Cidades Subxacentes by Colexio Oficial de Arquitectos Galicia

Este tipo de situacións podémolas atopar en áreas como O Salnés, O Barbanza, A Mariña Lucense... estruturas que aparecen como “cidades subxacentes”, en formación e cunha masa crítica que permite grandes potencialidades para xerar riqueza e servizos ós cidadáns.

>ría de arousa

¿Cómo debemos abordar estes espazos dende o mundo da arquitectura e a planificación do territorio?; ¿é factible unha planificación conxunta?, e en todo caso,¿con que nivel de intensidade? ¿plans supramunicipais?, ¿consorcios?, ¿fusións de concellos?“

APOIA:

COLABORAN: Un Grupo de Investigación da

A NT E Análise Territorial

DEPARTAMENTO DE PROXECTOS ARQUITECTÓNICOS E URBANISMO + VICERRECTORADO DE ESTUDIANTES, DEPORTES E CULTURA

deseño_ValerioGS

EDITA:

mg. docampo r. lois j. harguindey x. eizaguirre jm. vilanova xm. mosquera c. llop h. seoane c. garcia

cidades subxacentes

“Existen en Galicia unha serie de conxuntos urbanos policéntricos formados por vilas que establecen entre elas múltiples relacións e sinerxias, e conforman espazos dinámicos cunha poboación cuantitativamente equiparable á de calquera cidade galega compacta de tamaño medio pero cuns vínculos co territorio máis diversos.

>ría de arousa

policentrismos urbanos en Galicia

resultados dos traballos e ponencias das xornadas levadas a cabo en A Coruña do 23 ó 26 de Marzo de 2011

Policentrismos Urbanos en Galicia

cidades subxacentes >rĂa de arousa

Policentrismos Urbanos en Galicia

cidades subxacentes >ría de arousa

David BALBÁS Alonso Miriam CASTRO Martínez Manuel García DOCAMPO Xabier EIZAGUIRRE Garaitagoitia Alberto FEIJOO Rodríguez Martín FERNÁNDEZ Prado Cristina GARCÍA Fontán Silvia GÓMEZ Campos José GONZÁLEZ-CEBRIÁN Tello Javier González HARGUINDEY Rubén C. LOIS González Carles LLOP Torné Juan Carlos MANCHO Trigo Patricia De MARICHALAR Mantilla José Manuel Vázquez MOSQUERA Mª. José PIÑEIRA Mantiñán Víctor RAMOS Rodríguez Henrique SEOANE Prado Josep M. VILANOVA Claret

A presente publicación 1º Edición: Novembro de 2013

Xornadas Cidades Subxacentes [A Coruña, do 23 ao 26 de Marzo de 2011]

Coordinación, edición e maquetación

Organizadas por

Colectivo1aun Colectivo1aun@gmail.com

Asociación Estudantil Comités Escola Técnica Superior de Arquitectura da Coruña

Roi García Camba

Celebradas na ETSAC e na Fundación Luís Seoane

Javier González López Valerio González Somoza

Comité organizador

David Pereira Martínez

Roi García Camba Javier González López Valerio González Somoza David Pereira Martínez Fiz Seixo Vázquez Julia Vázquez Sánchez Plácido Lizancos Mora (membro da dirección da ETSAC)

David Río González Fiz Seixo Vázquez Iago Valverde Pérez Julia Vázquez Sánchez Deseño da cuberta

Valerio González Somoza Deseño de páxina

Fiz Seixo Vázquez Tradución e revisión lingüística ao galego

Avia Veira González e Roi García Camba

Video

Xoan Andrade Vázquez David Río González Iago Valverde Pérez

Tradución e revisión lingüística ao castelán

Iago Valverde Pérez e David Pereira Martínez Tradución e revisión lingüística ao inglés

Luis Puente Castelo coa colaboración de

coa colaboración de

Escola Técnica Superior de Arquitectura da Coruña Vicerreitoría de Estudantes, Deportes e Cultura da Universidade da Coruña Departamento de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo da Universidade da Coruña Fundación Luis Seoane Grupo de Investigación de Análise Territorial (ANTE) da Universidade de Santiago de Compostela Fundación Galicia Sustentable

Vicerreitoría de Estudantes, Deportes e Cultura da Universidade da Coruña Departamento de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo da Universidade da Coruña Fundación Luís Seoane Concellería de Mocidade do Concello da Coruña Deputación da Coruña Consellería de Medio Ambiente, Territorio e Infraestruturas da Xunta de Galicia

ISBN: 978-84-9749-525-7 Depósito legal: ? Impresión: Rodi Artes Gráficas S.L, Ourense © Todos os dereitos dos textos e as imaxes son propiedade dos seus autores © Licenza Creative Commons 3.0 que permite o seu uso sempre que non sexa con fins comerciais, previo aviso á equipa editora

002

Policentrismos Urbanos en Galicia

cidades subxacentes >rĂa de arousa

Los problemas planteados en las grandes áreas urbanas habían sido ya señalados en la primera parte del siglo pasado por Patrick Geddes, al insistir en la necesidad de investigar y conocer más plenamente esas regiones urbanas a las que llamó conurbaciones. Sus trabajos sentaron las bases de un enfoque sistemático de la labor de preparación de los planes, "el survey", conjunto ordenado de mapas, diagramas, planos basados en estudios detallados de la realidad territorial. Geddes, exponente de un urbanismo orgánico, mantuvo también con rotundidad la forma "learning by doing" como clave del aprendizaje más efectivo, dónde desarrollando una filosofía educacional en la que, con la combinación de "la mano, el corazón y la cabeza" las personas aprendían más efectivamente que con los libros y los métodos tradicionales. Ambos conceptos me vinieron a la mente cuando un grupo de estudiantes con inquietudes ya manifiestas a través de su participación dentro de los comités estudiantiles, se plantearon la realización de un taller sobre la Ría de Arousa donde, a la manera de Geddes desde su Outlook Tower de Edimburgo primero, y sus sucesivas investigaciones sobre ciudades y regiones después, trabajarían, obviamente guardando las distancias, sobre una presentación gráfica de aquel territorio para comprender sus necesidades tanto las derivadas de la aportación que de las ciencias sociales realizarían distintos conferenciantes, como de las más específicas y propias a los arquitectos urbanistas. Es obvio que la Ría de Arousa no es una conurbación en el sentido que planteaba Geddes para las zonas de influencia de las grandes áreas urbanas, porque allí no existen tales ciudades, como bien definiría Henrique Seoane en su exposición. Se trataba de entender la construcción de la urbanidad litoral sin ciudad. La exposición de Quique se planteaba desde una visión holística de las Rías, pero analizando cada una de ellas por separado para profundizar en sus características, en este caso sobre la Ría de Arousa. Un siglo después de las primeras experiencias inglesas que representarían los Planes Regionales dirigidos mayoritariamente por Patrick Abercrombie, se aprobarían en Galicia los dos únicos documentos territoriales existentes: Las Directrices de Ordenación del Territorio y el plan de Ordenación del Litoral, como primeras experiencias en esas escalas. Los documentos previos a escala territorial: Las Normas Subsidiarias de las cuatro provincias gallegas, tenían un sentido más normativo y protector, sirviendo para regular mínimamente la intervención en los Ayuntamientos menores. La variada experiencia catalana, donde los planes supramunicipales se habían desarrollado desde hacía décadas, posteriormenteabandonados y retomados a partir de los Planes Directores Urbanísticos con acentos específicos territoriales, fue objeto de reflexión crítica. También los estudios y estrategias ambientalistas en el planeamiento urbano y territorial, así como los análisis más vinculados a la ruralidad y su transformación buscando claves más allá de los esquematismos estructurales, fueron algunas de las exposiciones de nuestros amigos catalanes. Pero si todo ello representó una valiosa aportación, la mayor y mejor fue la implicación de los estudiantes en un aprendizajede participación como el que reivindicaba Geddes hace ya un siglo.

José González-Cebrián Tello Doutor arquitecto. Catedrático do Departamento de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo da Universidade da Coruña.

006

A presente reflexión ten por obxecto a descrición do proceso de xestación do evento "Cidades Subxacentes", no que dun modo informal, colaborei aportando a miña opinión, experiencia persoal e contactos dentro do mundo do urbanismo e planificación, tentando servir de apoio ás ideas e a estrutura organizativa que se me presentaban. A miña toma de contacto con esta actividade comeza a finais de 2010, cando un grupo de alumnos da ETSAC se me achega cun plantexamento concreto: coñecer e entender os sistemas urbanos intermedios de Galicia utilizando como soporte a suposta equiparación entre aglomerados urbanos policéntricos e a cidade clásica compacta. Esta preocupación polo sistema urbano galego non é nova, e ten un primeiro arranque no ciclo de conferencias que algúns deles organizaran en 2005 co nome de "Áreas Metropolitanas (Galiza: A cidade dos tres millóns de habitantes)", onde propuñan un achegamento aos sistemas urbanos principais de Galicia. Partindo desta primeira experiencia e entendendo que as aglomeraciónsurbanastradicionaisxatiñansidoobxectodeestudo,plantexanpoñerofocosobreoutrosespazospolinuclearesdeGaliciaqueaglutinanimportantesvolumesdepoboación, así como actividade económica e social, enmarcados nun área ou sistema compartidos. A falta de información concreta sobre estes espazos, os seus fortes procesos de cambio e a non inclusión de estruturas como estas nos planos de estudo universitarios, transformaban o tema nunha cuestión de gran interese para tratar dentro do ámbito académico. Ademais disto, o enfrontarse a espazos destas características leva implícita unha análise do modelo territorial administrativo no que nos movemos, con realidades funcionais que desbordan os estáticos límites nos que se enmarca, isto é, afrontar dun xeito ou outro a cuestión da supramunicipalidade. Estruturalmente, o evento prevíase cunha vertente dupla teórico-práctica. Por unha beira pretendían xerar un marco teórico bási básico co que explicase a situación e evolución do modelo de asentamento de Galicia, poñendo de relevo as áreas de alta densidade e continuidade non vencelladas a unha cidade tradicional, afrontándose en todo caso dende a multidisciplinariedade. Esta parte teórica completaríase con exemplos de experiencias que tivesen por obxecto de traballo ámbitos supramunicipais. Finalmente aparecería unha parte práctica, en forma de obradoiro no que os asistentes tentarían xerar propostas para todo un sistema urbano supramunicipal, cuestión que non se aborda dentro do percorrido formativo do arquitecto. Tendo por tanto un tema e unha estrutura, o que cumpría era atopar esas persoas capaces de aportar os coñecementos específicos en cada campo. Para a creación do marco teórico galego,definiuseunconxuntoformadoporsociólogo,xeógrafoearquitecto,noquesechegouaplantexaraapariciónduneconomista,quedandodetódolosxeitosgarantidaunhaexplicación global e completa da realidade galega. O panorama universitario galego tiña, sen dúbida, persoas capaces de narrar o modelo de asentamento galego, pero non así con experiencia en planificación supramunicipal, obrigándonos a poñer o ollo no exterior. Plantexouse Suíza, Holanda, Bélxica, Pais Vasco...pero tanto as dificultades orzamentarias, como á innegable calidade dos persoeiros, colocou a Catalunya como surtidor de exemplos de intervención supramunicipal, conseguíndose finalmente a colaboración de X.Eizaguirre, C.Llop e J.M.Vilanova, que aportarían un complemento fantástico ao modelo galego, tanto pola súa contraposición a el, como polo valor intrínseco das propostas expostas. Xa definido tanto o marco teórico como os exemplos de actuacións supramunicipais, unicamente faltaba por pechar a cuestión dos obradoiros prácticos, que servirían para propor intervencións nun ámbito de escala distinta á do planeamento tradicional, ademais de para afondar no coñecemento de sistemas de asentamento máis aló da cidade central e a súa contorna. O formato pechouse con dous días de traballo titorado en grupos, precedidos dunhas charlas introdutorias da área de estudo, que rematarían nunha posta en común xeral onde se exporían as propostas á vez que se tentaría definir e concretar un pouco máis o tipo de realidades ás que nos enfrontamos cando se fala de cidades subxacentes. Por último, gustaríame destacar o feito de que estas xornadas teñan xurdido dun grupo de estudantes, xa que é moi loable que sexan eles os que veñen a buscar aos profesores para aprender sobre os temas que lles interesan. Por iso quero darlles a miña noraboa, tanto pola idea como polo fantástico desenvolvemento e animalos a seguir impulsando iniciativas como esta, que sirvan para contribuir a unha universidade máis participativa, onde a comunidade universitaria no seu conxunto sexa a verdadeira fonte de investigación e coñecemento.

Martín Fernández Prado Doutor arquitecto. Profesor do Departamento de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo da Universidade da Coruña.

007

artigos

Manuel García Docampo Sociólogo.ÉprofesortitulardeUniversidade,actualmenteimparteSocioloxíaUrbana eOrdenacióndoTerritorionaFacultadedeSocioloxíadaUDC.Aolongodosúltimos10 anos, traballou e varios proxectos con Juan Luis Dalda e Javier G. Harguindey, analizando e interpretando as dinámicas territoriais galegas. Froito desa colaboración son:CidadeDifusaenGalicia(XuntadeGalicia,2006)ou"Asnovasáreasdeexpansión urbana na Galicia Contemporánea" (Revista Galega de Ciencias Sociais, nº 1, pax. 9-12).

Abstract Recent territorial dynamics show a change in the tendency to concentrate population in towns to one of de-concentration and peripherical growth. This can be seen in Galicia, where it requires interventions to correct the potential disorder. To do so, it is pertinent to delimit an Urban Area including all spaces densely occupied by building or with urban vocation. It is possible to give competence to this body, namely that of creating an entity of urban ordination. At the same time, it is necessary to protect the territory from excessive urbanisation and to maintain high quality of life standards.

Este novo fenómeno vaise coñecer, no seu conxunto, como desconcentración urbana. 2

Dende 1996 ao ano 2001 a poboación dos 7 municipios nos que se localizan as principais cidades do sistema galego gañan, en conxunto, algo menos de 1.000 habitantes. Pola contra, os 18 municipios máis dinámicos demograficamente supoñen un incremento de case que 30.000 habitantes para o mesmo período (Dalda/García Docampo, 2003: 9-12). Eses municipios dinámicos aparecen localizados de forma clara na periferia das cidades convencionais, o que mostra o papel centrífugo destas últimas. 3

Os argumentos esgrimidos para explicar o por qué da desconcentración non difiren inicialmente dos empregados polos teóricos rupturistas, sumando aos cambios cara valores posmaterialistas, que incidirían na preferencia por hábitats menos compactos e "máis verdes", outros elementos de corte materialista, que porían a énfase na incapacidade das cidades para xestionar, promover e ofertar vivendas para amplos colectivosdepoboación.Nesteúltimosensointerprétaseainercia"desconcentradora" como síntoma "dunha crise de infraestruturas, e fundamentalmente de vivenda, que explican en boa medida as novas pautas observadas de reasentamento poboacional" (Dalda e García Docampo, 2003: 12). 4

Todos os municipios regresivos son de reducido volume poboacional e ningún deles supera os 10.000 habitantes, situándose a maior parte por debaixo dos 5.000 residentes. Pola contra, todos os municipios de máis de 10.000 habitantes mostran algún grao de dinamismo, aínda que algún -fundamentalmente do interior, como A Estrada, Vilalba ou Monforte-, con saldos moderadamente negativos. 5

Do exposto parece derivarse que os municipios máis vinculados co espazo rural convencional están en crise, mentres que os municipios máis urbanos e os das contornas das cidades, en espazos moi alongados, seguen pautas opostas. Os 90.000 habitantes que perden os municipios "regresivos" os gañan os "dinámicos". Os tipificados como "tenues" gañan preto de 10.000 habitantes, o mesmo que perden os clasificados como de "transición". Os crecementos poboacionais máis importantes aparecen concentrados, salvo contadas excepcións, nas periferias das cidades, dotando aestasúltimasdunrelevanterolexplicativodadinámicademográficadoconxuntode Galicia. Pero, ¿qué acontece coas cidades?. As cidades gañan algo de poboación, con taxas de crecemento modestas, pero positivas. Só Ferrol persiste nunha crise que se traduce en saldos negativos ano tras ano, ao longo do decenio estudado. Lugo, no outro extremo, recolle taxas preto do 1% anual, mostrando síntomas máis propias de fases de urbanismo centrípeto.

010

Modelos Territoriais: Das tendencias globais ao caso galego.

1. Da concentración á desconcentración. A Poboación "urbana", ata o século XVIII, non chegaba ao 2%; mesmo no inicio do pulo urbanizador do século XIX, a porcentaxe suma só un 7% (United Nations Center for Human Settlement, 1996, 2001). Sen embargo, a partir do século XX, o proceso cobra outra dimensión: intensifícase gradualmente a concentración de poboación nas cidades en detrimento das áreas rurais. Este fenómeno xeneralízase progresivamente en occidente e, malia as diferenzas de criterio para as definicións e delimitacións, a hexemonía urbana aparece consolidada nese século. Así, a proporción de habitantes das cidades superou á dos residentes no rural en Norteamérica no Censo de 1930 (Lillibridge, 1950: 40) e en Europa o faría en torno a 1950 (Huriot e Thisse, 2000: IX). En América Latinacomezaríanaacadarseesesvaloresapartirde1970(Puncel,1994:18).EnamplasrexiónsdeÁfricaeAsia aínda non se superou a porcentaxe do 50% (PNUD, 2001: 158-161), se ben as previsións calculan que a poboación urbana superará á rural, nesas rexións, a partir do 2025 (United Nations, 2006: 36-44). A concentración urbana levou parello un proceso de suburbanización con crecementos periféricos na meirande parte das principais cidades (Pacione, 2001). Isto deu lugar a certas confusións ao entender ese fenómeno comopartedadesconcentración.Senembargo,cómprediferenciarambosfenómenosporqueosegundorequire decrecemento da cidade central e expulsión de parte dos seus efectivos cara á periferia.. Será a partir da década dos setenta do século XX cando percibamos ese cambio. Ata entón as cidades exerceran unha atracción centrípeta de poboación cara a elas; a partir dese momento, aparecen síntomas evidentes de esgotamento dese ciclo de concentración poboacional nas cidades compactas tradicionais. O volume de poboación de moitas delas parece estancado, cando non claramente reducido. Asemade, novas áreas de menor volume comezan a liderar o crecemento poboacional1. Este proceso detéctase por primeira vez nas grandes urbes norteamericanas na década dos setenta (Berry, 1976, 1978) e apréciase paulatinamente o seu efecto en toda Europa pouco despois. En España, arrastrando un histórico retraso no proceso de concentración (Reher, 1994), son evidentes os seus síntomas xa na década dos setenta, constatándose de forma máis clara a mediados dos oitenta (Nel-lo, 2004: 11). A verificación empírica ponsedemanifestocomprobandoobalancederivadodoPadrónMunicipaldeHabitantesde1981eode1996(Camarero, 1993; Leal, 1985: 260-270). Entre esas dúas datas os municipios españois con máis de 50.000 habitantes perden algo máis de catro millóns de habitantes. En Galicia o fenómeno rexistrouse algo máis tarde, pero é actualmente evidente, especialmente nas contornas das principais cidades 2 e moi especialmente nos casos de Vigo e A Coruña (Dalda/García Docampo, 2003). Este proceso de desconcentración urbana súmase, no caso galego, a unha estrutura previa de asentamentos moi dispersa, dando lugar a un vasto espallamento da edificación repartida entre núcleos e diseminados, configurando un mapa territorial que cuantifica a metade das Entidades Singulares que se contabilizan en España. Todas esas evidencias facían pensar nun cambio de pauta de asentamento que se interpretou, inicialmente, como contraurbana e caracterizada polo seu carácter rupturista con respecto ao paradigma clásico dos procesos urbanizadores centrípetos. Esta tese, ben representada nos traballos de Vining e Strauss (1977), entre outros, postula que as cidades tradicionais perderon o seu atractivo e pasan a ser un modelo residencial obsoleto. A hipótese defendida interpreta que o modelo de cidade compacta tradicional está esgotado e non é desexadopolapoboación.Estaúltimavenonpoucosatrancosasociadosávidanasurbesmáisdensasepoboadas, como a contaminación, a inseguridade e ruído. Pola contra, o "campo" aparece como espazo alternativo, coa imaxe oposta e, polo tanto, asociada a certos estándares de benestar e calidade de vida.

Modelos Territoriais: Das tendencias globais ao caso galego. Manuel García Docampo

As teorías contraurbanizadoras foron contestadas case de inmediato (Gordon, 1979) en base a dúas liñas argumentais. Por unha banda, apareceron investigacións que trataban de mostrar como as afirmacións nas que se baseaba Berry eran só meras ilusións estatísticas suxeitas á variabilidade e cambios das categorizacións e definicións territoriais (Richter, 1985; Amcoff, 1990). Por outra parte, outros traballos daban conta da existencia de ciclos nos que as cidades soportaban crises puntuais pero que non abocaban á desaparición dos procesos urbanizadores e de concentración de poboación nas cidades convencionais. Nese senso, as teorías "cíclicas" argumentan que os procesos de declive urbano poden existir, ou non, en función dun determinado estadio ou ciclo evolutivo no que se atope cada sistema urbano (Van den Berg, 1982; Hall e Hay, 1980). Deste xeito, por exemplo, o estudio de Van den Berg amosou na década dos oitenta que as rexións urbanas de Europa occidental atopábansenunestadiodeavanzada"descentralización",easdaparteorientalnunhaserodiafasedeconcentración urbana (Van den Berg, 1982: 75). Porén, os estudos internacionais parecen confirmar a hipótese dunha fase de desconcentración urbana a nivel xeral, comezada na década dos setenta (Vining/Kontuly, 1978) e que se mantería ata a actualidade (Alig, et al., 2004; Antrop, 2004). Tras esa evidencia caben dúas posturas, non excluíntes3. Por un lado, quen consideran que iso é un estadio temporal e que as cidades volverán a recuperar o efecto centrípeto (Van der Berg, 1982); polo outro, as de quen consideran que a cidade convencional deixa de existir para dar lugar a unha nova Área Urbana que, alén de incorporar plenamente o tecido xerado polos procesos de desconcentración urbana, ten a capacidade de facer converxer nas últimas décadas os modelos de suburbanización anglosaxona "baseados na expansión provocada pola revolución industrial" e os modelos de suburbanización latina "expresión en forma de segunda residencia da relación campo-cidade máis clásica" (Dematteis, 1998). Esta hipótese defende que, nun futuro próximo, tanto cidades como periferias e mesmo rurais, rexistrarán taxas de crecemento positivas; isto quere dicir que se trala Transición Territorial que se viviu coas fases de Concentración e Desconcentración, acadaraseunhanovafase,estable,decrecementospositivasdecadahábitat,aíndaqueconpesosdiferentes.(Fig.1)

Fig. 1. Modelo Teórico de Transición Territorial (Pesos porcentuais de cada hábitat). Fonte: Elaboración propia.

2. Desconcentración urbana en Galicia Os cambios principais da dinámica demográfica galega recente veñen explicados, primeiramente, polas pautas de reasentamentopoboacionalqueconcentraronocrecementoendeterminadaszonasxeográficasendetrimentode amplas comarcas do interior, que están a sufrir unha forte crise regresiva. A secuencia dos procesos de desconcentraciónurbanataménénítidadende,candomenos,asegundametadedadécadadosnoventa.Momentonoque comezan a medrar máis as periferias que as cidades centrais. A delimitación deses espazos dinámicos é clave para comprender o presente e futuro desta Comunidade e das políticas urbanísticas e de ordenación do territorio. O Mapa exposto na Fig. 2 delimita, a escala municipal, os municipios máis "dinámicos" no período 2000-2010. Metodoloxicamente procedeuse a considerar como tais a aqueles que rexistrasen Taxas de Crecemento Medio Anual (TCMA)porribado2%nodecenio.Practicamentetodosesesmunicipios"dinámicos"aparecenlocalizadosnasperiferiasdas7cidadesprincipaisdosistemaurbanogalego(estasúltimasrepresentadasennegro).Sonespecialmente intensos os contornos dinámicos da Coruña, Santiago e Vigo; se ben calquera das outras mostra ao seu redor procesos expansivos. O gradiente, ademais, reflicte unha pauta segundo a cal canto máis próximo está o municipio periférico da cidade central, maiores son as súas taxas de crecemento. Aoseucarónaparecenoutrosmunicipiosdedinamismomáis"tenue"perotaménclaramentepositivo,convalores ente o 1 e o 2 % TCMA. A súa ubicación permite descubrir unha segunda coroa en torno ás cidades principais do sistema. Mesmo unha terceira coroa de municipios con taxas positivas, aínda que inferirores ao 1% TCMA.(Fig. 2)

Fig. 2. Crecemento demográfico no período 2000-2010. Concellos galegos clasificados pola súa taxa de Crecemento Medio Anual (r). Fonte: Elaboración propia a partir dos datos dos Padróns Municipais de Habitantes (INE). Cidades Subxacentes_ Subxacentes_artigos artigos e táboa redonda

011

Javier González Harguindey Arquitecto. Profesor en el área de Urbanistica y Ordenación del Territorio de la Universidad de A Coruña. Coautor de diversas publicaciones y proyectos de investigación en el ámbito de la planificación territorial, junto a los profesores J.L.Dalda y M.G.Docampo, desarrolla su actividad profesional principalmente en los campos del urbanismo y medio ambiente.

Abstract xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Se refiere a criterios jurídicos, morfológicos, funcionales, económico-productivos y de servicios. 2

Oriol Nel-lo, «Los confines de la ciudad sin confines. Estructura urbana y límites administrativos en la ciudad difusa», en Javier Monclús (ed.), La ciudad dispersa, CCCB, Barcelona, p. 47. 3

FARALDO, Antolín. «Últimas consideraciones sobre Galicia», en El Recreo Compostelano, nº 24-26, Diciembre 1842, p. 374. 4

PALACIOS, Antonio. Plan de extensión e reforma interior da cidade de Vigo. AEE Ediciones, Concello de Vigo. Vigo. 2002.

Principios de organización espacial del sistema urbano gallego.

El presente artículo tiene su origen en las conversaciones previas al desarrollo de las jornadas "Cidades Subxacentes". En ellas, los organizadores planteaban como primera cuestión la intuición de que en Galicia existen una serie de territorios, fuera del sistema de las siete principales ciudades y sus periferias, cuyas características de volumen de población y contigüidad (Ría de Arousa 140.000 habitantes, corredor de As Mariñas 50.000, 20.000 el sistema de Padrón, etc.) las asimilarían a un nuevo modelo de ciudad o, cuando menos, a unos espacios potencialmente capaces de funcionar como tales, entendiéndolos de manera diferente al modelo "clásico". Por otra parte, requerían una conferencia, origen del presente texto, que tuviese la función de transición entre las escalas territoriales (descritas en estas jornadas desde la perspectiva de la sociología y la geografía) y las pequeñas, más propias del urbanismo y la arquitectura, tema de las posteriores ponencias. La intención de este artículo es entonces, no tanto aportar una solución a la cuestión planteada, sino remarcar varias de las características propias del sistema urbano-territorial gallego presentando algunas variables clave que permita comparar estos territorios entre si, y que incite al lector a una interpretación propia de nuestra realidad espacial. En todo caso, recordar las palabras de Oriol Nel-lo cuando respecto a la definición de ciudad y su delimitación escribe: "Pero, como se ha tratado de explicar, en el análisis de la sociedad contemporánea aquello que resulta fundamental no es la definición de la ciudad en abstracto sino la comprensión del proceso de urbanización en una doble vertiente: por un lado, a partir del examen de los procesos sociales que impulsan -y son impulsados por-el proceso de urbanización; y, por otro lado, con el estudio de las repercusiones de este proceso sobre el conjunto del territorio (...). Podríamos, claro está, circunscribir normativamente el problema y delimitar el espacio a través de criterios parciales como los que se han descrito 1. Con ello tendremos ámbitos operativos y útiles, quizás, para el tratamiento de determinadas cuestiones (el planeamiento urbanístico, la gestión de los transportes, la recaudación de tributos...). Pero, como hemos escrito en alguna otra ocasión, estos ámbitos no responderán a lo que la ciudad es, sino a aquello que, de acuerdo con nuestros intereses y objetivos, queremos que la ciudad sea". 2 Los ámbitos de análisis se centran pues en las escalas territorial y local, intentando comprender los modos de organización del espacio urbano en su totalidad, en sus sistemas y subsistemas de asentamientos y en las formas físicas de ocupación del territorio (no siempre procesos de urbanización). La brevedad de este texto impide un desarrollo en profundidad de estas ideas, pero parece necesario aportar cuando menos algunos datos cuantitativos que inciten a la reflexión.

GAVIRIA, Mario. «Sobre inmigración interior», 1965, en Campo, urbe y espacio de ocio. S.XXI de España Editores. Madrid. 1971. 6

FERNÁNDEZ-ALBALAT, Andrés. La Ciudad de las Rías. Instituto José Cornide de estudios coruñeses. A Coruña. 1969. 7

DALDA, J.L., DOCAMPO, M.G., HARGUINDEY, J.G. Cidade difusa en Galicia. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela. 2005. 8

Ibíd, p. 74.

Ibíd, pp. 47-50.

OTEROPEDRAYO,Ramón.Lasciudadesgallegas.EdicionesGaliciadelCentroGallego de Buenos Aires. Buenos Aires. 1951. 11

Figuras de 1 a 12: J.G. Harguindey. Figura 13: Bing.

024

El sistema urbano-territorial. Frente a los modelos de autores como Antolín Faraldo3, Antonio Palacios4, o Mario Gaviria5-Albalat6, que propusieron desde mediados del S.XIX en adelante la necesidad de potenciar una gran metrópoli regional, es bien conocido el desarrollo policéntrico del sistema urbano gallego. Dominado por las regiones urbanas de A Coruña-Ferrol y Vigo- Pontevedra y las áreas urbanas de Santiago, Lugo y Ourense, a este sistema principal se le añadiría el aglomerado litoral de la Ría de Arousa y un sistema secundario de villas de diferente rango repartidas por toda la comunidad. Igualmente documentada está la relevancia del Eje Atlántico que discurre entre Ferrol y la frontera portuguesa y que incluye cinco de las siete áreas urbanas y constituye el ámbito más dinámico del País7.

Principios de organización espacial del sistema urbano gallego. Javier González Harguindey

Del análisis de los municipios que han ganado población en los últimos 50 años (Fig. 1) se desprenden las dos características principales de la evolución demográfica de la comunidad gallega: Polarización de la población en Eje Atlántico y en las áreas urbanas y pérdida de peso demográfico de los municipios de carácter rural, principalmente en el interior. Las dinámicas recientes en cuanto a evolución de la población inciden en estas mismas tendencias (Fig. 2) 2).. En el caso de las grandes ciudades, actualmente este incremento demográfico se produce principalmente en los municipios periféricos, en la primera y segunda corona, tendiendo los municipios centrales a perder población o incrementarla ligeramente. Las imágenes que muestran la densidad de población y el modelo territorial (Fig. 3 y 4) constatan la existencia de un ámbito propio en el norte, que contendría las áreas urbanas de A Coruña y Ferrol así como sus espacios intermedios y el corredor de Carballo. Más hacia el sur aparece la formación de un continuo que discurre desde el área urbana de Santiago a la frontera portuguesa (con densidades medias superiores a los 100 habitantes por Km2 medidos a nivel de sección censal) abarcando el área urbana de la capital y prácticamente la totalidad del litoral de las Rías Bajas, incluyendo las áreas urbanas de Pontevedra y Vigo y sistemas secundarios como el aglomerado litoral de la Ría de Arousa, A Estrada, el continuo de Padrón-Pontecesures, el entorno de Ponteareas, teniendo continuidad en la región Norte de Portugal8. En el interior aparecen nítidamente representadas las áreas urbanas de Lugo y Ourense vinculadas a través del sistema de autovías de acceso a Galicia a A Coruña la primera y a Vigo la segunda. Sobre el sistema secundario de asentamientos aparecen varías estructuras claras: el corredor de As Mariñas (principalmente entre Viveiro y Foz), las situadas entre Santiago y la salida de Galicia hacia le meseta a través del Sil (Silleda, Lalín, Chantada, Monforte, Quiroga, A Rua y O Barco) y el anillo de villas que rodea el área urbana de Ourense (O Carballiño, Ribadavia, Celanova, Allariz y Maceda). El análisis de la movilidad laboral diaria (Fig. 5) incide en la existencia del Eje Atlántico, vertebrado por la autopista A6 y la carretera N-550 y caracterizado (aparte de por su peso económico y demográfico y por tener las dinámicas más positivas de Galicia9) por la concatenación de continuos urbanos de mediaalta densidad, gran movilidad laboral entre municipios y masivo uso del vehículo privado como modo de transporte al trabajo excepto en las zonas centrales de los grandes ciudades (Fig. 6 y 7) . Los municipios industriales que rodean a los principales núcleos urbanos (Arteixo y Bergondo en A Coruña, Mos y Porriño en Vigo, San Cibrao das Viñas y Pereiro de Aguiar en Ourense, Rábade y Outeiro de Rei en Lugo y Fene y Neda en Ferrol) presentan valores que rondan el 40 o incluso el 50% de puestos de trabajo ocupados por residentes en otro municipio.

Fig. 1. Municipios con saldo demográfico positivo en el periodo 1960-2011. Fuente: Elaboración propia.

Las regiones urbanas de A Coruña-Ferrol y Vigo-Pontevedra, y de manera incipiente el área urbana de Santiago o la parte sur del aglomerado litoral de la Ría de Arousa, se identifican (con datos del año 2011) por su funcionamiento en red, donde empiezan a formalizarse relaciones de tipo horizontal entre los municipios periféricos y se equiparan los flujos de salida y entrada por trabajo entre la ciudad central y su entorno. Estas relaciones, debido a la particular configuración espacial de estos territorios, discontinuos y muy fragmentados, presentan problemas graves de movilidad, ocasionados tanto por el volumen de los flujos como por la multiplicidad de puntos origen y destino. Las áreas urbanas de Lugo, Ourense se siguen definiendo por un mayor peso relativo de la ciudad central frente a su área de influencia, con modos de relación en forma de estrella frente a la malla anteriormente descrita. Fuera del corredor Atlántico y el sistema principal de ciudades, aparece en el sistema secundario de villas un primer grupo de elevado grado de centralidad respecto a su entorno y desvinculadas del sistema urbano primario (Ribadeo, Arzua, Monforte, Verín, Cee-Corcubión, Sta. Comba y, en menor medida, Noia); un segundo al que pertenecen As Pontes, Vilalba, Sarria y Xinzo que, aunque alejadas de las áreas urbanas mantienen fuertes vínculos con estas; un tercero, al que podríamos denominar de corredores

<(-20)%

(-10)-(-20)

(-10)-0

0-10

10-20

> 20%

Fig. 2. Variaciones demográficas relativas. Periodo 2001-2011. Fuente: Elaboración propia.

Cidades Subxacentes_ Subxacentes_artigos artigos e táboa redonda

025

Fig. 10. Evolución histórica.. Ciudad histórica Ensanches históricos Ensanches Núcleo rural anterior a 1957 Edificación residencial aislada Ciudad jardín Polígonos Tramas intersticiales Comercial Industrial Equipamiento

Fig. 11. Evolución histórica.. Ciudad histórica Anterior a 1945 1945-1957 1957-1984 1984-2003

2,5 Km

0,25 Km

El último periodo estudiado, 1984-2003, inicia, a nivel metropolitano, un intento por consolidar y urbanizar este entorno mediante procesos de densificación de los espacios intersticiales y lineales desarticulados, mediante el usodeviviendaunifamiliaraisladasobreuntamañodeparcelamenor(de400a600m2),viviendaunifamiliaradosada o pareada y vivienda colectiva, tanto en nuevas urbanizaciones como sobre tejidos preexistentes. Así mismo, se potenciaelpapeldelsistemasecundarioarribamencionadomedianteviviendacolectiva,nuevosequipamientos,sistemas de zonas verdes y obras de re-urbanización, adquiriendo realmente en este momento el grado de nuevas centralidades.Elsistemadenúcleosurbanosperiféricos(Sada,Betanzos,Carral)sesigueigualmenteconsolidando, con dinámicas de crecimiento positivas. Es en este momento cuando se inicia la aparición de centros comerciales en laperiferiaurbana,situadosenlospuntosdemáximaaccesibilidadmetropolitana,ylacreacióndepequeñospuntos nodalesdelmismotiporepartidosportodaeláreaurbana,tendenciaqueseacentuaraenlossiguientesaños.Los polígonos industriales cercanos a la ciudad central se transforman en comerciales, dando lugar a la reubicación de las actividades industriales y logísticas en entornos cada vez más lejanos. Se inicia la utilización del sistema ambientalcomoelementovertebradordelespaciometropolitano,peroconresultadosdesigualesenfuncióndelos distintos municipios, ya que sigue sin aparecer una visión global de la forma y los procesos urbanos. Aniveldeinfraestructurasviarias,laconclusióndelaautovíaaMadrid,sinunaccesodirectoalaciudadcentral,no va a tener en este periodo un carácter realmente estructural en el área urbana, pero va a funcionar en el futuro como cinturón exterior del ámbito, una vez concluidas la nueva malla viaria y el puerto exterior. La conclusión de la autopista a Ferrol añade nuevos nodos de accesibilidad territorial en el entorno metropolitano.

Conclusiones. No sé si podemos hablar de "Ciudades Subyacentes", pero con seguridad podemos hablar de áreas urbanas desestructuradas, en las cuales reside más de la mitad de la población de Galicia. En que las infraestructuras y los procesos de urbanización van por detrás de los procesos de edificación. En que el vector ambiental no se utiliza como elemento vertebrador del territorio, sino que se manifiesta como una serie de actuaciones inconexas. En que el incremento de las relaciones horizontales entre municipios periféricos y los flujos desde el centro hacia toda su áreaurbana,muyfragmentadaydiscontinua,hacendifícilelusodeltransportepúblicoylasoluciónalosproblemas demovilidad.Dondelaspolíticassectorialesseaplicandesdevisionesmacro,noatentasalaspequeñasescalas,sin desarrollarentoncessupotencialestructuradormultiescalardelterritorio.Entornosdondedominanlosprocesos decompetencia,nocooperación,conausenciaevidentedecualquiertipodeestrategia(noyadeplaneamientooplanificaciónestratégica,sinomásbiendealgúntipodeobjetivocomúnmásalládelarecogidadebasuraolaconclusión de las redes de saneamiento). Este mismo esquema lo encontramos a escala regional. Frente a la Galicia "ciudad única" de Otero Pedrayo10, con complementariedad de funciones entre los diversos nodos que componen el sistema urbano regional, tendemos a laGaliciadesieteciudadesigualescompitiendoportodo,yelrestodelterritorioaspirandoaserdenominadociudad (esperemos que sin aeropuerto, puerto exterior o universidad propia, pero desde luego con autovía, puerto, AVE y recinto ferial). Loqueenestasjornadassehandenominado"CiudadesSubyacentes"(yqueaquísehanpreferidodenominaren función de su estructura y funcionamiento como Aglomerado Litoral de la Ría de Arousa, corredor de As Mariñas, etc.), los núcleos del sistema secundario, y el resto del territorio en general, presentan sin duda todos ellos un fuertegradodepotencialidad,peronodebemosolvidarquesomosunacomunidadpequeña,conciudadesmedianas, con una dinámica de población regresiva, dependiente aún de los fondos europeos y alejada de los centros económicos, políticos y demográficos del continente. Y todo a la vez no es posible.

030

Principios de organización espacial del sistema urbano gallego. Javier González Harguindey

dancia de auga e o pequeno tamaño do parcelario. A Lei do solo do ano 1956, que permitía no solo rústico unha edificabilidade de 0,2 m3/m2 (ou 150 m2 de edificación na parcela de 2000 m2 aproximadamente) e estas condicións preexistentes, sumados á facilidade para acceder á rede eléctrica e a fosa séptica ou verquido directo como "sistema de saneamento", dan lugar a que a parcela se transforme en "solar" directamente. Aparecen tamén pequenas urbanizacións da mesma tipoloxía, en que existe un proceso de reparcelación e unhas obras mínimas de urbanización, as máis grandes das cais están situadas en montes litorais. Gran número de naves industriais illadas vinculadas á rede viaria principal (en moitos casos industria-escaparate) e edificación colectiva illada (en torre ou bloque) adicada a segunda residencia nas inmediacións de enclaves turísticos costeiros seguen este mesmo proceso, dando orixe a crecementos de tipo lineal en que se mesturan estas variadas tipoloxías sobre a antiga malla de núcleos rurais.

O que nestas xornadas se denominou "Cidades Subxacentes" (e que aquí se preferiu denominar en función da súa estrutura e funcionamento como o Aglomerado Litoral da Ría de Arousa, corredor das Mariñas, etc.), os núcleos do sistema secundario, e o resto de territorio en xeral, presentan sen dúbida todos eles un forte grao de potencialidade, pero non debemos esquecer que somos unha comunidade pequena, con cidades medianas, cunha dinámica de poboación regresiva, dependente aínda dos fondos europeos e situada lonxe dos centros económicos, políticos e demográficos do continente. E todo á vez non é posíbel.

A segunda tendencia sería o fortalecemento dun sistema secundario de asentamentos densos sobre núcleos preexistentes (Arteixo, Sta. Cristina, O Burgo-Costa da Tapia e Cambre) mediante pequenos ensanches non sempre ben dimensionados. Así mesmo desenvolveranse pequenos polígonos de vivenda colectiva promovidos pola administración e desvinculadas da trama de asentamentos preexistentes ou dos puntos de máxima accesibilidade, sen intención clara de crear novas centralidades ou reforzar as existentes. A cidade central crece neste período mediante polígonos residenciais e industriais, derivados estes últimos dos Planes de Desarrollo, e complétanse os últimos grandes ensanches. Aparecen multitude de pequenas actuacións (micro-ensanches, edificación colectiva illada, etc.) repartidas por todo o territorio, sen solución de continuidade cos núcleos tradicionais. A nivel de infraestrutura viaria, salvo pequenas operacións de axuste, o único cambio real supono a chegada da autoestrada AP-9, en dirección Santiago. Os seus efectos como vía de articulación metropolitana son limitados, debido principalmente a que unicamente ten un punto de accesibilidade nodal dentro da área urbana (O Burgo). O último período estudado, 1984-2003, inicia, a nivel metropolitano, un intento por consolidar e urbanizar este entorno mediante procesos de densificación dos espazos intersticiais e lineais desarticulados, mediante o uso de vivenda unifamiliar illada sobre un tamaño de parcela menor (de 400 a 600m2), vivenda unifamiliar acaroada ou pareada e vivenda colectiva, tanto en novas urbanizacións como sobre tecidos preexistentes. Así mesmo, poténciase o papel do sistema secundario arriba mencionado mediante vivenda colectiva, novos equipamentos, sistemas de zonas verdes e obras de re-urbanización, adquirindo realmente neste momento o grao de novas centralidades. O sistema de núcleos urbanos periféricos (Sada, Betanzos, Carral) séguese igualmente consolidando, con dinámicas de crecemento positivas. É neste momento cando se inicia a aparición de centros comerciais na periferia urbana, situados nos puntos de máxima accesibilidade metropolitana, e a creación de pequenos puntos nodais do mesmo tipo repartidos por toda a área urbana, tendencia que se acentuará nos seguintes anos. Os polígonos industriais próximos á cidade central transfórmanse en comerciais, dando lugar á reubicación das actividades industriais e loxísticas en entornos cada vez máis alonxados. Iníciase a utilización do sistema ambiental como elemento vertebrador do espazo metropolitano, pero con resultados desiguais en función dos distintos municipios, xa que segue sen aparecer unha visión global da forma e os procesos urbanos. A nivel de infraestruturas viarias, a conclusión da autovía a Madrid, sen un acceso directo á cidade central, non vai ter neste período un carácter realmente estrutural na área urbana, pero vai funcionar no futuro como cinto exterior do ámbito, unha vez concluídas a nova malla viaria e o porto exterior. A conclusión da autoestrada a Ferrol engade novos nodos de accesibilidade territorial no entorno metropolitano. Conclusións. Non sei se podemos falar de "Cidades Subxacentes", pero con seguridade podemos falar de áreas urbanas desestruturadas, nas cais reside máis da metade da poboación de Galicia. Áreas nas que as infraestruturas e os procesos de urbanización van por detrás dos procesos de edificación. Nas que que o vector ambiental non se emprega como elemento vertebrador do territorio, senón que se manifesta como unha serie de actuacións inconexas. Nas que o incremento das relacións horizontais entre municipios periféricos e os fluxos desde o centro cara toda a súa área urbana, moi fragmentada e descontinua, fan difícil o uso do transporte público e a solución aos problemas de mobilidade. Onde as políticas sectoriais se aplican desde visións macro, non atentas ás pequenas escalas, sen desenvolver entón o seu potencial estruturador multiescalar do territorio. Entornos onde dominan os procesos de competencia, non cooperación, con ausencia evidente de calquera tipo de estratexia (non xa de planeamento ou planificación estratéxica, senón máis ben de algún tipo de obxectivo común máis alá da recollida de lixo ou a conclusión das redes de saneamento). Este mesmo esquema atopámolo a escala rexional. Fronte á Galicia "cidade única" de Otero Pedrayo10, con complementariedade de funcións entre os diversos nodos que compoñen o sistema urbano rexional, tendemos á Galicia de sete cidades iguais competindo por todo, e o resto do territorio aspirando a ser denominado cidade (agardemos que sen aeroporto, porto exterior ou universidade propia, pero desde logo con autovía, porto, AVE e recinto feiral).

Cidades Subxacentes_ Subxacentes_artigos artigos e táboa redonda

033

él, se construye como sumatorio (adición) de infinitas acciones y de transmisiones orales, como acto cultural de conocimiento:elcaminodelasánimas,elcaminodecosta,decota,deloma,delfondo,elcaminoreal,...Endefinitiva latrazadelcaminoesblanda,tienetexturaolorytacto,esunahuella,unvestigio,tienelugarytransversalidad. Lasoledadysilenciodelcaminonadatienequeverconlabulliciosavíapública.ParaKavafiselcaminoeselpoema de la vida, para Machado se hace camino al andar. Cuando la traza se fija a tierra, se linda, se le dota de materialidad, se eleva de la cota cero y aparece el trazado, la vía romana. Hay un acto voluntario de construcción y aparece por la necesidad de la movilidad. Por el camino nos relacionábamos, por la carretera nos trasladamos. En el camino el espacio público era él mismo, en el trazado la carretera es el espacio privado, lo público es el paisaje. El interior del coche es el patio de butacas, el sillón contemplativo y el territorio exterior es el escenario, es la película. El trazado ya sea vía, carretera, autopista, separa y fractura en dos el territorio, es una construcción segregada mas permanente, requiere mantenimiento, es un elemento tecnificado que precisa sub-base. En las carreteras no hay transversalidad, su régimen es diferente al régimen de los laterales. Cuando la carretera pasa a ser calle el espacio se convierte en escenario, ella es el espacio público (Fig. 4). 4). Volviendo a Galicia, en el territorio de Oleiros, el camino rural, la carretera se convierte en calle suburbana, y es el cruce, el nudo, el lugar de la urbanidad: parroquia, cementerio, parada de autobús, ayuntamiento, recogida de basuras, buzones y servicios de correos, pequeño almacén,... se encuentra la mixticidad de usos, la mezcla, .. Las cosas urbanas. En el territorio, la traza, la línea tiene una larga experimentación en su intento de urbanizarla. Líneas, peines, barras, espinas se han sucedido con mejor o peor éxito en la historia de las formas urbanas. Pero no nos olvidemos que queremos encontrar al otro y lo público se nos hace imperativo. Para J.L. Sert la función principal de lo público es fomentar los intercambios de ideas expresadas libremente en lugares de reunión abiertos a la ciudadanía en general. En el nudo aparece lo público como un lugar para contemplar la intensa vida del vecindario y sentirse parte de ello. En el nudo, en el cruce se tensionan las relaciones de las gentes, es el centro de la vida comunitaria, es el lugar de encuentro, de discusión, de tolerancia, de intercambio, de arbitraje, de juego de mutua ayuda,... En el cruce nos encontramos con el otro, se acumulan y catalizan las tensiones, se decantan las atmosferas, vamos al cruce para ver y ser vistos,... en el cruce está el bar.

Fig. 4. El camino construye el espacio público. Camino de Santiago, Apamea (Siria), Sección del camino romano.

En el territorio gallego en el cruce está lo público, lo comunitario, ... Los cruces nos seducen y otorgan memoria a un territorio por el arraigo que contienen. En el cruce se rechaza la rapidez de los automóviles a favor de un espacio más tranquilo, el cruce es un embrión, una metáfora del pozo de agua o de la plaza urbana. El territorio a trabajar en este taller tiene que ver más con conceptos metropolitanos que de ciudad. Esta dispersión es muy diversa e interdependiente. Hay ciudades históricas que han madurado y se han desparramado, ciudades pequeñas y pueblos, concejos o parroquias de diferentes tamaños que en los últimos años han sufrido un crecimiento importante bajo la lógica de la dispersión que habíamos experimentado en Olerios. A esto se han añadido infraestructuras de movilidad potentes, paquetes industriales o terciarios más o menos segregados y un sin fin de establecimientos aislados al borde de las carreteras (Fig. 5). 5). Esta suma o magma de construcciones autónomas se reparten dispersas por el territorio intercaladas con la presencia casi constante del vacío, ya sea agrario o bosque atravesado por unas infraestructuras. Es este "archipiélago de cosas urbanas" que, como dice Manuel de Solà, es un conjunto de lugares que se acumulan sin sentido de continuidad ni tan siquiera de contigüidad, lo que provoca las nuevas ciudades subyacentes. Es en esta forma genética o biológica de establecerse donde las pequeñas y variadas relaciones entre ellas, las intraestructuras, son más importantes que las infraestructuras que resultan relativas, donde lo fibroso sustituye a lo grueso (Fig. 6). 6).

Fig. 5. Rizoma de la abstracción de la Plana de Vic.

Fig. 6. Tres abstracciones del territorio rural, Malpica. Cidades Subxacentes_ Subxacentes_artigos artigos e táboa redonda

035

Porlotanto,pudimosconstruirunartefactoque,dandorespuestaalareparcelacióndelterritorio,canalizabaelrío paraconseguirunpaisajeesperanzado.ElparquedelSegreconstituyeunapiezaqueintentahacerterritorio,crea paisaje,intentaconstruirunsistemaquemimeticeelrío,yconstituyeunaestructuraciónparaaproximarseaunrío natural en la mejor medida posible. Ojalá que al urbanismo le hubiera llegado más pronto esta conciencia ambiental. A pesar de que he escuchado a Jaume Terradas que "ninguna ciudad puede ser sostenible por propia definición, nosotros tenemos la vocación de trabajardelamaneramássimbióticaposibleentrelaparteurbanizadayelentorno.Unproblemaqueconstatamos para que esto sea posible es que a menudo hay una falta de coordinación entre los profesionales que trabajamos en el ambiente y el territorio y los responsables de la toma de decisiones. Y aquí me viene a cuento presentar la ciudad de Shibam en Yemen, el país de la reina de Saba. La ciudad de Shibamconstituyeunmodelomuyinteresantedondeelaguapermiteconstruirunoasis.Elaguavienedelejosyse canaliza laboriosamente hasta a un punto del oasis, lo que permite crear una plantación. A ras de suelo se sitúan lashortalizas,enmediaaltura,losfrutales,ymásarriba,laspalmerasconsupromesadedátiles,enunamagnífica cohabitación de la producción. En Shibam, la fertilidad de la tierra procede de los residuos de la ciudad, por tanto, se recicla todo, en un ciclo muy cerrado que hace vivir este territorio. Al lado, la ciudad es porosa, pero se cierra y recluyeparaaguantarelclimaextremodearidezycalor,aprovechándosesinembargodeloasiscreado,uncircuito virtuosocomolollamaPietroLaureano.Elconjuntonosdaunamaravillaarquitectónica,talcomosepuedeapreciar enlaimagen.Unamaravillaformalyestética,perotodounejemplodelasimbiosisentreartefactourbanoyentorno ambiental. (Fig. 1 y 2).

Fig. 3. Periférico de París.

054

Fig. 1 y 2. Ciclo integral de agua y residuos orgánicos.

Hacia un urbanismo más ambientalista: La ciudad mosaico territorial Carles Llop Torné

Mesa redonda: "As Cidades Subxacentes" Una reflexión: ¿Ciudad subyacente o territorio construido? Usamos el término subyacente para referirnos a una realidad que no se rige por los parámetros/pautas habituales de construcción de la ciudad, pero con una manera de vida aparentemente urbano. ¿No será el desconocimiento lo que nos mueve al uso de un adjetivo para definir una realidad complexa? ¿No será también, que se estudia y analiza, habitualmente, esta realidad desde fuera de ella? El territorio se ha construido con unas pautas propias derivadas del principio de necesidad, ahora substituidas por el de oportunidad. El cambio en el mundo agrario, el que ha servido de base para la construcción territorial, hizo que este pasase a ser el terreno de la posibilidad. Esto dió pie para considerar el crecimiento vinculado directa y casi que exclusivamente a la ciudad, y al espacio que la rodea como su campo de acción. La transformación de este territorio debido a las nuevas mobilidades, conexiones y aparición de complejos de marcado carácter urbano, hacen el espacio apetecible para la localización, cada vez más, de piezas ajenas a su lójica constructiva, y así un territorio con unos valores geográficos y basado en la lógica agraria pasa a ser o a usarse con un marcado/exclusivo carácter urbano. Añadir , además, que su valoración/reconocimiento es fruto, más de la casualidad o del interés edilicio, que de su comprensión real. Debido a ser el terreno de la expectativa más que el de la organización, provoca una clara convivencia/coincidencia y mezcla de situaciones. Esto dificulta su representación/ conocimiento, también, por la complejidad de las relaciones surgidas. Hay que hacer notar que sigue siendo solamente la curva de nivel (código) el elemento explicativo de la realidad territorial más que los elemento reales del territorio (bancales, parcelario, caminos, edificaciones). Con esta cuestión y las reflexiones previas, se dió paso a los invitados, que comentaron la dificultad y la necesidad de la lectura de esta realidad compleja, llena de valores y cualidades. Manuel García Docampo, Docampo, se interesó por los límites límites,, por su busca, en la procura de distinguir, localizar, clasificar y organizar el suelo urbano. Rubén Lois Lois,, se/nos interesó por la organización del territorio en relación a las distintas escalas de aproximación, la busca de ejes en la busca de las organizaciones diferentes a las lógicas actuales ( crecimiento suburbano, segundo le llamaba) y ahondando en el tema a través de varias interesantes cuestiones: ¿qué tipo de unidades debemos considerar para una organización racional?, y ¿cómo organizar los espacios intermedios?, aportando, además, unas nuevas reflexiones, a saber, la necesidad de escalas capaces de entender las diferentes competencias urbanas, el escalón necesario entre la ciudad y el territorio. José Mª. Vilanova Vilanova,, nos habló de la importancia de los planes en su vertiente comarcal comarcal,, haciendo hincapié en la necesidad de establecer estrategias de movilidad, reserva/valoración de suelo, y crecimientos puntuales en base a los propios asentamientos existentes, refiriéndonos, a la lei francesa de "solidaridad urbana" y, a la "Declaración de Toledo" como breve reflexión. Javier Harguindey Harguindey,, nos comentó el valor da energía, la lógica dos asentamientos y sobre todo nos recordó el carácter formal del territorio y el aumento de relaciones que se está a producir en el. Xavier Eizaguirre Eizaguirre,, puso el acento en tres elementos que consideraba imprescindibles para el conocimiento/valoración del territorio, la tierra, tierra, fruto de la cultura agraria, las trazas en sus diferentes variantes, tipos y afectaciones y los nudos nudos,, como punto de tensión/interacción. Y los encuentros, las relaciones entre los elementos así como una reflexión seria sobre el mestizaje y el carácter público del espacio.

Cidades Subxacentes_ Subxacentes_artigos artigos e táboa redonda

063

a ría

Cristina García Fontán Arquitecta pola ETSAC dende o ano 2001 realizou o Master no Instituto Berlage de RotterdambecadapolafundaciónBarriedaMaza.Actualmenteéprofesoraaxudante no Departamento de Proxectos eUrbanismo da UDC e Subdirectora da ETSAC.

A complexidade urbana da Ría de Arousa

A complexidade contemporánea do urbano formula algunhas preguntas éticas e técnicas sobre o crecemento, a equidade e a articulación de colectivos heteroxéneos nun mesmo ambiente. Tamén François Ascher1 establece a necesidadede"evolucionarcaramodelosquevaiandaespecializaciónespacialdoplaneamentoácomplexidadedacidade deredes.

Estodebetraducirsenunhamaiordiversidadefuncionaldaszonasurbanas,namulticentralidade,napolivalenciadunha parte dos equipos e servizos e no reforzo dos transportes e das diversas redes que, máis que nunca garanten a eficaciadossistemasurbanosmetropolitanos.Ospuntosdeconexiónentreasdistintasredesasumenunhaimportancia crecenteefanqueaintermodalidadenostransportessexafundamentalparaasdinámicasurbanas.Aslimitacións permanentes e non circunstanciais impostas polo aforro de recursos non renovables, a conservación do patrimonio naturaleculturalealoitacontraoefectoinvernadoiro,sonoutrosaspectosquemodificanoscálculoseconómicoseas decisiónsurbanaseque,probablemente,influiránnosmodelosurbanosfavorecendooscambiosdeuso,areutilización intensivadaszonasxaurbanizadaseunmaiorcontroldousodosolo". Nesteámbitoterritorialexeográficodegranbeleza,dominadopolapresenzadaríadeArousa,aserradoBarbanza e o Monte Castrove, que poderiamos denominar como área de Arousa, hai varios factores, relativamente recentes, quedefinenunhacomplexidadeurbanadestacablepararepresentarunaunidadedentrodosistemaurbanogalego.

Fig. 1. Seccións da Ría de Arousa elaboradas no Máster de Urbanismo da ETSAC curso 2010/2011.

Fig. 2 e 3. Complexidade urbana, delimitación de áreas supramunicipais.

Para definir este papel necesitaremos establecer os niveles de complexidade para configurarse como sistema. O termocomplexidadeurbanavensidotratadonahistoriadourbanismodende CristopherAlexandereadquirediferentessignificadossegundoocontexto.Dendeunpuntodevistaetimolóxico,tenorixelatina,provéndecomplectere,cuxa raíz plectere significa trenzar, enlazar. Isto é a característica principal deste territorio, que está totalmente trenzado noseubordelitoraletrenzadoeenlazadotaménpolomar,asredesurbanasentrelázanseenterraetaménnomar. Para definir a complexidade urbana deste área, utilizaremos parámetros desenvoltos a raíz dunha investigación urbanística (Areas supramunicipais, 2008) realizada para a vertente norte da ría, Estes parámetros, que analizamos paraidentificarosnivelesdecomplexidadeanivelparroquial,foronosseguintes: Na definición dos distintos graos de complexidade referidos ao desagregado parroquial, téñense en conta diversos compoñentes do territorio para establecer criterios de diferenciación espacial- posición xeográfica, fortaleza económica, variación poboacional, integración espacial, presión dos usos do solo, valores naturais e valores culturais- co emprego de certos indicadores: áreas NUREC2 e área de influencia das redes de estradas e ferrocarril, con vista a determinarasmallasdasáreasurbanas/infraestruturasedossolosnonurbanos/espazosnaturais.Tendoenconta esta análise pódese concluír que o que pasa na cara norte da ría é moi similar en termos urbanísticos ó que ocorre na parte sur. Polo que este área na súa totalidade conta con un nivel I de complexidade urbana. Similar e equiparable en termosdepoboaciónecomplexidade ááreaurbanadeSantiago.(Fig.2,3e4).

Fig.4.ÁreasNUREC NUREC..ImaxesextraídasdapublicaciónMartínezSuárez,X.L., García Fontán, C., Eirín Nemiña, J.A. & Pardo Barro, R. 2008, As áreas su-

pramunicipais da provincia da Coruña: investigación urbanística, Deputación da Coruña, A Coruña.

062

A complexidade urbana da Ría de Arousa. Cristina García Fontán

Este é un territorio, denso máis de 500hab/km2, e iso dálle densidade de área metropolitana. Segundo a definición do EUROSTAT19993,unhaáreametropolitanaéunhaaglomeraciónformadaporunconcellodemáisde50.000habitanteseassúasunidades contiguas,cunhadensidadedepoboaciónsuperiorós500habitantesporKm2.Debidoáfragmentaciónadministrativaeaausencia

dunhaurbemaiordos50.000habitantes(apoboaciónmaioréVilagarcíadeArousaecontacon35.000habitantes),nonsetenen contanamaioríadoscálculosanivelnacionalnineuropeo. Para denominar este ámbito, si non é un área metropolitana entón será unha conurbación, un conxunto de varios núcleosurbanosinicialmenteindependentesecontiguospolassúasmarxes,queómedraracabanformandounhaunidadefuncional. Nosúltimos60anosesteáreapasoudeterunhas10.000vivendas acase90.000vivendasnaactualidade,mentres queapoboaciónpasoude119.853a191.126habitantes.Oíndicedeocupacióndoterritorioensuperficieémoisuperiorao incrementodemográfico. SeanalizamososistemaurbanosegundoasDirectricesdeOrdenacióndoTerritoriodeGalicia(DOT)vemoscomono Avance das DOT se definía un sistema urbano intermedio no que estaba inserta a área que nos ocupa, entre outras. PeronasDOTcandodefineossistemaurbano falade2rexiónsurbanas,7áreasurbanascoincidentescoas7principaiscidadesecabeceirasdosistemaurbanointermedioesubcabeceirasdosistemaurbanointermedio,perononasigna ningunhadelimitaciónninningúnámbitoterritorialprecisoaestes.PoisbennaáreadeArousahai2cabeceiras(Ribeira e Vilagarcía de Arousa), 4 subcabeceiras (Boiro, Rianxo, O Grove e Cambados) e un nodo para o equilibrio do territorio (Padrón).(Fig.5,6e7).

ASCHER, F.(2004) Los nuevos principios del urbanismo. Alianza Editorial, Madrid

NUREC(NetworkonUrbanResearchintheEuropeanCommunity).ONURECfoicreado no 1989 para realizar unha análise comparada das cidades de todo o mundo. Os conglomerados recolléronse de acordo coas definicións da Unión Europea de áreas en continua expansión, onde se deben considerar as edificacións como parte dunha áreadecrecementodeseatoparenaunhadistanciainferiora100metrosepermiten ver a conformación das áreas urbanas. 3

EUROSTAT. (1999) Les zones densément peuplées dans l´ Union Européenne. Essai de délimitation et caractérisation des agglomerations urbaines. Statistiques en bref, vol. 2, p. 1-7.

Esta fragmentación e xerarquización non axuda á hora de tomar este ámbito da ría como un todo, como unha unidade territorialeurbana.Amaiornubedenúcleosdestesistemaurbanointermediopertenceaesteámbito,oquenosinvitaa pensarqueesteéunsistemaurbanocomplexo.Ademaistaménseidentificacomoespecialpolapresenzadunhaimportantecantidadedenúcleosdeidentidadedolitoral.FormapartetaméndosistemaculturaldocamiñodeSantiagoeconta contresnodossecundariosdedinamizaciónturística(Ribeira,VilagarcíaeOGrove). Dende un punto de vista máis sectorial, observando a rede de estradas de Galicia vemos que a densidade viaria é alta polo que a accesibilidade e posibilidades de mobilidade por estrada e vías rápidas é boa. De feito no Plan MOVE (Mobilidade e Ordenación Viaria Estratéxica) non se prevé ningunha actuación estratéxica. Analizando máis polo miúdo a mobilidade vemos como os índices medios diarios (IMD) manexan cifras similares ás das áreas urbanas e que tamén supoñenunhadiferenzacoquepasanoutrasrías.(Fig.8e9).

Fig. 5 e 6. Avance das DOT, sistema urbano intermedio.

Fig. 8 e 9. Rede de estradas e IMDs. Plan Director de Estradas de Galicia (Plan MOVE).

Fig. 7. Directrices de Ordenación do Territorio (DOT). Cidades Subxacentes_a Subxacentes_a ría

063

En canto ó transporte público agás as escasas liñas de autobús non hai máis alternativas, xa que o ferrocarril unicamentepasapolacarasurdosistema. A infraestrutura dominante son os portos (un porto de interese xeral e case 30 portos autonómicos), pero non existenliñasregularesdetransporteentreosdiferentesnúcleos,isoqueaEstratexiaterritorialeuropeaapostapola potenciacióndotransportemarítimodecurtadistanciafronteaotransporteporestrada. No caso dos equipamentos, o feito de que haxa un límite provincial e que metade da ría forme parte da provincia de A Coruña e a cara sur da provincia de Pontevedra, supón un atranco para a integración de equipamentos a nivel supramunicipal. Por poñer un exemplo clave, se analizamos as áreas de dependencia dos hospitais encontramos que na área hai doushospitais,oFPHdoBarbanzaeoFPHdoSalnés.Considerandoquesisetiveseencontacomounidadeterritorial poderíase ter situado un só hospital de forma eficiente. Aínda así sería tamén cuestionable a necesidade dun hospital nesteáreadadaaproximidadeeaboaaccesibilidadeaoshospitaistantodePontevedracomaodeSantiago.Perooque dendelogoéunexcesoétersituadodousnamesmaría. Outro aspecto a ter en conta é a localización deses equipamentos que, tanto en Vilagarcía como en Ribeira, toman unhaposiciónperiféricaeconmoimalascomunicaciónsportransportepúblico,facéndoostotalmentedependentesdo transporteprivado.(Fig.10,11e12). Este non é un caso único, pois é o que acostuma a pasar cos equipamentos de gran dimensión, coma os centros de ensino, que case sempre se sitúan en distancias inaccesibles a pé dende os núcleos. E o que é aínda máis grave, en espazosnonaptosparaacollelos,moipróximosácostaouenzonasforestais. Un instrumento clave para a ordenación deste ámbito é o Plan de Ordenación do Litoral, que integra os elementos parainiciarunhaplanificaciónsupramunicipaldaárea.(Fig.13).

Fig. 10, 11 e 12. Áreas sanitarias, hospital do Barbanza e do Salnés. Fonte:

Aanálisedalgúnsdatossocioeconómicossiqueofrecediferenzasesimilitudesnasdúascarasdaría.OPIBporhabitanteémaiornosurquenonorte,ovaloreconómicodapescadesembarcadaémaiornonorte, senembargo oíndice turístico eaactividadecomercialsonsimilares.OincrementonoPIBdacarasurpoderíaestarxustificadopolapresenza deimportantesexplotaciónsvitivinícolas(entreoutrascousas).(Fig.14e15).

SERGAS e Google Maps.

Fig. 13. Espazos de interese do Plan de Ordenación do Litoral (POL).

064

A complexidade urbana da Ría de Arousa. Cristina García Fontán

Fig. 14. Actividade pesqueira (POL).

Fig. 15. Denominacióndeorixedosviñosgalegos.Fonte:Wikipedia.

1 ría 2 provincias 4 comarcas 16 concellos 185 parroquias 654 km2 (2.5% superficie de Galicia) 1.347 entidades de poboación 88.510 vivendas 191.126 habitantes. Comarcas

(7% poboación de Galicia)

Concellos

Parroquias

Fig. 16, 17 e 18. Mapa de comarcas, concellos, e parroquias. Elaboración propia segundo datos do IGE 2011. C0NCELLO

HABITANTES

DENSIDADE hab/km2 C0NCELLO

BOIRO

18469

213,32

ILLA DE AROUSA

4884

705,78

CAMBADOS

13581

579,39

MEAÑO

5478

197,26

CATOIRA

3502

118,95

O GROVE

11218

DODRO

3122

86,43

PADRON

9035

HABITANTES

DENSIDADE hab/km2 C0NCELLO

HABITANTES

DENSIDADE hab/km2 C0NCELLO

HABITANTES

DENSIDADE hab/km2

CARAMIÑAL

9951

306,09

RIANXO

11528

196,09

SANXENXO

16598

368,19

VALGA

6108

512,47

RIBADUMIA

4317

219,03

186,79

RIBEIRA

26884

390,59

VILAGARCIA DE AROUSA VILANOVA DE AROUSA

150,3

35954

812,7

10497

311,95

Fig. 19. Táboa de densidades de poboación. Elaboración propia segundo datos do IGE 2011.

Chegadosaquí,comoabordamosoestablecementodunmodelourbano?

Fig. 20 e 21. Arquetipos do arquipélago grego e do imperio romano. Fonte: a web.

Tomandocomobasedousarquetiposclásicosteríamosoparadigmadoimperioromano,ondetodogravitasobreun centro,eoparadigmadoarquipélago, queconectacosistemapolicéntricoqueplantexaaUniónEuropea.(Fig.20e21). Poroutrabanda,aconstelacióncomoparadigma,entendéndoacomoconxuntoouagrupaciónharmoniosadeelementos;nestecasocomoalicienteparapensarnunsistemaquexeraunhaunidade.(Fig.22).

Apaisaxecomoferramentaparapoñerorde Apaisaxeaolonxeéimpoñente,aserradoBarbanza,oCastrove,aría,asillaseillotes,oSalnés.Peroourbanoconstruído nos últimos 50 anos distorsiona a súa percepción cando nos aproximamos: continuos urbanos sen interrupción entrenúcleosninentreconcellos,osolourbanoencontinuidadecosnúcleosrurais,etc.Nonserespectancorredores ambientaisnincontinuidadesdaszonasverdes,ninsequeraprotecciónsdecouces. Aexplosiónurbana(doconstruído),quenonfoiacompañadanamesmamedidaporcrecementodemográfico,desenvólvese sobre uns planeamentos deficientes e obsoletos e deu lugar á desfeita actual. Pero a beleza do territorio é capazdesoportarisocondignidadeáesperadequealguénsedecidaapoñeralgúnremedio.

Fig. 22. A constelación. Fonte: a web.

Cidades Subxacentes_ Subxacentes_a a ría

065

G04_ASENTAMENTO E POBOACIÓN Patricia de Marichalar Mantilla A Ría de Arousa está constituída por varios núcleos de poboación urbanos, cuxos crecementos foron o reflexo de situacións variadas ao longo da historia relacionadas co medio físico, poboación, cambios socioeconómicos, turismo, infraestruturas... que se foron xustapondo a un modelo de asentamento tradicional modelando o territorio e definindo novas áreas de expansión e modelos de crecemento. Estas áreas foron constituíndo un espazo urbano fragmentado e disperso no que se poden distinguir zonas destinadas a diferentes usos e distinto contido social. Este fenómeno pódese explicar desde dúas perspectivas complementarias.Porunhabandaacontinuidadeespacialentrealdeas,característicadunmodelodeasentamento da zona; aldeas nucleares en nebulosa, que favoreceu unha expansión de edificacións até chegar a conformar un continuo edificatorio disperso que se confunde cos limites urbanos. E por outra, ditos núcleos de poboación, de características tradicionalmente rurais, van sufrindo un illamento consecuencia do paulatino abandono das súas funcións tradicionais, a estrutura parcelaria mantense, pero van perdendo poboación e as vivendas tradicionais quedan baleiras abocadas á ruína, nalgúns casos e noutros, debido ao cambio de mentalidade que durante séculos conservou intactas as tipoloxías arquitectónicas ligadas á cultura agraria e á pesca, experimentan unha precipitada transformación froito do cambio de funcións, mecanización e industrialización. Actualmenteditasentidades,forondesaparecendocomotaiseaparecenhoxeincluídasno"tecidourbano"aolongo ou na proximidade das principais vías de comunicación, que diverxen nos principais núcleos urbanos, o que provocou que o solo urbano perda os seus límites en relación ao territorio circundante e se converta nunha realidade cada vez máis fragmentada desde o punto de vista social e administrativo. O crecemento urbano destes eixos vai creando un diseminado de edificacións conectado coa capital pero carentes de mecanismos de xestión urbanísticos para dotar a ditas áreas da cobertura social mínima para ser incorporadas á trama urbana. En base a esta breve análise proponse, neste obradoiro, un método creativo e conceptual, para dotar os espazos baleiros e intersticiais entre o disperso e o rural, e crear elementos transversais ambientais que dinamicen a conexión entre núcleos de poboación e o disperso, relacionando e conectando superficies multifuncionais de equipamentos, comercio e residencia. Dita transversalidade ambiental e linealidade residencial axúdanos tanto a entender como a crear un modelo de crecemento da Ría como un conxunto de elementos sutís, latentes e cunha identidade viva difícil de domesticar que forman parte da maneira de vivir da Ría de Arousa; a relación entre o cultivo no monte e a pesca no mar. Este modelo completaríase cun sistema de patrón urbano de equipamentos e servizos que colgan das principais infraestruturas. O modelo propón: - Estabelecer unha paisaxe amábel mediante un eixo transversal que integre secuencias espaciais de zonas verdes e auga (ríos, regatos...) e que englobe os usos e tipoloxías existentes. - Acoutar as alteracións dos bordes marítimos relegando os novos crecementos residenciais a paquetes próximos ás novas infraestruturas.

G05_SISTEMA LITORAL Víctor Ramos Rodríguez A reflexión sobre o que representa a auga no territorio e como se pode realizar a lectura e entendemento do mesmo a través do seu ciclo foi o tema chave destas xornadas e, concretamente, deste grupo. A auga...e desde ela, afondar nas lóxicas do territorio e a súa construción, no máis estrito e amplo dos sentidos. Que se entende por sistema litoral?...Este sistema non é unicamente a "penetración que forma mar en la costa, debida a la sumersión de la parte litoral de una cuenca fluvial de laderas más o menos abruptas", tal e como se define na vixésima segunda edición do dicionario da Real Academia Española. Hai que comezar a entender a ría de Arousa e á súa realidade física desde os vales interiores, polos que se dirixen os ríos cara a súa desembocadura, desde a conca que delimita esa parte de mar que penetra na costa, na que se atopan os bosques, sotobosques, pasteiros, cultivos, asentamentos humanos e, desde onde terra e mar se unen configurando unha interesante liña de costa, o límite resultante da combinación dunha rica e delicada variedade de formalizacións naturais coas transformacións de orixe humana (Fig. 1). 1). O entendemento da ría, a súa realidade, as súas dinámicas e os seus procesos, necesariamente ten de ir máis alá do que se puidera analizar e entender nestas Xornadas de Urbanismo, polo que neste sentido resulta especial-

104

Grupos Obradoiros

mente relevante que se trataran os temas que permitiron realizar posteriormente unha lectura e interpretación máis profunda e fundamentada por parte de todos e cada un dos que participamos, ben como alumnos ou como profesores. O importante deste obradoiro efectivamente foi o proceso, a adquisición de novas ferramentas coas que poder comprender os feitos que configuran o territorio partindo do entendemento do medio como unha realidade da que hai que coñecer as súas dinámicas e, unha vez feito o achegamento ás lóxicas que as rexen, estabelecer as relacións existentes entre sistemas para identificar as estruturas. O término estrutura defínese como "distribución e orde co que está composta unha obra de enxeño, como un poema, unha historia, etc.", entendamos entón á ría como o poema-estrutura da auga, mediante o que se pon de manifesto como a través da auga se entende a "obra de enxeño" que constitúe o sistema litoral, un sistema de sistemas fundamentado no territorio e a comprensión do seu funcionamento coa auga e desde a auga, comezando polachoiva,quediscorrepoloperfildosmontesacompañandounscontornossuavesqueaspiranáhorizontalidade unha vez se alcance o mar, o final aparente... Unha horizontalidade doce e serena que se define coa intersección dos distintos perfís descendentes e a auga, a liña de encontro entre mar e terra na que, grazas ás distintas irregularidades rítmicas dos seus elementos, se pode identificar a relación existente entre as distintas concavidades e convexidades, entrantes e saíntes, que nos permiten estabelecer a partitura que perfila a costa. A fachada desta ría vista desde o mar explica con suma precisión o seu territorio e o seu metabolismo, aínda que para valorar de modo xeral a orde do seu espazo, resulta necesario ir ao alto para entender a variación dos seus perfís, e a continuación, ler e entender a esencia da súa configuración indo máis alá de simples terminoloxías máis ou menos precisas, comprendendo a razón de ser da transversalidade funcional do territorio ría e as distintas relacións que nel se estabelecen. A delicadeza e suavidade da paisaxe que configura esta constelación de terra e auga que é a ría de Arousa ofrece unha lectura que aparentemente pasa desapercibida, mediante a que se explican cais foron os procesos que determinaron a súa realidade física, as súas relacións e descontinuidades, o porqué do grande, pequeno e o relativo. Esta mensaxe, nuns casos serena e noutros brusca, fálanos dunha orde que abarca todas as escalas da paisaxe, do territorio, pero cun elemento vertebrador que é a auga e que serve de soporte a todo o sistema. O proceso de traballo deste grupo comeza polo tanto coa auga e, partindo dela, evidenciar como se pode realizar o entendemento do territorio, da sección da ría, da súa conca, afondando no papel das distintas estruturas "verdes", o bosque, sotobosque, pasteiros, zonas de cultivo...ao longo do percorrido dunha simple gota de auga desde as liñas de crista cara os ríos e finalmente a ría. É neste momento cando as dúbidas comezan a aflorar...formúlanse as preguntas...para á continuación comezar a vertebración de todo o traballo enlazando coa naturalidade e coherencia que teñen os procesos metabólicos do territorio: as árbores extraen os nutrientes do subsolo, a escorrentía que descende transporta parte destes cara o sotobosque e os pasteiros, o sotobosque e os pasteiros serven de alimento ás reses, das que se obterá o abono necesario para os cultivos, que á súa vez reciben a escorrentía e parte dos nutrientes, achegas externas en forma de fertilizantes que alterarán a auga de escorrentía... e como esta, ao atravesar áreas urbanas, tamén se verá alterada debido a novas achegas, afectando a todo o ciclo... Oprocesodaescorrentíaécontinuo,independentementedequealgúndosfactoresnonchegueaterlugar,desde a auga de choiva até o verquido no mar, configurando o soporte de todo o que sucede na ría, polo que se ten que excluír a casualidade en todo o proceso. O fervedoiro de actividade que é este "territorio da auga" non se entende sen todo o exposto anteriormente e, a partir desta circunstancia, é cando se estabelece no obradoiro a relación entre as lóxicas do territorio ría e as actividades desenvolvidas nel, identificando os vencellos entre polígonos de bateas, emisarios de saneamento, zonas de marisqueo, situación das estacións de depuración e verquido, circulacións, situación de portos... (Fig. 2 e 3) En todo o desenvolvemento do traballo establecéronse uns condicionantes fundamentados no entendemento da lóxica dos procesos e na identificación de problemas, polo que, a través da formulación das preguntas oportunas, plantexouse un proceso investigador rápido, dinámico, participativo e estimulante realizado a partir dunha interpretación rápida e esencial da realidade física. Una vez finalizado o obradoiro e, despois de ter convivido e traballado de modo intenso con Elvia, Diego, Abraham, Carlos e Javier, reconforta poder comprobar que a percepción que se ten do territorio ría, a constelación de terra e auga, é a dun territorio cheo de posibilidades. Un territorio onde o único que falta é soñar... sobre o seu potencial e a súa capacidade... sobre o necesario que é preservar, protexer e incorporar metabolismos e procesos sen os que o urbano non ten futuro.

G06_ACCESIBILIDADE E MOBILIDADE David Balbás Alonso Talecomosepuxodemanifestoapartirdasdiferentesaproximaciónstemáticasprecedentes-queanalizabanos sistemas litoral; ambiental; produtivo; de asentamentos e de infraestruturas, servizos e equipamentos-, é posíbel caracterizar territorialmente a ría de Arousa de xeito sintético a partir das seguintes ideas chave [ver (Fig. 1 e 2): 2): 1. Trátase de un sistema urbano policéntrico cuxos nodos non son compactos (en cada concello, aproximadamente só a metade da poboación vive no núcleo principal, mentres que o resto faino de forma dispersa sobre o territorio).

desenvolvemento económico dun determinado territorio. Tal e como puxo de manifesto a crise económica actual, esemitoerafalazporunhaseriedemotivos:pornoninternalizarnosbalanceseconómicososcustossociaiseambientais; polos efectos sobre a débeda pública; porque a hiperconectividade en ocasións limita as potencialidades de desenvolvemento local a partires de recursos e especificidades propios; e, sobre todo, porque probabelmente tería sido máis eficaz empregar os recursos dilapidados na mellora da educación, as telecomunicacións, a capacidade de innovación e emprendemento, a eficiencia da administracións e servizos públicos, a satisfacción e implicación da poboación laboral, etc. A partir do dito, é posíbel avanzar algunhas estratexias e propostas de intervención (Fig. 3): 3):

2. O sistema policéntrico organízase en dous subsistemas lineais duns 20-25km de lonxitude que corresponden ás marxes norte e sur da ría.

1. Mellorar as relacións entre as actividades (traballo, equipamentos e servizos) e a habitabilidade (basicamente vivenda e espazos libres); mellorando, con criterios de racionalidade e eficiencia os stocks existentes, e realizando puntualmente novas construcións que tendan cara un modelo máis compacto e con mestura de usos.

3. En conxunto a ría de Arousa acolle unha poboación similar á de unha cidade intermedia (entorno aos 150.000 habitantes), aínda que cunhas relacións máis complexas e diversas co territorio que no caso dunha cidade compacta.

2. Fomentar os desprazamentos non motorizados (a pé ou en bici) nas relacións transversais ría-núcleo-espazos libres, nas relacións entre núcleos contiguos e como complemento ao transporte público.

Desde o punto de vista da accesibilidade e mobilidade, o traballo realizado nos obradoiros permitiu detectar e exploraralgunhasdasdinámicasterritoriaismáisrelevantes,equebasicamenteteñenquevercontrescuestións:

3. Articular cada unha das marxes da ría cun sistema de autobuses de tránsito rápido (Bus Rapid Transit en inglés), que teña paradas no centro dos núcleos e na medida do posíbel habilitando carrís Bus+VAO (Vehículos de Alta Ocupación) nas estradas comarcais que unen os núcleos. Todo isto coa finalidade de ofrecer alternativas competitivas en tempo ao vehículo privado.

1. Os desprazamentos (número, orixe-destino, modo de transporte empregado, distribución temporal, etc.) de persoas e bens que se realizan, ben dentro do ámbito ou ben conectando este con outros territorios.

4. Conectar transversalmente a ría mediante liñas de transporte en pequenos barcos. 2. Os motivos que orixinan e condicionan os desprazamentos anteriores. 3. O grao de sustentabilidade do modelo de mobilidade, a partir de consideracións sociais, ambientais e económicas. Convén sinalar que se ben o escaso tempo dispoñíbel non permitiu unha investigación de tipo cuantitativo que avaliase as principais magnitudes asociadas aos fenómenos percibidos, a metodoloxía en grupos de traballo temáticos coordinados permitiu unha aproximación cualitativa global de sumo interese e intensidade, que relaciona os diferentes aspectos involucrados dun xeito integrador e sistémico. Ascaracterísticasdosdesprazamentosvénsecondicionadaspolaofertadeinfraestruturaseservizosdetransporte; a cal, e debido aos seus procesos históricos de construción, dirixiuse cara o vehículo privado e o trasporte por estrada.

5. Facer de Vilagarcía unha "porta de entrada" aos fluxos exteriores á ría de Arousa, a partir dunha correcta integracióndaestacióndeferrocarril,aparcadoirosdisuasoriosparaosvehículosqueaccedendesdeaautoestrada e o transporte por mar de media e longa distancia. Para rematar, e recuperando o suxerinte título das xornadas, na ría de Arousa hai unha cidade subxacente que se oculta trala realidade presente. Unha cidade que prové de máis satisfacción, cualidade de vida e desenvolvemento humano aos seus cidadáns; e que ao mesmo tempo é máis respectuosa co medio ambiente e máis solidaria e equitativa intra e interxeracionalmente. Para facela aflorar é necesario un troco na visión e metodoloxías do planeamento cara enfoques coordinados e integradores; e aínda máis alá, un consenso social entre técnicos, políticos e cidadáns capaz de imaxinar esa outra ría que é posíbel e sobre todo, de xerar a ilusión colectiva necesaria para provocar o cambio.

En canto aos desprazamentos que realizan as persoas, parece posíbel afirmar que existe un número bastante importante de desprazamentos diarios en coche entre os distintos nodos de cada unha das marxes da ría, pero non conectando ambas marxes entre si. Por outra parte, tamén parecen existir considerábeis fluxos diarios en cocheentreaspoboaciónsdaríaeoutrascidadesimportantesnunradiodeuns50km,comoSantiago,Pontevedra ou Vigo; así como importantes picos estacionais de desprazamentos desde toda Galicia á ría, con motivo do turismo de praia. Respecto aos desprazamentos que realizan os bens, parece que unha parte importante da rica produción marisqueira e agrícola da ría transpórtase a outros lugares para a súa elaboración, envasado, etc. Así mesmo, existe unha importante entrada de produtos elaborados de todo tipo. En ambos casos, o modo principal de transporte é por estrada, fronte a outras opcións como a ferroviaria ou marítima. En canto aos motivos dos desprazamentos, estes dependen moi directamente da distribución no territorio da residencia, o traballo, os equipamentos e servizos (xa sexan de carácter máis básico ou vinculados ao ocio e o turismo), os sistemas de espazos libres e os centros de produción agrícola ou industrial. Tal e como fomos vendo endiversosmomentosdostextosprecedentes,alocalizaciónnonintegradadeditasactividadessobreoterritorio obriga a importantes fluxos de mobilidade no día a día, a maioría orientados cara o vehículo privado (véxase, por exemplo, as reflexións respecto á posición dos hospitais comarcais no texto correspondente a infraestruturas, servizos e equipamentos). Por todo isto, resulta claro que o modelo de mobilidade da ría plantexa défices importantes en canto ao seu grao de sustentabilidade sustentabilidade.. En primeiro lugar, tendo en conta que desde un punto de vista social importantes sectores da poboación ven restrinxida a súa capacidade de acceder aos satisfactores urbanos de necesidades; referímonos a aqueles sectores que sofren limitacións no acceso ao coche, como os nenos, os anciáns, os desempregados ou as mulleres. Ensegundolugar,tendoencontaosgravesimpactosambientaisnoqueserefireacontaminación,emisiónsdeCO2, consumo enerxético, ocupación e fragmentación do territorio por infraestruturas viarias de gran capacidade, etc. Por último, desde o punto de vista da súa eficiencia económica; xa que existiu nas últimas décadas un certo mito entornoáideadequeaconstrucióndeinfraestruturassupuñadexeitoautomáticounhamelloranacapacidadede

Cidades Subxacentes_obradoiros Subxacentes_obradoiros

105

OBXECTIVOS Quixemos traballar sobre sistemas urbanos policéntricos e ó mesmo tempo fuxir dos territorios das sete cidadesgalegascanónicas.Buscandoespazosmultipolaresnosquesedeanmúltiplesinteracciónsentrepartes perononcondicionadasporunhaxerarquíadotipocentro-periferiaquepivotesobreunhacidadecentral.Áreas de densidade e de complexidade, espazos dinámicos, pero con dinámicas propias. Nun primeiro achegamento, falouse das comarcas do Salnés, O Barbanza, O Morrazo, A Mariña luguesa...e finalmente decidiuse poñe-lo foco na Ría de Arousa. Aínda que en Arousa sí existe unha xerarquía nas entidades de poboación (co peso moi significativo de Vilagarcía no sur, pero tamén de Ribeira no norte) cremos que se pode falar dun alto grado de relación horizontal entre os diferentes núcleos urbanos.

traduccion

Traballar sobre este territorio, dende logo, foi moi útil para poder cumprir outro obxectivo que iamos levando en paralelo, que era o de abrir dous debates certamente relacionados: por una banda, sobre a vixenciadas ferramentas de planificación existentes (de ámbito municipal) e o feito de que éstas poidan ser suficientes para enfronta-la complexidade destas problemáticas territoriais; por outra banda, sobre a adecuación da estrutura administrativa. En consecuencia, puxémo-lo énfase no aspecto da supramunicipalidade, e puidemos constatar que nestes territorios existen dinámicas e relacións funcionais que superan os ámbitos da vila ou do municipio. Cremos que o territorio da Ría funciona, ou en todo caso, podería funcionar de xeito coral, e en consecuencia reivindicamos que se poña a mirada nas cuestións que afectan ó conxunto. Tentamos, polo tanto, eleva-la vista. Para elo, empregamos unha escala de traballo que aínda que nun principio puidera parecer allea ó mundo da arquitectura, era útil para evidenciar moitos dos procesos que son determinantes nos mundos máis miúdos que habitualmente tratamos, facilitándonos unha mellor comprensión do territorio. ¿Qué significado ten este salto de escala? En primeiro termo permítenos establecer un marco de traballo conxunto entre a arquitectura e outras disciplinas con interese sobre o territorio como a xeografía, socioloxía, economía, as ciencias ambientais..., podendo traducir os datos aquí recollidos e as problemáticas aquí detectadas a solucións espaciais concretas. En segunda instancia, tamén facilita o feito de poder delimitar os procesos na súa verdadeira dimensión sen ter que limitarse ó corsé, en moitas ocasións artificial, dos límites administrativos. Taménpermiteoperarcunobxectivodeve-lourbanismocomoestratexia,comocamponoquesedebenfiltrar as decisións que afectan á configuración do territorio. Dende logo, a nivel estratéxico, e no caso concreto do territorio de Arousa, cremos que o obxectivo non debe se-lo de gañar dimensión para entrar a competir coas cidades polos mesmos recursos e as mesmas infraestruturas, repetindo os erros do pasado. O camiño, en todo caso, debera orientarse cara á reorganización dos recursos existentes e do papel de cada núcleo, de cada vila e de cada territorio, dende unha perspectiva de conxunto e non coma unha suma de intereses individuais.

Cidades Subxacentes_ Subxacentes_obradoiros obradoiros

117

traduccion

VALORACIÓN CRÍTICA Comarcas do Barbanza e do Salnés, Aglomerado litoral da Ría de Arousa, Área de Arousa, Construción sen cidadedaurbanidadelitoral,....Podemosevidenciartantoadificultadeparadefiniresteterritorio,comoamultiplicidade de interpretacións posibles da súa natureza. Sen embargo tamén podemos dicir que, logo de ter debatido e traballado sobre el, é un territorio complexo, atractivo e con potencial. É un territorio produtivo e debe xogar un papel no futuro da estrutura urbana galega. Por outra banda, tivemos ocasión de ver como aquí emerxen parte dos problemas que teremos que afrontar dende o ámbito do urbanismo e a ordenación do territorio: os retos do planeamento, o modelo socioeconómico, a estrutura administrativa, as distintas escalas de toma de decisións,osmodelosdegobernanza,opapeldovectorambiental...queformanpartetaméndosretosdefuturo deste país no seu conxunto. Cómpre facer unha retrospectiva do traballo realizado dende o momento en que fomos conscientes do interese que presentaba este tema dos sistemas urbanos intermedios. Nunha primeira fase, o esforzo concretouse na extrapolación dos fenómenos territoriais cara unha idea de carácter máis xeral, nun traballo de discusión que permitiu sentar unhas bases e unha tese de partida e na condensación de todo isto nun concepto que viñemos en denominar como cidades subxacentes. Nunha segunda fase as xornadas teñen servido para poñer en cuestión e en tensión estas ideas previas, para sentar un mínimo corpus teórico e para iniciar, a traveso dos obradoiros, un primeiro achegamento á realidade concreta e á análise deste territorio. Somos conscientes de que polo momento non puidemos abordar un proceso de análise sistemática e pormenorizada deste territorio complexo e polo tanto, queremos deixar constancia de que estamos a movernos no terreo das intuicións e das hipóteses. Polo tanto, debemos dicir que ata o de agora este proceso tennos axudado a subliñar algúns debateseadelimitarunámbitodepensamentoereflexiónsobreacidade,útilparaevidenciaralgúnsproblemas. Dende logo hoxe non podemos lanzar unha idea acabada, nin moito menos pechar debates, pero quedan postos os alicerces para unha abordaxe posterior máis ambiciosa destas ideas.

Colectivo 1AUN Agosto 2013

118

...Dous anos despois , ¿Cidades Subxacentes? Colectivo1aun

Cidades Subxacentes_ Subxacentes_obradoiros obradoiros

119

AGRADECEMENTOS

Esta publicación vén a recoller os contidos xerados nas Xornadas Cidades Subxacentes, que tiveron lugar na ETSAC entre o 23 e o 26 de Marzo do ano 2011. Esta actividade foi ideada por un grupo de estudantes, que nos xuntamos arredor dunha serie de inquedanzas comúns, e organizada entre a organización estudantil Comités, da que a maioría de nós eramos membros, e a Escola de Arquitectura da Coruña. Para a súa realización foi fundamental contar coa colaboración de diversos organismos e institucións, como a Vicerreitoría de Cultura da Universidade da Coruña, o Departamento de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo, a Fundación Luis Seoane, a Concellería de Mocidade do Concello da Coruña, a Deputación da Coruña e a Consellería de Medio Ambiente, Territorio e Infraestruturas. Así como, do Grupo de Investigación de Análise Territorial (ANTE) da USC para a edición desta publicación. Queremos agradecer a nivel persoal a Plácido Lizancos, José González-Cebrián, Henrique Seoane, Juan Carlos Mancho, Cristina García, Xoán Andrade e Manuel Borobio, pola súa implicación; a todos os alumnos participantes polo seu entusiasmo; e a María Luísa, Vanessa, Pilar e Maite pola súa axuda. Así mesmo, queremos trasladar un agradecemento especial ás seguintes persoas: a todos os poñentes pola súa participación desinteresada tanto nas Xornadas como cos artigos que aquí se reúnen; a Martín Fernández Prado por arrincar estas xornadas con nós; a Víctor Ramos, Silvia Gómez, Patricia de Marichalar, Elise Vanborren, Miriam Castro e Alberto Feijóo (ex-alumnos do Mestrado de Urbanismo UdC 2010) pola súa axuda no plantexamento das xornadas e a súa implicación nos obradoiros; e sobre todo a Javier González Harguindey pola súa omnipresenza. Toda a axuda e o interese que estas persoas e institucións puxeron no desenvolvemento destas actividades e posterior publicación publicación foi especialmente importante se se ten en conta que os que as plantexaban daquela eran un grupo de estudantes, que foi o xerme do actual Colectivo1Aun, que continúa a traballar no coñecemento e actuación sobre o noso territorio. Por último, queremos adicar está publicación ao profesor Juan Luis Dalda, que espertou o noso interese pola visión crítica doPaís en que habitamos e que nos ensinou anon ser soamente arquitectos de esquinas ilustres.

120