tutur. Belçika və Avstriya m etaltutum lu, N iderland və İsveçrə elektrotexnika, elektronika, dəqiq cihazqayırma, optika sənayesinə görə fərqlənir. Kimya sənayesi son vaxtlar dəniz və çay sahilinə, boru kəmərlərinə yönəlmişdir. Region ölkələri kimya sənayesi m əhsullarının istehsalma görə dünyada seçilir. AFR boyaq, sintetik lif və plastik kütlə, Fransa sintetik kauçuk, Belçika gübrə və soda, İsveçrə əczaçılıq məhsulları ilə m əşhurdur. D ünyada ən iri neft emalı və neft-kim ya rayonu Belçika və Niderlandın dəniz sahillərindədir. Regionun yüngül sənayesi durğunluq vəziyyə tindədir. Orta Avropada köhnə sənaye rayonları (AFR-də Rur, Reyn və Elba vadiləri, İngiltərədə Lankaşir, M idlend, Fransada Paris və Şimali Fransa) dünyanın ən iri sənaye rayonlarm dandır. O rta Avropanın təbii şəraiti kənd təsərrüfatı üçü n əlverişlidir. Kənd təsərrüfatı yüksək inkişaf səviyyəsinə görə fərqlənir, intensivlik artmış, iri kapitalist təsərrüfatları xırda və orta təsərrüfatları sıxışdırıb aradan çıxarmışdır. Həm bitkiçilik, həm də heyvandarlığın m əhsuldarlığm a görə dünyada I yeri tutur. Buğda (Fransa), şəkər çuğunduru, kartof əkinləri geniş sahə tutur. Südlük-ətlik heyvandarlıq əhalinin tələbatını ödəyir. Kənd təsərrüfatı m əhsulları ilə ən çox Fransa və Niderland, ən az İngiltərə və İsveçrə təm in olunur. Niderland m əşhur gülçülük ölkəsidir. 290

D ünyada ən sıx m üasir nəqliyyat şəbəkəsi Orta A vropadadır. Nəqliyyat şəbəkəsinin əsasım Beynəlxalq əhəmiyyətli enlik və m eridian istiqamətli m agistrallar təşkil edir. Ölkələr üzrə birmərkəzli (Fransa) və çoxmərkəzli (AFR) konfiqurasiya özünü göstərir. İsveçrədə dəmir yollarmm hamısı, Avstriya və N iderlandda yarısı elektrikləşmişdir. AFR, Niderland, Belçika, Fransada çay və kanallarla daşım alar m ühüm rol oynayır. Reyn çayının aşağı axarm da dünyada ən iri dəniz limanı Rotterdam, orta axarmda ən iri çay limanı D uysburq yerləşir. D ünya əhəmiyyətli limanlar (London, Ham burq, Antverpen, Havr, Marsel) çay m ənsəblərində yerləşir. Ən iri aeroportlar London, Paris, Frankfurt-M ayndır. Orta Avropa ölkələri xarici ticarətdən çox asılıdır. İxracat m əhsulları içərisində hazır sənaye m əhsulları üstündür. Fransa və Niderland istehlak malları və kənd təsərrüfatı məhsulları, İrlandiya kənd təsərrüfatı m əhsulları ixrac edir. İdxalda xammal, maşm və avadanlıq m ühüm yer tutur. Regionun təbii-rekreasiya resursları müxtəlif dir. Fransa, İsveçrə, Avstriya, Böyük Britaniya əsas turizm ölkələridir. Təbii landşaftın antropogen landşafta çevrilməsi ekoloji problem lər yaradır. "Turşülu yağışlar", sututarların çirklənməsi narahatçılıq yaradır. Daxili fərqlərə görə Orta Avropanın siyasi və iqtisadi həyatında m ühüm rol oynayan AFR, Fransa, Böyük Britaniya fərqlənir. İqtisadi potensiala görə AFR I yeri tutur. II dün ya m üharibəsindən sonra parçalanmış, 1990-cı ildə yenidən birləşən Almaniya 16 torpağın federasiya sıdır. Sahəsinə görə AFR Avropada 6-cı, əhalisinin sayma görə 2-ci (Rusiyadan sonra) yeri tutur. Səna ye istehsalmm həcminə görə ABŞ və Yaponiyadan geri qalır. Beynəlxalq əmək bölgüsündə AFR-in si ması m aşm qayırma m əhsulları ilə' tanmır. M aşın qayırma m əhsullarının ixracma görə (müəsisisələr üçün avadanlıq, dəzgah, avtomobil, hesablama texnikası) dünyada I yeri tutur. Metallurgiya, kimya, yüngül sənaye sahələri yüksək inkişafı ilə fərqlənir. Şimali Reyn-Vestfaliya torpağında yer ləşən Rur Avropanın ən sənayeləşmiş rayonudur. Kənd təsərrüfatının strukturunda heyvandarlıq məhsullarının payı 80%-dir.

Böyük Britaniya (Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığı) 4 ərazidən ibarətdir: İn giltərə, Şotlandiya, Uels, Şimali İrlandiya (Olster). XIX əsrin axırlarmadək İngiltərə dünya təsərrüfa tında ağalıq etmişdir. O, kapitalizmin vətəni, səna ye çevrilişinin beşiyi, "dünyanın sənaye emalatxanası" olmuşdur. Olduqca iri m üstəmləkə ləri böyük gəlir gətirir, əlverişli İCM-i isə geniş əla qələr yaratm ağa im kan verirdi. Ölkənin sürətli iqtisadi inkişafına dəmir və köm ür hövzələrinin ya xınlığı da təsir etmişdir. Keçmiş mövqeyini itirm ə sinə baxmayaraq, Böyük Britaniya indi də başlıca ölkələrdən biridir. Kapital ixracma görə ABŞ və Ya poniyadan geri qalır. 80-ci illərdən neft hasilatının artması iqtisadi inkişafa imkan yaratmışdır. Keçmiş m üstəmləkələri ilə əlaqələri tənzimləyən "Birlik" təşkilatına başçılıq edir. İqtisadiyyatda m ürəkkəb və çoxsahəli maşınqayırma m ühüm rol oynayır. Əsas sənaye şəhər və rayonları: London, Birminhem-Koventri (elektronika, elektrotexnika, aviakosmik, cihazqayırma, avtomobil); M ançester (toxuculuq); Qlazqo (gəmiqayırma); Şeffild, Kardiff (metallurgiya). Kənd təsərrüfatında heyvandarlıq üstündür. Rütubətli iqlim taxıl bitkilərinin yetişdirilməsinə imkan vermir. Otlaq və çəmənliklər üstünlük təşkil edir. Kənd təsərrüfatı əhalinin tələbatım ödəmir. Daxili rayonlarda inkişaf səviyyəsinə görə fərq azdır. Fransa sahəsinə görə A vropada Rusiya və U kraynadan sonra III yeri tutur. İCM -nin əlverişli cəhətləri: geniş dəniz sərhədləri; İEÖ-in sənaye rayonlarm a yaxınlıq; m ühüm nəqliyyat əlaqələri yaradan Reyn çayının buradan axması. Əsas təbii sərvətləri: uran, hidroenerji, m əhsuldar torpaqlar, aqroiqlim imkanları. Sənaye istehsalının həcminə görə İEÖ arasında ABŞ, Yaponiya, AFR-dən geri qalır. Sənayenin aparıcı sahələri: atom energetikası, nəqliyyat maşınqayırması, kimya və s. Əhalinin 60%-i, sənaye m əhsulu istehsalmm 75%-i Şimal və Şərq rayonlarında (Havr-M arsel xətti) təm ər küzləşmişdir. Aqrar bölm ənin rolu böyükdür. H eyvandarlıq kənd təsərrüfatında üstünlük təşkil edir. Ət, süd məhsulları, buğda, şəkər çuğunduru istehsalına görə Qərbi Avropada, üzüm və şərab istehsalına görə dünyada qabaqcıl yerlərdən birini tutur. Kənd təsərrüfatı m əhsullarının həm iri idxalatçısı, həm də ixracatçısıdır.

Şimali Avropa ölkələri. Sahəsi 1,3 m ln km 2-d ir (Qərbi Avropanın 34%-i). Tərkibinə İsveç, Norveç, Danimarka, Finlandiya, İslandiya daxildir. Əhalinin təbii artımı hər 1000 nəfərə 3 (İsveçdə 0, İslandiyada 10) nəfərdir. Etnik tərkibinə görə əhali əsasən german, fin və saam lar isə Ural dil ailəsinin fin dil qrupuna daxildir. Əhalinin 3/4-ü şəhərlərdə yaşayır. M ilyonçu şəhər Kopenhagendir. Sənayenin inkişafı üçün təbii sərvətlər: İsveç və Finlandiya filiz, Norveç neft və qaz, Danimarkadan başqa hamısı hidroresurslarla zəngindir (Qərbi Avropa hidropotensialm m 3/5-ü). İslandiya isti bulaqlar, Finlandiya, Norveç və İsveç meşə ilə zəngindir. Region energetikasının inkişafı yerli xammala və idxal neftinə əsaslanır. SES-lər üstünlük təşkil edir. Adam başm a elektrik enerjisinin istehsalma görə region ölkələri dünyada qabaqcıl yer (Norveç birinci) tutur. Zəngin filiz, bol enerji və su m etallurgiyanın inkişafına təkan verm işdir (alüm inium əridilməsi idxal olunan boksitə əsaslamr). M aşınqayırm anın əsas sahələri gəmiqayırma (beynəlxalq ixtisaslaşma), avtomobil (Isveç-"Volvo"), lokomotiv, dəzgahqayırma, cihazqayırma və s. Kimya sənayesində neft-kim ya (Norveç), m eşə-kim ya seçilir. Şimali Avropa ölkələrinin beynəlxalq ixtisaslaşmış əsas sahələrindən biri ağac emalı və sellüloz-kağız sənayesidir (İsveç, Finlandiya, Norveç). Yeyinti sənayesi həm yerli kənd təsərrüfata və balıq ovu məhsullarına, həm də idxal xammalma əsaslamr. Şimali Avropa ərazisinin böyük hissəsində (Danim arkadan başqa) təbii şərait kənd təsərrüfatı üçün əlverişli deyil (ərazinin 2-8%-i, İslandiyada 1%-i yararlıdır). Ona görə əkinçilik zəif inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatında Danimarka xüsusi yer tutur. Südlük-ətlik, İslandiyada yunluq-ətlik heyvandarlıq üstündür. Nəqliyyatın bütün növləri inkişaf etmişdir. Şimali Avropa xarici ticarətdən çox asılıdır. İsveç, Finlandiya və Norveç meşə və ağac emalı məhsulları, filiz, gəmi, m aşm və avadanlıq, Danimarka gəmi, maşm və ərzaq, İslandiya balıq m əhsulları ixrac edir. İdxalda maye yanacaq, sənaye xammalı, ərzaq üstünlük təşkil edir.

291

İstirahət və turizm lə bağlı "mənimsənilməmiş" ərazilər seçilir. Cənubi Avropa ölkələri. İCM -nin əlverişli cəhət ləri Aralıq dənizi sahillərində yerləşməsi, Atlantik okeanına çıxışın olmasıdır. Regionda 5 respublika (İtaliya, Yunanıstan, Portuqaliya, San-M arino, Malta), 4 monarxiya (İspaniya, Andorra, Monako, Vatikan) və Cəbəlüttariq yerləşir. Əhalinin təbii artımı Qərbi Avropanın digər regionlarından yüksəkdir (İtaliya istisnadır). Bu, katolik kilsəsinin təsiri ilə bağlıdır. Urbanizasiyanın səviyyəsinə, adambaşına düşən milli gəlirə, əhalinin həyat səviyyəsinə görə Qərbi Avropada axırına yeri tutur. Fəhlə qüvvəsinin böyük ixracatçısıdır. İspaniya çoxmillətli, digər dövlətlər birmillətlidir. Əksər xalqlar rom an dil qrupuna, maltalılar sam i-ham i dil ailəsinə daxildir. Yunanlar xüsusi qrup təşkil edir. Əhali və şəhərlər əsasən dəniz sahilində, çay vadilərində yerləşir. Mikrodövlətlərdə sıxlıq yüksəkdir (Monakoda 1 km2-d ə 12,5 min nəfər). Cənubi Avropa ölkələri sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə fərqlənirlər. İtaliya yüksək inkişaf etmiş, digərləri orta inkişaf səviyyəsinə aid ölkələr qrupuna daxildir. Regionun sənaye istehsalının əsası İtaliya və İspaniyada təmərküzləşib. Təsərrü fatın strukturunda emaledici sənaye üstünlük təşkil edir. Yanacaq xammalı azdır, İspaniya filizlə təmin olunub. Energetikanın inkişafı idxal xammala əsas lanır. Elektroenergetikada SES-lərin payı böyükdür. İtaliya və İspaniyada AES-lər fəaliyyət göstərir. Qara və əlvan metallurgiya yerli (İspaniya) və idxal xammala əsaslanır. Nəqliyyat maşınqayır m ası (dəmiryol nəqliyyat vasitələri, gəmiqayırma, avtomobilqayırma) inkişaf etmişdir. Neft-kimya, tikinti m aterialları sənayesi, yeyinti və yüngül sənaye (Portuqaliya Qərbi Avropanın "tikiş fabriki" sayılır) m ühüm sahələrdir. Emaledici sənaye əsasən dənizsahili iri portlarda (İtaliyadan başqa) təm ər küzləşmişdir. Cənubi Avropanın təbii şəraiti kənd təsərrüfatı üçü n əlverişlidir. Yayın quru olması suvarm a tələb edir. Kənd təsərrüfatının strukturunda əkinçilik üstündür. Meyvə, sitrus bitkiləri, tərəvəz, dənli bitkilər əkilir. Qərbi A vropada yığılan zeytun, sitrus bitkiləri, pam bıq və çəltiyin hamısı, üzüm ün 292

2/3-si, şərab istehsalının yarısı Cənubi Avropa ölkələrinin paym a düşür. Üzüm yığımı və şərab istehsalma görə İtaliya, zeytun yığımına görə İspaniya dünyada I yeri tutur. H eyvandarlıq ekstensivdir. A p a n a nəqliyyat növü dəniz nəqliyyatıdır. İxracatda kənd təsərrüfatı məhsulları, gəmi, avtomobillər, idxalda neft və neft məhsulları, filiz, maşm və avadanlıq, ərzaq üstünlük təşkil edir. Turizm və rekreasiya imkanları genişdir. Region dünyada ən iri beynəlxalq turizm rayonlanndandır. İldə 150 m ln nəfərdən çox turist qəbul edir (İspaniya və İtaliya hər biri 50 m ln nəfər). Daxili fərqlərinə görə İspaniya və İtaliya fərqlənir. İtaliya üç hissədən ibarətdir: materik, yarım ada (Appenin), ada (Siciliya, Sardiniya). Dünya təsərrüfatında m aşınqayırm a (avtomobil "FİAT", soyuducu, gəmi), polad istehsalı, toxuculuq, subtropik əkinçilik, turizm ilə seçilir. Ölkənin Şimal və Cənub hissələri sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə fərqlənir. Şimal rayonu yüksək, Cənub rayonu nisbətən zəif inkişaf etmişdir. İspaniya təbii şərait, əhalinin etnik tərkibi, tarixi vilayətlərin müxtəlifliyinə görə Qərbi Avropanın digər ölkələrindən fərqlənir. Milli tərkibə görə 17 m uxtar vilayətə ayrılır. Əhalinin 2/3-si dəniz sahilində yaşayır. Dağlıq ölkə olan İspaniyanın daxili hissəsi və cənub sahili quru, qalan sahil zonası rütubətlidir. Daxildə taxıl, sahil bölgəsində sitrus bitkiləri becərilir. Şimalda ətlik-südlük heyvandarlıq üçü n şərait var. İspaniya faydalı qazıntılarla nisbətən zəngindir (filiz, kömür). Beynəlxalq əmək bölgüsündə balıq ovu gəmiləri, avtomobil, toxuculuq məmulatı, turizm təsərrüfatı ilə çıxış edir.

§27 .

Şərqi Avropa ölkələri XX əsrdə dünyanın siyasi xəritəsində ən böyük dəyişikliklər Şərqi Avropada olmuşdur: yeni siyasi quruluşlu dövlətlər yaranm ış (Polşa, Çexoslovaki ya, Yuqoslaviya, ADR, M acarıstan, Albaniya), sərhəd dəyişiklikləri baş verm iş (Polşa), AFR və ADR birləşmiş, bəzi dövlətlər parçalanm ış (SSRİ, YSFR, ÇSSR), yeni m üstəqil dövlətlər (Estoniya, Latviya, Litva, Ukrayna, Belarus) yaranmışdır. Şərqi Avropa ölkələrinin İCM -nin başlıca cəhəti onların bir-birinə sıx qonşuluq mövqeyidir. Beynəl xalq əhəmiyyətli tranzit yollarm buradan keçməsi də İCM -nin əlverişli cəhətidir. Region ərazisinin böyüklüyü ayrı-ayrı ölkələrin təbii şəraitində müx təliflik yaradır. M ineral resurslarla Rusiya (KMA, Kuzbass, Ural, Qərbi Sibir), Ukrayna (Donbas, Krivoy-Roq), Polşa (Sileziya) fərqlənir. Çexiya kömür, M acarıstan boksit, Balkan ölkələri və Rusiya əlvan metal və hidroresurslar, Belarus meşə, Ukrayna və Rusiya meşə və hidroresurslarla zəngindir. Albaniyadan başqa bütün ölkələr əhali artımının m üasir (I) tipinə aiddir. Əhalinin əsas hissəsi slavyan xalqlarıdır. Etnik tərkibinə görə RF fərqlənir. Əhalinin 2/3-si şəhərlərdə yaşayır. D ünya sənaye m əhsulunun 6%-i bu regionda istehsal olunur (RF, Ukrayna, Polşa, Belarus xüsusilə fərqlənir). İqtisadi və sosial problemlərlə bağlı Şərqi Avropa ölkələri 2 qrupa bölünür: Şimal qrupu (Polşa, Çexiya, Slovakiya, Macarıstan, Sloveniya, Baltikyanı ölkələr, Ukrayna, Belarus, RF) ölkələrinin iqtisadiyyatında sənaye üstünlük təşkil edir. Çexiya adam başm a düşən sənaye m əhsullarına görə birincidir, sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə İEÖ çatmışdır. Digər ölkələr "Avropa səviyyəsində" İOÖ qrupuna aid edilir. Kənd təsərrüfatında intensiv heyvandarlıq üstündür. Cənub qrupu (Rumıniya, Moldova,

Bolqarıstan, Serbiya və Çernoqoriya, Xorvatiya, Bosniya və Hersoqovina, M akedoniya, Albaniya) ölkələrinin kənd təsərrüfatında bitkiçilik (taxıl, üzüm, bağçılıq və tərəvəzçilik) üstünlük təşkil edir. Metallurgiya, m aşınqayırma, kimya sənayesi də inkişaf etmişdir. Şərqi Avropa aşağıdakı regionlara bölünür: Mərkəzi Avropa, Cənub-Şərqi Avropa, Baltikyani ölkələr və Belarus, RF. Mərkəzi Avropa ölkələri (Macarıstan, Çexiya, Slovakiya, Sloveniya) A vropada m ərkəzi mövqe tutur. Təkcə Sloveniyanın dənizə çıxışı var. Dövlət quruluşuna görə hamısı unitar respublikadır. M acarıstanda əhalinin azalması prosesi gedir, digər ölkələrdə təbii artım çox zəifdir. Hamısı əsasən birmillətli dövlətlərdir. Urbanizasiyanın səviyyəsi yüksəkdir - 65%. Çexiyada aqlomerasiyalar (Praqa, Ostrava-Karvin) formalaşıb. Regionun ən iri şəhəri Budapeştdir. Kiçik və orta şəhərlər çoxdur. Kənd yaşayış məntəqələri içərisində qrup forma üstünlük təşkil edir. Tək-tək fermalara rast gəlinir. Regionun təsərrüfat strukturunda emaledici sənaye üstündür. Ərazi strukturu təkmərkəzli (Macarıstan), çoxmərkəzli (Çexiya), tiplərə ayrılır. Sənayenin formalaşmasında təbii resurslar m ühüm rol oynayır. M acarıstan boksit, kükürd, Çexiya köm ürlə zəngindir. Regionun yanacaq-energetika balansında köm ür üstündür. Neft və qaz Rusiyadan (Dostluq kəməri) idxal olunur. Slovakiya və Çexiyada SES-lər nisbətən çoxdur. M acarıstan geotermal enerjidən istifadə edir. Çexiyada qara m etallurgiya (dəmir Ukrayna və Rusiyadan idxal olunur), M acarıstanda əlvan m etallurgiya (alüminium) inkişaf etmişdir. Maşmqayırma xüsusən Çexiyada (dəzgah, hesablayıcı texnika, məişət cihazlan, "Şkoda" və "Tatra" avtomobilləri), M acarıstanda (elektrotexnika, "İkarus" avtobuslan), Slovakiyada (mopedlər) inkişaf etmişdir. Kimya sənayesi yerli xammala (kömür, kalium duzları) və idxal xammalma (neft) əsaslanır. Yüngül sənayedə ayaqqabı, şüşə m əm ulatları əsas yer tutur. Torpaq fondunun strukturu kənd təsərrüfatı üçün əlverişlidir. Düzənlikdən ibarət şum luq torpaq sahələri ərazinin 3/5-nü tutur. Kənd təsərrüfatının strukturunda intensiv südlük-ətlik 293

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

heyvandarlıq əsas rol oynayır. Taxıl hər yerdə əkilir. Şimalda çovdar, kartof, cənubda üzüm əkilir. Region özünü ərzaqla təm in edir. Yük dövriyyəsində dəmiryol nəqliyyatı əsas yer tutur. Turizm və rekreasiya imkanları genişdir. Karlovı-V an (Çexiya) mineral bulaqları dünyada m əş hurdur. Cənub-Şərqi Avropa ölkələri. İCM-nin əsas xüsusiyyəti Adriatik və Qara dənizləri ilə əhatə olunmasıdır. Yalnız Makedoniyanın dənizə çıxışı yoxdur. Serbiya və Çernoqoriya (Kosovo və Voevodina ilə birlikdə) federativ, Bosniya və Hersoqovina konfederativ, digər dövlətlər (Ukrayna, Moldova, Rumıniya, Bolqarıstan, Xorvatiya, Albaniya, Makedoniya) unitar respublikalardır. Əhalinin təbii artımı Avropanın başqa regionlarından çoxdur. Milli tərkibdə slavyanlar say ca üstündür. Əhalinin sıxlığına və urbanizasiyanın səviyyəsinə görə Mərkəzi Avropadan geri qalır. Enerji resurslarından neft və təbii qaz (Rumıniya, Albaniya), daş kömür (Ukrayna), hidroresurslar (Bolqarıstan, Serbiya, Albaniya) var. Ən iri SES "Dəmir Darvaza"dır (Ruminiya). Region ölkələrinin filiz (Ukrayna, Rumıniya, Bosniya və Hersoqovina dəmir, Serbiya mis və boksit, Xorvatiya boksit) və hidroresurslarla təmin olunması metallurgiyanın inkişafına səbəb olmuşdur. Maşınqayırmanın inkişafına görə Ukrayna (nəqliyyat, elektrotexnika), Bolqarıstan (qaldırıcı nəqliyyat vasitələri, EHT, cihazqayırma), Rumıniya (nəqliyyat, kənd təsərrüfatı maşınqayırması) və Serbiya fərqlənir. Kimya sənayesi (Ukrayna, Rumıniya, Serbiya) inkişaf etmişdir. Dağlıq relyefin üstünlük təşkil etməsi əkin sahələrini m əhdudlaşdırır. Əkin üçün daha əlverişli ərazilər Ukraynadadır. Suvarılan torpaqlar əsasən Rumıniya və Bolqarıstandadır. Ukraynada heyvandarlıq, digər ölkələrdə əkinçilik üstündür. Taxıl, bağ və üzüm sahələri, tərəvəz, tütün, efir yağlı bitkilər (Bolqarıstanda Qazanlıq qızılgülü) geniş yayılmışdır. Adriatik sahillərində zeytun, əncir, sitrus bitkiləri əkilir. Daxili yükdaşım ada dəm ir və avtomobil yollan m ühüm rol oynayır. Dunay, Dnepr çaylarının, dəniz nəqliyyatının rolu böyükdür.

294

Təbii şərait və tarixi abidələr turizm rekreasiya üçün geniş im kan yaradır.

və

Ukrayna Respublikası Şərqi Avropanın cənubunda, Qara və Azov dənizləri sahillərində əlverişli İCM -də yerləşir. Ərazisinin əsas hissəsini düzənliklər təşkil edir. Faydalı qazıntılarla zəngindir: daş köm ür (Donbas, Lvov-Volm), neft-qaz (Daşava, Poltava, Sumı), dəmir (Krivoy-Roq, Kerç), m anqan (Nikopol), duzlar, kükürd, tikinti m aterialları və s. M ünbit qaratorpaqlar geniş yayılıb, hidroresurslar çatışmır. Əhalinin təbii artımı zəifdir. Şəhər əhalisi 67,5% təşkil edir. M ilyonçu şəhərləri: Kiyev, Xarkov, Lvov, Odessa, Dnepropetrovsk. Ukrayna inkişaf etmiş sənaye-aqrar ölkədir. Sənayenin aparıcı sahələri yanacaq-energetika (daş kömür, İES, AES, SES), qara m etallurgiya (Donetsk, Azovsahili, Dnepryanı), m aşınqayırma (metallurgiya və m ədən avadanlığı, energetika və elektrotexnika, gəmiqayırma-Xerson, Nikolayev, Kerç, Kiyev; teplovoz Luqansk; avtomobil - Zaparojye, Lvov), kimya, yeyinti sənayesidir. İqtisadiyyatın əsas sahələrindən biri ASK-dir. Dənli bitkilər (buğda, qarğıdalı), çəltik, şəkər çuğunduru, günəbaxan, kətan, tərəvəz, üzüm becərilir. Südlük-ətlik heyvandarlıq və donuzçuluq üstündür. Bütün nəqliyyat növləri inkişaf etmişdir. Krım və Karpat dünya əhəmiyyətli rekreasiya mərkəzləridir. Daxili fərqlərinə görə 3 iqtisadi rayona ayrılır: D onetsk-D neprboyu (sənayenin bütün sahələri, kənd təsərrüfatı inkişaf edib, əhalinin əsas hissəsi burada yerləşir), Cənub-Q ərb (kənd təsərrüfata üstündür), Cənub (gəmiqayırma, bağçılıq, üzüm çülük və s.). M oldova Respublikası sənaye-aqrar dövlətidir. Aparıcı sənaye sahələri: yeyinti (şərab, m eyvə-tərəvəz, şəkər, unüyütm ə, yağ, tütün), m aşınqayırma (elektronika, cihazqayırma, kənd təsərrüfatı maşınqayırması, traktor), yüngül və kimyadır. Kənd təsərrüfatında üzüm çülük, meyvəçilik, nəqliyyatda dəm iryolu və avtomobil yolu üstünlük təşkil edir. Baltikyam ölkələr və Belarus (Polşa, Estoniya, Latviya, Litva, Belarus) Baltik dənizinin sahildə əlverişli İCM -də yerləşir. Belarusun birbaşa okeana

çıxışı yoxdur. Gəmiçilik, balıqçılıq, toxuculuq, m aşınqayırma və s. inkişafı əlverişli İCM ilə bağlıdır.

donuzçuluq, taxıl, kartof, tərəvəzçilik üstün rol oynayır. Dəmiryol, avtomobil, dəniz nəqliyyatı üstünlük təşkil edir.

Polşa təbii resurslarla nisbətən zəngin (daş kömür, mis, kükürd, kalium duzu), digər ölkələr isə zəif təm in olunm uşdur. Lakin Rusiya ilə qonşuluq bu mənfi halı aradan qaldırır. Region ərazisinin 45%-i, əhalisinin 70%-i Polşanm payına düşür. Burada ağır sənaye üçün avadanlıq, yüngül sənaye (Lodz), ağac emalı, kənd təsərrüfatında taxılçılıq, kartofçuluq inkişaf etmişdir.

Belarus Respublikasının təbü şəraiti kənd təsərrüfatı üçün əlverişlidir. Təbü resursları torf, kalium və xörək duzu, şüşə qum u, neft və meşələrdir. Əhalinin təbü artım ı mənfidir, urbanizasiya səviyyəsi yüksəkdir 67%. Sənayesinin inkişafına RF və U kraynanın xammal bazalarının yaxınlığı, ixtisaslı kadrlar təsir göstərir. Aparıcı sənaye sahələri yanacaq-energetika, maşm qayırma ("MAZ", "BelAz" avtomobilləri, "Belarus" traktoru, kənd təsərrüfatı maşınları, dəzgahqayırma, radiotexnika, EHT), kimya (gübrə, neft-kim ya, şin, kimyəvi lif), meşə və ağac emalı, yüngül sənayedir. İxtisaslaşmış kənd təsərrüfatı sahələri südlük-ətlik heyvandarlıq, donuzçuluq, kətan, kartof, taxılçılıqdır. Dəmiryol nəqliyyatı üstündür. İxracında maşın, gübrə, heyvandarlıq məhsulları, idxalda yanacaq, metal üstündür.

Estoniya əhalinin zəif təbii artımı, sənayenin gətirmə xammala əsaslanması və port şəhərlərdə yerləşməsi, kənd təsərrüfatının heyvandarlıq üzrə ixtisaslaşması ilə seçilir. Yanacaq-energetikanın əsasını yanar şist (İES-lər üçün) təşkil edir. Yanar şist kimya sənayesində (Kohtla-Yarve) istifadə edilir. Elektrotexnika, cihazqayırma, radiotexnika m aşınqayırması ixtisaslaşmış sahələrdir. İdxal xammalı əsasmda yüngül sənaye inkişaf edir. ASK südlük-ətlik heyvandarlıq, kətançılıq üzrə ixtisaslaşıb. Yeyinti sənayesi aparıcı sahələrdəndir. Nəqliyyat sıx şəbəkəyə malikdir. Latviya tikinti materiallarma, torf və hidroresurslara, m ülayim iqlimə, düzən relyefə və rekreasiya imkanlarına malik ölkədir. Əhalinin təbii artımı zəif, urbanizasiyanın səviyyəsi yüksəkdir 71%. Təsərrüfatı sənaye-aqrar xarakterlidir. Səna yedə m aşm qayırma (radiotexnika, elektrotexnika, mikroelektronika, gəmiqayırma, nəqliyyat və kənd təsərrüfatı maşınqayırması), kimya aparıcı sahələr dir, idxal xammalma əsaslanır. Meşə və yüngül sənaye də gətirilmə xam m aldan asılıdır. Kənd təsərrüfatı südlük heyvandarlıq və donuzçuluq üzrə ixtisaslaşmışdır. Dəmiryol və dəniz nəqliyyatı nın rolu böyükdür. İri (Riqa) və donm ayan (Ventspils, Liepaya) lim anlar xarici ticarətin inkişafına şərait yaradır. Litva m ülayim iqlim, düzən relyef, m ünbit torpaqlara malik, təbii resurslarla kasad ölkədir (kəhraba, az m iqdarda neft). Hərtərəfli inkişaf etmiş təsərrüfata malikdir. M aşmqayırma kom pleksində radioelektronika, dəzgahqayırma, kənd təsərrüfatı m aşınqayırması fərqlənir. Kimya və yeyinti sənayesi, ağac emalı əsasən gətirilmə xammala əsaslanır. ASK-də südlük-ətlik heyvandarlıq,

295

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

§28.

Rusiya Federasiyası Rusiya Federasiyası sahəsinə görə (17,1 mln. km 2) dünyada I yeri tutur. Avropanın şərqi, Asiyanın şimalım əhatə edir. Qərb, cənub və şərq hissəsinin İCM daha əlverişlidir. Böyük məsafədə Sakit, Şimal Buzlu və Atlantik okeanlarına çıxışı var. Zəngin olan təbii resurslarm əsas hissəsi əhalinin zəif m əskunlaşdığı Şərq hissədə yerləşir. M ühüm sərvətləri: neft və qaz (Qərbi Sibir, Volqa-Ural, Şimali Qafqaz. Timan-Peçora), köm ür (Kuzbas, Peçora, Kansk-Açinsk, Tunquska), dəmir (KMA, Ural, Şərqi Sibir), əlvan metal (Ural, Kola, Şərqi Sibir, Uzaq Şərq), meşə, hidroenerji və s. Təbii şəraiti qərb və cənub-şərqdə kənd təsərrüfatı üçün əlverişlidir (şəkil 178). Əhalinin sayma görə (142 mln. nəfər) dünyada 8-ci yeri tutur. Əhalinin təbü azalma prosesi gedir. Milli tərkib mürəkkəbdir, 100-dən çox millət və xalq yaşayır. Miqrasiya ərazinin mənimsənilməsinə m ü hüm təsir göstərir. Əhalinin orta sıxlığı 1 km2-d ə 8,7 nəfərdir. Urbanizasiyanın səviyyəsi yüksəkdir - 74%. Təsərrüfatı çoxsahəlidir. Son illər iqtisadi gerili yə baxmayaraq, Rusiya hələ də dünyam n güclü ölkələri sırasındadır. RF sənaye-aqrar ölkədir. Sə nayedə 3 sahələrarası kompleks aparıcı rol oynayır: maşınqayırma, yanacaq-energetika, kimya-meşə. Ölkənin şərq rayonlarında hasilat, qərb rayonla rında emaledici sənaye sahələri üstünlük təşkil edir. Köhnə sənaye rayonları-M ərkəz, Sankt-Peterburq, Ural, Volqaboyu - m ühüm rol oynayır. Yanacaq-energetika balansm da neft və qaz, kömür, demək olar ki, eyni əhəmiyyətə malikdir. Qərbi Sibir ölkə neftinin 2/3-ni, qazm 3/4r-nü verir. Elektrik enerjisi istehsalında İES-lərin payı 75%-dir. Ən iri İES-lər Mərkəz, Ural, Kansk-Açinskdə, AES-lər Avropa hissəsində, SES-lər Volqa-Kama, Anqara-Yenisey çaylan üzərindədir. RF güclü qara m etallurgiya sənayesi yarat mışdır. Onun əsas bazaları Ural, Mərkəz, Sibirdir

(Maqnitoqorsk, Nijni-Tagil, Çeropovets). Anqa ra-Yenisey və Ural əlvan m etallurgiyaya görə şeçilir. Kimya sənayesi çoxsahəlidir və bir çox rayonlarda (Mərkəz, Şimal-Qərb, Volqaboyu, Ural, Qərbi Sibir) inkişaf etmişdir. M aşınqayırmanın m etaltutum lu sahələri Uralda, Sibirdə, digər sahələri Mərkəz, Volqa-Vyatka, Şimal-Qərb, Volqaboyunda təm ərküzləşm işdir. Meşə tədarükü, emalı və kağız-sellüloz sahələri Şimal, Vol qa-Vyatka, Ural, Sibir, Uzaq Şərqdə təm ər küzləşmişdir. Yüngül və yeyinti sənaye sahələri kənd təsərrüfatı ilə sıx bağlı olduğundan, kənd təsərrüfatı rayonlarına meyl edir. Yüngül sənayedə toxuculuq (Mərkəz və Şimal-Qərbdə İvanovo, Moskva, Yaroslavl şəhərləri), ayaqqabı istehsalı (Sankt-Peterburq) güclü inkişaf etmişdir. Geniş əraziyə malik RF-nin təbii şəraitinin müxtəlifliyi çoxsahəli kənd təsərrüfatının inkişafına im kan yaradır. Kənd təsərrüfatında heyvandarlıq (60%) və taxılçılıq sahələri fərqlənir. İxtisaslaşmış taxılçılıq rayonları Şimali Qafqaz, Volqaboyu, Mərkəzi Qaratorpaq, Qərbi Sibirdir. Avropa hissəsinin suvanlan cənubunda, Uzaq Şərqdə çəltik əkilir. Texniki bitkilərdən kətan (Mərkəz, Şimal-Qərb), günəbaxan (Mərkəzi Qaratorpaq, Şimali Qafqaz, Volqaboyu), şəkər çuğunduru (Mərkəzi Qaratorpaq, Şimali Qafqaz), soya (Uzaq Şərq) becərilir. H eyvandarlığın yayıldığı təbii qurşaqlar: m aralçılıq-tundra və m eşə-tündra; südlük-ətlik heyvandarlıq-m eşə, m eşə-çöl və çöl; ətlik heyvandarlıq və qoyunçuluq-quraq cənubda; donuzçuluq və quşçuluq iri şəhərlər ətrafmda; xəz-dəri Sibir, Uzaq Şərq və Şimal rayonları. RF-nin turizm və rekreasiya rayonları içərisində Qara dəniz, Xəzər və Fin körfəzi sahilləri, Qafqaz (Mineralnıye Vodı), Volqa-Kama hövzəsi, Moskva ətrafı ("Qızıl Üzük") fərqlənir. Bütün nəqliyyat növləri inkişaf etmişdir. Transsibir, Türküstan-Sibir, BAM ən uzun və əhəmiyyətli dəmiryol xətləridir. Neft və qaz hasilaü rayonlarım emal rayonları ilə və Avropa ölkələri ilə birləşdirən boru kəmərlərinin rolu böyükdür. M ühüm su yollarından biri Volqa çay sistemidir. Volqa-Don, Moskva adma, Volqa-Baltik, Ağ dəniz-Baltik kanalları ölkənin Avropa hissəsinin su hövzələrini birləşdirir. Şimali Dvina, Ob, Yenisey,

Lena, Amur, Neva çaylarında da gəmiçilik inkişaf etmişdir. Dəniz nəqliyyatı həm kabotaj, həm də xarici daşım alara xidmət edir. Rusiya həm də "Beynəlxalq dəniz daşıyıcılarından" biridir.

Çeçenistan, Inquş respublikaları; Avropa cənubu), Volqaboyu (Tatarıstan, Kalmık respublikaları) və Ural (Başqırdıstan, U dm urt respublikaları; Avropa şərqi) iqtisadi rayonlara ayrılır.

Rusiya xarici iqtisadi əlaqələrdən çox asılıdır. İxracatda neft, qaz, əlvan metal, taxta-şalban, kağız, dəzgah, maşınlar, hərbi texnika, idxalatda isə ərzaq və sənaye məhsulları üstünlük təşkil edir.

RF-nin Şərq hissəsinə Ural dağlarından Sakit okean sahillərinə qədər sahəsi 12,7 mln. km 2 olan ərazi daxildir. RF-nin Asiya hissəsi iki hissədən ibarətdir: Sibir və Uzaq Şərq. Bu region faydalı qazıntılarla (neft, qaz, kömür, əlvan metallar, qızıl, almaz) meşə, hidroresurslarla zəngindir. RF-nin şərq hissəsi 3 iqtisadi rayona ayrılır: Qərbi Sibir (Altay Respublikası, Yamal-Nen, Xantı-Mansı milli mahalları), Şərqi Sibir (Tuva, Xakasiya, Buryat respublikaları, Taymır, Evenk milli mahalları), Uzaq Şərq (Saxa-Yakutiya Respublikası) Çukot milli mahalı). Uzaq Şərq iqtisadi rayonu RF-nin ən iri - 6,2 mln. km2- iqtisadi rayonudur.

Daxili fərqlərinə görə RF Avropa (Qərb) və Asiya (Şərq) regionlarma ayrılır. Əhalinin və istehsal m əhsullarının 80%-i, ərazinin 25%-i Avropanın paym a düşür. RF-nin Avropa hissəsində Mərkəz, Volqa-V yatka (Mari-El, M ordva, Çuvaş Respub likaları), Mərkəzi Qaratorpaq, Şimal-Qərb (Avropa mərkəzi), Şimal (Kareliya, Komi respublikaları; Avropa Şimalı), Şimali Qafqaz (Dağıstan, Şimali Osetiya, Kabarda-Balkar, Adigey, Qaraçay-Çərkəz,

M ü/ftddft LüoräjHadaları (Ä.ll.Ş)

Şpitsbergen (Norveç)'

Şimal Buzlu Okeanı

Barens D em zt Norveç

ä M v W fe S a k it O kean

İsveç

Kara D enizi

F inla n d iyı

t ;jSstOltjll )

\atotyäs*r

A tv a \

ıK a r e liy a j

T a y m ır

X 'Sam

Belorus O xot D m ıa İ X a n tia M a n sia

Yama/

Evenkia

1X a b a r o v s k v ila y ə ti K r a s n o y a rs k / v ila y ə ti Ç

Buryatia

furyat MV

Q a za x ısta n

Birobiçan

Altay Vilayəti

Yapon Denizi

Yaponiya

M o n q o lu sta n ■

iran

T ü r k m ə n ista n

,Şm.KoriP |

▲ Şəkil 178. Rusiya Federasiyası. 297

§29 .

Asiya ölkələri_____ H azırda Asiyada 47 m üstəqil dövlət var. Onlar sahələri, təbii sərvətləri, sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi, müstəqillik yaşı, dövlət quruluşu və s. görə bir-birindən fərqlənirlər. Asiyada dünya əhalisinin 60%-dən çoxu yaşayır. Planetin təbii resurslarla zəngin qitəsidir. Dünyanın ən iri neft-qaz yataqları (İran körfəzi ölkələri, İndoneziya, Bruney, M yanma və s.) Asiyadadır. H indistan dəm ir və manqan, Türkiyə və Filippin xromit, M yanm a-Indoneziyaarası qalay və volframla zəngindir. Asiyada su resursları boldur, lakin Cənub və Cənub-Şərqi Asiyada hidroresurslar çox, Qərbi və Mərkəzi Asiyada azdır, su çaüşmır. Cənub-Şərqi Asiya meşə resursları ilə də zəngindir (şəkil 179). Əhalinin milli tərkibi olduqca müxtəlifdir, burada 600-dən çox dildə danışılır. Əhalinin təbii artımı, (Qafqaz ölkələri, Yaponiya və Çindən başqa) yüksəkdir. M əskunlaşma formaları müxtəlifdir, əhalinin çox hissəsi kəndlərdə (əsasən qrup forma sı) yaşayır. Urbanizasiya səviyyəsi aşağıdır - 30%. Bir sıra ölkələrin sürətlə sənayeləşməsinə baxm ayaraq əksər ölkələrdə emaledici sənaye zəif inkişaf etmişdir. İqtisadiyyatda kənd təsərrüfatı və hasiledici sənaye üstündür. BƏB-də Asiyanın İOO-i həm kənd təsərrüfatı m əhsulları (çay, cut, kauçuk, pambıq, ədviyyat, tropik meyvələr), həm də hasilat sənayesi m əhsulları (neft, qaz, manqan, qalay, dəmir, köm ür) ilə çıxış edir. Son illər Yaponiya ilə yanaşı Hindistan, Türkiyə, Koreya Respublikası, Sinqapur və s. ölkələr emaledici sənaye məhsullarının ixracım genişləndirirlər. Asiyanın bir çox ölkələrinin dünya təsərrüfatı əlaqələrinə intensiv cəlb olunmasına onların əlverişli nəqliyyat-coğrafi mövqeyi təsir edir. Tarixi, təbii və təsərrüfat fərqlərinə görə Asiya ölkələri 5 regiona ayrılır: Şərqi Asiya, Mərkəzi Asiya, Cənubi Asiya, Cənub-Şərqi Asiya, Cənub-Qərbi Asiya. 298

Şərqi Asiya ölkələri Asiya ərazisinin 1/3—i, əhalisinin 2/5-ni özündə birləşdirir. Dağlıq relyef üstündür, su resursları ilə zəngindir. Çin və KXDR faydalı qazıntılarla daha zəngindir. Şərqi Asiya istehsal gücünə görə Asiya regionları arasında I yeri tutur. Regionda olan dövlətlər: ÇXR, Yaponiya, KXDR, Koreya Respublikası, Tayvan (BMT tərəfindən tanınmır).

Yaponiya 4 böyük (Hokkaydo, Honsü, Sikoku, Küsü) və 4000-dən artıq kiçik adada yerləşir. Sahəsinə görə (372,2 m in km 2) Qərbi Avropa ölkələrindən Fransa, İspaniya və İsveçdən geri qalır. Yaponiyanın İCM -nin əlverişli cəhətləri: ada mövqeyi, Sakit okean hövzəsi ölkələri ilə sərbəst əlaqə imkanları, zəngin təbü sərvətlərə malik Asiya ölkələrinə, Rusiyaya və Avstraliyaya yaxınlıq. Əhalinin sayma görə (128 mln. nəfər) dünyada 9-cudur. Demoqrafik siyasət nəticəsində təbii artım 0,3%-ə enmişdir. Yaponiya orta uzunöm ürlülüyə görə (80 il) dünyada I yerdədir. Əhali, onun zəhmətsevərliyi, əqli səviyyəsi Yaponiyanm milli sərvətidir. Əhalinin 99%-i yaponlardır. Sıxlıq 1 km 2-d ə 340 nəfərdir. Urbanizasiya həm eninə (75%), həm də dərininə (iri meqolopolis) inkişaf etm işdir. Şəhərlərin çoxu H onsü adasınm şərq, Küsü adasının şimal hissəsində cəmlənmişdir. Bu, idxal xammalı emalı m üəssisələrinin lim an şəhərlərində yerləşməsi ilə əlaqədardır. "Yapon meqolopolisi" yaxud Tokayda aqlomerasiya zolağı Tokiodan Fukuokaya qədər 600 km uzanır. Burada 9 m ilyonçu şəhər, eləcədə Yapon şəhərlərinin 2/3—si yerləşir. Kənd yaşayış m əntəqələri əsasən qrup form asındadır. Fermalar Hokkaydoda yayılmışdır. Dünya sənaye istehsalm da Yaponiyanm payı 11%-dir, sənaye m əhsulu potensialına görə II, ixraca görə III-dür (AFR və ABŞ-dan sonra). Təbii resurslarla zəif təm in olunmuşdur. Sürətli dəmiryolları və avtomobil magistralları, adaları birləşdirən tunel və körpülər, m üasir texnologiya və robotlar Yaponiyanm rəmzidir. Ölkə gəmi, avtomobil, traktor, məişət, radio-elektron məmulatları, robot və s. istehsalma görə dünyada I yeri tutur. M üasir dövrdə ölkə iqtisadiyyatının

■ımu

jflUİ

◄

Şəkil 179. Asiya ölkələri.

İSTİFADƏ OLUNAN TORPAQLAR I- J

Becərilən torpaqlar, vahelar

Otlaqlar, becərilən torpaq sahələri ile

İvMaI

Meşələr, becərilən torpaq sahələri ile

Az istifadə olunan və istifadə olunmayan torpaqlar

inkişafına təsir edən m ühüm amil ETTKI-nə kapital qoyuluşunun sürətlə artmasıdır. Yaponiyada 19 texnopolis (universitetləri, elm i-tədqiqat institutları və sənaye müəssisələri olan şəhərlər) yaradılır, elm tutum lu sənaye sahələri inkişaf etdirilir. Yapo

niyanın sürətlə inkişafının səbəbləri: 1. Hərbi xərclərin UDM-ə nisbətən az olması; 2. ABŞ-dan kapital axım; 3. Ən m ühüm xüsusi şirkətlərə dövlət tərəfindən yardım verilməsi; 4. Əhalinin təhsil və mədəniyyətinin yüksək olması; 5. Əmək qay299

da-qanununun olduqca yüksək olması; 6. Böyük sayda kiçik müəssisələrin olması. İdxal xammala əsaslanan yanacaq-energetika təsərrüfatı qənaət üsulu, enerji istifadəsinin həcminin azalması ilə fərqlənir. Son illər enerji balansında neftin payı azalmış, köm ür və atom enerjisinin payı artmışdır. Avstraliya köm ürü və dəmiri əsasında işləyən qara m etallurgiya müəssisələri dəniz sahilində yerləşir. D ünyada ən güclü (ildə 16 m ln ton) metallurgiya kom binatlarından biri Fukuyam a şəhərindədir. M aşınqayırma çoxsahəlidir. Ən iri avtomobil zavodları Naqoya, gəmi tərsanələri İokaqama, Kobe rayonlarm dadır. Təbii şərait kənd təsərrüfatı üçü n nisbətən əlverişlidir. Dağlıq relyef əkinçiliyi m əhdudlaşdırır. Cənubda subtropik və tropik iqlim ildə iki dəfə m əhsul yığım ına im kan verir. Kiçik torpaq sahibkarlığı üstünlük təşkil edir. Kənd təsərrüfatı yüksək intensivliyi ilə fərqlənir. Əkinçilik üstündür. Kənd təsərrüfatı əhalinin ərzağa olan tələbatının 3/4-nü ödəyir. Şimali H okkaydo istisna olmaqla, hər yerdə çəltik əkilir. Südlük heyvandarlıq (Hokkaydo), broyler quşçuluğu, donuzçuluq sürətlə inkişaf edir. Balıq və digər dəniz m əhsulları ovuna görə Yaponiya dünyada I yeri tutur. Çay və boru kəməri nəqliyyatı istisna olmaqla, Yaponiyada nəqliyyatın bütün növləri yüksək inkişaf etmişdir. Daxili yükdaşım ada avtomobil və dəmiryol nəqliyyatı m ühüm rol oynayır. Simonoseki və Sanqar-Seykay (dünyada ən uzun) sualtı tunelləri, adaları birləşdirməklə quru nəqliyyatının əhəmiyyətini artırır. Xarici yükdaşım alarm hamısı, daxili daşım anın bir hissəsi dəniz nəqliyyatı ilə həyata keçirilir. Kobe, Naqoya, İokoqama dünyanın ən iri lim anlarm dandır. Beynəlxalq sərnişin daşınm asında aviasiya m ühüm rol oynayır. Yapon təsə rrü fa ta m başlıca xüsusiyyəti onun xarici ticarətdən çox asılı olmasıdır. Xammal və yanacağın 90%-i idxal olunur. Emal m əhsulunun 1/5—i, m aşm qayırm a m əhsulunun 2/5-si ixrac edilir. Əsas ticarət tərəfdaşı ABŞ-dır. (ixracın 1/3—i, idxalın 1/4—i). İstirahət və turizim ü çü n Honsü adasının daxili əraziləri (Fudziyama, Nikko) 300

əlverişlidir. Daxili fərqlərinə görə indi Yaponiya "günəşli" (Sakit okeansahili, Honsü adasının mərkəzi hissəsinin şərqi və Küsü adasının şim alı-inkişaf etmiş hissələr) və "Kölgəli" (Honsü adasının qərb, Küsü adasının cənub, Hokkaydo və Sikoku adalarının nisbətən zəif inkişaf etmiş əraziləri) hissələrə bölünür.

Çin Xalq Respublikası ən qədim və böyük dövlətlərdən biridir. Sahəsinə görə dünyada RF və Kanadadan sonra III-dür. Dövlət sərhədləri çətin keçilən dağlardan keçir. Sakit okean sahili (şərq hissə) daha əlverişli İCM -yə malikdir. Dövlət quruluşuna görə unitar respublikadır. Çin rəhbərlərinin məqsədi ölkədə bazar iqtisadiyyatı ilə sosializm qurmaqdır, inzibati cəhətdən 22 əyalətə, 5 m uxtar rayona (Daxili M onqolustan, Munaya-Xuey, Sintszyan-Uyğur, Tibet, Quansu-Çjuan) və 3 mərkəzi tabelikdə olan şəhərə bölünür: Pekin, Şanxay, Tyanszin. 2000 ildir ki, Çin dünyanın ən çox əhalisi olan ölkəsidir. 60-70-ci illərdə təbii artam "demoqrafik partlayış" xarakteri almışdı (təbii artım 2,8%). Aparılan demoqrafik siyasət artımın qarşısmı qismən alm ışdır - 0,9%. Əhalinin 90%-i çinlidir. 50-dən çox etnik qrup var, onların sayı 100 m ln nəfərdən artıqdır və ölkə ərazisinin yarıdan çoxunda m əskunlaşm ışdır. Əhalinin sıxlığı şərqdə yüksək (600 nəfər), qərbdə seyrəkdir (1-2 nəfər). Urbanizasiyanın səviyyəsi orta dünya səviyyəsin dən aşağıdır, lakin Çin şəhərlilərin sayma (550 mln) və m ilyonçu şəhərlərə (40-dan çox) görə dünyada I-dir. Ən iri şəhərlər Şanxay, Pekin, Tyanszindir. "Dörd m odem izasiya" proqram ı (sənaye, kənd təsərrüfatı, müdafiə, elm və texnika) Çini XXI əsrin ortalarm adək inkişaf etmiş sosialist ölkəsinə çevirmək m əqsədi güdür. Son illər dünya təsərrüfatında onun rolu artm ışdır. İndi Çin Asiyanın iqtisadi tərəqqisinin "lokomotivlərindən" biridir. Kömür hasilatı, polad, sement, velosiped, tikiş və paltaryuyan maşınlar, pam bıq parça istehsalma görə dünyada I-dir. Əhalinin ərzaq m əhsullarına olan tələbatını ödəyir. Adambaşına istehsal və istehlakın səviyyəsinə görə "kasıb"

ölkələr sırasındadır. Təbii resurslarla (kömür, neft, dəmir, əlvan metallar, hidroresurslar, meşə) zəngindir. Sənayenin strukturunda ağır sənaye (energetika, kimya, maşmqayırma) üstündür, ənənəvi sahələr (keramika, çini qablar, xalça) əhəmiyyətini saxlayır. Yanacaq-enerji balansında köm ür əsas yer tu tu r (75%, Şimal və Şərqi Çin). Enerji istehsalmda dünyada II—dir (ABŞ-dan sonra). Qara m etallurgiya m üəssisələrinin çoxu Şimal-Şərqi Çindədir. Əlvan m etallurgiya Şərq, Şimal-Şərqi Çində təm ərküzləşm işdir-əsas mərkəzi Şanxaydır. M aşınqayırmanın bütün sahələri inkişaf etmişdir. Əsas mərkəzləri Şanxay, Şenyan, Pekin, Tyanszindir. Kimya sənayesində neft-kim ya qabaqcıldır (Pekin, Tyanszin, Şanxay, Uxan). Yüngül sənaye müəssisələri hər yerdə, xüsusən Şanxay ətrafında yerləşir. Sənaye müəssisələrinin 2/3-si Şərqi Çində, xüsusən Şanxay, Pekin və Tyanszin qovşaqlanndadır. Şərqi Çinin təbii şəraiti kənd təsərrüfatı üçün (həm relyef, həm iqlim) əlverişlidir. Ərazinin 9/10-u mülayim, ucqar cənubu subtropik və tropik qurşaqlarda yerləşir. Kənd təsərrüfatının başlıca sahəsi əkinçilikdir. Taxıl bitkiləri əkinlərin 4/5-nü tutur. Çəltik cənubda və Yantszı vadisində əkilir (həm qida, həm yem, həm də yüngül və kağız sənayesi ü çü n qiymətli bitkidir). Buğda Çin düzənliyi və Xuanxe hövzəsində, pam bıq Xuanxe hövzəsində, çay cənub və cənub-şərqdə, kartof, batat və digər bitkilər hər yerdə becərilir. Kənd təsərrüfatı m əhsullarının 3/5-ü ölkənin şərqində becərilir. H eyvandarlıq ikinci dərəcəli rol oynayır. M al-qaranm sayma görə Çin dünyada I-dir. Qaram aldan iş heyvam kimi istifadə edilir. Ət m əhsullarının 4/5-nü donuzçuluq verir. Qərbdə köçəri heyvandarlıq, şərqdə baram açılıq inkişaf edir. Çin çaym vətənidir, XIX əsrdə yeganə çay ixracatçısı idi. indi yaşıl çay ixracında I yeri tutur. Nəqliyyatın daha sıx şəbəkəsi ölkənin şərqindədir. Yük və sərnişin daşım alarının yarısı dəm iryolunun paym a düşür. Son vaxtlar dəniz, avtomobil, boru kəməri və aviasiyanın payı artır. Ən iri limanı Şanxaydır. Daxili fərqlərinə görə Çin 3 iqtisadi rayona bö lünür: inkişaf etmiş Şərq, orta inkişaf etmiş Mərkəz,

zəif inkişaf etmiş Qərb (dünyada ən yüksək dağ rayonu - Tibet M uxtar Rayonu burada yerləşir).

Mərkəzi Asiya ölkələri - qərbdə Xəzər sahilindən başlamış, Şərqdə Böyük Xinqan dağla rına qədər 5400 km uzanır. Yeganə rayondur ki, heç bir ölkəsinin dünya okeanına çıxışı yoxdur. Qərb hissəsinin İCM-yi daha əlverişlidir. Mərkəzi Asiyaya Qazaxıstan, M onqolustan, Türkmənistan, Özbəkistan, Qırğızıstan və Tacikistan daxildir. Relyefi m ürəkkəbdir (Pamir, Tyan-Şan, Altay dağları, Turan, Xəzərsahili ovalıqlar). Səhralar (Qobi, Qaraqum, Qızılqum) geniş yer tutur, şimalda çöl zonası yerləşir. Okeanlardan uzaqda yerləşməsi iqlimini kontinentallaşdırır. Meşə azdır, çay şəbəkəsi seyrəkdir (Sır-Dərya, Amu-Dərya). Suvarma nəticəsində çaylarm suyu Aral gölünə çatmır. Ərazinin xeyli hissəsi seysmik fəal zonada yerləşir. Dağ çayları (Ural, İrtış, Vaxş) böyük hidroresurslara (Tacikistan, Qırğızıstan) malikdir. Faydalı qazıntılarla zəngindir: neft, qaz (Qaza xıstan, Türkmənistan, Özbəkistan), daş kömür, də mir (Qazaxıstan, Qırğızıstan), alüm inium (Özbəkistan, Tacikistan, Qırğızıstan), qızıl (Özbəkistan, Qırğızıstan) və s. Əhalinin milli tərkibi mürəkkəbdir. Yerli xalqlar türkdilli (özbək, qazax, türkm ən, qırğız, qaraqalpaq), farsdilli (tacik), həm də monqollardır. Rus və ukraynalılar buraya XIX əsrdən gəlmişlər. Əhalinin təbii artımı yüksəkdir: Tacikistan və M onqolustanda hər m in nəfərə 30, Qazaxıstanda 15 nəfər. Sıxlıq qeyri-bərabərdir: Özbəkistanın Əndican, Fərqanə, Daşkənd vilayətlərində, Qazaxıstanın cənub-şərqində yüksək, digər yerlərdə seyrəkdir. Regionun çoxsahəli təsərrüfatı yerli xammala əsaslamr. Sənayenin əsas sahələri qara və əlvan metallurgiya, yanacaq-energetika, maşınqayırma (pambıqyığan kombayn, neft-qazm a avadanlığı, elektrotexnika) və s.-dir. Kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmış sahəsi pambıqçılıqdır. Mərkəzi Asiya pam bıq yığımına görə (ildə 7-8 mln. t.) dünyada birincidir. Pambıqla bağlı ASK (xüsusən Özbəkistanda) formalaşır. Fərqanə vadisi, Daşkənd vadisi, Zərəfşan və Vaxş vadiləri, Q araqum kanalı

301

boyu əsas pam bıq əkini rayonlarıdır. Suvarılan torpaqlarda bostan bitkiləri, çəltik, qarğıdalı, buğda yetişdirilir. Qazaxıstanda taxılçılıq ixtisaslaşmış sahədir. M onqolustandan başqa bütün ölkələrdə bitkiçilik heyvandarlıqdan üstündür. Ətlik-yunluq (Monqolustan, Qırğızıstan), qaragül qoyunçuluq(səhra və yarımsəhrada), baramaçılıq, m aldarlıq (Qazaxıstan) əsas sahələrdir. Region ölkələrinin ixracmda neft-qaz, kənd təsərrüfatı məhsulları, idxalında meşə materialları, maşınqayırma məhsulları üstündür.

Cənubi Asiya ölkələri dünya ərazisinin 3%-ni, əhalisinin isə 21%-ni təşkil edir. Regiona Hindistan, Pakistan, Banqladeş, Nepal, Şri-Lanka, Maldiv və Butan daxildir. Yalnız Hindistan və Pakistanda müasir sənaye yaradılmışdır və onlar dünya təsərrüfatında fəal iştirak edirlər. Dünya bazarına cut, çay, ədviyyat, təbii kauçuk, yun, pambıq və s. çıxarırlar. H indistan Respublikası ən qədim dövlətlərdən biridir. Dövlət quruluşuna görə 25 ştat və 6 m üttəfiq ərazidən ibarət federativ respublikadır. Dövlət dili hind dili, ikinci dövlət dili ingilis dilidir. Hindistan dünyanın ən çoxmillətli dövlətidir. Əhali hinduizm , buddizm və islam dininə etiqad edir. Əhalinin təbii artımı yüksəkdir - 1,8-1,9%. Şəhərlilərin sayma görə (300 mln) Çindən sonra ikinci yeri tutsa da, urbanizasiyanın səviyyəsi aşağıdır - 30%. Ən iri şəhərləri Kəlküttə, Mumbay, Dehli, M ədrəsdir. Kənd m əskunlaşm asının qrup forması üstündür. H ind okeanı sahilində yerləşməsi İCM -nin ən əlverişli cəhətidir. H indistanın iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı hakim mövqe tutur. Kənd təsərrüfatında yay və qış m övsümləri seçilir. Təbii şərait kənd təsərrüfatı üçün əlverişlidir. Bitkiçilik üstündür: dənli bitkilərdən çəltik və buğda, texniki bitkilərdən şəkər qamışı, pambıq, cut, çay geniş yayılıb. H induizm in təsiri heyvandarlığın inkişafım ləngidir. Kənd təsərrüfatı m əhsulları istehsalı həcminə görə ABŞ və Çindən sonra III yeri tutur. H indistan sənayenin inkişafı üçün zəngin resurslara m alikdir (dəmir, manqan, xromit, titan, sirkonium, kömür, neft, əlvan metal, meşə, hidroresurslar). H indistan İOÖ içərisində

302

sənayenin ərazi üzrə yerləşməsi (çoxmərkəzli), EHM, AES-lər, kosmik tədqiqatlar üçün avadanlıq istehsalı və s. görə seçilir. İndi ölkə ağır sənaye sahələrinin (metallurgiya, maşmqayırma, kimya) üstünlük təşkil etdiyi ölkəyə çevrilir. Yüngül (toxuculuq) və yeyinti sənayesi dünya bazarına m əhsul çıxarır. Daha güclü sənaye kompleksi Dekan yaylasm m şim al-şərqində (Kəlkətə-Damodar çayı vadisi boyu) yerləşir. Dəmiryol nəqliyyatı böyük üstünlüyə malikdir. Daxili fərqlərinə görə 4 iqtisadi rayona ayrılır: Şimal-Şərq (ən inkişaf etmiş rayon), Qərb, Cənub, Mərkəzi-Şimal.

Cənub-Şərqi Asiya ölkələri Malay arxipelaqı və H ind-Ç in yarım adasm da yerləşir. Tərkibinə İndoneziya, Myanma, Tailand, Malayziya, Vyetnam, Filippin, Laos, Kamboca, Bruney, Sinqapur, Timor-Leşti daxildir. İCM -nin əsas xüsusiyyəti H ind və Sakit okeanları arasında, m ühüm nəqliyyat yollarının (Malakka, Zond boğazları) qovşağında yerləşməsidir. Yaponiyaya yaxınlıq və əlverişli İCM bu region ölkələrinin sürətli inkişafına səbəb olmuşdur. Dövlət quruluşuna görə Tailand, Malayziya, Kamboca və Bruney monarxiya, qalanları isə respublikadır. Əhalinin etnik tərkibi mürəkkəbdir. Yerli dövlət dillərindən başqa ingilis dili işgüzar və elmi dil kimi qəbul edilmişdir. Əhalinin 2/5-si islam, 2/5-si buddizm , qalam digər dinlərə sitayiş edir. Əhalinin sıxlığı böyükdür (bəzi yerlərdə 600, Yava adasında 3000 nəfərə yaxm). Urbanizasiyanın səviyyəsi aşa ğıdır 30-35% (şəhər-dövlət Sinqapurda 100%-dir). Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin əksəriyyəti təsərrüfatın inkişafında xeyli nailiyyət əldə etmişdir. Emaledici sənaye (metallurgiya, neft emalı, elektrotexnika) Sinqapur, Malayziya, Filippin, Tailand, İndoneziyada sürətlə inkişaf etmişdir. ASEAN ölkələri beynəlxalq əmək bölgüsündə, hətta İEÖ-lərlə rəqabət aparırlar. Bu ölkələrin iqtisadi inkişafına təsir edən amillər: 1. TM K-larm kapitalının iqtisadiyyata cəlb edilməsi; 2. Əlverişli İCM;

3. Geniş əmək resurslarına malik olması; 4. Yaponiyanın hərtərəfli kömək göstərməsi. Cənub-Şərqi Asiya ölkələri böyük xammal bazasma malikdir; kömür, dəm ir (Vyetnam), qalay, volfram, boksit, sürmə, xromit, neft-qaz (İndo neziya, Malayziya, Myanma, Bruney), qiymətli metallar, meşə, hidroenerji. Emaledici sənayedə yüngül, yeyinti, neft emalı üstünlük təşkil edir. Təbii şərait kənd təsərrüfatı üçün əlverişlidir. İqlim bütün ilboyu m əhsul yetişdirməyə imkan verir, torpaqlar m ünbitdir. Kənd təsərrüfatında bitkiçilik (çəltik, paxlalı bitkilər, qarğıdalı, batat, təbii kauçuk-heveya - Malayziya, şəkər qamışı, ədviyyat, çay, qəhvə) üstündür. Tailand və Vyetnam iri çəltik ixracatçılarıdır. Heyvandarlıq zəif inkişaf etmişdir. Balıq ovu ətə olan tələbatı ödəyir. Dəniz nəqliyyatı həm xarici, həm də daxili daşım alarda m ühüm rol oynayır. Avtomobil və dəm iryolu nəqliyyatı yerli əhəmiyyətə malikdir. Aviasiya beynəlxalq əhəmiyyətli nəqliyyat növüdür.

Cənub-Qərbi Asiya ölkələri (Ön Asiya, yaxud Yaxın və O rta Şərq də adlandırılır) əlverişli İCM və zəngin neft ehtiyatlarına m alikdir. İslam, iudaizm və xristian dinlərinin "beşiyidir". İC M -nin əsas cəhətləri 3 qitənin qovşağında, m ühüm hava və su yollarının kəsişdiyi yerdə olm asıdır. Siyasi cəhətdən dünyanın ən narahat regionlarından biridir. Region aşağıdakı subregionlara bölünür: OrtaŞərq (İran s və Əfqanıstan), Qafqaz ölkələri (Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Rusiya), Ərəb ölkələri, Türkiyə, İsrail, Kipr. Region əhalisinin 80% -ni türk, ərəb və farslar təşkil edir. Ə halinin təbii artım ı hər 1000 nəfərə, 28-30 nəfərdir. İslam ın m üqəddəs m ərkəzləri Məkkə, M ədinə (Səudiyyə Ərəbistanı), Kərbala, Nəcəf (İraq), M əşhəd, Q um (İran), M əzari Şərif (Əfqanıstan), Q üds (İsrail) bu regiondadır. Əhalinin yerləşməsi qeyri-bərabərdir (dəniz sahillərində, çay vadilərində sıx, başqa

yerlərdə seyrəkdir). U rbanizasiyanın səviyyəsi nisbətən yüksəkdir (Əfqanıstan, Oman, Yəmən istisnadır). Region ölkələri sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi, təsərrüfatın sahə strukturu, milli, mədəni, siyasi xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Sənayenin inkişafı üçün təbii resurslarla (neft və qaz, xromit, xörək duzu, təbii kükürd, fosforit, dəmir, mis) təm in olunm uşdur. Emaledici sənaye sahələrindən neft və qazm emalı və bununla bağlı sahələr daha yaxşı inkişaf etmişdir. M aşınqayır m anın inkişaf səviyyəsinə görə İsrail, Türkiyə, İran, Qafqaz ölkələri fərqlənir. Yüngül sənaye (toxuculuq, xalçaçılıq) dünya bazarına məhsul çıxarır. Səhra və yarım səhra landşaftı suvarm a əkinçiliyi, köçəri heyvandarlığın inkişafına səbəb olmuşdur. Dənizsahili ensiz zolaqlar kiçik sahə tutsa da, subtropik rütubətli iqlimə malik olduğu ü çü n turizm in inkişafında m ühüm rol oynayır. Kənd təsərrüfatında m əhsuldarlıq aşağıdır. Quraq ölkələrdə heyvandarlıq m ühüm rol oynasa da, bütövlükdə regionun kənd təsərrüfatında bitkiçilik üstündür. İstehlak bitkiləri (taxıl, tərəvəz) başlıca yer tutur, həm çinin üzüm , pambıq, xurm a və s. becərilir. Xarici iqtisadi -■ əlaqələrdə dəniz, daxili yükdaşım ada avtomobil, həm də boru kəməri m ühüm rol oynayır. ixracatda neft və neft məhsullan, mayeləşdirilmiş qaz, əlvan metal, yüngül sənaye və kənd təsərrüfatı məhsulları, idxalda sənaye məhsulları üstündür. Asiyanın ərəb ölkələri - Səudiyyə Ərəbistanı, Yəmən, İraq, Oman, Suriya, İordaniya, BƏƏ, Küveyt, Qatar, Livan, Bəhreyndir. Əhalinin 4/5-ü İraq, Səudiyyə Ərəbistanı, Yəmən, Suriyada cəmlənmişdir. Milli azlıqda qalan xalqlardan kürdlər (İraq, Suriya) üstünlük təşkil edir. Son illər mühacirətlə bağlı İran körfəzi ətrafında milli tərkib mürəkkəbləşib. Küveyt, Bəhreyn, Qatar kimi ölkələrdə m ühacirlər ölkə əhalisinin 70-80%-ni təşkil edir, bu isə yerli və gəlmə problemi yaradır. Livan və Suriyadakı bəzi ərəblər xristianlığa, qalanı islama etiqad edir. Əhalinin təbii artımı yüksəkdir.

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

Küveyt, Bəhreyn, Qatar, BƏƏ-də əhalinin 90%-i şəhərlərdə yaşayır. İran körfəzi ətrafı ərəb ölkələri 70-ci illərin enerji böhranından istifadə edərək, iri infrastruktur sahələri və sənaye müəssisələrini yarada bilmişlər. Bu ölkələr qısa m üddətdə nəinki ərəb və m üsəlm an aləmində, həm də dünyada nüfuzlu qüvvəyə çevrilmişdir. Güclü m aliyyə-iqtisadi potensiala malik bu ölkələrin qərb ölkələrində kapital qoyuluşu 400 m ilyard dollara çatmışdır. Ərəb ölkələrinin əksəriyyətinin təbü şəraiti kənd təsərrüfatı üçün əlverişsizdir. Yalmz Aralıq dənizi sahilində, Ərəbistan yarım adasının cənubunda, M esopotamiyada müxtəlif bitkilərin yetişdirilməsi üçün əlverişli şərait var. Xurma plantasiyaları geniş yayılmışdır. Yeraltı sulardan istifadə etməklə əkin sahələri (sitrus, tərəvəz, gül, çiyələk) genişlənir, Səudiyyə Ərəbistanı hətta taxıl ixrac edir. Dağlıq ərazilərdə davar, qaramal, İraqm cənubunda camış saxlanılır. Balıqçılıq və m irvari çıxarılması m üəyyən rol oynayır. Sənayedə

304

neft və

qaz

hasilatı

(Səudiyyə

Ərəbistanı, İraq, Küveyt, BƏƏ, Bəhreyn; Qatar qaz ehtiyatına görə dünyada 4-cüdür) və emalı, neft-kim ya aparıcı yer tutur. İES-lər alüm inium istehsalı üçün geniş imkanlar açır. İran İslam Respublikası m ürəkkəb milli etnik tərkibə malikdir. Ölkədə 40-dan çox xalq yaşayır: azərbaycanlı, fars, kürd və s. sayca üstündür. Urbanizasiyanın səviyyəsi nisbətən yüksəkdir -52%. inzibati cəhətdən 24 ostan və bir paytaxt m ahaldan ibarətdir. İran neft-qaz, dəmir, köm ür və s. ilə zəngindir. Əsas sənaye sahələri neft və qazm hasilatı və emalı (Abadan, Tehran, Məşhəd), metallurgiya (İsfahan), maşmqayırma, yüngül (xalçaçılıq və sənətkarlıq) sənayedir. Təbii şərait kənd təsərrüfatm ın inkişafı üçün az əlverişlidir: relyef dağlıq, iqlim qurudur (Xəzər sahilindən başqa). Kənd təsərrüfatı m əhsullarının böyük hissəsini bitkiçilik ( pambıq, kənaf, tütün, çəltik, buğda, çay, şəkər qamışı, xurma, əncir, püstə) verir. Əkinlər çay vadiləri boyu yerləşir. Heyvandarlıqda davar saxlanması üstündür.

Daxili əlaqələrdə avtomobil, xarici əlaqələrdə dəniz nəqliyyatı üstündür. Dünya bazarına neft və neft məhsulları, qaz, metal, yuyucu maddələr, dəri, xalça, quru meyvə çıxarır. İdxalda meşə materialları, hazır sənaye malları, m aşm və avadanlıqlar əsas yer tutur. Qafqaz dövlətləri Qara və Xəzər dənizləri arasındakı bərzəxi tutur. Tərkibinə RF-nin cənubu, Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan dövlətləri daxüdir. Fiziki-coğrafi cəhətdən Asiyaya aid edilir. İCM -nin əlverişli cəhətləri: A vropadan Asiyaya gedən yollar qovşağında olması, dəniz əlaqəsi imkanları və s. Təsərrüfat sahələrinin inkişafı təbii şəraitdən və yerli xam m aldan (neft, qaz, kömür, dəmir, əlvan metallar) asılıdır. Gürcüstan dağlıq ölkədir. Təbii sərvətləri m anqan (Çiaturi), köm ür (Tkibuli, Tkvarçeli), əlvan metallar, hidroresurslar və s. Tərkibinə Abxaziya, A canstan və Cənubi Osetiya milli bölgələri daxildir. Sənayedə qara metallurgiya, maşınqayırma, kimya, yeyinti sahələri fərqlənir. Kənd təsərrüfatı subtropik əkinçilik, üzüm çülük, meyvəçilik (çay, naringi), heyvandarlıqda qoyunçuluq və donuzçuluq əsas yer tutur. K urort-turizm imkanları genişdir. Dəmiryol və dəniz nəqliyyatı iqtisadi əlaqələrdə m ühüm rol oynayır (şəkil 180).

§28.

Afrika ölkələri Afrika qurunun 1/5-ni tutur, burada 50-dən çox m üstəqü dövlət yerləşir. O nlardan CAR İEÖ, Tunis YSÖ-lər qrupuna daxildir. Dövlət quruluşuna görə Mərakeş, Leseto və Svazilend monarxiya, inzibati-ərazi quruluşuna görə CAR, Efiopiya, Tanzaniya, Komor adaları və Nigeriya federativ, qalanları unitar respublikadır. Sonuncu müstəmləkə (Namibiya) 1990-cı ildə müstəqillik əldə edib (şəkil 181). Afrika iqtisadi cəhətdən dünyanın ən geridə qalmış regionudur. Əhalinin etnik tərkibi m ürəkkəbdir. Afrika əhalisi sürətlə artır: 1950-2005-ci illər ərzində o, 4 dəfə artmışdır. İllik təbii artım 3% -dir. Əmək resursları ilə artıqlaması ilə təm in olunsa da, ixtisaslı kadrlar çatmır. Əhalinin sıxlığı qeyri-bərabərdir: sahil bölgələri, Nil vadisində yüksək, səhra və tropik meşələrdə seyrəkdir. Əhalinin 2/3-si kənd təsərrüfatında çahşır. Urbanizasiyanın səviyyəsi aşağıdır - 30%. Kənd yerlərində kiçik kəndlər üstündür. İqtisadiyyatda kənd təsərrüfatı m əhsulları istehsalı və hasilat sənayesi üstündür. Afrika ərazisinin böyük hissəsi tropik və subtropik qurşaqda yerləşir. Yağıntının qeyri-bərabər (100 m m -dən 10000 m m -ə qədər) və il ərzində qeyri-bərabər düşm əsi kənd təsərrüfatı üçün çətinlik yaradır. Çaylardan (Nil istisnadır) təsərrüfatda zəif istifadə olunur. Torpaqların çoxu m əhsuldar olsa da, düzgün suvarm a apanlm am ası nəticəsində sıradan çıxır. Əksər ölkələrdə kənd təsərrüfatı m əhsulları istehsalının arüm sürəti əhalinin artım ından geri qalır. Kənd təsərrüfatının əsas sahəsi əkinçilikdir (65-80%). Ölkələrin çoxunda m onokultur (bir bitki növünün əkini) istehsal xarakterdir. Afrikanın şərqində qəhvə, qərbində kakao, şim alımda xurm a əkilir. Kauçuk yığımına görə Liberiya, KDR, Nigeriya, M adaqaskar, pam bıq yığım ında MƏR və Sudan 305

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

ifanqfarnıiir. fSeyvaradaıriııq zəif inkişaf etmişdir. Əksər Afraka ölkələri ərzağa olan tələbatı ödəmir. A frika faydalı qazıntılarla zəngindir. Şimali və (Qəribi Afrika (Liviya, Əlcəzair, Misir, Nigeriya) neft W9 qaz; QariM, ŞiimaMvə Ekvatorial Afrika (Liberiya,

►

Mərakeş, M avritaniya, Qvineya, Qabon) dəmir; Qabon və Nigeriya m anqan və uran; Qvineya və Kamerun boksit; KDR və Zambiya mis; CAR almaz, qızıl və platin tədarükçüləri kimi çıxış edir. Qitə ərazisinin 10%-i tropik meşələrlə örtülüdür (Qabon, KDR, Konqo). Afrikanın əksər ölkələrində İSTİFADƏ OLUNAN TORPAQLAR

L<$SABOrf£ 1

Şəkil 181. Afrika ölkələri.

| 1 Becərilən torpaqlar və vahələr r-—I Otlaqlar, becərilən torpaq sa■ • hələrı ilə Meşələr, becərilən torpaq sahələri ilə i---- 1 Az istifadə olunan və istifa1---- 1 də olunmayan torpaqlar

Annaba

Kasablafika -Satlım

Əd-Oammamj SjytlYAD !

'S Ə D D İ YYƏ ƏRƏBİSTANI WUAKŞOT

stfAMEV 5aiiena konakrT

3RKƏZİ ~ CPRİKA tES Püni.lKASI

U0NR0VİY1

UBREVlt

I0A0IŞ0-

CONQl

QABON

SÄDl MOK

(AVRO İl Mombasa

KapintU

»°l DOOOMJC* Tanqanika, g.

‘ Darvssalam

CUANDA

Antstrapina

BQJSVAN;

QABOROHB

Ukhrii

Madaqaskar a. 'Durban

London Keypfavnl 'P ori-E lizabet'

306

hasilat sənayesi, xüsusilə İEÖ-ləri m araqlandıran xammal hasilatı üstünlük təşkil edir. Emaledici sənayenin strukturunda yüngül və yeyinti sənayesi başlıca yer tutur. Ağır sənaye bir neçə ölkədə (CAR, Tunis, MƏR, Əlcəzair, Mərakeş, Nigeriya, KDR və s.) inkişaf etmişdir. Dəmiryol xətləri hasilat və kənd təsərrüfatı rayonlarım ixracat limanları ilə birləşdirir. Aralıq dənizini Qvineya körfəzi ilə birləşdirən Transsəhra və A tlantik-H ind okeanlarım birləşdirən Laqos-M ombasa avtom agistrallarmm böyük əhəmiyyəti var. Boru kəməri və dəniz nəqliyyatının rolu böyükdür. Ən iri limanlar Keyptaun, isgəndəriyyə, Dakar, Kasablanka və s.-dir. Regionun ixracat m əhsulları xammal (neft və qaz-Nigeriya, Liviya, Əlcəzair; m is-Zam biya və KDR; dəm ir filizi-Liberiya və Mavritaniya; uran-N igeriya və Qabon) və kənd təsərrüfaü m əhsulları (qəhvə, kakao, pambıq, zeytun yağı, sitrus bitkiləri və s.), idxal m əhsulları maşm, avadanlıq və ərzaqdır. Daxili fərqlərinə görə Afrikam şərti olaraq 5 regiona ayırm aq olar: Şimali Afrika, Qərbi Afrika, Mərkəzi Afrika, Şərqi Afrika, Cənubi Afrika. Şimali Afrika - Aralıq dənizi ölkələri, Sudan və M avritaniyam birləşdirir, Ərəb ölkələrini təşkil edirlər. İCM -nin əsas xüsusiyyətləri Aralıq dənizi ilə əhatə olunması, Süveyş kanalının buradan keçməsi, Avropa və Cənub-Qərbi Asiya ölkələrinə yaxınlıqdır. Səhra və yarım səhralar böyük ərazi tutur. Vahələrdə xurm a (sakinlərin çörəyi və gəlir mənbəyidir), Atlas dağlıq ərazisi və Nil vadisində buğda, pambıq, qarğıdalı, zeytun, üzüm , sitrus bitkiləri 'əkilir. H eyvandarlıq qoyunçuluq və dəvəçiliklə təmsil olunur. Sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə Afrikanın qabaqcıl regionudur.

(əhalisinin sayma görə Afrikada I-dir.) iri neft ixracatçısıdır. Mərkəzi Afrika ölkələri ekvatorun hər iki tərəfində yerləşir. M əşhur "mis qurşağı" (KDR-nın şimal-şərqi) buradadır. Region manqan, uran, dəmir, neft, meşə, hidroresurslarla zəngindir. KDR istisna olmaqla, b ütün ölkələr geri qalmış iqtisadiyyata malikdirlər. İxracat əhəmiyyətli bitkilər qəhvə və kakaodur. Şərqi Afrika ölkələrinin əksəriyyəti H ind okeanı sahillərində yerləşir. Mineral resurslarla zəif təm in olunm uşdur. Zam biyada mis qurşağı rayonu regionun iri sənaye rayonudur. Digər ölkələrdə kənd təsərrüfaü m əhsullarının ilkin emalı, yüngül və yeyinti sənaye sahələri nəzərə çarpır. Dünya bazarm a qəhvə (Efiopiya, Keniya, Uqanda), çay (Keniya), pam bıq və sizal (Tanzaniya, Uqanda, Keniya), dəri xammalı (Efiopiya, Tanzaniya) və s. çıxarır. Cənubi Afrika ölkələri H ind və Atlantik okeanları arasm da yerləşir. İEÖ qrupunda olan CAR bu regiondadır. Mineral resurslarla (qızıl, platin, almaz, dəmir, kömür) CAR və Zimbabve zəngindir. H eyvandarlıqda qaragül qoyunçuluğu, bitkiçilikdə qarğıdalı və buğda seçilir.

Qərbi Afrika Atlantik okeanı sahillərində nisbətən əlverişli İCM -yə malikdir. O nun şimal və cənubu arasm da xeyli fərq var: şimal quraq, cənub rütubətli mövqedə yerləşir. Hidroenerji əhəmiyyətli çoxlu çaylar var. İqtisadiyyatında kənd təsərrüfaü əsas yer tutur. Kakao (Qana, Kot-d'İvuar, Nigeriya), yer fındığı (Seneqal, Niger, Qambiya), palm a yağı (Nigeriya) istehsalına görə dünyada fərqlənir. "Afrika Hindistam" adlandırılan Nigeriya 307

§31 .

Latın Amerikası (LA) ölkələri LA Amerika qitəsində ABŞ-dan cənubda yerləşən 33 ölkəni, 15 asılı ərazini birləşdirir. Region əhalisinin böyük əksəriyyəti rom an (latın) dil qrupuna aid ispan (62%), portuqal (34%) və fransız dilində danışırlar. Buna görə region Latın Amerikası adlandırılır. Bu ölkələrin əksəriyyəti XIX əsrdə müstəqillik əldə etmişdir. Müstəqilliyin uzun yolunu keçmiş bu ölkələrdə sosial-iqtisadi inkişafın yüksək səviyyəsi (Asiya və Afrikanın İOÖ ilə müqayisədə) özünü göstərir. Lakin bu ölkələr də, digər İOÖ kimi, İEÖ-in xammal tədarükçüsü rolunda çıxış edirlər (şəkil 182). Regionun İCM -nin başlıca xüsusiyyəti Atlantik və Sakit okeanları arasm da yerləşməsi, ABŞ-a qonşu olmasıdır. inzibati-ərazi quruluşuna görə Meksika, Braziliya, Argentina Venesuela, Sent-Kits və Nevis federativ, qalanları unitar dövlətlərdir. Əhalisi yerli (hindu) və gəlmə (Avropadan, Afrikadan, qismən Asiyadan) xalqlarm qarışması nəticəsində formalaşmışdır (metis=avropalı+hindu; mulat=avropah+zənci; sambo=zənci+hindu). Argentina, Uruqvay, Çilidə (köçürmə ölkələr) avropalılar, Boliviya və Qvatem alada hindular üstünlük təşkil edir. Əhalinin illik təbii artımı böyükdür - 2%. Əhalinin dinam ikasının 3 başlıca xüsusiyyəti var: 1. M üstəmləkələşdirmə dövründə hinduların qırılması; 2. Müstəqillik dövründə kütləvi m ühacirətlə bağlı artım; 3. II dünya m üharibəsindən sonra sürətli təbii artım. Urbanizasiyanın səviyyəsinə görə (70%; əsasən "yalançı urbanizasiyanın" hesabma) digər İOÖ 308

regionlarından öndədir. Əhalisinin sayı 10 mln. nəfərdən çox olan Mexiko, San-Paulu, Buenos-Ayres "dünya şəhərləri" sırasma daxüdir. Son dövrlər sənayenin payı milli gəlirdə xeyli artmışdır. Bu cəhətdən Argentina, Braziliya, Meksika, Çili, Venesuela, Kolumbiya və Peru daha aydm seçilir. Regionun sənaye istehsalının 2/3-si Argentina, Braziliya və M eksikanın paym a düşür. Latın Amerikası dünya təsərrüfatının "xəzinəsi" adlanır. Zəngin təbii resurslara malikdir: neft-M eksika və Venesuela; təbii qaz-Boliviya, Venesuela, Argentina; kö m ü r- Kolumbiya; uran-Braziliya; hidroresurslar-Braziliya, Paraqvay; dəmir-Braziliya, Venesuela, Çili, Meksika; boksit-Qviana yaylası, Yamayka; m is-A nd ölkələri; qalay- Boliviya, meşə və s. Ənənəvi sənaye sahələrinin (yüngül və yeyinti) payı azalsa da, əksər ölkələrdə, bu sahələr hələ də üstündür. Yeyinti sənayesi m əhsulları ixracat əhəmiyyətlidir (ət-Argentina, Uruqvay, Braziliya; şəkər-Braziliya, Kuba, Peru, Meksika, Mərkəzi Amerika və V est-H ind ölkələri). Sənaye istehsalının böyük hissəsi dəniz sahilində, paytaxt və iri portlarda təmərküzləşmişdir. Regionun şim aldan cənuba böyük məsafədə (şimal tropik-cənub mülayim) uzanm ası təbii şəraitin rəngarəngliyinə səbəb olur, kənd təsərrüfatının çoxsahəli inkişafına im kan verir. M əhsuldar torpaqlara malik La-Plata ovalığı (pampa) xüsusi seçilir. Regionda kənd təsərrüfatının başlıca sahəsi əkinçilikdir - m əhsul dəyərinin 2/3-si bu sahənin paym a düşür. Əmtəəlik (ixracat) bitkilər: qəhvə, kakao, banan, şəkər qamışı, pambıq, qarğıdalı, buğda; həm çinin heyvandarlıq m əhsulları (ət, süd məhsulları); yerli istehlak məhsulları: maniok, kartof, yağlı və paxlalı bitkilər, tərəvəz və s. Pam pada buğda və qarğıdalı əkilir, qoyunçuluq, ətlik və südlük m aldarlıq inkişaf edir. Brazüiya, Kolumbiya, Qvatemala, Salvador, Kosta-Rika, Haitidə qəhvə, Ekvador, H onduras və Panam ada banan, Qayana, Kuba və Dominikanda şəkər qamışı, Peru və N ikaraquada pam bıq ixracat əhəmiyyətlidir. Nəqliyyatın zəif inkişafı sosial-iqtisadi inkişafı ləngidən səbəblərdən biridir. Başlıca quru yol nəqliyyatı avtomobildir. Boru kəməri nəqliyyatı

sürətlə inkişaf edir. Xarici ticarətdə dəniz nəqliyyatı həlledici rol oynayır. H ava nəqliyyatı zəif mənimsənilmiş daxili rayonlara xidmət edir. Meksika Birləşmiş Ştatlarının İCM -nin əsas xüsusiyyəti ABŞ-la qonşuluq, Sakit və Atlantik

okeanlarına çıxışın olmasıdır. Relyefi dağlıqdır, ölkə əhalisinin 70%-i okean səviyyəsindən 1000 m yüksəkdə yaşayır. T əsərrü fata ərazi üzrə yerləşməsində uyğunsuzluq-em aledici sənaye m əhsullarının 3/5-nün m ərkəz rayonda

◄

Şəkil 1|2. L a ta Amerikası ölkələri.

i--- i Otlaqlar, bacarilan torpaq ta1--- I helenile m

Masalar, becerilen torpaq *aheləri ile |— | Az istlfada olunan va istifada 1--- ' olunmayan torpaqlar

wgm DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

yerləşməsidir. Ölkə energetika resurslan ilə - neft, qaz, həm də əlvan metal (gümüş, qurğuşun, mis, m anqan ilə zəngindir. Kənd təsərrüfatında əsas ərzaq bitkisi qarğıdalıdır. Buğda, qəhvə, pambıq, paxlalı bitkilər, şəkər çuğunduru və s. becərilir. Beynəlxalq turizm ölkəyə böyük gəlir gətirir. Mərkəzi Amerika Şimali və Cənubi Amerika arasm da əlverişli İCM-yə malikdir. Panama kanalı burada yerləşir, iqtisadiyyatda kənd təsərrüfatı əsas yer tutur. M ərkəzi Amerika banan və qəhvə plantasiyalarının ən iri regionlarm dandır ("Banan respublikaları" adlanır). V est-H ind Karib dənizi hövzəsində adalar regionudur. Burada 13 m üstəqil dövlət, 13 asılı ərazi var. İCM -nin əsas cəhətləri Şimali, Mərkəzi və Cənubi Amerika qovşağında, ABŞ və Panama kanalının yaxınlığında, beynəlxalq ticarət yollarının qovşağmda yerləşməsidir. Region adalarm m başlıca zənginliyi onun gözəl təbiətidir. Kənd təsərrüfatı üçün əlverişli aqroiqlim şəraiti qəhvə, banan, tütün, şəkər qamışı və s. becərməyə imkan verir. Mineral resurslardan boksit (Yamayka və Haiti), neft və qaz (Trinidad və Tobaqo), nikel, kobalt, dəmir, m anqan (Kuba) var. Region gözəl çimərlikləri, m ənzərəli landşaftı, daim i yayı ilə turizm in ən iri rayonlarından birinə çevrilmişdir. Regionun ən inkişaf etmiş ölkəsi Yamayka, ən geri qalam Haitidir. Cənubi Amerikanın şim al-şərqi Qviana yaylası və Atlantik okean sahilində yerləşir (Qayana, Qviana, Surinam). Ərazinin 80%-i meşələrlə örtülüdür. Zəngin boksit resurslarına malikdir. Braziliya Federativ Respublikası sahəsi və əhalisinin sayma görə dünyada V yeri tutur. Ölkə geniş ərazi, su və meşə (ərazinin 2/3-si) resurslarma, m əhsuldar torpaqlara, dəmir, manqan, boksit ehtiyatlarına malikdir. Neft resurslan çatışmır, alternativ enerji olaraq şəkər qam ışm dan alm an spirtdən (avtomobillərdə) istifadə edilir. İqtisadiyyatının dinam ik inkişaf edən sahəsi sənayedir. Maşınqayırma, neft-kim ya, qara metallurgiya yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Ölkə ərazisi iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə iki hissəyə ayrılır: Ölkənin "iqtisadi ürəyi", "ölkə içərisində ölkə" sayılan San-Paulu Rio-de-Janeyro - Belu-Orizonti üçbucağı Avropa 310

səviyyəli hissə; Afrika ölkələri səviyyəsində olan şim al-şərq hissə. San-Paulu ştatı ərazinin 3%-ni tutur, burada ölkə əhalisinin 1/5—i, ixracat m əhsullarının 2/5-si təm ərküzləşm işdir. Ölkədə yaşayan 1 m ln yaponun 800 mini buradadır. Braziliyanın kənd təsərrüfatında iri kapitalist təsərrüfatı üstündür. Xarici bazar üçün qəhvə, kakao, şəkər qamışı, soya, portağal, banan, ananas becərilir. Amazon hövzəsi zəif mənimsənilmişdir. La-Plata hövzəsi ölkələri əsasən subtropik və mülayim qurşaqda yerləşir. Cənub yarim kürəsində ən iri m əhsuldar torpaqlar - pam pa buradadır. Argentina və Uruqvayın dənizsahili mövqeyi ixrac əhəmiyyətli taxılçılıq və heyvandarlığın inkişafına təsir etmişdir. Son illərdə metallurgiya, m aşınqayırma və kimya sənayesinin inkişafı Argentinam IEÖ səviyyəsinə yaxınlaşdırmışdır. Uruqvayda kənd təsərrüfatı (heyvandarlıq), yüngül yə yeyinti sənayesi inkişaf etmişdir. Paraqvay qitədə ən geridə qalan ölkələrdəndir. Son vaxtlar ABŞ, Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiyanın dünya bazarına kənd təsərrüfatı m əhsulları çıxarması bu regionun durğunluğuna səbəb olur. A nd ölkələri Sakit okean boyunca yerləşir. Boliviya və Çilidən başqa bütün ölkələr "3 təbii m ərtəbədən" ibarətdir: 1. ensiz sahil zolağı; 2. yüksək dağlıq; 3. A nd dağlarının Şərq yamacı, tropik çayların hövzəsi. Region ölkələrinin iqtisa diyyatında hasilat sənayesi m ühüm əhəmiyyət kəsb edir (Venesuelada neft, Çili və Peruda mis, Boliviyada qalay). Tropiklərdə qəhvə, banan, şəkər qamışı plantasiyaları inkişaf etdirilmişdir. Peru balıq ovuna görə dünyada qabaqcıl yerlərdən birini tutur. Regionda Venesuela qabaqcıl, Boliviya və Ekvador geridə qalmış ölkələrdir.

konstitusiyalı monarxiyadır. İnzibati bölgüyə görə 6> ştat (Yeni Cənubi Uels, Viktoriya, Kvämriemd, Cənubi Avstraliya, Qərbi Avstraliya, Tasmaniya), Şimal və paytaxt ərazilərimdən ibarət federaöv dövlətdir (şəkü 183).

§32 .

Avstraliya və Okeaniya Bu region digər regionlardan uzaqda yerləşir. Regiona daxil olan Avstraliya ittifaqı və Yem Zelandiya İEÖ, qalanları (Papua-Yeni Qvineya, Tonqa, Tuvalu, Fici, N auru, Solomon adaları. Qərbi Samoa, Vanuatu, Kiribati, Marşall Respublikası, M ikroneziya Federasiyası) İOÖ qrupuna daxildir. Okeaniya adalarının landşaft gözəlliyi beynəlxalq turizm in inkişafına səbəb olm uşdur. Əhali əsasən kənd təsərrüfatı və balıqçılıqla m əşğuldur, ixracat əhəmiyyətli hind qozu, ananas, şəkər qaımşı, banan, araxis yetişdirilir. Sənaye yalnız bitkilərim ilkin emalı və hasilat (nikel, mis) ilə təm sil ohımur. Avstraliya İttifaqı yeganə ölkədir kl, bütüm m ateriki tutur. Dövlət quruluşuna görə foruma!

Əhalisi yeri! (aborigen) v ə gəlmə mtühasdrferdəm ibarətdir. Təbiä atrtem h ə r 100® nəfərə 7 məfərdir.. O rta SDdıq 1 krnf-də 2,1 nəfərdir. Vubmmzsssssfmm səviyyəsi yüksəikdiir — 8<Ä>. W şəhərləri SasSmey, Melbuımdur. Avstraliya İttifaqının geniş ərazisi, zəngin resursları (bokrif, dənmir, körmür, msm, rsadir metallar, təbii qaz), mühacirlərin və xarici kapitalın axıb gəlm əri iqtisadiyyatam inkişafı üçüm sUverfşffi imkan yaratm ışdır. Ölkə iqtisadiyyata ikili xarakter daşıyın adambaşıma düşəm miM gah®, əmək məhsuldarlığı, enerji təchizata, urbanizasiyanın səviyyəsi v ə s. görə İEÖ, dü n y a bazarına çıxardığı; m əhsula (xammal v ə kənd təsərrüfata məhsulları:), təsərrüfatam coğrafi msərazərərimə gprə fü O xarakterimə uyğumdur. ÖÜkə XX əsrə "qoyunllsm ı belimdə"' daxil dlsa da, imdi hasilat, metallurgiya, m aşm qayırm a, yeyimfi səmayerimə görə fərqlənir. ◄

& sqlomon\

tkr&ƏNtZt

Şəkil 183. Avriraffiya.

Luizladaarx.

Bsmptonrifi

ıb tropiki Sahesi: 9 000 000 kv.km

Deniz səviyyəsindən ən yüksək nöqtəsi: Kostyuşko d. 2 228 m Dəniz səviyyəsindən ən alçaq nöqtəsi:

;ş»$aWS

E yr gölü -16 m

Materikin şimat ucqar nöqtəsi: York bumu Materikin cənub ucqar nöqtəsi: Cənub-Şərq bumu Materikin qərb ucqar nöqtəsi: Stip-Poynt bumu Materikin şərq ucqar nöqtəsi: Bayron bumu 9 n uzun çay: Murrey (Darlinq ilə), 3 490 km Ən böyük göl: Eyr, 15 000 kv. km

Miqyas 1:35 000 000 360

350

700

10<50

^JA'SM 'D &N12tanW S kttay (fnberra ,

$S&)

boğazı'

C ənubi A v stı Conub b-nu

1400, km

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

Kənd təsərrüfatında qoyunçuluq (175 mln. baş, yun istehsalı - 0,8 mln. ton), buğda və şəkər istehsalı beynəlxalq ixtisaslaşmış sahələrdir. Sahilboyundan uzaqlaşdıqca kənd təsərrüfatının intensivliyi azalır. Daxili yük və sərnişin daşım alarda dəmiryol və avtomobil, xarici əlaqələrdə dəniz və hava nəqliyyatı m ühüm rol oynayır. Daxili fərqlərinə görə "köhnə" (Cənub-Şərq) və "Yeni" (Qərb) rayonlara ayrılır. "Köhnə" yüksək inkişaf etmiş sənaye rayonudur.

Bəşəriyyətin qlobal problemləri Bütün bəşəriyyəti narahat edər dünya əhəmiyyətli məsələlər qlobal problem lər adlanır. M üasir dövrdə m ühüm qlobal problem lər bunlardır: 1. Tərkisilah və dünyada sülhün qorunub-sax lanması; 2. Ekoloji problemlər; 3. Demoqrafik problemlər; 4. Ərzaq problemi; 5. Energetika və xammal problemi; 6. Keçmiş m üstəmləkələrin iqtisadi geriliyinin aradan qaldırılması; 7. Dünya okeanı problemləri.

312

TÜRK DÜNYASI ÖLKƏLƏRİNİN COĞRAFİYASI

W Bm

I Fəsil TƏSƏRRÜFATIN ƏRAZİ TƏŞKİLİNƏ TƏBİİ AMİLLƏRİN TƏSİRİ

məkan, adət-ənənə baxım ından bir-birinə bağlı olan xalqlar və dövlətlərin m əcm usudur. Dil və m ənşə baxım ından türklər 4 qola bölünür: Oğuz (Türkiyə türkləri, azərbaycanlılar, qaqauzlar, türkm ənlər, türkm anlar, Axıska türkləri, Krım tatarları və s.); Qıpçaq (qazaxlar, qaraqalpaqlar, kumıklar, qırğızlar, altaylar, noqaylar və s.); Uyğur ( özbəklər, salairlər, sarı uyğurlar, tuvalılar, şorlar, kom asin-tobollar, Baraba tatarları, çulım tatarları, kum andılar, kızıllar, xakaslar və s.); Bulqar (tatarlar, başqırdlar, qaraçaylar, karaimlər və s.). Türk xalqlarım xüsusiyyətlər:

birləşdirən

üm um i

oxşar

1. Dil ümumiliyi; 2. Şifahi xalq ədəbiyyatı (ədəbi həyat - "Dədə Qorqud", "Oğuz Xaqan", "Koroğlu", "Manas"); 3. El sənəti; 4. Tarixi-coğrafi məkan (Saxa-Yakutiyadan Kiçik Asiya və Balkanlara qədər); 5. Adət-ənənə;

§ı.

Türk dünyası anlayışı. Türk xalqları. Türk dövlət və qurumları

6. Oxşar toponimlər. Tarixin müxtəlif m ərhələlərində bəzi türk dövlətləri Avrasiyada geniş əraziləri tutm uş, Afrikanın şimal hissəsini zəbt etmişlər. Hazırda türk xalqlarının bəziləri müstəqil dövlət qurmuş, bəziləri m üəyyən dövlət daxilində m uxtar qurum lar yaratmış, bəziləri isə heç bir özünüidarə hüququna malik deyil və müxtəlif dövlətlərin ərazisində yaşayır.

Türk dövlətləri Müstəqil türk dövlətləri

Ümumi mənşə, folklor, adət-ənənə, dil cəhətdən eyni kökə malik olan türk xalqları Altay dil ailəsinə daxildir. Qədim Çin mənbələri türk tayfalarının b.e.ə. II minillikdə m övcudluğu haqqm da məlumat verir. Türklərə aid olan ilk yazılı abidələr b.e.ə. V yüzilliyə (Alma-Ataran 50 km -də "A ltun geyimli adam ın məzarı") və eramızın VII əsrinə (Orxon-Yenisey, Şərqi Türküstan mənbələri) aiddir. Türk dünyası dil qohum luğu, tarixi-coğrafi 314

Cədvəl 1 Sahəsi (min km2)

Əhalisi (mln nəfər)

Azərbaycan

86,6

9,0

Qazaxıstan

2 717,3

15,2

Qırğızıstan

198,5

5,4

Özbəkistan

447

Türkiyə

780,6

72,0

Türkmənistan

488,1

5,5

Türk qurumları Türk qurumları

Cədvəl 2 Sahəsi (min km2)

Əhalisi (nəfər)

Altay Respublikası

92,6

202 min

Başqırdıstan Respublikası

143,6

4,1 mln.

Qaraçay-Çərkəz Respublikası

14,3

450 min

Kabarda-Balkarıstan Respublikası

12,5

800 min

Saxa-Yakutiya Respublikası

3103,2

1,1 mln.

Sintszyan-Uyğur M uxtar Rayonu

1 650

17 mln.

Tatarıstan Respublikası

3,8 mln.

Tıva Respublikası

170,5

320 min

Xakasiya Respublikası

61,9

600 min

Çuvaş Respublikası

18,3

1,4 mln.

Şimali Kipr Türk Respublikası

3,4

240 min

Asiyanın Əfqanıstan, İran, İraq, Suriya, Avro panın Bolqarıstan, Rumıniya, Yunanıstan, Ukrayna, Moldova, Gürcüstan, Rusiya və s. digər ölkələrdə dövlət qurum u olmayan türk xalqlan yaşayır. Türk xalqlaruun geniş ərazidə (12 mln. km 2) yayılmasının əsas səbəbləri: 1. İqtisadi vəziyyət (yeni otlaqlar axtaran heyvandarlıq təsərrüfatı); 2. Əhalinin sürətli təbii artımı; 3. Varisliklə bağlı hakimiyyətdə olmayan cəsur tayfalarm boş ərazilərdə yeni dövlət qurması; 4. Qədim türk məskənlərinin iqlim tərəd düdləri ilə əlaqədar təbii şəraitinin əlverişsiz olması, onların m əhsuldar torpaqlara köç məsi; 5. Daha güclü düşm ənlərin təzyiqi altında köçüb getməsi;

6. Yeni ölkələr zəbt etmək, geniş ərazilərə malik olmaq istəyi. Türk xalqlarının dünya elm və mədəniyyətində (məntiq, astronomiya, fəlsəfə, metallurgiya, hidrotexnika, m ədən işləri, xalçaçılıq, memarlıq) rolu böyükdür. Türk dünyasının əvəzsiz şəxsiyyətləri: Ə bu-Nəsr-Fərabi (filosof), Ibn-Sina (filosof, təbib), Əbu-Reyhan-Biruni (təbiətşünas), M ahm ud Kaşqari (etnoqraf, filoloq), Bəhmənyar (filosof), Nizami, N. Tusi (filosof, astronom, riyaziyyatçı, təbiətşünas), Ə bdürrəşid Bakuvi (tarixçi, coğ rafiyaşünas), Uluqbəy (astronom, riyaziyyatçı), Piri Rəis (admiral, coğrafiyaşünas, kartoqraf), H. Z. Şirvani (səyyah, etnoqraf, filoloq), A. A. Bakıxanov (filosof, etnoqraf), H. Zərdabi (təbiətşünas, pub lisist) və b.

2 Türk dünyası ərazisinin təbii şəraiti § .

Türk xalqlarının yaşadığı ərazinin böyük məsafədə qərbdən şərqə (Adriatik dənizi sahillərindən Böyük Çin səddinə qədər 8300 km) və şim aldan-cənuba (Şimal Buzlu okeanı sahillərindən Kurdun və A ltuntaqadək 4000 km) uzanm ası onun təbii şəraitinin mürəkkəbliyinə səbəb olur. Geoloji baxım dan türk xalqları Alp qırışıqlığı zonasm da (Türkiyə, Azərbaycan, Cənubi Azər baycan, Türkmənistanın bir hissəsi, Şimali Qafqazm türk qurumları), Mərkəzi Asiya və Cənubi Sibirin fəal seysmik zonasm da (Özbəkistan, Qırğızıstan, Qazaxıstanın bir hissəsi, Xakasiya, Altay, Tuva), Şərqi Asiya m ezozoy qırışıqlığı zonasm da (Saxa-Yakutiya), Şərqi Avropa (Tatarıstan, Başqırdıstan, Çuvaş), Turan (Özbəkistan, Qaza

315

xıstan, Türkmənistan), Sibir və Çin platform a larında yerləşir. Geoloji inkişafla bağlı relyefi çox m ürəkkəbdir. Müstəqil türk dövlətlərinin yayıldığı ərazidə okean səviyyəsindən ən yüksək nöqtə Kokşaaltay piki (7439 m - Qırğızıstan; türk qurum ları ərazisində Çoqori - 8611 m; Sintszyan-Uyğur), ən aşağıda yerləşən nöqtə Turfan çökəkliyidir (-155 m; Sintszyan-Uyğur). Əsas dağ silsilələri: Böyük Qafqaz, Pont, Tavr, Kopetdağ, Pamir, Tyan-Şan, Altay, Sayan və s. Əsas düzənliklər: Şərqi Avropa, K ür-A raz ovalığı, A nadolu yaylası, Turan ovalığı, U styurt yaylası, Fərqanə vadisi, Orta Sibir yaylası və s. Əsas faydalı qazmüları: neft və qaz (Qazaxıstan-Jetibay, Uzen, Mikat, Mangistau; Türkm ənistan-Çələkən, Qumdağ; Azərbaycan; Özbəkistan-Fərqanə vadisi, Buxara vilayəü; Tatarıstan; Başqırdıstan-Tuymazı, İşimbay); daş köm ür (Türkiyə-Zonquldağ, Ereqli; Özbəkistan-Anqren; Qırğızıstan; Qazaxıstan-Q araqanda; Sintszyan-U yğur-Bay; Tuva-Ulufem; Saxa-Cənubi Yakutiya, Ziryanovsk); filiz yataqları (Türki yə-alüm inium , xromit; A zərbaycan-dəm ir, poli metal, alunit; Özbəkistan-m is, molibden, qızıl, alüminium; Qazaxıstan-dəm ir, m anqan, mis, molibden, alüminium; Yakutiya-dəmir, qalay, qızıl və s.); Yakutiya həm də almazla zəngindir. İqlimi. Türk dünyası ərazisinin cənubu subtropik, ucqar şimalı arktik və subarktik, geniş daxili hissələri isə m ülayim iqlim qurşağm da yerləşir. Bütün qurşaqlarda iqlimin kontinentallığı qərbdən-şərqə artır. Ərazinin okeanlardan uzaqda yerləşmiş daxili hissələrində rütubət çatışmazlığı kəskin hiss olunur. Ö n Asiyanın dənizkənarı dağlarında yağıntının m iqdarı 1000-2000 mm, Mərkəzi Asiya səhralarında 100-200 m m -dir. Daxili sular. İqlimdən asılı olaraq, daxili sularla təm inat və çay şəbəkəsinin sıxlığı müxtəlifdir. Q uraq iqlim sahələrində yalnız tranzit və quruyan çaylar(Amu-Dərya, Sır-Dərya, Tarim) var. Türk dünyası ərazisindən axan əsas çaylar: Lena, Yenisey, Ob, İrtış, Kür, Dəclə, Fərat, Çorox, Qızıl İrmak, Ceyhan, Seyhan, Qızılüzən, Qarasu, Volqa və s. Çaylar üzərində yaradılm ış iri su anbarları: Fərat üzərində A tatürk və Keban, Kür üzərində 316

Mingəçevir, Sırdərya üzərində Çardərə, N arm üzərində Toktokul, İli üzərində Kapçaqay, İrtış üzərində Baxtarma, Volqa-Kama üzərində Samara, Çeboksan, Aşağı Kama və s. Türk dünyası ölkələrində yerləşən əsas göllər: Xəzər, Aral, Balxaş, İssıkkul, Urmiya, Van, Tuz və s.

§3 .

Əhalisi və əmək ehtiyatları İrqi mənsubiyyətinə görə türk xalqlan avropoid (qərbdə olan xalqlar) və monqoloid (şərqdə olanlar) irqinə aid edilir. Yer kürəsində yaşayan türkdilli əhalinin sayı 250 mln. nəfərdən çoxdur. Təbii şərait və tarixi m əskunlaşm a ilə bağlı sıxlıq qeyri-bəra bərdir. Türk dövlət və qurum ları içərisində daha sıx məskunlaşmış ərazilər Türkiyə, Azərbaycan, Çuvaş, Kabarda-Balkarıstan; ən seyrək m əskun laşmış ərazilər Taymır, Saxa-Yakutiyadır. Əhalinin sayma görə öndə Türkiyə, sonda Taymır durur. Əhalinin təbii artımı yüksəkdir və əsasən təbii artımın II (ənənəvi və keçid) tipinə aiddir. Türklər tarixən miqrasiya edən xalqlar olmuşlar, lakin XX əsrdə məcburi m iqrasiyalar (Krım tatarları, Axıska türkləri, azərbaycanlılar) və son vaxtlar yüksək həyat səviyyəsi axtarmaq məqsədilə Avropa və Şimali Amerikaya miqrasiyalar xüsusilə seçilir. Urbanizasiyanın səviyyəsi nisbətən yüksəkdir. İri aqlomerasiyalar: İstanbul, Ankara, Bakı, Təbriz, Daşkənd, Fərqanə, Alma-Ata, Qaraqanda, Kazan və s. Türk dünyası ölkələri əmək ehtiyatları ilə yaxşı təm in olunmuşlar. Türkiyə, Azərbaycan, Özbəkistan, Tatarıstan, Kabarda-Balkanstanda işçi qüvvəsi "artıqlığı" problemi var.

■■■■■■

Türk xalqlarının inanclarında yaradan Tanrı əsas yer tutur. Ümumiyyətlə, türk xalqlarının etiqadlarında aşağıdakılar özünü göstərir: 1. Göy-Tanrı inanc sistemi; 2. Təbiət qüvvələrinə inam; 3. Nəsillərə (əcdadlara) inam; 4. Oda, atəşə inam; 5. VII əsrdən başlayaraq islam dininə inam (hazırda 80% -dən çox). İndi qeyri-m üsəl m anlar yakutlar (şaman və xristian), çuvaş və qaqauzlar (xristian), karaim və knm çaklardır (iudaizm dini).

§4. Təsərrüfatın ümumi səciyyəsi Türk dünyası xalqlarının yayıldığı ərazinin təbn şəraiti və təbii sərvətləri təsərrüfatın çoxsahəli inkişafı üçün geniş im kanlar açır. Cənub bölgəsində bol günəş enerjisi istisevən bitkilərin inkişafı üçün əlverişlidir. Relyef müxtəlifliyi, təbü sərvətlərin zənginliyi təsərrüfatın strukturu, yerləşməsi və inkişaf səviyyəsinə təsir edir. Su sərvətlərinin yerləşməsi qeyri-bərabərdir və bu bəzi regionlarda (Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan) şirin su problemi yaradır. Təsərrüfatın tərkibinə və inkişaf səviyyəsinə görə türk dünyası ölkələri arasında böyük fərq var. Energetika sənayesinə görə Azərbaycan, Qazaxıstan, Tatarıstan, Başqırdıstan, Türkmənistan, Türkiyə, Özbəkistan, Saxa-Yakutiya, Altay fərqlənir. M etallurgiya Türkiyə, Qazaxıstan, Azərbaycan, Qırğızıstan, Özbəkistanda nisbətən güclüdür. M aşınqayırma çoxsahəlidir: kənd təsər rüfatı maşınları (Türkiyə, Qazaxıstan, Özbəkistan); avtomobil (Türkiyə, Qazaxıstan, Tatarıstan);

təyyarə (Özbəkistan); neft-m ədən avadanlığı (Azərbaycan) və s. Kimya sənayesində m ineral və üzvi gübrələr (Türkiyə, Azərbaycan və Mərkəzi Asiya ölkələri), üzvi sintez kimyası (Tatarıstan, Başqırdıstan, Azərbaycan) üstündük təşkil edir. Yüngül və yeyinti sənaye sahələri bütün ölkələrdə təmsil olunmuşdur. Kənd təsərrüfatı türk xalqlarının ənənəvi təsərrüfat sahəsidir. Ölkələrin çoxunda kənd təsərrüfatının əsas sahəsi bitkiçilikdir. Bu sahənin inkişafı üçün irriqasiya-meliorasiya (Türkiyə, Azər baycan, Mərkəzi Asiya regionu) m ühüm problem lərdən biridir. Dənli bitkilərdən buğda (Qazaxıstan, Türkiyə, Tatarıstan, Başqırdıstan), qarğıdalı (Kabarda-B alkanstan, Qaraçay-Çərkəz), çəltik (Qazaxıs tan, Özbəkistan) əsas yer tutur. Şəkər çuğunduru və yağlı bitkilər (Qazaxıstan), günəbaxan (Kabarda-Balkanstan), zeytun (Türkiyə, Azərbaycan), pam bıq (Mərkəzi Asiya, Türkiyə, Azərbaycan), tütün (Türkiyə, Azərbaycan, Sintszyan-Uyğur) becərilir. Heyvandarlıqda ətlik-yunluq qoyunçuluq üstündür. Mərkəzi Asiyada qaragül qoyunçuluq, Türkiyədə anqor keçiləri, Qazaxıstan, Türkiyə, Tatarıstan, Başqırdıstanda maldarlıq, SaxaYakutiya və Taymırda m aralçılıq və xəzli heyvandarlıq inkişaf etmişdir. ipəkçilik Azərbaycan və Mərkəzi Asiyada geniş yayılmışdır. Türk dünyası ölkələrində nəqliyyatın bütün növləri inkişaf etmişdir. Dəmiryolu daha çox xarici əlaqələrə xidm ət edir (Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan). Avtomobü nəqliyyatı daxili əlaqələrdə bütün regionlarda m ühüm rol oynayır. Türkiyə, Şimali Kipr, Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənis tanda dəniz nəqliyyatı, Saxa-Yakutiya, Taymır, Tatarıstanda çay nəqliyyatı fərqlənir. N eft-qaz hasil edən ölkələrdə boru-kəm ər nəqliyyatı m ühüm yer tutur, istanbul, Ankara, Bakı, Daşkənd və Alm a-A tada iri hava limanlar yerləşir. Xarici iqtisadi əlaqələrdə idxalda hazır sənaye məhsulları, ixracda xammal və kənd təsərrüfatı m əhsulları üstündür. Əksər bölgələrdə turizm üçü n geniş im kanlar olsa da, bu sahə, əsasən Türkiyədə qabaqcıl rol oynayır.

317

TÜRK DÜNYASI ÖLKƏLƏRİNİN COĞRAFİYASI

II Fəsil REGİONAL HİSSƏ §5 .

Cənubi Azərbaycan Cənubi Azərbaycan İran İslam Respublikasmm şim al-qərbində yerləşir. Sahəsi 111 m in km 2-dir. Cənubi Azərbaycanın çox hissəsi Şərqi Azərbaycan (sahəsi 67,1 m in km 2, inzibati m ərkəzi Təbriz) və Qərbi Azərbaycan (sahəsi 43,9 min km 2, inzibati mərkəzi Urmiya) ostanlarmda (İranda inzibati-əra zi vahidi) yerləşir. 1992-ci ildə Şərqi Azərbaycan ostanı iki yerə bölündü və Zəncan (inzibati mərkəzi Savalan) sərbəst ostan kimi ayrıldı.

Rəsmi m əlum atlara əsasən, İranda 23 mln. nəfər, qeyri-rəsmi m əlum atlara əsasən 30 mln. nəfərdən çox azərbaycanlı yaşadığı m əlum dur. Böyük şəhərləri: Təbriz, Urmiya, Həm ədan, Zənənc, Zəncan, Ərdəbil və s. Kənd təsərrüfatında bitkiçiliyin m ühüm sahələri dənli bitkilərdən buğda, arpa, çəltik; texniki bitkilərdən şəkər çuğunduru, kətan, tütün, pambıq; yağlı bitkilərdən günəbaxan, soya; bağçılıq; üzüm çülük; həm çinin subtropik m eyvəçilik-ba dam, püstə əsas yer tutur. Heyvandarlıq düzənlik rayonlarda camış, dəvə, dağlıq ərazidə qoyunçuluq, arıçılıq, baramaçılıq ilə təmsil olunur. Sənayedə yüngül sənaye (xalçaçılıq, kustar sənətkarlıq) və yeyinti sənayesi nisbətən inkişaf etmişdir. Son illərdə maşınqayırma, poladtökmə, tikinti materialları istehsalı inkişaf etdirilir. Əsas nəqliyyatı dəmiryol və avtomobil nəqliy yatıdır.

Relyefi əsasən dağlıqdır. Şimal-şərqdə Muğan düzü, qərbdə Kürdüstan dağları yerləşir. Dağlar tektonik qırılmalarla ayrı-ayrı massivlərə ayrılır. Şərqdə Talış və Boqrov dağları, mərkəzdə Ərdəbil çökəkliyi üzərində Savalan (4821 m), Təbrizin cənubunda Səhənd (3722 m) ucalır. Cənubda Zəncan, Rüstam, Qəfədan dağları var. Dağlar arasında geniş çökəkliklər (Urmiya, Ərdəbil, Miyanə) yerləşir. Bu çökəkliklərdə əhalinin əsas hissəsi və iri şəhərlər yerləşir. Faydalı qazmülan gü müş, qurğuşun, alüminium, dəmir, mis, molibden, daş kömür, həmçinin mineral və isti bulaqlardır (şəkil 184). İqlimi subtropik kontinentaldır. Daxili ərazi lərdə 200—400 mm, kənar dağların küləktutan yamaclarında 800-1000 (1700) m m -ə qədər yağıntı (əsasən dekabr-aprel aylarında) düşür. Daxili suları azdır. Qızılüzən, Qırmızı və Qarasu çayları nisbətən iri çaylardır. Ən iri gölü Urmiyadır. Əhalisi əsasən azərbaycanlılardan ibarətdir. Azərbaycanlılar İram n digər ostan və şəhərlərində də (Tehran, Həm adan, Qəzvin, Ərak) yaşayır. 318

▲ Şəkil 184. Savalan dağı.

dəniz), cənubda Tavr (Toros) dağları, mərkəzdə isə daxili yaylalar yerləşir. Şərqə doğru Anadolu yaylasının hündürlüyü arür (Ağrıdağ-5165 m, Sübhan-4434 m). Faydalı qazıntılardan daş köm ür (Ereqli, Zonquldaq), xromit (Dağardağ-Dovşanlı, Güləman), əlvan m etallar (boksit, mis, sink), az m iqdarda neft və dəmir var.

§6.

Türkiyə Cümhuriyyəti_____ Türkiyə əhalisinin sayına görə On Asiyada birincidir. İki qitədə yerləşir. Ərazisinin 97%-i Asiyada, 3%-i Avropadadır. Ölkənin iqtisadi-coğrafi mövqeyinin əlverişli cəhətləri okeana birbaşa çıxışın olması (Qara, Aralıq dənizləri), Qara dəniz hövzəsi ölkələrini Aralıq dənizi ilə birləşdirən su yollarının (Bosfor və Dardanel boğazları) buradan keçməsi, m ühüm nəqliyyat qovşağında yerləşməsi və s. (şəkil 185). Relyefi əsasən dağlıqdır. Şimalda Pont (Qara

Türkiyə subtropik iqlim qurşağm da yerləşir. Relyefin mürəkkəbliyi iqlimə təsir edir. Dənizsahili ərazilərdə Aralıq dəniz iqlimi, daxili ərazilərdə kontinental subtropik iqlim tipləri özünü göstərir. Sahil düzənliklərində 500-700 mm, dağlarm küləktutan yam aclarm da 1000-2000 mm, daxili çökəkliklərdə isə 250-400 m m yağıntı düşür. Yaxm Şərqin ən iri çayları (Fərat, Dəclə, Kür, Araz) Türkiyədən başlayır. Digər çayları: Qızıl İrmak, Sakarya, Yaşıl İrmak, Seyhan, Ceyhan, Böyük Məndərəs, Çorox və s. İri su anbarları:

Rusiya

Bolqarıstan

Qara Dəniz Gürsüstatı Inebolı

fu n a ntsx Samsum Məniıərə -D ə n iz i-

Ordu

R ursa Ərzurum JCatanya

<\Jzmır •) pşi

Batmaturtalan,\akkarf&

\enizli

Nusaybiftj

•Marmafts

ıkcakalı

M er sin & Iskenderun Antakya Ö

G azipasa

Aralıq Dənizi

Suriya

N ik o s ia

Kipr

Livan Revrut

▲

Şəkil 185. Türkiyə Respublikası.

1 TÜRK DÜNYASI ÖLKƏLƏRİNİN 1 COĞRAFİYASI

Keban, A tatürk (dünyada VI); ən iri göllər: Van, Tuz, Beyşehr və s. M üasir Türkiyə ərazisində XI əsrdə Səlcuq, 1299-cu ildə Osmanlı dövlətləri yaranm ışdır. 1923-cü ildə Türkiyə Cüm huriyyəti elan olunm uşdur. Türkiyə xarici siyasətdə "yurdda sülh, cahanda sülh" prinsipinə əsaslanır. inzibati-ərazi cəhətcə Türkiyə 67 ilə (vilayətə) bölünür. Əhali. İslam dininin sünnü qoluna etiqad edən türklərlə yanaşı, milli azlıq təşkil edən kürdlər (Şərqi Anadolu), ərəblər (Hatay), xristian ərəblər-m oronitlər yaşayır. Əhalinin sıxlığı hər km 2-d ə 80 nəfərə qədərdir. Urbanizasiyanın səviyyəsi 65%-ə yaxmdır. Ən böyük şəhərləri: İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Bursa, Qaziantep, Əskişəhər, Konya və s. XX əsrin 80-ci illərində yeni iqtisadi strategiyam həyata keçirməyə başlayan Türkiyə qısa m üddətdə iqtisadiyyatını sürətlə inkişaf etdirmiş, təsərrüfatın strukturunda ciddi dəyişiklik yaratmışdır. Ölkədə m addi istehsalm əsas sahəsi sənayedir. Hasilat ►

Şəkil 186. İstanbul (ŞərqləQərb arasmda körpü).

320

sənayesinin başlıca sahəsi energetika xammalının çıxarılmasıdır. Elektroenergetika yerli xammala və hidroenerji mənbələrinə əsaslanır. SES-lər üm um i enerjinin 1/3 hissəsini verir. Emaledici sənayedə qara m etallurgiya (ildə 8 mln. ton polad), əlvan metallurgiya, son illər m aşm qayırma (nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, dəzgah, alət maşınqayırması, elektrotexnika, radiotexnika, məişət maşınları), kimya (neft emalı, plastik kütlə, rezin, sintetik lif) sənayesi fərqlənir. Türkiyənin emaledici sənayesində yeyinti və yüngül sənaye m ühüm yer tutur. Emaledici sənaye m əhsullarının dəyərinin 2/5-dən çoxu bu sahələrin paym a düşür (toxuculuq, xalçaçılıq, gön-dəri məhsulları). Kənd təsərrüfatında əkinçilik üstündür (gəlirin 2/3-si). Taxıl bitkiləri (buğda, arpa) əkin sahələrinin 80%-ni təşkil edir (əsasən daxili Anadoluda). Suvarılan ərazilərdə çəltik, həm çinin paxlalı bitkilər (mərcimək, noxud, lobya) becərilir. Texniki bitkilərdən pambıq, şəkər çuğunduru, günəbaxan, küncüt, yerfındığı, soya, zeytun, tütün, çay əkilir. Meyvəçilik (sitrus meyvəçiliyi, üzüm çülük) m əhsullarının xeyli hissəsi ixrac edilir.

H eyvandarlıqda qoyunçuluq, anqor keçiçiliyi əsas yer tutur. İri şəhərlər ətrafında südlük maldarlıq, broyler quşçuluğu inkişaf etmişdir. Baramaçılıq və balıqçılıq imkanları genişdir. Ölkədaxili əlaqələrdə avtomobil nəqliyyatı əsas yer tutur. Dəmiryol nəqliyyatı ikinci yerdə durur. Dəniz nəqliyyatı həm daxili, həm də xarici daşım alara xidmət edir. İri limanları: İstanbul, İzmir, İzmit, İskəndərun, Samsun, Trabzon, Mer sin və s. Sərnişin daşınm asında hava nəqliyyatı (iri aeroportlar İstanbul, Ankara, Adana), neft və qaz daşınm asında boru kəmərinin rolu artar.

§7 .

Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti

Türkiyənin ixracatında toxuculuq məhsulları, dəri məmulata, yeyinti sənayesi məhsulları, kənd təsərrüfata m əhsulları (tütün, taxıl, kişmiş, tandıq, pambıq), son illərdə sənaye məhsulları m ühüm yer tutur. İdxalda sənaye m əhsulları (maşınqayırma, kimya, qara metal prokata) seçilir.

Şimali Kipr Türk Cüm huriyyəti (sahəsi 3,4 min km2, əhalisi 200 m in nəfər) Kipr adasının 36,4%-ni tutur. Aralıq dənizinin şərq hissəsində, Avropa, Afrika, Asiyanın qovşağında yerləşməsi İCM -nin əlverişli cəhətidir. Relyefi əsasən dağlıqdır (Kireniya), Mesaoriya düzənliyi dərə-təpəlidir. Faydalı qazıntıları mis, dəmir, asbest, mərm ərdir. İqlimi Aralıq dənizi iqlimi tipidir (şəkil 187).

Həm təbii şərait, həm də qədim abidələr turizm in inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır və bu sahədə Türkiyə türk dünyasında birinci yerdə durur.

Əhalinin orta sıxlığı 1 km 2-d ə 60 nəfərdir. İri şəhərləri Lefkoşo və Kireniyadır. İqtisadiyyata aqrar-sənaye xarakterlidir. Əkinçilikdə dənli bitkilər (buğda, arpa), paxlalı bitkilər, tütün, sitrus

◄

Şəkil 187. Şimali Kipr Türk Respublikası.

321

bitkiləri üstündür. H eyvandarlıqda davarçılıq əsasdır. Sənayesi yerli (yeyinti, yüngül, tikinti) və gətirmə xammala (kimya, metal emalı) əsaslamr. Daxili nəqliyyatda avtomobil, xarici əlaqələrdə dəniz və hava nəqliyyatı əsas yer tutur, ixracda kənd təsərrüfatı və hasilat sənayesi məhsulları, idxalda tələbat m əhsulları üstündür. Turizm imkanları genişdir.

Mərkəzi Asiya regionu. Özbəkistan Respublikası ••

Mərkəzi Asiya regionuna m üstəqil dövlətlər olan Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Türkmənistan, həm çinin ÇXR-in tərkibində olan Sintszyan-Uyğur M uxtar Rayonu daxildir. Mərkəzi Asiya ölkələri arasında mərkəzi mövqe tutan Özbəkistamn İCM -nin əlverişsiz cəhəti dünya okeanına çıxışın olmamasıdır. Ərazisinin 4/5-də düzənliklər, cənub-şərqində dağlar (Nurutau, Zərəfşan, Hissar) və Fərqanə vadisi yerləşir. Faydalı qazıntılardan qaz (Qazlı, Mübarək, Şurtan,

322

||||p||||p mm

Üçkir, Urtabulaq), neft (Fərqanə, Sırxandərya), köm ür (Anqren), əlvan metal (Almalıq), qızıl (Muruntau) və s. var (şəkil 188). İqlimi kontinental (kəskin) m ülayim və subtropikdir. Yağıntılar az (50-300 mm), illik radiasiya 140-160 kkal/sm2-dir. Daxili suları azdır. Düzənliklərdən tranzit çaylar axır. Dağlarm qar və buzlaqlarından qidalanan çaylar (Amu-Dərya, Sır-Dərya, Zərəfşan, Çirçik) yayda daşır. Çaylarm suvarm ada və elektrik enerjisi istehsalmda (Çirçik üzərində 18 SES var) rolu böyükdür. Aral gölünün qurum aq təhlükəsi var. Ölkə ərazisinin düzənlikləri əsasən səhradan (Qızılğum) ibarətdir. Dağətəyində quru çöllər, dağ larda dağ-çöl, meşə, kolluq landşaftı formalaşıb. Əhalinin 70%-i özbəklər, qalam rus, ukraynalı, qaraqalpaq, tatar, qazax, tacik və s.-dir. Əhalinin 59%-i kənddə yaşayır. Sıxlıq hər km2-d ə 50 nəfərə yaxmdır. Dağətəyi, vadi və çay sahillərində sıxlıq yüksəkdir. İri şəhərləri: Daşkənd, Səmərqənd, Əndican, Namanqan, Kokand, Xivə, Buxara və s. Respublika əmək ehtiyatları ilə yaxşı təmin olunm uşdur (şəkil 189).

Dağ-m ədən sənayesinin bəzi sahələri, kənd təsərrüfatı maşınqayırması, pambıqçılıq sahələrinə görə Özbəkistan dünyanın ən qabaqcıl ölkələrindən dir. Özbəkistan sənayesinin əsasım energetika, maşınqayırma (pambıqyığan kombayn, aviasiya, elektrotexnika), əlvan metallurgiya, kimya, yeyinti, yüngül sənaye təşkil edir. Pambıq əkinləri suvarılan torpaqların (Qaraqalpaq, Səmərqənd, Fərqanə, Qaşqadərya) 2/3-ni tutur. İllik pambıq yığımı 5 mln tondur. Pambıq yağı (500 m in ton) özbəklərin yeməyində m ühüm yer tutur. Üzüm, çəltik, taxıl, subtropik bitki əkinləri də geniş yayılmışdır. Heyvandarlıqda qoyunçuluq, atçılıq, xəzdərili (aşağı Amudərya) heyvandarlıq fərqlənir. Bütün nəqliyyat növləri olsa da, aparıcı rol dəmir və avtomobil yollarına məxsusdur. Təbii və antropogen obyektlər turizmin inkişafına imkan yaradır. Qaraqalpaq M uxtar Respublikası Özbəkistanın şim al-qərbində yerləşir. A m u-D ərya deltasm dan kənarda yerləşən ərazisi səhradır. Kənd təsərrüfatında aparıcı sahə pambıqçılıq, çəltik, heyvandarlıqda qaragül qoyunçuluq, atçılıq, m aldarlıqdır. Əsas sənaye sahəsi pam bıq emalı ilə bağlı sahədir. Qaraqalpağm m ərkəzi N ukus şəhəridir. ◄

Şəkil 189. Buxara şəhərindən bir görünüş.

323

§9 .

Qazaxıstan Respublikası Relyefi əsasən düzənlikdir. Dağlar ölkənin cənub-şərqində yerləşir. Faydalı qazıntılardan (90 növ) neft (Xəzərsahili, M anqistau), daş köm ür (Qaraqanda, Ekibastuz), dəmir (Kustanay, Turqay), mis (Çezqazqan, Sayık, Kounrad, Bozşakul, Qazaxıstan xırda təpəliyi), qurğuşun, sink, qızıl, boksit, xromit, fosforit (Manqistau, Karatau), mineral duzlar və s. geniş yayılıb.

və yağış sularından (İşim, Tobol, Emba) alır. Çaylar suvarm a və enerji mənbəyidir. İli çayı üzərində Kapçaqay, Sır-Dərya üzərində Çardərə su anbarları tikilib. İri gölləri: Xəzər, Aral, Balxaş, Alakol, Zaysan, Markakol, Tengiz və s. Ölkənin mərkəz, cənub, cənub-qərbində səhra landşaftı, şim alda yarım səhra, quru çöl, çöl və m eşə-çöl yayılmışdır. D ağlarda yüksəklik qurşaqlığı aydm nəzərə çarpır. Əhalinin milli tərkibində qazaxlarla yanaşı ruslar, ukraynalılar, özbəklər, almanlar, azərbaycan lılar və s. xalqlar var. Əhalinin 57,6%-i şəhərdə yaşayır. İri şəhərləri: Alma-Ata, Astana, Qaraqanda, Çimkənd, Ust-Kamenoqorsk, Pavlodar, Akmola, Cambul, Temirtau və s. (şəkil 140).

Sahəsinin böyüklüyü və relyefinin m ürək kəbliyi, okeanlardan uzaq olması iqlimin formalaşmasına təsir edir. Əsasən m ülayim qurşağm kəskin kontinental iqlim tipində yerləşir.

Qazaxıstan sənaye-aqrar ölkədir. Təbii resurslarla zənginlik ölkədə çoxsahəli sənayenin inkişafına im kan verir. Yanacaq-energetika (Yeralıyev, Aktau), m etallurgiya (şimal, m ərkəz və şərqdə), maşınqayırma, kimya, yüngül və yeyinti sənaye sahələri əsas sahələrdir.

Daxili sular cəhətdən kasıbdır. Respublikanın əsas çayları öz m ənbələrini dağlarm qar və buzlarından (İrtış, Sır-Dərya, İli, Çu), yaxud yeralü

Kənd təsərrüfatı ölkə əhalisini ərzaqla, yüngül və yeyinti sənayesini xammalla təm in edir. Şum lanan torpaqlar şim alda m eşə-çöl və çöl

►

324

zonasm da geniş yer tutur. Dənli bitkilərdən taxıl, texniki bitkilərdən pam bıq üstünlük təşkil edir. Digər bitkilərdən çəltik, darı, qarğıdalı, şəkər çuğunduru, tütün, günəbaxan, üzüm , bostan-tərəvəz bitkiləri əkilir. Heyvandarlıqda əsas sahələr m aldarlıq və qoyunçuluq, həm çinin at, dəvə, maral, arıçılıqdır. Nəqliyyatın bütün sahələri inkişaf etmişdir. Qazaxıstan 5 iqtisadi regiona bölünür: Şimal (taxıl, yeyinti sənayesi, dağ-m ədən, maşınqayırma, metallurgiya); Mərkəz (dağ-m ədən, metallurgiya); Qərb (neft hasilatı və emalı, balıqçılıq); Cənub (dağ-m ədən, kimya, maşınqayırma, tikinti, yüngül və yeyinti sənayesi); Şərq (əlvan metallurgiya, heyvandarlıq).

10. Qırğızıstan Respublikası §

Qırğızıstan Respublikası dağlıq ölkədir (şəkil 191). Mərkəzi Asiya respublikalarının ən h ündür (Kokşaaltay - 7439 m) dağ silsilələri buradadır. Şimalda Çu çayı vadisi, dağlar arasm da İssıkkul, Narın, Atbaşı, Talas və Fərqanə vadisinin bir hissəsi yerləşir. Faydalı qazıntılardan sink, qurğuşun, qızıl, daş kömür, həmçinin tikinti materialları var. Dağlıq relyef iqlimin formalaşmasma böyük təsir edir. Mərkəzi Asiyanın əksər çayları öz mənbəyini Qırğızıstandan götürür. Yüksək dağlıqdan başlayan çaylar (Narın, Sarıcak, Karakol) buz və daim i qarla qidalanır. N arm çayı üzərində SES-lər (Toktoqul) tikilmişdir. İri gölləri İssıkkul, Songöl, Çatırgöldür. Buzlaqların sahəsi 6578 km2-dir. Qırğızlar əhalinin yarısım təşkil edir. Digər xalq lardan rus, özbək, ukraynalı, tatar, qazax, tadk, uy-

◄

Qazaxtstan

Şəkil 191. Qırğızıstan Respublikası.

325

ğur və s. yaşayır. Əhalinin 38%-i şəhərlərdə cəm lənmişdir. İri şəhərləri Bişkek, Oş, Calalabad və s. Sənayenin əsas sahələri maşınqayırma (metalkəsən dəzgah, kənd təsərrüfata maşınları), əlvan metallurgiya, yanacaq-energetika, yüngül və yeyinti sənayesidir. Kənd təsərrüfatında əsas bitkilər taxıl, kartof, tərəvəz, pambıq, üzüm , heyvandarlıqda aparıcı sahələr zərifyunlu qoyunçuluq, maldarlıq, atçılıqdır. Daxili nəqliyyatda əsas rol avtomobil nəqliyyatına m ənsubdur. Turizmin inkişafına imkanlar var.

326

§ 11.

Türkmənistan Respublikası T ürkm ənistan R espublikası nisbətən əlverişli İCM -yə m alikdir (Xəzər dənizinə çıxışın olması). Relyefi əsasən d ü zənliklərdən ibarətdir (Q araqum , X əzəryanı ovalıqlar, K rasnovodsk, Ç elyunkir yaylaları). K opetdağ silsiləsi (2942 m) İranla sərhədboyu uzanır. Əsas təbii sərvətləri neft və qaz, qlauber (Q araboğazqol) və kalium (Cəbəl) duzlarıdır. İqlim i kontinentaldır, səhra, yarım səhra və q u ru -ç ö l (dağlarda) tiplərə bölünür. Şərq sərhədi boyu A m udərya, cənubda Təcən, M urqab çayları axır. Suvarm a ilə

bağlı suların sızıb toplanm ası Sarıqam ış gölünü yaratm ışdır (şəkil 192). Əhalinin milli tərkibində türkm ənlərlə yanaşı (93%), rus, özbək, qazax, azərbaycanlı və s. var. Kənd əhalisi üstünlük təşkil edir. İri şəhərləri Aşqabad, Türkmənbaşı, Taşauz, Cərco, M andır. Təsərrüfatın əsas sahəsi neft-qaz sənaye kompleksidir. Kimya, yüngül, yeyinti sənaye sahələri də (gübrə, toxuculuq-xalça, balıqçılıq) inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatında pambıq, üzüm , çəltik, taxıl, meyvəçilik üstündür, atçılıq, qoyunçuluq inkişaf etmişdir. Nəqliyyatın bütün sahələri təmsil olunmuşdur.

§ 12.

Sintszyan-Uyğur Muxtar rayonu Sintszyan-U yğur M uxtar Rayonu Çinin şimal-qərbində yerləşir (şəkil 193). Relyefində geniş dağarası çökəkliklər (Tarim, Cunqar) və hündür dağlar (Tyan-Şan, Kunlun, Altintaq, Karakorum) üstünlük təşkil edir. Faydalı qazıntılardan neft, daş kömür, qurğuşun, sink, volfram, manqan, qızıl var. İqlimi kəskin kontinentaldır. Daxili sulan kasaddır. İri çaylan Yarkənd, Kaşqar, Aksu (Tarim), Qara İrtışdır. Gölləri: Lobnor, Baqraşkul və s. Əhalinin yarısı uyğurlar, qalam cunqar, qırğız, taciklərdir. Əhalinin çoxu kəndlərdə yaşayır. Böyük

◄

Şəkil 193. Sintszyan-Uyğur M uxtar rayonu.

327

şəhərləri: Urum çi, Kaşqar, Yarkənd, Külcə, Karam ay və s. inzibati mərkəzi Urum çi şəhəridir.

§ 13.

Sənaye sahələrindən neft emalı və neft-kim ya, qara metallurgiya, toxuculuq (pambıq və ipək parça, xalça) fərqlənir. Kənd təsərrüfatında təbii şərait əlverişli olmasa da, suvarılan torpaqlarda pambıq, şəkər çuğunduru, meyvə, buğda, qarğıdalı, arpa, qaolyan yetişdirilir. Heyvan darlıqda qaramal, davar, baram açılıq seçilir. Nəqliyyat şəbəkəsi seyrəkdir. Avtomobil nəqliyyatı daxili əlaqələrdə m ühüm rol oynayır, idxalda sənaye məhsulları, ixracda kənd təsərrüfatı və yüngül sənaye məhsulları üstündür.

Rusiya Federasiyası tərkibində olan türk qurumları. Şimali Qafqaz regionu RF ərazisinin 20%-i və ya 3,7 mln. km2-d ə türk qurum ları yerləşir. Bu qurum lar coğrafi yerləş məsinə görə 3 regiona ayrılır: Şimali Qafqazda (Qaraçay-Çərkəz, Kabarda-Balkarıstan); Orta Volqaboyu-U ralda (Tatarıstan, Başqırdıstan, Çuvaş); Sibirdə (Tuva, Altay, Xakasiya, Saxa-Yakutiya respublikaları, D olqan-N en M uxtar Mahalı) m uxtar respublikalar var. Şimali Qafqazda, Ukraynada, M oldovada yaşayan kumık, noqay, karaim, qaqauz və s. xalqlarm özünüidarə hüququ - dövlət qurum u yoxdur. Kabarda-Balkarıstan Respublikası relyefinə görə dağ, dağətəyi və düzənlik hissələrə ayrılır. Qafqazm ən yüksək qarlı-buzlu zirvələri (Elbrus) buradadır. Faydalı qazıntılardan qurğuşun, molibden, volfram, daş kömür, həm çinin tikinti m aterialları və mineral sular boldur. İqlimi m ülayim dir. Yağıntılar düzənliklərdə 600 mm, dağlarda 1000 m m -ə qədərdir. Çayları Terek, Çegem, Çerek, Baksandır. Əhalinin milli tərkibi: kabardalar (400 min), balkarlar (85 min), ruslar və s. Əhalinin 61%—i şəhərdə yaşayır. İri şəhərləri: Nalçik, Proxladm, Maysk, Baksan, Tım ıauz və s. Nalçik inzibati mərkəzidir. Sənayenin əsas sahələri dağ-m ədən, əlvan metallurgiya, maşınqayırma və metal emalı, kimya, yüngül, yeyinti, ağac emalı, kənd təsərrüfatının aparıcı sahələri taxılçılıq, südlük və südlük-ətlik m aldarlıqdır. Nəqliyyatın əsas sahəsi avtomobil nəqliyyatıdır. Mineral bulaqlar və gözəl təbii şərait turizm ü çü n əlverişli imkanlar yaradır.

328

Qaraçay-Çərkəz Respublikası əsasən dağlıq relyefə malikdir. Faydalı qazıntılardan kömür, qurğuşun, sink, sürmə, m ərm ər və s. var. Düzənliklərdə yağınülar 650 mm, dağlarda 1000 m m -ə qədərdir. Çayları Kuban və onun qollarıdır (Teberda, Böyük və Kiçik Zelençuk).

§ 14.

Əhalinin millli tərkibində qaraçaylar (150 min), çərkəzlər (60 min), ruslar, abazinlər, noqaylar və osetinlər çoxluq təşkil edir. Əhalinin yarısı şəhərdə yaşayır. İri şəhərləri Çerkessk, Zelençuk, Teberdadır. Çerkessk inzibati mərkəzidir.

Tatarıstan Respublikası Orta Volqaboyunda əlverişli İCM -də yerləşir. Relyefi əsasən düzənlikdir. Faydalı qazıntılardan neft və qaz m ühüm rol oynayır, həm çinin tikinti materialları, mineral sular var. İqlimi m ülayim kontinentaldır. Çay şəbəkəsi sıxdır: Volqa, Kama, Vyatka və onların qolları. Samara su anbarının geniş hissəsi Tatarıstandadır. Meşələr böyük ərazi tutur.

Sənayenin əsas sahələri neft-kimya, maşınqayır ma (elektrotexnika), metal emalı, həm çinin yüngül və yeyinti, dağ-m ədən sənayesidir. Bitkiçilikdə buğda, qarğıdalı, günəbaxan, şəkər çuğunduru, kartof, heyvandarlıqda m aldarlıq və qoyunçuluq əsas rol oynayır. Teberda, Dombay beynəlxalq əhəmiyyətli turizm, kurort, istirahət yerləridir.

Volqa-Ural regionu

Əhalinin milli tərkibi m ürəkkəbdir: tatarlar (50%-dən çox), rus, çuvaş, m ordva, udm urt, ukraynalı və s. Böyük şəhərləri Kazan, Naberejm -Çelnı, Almatyevsk, Nijnekamskdır. inzibati mərkəzi Kazan şəhəridir. Sənayenin əsasım neft hasilatı və emalı (neft-kimya) təşkil edir. Digər sənaye sahələri m aşm qayırma (KAMAZ avtomobili, kompressor, aviasiya, neft və nəqliyyat avadanlığı, tibb cihazları, qaz aparatları, saat, soyuducu), elektroenergetika, yüngül və yeyinti sənayesidir. Ərazinin 3/4-ü kənd təsərrüfatı üçün əlverişlidir. Dənli bitkilər (buğda, çovdar), texniki bitkilər (şəkər çuğunduru), kartof, yem bitkiləri üstünlük təşkil edir, balıqçılıq inkişaf etmişdir. Ə tlik-südlük maldarlıq, xəzli heyvandarlıq, arıçılıq ixtisaslaşmış sahələrdir. Əsas nəqliyyat növü dəm iryoludur, həm çinin çay, avtomobil, aviasiya, boru kəməri nəqliyyatı inkişaf etmişdir. Çuvaş Respublikası Volqa çayı sahilində, əlverişli İCM -də, əsasən düzənlik ərazidə yerləşir. Faydalı qazıntıları azdır: tikinti materialları, yanar şist, fosforit, torf. Meşələr m ühüm sərvətdir. İqlimi m ülayim -kontinentaldır. Əsas çayları Volqa və onun qollarıdır. Əhalinin 69%-i çuvaşlar, qalam ruslar, tatar, m ordva, ukraynalı və s.-dir. Sıxlıq 1 km 2-d ə 75 nəfərdir. Əhalinin 69%-i şəhərdə yaşayır. Böyük şəhərləri Çeboksarı, Alatır, Novoçeboksarı, Kanaş, Şimerlyadır. Çeboksarı inzibati mərkəzidir. 329

Sənayenin əsas sahələri elektroenergetika, maşınqayırma və metal emalı, tikinti materialları, yüngül və yeyinti sənayesi, kimya, meşə və ağac emalıdır. Kənd təsərrüfatında bitkiçilikdə buğda, arpa, çovdar, m ayaotu, kənaf, tənbəki, kartof, yem bitkiləri, heyvandarlıqda ətlik-südlük maldarlıq, davar, quşçuluq və arıçılıq üstündür. Dəmiryolu, avtomobil, çay və boru kəməri nəqliyyatı inkişaf etmişdir. Başqırdıstan Respublikası Şərqi Avropa düzənliyi və Cənubi Ural ərazisində əlverişli İCM -də (yollar qovşağı) yerləşir. Relyefi ham ar yüksəkliklər, yayla (Ufa) və dağlardan ibarətdir (Yamantau-1640 m, İremel-1582 m). Təbii sərvətləri - neft, qaz (Tuymazı, Şpakovo), qonur kömür, dəmir, mis, sink, qızıl, daşduz geniş yayılıb. İqlimi kontinentaldır. Çayları Kama hövzəsinə aiddir-A gizel (Belaya), Ufa, Dyoma gəmiçiliyə yararlıdır. Meşə, m eşə-çöl və çöl landşaftı əsas yer tutur. Başqırdlar əhalinin 25%-ni təşkil edir. Ruslar (42%), tatarlar (25%), çuvaşlar, m arilər və s. var. Əhalinin 64%-i şəhərdə yaşayır. İri şəhərləri Ufa, Sterlitamak, Salavat, Belaretsk, İşimbaydır. Ufa mərkəzi şəhəridir. Sənayenin əsasım neft-qaz, kimya, dağ-m ədən, energetika, metallurgiya, maşınqayırma, yüngül və yeyinti sənayesi təşkil edir. Kənd təsərrüfatında əsas bitkilər buğda, çovdar, vələmir, şəkər çuğunduru, günəbaxan, heyvandarlıqda südlük-ətlik maldarlıq, zərifyunlu qoyunçuluq, atçılıq, keçi və arıçılıqdır. Əsas nəqliyyat dəmiryolu və avtomobil, həmçinin çay və boru kəməridir.

§ 15.

Sibir regionu RF-in Asiya hissəsində çox geniş ərazidə türk qurumları yerləşir. Onlara Sibirin cənubunda Altay, Tıva, Xakasiya, şimalmda Saxa (Yakutiya) və Taymır (Dolqan-Nen) aiddir. Bu qurum ların İCM -yi əlverişli deyil. Əsas nəqliyyat yollarından və inkişaf etmiş regionlardan uzaqdır. Təbii şəraiti əlverişsizdir (iqlimi sərt, relyefi dağlıqdır). Altay Respublikası Altay dağlıq regionunda, M onqolustan, Çin və Qazaxıstanla sərhəddə yerləşir. Ərazinin 95%-i 500 — 4500 m yüksəklik lərdə yerləşir. Katun, Cənubi Çuya, Saylyükem, Terekti silsilələri arasm da çökəkliklər yerləşir. Faydalı qazıntılardan əlvan metallar (qızıl, gümüş, sink, qurğuşun, volfram, civə), kimya sənayesi xammalı (soda, xörək duzu), həm çinin tikinti materialları var. İqlimi kəskin kontinentaldır. Çayları yağış, qar və buzlaqlarla qidalanır (Katun, Biya). Əhalinin orta sıxlığı 1 km 2-d ə 2 nəfərdir. Yerli əhali altaylardır. Burada həm çinin qazaxlar, ruslar və s. yaşayırlar. Təbii artım yüksəkdir. Əmək resursları ilə yaxşı təm in olunub. Əhalinin 1/3—i şəhərdə yaşayır. İri şəhəri inzibati m ərkəzi olan Qomo-Altayskdır. Altay sənaye-aqrar ölkəsidir. Əsas sənaye sahələri hasilat, meşə və ağac emalı, m eşə-kim ya, yeyinti və yüngül sənayedir. Kənd təsərrüfatında ətlik-südlük, ətlik-yunluq heyvandarlıq, xallı maral, arıçılıq, bitkiçilikdə isə dənli və yem bitkiləri, kartof, m eyvə-tərəvəz becərilir. Turizm imkanları genişdir, lakin zəif inkişaf edib. Əsas nəqliyyatı avtomobil nəqliyyatıdır. Tıva Respublikası dağlıq ölkədir, dağarası Tıva və Toca çökəklikləri seçilir. Qərbi Sayan, Şərqi Sayan, Altay (Şişual) silsilələri bu çökəklikləri əhatə edir. Faydalı sərvətləri asbest, qızıl, daş köm ürdür. İqlimi kəskin kontinentaldır. Böyük çayları Yenisey

330

(Uluq-Hem) və onun qollarıdır. Çaylar hidroenerji əhəmiyyətinə malikdir. Əhalinin 60%-dən çoxu tıvalıdır. Burada ruslar, xakaslar, altaylar və digər xalqlar da yaşayır. Əhalinin 47%-i şəhərdə məskunlaşıb. Böyük şəhərləri Qızıl, Şaqonar, Çadandır, inzibati mərkəzi Qızıl şəhəridir. Sənayenin əsas sahələri dağ-m ədən, meşə və ağac emalı, yeyinti sənayesidir. Kənd təsərrüfatında bitkiçilikdə dənli bitkilər, heyvandarlıqda ətlik-südlük maldarlıq, zərifyunlu qoyunçuluq, xəz-dəri ovçuluğu fərqlənir. Əsas nəqliyyat vasitəsi avtomobildir. Xakasiya Respublikası nisbətən əlverişli İCM-yə m alikdir (Transsibir m agistralına yaxmdır). Relyefdə dağlar üstündür (Kuznets Alatausu, Qərbi Sayan), M inusa çökəkliyinin bir hissəsi buradadır. Faydalı qazıntılardan daş kömür, dəm ir və s. var. İqlimi kəskin kontinentaldır. Əsas çayları Yenisey və Abakandır. Krasnoyarsk və Sayan-Şuşensk SES-lər regionu elektrik enerjisi ilə təm in edir. Əhalinin milli tərkibində xakaslarla yanaşı, rus, ukraynalı, latış və s. xalqlar var. İşçi qüvvəsi çatışmır. İri şəhərləri Abakan və Çemoqorskdur. Abakan şəhəri inzibati mərkəzidir.

Subarktik və m ülayim qurşaqlara aid kəskin kontinental iqlimə malikdir. Yağıntılar az olsa da çay şəbəkəsi sıxdır (əsas səbəbləri m üm kün buxarlanm arun az olması, daimi donuşluq şəraitində səth sularının torpağa hopa bilməməsi, meyilliliyin böyük olması). Ən iri çayları Lena (Aldan, Amqa, Vilyuy), Kolıma, İndiqirka, Yana, Olyokmadır. Əhalinin milli tərkibi m ürəkkəbdir: yakutlar, ruslar, evenklər, çukçalar və s. Orta sıxlıq 1 km 2-d ə 0,4 nəfərdir. Əhalinin 67%-i şəhərlərdə yaşayır. İri şəhərləri Yakutsk, Mirrn, Neryunqridir. Yakutsk inzibati mərkəzidir. İqtisadiyyatda hasilat sənayesi üstündür (almaz, qızıl, volfram). Sənayenin digər sahələri yanacaq-energetika, meşə və ağac emalı, m aşınqayırma (hasilat avadanlığı), tikinti, yeyinti və yüngül sənayedir. Kənd təsərrüfatında maralçılıq, balıqçılıq, xəz-dəri ovçuluğu, cənubda qaram al saxlanması, həm çinin arpa, çovdar və tərəvəz əkinçiliyi fərqlənir. Nəqliyyat çox zəif inkişaf etmişdir. Əsas nəqliyyatı çay, avtomobil və aviasiyadır. Respublika 4 hissəyə ayrılır: Mərkəz, Cənub-Qərb, Cənub, Şimal.

İqtisadiyyatın əsasım energetika və dağ-m ədən sənayesi təşkil edir, həm çinin maşınqayırma, meşə və ağac emalı, yüngül və yeyinti sənayesi inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatında dənli bitkilər, kartof və tərəvəz, heyvandarlıqda ətlik-yunluq qoyunçuluq, ətlik-südlük m aldarlıq fərqlənir. Dəmiryol, avtomobil və çay nəqliyyatı inkişaf etmişdir. Saxa (Yakutiya) Respublikası sahəsinə görə ən iri türk dövlət qurum udur. Şimal Buzlu okeana çıxışı (Laptevlər və Şərqi Sibir dənizləri) var. Ərazinin 40%-i Şimal qütb dairəsi daxilində, qalam mülayim qurşaqda yerləşir. Relyefi m ürəkkəbdir: Kolıma, Yana-İndiqirka, Şimali Sibir, Mərkəzi Yakutiya düzənlikləri; Verxoyansk, Çersk silsilələri, Orta Sibir, Aldan yaylaları və s. Təbii sərvətlərlə zəngindir: qalay, volfram, sürmə, qızıl, dəmir, kömür, neft, qaz, almaz, həm çinin meşə və s.

331

■m

•szss

COĞRAFİ TERMİN VƏ ANLAYIŞLAR LÜĞƏTİ Aborigen - hər hansı bir ərazinin, ölkənin qədim yerli sakini Abissal zona (yun. abyssos - dibsiz) - Dünya okeanının dibində okean tipli litosfer tavası üzərində yerləşən, təqribən 3000 - 3500 m -dən aşağı dərinlikdəki düzənliklər Ada - hər tərəfdən su ilə əhatə olunan, kiçik quru sahəsi Akvatoriya (lat. Aqua - su və teritorium ərazi) yaxınlığındakı hər hansı obyektə aid edilən su səthinin bir hissəsi Aqlomerasiya (lat. Aqlomero - birləşmə, toplanma) - bir-birinə yaxm yerləşən yaşayış m əntəqələrinin daha iri şəhərin dairəsinə cəlb olunaraq onunla sıx istehsal, sosial əlaqədə olan məskunlaşma forması Aqrar-sənaye kompleksi (lat. aqros - tarla, əkin yeri) - kənd təsərrüfatı və onunla bağlı olan sənaye sahələri sistemi Antropogen (yun. Anthropos - insan və genezis - mənşə) - insanın ətraf m ühitə təsiri nəticəsində yaranan dəyişiklik

Abraziya - dəniz, göl və su anbarı sahillərində dalğalarm təsiri nəticəsində parçalanm a və yuyul ma prosesi A zim ut (ərəbcə əs-səmut - istiqamət) - Şimal istiqaməti ilə verilən istiqam ət arasm da qalan və saat əqrəbinin hərəkəti istiqam ətində ölçülən bucaq. 0° - 360° arasm da dəyişir. Azonalltq - zonallıq qanunauyğunluğuna tabe olmayan landşaft, hadisə və proses Aysberq - Dünya okeanında m aterik mənşəli üzən "buz dağı" Akkumulyasiya (lat. accumulatio - toplanma) gətirilib çökək sahələrdə

yum şaq süxurlarm toplanması

Allüvial düzənlik - çay çöküntülərindən əmələ gəlmiş düzənlik

Alp qtnşıqlığı - Kaynozoy erasm da yer qabığının müxtəlif yerlərində baş vermiş və indi də davam edən qırışıqlıq mərhələsi Alp və subalp çəmənliyi (kelt, alp - yüksək dağ) - uca dağ çəmənliyi. 2000 - 3000 m hündürlüklərdə yerləşir

Antisiklon - atmosferin qapalı yüksək (mərkəzdə) təzyiq sahəsində havanın burulğanvari hərəkəti Antiklinal (yun. anti - əks və klino - əyilirəm) Yer qabığında süxurlarm qabanq yatım forması Areal (lat. area - sahə) - hər hansı kom ponentin (bitki, heyvan, xalq) yayıldığı sahə

Arid iqlim (lat. aridus - quru) - rütubət əmsalının vahiddən çox kiçik olduğu, rütubətin kəskin çaüşm adığı iqlim şəraiti

Atmosfer (yun. atmos - buxar və sphaira təbəqə, kürə) - Yeri əhatə edən qazvari hava təbəqəsi

Arxipelaq (ital. arcipelaqo) - bir-birinə yaxm yerləşən eyni mənşəli adalar qrupu

A toll - adətən, sualtı vulkan konusu üzərində yaranan, dairəvi m ərcan adalar qrupu

Assimilyasiya (lat. assimilatio - uyğunlaşma) bir xalqm öz dilini, mədəniyyətini və milli şüurunu itirərək başqa xalqa qarışması

Aşınma - Yer səthində xarici qüvvələrin təsiri nəticəsində süxurlarm parçalanaraq xırdalanması prosesi. Fiziki (mexaniki), kimyəvi, üzvi aşınma növlərinə bölünür.

332

Bar (yun. baros - ağtrlıq) - təzyiq vahidi Barxan - səhralarda küləyin təsiri altında yaranan qum təpəsi. O raq və ya nal formasında, küləktutan yamac maili, əks yamac dik olur. H ündürlüyü 100-150 m-ə çatan barxanlara da rast gəlinir. Başlanğıc meridian (Sıfır meridianı) - coğrafi uzunluqların hesablanması ü çü n 1884-cü ildə şərti qəbul olunm uş London yaxınlığındakı Qrinviç rəsədxanasından keçən m eridian Bedlend - yararsız torpaq sahələri Bentos

(yun.

benthos

dərinlik)

hövzələrinin dibində yaşayan canlılar

Berqştrix (alm. berg - dağ və ştrich - xətt) topoqrafik xəritələrdə horizontallara perpendi kulyar çəkilən, səth sularının axm istiqamətini, yəni hündürlüyün azalma istiqamətini göstərən qısa xətt Bərzəx - iki quru sahəni birləşdirən və iki su hövzəsini ayıran nisbətən ensiz quru zolaq Boğaz - iki su hövzəsini birləşdirən və iki quru sahəni bir-birindən ayıran nisbətən ensiz su zolağı Balneologiya - m ineral sularm mənşəyini, onlardan müalicə m əqsədilə istifadə etmək üsullarım və orqanizmə təsirini öyrənən elm Barrel - dünya bazarm da neft satışında ölçü vahidi. 1 barrel 159 litrdir. Briz - sutkalıq külək növü. Q uru və su səthinin sutka ərzində qeyri-bərabər qızması və m üvafiq olaraq təzyiq fərqinin yaranm ası nəticəsində gündüz sudan quruya, gecə qurudan suya doğru əsən küləklərdir Bulaq (qaynaq, çeşmə) - qrunt sularının təbii surətdə Yer səthinə çıxması

Buxarlanma - suyun m aye və ya bərk haldan buxar halma keçmə prosesi Buxarlanma qabiliyyəti (mümkün buxarlanma) - m üəyyən tem peratur şəraitində vahid zam an ərzində buxarlana bilən rütubətin miqdarına deyilir

Cərəyanlar (okean axınları) - Dünya okeanında böyük su kütlələrinin, əsasən daimi küləklərin təsiri altında üfüqi istiqam ətdə böyük məsafədə yerdəyişməsidir Coğrafi qütblər - Yerin xəyali fırlanma oxunun yer səthi ilə kəsişdiyi xəyali nöqtələr Coğrafi enlik - Yer səthində ekvatordan hər hansı bir nöqtəyə qədər dərəcələrlə (meridian üzrə) olan məsafə (0° ilə 90° arasm da ölçülür). Coğrafiya (yun. geo - Yer və qrapho - yazıram, təsvir edirəm) - yer kürəsinin təbiəti, əhalisi və təsərrüfatı haqqm da elmlər sistemi Coğrafiya atlası - m üəyyən proqram üzrə tərtib edilmiş coğrafiya xəritələrinin məcmusu Coğrafi təbəqə - atmosferin aşağı qatı, yer qabığının yuxan hissəsi, hidrosfer və biosferin birbirinə nüfuz edərək sıx əlaqədə olduğu qat, Yerin ən m ürəkkəb və daimi dəyişən təbəqəsidir. Coğrafi uzunluq - Yer səthində Başlanğıc (Qrinviç) m eridiandan hər hansı bir nöqtəyə qədər dərəcələrlə (paralel üzrə) olan məsafə (0° ilə 180° arasmda) Cut - tropik və subekvatorial bölgələrdə (xüsusən Cənubi Asiyada) becərilən lifli bitki Dəmyə əkinçilik - rütubətli iqlim şəraitində suvanlm a olmadan apanlan əkinçilik Dəmiryol bərəsi - dəmiryol qatarlarım dəniz və boğazlardan keçirən gəmi Dəniz - okeanın bir hissəsi olan, ondan quru və ya sualtı astanalarla ayrılan su hövzəsi. Mövqeyinə görə daxili, kənar və adalararası dənizlərə bölünür. Demarkasiya xətti (frans. demarkation sərhədayırma) - qonşu ölkələr arasm da mübahisəli ərazini ayıran, xüsusi sazişə görə m üvəqqəti təyin olunan xətt (sərhəd) Demilitarizasiya - bir dövlətdə və ya ərazidə hərbi qüvvə saxlamağı və hərbi sənaye yaratm ağı qadağan etmək

333

Demoqrafiya (yun. demos - xalq, qrapho yazıram) — yer kürəsi əhalisinin təbü artımını, tərkibini (milli, yaş, dns), yerləşməsini və s. öyrənən elm sahəsi Denudasiya —süxurların aşınıb-parçalanması və bu m aterialın alçaq sahələrə aparılm ası prosesi D övlət dili - m üəyyən bir ölkədə, dövlət idarələrində işgüzarlıq fəaliyyətində istifadə olunan, məktəblərdə m əcburi tədris olunan dil Drenaj —torpağı, bataqlığı qurutm aq üçü n qrunt və y a səfiı sularını süni yolla axıtmaq üçü n çəkilən kanal və arxlar Ekvator (lat. aequator - tənləşmə, gecə-gündüz bərabərliyi xətti) —Yerin coğrafi qütblərindən eyni m əsafədə çəkilən və Yer kürəsini iki bərabər hissəyə bölən xəyali çevrə Ekzarasiya (lat. exaratio - qazımaq) - hərəkət edən buzlağın süxurları dağıtması, parçalam ası və qınnü materiallarını kənara çıxarması prosesi Ekzogen proseslər (yun. exo - xartct və genos törəmə) - Yer səthində əsasən Günəş enerjisindən və Yerin ağırlıq qüvvəsindən əmələ gələn, xarici qüvvələrin təsiri ilə baş verən proseslər Ekologiya - orqanizm lərin bir-biri ilə və onları əhatə edən m ühitlə qarşılıqlı münasibətini öyrənən elm sahəsi Ekstensiv inkişaf - kənd təsərrüfatında əkin sahələrinin genişləndirilməsi, heyvanların və müəssisələrin sayıran artırılm ası hesabm a m əhsul artım ına nail olmağa deyilir Embarqo - hər hansı bir dövlət tərəfindən başqa ölkələrə m əhsul göndərilməsi və ya xarici ölkədən gətirilməsinə qadağa qoyulmasıdır Emiqrasiya (lat. emiqro - köçmə) - bir dövlətin vətəndaşının müxtəlif səbəblərdən digər ölkəyə köçməsi. Bu adamlar emiqrant (mühacir) adlanır. Endogen proseslər (yun. endo - daxili və genos törəmə) - Yerin daxilində baş verən kimyəvi və fiziki proseslər 334

Endemik növ (yun. endemos - yerli) - təbii halda ancaq m üəyyən bir coğrafi ərazidə yayılan bitki və ya heyvan növü Era - Yerin və oram üzvi aləminin təbii inkişafının uzırn mərhələsini göstərən vaxt Eroziya (lat. erosio - yeyilmə) - süxurların və ya torpağın yuyulub dağılması və aparılması prosesi Eroziya bazisi - axar suyun (çayın) öz qüvvəsini itirib yatağını daha dərinləşdirə bilm ədiyi üfüqi səviyyə. Çaym töküldüyü hövzə (digər çay, dəniz-okean, göl) oram eroziya bazisi hesab olunur Estuari - dənizə doğru genişlənən qıfabənzər çay mənsəbi Etnik birlik (yun. etnos - xalq) - insanların milli əlamətlərinə görə seçilən, tarixən fomalaşan qrupu Efemer bitkilər (yun. ephemeros - birgünlük, tezötən) - vegetasiya dövrü qısa çəkən birillik bitkilər Əhalinin orta sıxlığı - ölkə (yaxud materik, bölgə, rayon) əhalisinin üm um i sayıran oram üm um i sahəsinə olan nisbəti Əmək məhsuldarlığı - vaxt vahidi ərzində işçinin yaratdığı m əhsulun m iqdan Əmtəə - satış üçün istehsal olunmuş məhsul Fay (qayma) - tektonik hərəkətlər nəticəsində Yer qabığının bir hissəsinin bir xətt boyu qırılaraq çökməsi (qraben) və ya qalxmasma (horst) deyilir Fauna (lat. faunus qədim Roma mifologiyasında çöl və mal-qara ilahəsi) - Yerin heyvanlar aləminə verilən üm um i anlayış Flora (lat. flora - çiçəklər və bahar ilahəsi) Yerin bitki növlərinin məcmusu Fiord - ensiz, dərin, uzun yamacları dik və qayalıq dəniz körfəzi Ferroərintilər — polada m üəyyən keyfiyyət verm ək ü çü n istifadə edilən aşqarlayıcı m aterial ların (xrom, nikel, titan, volfram, vanadium ) dəmirlə ərintiləri

Fraxt (holl. vracht - ödəmə) - dəniz nəqliyyatını daşım alar üçün kirayə verilm əsindən əldə olunan ödənc haqqı

İzohips (horizontal) - plan və ya xəritədə m ütləq hündürlüyü eyni olan nöqtələri birləşdirən izoxətt

İdxal məhsulları - ölkəyə digər ölkələrdən gətirilən (daxil edilən - alman) məhsullar

İzoterm - xəritədə tem peraturu eyni olan nöqtələri birləşdirən xətlər

İmmiqrasiya (lat. immiqrans - yerləşdirmək) başqa dövlət vətəndaşının müxtəlif səbəblər üzündən bir ölkəyə köçüb gəlməsi. Bu adam lar im m iqrant adlanır.

İzoxət - coğrafiya xəritələrində və ya planda bərabər kəmiyyətli nöqtələri birləşdirən xətt

İntensiv inkişaf - təsərrüfatda elmi-texniki nailiyyətlərdən istifadə etməklə m əhsuldarlığı yüksəltmək (əlavə xərc və vəsait sərf etməklə) hesabına məhsul istehsalının artırılması İnfrastruktur - istehsala və əhaliyə xidmət edən qurğular sistemi, istehsal (nəqliyyat yolları, enerji xətləri, boru kəmərləri, anbarlar və s.) və sosial (sərnişin nəqliyyatı, məişət xidməti, səhiyyə, maarif və s. müəssisələr) istiqamətli infrastrukturlara bölünür. İnteqrasiya (lat. inteqratio - tamlıq, birləşdirmə) - ölkələrin təsərrüfat-siyasi birləşmə forması İqlim - m üəyyən ərazi üçün səciyyəvi olan çoxillik hava rejimi İqtisadi fəal əhali - əmək qabiliyyətli əhalinin müxtəlif istehsal və qeyri-istehsal sahələrində çalışan hissəsi İrriqasiya (lat. irriqatio - suvarma) - rütubət çatışmayan torpaqlarm süni suvarılması

İxrac - ölkədən digər ölkələrə göndərilən satılan məhsullar

Yağıntı - atmosferdən Yer səthinə çökən rütubət (yağış, qar, dolu, şeh, qırov) Yayla - okean səviyyəsindən 500 m -dən yüksəkdə yerləşən düzənlik Yükgötürmə qabiliyyəti - m üəyyən nəqliyyat vasitəsində bir dəfədə daşınması m üm kün olan yük kütləsinə deyilir "Yaşıl inqilab" - İOÖ-də m üasir aqrotexniki qaydalardan istifadə sayəsində kənd təsərrüfatında m əhsuldarlığın kəskin artırılması Kabotaj (frans. kabotage) - bir ölkə daxilində su hövzələrində limanlararası gəmiçilik. Kiçik (eyni dəniz limanları) və böyük (müxtəlif dənizlərdə yerləşən limanlararası) kabotaj daşımaları fərqləndirilir. Kaynozoy erası - Yerin geoloji tarixində sonuncu, indi də davam edən era Kampos (port. campos - çöl) - Cənubi Amerikada savanna (ekvatordan cənubda) Kanyon (ispanca - boru) - dərin və dik yam adı, dar çay dərəsi (Şimali Amerikada Kolorado çayı üzərində Böyük Kanyonun dərinliyi 1800 m-ə çatır)

İzobat - xəritədə okean və dənizlərin dərinlikləri eyni olan nöqtələrini birləşdirən xətlər

Karst - suda həll olan süxurların (əhəngdaşı, dolomit, tabaşir, gips) yeraltı sular vasitəsilə həll edilib aparılm ası prosesi, bu proses nəticəsində yaranan relyef form aları (karst qıfları, m ağaralar və s.)

İzogiyet - xəritədə yağıntıların m iqdarı eyni olan nöqtələri birləşdirən xətlər

Kaskad stansiyalar - pilləli və astanalı çay üzərində bir neçə SES-in ardıcıl yerləşməsi.

İzoqalin - xəritədə duzluluğu (okean və dənizdə) eyni olan nöqtələri birləşdirən xətlər

Koalisiya (lat. ittifaq) - iki və ya bir neçə siyasi partiya, ölkə və s. yaratdığı ittifaq

İzobar - xəritədə atmosfer təzyiqi eyni olan nöqtələri birləşdirən xəttə deyilir

Kommunikasiya sistemləri Qat. commuicatio əlaqələndirmək) - nəqliyyat, rabitə şəbəkəsi sistemi Kondensasiya Qat. condensatio -

s ıx la ş m a )

su buxarının maye hala keçməsi prosesi

Konsentrat - faydalı qazıntıların saflaşdınlması nəticəsində əldə edilən yanm fabrikat qanşığı Konfederasiya Qttifaq, birlik) - müstəqil dövlətlərin üm um i m əqsədlərə (siyasi, iqtisadi, hərbi) naü olmaq üçün yaratdıqlan ittifaq Krik - Avstraliyada daim i axan olmayan quru yan çaylar Kserofit - uzırn m üddət quraqhğa davam gətirən bitkilər qrupu Konfusiçilik - Çin Xalq Respublikasmda milli din Külək - havanın yüksək təzyiq sahəsindən alçaq təzyiq sahəsinə doğru Yer səthi üzrə üfüqi istiqamətdə hərəkəti Geoid (yun. geo - Yer və eidos - şəkil) - Yerin heç bir həndəsi fiqura uyğun gəlməyən forması Geoxronologiya - Yerin geoloji inkişaf tarixinin əks olunduğu vaxt bölgü sistemi Genosid (yun. genos - tayfa və lat. caedo öldürmək) - əhalinin irqi, etnik, milli və s. əlamətlərinə görə m əhv edilməsi Geosinklinal - litosferin seysmik cəhətcə fəal olan sahələri. Müasir geoloji dövrdə, əsasən, litosfer tavalarının sərhədinə m üvafiq gəlir. Qabarma və çəkilmə - Ayın və qism ən də Günəşin cazibə qüvvəsinin təsiri nəticəsində okean (dəniz) səviyyəsinin dövri surətdə qalxması və düşməsi Qar xətti - Yer səthində il ərzində qarın əriməyə macal tapmadığı, havanın tem peraturunun 0° C-dən yüksək olmadığı şərti hündürlük sərhədi. Qar xətti ekvatorial və tropik enliklərdə 4500 - 5000 m yüksəklikdən, qütbətrafı enliklərdə isə okean səviyyəsinə yaxın hündürlükdən keçir.

336

QİYŞ (Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası) - sabiq sosialist ölkələrinin İ949-cu ildə yaratdığı iqtisadi birlik. Sosializm sistemi dağıldıqdan sonra öz fəaliyyətini dayandırdı. Qeyzer (isi. gey sir - fışqırmaq) - dövri surətdə qaynar su və buxar püskürən isti bulaq Qlobus Qat. globus - kürə) - Yerin çox kiçildilmiş kürə formasında modeli Qobu - əsasən, m üvəqqəti axar suların yaratdığı quru dərələr Qoruq - elm, m ədəniyyət və təsərrüfat üçün m üstəsna əhəmiyyəti olan obyektlərin dövlət tərəfindən mühafizə olunduğu ərazi Qraben (alm. graben - xəndək, çökək) - Yer qabığının sınıb aşağı çökm üş və faylarla əhatə olunmuş hissəsi Qütb dairələri - 66°33/ şm. və c. enlikləri. Qütb gecə-gündüzlərinin hərəsinin bir dəfə m üşahidə olunduğu enliklər (22 iyim və 22 dekabrda) Hidrologiya - coğrafiyanın Yer səthinin su örtüyünü öyrənən bölməsi Humus - torpağın tərkibində bitki və heyvan qalıqlarından yaranan m əhsuldar çürüntü qatı Humid iqlim Qat. humidus - rütubətli) - rütubət torpağın

əmsalının vahiddən böyük olduğu, rütubətlə doyduğu iqlim şəraiti

Laqun - dənizdən qum tirəsi ilə aynlm ış və ya onunla ensiz boğazla birləşmiş su hövzəsi (göl) Liman (Port) gəm üərin dayanması, yükvurm a-yükboşaltm a işləri üçü n avadanlıqla təchiz olunm uş su sahəsi Litosfer (yun. lithos - daş və sflıaira - təbəqə) Yerin üst yer qabığım və üst mantiyasmı əhatə edən bərk təbəqəsi. Qalırdığı - 200-250 km -dək olur Lyanos - Cənubi şimalda - savanna

Am erikada

ekvatordan

Magistral - rabitə yollarının başlıca istiqaməti, əsas xətti

Meqalopolis (yun. meqos - nəhəng və polis şəhər) - şəhər aqlomerasiyalarının və ya iri şəhərlərin birləşməsi nəticəsində yaranan nəhəng şəhər sistemi Meliorasiya (lat. melioratio - yaxşılaşdırma) torpaqların, bitkilərin və s. m əhsuldarlığının artırılması istiqamətində aparılan tədbirlər sistemi

Metislər - Latın Am erikasında avropalılarla hinduların nikahından törəyən nəsil Metropoliya - müstəmləkəsi olan ölkə Mezozoy erası (yun. mezo - orta və zoo - həyat) - Yerdə həyatın inkişafının paleozoydan sonra və kaynozoydan əvvəlki orta mərhələsi. Üç dövrə bölünür: trias, yura və tabaşir. Meridian (lat. meridianis - günorta) - yer səthindən keçməklə şimal və cənub coğrafi qütblərini birləşdirən xəyali yarımçevrə. Günorta vaxtı şaquli dirəyin kölgəsinin düşdüyü xəttə uyğun gəlir Miqyas - planda və ya xəritədə uzunluğunun Yer səthində həqiqi uzunluğuna olan nisbəti

xəttin xəttin

Miqrasiya - əhalinin müxtəlif səbəblər üzündən bir yerdən (məntəqədən, ölkədən) başqa yerə köçməsi Mərcan rifi - alçaq enliklərin dayaz sahillərində, m ərcan poliplərinin qalıqlarından əmələ gələn sualtı tirə və ya ada Moren relyef- buzlaqların fəaliyyəti nəticəsində yaranan akkumulyativ relyef forması Morfoskulptur - əmələ gəlməsində ekzogen proseslərin üstün rol oynadığı relyef form alan

iqlim şəraiti. Yay m övsüm ünün bol rütubətli, qış m övsüm ünün quru olması ilə seçilir.

Mütləq maksimum - m üəyyən ərazidə (və ya Yer kürəsində) meteoroloji elementlərin çoxillik dövr ərzində qeydə alınmış ən yüksək kəmiyyəti Mütləq minimum - m üəyyən ərazidə (və ya Yer kürəsində) meteoroloji elementlərin çoxillik dövr ərzində qeydə alınmış ən alçaq kəmiyyəti Mütləq rütubətlilik - 1 m 3 havada olan su buxarının qramlarla m iqdarına deyilir Naviqasiya (lat. naviqo -gəmidə üzürəm) hərəkətin idarə edilməsi və yolun seçilməsi barədə elm Nekk (ing. neck - boğaz) - vulkan boğazının yuxarısında bərkiyib qalmış və denudasiya nəticəsində üstü açılmış lava. Neogen dövrü - Yerin geoloji Kaynozoy erasının ikinci dövrü

tarixində

Nisbi hündürlük - Yer səthində iki nöqtə arasm da şaquli xətt üzrə hündürlük fərqii

Nival qurşaq (lat. nivalis - qar, soyuq) dağlarda qar xəttindən yüksəkdə yerləşən qurşaq Nisbi rütubətlilik - 1 m3 havada olan su buxarının m iqdarının (mütləq rütubətlik) həm in tem peraturda onun saxlaya biləcəyi rütubətin (doyma həddi) m iqdarına olan nisbəti Normal təzyiq - 45° enlikdə, okean səviyyəsində, 0°C tem peraturda olan atmosfer təzyiqi. Normal təzyiq 760 m m civə sütununa (bu 1 kq 33 qr çəki daşının 1 sm2 səthə göstərdiyi təsirə bərabərdir) bərabərdir.

Morfostruktur - əməl gəlməsində endogen proseslərin üstün rol oynadığı relyef form alan

Okeaniya - Sakit okeanın m ərkəz və cənubqərbində yerləşən adalar qrupuna verilən üm um i ad

Mulatlar - Latın Amerikasında avropalılarla zəncilərin nikahından törəyən nəsil

Oykumen - Yer kürəsinin insanlar tərəfindən məskunlaşmış hissəsi

Musson (ərəbcə "mövsüm" sözündən) troposferin alt hissəsində ilin isti və soyuq dövründə okean və m aterikin sərhədində yaranan

Orbit - göy cisminin (planet, peyk) mərkəzi cisim ətrafında hərəkət etdiyi yol

337

Orta temperatur - gündəlik, aylıq və illik orta tem peratur. Gündəlik orta tem peratur gün ərzində qeydə alınmış term ometrin tem peratur göstəriciləri cəminin m üşahidə sayma bölünməsi hesabma təyin olunur Ovalıq - qurunun okean səviyyəsindən 200 m hündürlüyə qədər yerləşən düzənlik hissəsi Pampa - Cənubi A merikada çöl zonasının yerli adı

Pangeya (yun. pan - vahid, bütöv vd gea - Yer) alm an alimi A.Vegenerin m ezozoyda ilk okeanla əhatə olunmuş vahid, ilk quruya verdiyi ad Paralellər - qlobusda Ekvatora paralel çəkilmiş, qütblərə doğru uzunluqları azalan, coğrafi enliklərin hesablanması üçün istifadə olunan çevrələr Patent (şəhadətnamə) - ticarət, yaxud sənətlə m əşğul olmaq üçün təqdim edilən şəhadətnamə; ixtiraçınm ixtira hüququnu təsdiq edən vəsiqə. Preri - Şimali Amerikada çöl zonasının yerli adı Passatlar - tropik enliklərdən (25 - 30° şm.və c.e.) ekvatora doğru əsən, Yerin öz oxu ətrafında fırlanması nəticəsində qərbə meyillənən daimi hava axınları (küləklər). Şimal yarım kürəsində şimalşərqdən cənub-qərbə, cənub yarım kürəsində cənub-şərqdən şimal-qərbə doğru əsir. Peyk şəhərlər - iri şəhər ətrafında yerləşən və onunla sıx təsərrüfat əlaqəsində olan nisbətən kiçik şəhərlər Plankton - okean(dəniz) səthində yaşayan, sərbəst hərəkət etm ək qabiliyyətləri olmayan canlılar (zoo və fitoplanktonlar ayrılır) Platforma (fr. plat - hamar və lat. forma forma) - litosferin seysmik cəhətcə nisbətən sabit qədim, hamarlanmış sahələri Relikt (qalıq) - keçmişdə geniş yayılmış, hazırda kiçik ərazidə qalmış bitki və heyvan növü Refrijirator (lat. refrigero - soyuduram) - tez xarab olan m əhsulların daşınm ası üçü n içərisində soyuducu qurğu olan nəqliyyat vasitəsi (gəmi, avtomobil, vaqon)

Rekreasiya resursları (lat. recreatio - bərpa) istirahət, müalicə və turizm məqsədilə istifadə edilən təbii və tarixi sərvətlər Rekultivasiya - insanların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində sıradan çıxan torpaqlarm yenidən təsərrüfat dövriyyəsinə qaytarılması (bərpa edilməsi) tədbirləri Saldo (ital. saldo - hesablaşma, qalıq) - xarici ticarət m ünasibətlərində ixrac və idxal arasm dakı fərq Savanna - təbii zona. Subekvatorial və qismən tropik iqlim qurşaqlarm da ilin quraq və rütubətli m övsüm lərə bölünm əsi nəticəsində yaranır. Q uraqlığadözüm lü seyrək ağaclıq (ona görə də savanna və seyrək meşələr də adlandırılır) və rütubətli m övsüm də sıx ot örtüyii ilə səciyyələnir Selva (port. selva - meşə) - Cənubi Am erikada Amazon ovalığında rütubətli ekvatorial meşə Səmum - Ərəbistan yarım adası və Şimali Afrikada əsən isti, quru külək Siklon (yun. kykion - fırlanan) - atmosferin qapalı alçaq təzyiq sahəsi ilə əlaqədar havanın geniş sahədə burulğanlı hərəkəti. M inimum təzyiq, yəni isti hava siklonun mərkəzində olur. Skreb - Avstraliyanın quraqlıq rayonlarında həmişəyaşıl kol bitkilərindən, xırda evkalipt və akasiya ağaclarından ibarət meşə - kolluq (tikanlı kolluq) Sunami - güclü sualtı vulkan və zəlzələ nəticəsində okean səthində əmələ gələn dalğa Şahid dağ (qalıq dağ) - qədim dağlıq ərazinin ekzogen proseslərin təsirindən dağılmayıb, stolvari formada qalan hissəsi Şelf (materik dayazlığı) - m aterikin sualtı kənarm da düzənlik zolaq (dərinliyi 200 m-ə qədər olan, m aterikin sualtı davamı) Şəlalə - çay yatağında suyun bərk və yum şaq süxurlarm sərhədində əmələ gələn çıxıntılardan tökülməsinə deyilir

Şlüz - səviyyəsi müxtəlif olan çay və kanallardan gəmiləri keçirmək ü çü n hidrotexniki qurğu Tayfutı (çin. "böyük külək") - Asiyam cənub və şərqdən əhatə edən dənizlərin sahil zonalarında təzyiq fərqindən yaranan çox güclü dağıdıcı tropik siklon Texnopolis - elm və istehsalın ən səmərəli təm ərküzləşm əsi hesabma yaradılan elmi —texniki m ərkəz rolu oynayan şəhər Terminal (lat. terminalis - son mərhələ, son istiqamət) - nəqliyyat yolunun başlanğıc və ya son mərhələsi m ənasm da işlənir. Terras (lat. terra - ərazi, torpaq) - dəniz sahilində, çay dərəsində, dağ yamacında pilləvari relyef formaları Ticarət balanst - m üəyyən m üddət ərzində (adətən bir il) ölkədən göndərilən (ixrac) və ölkəyə gətirilən (idxal) m əhsulların dəyəri arasm da fərq Toponimika (yun. topos -yer və onuma - ad) coğrafi adların mənasım öyrənən elm sahəsi

Tomado - Şimali Am erikada tropik və arktik hava kütlələrinin toqquşm ası nəticəsində yaranan çox güclü burulğanlı külək Torpaq - yer səthində çürüntü qatı ilə aşınma m ateriallarının qarışm asından əmələ gələn nazik m əhsuldar lay Tranzit (lat. transitus - ötüb keçmə) - sərnişin və yükün aralıq m əntəqədən ötüb keçməklə bir m əntəqədən digərinə daşınması TRASEKA - Avropa - Qafqaz - Asiya nəqliyyat dəhlizi

Urbanizasiya (lat. urbs —şəhər) - ölkədə şəhər əhalisinin payının artm ası prosesi Üfüq - açıq yerdə, ham ar m əhəldə Y er səthinin görünən hissəsi Üfüq xətti - m əhəldə insan gözünün görmə sərhəddinə uyğun gələn xəyali xətt Üfüqün cəhətləri — yerin coğrafi qaiblərinə nəzərən m üəyyən olunan istiqamətlər. Üfüqün dörd əsas istiqaməti: —Şimal, Cənub, Şərq, Qərb. Vadi (ərəbcə quru dərə) - Ön Asiya v ə Şimali Afrika səhralarında geniş və quru çay dərələrinə deyilir Vahə - səhralarda q ru n t sularının səthə yaxın yerləşdiyi bitki örtüyü və su olan, əhali yaşayan, çökək sahələri Valyuta —ölkənin pul vahidi Vegetasiya (lat. vegetatio — canlanma) — bitkilərin boy atıb, inkişaf etdiyi dövrdür. Bu, əsasən, orta sutkalıq tem peraturun X0°C-də yüksək olduğu dövrə uyğundur Xəritə (coğrafiya xəritəsi) - Yer səthinin müstəvi üzərində kiçildilmiş və şərti işarələrlə təsviri Zonalltq — Yer səthində enlik istiqamətində Yerin kürəvi əyriliyindən (coğrafi zonallıq) və relyefin hündürlüyündən asılı olaraq hadisə və proseslərin ardıcıl dəyişməsi. İqlim və onun elementləri, torpaq örtüyü, bitki v ə heyvanlar aləminin qanunauyğun paylanm ası zonallığa tabedir. Zəlzələ —Yer qabığında və ya ü st m antiyada ani vaxt ərzində süxurların yerdəyişməsi və ya parçalanm ası nəticəsində baş verən yer titrəməsi

Tropiklər (yun. tropikos - dönüş nöqtəsi) ekvatordan həm şimal, həm də cənubda, üzərində Günəşin ildə bir dəfə zenitdə olduğu sonuncu paralellər (23°27/ şm. və c. paralelləri). Troposfer (lat. tropos - dönmə, dəyişilmə və sphaira - kürə, təbəqə) - atmosferin Yer səthinə qovuşan alt təbəqəsi 339

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1. E.K.Əlizadə, N.S.Seyfullayeva, M.H.Mirzəyev. Ümumi fiziki coğrafiya. VI sinif. Bakı, 2009. 2. O.K.Alxasov, D .M. Ələsgərov, R.İ.Məmmədov, Ş.M.Pənahov. Materiklər və okeanlar coğrafiyası VII sinif. Bakı, 2009. 3. B.Ə.Budaqov, Y.Ə.Qəribli. Azərbaycan Respublikasının fiziki coğrafiyası. VIII sinif. Bakı, 2009,2011. 4. N.N.Allahverdiyev, Ş.Y.Göyçaylı, Ş.Q.Dəmirqayayev, N.H.Əyyubov. Azərbaycan Respublikasının iqtisadi və sosial coğrafiyası. VIII sinif. Bakı, 2009, 2011. 5. M.A.Müseyibov, E.K.Əlizadə, N.S. Seyfullayeva Coğrafiya (Yerşünaslıq), X sinif. Bakı, 2009. 6. O.K.Alxasov, Y.Ə.Qəribov, A.Z.Bağmanlı. Coğrafiya (Dünyanın iqtisadi və sosial coğrafiyası), IX sinif. Bakı, 2010 7. T.P.Gərayzadə. Coğrafiya (Dünyanın iqtisadi və sosial coğrafiyası), 2008. 8. M.A.Müseyibov, V.Ə.Əfəndiyev, N.S.Seyfullayeva. Türk dünyasının coğrafiyası. XI sinif. Bakı, 2009, 2011. 9. Coğrafiya. VI-XI siniflər üçü n test tapşırığı topluları. "Abituriyent" jurnalının xüsusi buraxılışları. Bakı, 2009, 2010, 2011. 10. VI, VII, VIII, IX-siniflər üçün tədris atlasları.

340

MUNDƏRICAT________________ Ön söz......................................................................................................................................................3 G ir iş ........................................................................................................................................................4

BÖLMƏ 1. ÜMUMİ FİZİKİ COĞRAFİYA § 1. Coğrafiya elminin yaranm ası və inkişafı....................................................................................6

I Fəsil. PLAN VƏ XƏRİTƏ § 2. P la n ..................................................................................................................................................8 § 3. Yerin forması və ö lç ü lə ri.............................................................................................................. 14 § 4. Coğrafiya x ə ritə s i.......................................................................................................................... 17

II Fəsil. YER GÜNƏŞ SİSTEMİ PLANETİDİR § 5. Yerin Günəş sistemində mövqeyi. Yerin Günəş ətrafında hərəkəti və onun coğrafi nəticələri...................................................................................................................................... 22 § 6. Yerin öz oxu ətrafında hərəkəti və onun coğrafi nəticələri. Saat q u rşa q la rı........................ 26

III Fəsil. YERİN DAXİLİ QURULUŞU. RELYEF § 7. Yerin bir planet kimi əmələ gəlməsi və inkişafı........................................................................28 § 8. Yerin daxili quruluşu. L ito sfe r...................................................................................................... 31 § 9.Yer səthinin relyefi............................................................................................................................ 38

IV Fəsil. ATMOSFER § 10. Atmosferin quruluşu, əhəmiyyəti. Günəş radiasiyası

........................................................ 43

§ 11. Atmosfer təzyiqi. Külək. Atmosferin üm um i sirkulyasiyası

............................................ 48

341

§ 12.Atmosferdə su. Y ağ ın tı................................................................................................................54 § 13. Hava kütlələri. Hava və iqlim ....................................................................................................57

V Fəsil. HİDROSFER § 14. Hidrosfer Yerin su təb ə q ə sid ir.................................................................................................... 59 § 15. Dünya okeanı və onun hissələri. Okeanda quru s a h ə lə r ........................................................ 63 § 16. Okeanda suyun h ə rə k ə ti..............................................................................................................66 § 17. Q uru s u la rı......................................................................................................................................69

VI Fəsil. BİOSFER VƏ COĞRAFİ TƏBƏQƏ § 18. Biosferin yaranm ası və inkişafı. T o rp a q .................................................................................... 75 § 19. Coğrafi tə b ə q ə ................................................................................................................................ 78 § 20. Təbii zonalar .................................................................................................................................. 79

BÖLMƏ 2. MATERİKLƏRİN VƏ OKEANLARIN FİZİKİ COĞRAFİYASI I Fəsil. YER KÜRƏSİNİN MATERİKLƏRİ § 1. Materik və qitə a n la y ış ı................................................................................................................86 § 2. A v rasiy a..........................................................................................................................................86 § 3. Şimali A m e rik a ..............................................................................................................................92 § 4. Cənubi A m e rik a ............................................................................................................................97 §5. A f r ik a ............................................................................................................................................. 102 § 6. A n ta rk tid a ........................................................................................................................................107 § 7. Avstraliya və O k e a n iy a .................................................................................................................. 109

342

II Fəsil. OKEANLAR § 8. Sakit ok e a n ........................................................................................................................................ 113 § 9. Atlantik o k e a n ...................................................................................................................

115

§ 10. Hind o k e a n ı.................................................................................................................................. 117 § 11. Şimal Buzlu o k e a n ı...................................................................................................................... 118

BÖLMƏ 3. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ FİZİKİ COĞRAFİYASI I Fəsil. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TƏBİİ ŞƏRAİTİ § 1. Azərbaycan Respublikasının coğrafi m övqeyi..........................................................................122 § 2. Relyefi. Geoloji quruluşu. Faydalı qazıntıları............................................................................123 §3. İqlim i................................................................................................................................................ 131 § 4. Daxili s u la r ı.................................................................................................................................... 135 § 5. Xəzər d ə n iz i.................................................................................................................................... 139 § 6. Torpaq örtüyü. Bitki və heyvanlar aləm i.................................................................................... 142 § 7. Azərbaycanın landşaftları. Təbiətin m ühafizəsi........................................................................ 145

II Fəsil. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ FİZİKİ-COĞRAFİ RAYONLAŞDIRILMASI § 8. Böyük Qafqaz fiziki-coğrafi vilayəti............................................................................................ 152 § 9. Kiçik Qafqaz fiziki-coğrafi vilayəti.............................................................................................. 153 § 10. Kür dağarası çökəkliyi fiziki-coğrafi v ilay əti...........................................................................154 § 11. Lənkəran fiziki-coğrafi vilayəti.................................................................................................... 155 § 12. Orta Araz fiziki-coğrafi v ila y ə ti.................................................................................................. 156

BOLMƏ 4. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI I Fəsil. TƏSƏRRÜFATIN ƏRAZİ TƏŞKİLİNƏ TƏBİİ ŞƏRAİTİN TƏSİRİ § 1. Azərbaycan Respublikasının iqtisadi-coğrafi m ö v q e y i...........................................................158 § 2. Təbii şərait və təbii e h tiy a tla r.......................................................................................................160 § 3. Əhali və əmək ehtiyatlan...............................................................................................................163

II Fəsil. TƏSƏRRÜFAT SAHƏLƏRİNİN COĞRAFİYASI § 4. Təsərrüfatın üm um i səciyyəsi........................................................................................................ 165 § 5. Yanacaq-energetika sənayesi (YES).............................................................................................. 167 § 6. M etallurgiya sənayesi...................................................................................................................... 170 § 7. M aşınqayırma kom pleksi................................................................................................................ 171 § 8. Kimya sə n ay e si................................................................................................................................ 173 § 9. Meşə sənayesi və mebel iste h sa lı.................................................................................................. 175 § 10. Tikinti materialları və konstruksiyalan iste h salı...................................................................... 176 § 11. İstehlak malları istehsalı və xidmət sahələri.............................................................................. 177 § 12. A qrar-sənaye kompleksi (A SK ).................................................................................................. 180 § 13. Nəqliyyat kom pleksi...................................................................................................................... 185 § 14. Xarici iqtisadi ə la q ə lə r.................................................................................................................. 187

III Fəsil. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İQTİSADİ-COĞRAFİ RAYONLARI § 15. İqtisadi-coğrafi rayonlaşdırm a..................................................................................................188 § 16. Böyük Qafqaz coğrafi ra y o n u ....................................................................................................191 § 17. Kiçik Qafqaz coğrafi ra y o n u ......................................................................................................199 § 18. A ran iqtisadi-coğrafi rayonu ....................................................................................................204 § 19. Lənkəran-Astara iqtisadi-coğrafi ray o n u ................................................................................206 § 20. Naxçıvan iqtisadi-coğrafi rayonu..............................................................................................207

344

BÖLMƏ 5. DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI I Fəsil. DÜNYANIN MÜASİR SİYASİ XƏRİTƏSİ § 1. İqtisadi və sosial coğrafiyanın yaranm ası və in k iş a fı................................................................ 210 § 2. Dünyanın m üasir siyasi x ə ritəsi.................................................................................................... 211 § 3. Siyasi coğ rafiya................................................................................................................................ 214 § 4. Dünya ölkələri arasm da f ə r q lə r .................................................................................................... 215 § 5. Beynəlxalq təşkilatlar...................................................................................................................... 219 II Fəsü. TƏBİİ RESURSLAR VƏ İQTİSADİ İNKİŞAF § 6. Təbii resurslar və onların təsn ifa tı................................................................................................ 222 § 7. Təbii resursların əsas növləri.......................................................................................................... 223 § 8. Ekoloji problem lər............................................................................................................................ 227

III Fəsil. DÜNYA ƏHALİSİNİN COĞRAFİYASI § 9. Yer kürəsinin m ənim sənilm əsi....................................................................................................228 § 10. Əhali cəmiyyətin başlıca m əhsuldar q ü v v ə sid ir....................................................................231 §11. Əhalinin tərkibi (irq, etnik, linqvistik, din, yaş, cins)..............................................................233 § 12. Əhalinin yerləşməsi. M əskunlaşma fo rm a la rı........................................................................235 § 13. Əhalinin m iqrasiyası....................................................................................................................239

IV Fəsil. DÜNYA TƏSƏRRÜFATININ COĞRAFİYASI. ETİ (ELMİ-TEXNİKİ İNQİLAB) § 14. Təsərrüfat və onun s tr u k tu ru ....................................................................................................241 § 15. Dünya təsərrüfatı..........................................................................................................................244 § 16. Dünya təsərrüfatı ETİ dövründə................................................................................................246 § 17. Dünya sənayesinin coğrafiyası..................................................................................................248 § 18. Dünyanın kənd təsərrüfatının coğrafiyası................................................................................262 § 19. Dünya nəqliyyatının coğrafiyası................................................................................................269

345

V Fəsil. REGİONAL COĞRAFİYA § 20. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr.......................................................................................................... 273 § 21. Region anlayışı. Regional f ə rq lə r................................................................................................ 276 § 22. İnkişaf etmiş ölkələr (İEÖ)............................................................................................................277 § 23. inkişafda olan ölkələr (İO Ö )........................................................................................................ 280 § 24. Şimali Amerika. ABŞ.......................................................................................................

282

§ 25. K a n a d a ............................................................................................................................................286 § 26. Avropa ölkələri. Qərbi A v ro p a.................................................................................................... 287 § 27. Şərqi Avropa ö lk ələri.................................................................................................................... 293 § 28. Rusiya Federasiyası........................................................................................................................296 § 29. Asiya ölkələri ................................................................................................................................ 298 § 30. Afrika ö lk ələ ri................................................................................................................................ 305 § 31. Latın Amerikası (LA) ölkələri...................................................................................................... 308 § 32. Avstraliya və O k e a n iy a ................................................................................................................ 311

BÖLMƏ 6.____________________ TÜRK DÜNYASI ÖLKƏLƏRİNİN COĞRAFİYASI I Fəsil. TƏSƏRRÜFATIN ƏRAZİ TƏŞKİLİNƏ TƏBİİ AMİLLƏRİN TƏSİRİ § 1. Türk dünyası anlayışı. Türk xalqları. Türk dövlət və qurum ları............................................ 314 § 2. Türk dünyası ərazisinin təbii şəraiti............................................................................................315 § 3. Əhalisi və əmək eh tiy a tla rı..........................................................................................................316 § 4. Təsərrüfatın üm um i səciyyəsi......................................................................................................317

II Fəsil. REGİONAL HİSSƏ § 5. Cənubi Azərbaycan ......................................................................................................................318 § 6. Türkiyə C üm huriyyəti..................................................................................................................319 346

§ 7. Şimali Kipr Türk C üm huriyyəti..................................................................................................321 § 8. Mərkəzi Asiya regionu. Özbəkistan R espublikası.................................................................... 322 § 9. Qazaxıstan R espublikası................................................................................................................ 324 § 10. Qırğızıstan Respublikası.............................................................................................................. 325 §11. Türkmənistan Respublikası.......................................................................................................... 326 § 12. Sintszyan-Uyğur Muxtar rayonu .............................................................................................. 327 § 13. Rusiya Federasiyası tərkibində olan türk qurumları. Şimali Qafqaz reg io n u ....................... 328 § 14. Volqa-Ural regionu........................................................................................................................ 329 § 15. Sibir regionu....................................................................................................................................330

COĞRAFİ TERMİN VƏ ANLAYIŞLAR LÜĞƏTİ.......................................................................... 332

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

340

Əlizadə Elbrus Kərim oğlu AMEA-mn müxbir üzvü, coğrafiya üzrə elmlər doktoru

Əyyubov Nizami Hacı oğlu AMEA-mn aparıcı elmi işçisi, coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru Müseyibov Müseyib Ağababa oğlu Daşdiyev Rəsul Hacı oğlu Fətullayev Həsən Yusif oğlu Həsənov Əli Vəli oğlu Bakı ş. 14 saylı tam məktəbin müəllimi Qurbanov Eldar Ağasəlim oğlu AMEA-mn aparıcı elmi işçisi, kənd təsərrüfatı üzrə fəlsəfə doktoru Əliyeva Güllü Şamil qızı Bakı ş. 270 saylı tam orta məktəbin müəllimi Abdullayeva Sürəyya Qafur qızı Bakı ş. 82 saylı tam orta məktəbin müəllimi Babayeva Məhbubə Hətəm qızı Bakı ş. 239 saylı tam orta məktəbin müəllimi

COĞRAFİYA (abituriyentlər və yuxan sinif şagirdləri üçün vəsait)

Redaksiyanın ünvanı: AZ1078, Bakı şəhəri, A.Salamzadə küçəsi, 28 Telefon/Faks: (+99412) 502-47-82(92) (TQDK), (+99412) 431-62-36 (Redaksiya). Elektron poçt: abiturient@gmail.com, Web: www.abiturient.az Kitab «Abituriyent» jurnalı redaksiyasında yığılmış, səhifələnmiş və redaktə olunmuşdur. Kağız formatı 90 x 108X6 ■Fiziki çap vərəqi 21,75. Çapa imzalanmışdır 18.09.15. Tiraj 3000. © TQDK - «Abituriyent» - 2015

QdU^b 1 9 8 6 -c ı ild ən

www.eas1west.az AZ 1123, Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri. Aşıq Ələsgər küçəsi, 17 Tel.: 1+99412) 370 6803; 374 8343 Faks: 1+99412) 370 6803; 3701849 E-malI: infoOeastwest.az