SUMARIO
11 XORNA DAS DE ARQUITECTURA GALEGA . Cambados, 11 -14 outubro 1979 . . . . . . . . . . . .
A ordenación do terri tori o. Unidades territoriais que permiten un avance cara o socialismo, César Portela Fernlmdez-JardÓn . . . . . . . . . . . . . . . . . . Evolución histórica da cidade de Ourense, lago Seara Morales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Analisis de la localización de la dotación escolar en el planeamiento urbanístico del medio rural gallego, Miguel M. de Liñán Azorín. . . . . . . . . . . . . . . . . 111 XQRNADAS DE ARQUITECTURA GALEGA . Santiago de Compostela, 30 abril - 2 majo 1981 .
Las dos ciudades. Recuperación de la ciudad existente, Antonio Fernández Alba . . . . . . . . . . . . . . . . Santiago de Compostel'3l: Teoría do monumento na lexislaciOn protectora, Carlos AJmulña Dlu . • • • • • Lugo: Estado do patrimonio nun recinto amuralado, Cristina L6pez ~ e Santitlgo CaraMn TobiII . _ • _ _
5
7
20
37
45
47 50 54
Constru cción do territorio versus ordenación urbanística do territorio, lago Seara M orales . . Cal é e cómo conservar o patrimonio arquitectónico g8lego, César Porte/a Fernsndez-JardÓn . . . . . . . . - Cómo conservar o patrimonio arquitectónico coa intervención do arquitecto. Un exemplo: a reconstru ción e readaptación da Casa do Concello de Brión ...... _ . . . . . . . . . . . - O territorio galego como patrimonio arquitectónico. Un exemplo: o territorio do Pazo de Oca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ___ . . . . . Arquitectura popular de produciOn agricola. Problemática actual, Begoña Bas López • • . . . . . . La restaura ciOn y reutilización del Pabel6n de la Merced deJ Hospital de la $anta Creu i Sant Pau de Barcelona, Antonio GonzMez Mon!no-Nava"o . . . . . Lo que habría que entender en la destrucción del pabimouio arqUtectóillic:o, Isaac Dlu Pardo. . . Corru1icaciOn de k:Js Amigos de k>s Pazos. .
59 65
66
71
82
95 106 107
PRESENTACIÓN
Recóllense nesta pUblicación as ponencias presentadas nas Segundas e Terceiras Xornadas de Arquitectura Galega que, orgaizadas polo COAG, tiveron lugar en Cambados e Compostela nos anos 1979 e 1981. Mália o tempo transcurrido e a heteroxeneidade das mesmas, os temas que se trataran seguen a ter hoxendía a meirande actualidade e interés; todos eles coa común arela da análise e coñecimento da nasa realidade, tan escasa, por outra banda, do necesario estudo no eido específico da produción e protección do patrimonio edificado e urbanlstico, do territorio no que se asentan as construcións, así como das relacións entre ambos os dous; estudos que recollan desde a visión profesional do arquitecto tanto os temas de carácter máis xeral como aqueloutros cun contido máis concreto. Esta tarefá é a que se quere encetar e estimular coa programación das Xornadas de Arquitectura Galega; nelas, e baixo o común denominador do proprio tíduo, se está a incluir unha ampla e variada gama de temas, obxecto de atención e consideración polos ponentes, como amasa o sumario; desde os
aspectos xerais ou de meirande amplitude espacial, correspondentes á ordenación, orgaización e construción do territorio galego, aos máis específicos ou pontuais que atinxen ás agrupacións urbanas de Ourense, Lugo e Santiago, e aínda dando un paso máis adiante, ate o caso da consideración concreta dos edificios públicos ou institucionais, dos residenciais, os pazos, a arquitectura popular, os temas da proteccion e conservación do patrimonio arquitectónico, etc. Todos eles como un ha significativa contribución do Colexio de Arquitectos de Galicia a esa aproximación e coñecimento do legado material, arquitectónico e urbanístico do naso país, ao debate sobre a sua problemática, e á aportación de experiencias e solucións que están a contribuir, sen caste de dúbida, a unha fonda concienciación e interés por estes temas culturais dun cada vez máis amplo sector da poboación galega.
Miguel Silva Suárez, Decano
Santiago, novembro 1984
EVOLUCION HISTORICA DA CIDADE DE OURENSE lago Seara Morales
BREVE ANA LIS E DA EVQlUCION HI5TQRICA
Hoxe en dia isto vese variado polas revoluci6ns sistelTláticas dos medios de transporte, os sistemas produtivos, etc. Polo tanto, aquel territorio que se cons· truia permanentemente entrou nun proceso de destruciÓfl ao "revolucionarse traumaticamente", e f6ra dunha concien· cia colectiva que demandase previamente tal CUESTION.
Nós vemos o territorio relacionado con OUAENSE, é decir, a comarca OURENSA, como un territorio construido por xeracións e xeracións cheas de infraestruturas que superpostas unhas encel doutras, unhas veces sumándose, QUlras restándose, levaron a configurar o que OURENSE e o territorio que o sostén Oeste xeito, aquelas corredoiras, son hoxe. Por tal motivo este "territorio construido" é unha obra inseparábel da fueiros, camiños, sulcos fluviais, sulcos vida social, e así como un obradoiro é un pluviais, ladeiras, vales, aldeas, parro· lugar onde traballa , crea e se realiza un ar- quias, lugares, Bias ... etc, son os ele· tesán, un territorio construido é o mentos que pola sua unidade fan que un obradoiro desa sociedade ou comunidade territorio teña unha estrutura propria, en territoria l. Quer decir, é onde traballa, definitiva, unha arquitectura propria, crea e se realiza a comunidade comarcal. como a ten a cidade de Ourense. Decla Este territorio construido é función da don Vicente Risco: " Hai en n6s unha ten· procura dun ambiente máis propicio para dencia a nos confundir coa lerra. Outros a vida e contén unha intencionalidade es- pobos aínda agrícolas como n6s xúntanse tética. Co tempo, este territorio cons- en grandes centros de poboaci6n. N6s, truido medra cualitativamente sobre a sua ao revés, espallámonos polo campo mesma idea, adquire conciencia de seu, adiante, en aldeiñas, en casas isoladas, na sua construci6n permanecen os seus en lugares pequenos que se agachan nas motivos xerais pero co tempo concreta e encanadas, nos recantos dos vales. Nas modifica os motivos do seu mesmo de- vilas, as hortas e as viñas métense polas casas, case non hai vilego que non teña senvolvimento.
20
aldea ou que non vaia a ela. Aquí o home vive lonxe do home, pero sempre perto da terra, e a terra une aos homes" . . Dentro desta disertaci6n, polo tanto, a cidade de OURENSE é un elemento imprescindíbel dun territorio construido: o territorio construido dependente da ciclade de OURENSE. Este territorio está nun solar formado no val medio do Miño, nun lugar no que a corrente fluvial camiña profunda e flanqueada nas duas beiras por " pinacháns" de regular altitude que deseen cara ao río abrindo un val de 6 km . de ancho. "Terreo ben traballado pala erosi6n viva dos regatos e que se desenvolve en encostas, en escal6ns máis suaves, en chairas e terrazas sedi· mentadas de arxilas e cantos rodados, en bravas paisaxes de coutos profundamente desecados pOlas augas, en ribeiras marxinais estreilas polo xeral , en coiñais ... "l. Os afluentes Barbaña e Loña confluen no dito solar coas mes mas características, pero en menor escala. O Barbaña adquire máis importancia xa que as suas terrazas foron o primitivo asentamento da cidade de OURENSE.
LUGO: ESTADO DO PATRIMONIO NUN RECINTO AMURALLADO Cristina
L6~z
Eimil e Santiago Catalan Tabía
EN TORNO A UN SOLAR POlEMICO automóveis acceden ao aparcamento no que está convertida a segunda praza anPara falar do estado do Patrimonio Ar- tedita . No médio destes dous comunicaQuitectónico en Lugo, poderiamos come- dores quedan definidos dous solares mezar por citar un exemplo significativo da dianeiros polo seu eixo: un deles ocupado amenaza que gravita sobre moitos ele- por un edificio con miradoiros e balcóns mentos urbanos e máis aínda sobre o de proporciÓns agradabelmente inofensientramado "entremurallas" de toda a ei- vas. O outro solar é o obxecto desta introdade. A modo de breve introduci6n dire- duciÓn. Tencionamos dar unha chamada mos que o Centro Histórico de lugo está sobre a sit uaciÓn na que se atopa na acconformado por duas prazas: o Cantón tualidade. Pouco coñecemos sobre a sua ou Praza Maior e a praza de Santa Maria. poslbel edificabilidade. Asi e todo os "ruCantOn é o centro " vital" da cidade ha- mores" sobre a colocaciÓn dun edificio xe. A praza queda centrada polo Axunta - aqui aumentan. Hai xa planos desta edifimento, un magnífico e peculiarfsimo edifi- caciÓn . Redáctaos un arquitecto a través cio barroco do 1700. A dereita e esquerda do encargo particular dunha entidade prideste edificio colócanse por unha banda a vada. Oeste xeito, a sua resposta non fachada do Convento dos Franciscanos e deixa de ser unha tesposla excluinte e ino Círculo das Artes e por outra banda va - dividualista . rias fachadas de casas tradicionais galeA confrontación de várias propostas gas e dous bos edificios racionalistas que, que poderían definir unha axeitada meto~ ainda que a sua calidade é indubidébel. doloxia de actuaciÓn, é desestimada unha estén fóra de escala . vez máis. A amiga polémica en torno a A marxe dos violentos atentados que este tema está recolllda no informe dos destruiron, nestes últimos anos, a imaxe arquitectos de Belas Artes Manzano Moori xinal desta praza, dos que despois nos nis e Fernando Chueca, opoMndose ti esocuparemos, centrémonos agora na pectacular idea da eliminación do antedifachada este que está enfrentada ao palé- to edificio e a creación, deste xeito, cio barroco do Concello. A través dela dunha "grande praza". A marxe do acerqueda resolta a uniÓn coa segunda praza, to ou non desta idea, é moi claro que asi a praza de Santa Maria, á que dé a facha- chega riase a un desmembramento ainda da románica da Catedral e o Palácio Epis- maior da orixinal trama Q(gánica da cidacopal. unha elegante edificación do sécu- de, xa danada noutras ocasións en difelo XVIII. rentes actuacións pontuais. Hoxe, con Act ualmente existen duas aberturas estas amenazas e despois de coñecida a na linealidade desta fachada: d unha ban- calidade da resposta arquitectónica dada da , unha estreila rua escalonada e da a un problema urba no tan complexo cooutra unha ampla rampa pola que os mo este, a polémica fica cortada .
a
,.
A construción dun novo edificio neste casco histórico terá que dirixirse doutro xeito. Non pode ser un edificio calquera. Ten que ariellar axeitadamente un Centro Histórico bipolarizado nunha cidade dunha alta calidade de deseño urbano nestes recintos . Aldo Aossi, nunha visita pantasma que fixo a lugo hai unhos anos, percebeu, no seu primeiro paseo, a caries urbana que chega a producir o solar do que falamos, fixo notar a importancia definitiva dunha actuación nese lugar e sinalou a necesidade dun concurso de arquitectura para obter unha axeitada resposta . EN TORNO AO CANT ON OU PAAZA MAIOR No Cantón produclronse, nos últimos anos, unha serie de modificacións que danaron sensibelmente a imaxe dunha praza ra cionalmente conformada . Oestruironse nalgúns casos, edificios dun grande valor arquitectónico. Na esquina coa rua da Reina derrubáronse duas casas "galegas" no máis amplo sentido do termo, que deixaban pechada a praza no seu lado oeste e que, facendo frente á igrexa da Nova, forma ban un conxunto coerente e tiñan resolto, coa sua escala contida , todos os problemas de perspectiva e imaxe dunha esquina histórica e representativa. Foron sustit uidas por un edificio non galego senón con "reminiscencias 9alegas". Aompéronse as proporCións e aumentáronse as alturas, empregouse o aluminio sen
OREN SE '-
¡;""f"d ., ("/...,,,, ,(,. . J'~'.H,,,";' /"
/"
~, .
Po"'"''I''''' ,r,. .I~·'/:.'I;·"'''' ,/,,{
".",,,,
(;MU
/,{ ,{..(
-',"
I.~"J',",,""';'/'v
;: ", "
~ •.
,(,v",","'"
.';,1
/,1 ,1,", IN",,,
/,,:'1 "'''' ,,"',
,\1
¡¡.~~"
/.J ,l,. ,(,
¡'¡"""''I'',I
IhM.",.."
'
"'. ¡" /''''''0'''''' ;,{ ,/.. 1" I;·,.¡",
/"
K,¡v",.",1r~, ;,'':;::::::.11
11".".,. ¡h"",, ... 1I
¡,¡ ti ,fr . '¡',>'f"J
,;,,,,.,1';,,../,,
,;,,,,,, ,f,. {'''''''' "
<11>'''' "
,r"rt"{.·,,. ,." /,,,
28
/"..".
';"'-",/1,/",.
¡,¡ ,r,. 1,.., "¡~I.'. ,¡I",""",
Id ,l.. ,r"'I.('I';"'';' ,¡''¡_4~,,·, :. (d. ,t.. ti, 1;,,,,,/',,/ .'1 ""
'n,w/,.·;"
(¡"""",,
'Ir",. ,¡,.¡
/,1,Id
~
i; I:d", 'Ú'
,/'-1
1,1 ,l..
¡1I'k/,.,. "",;/" ,, ' ti ,:"..,{",d
f{'!I;' ,Y
IJ,,,.,,,,~ ,,
Francisco CoellQ /870.
ft - =
,
-
ProV1 de EspallQ
contemplaciÓns e, para rematar, degra- pintada de várias ceres, afUndense pouco douse a esquina nos seus baixos até as ul- a pouco e xa teñen incoado o seu expetimas consecuéncias; onde houbo un dente de ruina. O seu valor non é grande "café" sonado en Lugo agora hai un Ban- e o seu deseño non é tampouco dunha elevada calidade, mais qué outros edifi co coñecido ncu tros molt os lugares. Noutro f rente da praza cairan duas cios pasarán a sustituilas? Cal vai ser o crivellas casas racionalistas de relativo gosto terio empregado para a sua demolición? mais cunha imaxe neutra, que non estor- Qué motivos van impulsar a resposta indibaban a equ ilibrada fachada do Convento vidual do deseñador que aClue nestes sodos Franciscanos, que conservaban cer- lares? Moitas cuestións quizais con tas alineaci6ns e a sua temperanza era un moitas respostas de todos coñecidas. logro. Foron sustit uidas por un edif icio de vivendas en aplacado de g ranito pulido e EN TORNO Á PRAZA DE SANTO DO madeira branca. As proporcións rómpen- MINGO se Qut ra vez. O Convento vese pasado a Esta praza tamén sofriu notábeis moun segundo lugar. Aa seu lado, unha dificacións que teñen afectado aos seus chea de p equenas casas t radicionais de osos e á sua imaxe. Outra vez os problefachadas de pedra e fiastras de madeira mas cén t ranse, non no valor das casas
5.
derrubadas senón na calidade das sustitucións. Todos os cámbios fanse aumentando o volume edificado. Os novas edifjcios son irresponsábeis no sentido de ignorar o seu entorno e non manter nengún diálogo cos outros edificios de escala moderada que os arrodean. Foi sustituido un bulevar central de paseo con algunhas fermosas farolas e zonas de xardfn por unha espécie de lila central no médio do t ráfico. Tamén desapareceron os aseos públicos subterráneos e colocáronse arbitrariamente cabinas telefónicas, lagoas de césped e, para rema tar, situouse no centro da praza unha coluna sobre a que está colocada unha águia conmemorativa do "bimilenario" da fundación de cidade, monumento de dubidoso gast o e nostal-
CONSTRUCCIÓN DO TERRITORIO VERSUS ORDENACIÓN URBANÍSTICA DO TERRITORIO l ago Seara Morales
INTA ODUCION
o territorio do país 9a1e90 é a memoria da histor ia de Galicia. Para que exista unha entidade, como é unha nacionalida de, cunha conciencia propria como é Ga licia, que non se confunde nen con Cataluña, Castela nen con cutras, ten que conservar os testimuños da sua concien cia, ten que conservar as estruturas históricas máis fortes, as estruturas espaciais máis significativas, ten que conservar o seu patrimonio territorial, ten que conservar a arquitectura do territorio. Respetalo, reutilizalo e transformalo sempre en diálogo ce territorio que as nosas xeraci6ns herdaron.
Di Otero Pedrayo: "Certamente as paisaxes naturaes figuran máis ou menos humanizadas, todas amostran a tónica do t raballo e da conciencia .. . " Polo tanto, como deciamos, o naso territorio é máis historia que natureza, pOis na nasa cultura os animais e máis os homes no seu traballo irmanados construiron o territorio e, como di tamén Otero Pedrayo, "Calquer paisaxe de veiga , non se concibe ou comprende sin as vacas e os bois ... elC. As suas pisadas, como as das abenzas, axudan a darfle aos camiños, 0$ eldos, etc., a SUB flsognomfa".
Nós distinguimos duas formas de achegarnos ao coñecimento do noso territorio: a do sentimento e a espacial, que non se encontran separadas e si complementadas. Ambas as duas teñen a sua historia e a sua evolución. A esta, a espacial, chamarémoslle " construción do territorio versus ordenación urbanística do territorio", e á primeira, "paisaxe". Para nós, a paisaxe é a percepción co sentimento do noso territorio. Para isto xogan, con disciplina e metodoloxia proprias, todas as formufacións estéticas posíbeis: literatura, poesía, pintura. escultura ... e mesmo o que hoxe se chama arquitectura de papel. Abonda lembrarmos as pinturas de Maside, Seoane ou Virxilio; os poemas de Curros, Celso Emilio, Cabanillas, Novo Neira; ou as esculturas da nosa arquitectura románica rural, de tanta personalidade histórica; as narracións de Rosalía ou Blanco Amor; ou a arquitectura de papel de Palacios ou Villar. Nunha e noutra entran, ademáis da arquitectura e a forma do territorio, quer di cer, da construción do territorio por xeracións e xeracións e a sua cultura, moitos aspectos, entre eles tamén nubes, chuvias, neves, etc. , a luz, a cor. ..
l. A CON$TRUCION DO TERRITORIO A paisaxe das terras do viño, das hortas, da montaña, das terras do pan , cos seus lugares, parroquias e vilas, é algo máis que unha paisaxe . E un grande legado cultural e material, un herdo histÓrico feito (construido) polo traballo de moitas xeracións, que manipularon un territorio cada vez máis, até chegaren á transformación de concas e vales enteiros, do que os exemplos' máis importantes están nas concas do Bibei (As Ermidasl, Sil , Miño, Cabe, Avía. Todas estas xeracións xestaron a sua vida no traballo da terra. Mesmo poderíamos dicer que existiu e ainda existe unha forte tendencia a con fundi rse ca territorio construido, con esa terra que domesticaron, que culturizaron en función dunha "cultura" agrícola, é decir, duns cultivos e unha economía doméstica, fundamentalmente de autoconsumo. Transformaron a terra para podela cavar, canalizaron as torrenteiras para que non arrastrasen as terras, constfuiron os seus rueiros, camiños, con gostras ou sendairos, o sau hábitat. Todo isto f¡xo enormemente dependentes da terra a xeracións e xeracións que tiveron que viver neste territorio
59