Titulo orixinal: The Early Architectural Hislory of the Cathedral 01 Santiago de Compostela
© da primeira edición, Harvard University Press, Cambridge. Mass., 1926. © das "Notas para unha revisión", Serafín Moralejo Alvarez, 1983.
© da presente edición. Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia, Santiago de Compostela, 1983. I. S.B.N.84-85665-07-4 Depósito Legal VG-175- 1983 Imprime: Artes Graficas Galicia, S.A. - Segovia. 15 · Vigo.
SUMARIO
LlM IAR LISTA DE lLUSTRACIÓNS l. AS ORlXES DO TEMPLO E DAS PELERINAXES 11. A GRANDE CATEDRAL ROMÁNICA 111. REFORMA, AMPLIACIÓN E ENCOBRIMENTO DA CATEDRAL ROMÁNICA IV. DESCRIPCIÓN DA CATEDRAL NO GUIEIRO DE PELERIÑOS DO SéCULO XlI lLUSTRACIONS E PLANOS NOTAS PARA UNHA REVISIÓN DA OBRA DE K.). CONANT POR S. MORALEJO
REPRODUCIÓN FACSIM ILAR DO TEXTO INGLéS VERSIÓN CASTELÁ INDICE ANALlnCO
11 13 15 25 49 59 71
89
117
185 237
LIMIAR Sorprendido pecante a pouquedade e inexactitude do material gráfico referente á igrexa de Santiago de Compostela do lado da riqueza das fantes , das discusións e dos materiais de natureza literaria, o autor decidiu escudar o edificio e, se era posíbel, dibuxalo tal como se amasaba na Edade Media. Todo o mundo sabe que hoxe somente é visíbel unha pequena parte dos exteriores orixinais por mor das reformas e dos engadidos feiros nas épocas gótica , renacentista e barroca; e como a disposición das obras posteriores adoira dar a chave da distribución precedente , coidei necesario ddiñar a planta completa da catedral e máis dos edificios do claustro e do palacio arccbispal para deducir dda e das medicións das pactes accesíbeis do edificio amigo os demais planos. O finado arcebispo, Sua Emi· nencia Reverendísima Doctor Lago González, e o Moi Reverendo Deán do Cabi· do Catedralicio acolléronme con grande afago e concedéronme a sua aucorización sen reservas para o traballo que Hes propuxen . Gracias aos bos oficios do meu amigo o Reverendo Pai Xesús Carro García , arqueólogo , obtiven as licencias necesarias do delegado local do Ministerio de Belas Artes. A plama que apresemo aquí é a primeira cumprida que se fal, e algúns aspectOS dos alzados e das seccións que a acompañan (particu larmente as corces dos transep tos , a sección e as almeas da nave e máis o acceso occidemal) son achados novoso Que eu saiba, non se publicaran ames outros alzados ou seccións complecos da catedral , ainda que si esbozos. Un documemo de particular interés neste eido é a descripción da igrexa comida no Libro V do chamado Códice de Calixto II, que data do século XII, moi citado polos autores que escreben verbo de Compostela. Aquí transcrebemos a parte que atinxe á igrexa, con algunhas anotacións críticas. Apónse a descripción a cerro Chanceler Aimerico Picaud, pero só chegaron a nós copias dun texto algo alterado. O que ofrecemos aquí procede dun exemplar dos arquivos da catedral tal e como figura no Apéndice 11 do terceiro romo da Histona de la Santa Apostólica Metropolitana IgleSIa de Santiago de Compostela, obra do coengo don Amonio López Ferreiro que xustifica plenamente as expectativas que suscita a longura do seu título (once volumes, que abranguen até 1823; máis de seis milleiros de páxinas en total que conteñen unha inxente camidade de información, aínda que non dispoñen de índice alfabédco). Edicouse en Santiago, tomo tras tomo, entre 1898 e 1911 , e aínda se pode obter exemplares do Sacristán Maior da catedral. Relata paseniñamente a historia do templo e da diócese, e os seus apéndices fornecen numerosos e interesantes documentos antigos en latín, galego e castelán. Debo moito a ese libro , como o lector poderá comprobar palas frecuentes citas das notas a pé de páxina. En realidade, o meu texto é unha sane de comentaII
!io que decorre paralelo a algunhas partes desa obra co obxecto de transmitir a información que estudos recentes asodlaron para, deste xeito, facer máis doada que outrora a visualización das diferentes etapas da vida deste edificio. Hai material abondo para unha interesantísima monografía verbo de Compostela e as pelerinaxes. Compriría facer algunhas excavacións e estudar moito , pero pagaría a pena . É para mín unha ledicia amosar desde aquí meu recoñocimento á axuda do Pai Carro García, quen me auxiliou nas medicións e me inspirou coas suas suxe rencias. Teño de amosar tamén a miña gratitude ao leal sac ristán Antonio Yrago López, aos meus colegas de Cambridge e moi en especial aos profesores Anhu r Kingsley Pon er, Chandler Rathfon Post, George Henry Chase e Paul Joseph Sachs. A xenerosidade dos directores de Art Studies, onde se imprentou por primeira vez o material que ap resentamos aquí,' fixo posíbel qu e este traballo se publique en forma de libro.
K.].C. Cambridge, Massachusetts Xu llo 1926
12
LISTA DE lLUSTRACIONS As figuras intercaladas no texto están a carón da páxina que se indica, Fachada oeste da Catedral (Cortesía de American Architect)
Por-
rada 1
Plano do Sepulcro e das catedrais prerrománica e románica (Segundo L6pez Ferreiro).
2 3 4 5 6
Sección do Sepulcro de Santiago (López Fececiro),
7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
Nave central da Catedral de Santiago (Lacaste). Ste .-Foy de Conques (Poner). St.-Etienne de Nevers (Porrer). Sr.-Manial de Limoges (De Lasteyrie). Sr.-Semin de Toulouse (Cleveland ).
Abside da Catedral, desde o rcllado do transepto norte (Byne). Interior da Capela do Salvador (Conant).
Triforio da ábside da Catedral (Conam). Flanco sur da Capela do Salvador (Conam) . Transepto sur e torre do cruceiro, desde o claustro (Mas). Almeas, lugar dunha das torres super singulas viles e máis Edificio do Claustro (Conant). Detalle do muro norte da nave (Conant). Ourón do tansepro norte da Catedral (Carro García). Almeas do lado sur da nave (Conane). Torre no recanto suroeste do teansepto sur (Carro García). Torre na ineersección da nave ca ttansepro (recamo nOtoeste do teansepto sur) (Carro G?Ccía). Transepto da Catedral cara ao sur (Lacoste). Fachada oeSte da Catedral, c. 1660; dun vello dibuxo (Carro García). Cabeceira da catedral, c. 1660; dun vello dibuxo (Carro García). Abóveda da tribuna da Catedral (Lacoste). Reproduci6n en escaiola do Pórtico da Gloria, hoxe no Soum Kensington Muse um (cortesía do Museo). 13
22 22
23 34 34 34 34 35 36 36 36 37 38 38 38 39 39 39 40 41 42 43 43
24 25 26 27 28 29 30 31 32 33
Interior da capela-cripta (Mas). O Pórtico da Gloria (Lacosce). Tellados e mrres occidentais, desde a Torre d: Reloxio (Hauser y Mener). . Cara oriental do carpo central da Torre do Reloxio (Conant). Fachada norte da Catedral e Palacio Arcebispal (Lacoste). Extremo oriental da Catedral (Lacoste). Claustro da Catedral , cara ao nordeste (Lacoste). Recanto sureste do Edificio do Claustro (Mas). Santuario da Catedral, desde o triforio (Conant). Fachada occidental da Catedral, con parte do Palacio Arcebispal e do Edificio do Claustro (Miralles).
43 44 45 45 52 53 56 56 56 57
ILUSTRACIONS E PLANOS 1. Alzado occidental, segundo estado
73
B. Alzado oriental , primeiro estado 7'j lB . Alzado oriental, segundo estado 77 IV. Alzado sur, primeiro estado 79 V. Alzado sur, segundo estado 81 VI. Secci6n lonxitudinal pala nave central e o coro. 83 VII. Secci6n transversal palas naves maiores, primeiro estado 85 VIII. Planta da época románica. 87 IX. Plano xeral, 1924. Encarte ao remate do libro
14
• •• • •• ,
;
t
¡
•
.h'"
••
ESCALA 1: 180 (1" ' 10'-0') " ~ ~ l' f l: 'i' :¡ ~ tqOPES ¡ g j' 3¡) METROS
•
"
FIG. l . Planta do Sepulcro, a catedral prerrománica e a catedral románica de Santiago. Reproducido do Historia dI! Lópet Ftrreiro, \10/. JI, p. 186. Inexac/a. A, Sepulcro; B, Capela de S. Pedro (?); e, Capela de Son X06n (?); D. Capela de S. Salvador; E, Baptisterio; F, 0, H. Portas.
' » '.AL.A 1: 96 (}\O' I'-O') !
•
f i
fe i
"PES ' -METROS
FIG. 2. Sección do Sepulcro de Santiago. Reproducida da H istoria de Lópet Ferreiro, 1101. /, p. 297; A, jormi· gón ,ranular; B, recheo de CQ$Co/lo con anacos de material de COIIStrución; rteheo dtsCOmposlO. NlScoIlQ, ferro. area e en/uf/os.
e,