Proxectoterra educacion secundaria I by Colexio Oficial de Arquitectos Galicia

EDITA

COLEXIO OFICIAL DE ARQUITECTOS DE GALICIA "PROXECTOTERRA" QUINTANA 3 "CASA DA CONGA" 15704 - SANTIAGO DE COMPOSTELA (GALICIA - ESPAÑA) TEL. + 34 981 55 24 00 FAX. + 34 981 56 16 58

http://www.coag.es/proxectoterra e-mail: proxectoterra@coag.es DEPÓSITO LEGAL:

C-1968-06 C-2031-06

ISBN: ISBN: ISBN:

84-85665-80-5 84-85665-81-3 84-85665-82-1

OBRA COMPLETA: TOMO: DVD:

OBRA COMPLETA TOMO

EQUIPO DO PROXECTOTERRA XOSÉ MANUEL ROSALES NOVES - COORDINADOR ANTONIO DÍAZ OTERO JUAN LUIS DALDA ESCUDERO PEDRO DE LLANO CABADO

PROFESORADO COLABORADOR ÁNXELES VEREA CASTELO ARACELI CASAL MOURE CONCEPCIÓN SABUCEDO ÁLVAREZ ELADIO FERNÁNDEZ MANSO ELENA SANTILLÁN PEDROSA EMILIO ULLOA FERNÁNDEZ DE SANMAMED MARÍA DEL CARMEN GARCÍA-RODEJA ARRIBÍ MARÍA LUISA RODRÍGUEZ ÁLVAREZ MARÍA ROSA FERREIRO PÉREZ

OLGA PEDROUZO VIZCAÍNO PILAR TABOADA PÉREZ RAMÓN LÓPEZ FACAL ROSA PASCUAL ABAL SUSANA TRIGO ARCOS XAIME PILLADO SILVOSO XOSÉ ANTONIO GARCÍA GONZALEZ XOSÉ ANTONIO MARTÍNEZ GARCÍA

REDACTORES DO MATERIAL PARA O PROFESORADO PEDRO DE LLANO CABADO JUAN LUIS DALDA ESCUDERO

EQUIPO REDACTOR DAS UNIDADES DIDÁCTICAS ANTONIO DÍAZ OTERO RAMÓN LÓPEZ FACAL ELADIO FERNÁNDEZ MANSO OLGA PEDROUZO VIZCAÍNO XOSÉ MANUEL ROSALES NOVES

PROCEDENCIA DAS IMAXES MATERIAL PARA O PROFESORADO: ARQUIVO PERSOAL DE PEDRO DE LLANO CABADO ARQUIVO PERSOAL DE JUAN LUIS DALDA

LOCUCIÓN DOS VIDEOS TVE PÓRTICO DE COMUNICACIONES

MATERIAL PARA O ALUMNADO: ARQUIVO PERSOAL DE PEDRO DE LLANO CABADO ARQUIVO PERSOAL DE JUAN LUIS DALDA ARQUIVO PERSOAL DE XOSÉ M. ROSALES NOVES ARQUIVO DA REVISTA OBRADOIRO ARQUIVO DE HÉRCULES DE EDICIONES CENTRO NACIONAL DE INFORMACION GEOGRÁFICA

GABINETE FOTOGRÁFICO ANTONIO AMADO LORENZO CARLOS MUÑOZ FONTENLA ELADIO FERNÁNDEZ MANSO ISABEL AGUIRRE URCOLA JUAN RODRIGUEZ

PLÁCIDO LIZANCOS MORA XAVIER LÓPEZ GARCÍA O NOSO AGRADECEMENTO Á EDITORIAL "VICENS-VIVES" POLA CESIÓN GRATUÍTA DO MAPA FÍSICO-POLÍTICO DE GALICIA-NORTE DE PORTUGAL, INCORPORADO NA UNIDADE DE IDENTIDADE TERRITORIAL

REELABORACIÓN CARTOGRÁFICA IRENE QUINTÁNS PINTOS JAVIER GONZALEZ HARGUINDEY XOSÉ MANUEL ROSALES NOVES

DESEÑO GRÁFICO E MAQUETACIÓN XOSÉ MANUEL ROSALES NOVES

REVISIÓN LINGÜÍSTICA

COAS COLABORACIÓNS DE: JAVIER GONZÁLEZ HARGUINDEY HANNAH DALDA MÜLLER MAX DALDA MÜLLER

XOÁN COSTA CASAS

COORDINACIÓN E XESTIÓN DA EDICIÓN: AXENCIA GRÁFICA XANIÑO A CORUÑA, XULLO 2006

PROXECTOTERRA

PROXECTOTERRA: UNHA CONTRIBUCIÓN DO COLEXIO OFICIAL DE ARQUITECTOS DE GALICIA AO MUNDO DA EDUCACIÓN

PRESENTACIÓN No ánimo de contribuír a que os cidadáns perciban a arquitectura e o territorio como piares básicos da nosa cultura, en xaneiro de 2000 o Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia puxo en marcha o que posiblemente sexa o seu máis ambicioso proxecto cultural: o proxectoterra. Partindo do convencemento de que este obxectivo nunca se logrará acadar se non conseguimos que o feito arquitectónico e territorial adquira unha sólida presenza no ámbito da educación, o proxectoterra é un proxecto de intervención educativa dirixido ás distintas etapas da Educación Obrigatoria co fin de contribuír a mellorar o coñecemento que os escolares de Galicia deben ter da nosa arquitectura e da nosa identidade territorial. Esta é a aportación que o noso colectivo e as entidades colaboradoras no proxecto poñen a disposición da comunidade educativa esperando que sexa un instrumento que axude a acadar os obxectivos que sobre arquitectura e territorio xa se contemplan na actualidade nas distintas etapas da Educación Obrigatoria. Trátase, pois, de contribuír dende o noso campo de coñecemento a que aos nosos escolares se lles dea unha clara e actualizada proposta de achegamento á arquitectura, entendendo esta como todas aquelas actuacións sobre o territorio realizadas por homes e mulleres para acadar unhas mellores condicións de vida. En ningún caso se trata de incrementar os contidos establecidos nas distintas etapas educativas, senón de aportar materiais específicos que completen ou melloren os que agora mesmo están dispoñibles para o alumnado e o profesorado, e completalos con actividades que se poidan incorporar ás programacións de actividades complementarias ou extraescolares. Dende os inicios dos traballos neste ambicioso proxecto, o C.O.A.G. foise atopando con institucións e organismos que se uniron a nós na procura destes obxectivos comúns. Neste tempo, a Asociación Socio-Pedagóxica Galega, TVE e a ONCE asumiron compromisos específicos fundamentais no desenvolvemento do proxecto, incorporándose Nova Escola Galega en maio de 2006. En decembro de 2003, asinamos un convenio de colaboración coa Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Vivenda que supuxo unha moi significativa aportación ao proxectoterra e permitíu unha mellora substancial das condicións de edición dos materiais xa elaborados para a Educación Secundaria Obrigatoria, garantindo a súa óptima difusión nesta etapa educativa. Este apoio institucional veuse reforzado dun xeito moi significativo coa incorporación, en maio de 2005, da Consellería de Educación e Ordenación Universitaria, unha presenza fundamental tanto para a acollida dos materiais e actividades nos centros educativos como na tarefa de formación do profesorado de E.S.O. levada a cabo ao longo dos cursos 2004-2005 e 2005-2006. Na actualidade, o apoio institucional ao proxectoterra refórzase sustancialmente co convenio asinado coa Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Transportes e coa Consellería de Vivenda e Solo. Este convenio contribuirá decisivamente á consolidación do proxecto no mundo educativo permitindo ampliar a oferta das actividades de formación do profesorado e as actividades complementarias -as visitas guiadas de arquitectura e os intercambios territoriais- así como a elaboración de novos instrumentos educativos que confiamos poder aportar ao profesorado e alumnado de Educación Infantil e Primaria. Esperamos que o proxectoterra non sexa unicamente un referente para o mundo da educación senón que, pouco a pouco, se converta nun punto de encontro que contribúa a que teñamos un mellor coñecemento de como ao longo do tempo fomos construíndo o noso país, alimentando así a necesidade de reflexionar criticamente sobre o noso patrimonio construído, sobre a tradición herdada e da que debemos aprender, e sobre as prácticas arquitectónicas e de ocupación do territorio que se deben evitar. Temos o convencemento de que dende ese coñecemento se producirá a recuperación para a nosa cultura dunha actividade, a arquitectura, que contribúe e contribuirá a deseñar os espazos a habitar da nosa comunidade. 9

PROXECTOTERRA

ESTRUTURA DO PROXECTO: EDUCACIÓN SECUNDARIA OBRIGATORIA O proxectoterra vai dirixido ás distintas etapas da Educación Obrigatoria, coa finalidade de que sexa a totalidade do alumnado o que teña acceso aos seus contidos, xa que os temas abordados atinxen ao conxunto da poboación ao plantear problemas da organización básica da sociedade. Entre as intencións educativas do proxecto, cabería destacar as seguintes: • Intervir nos niveis de formación obrigatorios -por chegar á xeneralidade da poboación- para presentar os problemas básicos da ocupación do territorio e da arquitectura. • Contribuír a superar a visión da arquitectura como un estudo das formas arquitectónicas e/ou arquitectura histórica, recuperando os seus valores espaciais como cualidade esencial. • Contribuír a poñer en valor o patrimonio construído herdado, entendéndoo como resultado dun continuo histórico que ten a virtualidade de unir pasado, presente e futuro. Resultado destes presupostos iniciais, para a etapa da Educación Secundaria Obrigatoria, cremos necesario establecer tres ámbitos de reflexión primordiais: • Arquitectura Popular.- Paseo polos presupostos, medios, factores condicionantes, aportacións e valores que se derivan da arquitectura anónima universal. Unha aproximación á nosa arquitectura vernácula como singular concreción dos principios universais que guían a estas arquitecturas. • Arquitectura Contemporánea.- Un achegamento, dende as súas orixes, aos conceptos e valores espaciais da arquitectura contemporánea. O coñecemento de novas linguaxes e a valoración do pluralismo arquitectónico actual, tanto a nivel universal como do noso contorno. • Identidade Territorial.- Descrición do proceso histórico de conformación territorial do noso país a través do estudo das nosas formas territoriais básicas, dende a aldea, a parroquia e a vila até a cidade e a área metropolitana, pasando pola cidade difusa en fase de formación. Consideramos catro vías de intervención dentro da unidade do proxecto: • Elaboración de unidades didácticas e materiais de apoio: Para a elaboración das unidades e o material de apoio, contamos cun material destinado ao profesorado elaborado por Pedro de Llano e Juan Luis Dalda, que se completa cun vídeo por cada un dos tres ámbitos de reflexión (arquitectura popular, arquitectura contemporánea e identidade territorial). A partir deste material e co asesoramento e apoio do equipo coordinador do proxecto, un grupo de profesores colaboradores elaboraron as unidades didácticas propiamente ditas. Estas unidades foron contrastadas polo profesorado colaborador do proxecto nos centros de ensino secundario nos que imparte clase. • Formación do profesorado: Organización de cursos e xornadas de formación do profesorado de ensino secundario da área de Ciencias Sociais nas que se presenta de xeito pormenorizado o proxecto así como os materiais elaborados e actividades previstas. • Visitas guiadas de arquitectura: Ofértanse aos centros de ensino secundario visitas guiadas de arquitectura e cidade a cada unha das sete cidades galegas. Con elas pretendemos que o achegamento á arquitectura contemporánea se faga a través da vivencia dos espazos que nos propoñen as significativas mostras que desta arquitectura temos no noso país, desenvolvendo neles, na medida do posible, a actividade para as que foron creados. • Intercambios territoriais: Estes intercambios teñen por obxecto que o alumnado sexa consciente da diversidade do noso territorio, contribuíndo a que o máis próximo non sexa o máis descoñecido. O territorio construído, as distintas escalas de asentamento -a parroquia, a aldea, a vila, a cidade e a área metropolitana- así como a súa evolución ao longo do tempo, serán obxecto de estudo reforzado coa nosa presenza no lugar. O proxecto na etapa da E.S.O., contempla para o seu desenvolvemento catro fases: • A 1ª fase do proxecto, consistente na elaboración das unidades didácticas e dos materiais de apoio, rematou en xuño de 2003. Ao longo de dous anos, tivemos a oportunidade de contrastar as unidades e materiais elaborados nos centros co fin de reaxustar os contidos e os materiais de apoio (diapositivas e vídeos). Igualmente, tamén se fixeron visitas guiadas e intercambios territoriais que axudaron a atopar o mellor xeito de que a oferta destas actividades aos centros de ensino se poidese facer coa maior garantía de acadar os obxectivos previstos. • A 2ª fase do proxecto, desenvolvida nos cursos 2004-2005 e 2005-2006, consistíu na realización dun total de 28 cursos e xornadas de formación do profesorado nos que fixemos a presentación das unidades, material de apoio e actividades complementarias. Un total de 700 profesores e profesoras asistiron aos mesmos. 10

PROXECTOTERRA

• A 3ª fase do proxecto consistíu en remitirlle gratuitamente aos Departamentos de Ciencias Sociais dos centros de Educación Secundaria de Galicia os materiais elaborados, unha vez que algún profesor/a do Departamento tivese participado nalgún dos cursos ou xornadas. 340 centros xa dispoñen dos materiais para o seu uso o que fai que cheguemos ao 87% (274 de 321) dos centros públicos que imparten ESO, nos que se escolariza ao 90% do alumnado, e ao 37% (66 de 179) dos centros privados nos que se escolariza ao 46 % do alumnado. A día de hoxe, xuntando centros públicos e privados, temos unha cobertura do 75% do alumnado e o 68% dos centros. • A 4ª fase do proxecto consistirá en ofertar aos centros educativos, a partir do curso 2006-2007, a programación das actividades de visitas guiadas e intercambios territoriais e atender a súa demanda.

O PROFESORADO COLABORADOR DA E.S.O. Dende o inicio do proxecto no ano 2000 e ata xuño de 2003, estiveron a colaborar no proxecto dezasete profesoras e profesores de ciencias sociais de educación secundaria, con destino en centros das catro provincias. Como receptores críticos do material aportado polo equipo, a súa participación permitíunos comprobar a adecuación ao proceso de ensino-aprendizaxe das reflexións que dende a nosa disciplina podemos aportar sobre o feito arquitectónico e territorial. Grupos de traballo constituídos entre os profesores/as son os que elaboraron as unidades didácticas propiamente ditas, a partir dos materiais elaborados polo equipo coordinador do proxecto. Estes materiais foron distribuídos entre todo o profesorado colaborador para a súa utilización nos centros. Unha vez utilizados nas aulas, nas reunións de traballo que realizamos periodicamente, puxéronse en común as distintas experiencias cunha actitude crítica imprescindible cara a reaxustar os contidos e os materiais dispoñibles. As xuntanzas de traballo tiveron sempre lugar en escenarios urbanos e naturais que son obxecto de estudo dentro do proxecto. As propias xuntanzas contribuíron a mellorar a formación do profesorado nos temas que son o eixo do proxecto: arquitectura e territorio. Foron eles os primeiros destinatarios das visitas guiadas de arquitectura e os intercambios territoriais, que constituirán a oferta de actividades.

ENTIDADES COLABORADORAS •

Convenio coa Asociación Socio-Pedagóxica Galega

Hai que salientar a presenza no proxecto como entidade colaboradora da AS-PG (Asociación Socio-Pedagóxica Galega) que dende os inicios colaborou co equipo na conformación do proxecto e que ten, xunto co C.O.A.G., a responsabilidade tanto da organización das xornadas de formación do profesorado, desenvolvidas ao longo dos cursos 2004-2005 e 2005-2006, como da oferta e organización das distintas actividades incorporadas dentro do proxecto así como da súa difusión nos ámbitos educativos. A súa experiencia no mundo da educación en Galicia dende a súa fundación en 1977, tanto na organización de actividades formativas e dinamizadoras como na produción de material escolar, apoiados ambos nun traballo de investigación centrado nas distintas áreas do ensino non universitario sobre a renovación metodolóxica e didáctica, supoñen unha garantía para que todos os contidos do proxecto teñan a máxima repercusión no mundo do ensino.

•

Convenio con TVE, S.A.

Na nosa aspiración de que o proxectoterra non fose unicamente un referente para o mundo da educación senón que, pouco a pouco, se convertise nunha canle de comunicación entre o noso colectivo profesional e a nosa sociedade, o mes de setembro de 2001 asinamos un convenio con TVE no que se recollía a colaboración mutua para producir tres programas, dunha duración aproximada de 30’, nos que se podía tratar cada un dos tres ámbitos de reflexión que nos planteamos: arquitectura popular, arquitectura contemporánea, identidade territorial. Para cada un destes tres programas, o C.O.A.G. comprometeuse a facer os guións, incluíndo o texto da locución e as localizacións correspondentes, a través do equipo responsable do proxecto, no que Pedro de Llano foi a persoa responsable dos guións de arquitectura popular e arquitectura contemporánea, e Juan Luis Dalda responsabilizouse, en colaboración con Miguel Castelo, do guión sobre a identidade territorial. 11

PROXECTOTERRA

Dentro da aportación que poderiamos facer para o mellor coñecemento da nosa arquitectura popular, coa firma do convenio planteamos a posibilidade de recuperar o fondo documental que a serie de TVE Artes y tradiciones populares condensou nos 29 capítulos adicados á Arquitectura popular en Galicia, realizada no ano 1984. A tal fin, entendimos que sería francamente enriquecedor para a cultura do noso país facer unha nova montaxe deste material e condensalo en catro capítulos duns 30’ cuns novos guións de Pedro de Llano, asesor no seu día da serie. Todo este material audiovisual conforma un DVD no que se recollen os sete vídeos resultado destes anos de colaboración con TVE.

•

Convenio coa O.N.C.E.

O convenio entre o C.O.A.G. e a O.N.C.E xurdíu do interese de ambas institucións en establecer un marco de colaboración que dese como resultado a oferta aos centros de E.S.O. dunha serie de materiais adaptados para cegos, elaborados a partir dos que o C.O.A.G. integra dentro do proxectoterra, incorporándoos á oferta de materiais que a O.N.C.E. brinda dende hai anos aos centros educativos. A importancia que para o proxectoterra ten este convenio vén xustificada pola nova realidade educativa do noso país. A LOXSE transformou profundamente o sistema educativo e unha das súas novidades foi a integración nas aulas de todos os alumnos/as en idades de escolarización obrigatoria. Esta integración levou ineludiblemente á obrigatoriedade na atención á diversidade deste alumnado. É así que, dende a implantación xeralizada dos catro cursos da ESO, os alumnos/as que presentan problemas na aprendizaxe ou distintas discapacidades, comparten as aulas cos demais da súa idade, fomentando deste xeito a súa integración. Pero esta integración dificilmente se pode producir se non se dota á comunidade educativa dos recursos humanos e materiais que fan factible un proceso de ensino-aprendizaxe que lle permite aos alumnos/as con máis dificultades acadar os máximos niveis de formación de acordo á súa circunstancia persoal. De todos é coñecido o labor que a O.N.C.E. leva facendo coas persoas con problemas de visión e, máis concretamente, na educación de persoas cegas. En Galicia tivemos a sorte de disfrutar dende hai moitos anos do centro Santiago Apóstolo en Pontevedra. Dificilmente un centro normal poderá brindarlle aos alumnos o excepcional profesorado e adiantados medios dos que alí se dispoñen, pero un xeito de aproveitar a súa experiencia é achegala aos centros educativos tanto coa presenza do seu profesorado como nas adaptacións dos materiais para os alumnos cegos.

•

Convenio con Nova Escola Galega

En maio de 2006, Nova Escola Galega incorporouse como entidade colaboradora do proxectoterra. Constituída en 1983 por confluencia organizativa de diversos colectivos de profesores e profesoras dos diversos niveis educativos, é un movemento asociativo de base coa finalidade xeral de impulsar o traballo de renovación pedagóxica e de galeguización lingüística e curricular do sistema educativo de Galicia. A súa incorporación ao proxecto prodúcese no momento no que imos principiar os traballos, nos que ten especial interese en participar, de elaboración dun conxunto de instrumentos didácticos destinados ás etapas de Educación Infantil e Primaria coa intención de colaborar na formación do alumnado galego destas etapas no mundo da arquitectura, a súa ordenación integrada no territorio e o seu impacto na calidade de vida da poboación.

•

Unha banda deseñada no proxectoterra: “A mansión dos Pampín”

Outro dos elementos que incorporamos ao proxecto é un cómic co obxectivo de que sirva para introducir os temas nas aulas, aproveitando a súa síntese narrativa de imaxes e textos nas que se incorporan personaxes e escenarios cos que os/as escolares poden entrar nun diálogo lúdico-educativo que axuda a evidenciar ou poñer en cuestión valores e puntos de vista que sobre a arquitectura e o territorio temos interiorizados dende a infancia. A tal fin, en setembro de 2001 incorporouse ao proxecto Miguelanxo Prado, un excepcional debuxante galego de cómics cunha grande capacidade de recrear espazos urbanos e rurais facilmente identificables por todos nós, guiados sempre por unha trama narrativa na que os diálogos dos personaxes deixan patente o sentimento e o pensamento das xentes do noso país. O cómic adáptase ao formato estándar de 48 páxinas, nas que se introducen os elementos escenográficos e argumentais que permitirán ao profesorado o traballo cos conceptos desenvoltos no proxecto e que estes cheguen as alumnas e alumnos a través dun medio tan atractivo como para eles é a banda deseñada. 12

PROXECTOTERRA

O PROXECTOTERRA E O D.C.B. DE CIENCIAS SOCIAIS, XEOGRAFÍA E HISTORIA NA EDUCACIÓN SECUNDARIA OBRIGATORIA A intención do proxectoterra de colaborar activamente co profesorado tanto na súa formación como facilitándolle o seu labor docente debeu, necesariamente, concretarse na oferta duns materiais didácticos e actividades que fosen adecuados para os fins que se perseguían. Entre estes materiais ocuparon un lugar destacado as Unidades Didácticas que se traballarán co alumnado, e nas que se buscou que fosen correctas e precisas dende o conceptual e profesional, ricas e variadas no metodolóxico, incardinadas no DCB da área e ferramentas básicas no proceso de aprendizaxe. Procurouse que as unidades puidesen ter encaixe adecuado no Deseño Curricular Base da área de Ciencias Sociais, Xeografía e Historia, para que o seu uso non se contemplase como un acto voluntarista senón como unha das posibles actuacións do profesorado á hora de desenvolver o mesmo. Neste sentido parécenos oportuno recoller nestas liñas as referencias que no vixente D.C.B., aprobado e recollido no Decreto 233/2002 do 6 de xuño (D.O.G. do 17 de xullo de 2002), se fan ao respecto. No tocante aos obxectivos da etapa, aparecen unha serie deles especialmente acaídos para sustentar e amparar o proxectoterra. Entresacamos algúns ben significativos. Velaí: * Identificar e analizar a diferentes escalas as interaccións que as sociedades humanas establecen cos seus territorios na utilización do espazo e do aproveitamento dos recursos naturais, valorando as consecuencias de tipo económico, social, político e ambiental destas. * Valorar e respectar o patrimonio natural, histórico, lingüístico, cultural e artístico, asumindo as responsabilidades que supón a súa conservación e mellora. * Obter e relacionar información verbal, icónica, estatística e cartográfica a partir de distintas fontes, en especial dos actuais medios de comunicación, e tratala de forma autónoma e crítica, comunicándolla aos demais de xeito organizado e intelixible. Tamén nos contidos poden aprezarse con claridade as referencias aos temas propostos dende o proxecto. Así cabe interpretar os seguintes parágrafos: Para 1º curso da E.S.O.: I.2.- Os elementos do medio natural. - O impacto da acción antrópica: actividades agropecuarias, industrialización e urbanización. I.3.- Os medios naturais e os recursos: A súa distribución xeográfica. - Os medios naturais en relación coa intervención dos grupos humanos. - Os medios naturais e a diversidade das condicións de vida. Medios adversos e medios favorables: o medio frío, o medio quente, o medio temperado. Para 3º curso da E.S.O.: I.2.- A cidade como espazo xeográfico. - O poboamento humano. Poboamento rural e poboamento urbano. A rururbanización. - A cidade. As actividades urbanas. O espazo interior das cidades. A diversidade das estruturas urbanas. - O crecemento espacial das cidades. Conurbacións e megalópoles. Localización. A urbanización do territorio. - Os problemas urbanos. Plans xerais de ordenación urbana: análise e avaliación. - O poboamento galego entre o mundo rural e o mundo urbano.” As actitudes, valores e normas que se deben traballar no 3º curso, poñen de manifesto, de novo, a comunidade de intereses coas finalidades do proxecto. Eis as máis significativas: - Fomentar hábitos e usos que sexan respectuosos co medio. - Toma de conciencia dos graves problemas das cidades en países desenvolvidos e subdesenvolvidos e das diferencias entre barrios pobres e ricos nos núcleos urbanos. - Interese polos problemas ambientais dos núcleos urbanos e polas posibilidades de solución. 13

PROXECTOTERRA

Por último, e no que atinxe aos criterios de avaliación, consideramos que se propoñen algúns que poderían ser utilizados preferentemente nestas unidades. Son os seguintes: - Explicar as interaccións que se producen entre as sociedades e os medios naturais na xénese e organización dos diferentes espazos xeográficos e os territorios. Diferenciar os distintos tipos, segundo o grao e a natureza da intervención humana e valorar as consecuencias ambientais. - Diferenciar entre o poboamento rural e urbano e coñecer a importancia relativa de cada un deles en distintas áreas xeográficas, con especial referencia a Europa e España. Coñecer as características do espazo urbano e localizar as principais áreas urbanas do mundo. - Explicar a estrutura formal e funcional da cidade: Coñecer como as cidades articulan o territorio. Valorar as vantaxes e os problemas da vida urbana.

MATERIAIS QUE COMPRENDE Os materiais dos que se compón o proxectoterra non se reducen ás unidades didácticas anteriormente reseñadas, senón que conta con outra serie de ferramentas que deben xogar un papel fundamental dentro do proceso de ensinoaprendizaxe, e das que faremos suxestións de uso no seguinte apartado. Estes son os outros materiais: A.- Un cómic ou banda deseñada, da autoría de Miguelanxo Prado. Neste cómic recréanse escenarios rurais e urbanos que posibilitan que o profesorado traballe cos conceptos desenvoltos ao longo das unidades. Trátase de que a través dunha linguaxe próxima ao alumnado este vaia poñendo en cuestión valores e puntos de vista sobre a arquitectura e a ordenación do territorio que irán verténdose da man dos personaxes da banda deseñada. B.- Tres vídeos, que acompañan a cadansúa unidade didáctica. Acompañando a cadansúa unidade didáctica facilítanse tres vídeos que tratan de recoller e ilustrar con imaxes a problemática abordada en cada unha delas. A autoría do guión correspóndelle a Pedro de Llano, nos referidos a Arquitectura Popular e Arquitectura Contemporánea, e a Juan Luis Dalda e Miguel Castelo o relativo a Identidade Territorial. A plasmación en imaxes parece o complemento máis axeitado para ilustrar a complexa realidade da ocupación do territorio así como a captación e formulación de espazos que toda arquitectura comporta. Con todo, o traballo na aula centrarase na utilización das tres unidades didácticas xa referidas -Arquitectura Popular, Arquitectura Contemporánea e Identidade Territorial- e que constan de diferentes partes que, en síntese, son:

•

Material para o profesorado

Recóllense neste apartado diferentes estudos sobre o obxecto de cada unidade, coa finalidade de aportar información e enriquecer o coñecemento do profesorado sobre o tema. Os materiais incluídos nas unidades de Arquitectura Popular e Arquitectura Contemporánea son da autoría de Pedro de Llano, sendo os da unidade de Identidade Territorial da autoría de Juan Luis Dalda. Unidade 1: A Arquitectura Popular - O Espazo e a súa definición - A Arquitectura Popular Unidade 2: A Arquitectura Contemporánea - Aproximación á Arquitectura Contemporánea - Desde Galicia, unha arquitectura con raíces Unidade 3: Identidade Territorial - Carnoedo: Forma e identidade territorial dunha parroquia das Mariñas coruñesas - Mariñán: Descrición dunha aldea como estrutura construída - Betanzos: Os elementos históricos da identidade territorial - A recuperación urbanística da cidade histórica de Santiago de Compostela - Vigo: Cidade difusa - Identidade e ordenación do territorio 14

PROXECTOTERRA

• Guía

do profesorado

Cada unha das unidades vai acompañada dunha Guía na que se pretenden explicitar e poñer en claro as intencionalidades educativas do equipo redactor da unidade. En moitas ocasións os materiais didácticos agachan problemas de interpretación que levan a un uso deturpado dos mesmos. Para evitalo tentouse explicar paseniñamente a finalidade de todas e cada unha das actividades propostas ao alumnado. Asemade, esta Guía dá información puntual sobre algúns temas, procurando facilitar así o labor de profesoras/es e plantea outras alternativas de utilización dos materiais.

• Material

para o alumnado

Constitúe o núcleo central de traballo na aula. Estrutúrase sempre a partir dun texto base que leva incorporadas unha serie de actividades que o alumnado debe desenvolver, ben individual ou colectivamente. Pártese, en todos os casos, dunhas actividades iniciais que pretenden poñer de manifesto os preconceptos existentes así como de achegar aos alumnos/as as problemáticas específicas que logo se han desenvolver nas unidades. Conclúese cunhas actividades finais, ben de reflexión ben recopilatorias, que poden amosar os avances na percepción da problemática estudada pero que non constitúen en si mesmas, unha forma de avaliación. Para cada unidade, achégase un maletín con 30 caderniños impresos a toda cor, que utilizará o alumnado para o seguimento da unidade. Neles non deberán escribir as súas respostas ou comentarios, debendo utilizarse para este fin o caderno de actividades do alumnado.

• Caderno

de diapositivas

O estudo destes temas require a visualización de numerosas imaxes que introduzan nas problemáticas espacial e territorial planteadas. Eis, polo tanto, unha das preocupacións do proxectoterra: presentar ao alumnado un bo fato de imaxes que lle permita achegarse a estas realidades. A proxección da diapositiva axudará a centrar a atención do alumnado ao tempo que permitirá facer comentarios ao grupo de calquera das imaxes que teñen no caderniño da correspondente unidade. Os correspondentes xogos de diapositivas se incorporan na edición escolar dos materiais. Cada diapositiva pode estar composta de diferentes imaxes, coa finalidade de que se poidan realizar exercicios de comparación entre as mesmas, e procurando mostrar, en moitos casos, os interiores e exteriores das construcións, nun afán de presentar os espazos na súa integridade.

• Caderno

de Actividades do alumnado

Para que o alumnado poida recoller ordenada e organizadamente o seu traballo, cada un deles deberá cubrir o caderno de actividades a medida que se desenvolva a unidade. Este caderno agrupa todas as actividades propostas e pretende facilitar o labor de control do profesorado. Este caderno está composto por unha ou varias follas A3-A4, das que incorporamos un exemplar en cada unidade para que o profesorado poida facer fotocopias, ou ben imprimilo dende o CD.

MODO DE UTILIZACIÓN Aínda que os materiais do proxectoterra están concibidos dunha maneira aberta, para que sexa o profesorado quen os use e manipule de acordo cos seus obxectivos na aula, parécenos de interese dar unhas pautas acerca de como poden utilizarse. A banda deseñada debería servir, na maioría dos casos, como elemento motivador que plantease problemas, acercase á reflexión e fose introdución lúdica á problemática a abordar. Utilizaríase, polo tanto, nun primeiro momento. Virá logo o contacto co material do alumnado. Este deberá contar cun caderniño do alumnado. Este caderniño serviralle para facer a lectura e o seguimento da unidade, a medida que o profesor/a vaia planteando os diferentes temas. A cumprimentación das actividades deberá efectuala no caderno persoal de actividades, tendo diante a proxección das diapositivas correspondentes. Cómpre sinalar que o alumnado desenvolverá as actividades en grupo, efectuando as reflexións colectivamente, aínda que a resposta sexa individual e apareza en cadanseu caderno. 15

PROXECTOTERRA

Por último, será o profesor/a quen marque o ritmo das sesións así como a quen lle corresponda a temporalización das diferentes unidades e o uso dos vídeos didácticos que acompañan ao material impreso. Nuns casos parecerá oportuno utilizalos para clarificar aspectos concretos, noutros como ampliación do xa visto e traballado na aula, e aínda como medio para plantear unha forma complementaria e/ou alternativa de avaliación. Finalmente, e pese a que a secuenciación dos materiais tamén corresponda aos departamentos didácticos, parécenos oportuno sinalar que a unidade de Identidade Territorial, pola súa extensión e complexidade, quizais debera pechar o ciclo das tres propostas. As de Arquitectura Popular e Arquitectura Contemporánea plantean problemáticas máis concretas e de menor escala e, polo tanto, máis comprensibles e asequibles para a maioría do alumnado. Con todo, será o Proxecto Didáctico de cada centro o que deba determinar a secuencia axeitada.

A DIFUSIÓN DO PROXECTOTERRA Conquerir a máxima difusión do material elaborado no proxectoterra é unha das nosas máximas preocupacións. A tal fin, todo o material elaborado até o día de hoxe está ao libre acceso de calquera persoa ou entidade na nosa páxina web http:/www.coag.es/proxectoterra, e nela seguiremos introducindo os novos materiais que elaboremos. Todo o material realizado (material para o profesorado, unidades didácticas para o alumnado e material audiovisual de apoio) difundirase de xeito gratuito a todos os centros que impartan as distintas etapas da Educación Obrigatoria de Galicia. Ao mesmo tempo, brindamos a nosa colaboración a todas as entidades e colectivos que compartan con nós os obxectivos do proxecto. Natureza, medio ambiente, patrimonio construído, ... son elementos que conforman os nosos espazos vitais, nos que a arquitectura é un elemento fundamental.

O equipo coordinador do proxectoterra

Xosé Manuel Rosales Noves Antonio Díaz Otero Juan Luis Dalda Escudero Pedro de Llano Cabado

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

O ESPAZO E A SÚA DEFINICIÓN

PEDRO DE LLANO CABADO

“Xuntamos trinta raios e chamámoslles roda. Pero a súa utilidade non depende máis que do espazo. Utilizamos a arxila para facer unha cunca. Pero a súa utilidade non depende máis que do espazo. Abrimos portas e ventás para construír unha casa e unicamente polos seus espazos podemos encontrar a súa utilidade. Polo tanto, mentres nos aproveitamos do que é, urxe que coñezamos a utilidade do que non é”. Lao-Tse 550 a.C. Seguindo a poética visión de Lao-Tse, para os seus definidores o espazo supón, en último termo, o que o son poida significar para un compositor.

CUNCA DE ARXILA

Se aceptamos a súa consideración, como ocorre co silencio no caso da música, cando falamos do espazo, o esencial é, polo tanto, o non existente. No caso da arquitectura, un espazo, definido por medio dunha construción, pero na súa apreciación nunca deberemos caer na reducionista posición de enfrontar o de dentro e o de fóra esquecendo a presenza duns limiares que nos descobren o infinito universo do entreaberto.

EVOLUCIÓN HISTÓRICA DO CONCEPTO DE ESPAZO

CONCERTO DE JAZZ NO GREEN VILLAGE

¿Como poderiamos, polo tanto, definir o espazo?. Observemos a evolución da súa visión filosófica e científica: Platón inclúe o espazo como un dos catro elementos constitutivos do mundo -a terra, o lume, a auga e o aireintroducindo a xeometría como ciencia do espazo. No século V a.C. Demócrito afirma que “o baleiro é o espazo libre que, como unidade complementaria do cheo (materia) forma o universo”. O espazo sería para el, polo tanto, a carencia de materia.

PAISAXE DESÉRTICA EN LANZAROTE

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

Aristóteles rexeitará, pola súa banda, as ideas estereométricas de Platón, desenvolvendo á teoría do “lugar” ao definilo como campo dinámico con direccións e propiedades cualitativas. Un medio onde “todo está nalgún sitio, é dicir, nun lugar… Un lugar, o espazo -dirá- non pode ter corpo… Hai dúas cousas: corpos e baleiro… No baleiro encóntranse os corpos”. A xeometría euclídea concibe, así, o espazo como infinito e homoxéneo. Kant contempla o espazo como algo diferente e independente da materia. É unha categoría do coñecer humano e só lle interesa en canto a que nel organizamos a nosa vida. Einstein, coa teoría da relatividade proporciona, finalmente, un novo concepto (espazo/tempo) de fundamental importancia para a arquitectura. Para el o espazo experiméntase no tempo. Non basta, polo tanto, concibilo como algo estático que se domina desde un punto de vista illado, en cada momento, senón como algo onde nos movemos, de xeito que a nosa experiencia espacial vai enriquecéndose constantemente. Temos que estudialo como una interacción entre o home que nel se move e o seu contorno.

CABALOS NOS MONTES DA COSTA DA MORTE

Os arquitectos e artistas da vangarda do inicio do século XX acolleron esta teoría da relatividade cun desacostumado entusiasmo, como consecuencia da nova visión do espazo por ela proporcionada. Unha visión na que os distintos conceptos de espazo antes existentes aparecían reducidos a tres categorías básicas: - o concepto de espazo como campo cuadridimensional. - o concepto de espazo como contedor de todos os obxectos materiais. - e o concepto de espazo como lugar no que a observación do espacio baleiro non ten ningún sentido por depender este, directamente, dos obxectos materiais.

ACCESO Á PRAZA DO CHASE MANHATTAN BANK

A arquitectura, na súa máis ampla concepción, non era, despois de todo, máis que a visualización simultánea desas tres ideas de espazo. Desde esta perspectiva podemos, polo tanto, proceder a unha primeira revisión conceptual que nos permita avanzar na nosa introdución ao espazo como aspecto esencial de calquera arquitectura, por medio da concreción de tres, ¿ou catro?, definicións elementais: - O espazo como continente de todos os obxectos sensibles e, tamén, como transcurso do tempo. - O baleiro como espazo non ocupado. - O lugar como espazo ocupado, ou que pode ser ocupado, por un corpo calquera. - O ámbito como contorno dun espazo comprendido dentro duns límites determinados. Son, os catro, conceptos esenciais para poder chegar a entender a idea de espazo e a súa presenza como corazón da arquitectura.

MUSEO DE ARTESANÍA DE FRANKFORT. RICHARD MEIER

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

O ESPAZO COMO ESENCIA DA ARQUITECTURA O espazo constitúe, polo tanto, o ámbito no que o home se relaciona co seu medio, facendo que o seu universo existencial se estableza en función da relación flutuante existente entre os espazos exteriores e interiores nos que desenvolve a súa actividade. Entre o que podemos denominar como espazo absoluto e os espazos relativos. Mentres o espazo exterior existe a priori, é o espazo natural, o espazo interior dáse só coa existencia do home. É, polo tanto, un espazo artificial definido pola forma material da obra. PANTEÓN DE ROMA

MENCER NOS ANCARES

PAVILLÓN DE BARCELONA, MIES VAN DER ROHE. 1929

ALDEA NA TERRA DE MELIDE

O baleiro e a construción dan, logo, lugar á polaridade dialéctica básica da arquitectura, facendo que esta poida ter sido definida como “a arte do espazo”. Trátase, como ocorre co Panteón romano, de crear un espazo mediador entre o home e o cosmos. Un lugar estimulado coa penetración da luz e a textura pétrea do lugar que nos concreta a idea de espazo como diálogo entre a masa e o baleiro, facéndonos ver que espazo interior e exterior non son conceptos situados en polos opostos, senón nocións que dependen unha doutra e que deben ser contempladas como realidades complementarias.

A EXPERIENCIA SENSORIAL DO ESPAZO ARQUITECTÓNICO

INTERIOR DE TENDA RURAL

É habitual que ao falar do espazo arquitectónico o profano e, moitas veces, os propios profesionais se refiran tan só ás súas dimensións -longo, ancho, alto- e ás súas relacións, buscando nelas a súa única explicación. A experiencia espacial vai, sen embargo, moito máis alá desas tres dimensións. O espazo temos que sentilo, exploralo, dun xeito que escapa aos límites da xeometría. Os nosos distintos sentidos fanse imprescindibles na súa comprensión. Despois de todo a percepción dun espazo non só depende da posición do usuario no mesmo senón tamén da súa actitude persoal e dos distintos estímulos que ese espazo proporcione a cada unha das súas sensacións. As determinacións do clima, das necesidades dunha determinada sociedade, os seus conceptos estéticos e

TENDA DE ESPECIAS NA INDIA

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

influencias relixiosas definirán, ademais, uns espazos determinados como consecuencia dunha vontade de creación. Un espazo arquitectónico é, logo, unha determinada área activada dentro dunha tridimensionalidade infinita que pode ser contemplada desde moi diferentes niveis de significación. Na cultura xaponesa, por exemplo, a conexión entre o espazo edificado e a natureza domina moitas das propostas arquitectónicas. Os edificios expándense no lugar dificultando a delimitación entre ambos os dous conceptos. Cada espazo construído asume a necesidade de conexión con distintos espazos exteriores en cada unha das estacións do ano. É, esta, a consecuencia dunha sofisticada doutrina Zen e as súas visións acerca das relacións entre natureza, poesía, relixión e vida. O espazo asume, alí, un rol dominante que ten a base nun concepto fundamental -a indivisibilidade de cada experienciaa través do que, desde a filosofía zen, se denomina como “movemento infinito”. É, este, o eterno fluxo no que se inscriben as nosas vidas. Un eterno movemento no que se desenvolveron todos os cambios e ninguén pode parar, tan só dirixir. Así, os movementos a través do espazo non poden ser limitados, só dirixidos.

VIVENDA XAPONESA

O espazo constitúe para eles unha verdade esencial, porque só no espazo é posible o movemento. O espazo é o medio universal a través do cal a vida foi movéndose en constante transformación, un proceso no que lugar e tempo tan só xogaron un relativo papel. A arquitectura xaponesa desenvólvese, así, por medio de gaiolas estruturais, como unha serie de rítmicos modelos e planos de referencia que precisan e definen as proporcións e continuidade do espazo. Marcada por ritmos estruturais, muros, pantallas... que parecen flotar no espazo dirixindo os nosos movementos, e unhas abertas relacións co exterior dá ao espazo unha sensación de posible extensión infinita, ligándoo, nunha ordenada relación, co ritmo das rochas e da vexetación exterior. O encontro entre a arquitectura e a natureza é, para eles, a chave da expresión espacial. Trátase de buscar a ruptura dos límites entre a expresión dun espazo concreto e a súa continuidade no espazo global. Nela, o espazo non se ve, séntese e, por iso, apréndese a través de infinitos camiños. ESCULTURA EN BASILEA, RICHARD SERRA

As peculiaridades espaciais son, pois, dunha enorme riqueza na que entra a forma e a proporción, pero tamén o grao de cerramento, a luz, o olor, as texturas… Os ámbitos arquitectónicos poden ser, así, percibidos, por exemplo, como expresión das nosas experiencias hápticas (procedentes do sentido do tacto)… xa que os nosos corpos -aínda que non sexamos conscientes do proceso- están nun permanente e total diálogo cos espazos que utilizamos, perceptible, por exemplo, polo feito de que cando existen obxectos moi próximos a nós, como unha parede, sentimos o corpo contraído, mentres que se nos orientamos cara a algo aberto, xa sexa unha porta, unha ventá… a sensación que se experimentará será a de relaxación. Cando ese sentido da proximidade ou, mesmo, do tacto é o que goberna a configuración espacial, o tipo de espazo estruturado caracterízase pola primacía duns espazos de percorrido que permiten descubrir, con curtos desprazamentos,

PÓRTICO DA GLORIA

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

novos aspectos espaciais, consistindo os recursos técnicos para tal fin, ben en simples cambios de dirección ou ben en obstrucións localizadas na liña de visión. Trátase, logo, de estudar o espazo non só como concreción dunha forma arquitectónica senón tamén como lugar no que se desenvolve a vida, coa activación de todos os nosos sentidos. Despois de todo, o espazo, percibido co movemento, co oído, coa vista, co tacto, co olfacto... cambia constantemente nas súas características facendo que un mesmo lugar poida ser totalmente distinto en uso ou en desuso. ¿Sería, tal vez, a mesma a percepción da catedral de Santiago baleira ou da catedral chea de peregrinos, co botafumeiro balanceándose sobre a súa nave transversal, durante a celebración do culto? ¿Sería a mesma a percepción dun mercado desocupado que durante as horas de máxima actividade? ¿Sería o mesmo o Madison Square deserto que durante un xogo dos Nicks?…

MADISON SQUARE GARDEN

Cada unha das distintas interpretacións das características espaciais expresa, polo tanto, un elemento concreto do mesmo, pero será insuficiente por si mesma para representalo. Un debuxo, unha imaxe fotográfica dun espazo arquitectónico, o son gravado no mesmo… son, despois de todo, tan só frases illadas dun texto destinado a reflectir unha arquitectura.

O ESPAZO COMO FEITO POÉTICO ANOITECER NA RÍA DE PONTECESO

A percepción dun espazo concreto pode, así, ser definida como un auténtico feito poético. Se partimos de que a empatía é máis un sentimento -que nos fala da unión emocional que se produce entre unha persoa e un obxecto ou un ámbito cando proxectamos sobre eles as nosas emocións persoais- que un proceso mental, observaremos, por exemplo, cómo o caso dunha tipoloxía arquitectónica concreta -a vivenda- pode converterse nun inmellorable campo para un estudio fenomenolóxico dos valores da intimidade espacial. A vivenda, como calquera outro espazo arquitectónico, bríndanos a un tempo imaxes dispersas e un corpo único de imaxes permitíndonos observar como habitamos os nosos espazos de acordo con todas as dialécticas da vida. Como nos enraizamos, día a día, nun recanto do mundo.

LAR DUNHA PALLOZA

A casa é a nosa gorida no planeta, podendo facer un universo de vivendas tan humildes como as nosas primitivas pallozas. Nelas, por exemplo, o espírito do lugar albérgase nun único e escuro espazo global. Un espazo no que podemos observar como a relación lonxitude/anchura/altura do mesmo determinan o xeito de vivilo, establecendo as peculiaridades dos nosos movementos. A terceira dimensión, unha altura que se perde nas tebras, ten nelas, unida á escuridade reinante, un enorme poder á hora de configurar a calidade espacial dun recinto no que as variacións de elevación ao pasar dun espazo a outro determinan diferentes funcións e sensacións (os lugares de repouso, por exemplo, confórmanse como caixóns pechados e de pouca altura que

PALLOZA

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

parecen pensados como simples recantos nos que illarse para durmir); a amplitude do seu ámbito central elimina a sensación de estatismo procedente da identidade entre lonxitude e ancho ofrecéndonos a impresión dun mesmo ámbito subdividido en varias zonas; a través das súas limitadas aperturas ao exterior encontramos sutís entradas de luz cara ao interior dese grande espazo de escuridade... E todo isto dentro dos confíns dese ámbito único...

Os recordos do mundo exterior non terán nunca a mesma tonalidade que estas lembranzas da casa. A casa, aínda as máis modestas vivendas, albergarán para sempre un gran número dos nosos máis prezados recordos. Cando penso en arquitectura -escribíu o arquitecto suízo Peter Zumthor- as imaxes comezan a vir á miña mente. ESTRUTURA DUNHA PALLOZA

Moitas desas imaxes están conectadas coa miña actividade como arquitecto, pero outras moitas son imaxes procedentes da miña infancia. Houbo un tempo en que eu experimentei a arquitectura sen pensar nela. Algunhas veces podo aínda sentir un particular picaporte na miña man, unha peza de metal con forma de mango de culler. Unha desas imaxes perseverantes lévame ao proceso de acercamento á casa da miña tía a través do seu xardín. O seu picaporte aínda aparece no meu recordo como un signo especial de entrada a un mundo diferente de olores e sabores. Recordo o son da grava baixo os meus pés, o olor e o brando escintileo da cera das escaleiras do faiado. Podo escoitar a sólida porta de entrada pechándose mentres camiño ao longo do escuro corredor e entro na cociña, o único espazo da casa cunha luz realmente brillante.

INTERIOR DUNHA VIVENDA NOS ALPES SUIZOS

Recordando, parece que fora a única habitación da casa na que o teito non desaparece co solpor; os pequenos e hexagonais azulexos vermellos do chan son moi escuros e gastados e están tan unidos que as fendas entre eles parecen imperceptibles… un olor de pintura nova emana da alacena…

Se probamos a recuperar os nosos máis antigos recordos sobre os nosos espazos vividos -a nosa casa, a nosa escola…- observaremos, con sorpresa, que tamén no noso caso se solapan os recordos de heteroxéneas sensacións. Son, estas, ideas pensadas nun tempo abstracto nas que os recordos permanecen ligados ao noso movemento e ás nosas percepcións corporais. ¿Como era de grande aquel lugar? ¿de onde viña a luz? ¿estaba moi cheo de cousas? ¿como eran os sons que alí se escoitaban?…

PISCINA EN LEÇA DE PALMEIRA. ALVARO SIZA

Cando consideramos o noso corpo inmerso nun espazo arquitectónico, calquera descrición ou abstracción do mesmo adquire inmediatamente varios niveis de significado. Collamos, como última mostra, a casa Domínguez proxectada para a Caeira pontevedresa por Alejandro de la Sota. Apoiándose nun abstracto esquema inicial afirma: "Neste proxecto, o habitáculo do home pode ser representado por unha esfera cortada ecuatorialmente polo plano de terra. A semiesfera soterrada usarase para o descanso, a inactividade, a reposición de forzas e o pensamento; a semiesfera por riba do plano de terra será onde o home desenvolva a súa actividade, onde desenvolva o pensado. De materiais pétreos, terrosos, a primeira; transparente, de cristal, a segunda.

CASA DOMÍNGUEZ. ALEJANDRO DE LA SOTA

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

O movemento que se dirixe cara arriba resulta extenso, etéreo, luminoso. O movemento que se dirixe cara abaixo constitúe o camiño do material, da escuridade da cova… Parece que os seus espazos quixeran vivir nun mundo de metáforas -a reclusión do ventre, da tumba fronte á resurrección da levidade e a luz…mentres que no seu interior o espazo aparece, unha vez máis, como lugar no que se desenvolve a vida, coa activación de todos os nosos sentidos".

DEFINICIÓN E ORGANIZACIÓN DO ESPAZO ARQUITECTÓNICO O Espazo existe, logo, non como algo finito, senón como un contínuum do que a arquitectura é, simplemente, unha parte máis, que conforma ámbitos pechados e abertos (exteriores e interiores). Lugares nos que se desenvolve a actividade humana.

MANHATTAN

O espazo arquitectónico é, a fin de contas, o escenario permanente da nosa vida. “Un edificio -dixo Saarinen- non é mais que a organización do espazo no espazo. Como o é a comunidade. Como o é a cidade”. Distintos espazos entre edificios conforman o tecido urbano. Distintos espazos nun edificio conforman a súa arquitectura.

ELEMENTOS DEFINIDORES DUN ESPAZO A definición do espazo representa, polo tanto, o tema central da arquitectura.

KUNTSHAL DE ROTTERDAM. REM KOOLHAS

Pensemos, por exemplo, nun vaso de auga. Se observamos aquela cápsula que distingue o seu interior do seu exterior, o seu medio envolvente, percibiremos que: o aire é o espazo exterior. A auga, o interior. O límite da forma do vaso, limítase a unha delgada lámina de cristal. Pero, ademais, existe unha última cara formada por un plano límite imaxinario. Este plano limite entre a auga e o aire constitúe o que nós denominaremos como limiar. Coma no caso do vaso, unha arquitectura non é máis que un espazo no espazo cunha ou varias zonas de limiar que contribuirán decisivamente á súa posible calidade en función dunha relación con todo o complexo arquitectónico determinada polo seu grao de cerramento (aberturas, luz, vistas...) e sentido da articulación. A creación de perforacións nas superficies de cerramento resultará, logo, un feito de considerable importancia na definición dunha arquitectura, chegando ao punto de que, para Kahn, por exemplo, o grande evento da arquitectura non consiste na creación dos muros senón na súa ruptura. “Na arquitectura -escribiu- o importante non é a colocación da materia para pechar un espazo senón a súa substracción para abrilo. A busca do equilibrio entre o positivo e o negativo”. A superficie como límite entre a masa e o espazo envolvente implicará, por outra banda, que a súa lixeireza ou pesadez afecte decisivamente á interpretación dunha arquitectura.

SEDE DA ASOCIACIÓN DE FIANDEIROS DE AHMEDABAD. LE CORBUSIER

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

Pero, ¿cales son os mínimos elementos capaces de delimitar un espazo rotundamente illable? A utilización dun simple plano horizontal que a xeito de tapiz cubra unha determinada superficie -tal como ocorre cunha alfombra- podería, tal vez constituír o límite na concreción dun espazo. Unha superficie susceptible de ser enfatizada mediante o simple recurso da súa elevación ou depresión con moi diferentes alturas, que percibiremos máis claramente cando situamos sobre ela algún novo elemento vertical. Entón, coma no caso en que a convertemos en pedestal expositivo, faise especialmente activa. FUNDACIÓN BEYELER. RENZO PIANO

A utilización de simples elementos lineais verticais definindo arestas ou planos -como ocorre coa columnata de San Pedro de Roma- podería, por outra banda, constituír unha nova alternativa límite na definición dun espacio. Unha alternativa que, en todo caso, resultará moito máis dinámica que a definida pola presenza de planos horizontais, transmitíndonos unha clara impresión de clausura por medio do control dunha actividade visual na que dúas columnas nos permiten determinar un plano mentres parecen orixinar un volume.

PLATAFORMA. KARL ANDRÉ

Mais, polo común, os distintos espazos arquitectónicos aparecen delimitados por elementos superficiais verticais, de xeito que se un só plano vertical define un espazo anterior, dous planos en L xerarán espazos autoportantes organizados en torno ao vértice, dous planos paralelos unha área axial de marcado carácter direccional, tres planos en U un volume orientado cara ao extremo aberto, e catro planos, formando un polígono, un espazo introvertido.

AXONOMETRÍA DE DIVISIÓNS INTERIORES PARA UNHA VIVENDA. TADAO ANDO.

SAN PEDRO DE ROMA. BERNINI

Se partimos de que un espazo necesita para a súa definición duns límites que o separen e distingan do que non o é, para o seu coñecemento deberemos, polo tanto, estudiar as distintas barreiras existentes entre el e o exterior. Barreiras, como vimos, cunha relación inmediata co carácter do seu contorno, coa luz, coa textura... que fará que a súa lixeireza ou pesadez afecte decisivamente á interpretación da arquitectura. Ante calquera arquitectura cabe, entón, preguntarse: ¿de que clase de espazos estamos falando? ¿Como se relacionan co exterior? ¿Cales son as súas proporcións e escala? ¿Como se iluminan? ¿Cales os seus materiais e color?…

PAVILLÓN DE BARCELONA. MIES VAN DER ROHE

Cando contemplamos un conxunto arquitectónico, inmediatamente podemos facer unha primeira aproximación ao mesmo: en primeiro lugar vemos o conxunto, os volumes que configuran os elementos citados, os baleiros presentes entre eles, os seus accesos. Logo, pouco a pouco, ao ir achegándonos imos observando o detalle da súa construción e os valores das súas superficies... para ao fin introducirnos nos espazos por elas definidos. Volume, espazo e superficie coas súas diferentes relacións mutuas dan lugar, pois, á arquitectura.

VILA SABOYE. LE CORBUSIER

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

O primeiro paso para a comprensión do espazo é, pois, o estudo do seu recinto como lugar comprendido dentro de certos límites nos que a xeometría aparece como unha das bases fundamentais da concreción dunha arquitectura.

RELACIÓNS ESPACIAIS ELEMENTAIS As nosas posibilidades diríxense, logo, fundamentalmente á observación da constitución do recinto en termos de clausura como ámbito tridimensional por medio da súa configuración global e da sintaxe dos seus volumes parciais. A observación da composición e articulación dos seus espazos secundarios -as máis das veces caracterizados por unha configuración xeométrica facilmente perceptible, de xeito que poida separarse do conxunto sen ambigüidades- axudaranos, pois, a comprender unha arquitectura.

XIMNASIO MARAVILLAS. ALEJANDRO DE LA SOTA

Moi poucas son, por outra banda, as arquitecturas compostas por un único espazo... Polo común, cando falamos dunha arquitectura falamos da interrelación de diferentes espazos que nos levan á formulación dun importante conxunto de cuestións: ¿cal é o esquema de relación entre os seus distintos espazos? ¿están ou non conectados? ¿como se relacionan entre si?, ¿que circulacións se establecen entre eles? ¿como e onde se localiza o seu acceso? ¿como se relacionan co seu contorno?…

VILA SABOYE. SALA E TERRAZA. LE CORBUSIER

Ao falar de arquitectura estamos falando, logo, de distintos tipos de agrupacións espaciais. De espazos interiores a outro nas que as dimensións do primeiro permiten conter o segundo. De espazos contiguos -divididos por un plano divisor, unha liña de columnas, un cambio de cota…- nos que se mantén unha clara identificación de cada ámbito. De espazos vinculados por un terceiro común que pode diferir formal e espacialmente deles…

O MOVEMENTO A TRAVÉS DUN ESPAZO

ASPECTO NOCTURNO DA RELACIÓN ENTRE OS DISTINTOS ESPAZOS DUNHA VIVENDA

Tal como observamos ao referirnos á súa experiencia sensorial, para a comprensión dos espazos dun territorio, unha cidade ou un edificio resulta, finalmente, imprescindible comprender a súa configuración circulatoria. Circulación e espazo representan, fundamentalmente, os compoñentes estático e dinámico dunha arquitectura. A articulación dos imperativos de movemento e estabilidade forman a súa esencia. O feito de que a circulación determine a maneira en que unha persoa desenvolve a experiencia da cidade ou o edificio supón o seu relevante papel na captación dos aspectos esenciais deses espazos implicando unha determinante influencia na organización espacial dos mesmos.

MUSEO GUGGENHEIM DE NEW YORK. FRANK LLOYD WRIGHT

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

Coñecer unha arquitectura implica, polo tanto, ademais de coñecer as súas características formais, vivir os seus espazos. ¿Cales son, logo, as características dos seus percorridos? ¿Cales as formas do espazo de circulación? ¿Cales as percepcións non unitarias dunha arquitectura? Se pretendemos alcanzar un fondo coñecemento dun espazo trátase, pois, de observar a percepción dos límites e relacións entre os seus distintos ámbitos, a configuración dos seus percorridos e o papel na mesma dunhas proporcións e iluminación de considerable importancia para a articulación e animación dunhas zonas de tránsito marcadas polas súas peculiaridades formais así como as súas distintas aperturas ao exterior. Este, e non outro, será o auténtico camiño para un correcto discernimento das peculiaridades básicas daqueles escenarios nos que se desenvolven as nosas vidas. TERMAS DE VALLS. PETER ZUMTHOR

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

A ARQUITECTURA POPULAR Unha óptima mostra de relación entre o home e o seu medio ao longo dos séculos PEDRO DE LLANO CABADO

AS CONSTRUCIÓNS ANÓNIMAS COMO INSEPARABLE PARTE DA ARQUITECTURA Se admitimos, como fixemos na primeira das nosas unidades didácticas, que o espazo constitúe o ámbito no que o home se relaciona co seu medio, facendo que o seu universo existencial se estableza en función da relación flutuante que existe entre os espazos exteriores e interiores nos que se desenvolve a súa actividade, deberemos, en primeiro lugar, fixar a nosa atención nunha arquitectura durante moito tempo esquecida como tal, por considerala allea a calquera tradición académica. Unha arquitectura da que podemos extraer fundamentais ensinanzas no referente ao uso da racionalidade na definición dunha evolución espacial e construtiva.

ARQUITECTURA CULTA E ANÓNIMA CONVIVEN EN CADA UN DOS NOSOS CONXUNTOS URBANOS

Os grandes mestres da arquitectura do século XX encargáronse, así, de recordarnos que, xunto ás distintas mostras procedentes de cada un dos grandes movementos históricos, podemos encontrar un sen fin de pequenas arquitecturas anónimas que nos proporcionarán as máis certeiras materializacións espaciais dunha determinada cultura. Para eles o concepto de arquitectura abarcaría, pois, “a análise de todo aquel conxunto de transformacións dun espazo xeográfico realizadas polo home para lograr unha mellor calidade de vida, desde os muros, valados, alpendres… até a propia vivenda”, constituíndo esta un primeiro e fundamental banzo na aproximación a calquera tradición edificatoria xa que, ao seu través, podemos observar cómo habitamos os nosos espazos de acordo con todas as dialécticas da vida.

VIVENDA RURAL NO CONCELLO DE VILALBA

É, esta, unha definición que, repudiando “clasistas” delimitacións, implica a integración no dominio da arquitectura de todo tipo de construcións. Unhas edificacións intimamente vinculadas a unhas xentes que, século tras século, foron quen de levantalas sen máis experiencia que a tradición, nin máis axuda que a da propia comunidade. Unhas edificacións que parecen nacer como unha prolongación da paisaxe, dos factores determinantes -clima, materiais, economía…implícitos nas peculiaridades do seu contorno e do carácter do home que as vaia habitar, dando lugar

PONTE NO CAMIÑO DE SANTIAGO

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

a unhas solucións espaciais e construtivas que pola súa identificación con cada país e as máis inmediatas necesidades do seu pobo, constituirán un dos seus máis destacados sinais de identidade.

A VIVENDA POPULAR Como primeiro paso no camiño de calquera estudo sobre esta arquitectura, tamén denominada arquitectura vernácula ou arquitectura sen arquitectos haberemos de abordar, logo, os distintos modelos dados polo construtor á edificación central da súa explotación familiar: a casa-vivenda. VIVENDA E HÓRREO NOS ANCARES

A casa é o noso recanto no mundo, facendo un universo do máis humilde refuxio. A vivenda, como contedor, sitúa o noso corpo como centro e medida do mundo. A vivenda ten sido, desta sorte, definida como aquel lugar onde o home se asenta, séndolle asimiladas denominacións máis ou menos complexas, entre as que cabe sinalar as de: MORADA, que simplemente define o espazo pechado no que se vive; HABITACIÓN, que engade á definición anterior unha estabilidade certa en canto á súa localización, ou EDIFICIO, termo que procede da raíz latina aedes facio, que, coa súa significación de construído ou levantado, contribúe a ultimar a definición dándolle un contido de espazo creado por medio duns materiais durables. Recollida a totalidade destas descricións poderíamos chegar a unha definición última da vivenda, como “aquel espazo pechado, estable e construído con materiais do contorno, que utiliza o home como protección da súa morada fronte ao clima, e como instrumento da súa economía”. LAREIRA

A vivenda será, polo tanto desde esta perspectiva, o conxunto de espazos utilizados para múltiples cometidos, que abarcan, desde o seu papel como dormitorio, cociña ou lugar de relación, até o de almacén ou corte, dando lugar a heteroxéneas solucións en función das necesidades dos seus usuarios.

DISTINTOS NIVEIS DE PERFECCIONAMENTO NA VIVENDA POPULAR A vivenda anónima contará, pois, con moi diversas peculiaridades en función da súa localización e do grao de desenvolvemento cultural dos seus construtores, podéndose, en resumo, sinalar desde esta perspectiva tres grandes grupos de moradas: - As vivendas transitorias dos grupos transhumantes, como aqueles iglús construídos polos esquimós con neve compactada polo vento cortada en bloques para ser colocada como muro nunha base circular que dá lugar a unha construción con forma de casquete esférico; as tendas cónicas dos indios americanos construídas cunha sinxela estrutura de madeira cuberta por peles de búfalo cosidas, … 30

TIPI SAMI EN NORUEGA

ALDEA NA INDIA

VIVENDA RURAL EN LANZAROTE

EDIFICACIÓNS RURAIS NA SELVA NEGRA

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

grandes dimensións pola que se accedía ao interior, unha sala frontal que daba acceso a uns pequenos cuartos, ás máis das veces sen ningún tipo de ventá, e, nalgúns casos, un espazo baixo-cuberta no que se almacenaban as redes e durmía parte da familia. Estas características, xeneralizables a toda a costa galega, tiveron, non obstante, moi distintas concrecións nas diversas comarcas en función da súa particular climatoloxía, dando lugar a diferentes solucións arquitectónicas -directamente ligadas, como no caso das construcións do viño, ao resto da arquitectura da zonaentre as que, a xeito de resumo, poderiamos illar catro grandes conxuntos. CASA DO PINCHO NA RÍA DE VILAGARCÍA

- A casa terrea, coas peculiaridades anteriormente mencionadas. - A casa do pincho, xeneralizada na costa galega até entrado o século XX, que, localizada entre medianeiras o co penal nunha cara frontal cunhas dimensións de entre tres e cinco metros, chegou a ampliar o espazo baixocuberta dando cabida a un amplo lugar abufardado, utilizado como dormitorio. - A casa con patín. Único modelo de casa mariñeira con acceso exterior a un andar superior e cunha ampla gama de solucións en función das peculiaridades da localización e os materiais -fundamentalmente a pedra- utilizados, para dar lugar a fermosas mostras de corredor e solaina. CASA CON PATÍN NA RÍA DE VILAGARCÍA

- E a casa entre medianeiras con acceso interior á planta ou plantas superiores, na que encontramos solucións distributivas que recollen, desde o caso máis elemental - unha cociña situada na planta terrea e un andar reducido a un único espazo utilizado como dormitorio- até casos máis complexos nos que, mentres a planta terrea alberga o espazo de almacenamento, en ocasións acompañado por un cortello, o andar dá lugar a unha vivenda caracterizada pola presenza dunha sala-dormitorio frontal e unha cociña posterior -ás veces sen máis iluminación que un tragaluz situado no telladounidas por un corredor lonxitudinal no que desemboca a escaleira e se sitúa un número variable de pequenos cuartos interiores. CASA ENTRE MEDIANEIRA NA MARIÑA LUCENSE

Dentro desta propagada solución e como elementos construtivos singulares é preciso, finalmente, sinalar a presenza de dúas inéditas solucións espaciais:

GALERÍA

- A galería, xurdida como resultado do peche do corredor por medio dunha lámina exterior de madeira e máis ou menos cristal, deu lugar a unha nova dependencia que, a xeito de pequeno invernadoiro, contribúe á súa mellor climatización. - O soportal, que, se ben hoxe vive a súa definitiva extinción, tivo unha importante presenza -xurdido como solución práctica para gardar da chuvia os aparellos de pesca- ao dar lugar a magníficos claustros que ao longo das rúas dalgunha das nosas vilas costeiras, preservarían os transeúntes das inclemencias climatolóxicas. SOPORTAIS EN COMBARRO

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

A ARQUITECTURA POPULAR NO COMEZO DUN NOVO MILENIO Cando un novo século se inicia, a arquitectura anónima aquelas construcións nas que a sinxeleza chegou as súas máis altas cotas- continúa, a pesar da súa vertixinosa e progresiva degradación, constituíndo un esencial capítulo da cultura de cada comunidade. Un apartado que, a través da total humildade dunhas solucións espaciais, directamente ligadas a un particular xeito de vivir a vida, e unhas intelixentes solucións construtivas se converte para quen nela centre a súa atención, nun insubstituíble exemplo de rigor e racionalidade. UNHA ARQUITECTURA EN PROGRESIVA DEGRADACIÓN

BIBLIOGRAFÍA. Rapopport, Amos. Vivienda y cultura. Ed. Gustavo Gili, Barcelona 1972.

Lorenzo, Xaquín. A Casa. Ed. Galaxia.Vigo 1982.

Schoenauer, Norbert. 6.000 años de hábitat (1ª parte). Ed. Gustavo Gili, Barcelona 1984.

De Llano, Pedro. Arquitectura popular en Galicia. Razón e construcción. COAG, Santiago 1996.

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

ARQUITECTURA POPULAR GUÍA DO PROFESORADO ANTONIO DÍAZ OTERO RAMÓN LÓPEZ FACAL ELADIO FERNÁNDEZ MANSO OLGA PEDROUZO VIZCAÍNO

OBXECTIVOS 1.- Valorar a arquitectura popular como parte esencial do patrimonio arquitectónico a conservar. 2.- Mostrar a racionalidade da arquitectura popular e a súa adaptación ao territorio (Valor “ecolóxico” fronte a intervencións agresivas). 3.- Indicar que a conservación significa unha “posta en valor” do territorio: atractivo, conservación da paisaxe, etc... 4.- Facer ver que para a conservación formal cómpre facer adaptacións axeitadas ás necesidades e usos actuais: necesidade de rehabilitacións. 5.- Destacar que a conservación do patrimonio arquitectónico é unha realidade estendida en todos os países avanzados do mundo.

SEGUIMENTO DA UNIDADE Nas liñas seguintes pretendemos mostrar as intencións do equipo redactor á hora de plantear as diversas actividades. Non se quere con isto dar unha visión totalmente pechada da unidade, senón aclarar o que subxace a cada unha das tarefas propostas.

1.- ACTIVIDADES INICIAIS Procúrase con elas introducir o alumnado no tema a través de imaxes nas que se plasman diferentes aspectos que logo se desenvolverán ao longo da unidade. Búscase a explicitación de posturas e a reflexión sobre motivacións e condicionamentos. a) Trátase dun primeiro achegamento ao que é a súa concepción de vivenda, á súa imaxe dos espazos, dos materiais, etc. 45

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

AP-001

b) Na primeira das diapositivas, AP-001, preténdese enfrontalos con catro alternativas para que tomen partido, razoadamente: 1.- Gran casa construída segundo modelos pouco rigorosos 2.- Casa representativa da arquitectura actual 3.- Casa tradicional restaurada 4.- Vivenda de nova construción “sen pretensións”

ARQUITECTURA POPULAR

AP-002

c) Coa segunda diapositiva, AP-002, búscase unha primeira reflexión sobre o abandono do patrimonio e a edificación de modelos novos e alleos. d) A terceira, AP-003, complementa á anterior, buscando o contraste. Presenta o estado anterior e posterior dunha vivenda rehabilitada preto de Chantada.

AP-003

e) Coa diapositiva AP-004 mostramos catro formas de arquitecturas populares nunha invitación á reflexión sobre a estreita relación e dependencia que se dá entre medio físico e arquitectura popular: 1.- Tipi Sami, Noruega 2.- Palloza do Piornedo 3.- Poboado acuático en Malaysia 4.- Poboado do País Himba, Namibia

AP-004

f) Móstranse na diapositiva AP-005 catro imaxes: 1.- La Alberca (Salamanca) 2.- Monforte de Lemos 3.- Betanzos -visión negativa4.- Betanzos -visión positivade conxuntos harmónicos e descoidados para que as valoren e se posicionen diante das mesmas.

2.- ARQUITECTURA ANÓNIMA

AP-005

Apartado que pretende, esencialmente, facilitar información e introducir o alumnado no concepto de arquitectura anónima. A tal fin, na diapositiva AP-006 preséntanse catro imaxes de espazos conformados por construcións vernáculas: 1.- Poboado Centroafricano 2.- Rueiro na Terra de Melide 3.- Vivendas na Selva Negra, Alemaña 4.- Rúa na India

AP-006

Coa diapositiva AP-007, a actividade planteada é para coñecer as referencias que manteñen do mundo rural. 1.- Forno e alpendre 2.- Alpendre e hórreo 3.- Ponte 4.- Hórreo e valado

3.- FACTORES CONDICIONANTES DA ARQUITECTURA POPULAR

AP-007

Entendemos que un dos aspectos que máis deben ser traballados e analizados co alumnado é o da relación entre o medio e a arquitectura popular. Que sexan quen de ver os condicionantes que aquel plantea, 46

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

as solucións imaxinativas que cada pobo aportou, a sabedoría construtiva que agochan as respostas dadas, son aspectos relevantes que deben ser sobranceados. Cremos que transmitir a idea de que “na arquitectura popular facíase da necesidade, virtude” pode ser un bo punto de arrinque. Por iso lle adicamos un bo feixe de actividades.

3.1.- O Medio Físico A.- O Clima

AP-008

A primeira actividade proposta plantéalles aos alumnos e alumnas ter que analizar catro táboas climáticas (A: Cospeito - oceánico-; B: Marsella -mediterráneo-; C: Andermatt -alpino-; D: Lagos -ecuatorial-) tendo que asocialas a outras tantas imaxes da diapositiva AP-008: 1.- Interior de Lugo - A : oceánico 2.- Vivenda en Ibiza - B: mediterráneo 3.- Selva Negra - C: alpino 4.- Poboado en Benín - D: ecuatorial Preténdese que relacionen formas arquitectónicas con climas-tipo.

AP-010

AP-009

Ponse, logo, unha actividade nucleada en torno a unha das formas máis singulares da nosa arquitectura popular: a palloza. A tal fin, presentamos a diapositiva AP-009 coa que queremos que se vexan precisados a efectuar unha serie de exercicios: - lectura e interpretación dun plano - correspondencia entre plano e imaxe real - recreación do espazo interior a través das imaxes facilitadas Entendemos que a complexidade de labores puidera requerir do profesorado unha guía de realización, e por iso suxerimos pechar máis a actividade. Debemos aclarar que as imaxes 3 e 4 correspóndense cun cuarto e co lar.

AP-011

Coa diapositiva AP-010, e en relación coa palloza formulanse as seguintes preguntas, que pretenden estimular a capacidade de observación e comparación. Trataríase de que visen a similitude de materiais pero tamén a aparición de formas e solucións novas (patíns, soportais, corredores,...) en función do clima doutras zonas de Galicia. B.- A Localización

Na diapositiva AP-013 preséntanse dúas imaxes e un esquema: 1.- Aldea de Seceda, no Courel 2.- Aldea de Froxán, no Courel

AP-013

AP-012

Dúas son as propostas neste subapartado. Coa primeira trátase de que saiban ler a información dunha serie de mapas, presentados na diapositiva AP-011, para aplicala, de seguido, á resolución do problema planteado. Deberían ver que a zona primixenia de ocupación da península coruñesa foi a zona onde se asenta a chamada Cidade Vella, ao abeiro dos ventos dominantes, cunha maior cantidade de sol e nunha área lixeiramente levantada que permitía unha doada defensa. Acompáñase a diapositiva AP-012 que recolle un mapa da Coruña de 1788.

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

AP-014

Con estas imaxes, acompañadas dun esquema no que se recolle a relación entre as edificacións e o bosque como protección contra os ventos, búscanse varias cousas: - reflexionar sobre a topografía: a media ladeira estase máis abrigado dos ventos e, ademais, non se ocupan terras do val precisas para o laboreo. - relacionar sol e orientación: as aldeas adoitan situarse protexidas do norte para recibir unha mellor insolación. - pensar sobre as solucións aportadas nos agrupamentos rurais: a economía de esforzos é un dos principios que rexía a súa construción (aproveitamento das curvas de nivel).

ARQUITECTURA POPULAR

C.- Os Materiais

AP-015

Quizais sexa este aspecto o máis doadamente detectable polo alumnado. Aprezar os distintos tipos de materiais usados nas construcións recollidas nas catro imaxes da diapositiva AP-014 non debería presentar problemas: pedra, tella, madeira, lousa, etc...Coas dúas imaxes da diapositiva AP-015 e coas preguntas formuladas tratamos de que relacionen os materiais construtivos con algunha das características básicas do territorio.

3.2.- O Coñecemento Técnico

AP-016

Non quixemos convertir este apartado nun catálogo dos recursos técnicos cos que se contou nas distintas sociedades e épocas senón mostrar, tan só, a adecuación entre os coñecementos e habilidades técnicas e os recursos facilitados polo medio. Para isto formúlanse varias preguntas estimuladoras da reflexión nesa dirección sobre as catro imaxes que presenta a diapositiva AP-016: 1.- Vivenda en Mali 2.- Vivenda palafítica en Benín 3.- Iglú en Canadá 4.- Vivenda vexetal pigmea, en Camerún

3.3.- As Actividades Económicas Tres son as propostas presentadas aquí. Unha primeira, sinxela, busca que relacionen imaxe de vivenda e actividade económica. Para iso póñenselles na diapositiva AP-017: 1.- Unha tenda tuareg que responde a un pobo pastoril, nómada 2.- Unha aldea africana formada por chouzas, rodeadas dun valado, e característica dun pobo sedentario

AP-018

AP-017

A segunda proposta busca, a través da relación entre imaxes e texto, desfacer un dos prexuizos máis arraigados no noso alumnado, a identificación de zonas costeiras con lugares ricos e zonas interiores con lugares pobres e atrasados. Para iso, coas imaxes da diapositiva AP-018, estableceuse a relación seguinte: 1.- Zona costeira 2.- Terra Cha 3.- Val do Ulla 4.- Casa da serra que pon de manifesto que as vivendas máis humildes situábanse, noutrora, en núcleos costeiros. 48

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

A terceira proposta busca un exercicio de empatía e reflexión por parte do alumnado para que, situándose no lugar pedido, sexan capaces de formular os espazos que as súas actividades económicas demandan. Concluiría cunha nova lectura de planos por ver de axustar as casas presentadas ás necesidades por eles antes definidas. A correspondencia entre as plantas e as propostas presentadas na diapositiva AP-019 é a seguinte: 1.- Vivenda serrana: campesiñado centrado na gandería 2.- Vivenda mariñeira 3.- Vivenda chairega: campesiñado agricultor

AP-019

GUÍA DO PROFESORADO

4.- INTEGRACIÓN NO MEDIO

AP-021

AP-020

Existe práctica unanimidade en que un dos valores fundamentais da arquitectura anónima é a súa integración no medio, até o punto de que chega a formar parte indisoluble do mesmo. Aínda admitindo como certa esta aseveración, parécenos moi difícil transmitir con claridade ao alumnado destas idades o concepto “integración”. Por esta razón planteamos somentes dúas series de imaxes que os alumnos e alumnas deben observar detidamente. Cremos necesaria a participación directa do profesorado para guiar a observación sobre aspectos básicos como: materiais empregados, adecuación á topografía do terreo, homoxeneidade das construcións, harmonía ou contraste de volumes,... Con esta observación e a posterior reflexión poñeríamolos no camiño da comprensión do concepto. Para a primeira serie, diapositiva AP-020, escollemos: 1.- Aldea do Ribeiro 2.- Poboado de Kafir Kalash, Paquistán 3.- Poboado en Évora, Portugal. Proxecto de A. Siza 4.- Vivenda actual á beira da estrada, en Galicia.

AP-022

Na serie segunda, diapositiva AP-021, planteamos tres imaxes: 1.- Poboado nun campo de arrozais 2.- Aldea galega 3.- Construcións á beira da estrada, en Galicia.

AP-023

Debemos indicar que este tema se aborda de modo máis detallado na unidade de Identidade Territorial.

5.- A ARQUITECTURA POPULAR ADMITE CAMBIOS DE USO

AP-024

Entendemos que o noso achegamento á arquitectura popular non debe ser como o que se efectúa ás pezas de museo. A realidade móstranos que sobre o patrimonio arquitectónico actúase e, desgrazadamente no noso país, con criterios non excesivamente rigorosos. É necesario, polo tanto, introducir o alumnado na problemática das intervencións e das rehabilitacións.

AP-025

Comézase por plantear unha actividade na que se lles fai reflexionar sobre as novas necesidades xurdidas como consecuencia dos cambios sociais experimentados nos últimos tempos na nosa sociedade rural. De aquí derívase cara as chamadas construcións complementarias ou 49

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

anexas e amósanselles na diapositiva AP-022 exemplos positivos (imaxe 1) e negativos (imaxes 2, 3 e 4). Introdúceselles, máis tarde, na problemática das rehabilitacións ofrecendo tres exemplos ben diferenciados: o primeiro na diapositiva AP-023 (imaxes 1 e 2) presenta unha reutilización que deturpa a esencia da arquitectura base; o segundo na diapositiva AP-024 (imaxes 3 e 4) mostra unha rehabilitación máis pegada á tradición; e o terceiro na diapositiva AP-025 (imaxes 5 e 6) cunha rehabilitación na que o uso de novos materiais confire unha fasquía diferente á construción. Cómpre aclarar que as vivendas das diapositivas AP-024 e AP-025 non son de grandes dimensións, correspondéndose esta última coa casa da imaxe 1 da diapositiva AP-022. As preguntas que se lles formulan non pretenden marcar unha liña ou outra de actuación, senón achegalos a diferentes alternativas e suscitar o debate sobre as mesmas.

AP-026

Por último, móstranselles imaxes de construcións tradicionais sometidas a cambios de uso. Na diapositiva AP-026, preséntanse catro imaxes das que a 1 e a 3 correspóndense co exterior e interior da Casa dos Lemos (actual Casa da Cultura) de Chantada, mentres que as 2 e 4 son dunha vivenda destinada a turismo rural. De novo a intención que nos guía é que se debata na clase sobre as vantaxes e os inconvenientes destas intervencións, centrando a discusión sobre se o cambio de uso pode ser ou non un bo camiño para a conservación do patrimonio.

6.- NOVOS E VELLOS CONXUNTOS Entendemos que case toda a reflexión proposta ao longo da unidade ten á vivenda individual ou á construción singular como protagonista. Isto, ao noso entender, deixa de lado un aspecto esencial que é a necesidade de volver a nosa mirada sobre os conxuntos arquitectónicos sexan do rango que sexan, quer aldeas, quer vilas ou lugares. Dado que a análise dos diferentes niveis ou rangos debe abordarse na unidade de Identidade Territorial, pareceunos interesante centrarnos aquí en poñer imaxes que suscitasen unha primeira reflexión acerca da necesidade da preservación dos conxuntos vivenciais e residenciais. Non se trataría de ver polo miudo o urbanismo destes lugares nin de analizar as peculiariedades de cada tipo de construción senón de centrar a nosa atención na preservación do conxunto en tanto que marco onde vivimos.

AP-027

Para isto móstranselles na diapositiva AP-027 catro imaxes: 1.- Cudillero 2.- Malpica 3.- Pobo grego 4.- Copenhagen As imaxes 1, 3 e 4 presentan conxuntos europeos razonablemente conservados e a imaxe 2 mostra outro destrozado. 50

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

7.- ACTIVIDADES FINAIS Só queremos indicar aquí a finalidade que perseguen, que non é outra que o profesorado poida detectar se se produciu algún cambio de actitude sobre as posicións previas. Acódese, por iso, a volver sobre actividades iniciais e sobre outras xa planteadas aínda que en diferentes termos. De terse producido mudanza estariamos en condicións de afirmar que houbo aprendizaxe. Non hai nesta unidade intento ningún de que o alumnado memorice a tipoloxía da casa tradicional galega nin de que tire a conclusión da necesidade de manter determinados tipos ou solucións arquitectónicas. Hai, pola contra, o intento de que saiba aprezar valores fundamentais conservados e transmitidos ao longo dos séculos pola arquitectura anónima, que cunha escaseza notable de medios, tanto materiais como técnicos, soubo dar resposta axeitada ás necesidades que a vida cotiá ía planteando. Valores como un preciso coñecemento dos materiais e do seu comportamento, unha correcta utilización dos mesmos, unha adecuada integración no medio e un equilibrio sostible -ecolóxico, chamaríamoslle hoxe- que non repercutise negativamente no grupo, unha optimización dos recursos técnicos cos que se contaba, .... serían algunhas das leccións que a arquitectura popular de calquera parte e lugar nos dá. Compriría, pois, transmitir a necesidade de valorala e conservala para seguir aprendendo dela, e non por un afán meramente esteticista, recuperador de formas do pasado.

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

ANTONIO DÍAZ OTERO RAMÓN LÓPEZ FACAL ELADIO FERNÁNDEZ MANSO OLGA PEDROUZO VIZCAÍNO

AP-001

1.- ACTIVIDADES INICIAIS

a.- ¿Como che gustaría que fose a túa casa? Debes ter en conta onde a vas situar, que material vas empregar, cales son as túas necesidades e os espazos que necesitas, etc.

b.- ¿Que casa che gusta máis? Ordéaas segundo as túas preferencias e explica a razón das mesmas.

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

c.- Os donos da casa vella decidiron deixala caer e facerse esoutra nova. 多Cales cres que puideron ser os seus motivos?

d.- Neste caso, os donos da casa decidiron restaurala. 多Por que cres que o fixeron?

AP-003

AP-002

ARQUITECTURA POPULAR

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

f.- ¿En cal destas vilas che gustaría vivir? ¿Por que? ¿Que diferenzas aprezas entre elas?

AP-005

AP-004

e.- As diferentes formas da arquitectura popular están sempre en relación co medio físico e co tipo de sociedade que as crea. Indica, cando menos, dúas características da sociedade ou do medio en relación con cada unha das imaxes seguintes.

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

AP-016

3. 2.- O Coñecemento técnico

20 Estas catro imaxes superiores son totalmente actuais. ¿Cres que son construcións antigas que aínda se manteñen

en pé ou, pola contra, son vivendas que se seguen facendo na actualidade?¿Cres que a construción destas vivendas se realizou por persoas especializadas? ¿Cres que nalgunha delas participaron os usuarios na súa construción? ¿Cal pensas que se fai máis rápido? ¿Como cres que aprenderon a facer cada un a súa casa? Comentade na clase o resultado das vosas respostas.

AP-017

3. 3.- Actividades económicas

Dos dous anteriores asentamentos, ¿Cal cres que responde a unha sociedade nómada? ¿Cal a unha sedentaria?.

21 Razóao.

Até épocas recentes a abundancia e riqueza das terras cultivables determinaba, con frecuencia, o nivel de riqueza da sociedade. Esta riqueza reflectiuse, loxicamente, nas construcións. A continuación tés catro tipos de casas-vivendas dominantes nalgunhas zonas de Galicia. Unha delas aséntase no val do Ulla; outra corresponde a unha zona de serra; unha terceira é típica da chaira lucense e a derradeira foi unha imaxe típica de moitos dos nosos pobos mariñeiros. 62

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

AP-018

Relaciona cadansúa imaxe coas zonas propostas.

Se hoxe che preguntase alguén que quererías que tivese a túa casa, de seguro que saberías dicilo sen problemas. Sitúate agora no lugar dun: - campesiño/a tradicional que ten algunhas vacas e porcos e unha colleita anual de cereal - campesiño/a que posúe poucas terras cultivables e practica especialmente o pastoreo - mariñeiro/a

Indica que necesitaría ter a túa casa en cada un dos casos anteriores.

Trata agora de aplicalo, relacionando as seguintes plantas e alzados coas necesidades que acabas de indicar.

AP-019

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

4.- INTEGRACIÓN NO MEDIO Resulta complicado definir con precisión que se entende por integración no medio. Con todo debedes saber que é este un dos valores que, segundo os estudiosos, posúe a arquitectura tradicional. ¿Que factores se teñen en conta para falar de integración?. Non hai unha listaxe pechada, pero en calquera caso debemos considerar como importantes a utilización de materiais da zona, a adecuación á topografía do terreo evitando a ruptura brusca de volumes, a homoxeneidade das construcións, a continuidade visual entre espazo natural e espazo construído, etc....... Moitas destas características estaban presentes na arquitectura anónima e non sempre se soubo manter este valor. Vexamos: 64

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

VIVENDA EN MALI

VIVENDA DO PAÍS HIMBA. NAMIBIA

POBOADO DO PAÍS DOGÓN. MALI

CASA DAS PALABRAS NO POBOADO DOGÓN

MERCADO QUECHUA. PERÚ

POBOADO NO VAL DO DRAA. MARROCOS

CASA REAL NUN POBOADO INDÍXENA EN UGANDA

VENDEDORES DE ESPECIAS. MERCADO DE JALALABAD. AFGHANISTAN

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

POBOADO BEREBERE. TUNICIA

VIVENDA NA INDIA

VIVENDA MUD EN RAJASTHAN. INDIA

VIVENDA BEREBERE

PROCESO DE CONSTRUCIÓN DUNHA VIVENDA TRADICIONAL DA CULTURA NÓMADA MONGOL

VIVENDA REMATADA

VISTA INTERIOR

ARQUITECTURA POPULAR

MATERIAL AUDIOVISUAL

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

A ARQUITECTURA POPULAR EN GALICIA LOCUCIÓN DO VÍDEO GUIÓN:

PEDRO DE LLANO CABADO

As ensinanzas da arquitectura sen arquitectos Santiago de Compostela é, como ben sabemos, unha das grandes xoias da cultura europea. Se ao pasear polas súas rúas ao acubillo dos seus soportais, nos preguntáramos polas características da súa arquitectura e as cualidades dos seus espazos públicos, pouco a pouco iriamos descubrindo o que lle dá a este conxunto arquitectónico o seu excepcional carácter. Pero, ¿cales das súas edificacións poderemos considerar como parte da súa arquitectura?. A verdade é que a maioría de nós temos reducido o mundo da arquitectura a aqueles edificios definidos como “arquitectura culta” dos que Santiago nos ofrece unha boa mostra. Pero ao seu redor e construíndo con eles os espazos da cidade, unha arquitectura de autor descoñecido parece non ter cabida na súa historia. Estas construcións anónimas conformaron ao longo do tempo algúns dos mais fermosos espazos das nosas vilas, sendo posiblemente as prazas os mellores exemplos da capacidade de emocionar destas arquitecturas. Sen embargo, hai xa máis dun século, o interese dalgúns investigadores por aquelas “outras” edificacións, concibidas como resultado inmediato dunhas necesidades concretas, habería de abrir un novo camiño no estudo da nosa cultura. Para eles, o concepto de arquitectura debería abarcar non só as máis monumentais edificacións senón tamén a totalidade das transformacións do medio natural realizadas polo home para lograr unhas mellores condicións de vida. Desde os camiños, muros ou construcións agrícolas, até a propia vivenda. Da arquitectura sen arquitectos estes investigadores aprenderon como ao longo do tempo o home tivo que adaptarse ao seu ámbito cuns moi limitados medios e desde unha rigorosa racionalidade. Os seus habitantes elixiron a localización das súas casas en función das 73

MATERIAL AUDIOVISUAL

PROXECTOTERRA

compañeira do campesiño galego, contribuíndo a unha peculiar ordenación da súa paisaxe. Nos seus socalcos aparecerán, unha e outra vez, distintos tipos de construcións, ás veces semienterradas, nas que se localizan adegas e lagares. Como consecuencia do proceso produtivo a elas ligado, xorden novos tipos de casas-vivenda. No seu andar, localízanse, polo común, unhas vivendas ás que se accede a través de patíns. Nas plantas terreas, semienterradas na ladeira para garantir as condicións de temperatura e humidade necesarias para unha mellor conservación do viño, atoparemos unhas adegas que, a maior parte das veces, comparten o seu espazo coas sempre presentes dependencias para a estabulación do gando. No marco da economía agrícola de cada área xeográfica, gando, pan e viño, aparecen invariablemente como factores decisivos para a caracterización espacial e construtiva das nosas casas-vivenda.

A arquitectura mariñeira As peculiaridades xeográficas de cada comarca xeran, tal como vimos, un variado mosaico de microclimas e economías. Como directa resposta a estes factores condicionantes, a través do tempo, a comunidade galega foi definindo as súas propias edificacións entre as que non poderiamos deixar de engadir un último e fundamental conxunto: A arquitectura da xente do mar. As edificacións dos pescadores van ver, ante todo, reducida a súa función ao papel de vivendas, localizándose, sen deixar espazos libres, en ringleiras de casas cunhas reducidas dimensións. Construcións que darán lugar a estreitas e tortuosas calellas, ás veces convertidas en ramplas, polas que se subían as embarcacións para protexelas do mar nos días de temporal. Nomes como O Barqueiro, Muros, A Guarda... traen á nosa memoria o recordo de fermosas vilas mariñeiras. Conxuntos hoxe irrecoñecibles ou sometidas a un importante proceso de destrución. De entre elas e pese ao incontrolado crecemento do seu conxunto é, sen dúbida, Combarro a que, aínda hoxe, mellor pode apuntarnos as súas primitivas peculiaridades. Combarro constitúe a máis exemplar mostra da cantería que fixo famosos aos artesáns galegos. Pero, ademais, ofrécenos unha xenerosa mostra dos distintos elementos construtivos que son característicos da nosa arquitectura costeira: patíns, corredores, soportais, galerías.... así como o seu excepcional campo de hórreos. Alí podemos aínda encontrar illados exemplares da casa do pincho, a máis primitiva tipoloxía de vivenda presente na Galicia mariñeira. En Combarro, como ocorre ao longo de calquera das vilas das Rías Baixas xeneralízase, tamén, o único modelo de casa mariñeira con acceso exterior á vivenda, proporcionándonos exemplos de patíns da calidade arquitectónica que presentan os da vila de Cangas. 78

ARQUITECTURA POPULAR

MATERIAL AUDIOVISUAL

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

Pero o seu máis peculiar aspecto será a aparición duns fermosísimos conxuntos de soportais de moi sinxelo trazado, cunha estrutura reducida a unhas columnas pétreas sobre as que se asentan as trabes que soportan o piso do corredor. Xunto a Combarro, Muros pode aínda mostrarnos algúns dos máis elaborados exemplos desta solución arquitectónica. Soportais que atoparemos tamén, no seu estado máis primitivo, en distintos lugares da costa como é o caso de Corme, onde un sinxelo arco directamente apoiado no chan protexe a entrada a unha diminuta vivenda. Se desde Corme nos diriximos ao norte, reflectido nas tranquilas augas de Mugardos, atoparémonos outro elemento básico da arquitectura costeira, uns corredores sustentados sobre canzorros de pedra ou madeira e pechados frontalmente por un antepeito de balaústres verticais pintados, como a carpintería dos distintos ocos da vivenda, coas fortes colores utilizadas para as barcas dos seus propietarios. Ademais dun excelente elemento protector dos ocos fronte ao vento e a chuvia, o corredor habería de converterse nun extenso conxunto de magníficas solainas pétreas como as que aínda podemos admirar na vila de Combarro. Para rematar esta breve visión dos distintos compoñentes da arquitectura mariñeira resulta necesario constatar a importante presenza na mesma dunhas galerías xurdidas nas distintas vilas da costa, a finais do século XVIII. Nelas, os carpinteiros de ribeira trataron de reproducir nas súas vivendas os vellos castelos de popa das embarcacións por eles construídas, dando lugar a unha enriquecedora evolución do corredor, a través da súa transformación nun pequeno invernadoiro que contribuiría á climatización da vivenda. A galería, proporciónanos, así, unha magnífica mostra da capacidade dos seus descoñecidos autores para elaborar suxestivas alternativas que levaron aquelas primeiras solucións anónimas a converterse nun dos elementos arquitectónicos máis frecuentes na nosa posterior arquitectura urbana.

Unha arquitectura en transo de desaparición A pesar da fundamental importancia cultural da nosa arquitectura popular, a falta de conciencia sobre a súa necesaria protección, está levándoa a unha total destrución dun xeito dificilmente reversible. A menos que se aborde unha inaprazable toma de decisións para evitar a súa desaparición, en moi poucos anos a nosa arquitectura popular será só un recordo. Son as nosas, sen embargo, unhas suxestivas edificacións anónimas das que, na busca dunha nova e racional arquitectura ben poderiamos extraer un extenso número 79

MATERIAL AUDIOVISUAL

PROXECTOTERRA

de ensinanzas. Circunstancia que, como remate desta reportaxe, ben podería levarnos a presentar unha pregunta final: ¿Que podemos, realmente, aprender desta vella cultura arquitectónica?. Non resulta difícil constatar que tal vez a maior virtude da arquitectura popular estea en ter sabido atopar o punto de equilibrio entre cada necesidade e a súa adecuada solución construída. Un equilibrio que implicou uns estimables resultados estéticos que en ningún caso constituíron a meta dos seus autores. O seu fin último non foi outro que o de dar a cada espazo arquitectónico a forma e a medida que a súa función requiría. Esta, e non outra, debería ser, despois de todo, a última aspiración de todo creador de arquitectura.

ARQUITECTURA POPULAR

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA POPULAR

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

APROXIMACIÓN Á ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

PEDRO DE LLANO CABADO

Imos neste tema intentar aproximarnos á presenza do espazo nun moitas veces esquecido ámbito da cultura: a arquitectura contemporánea.

O ESPAZO NA HISTORIA DA ARQUITECTURA

GALERÍA COMERCIAL EN MILÁN

Volvamos a vista á historia. Despois do visto ao falar da arquitectura sen arquitectos, queda claro que o espazo foi, permanentemente, configurándose coa existencia humana e a través dela.

PANTEÓN DE ADRIANO. ROMA

Desde o comezo dos tempos os espazos arquitectónicos foron definidos por medio de muros pétreos cubertos por moi diversos sistemas construtivos. O acto de cubrir tivo, sempre, un grande interese espacial. Mentres distintas circunstancias histórico-culturais teñen producido diferenzas espaciais, tales como as que se poden observar entre as presentes en diferentes culturas populares, no transcurso da historia e como consecuencia do desenvolvemento cultural e tecnolóxico a idea de espazo ten experimentado unha longa evolución.

IGREXA GÓTICA

Así na cultura romana, o espazo interior, e con el os problemas de abovedamento, chegaron a converterse en obxectivo principal da arquitectura. No Panteón -unha das pezas clave da cultura universal- observamos, como vimos ao falar do espazo, un máxico lugar directamente ligado a unha inigualable proposta lumínica e ao uso da xeometría e as proporcións.

IGREXA BARROCA

Na arquitectura gótica a meta está na busca dun espazo fluído, perforado. O interior dunha igrexa renacentista manterá uns mesmos criterios cun rigoroso vocabulario interior case idéntico ao exterior que nos ofrecerá uns resultados marcados por unhas sutís modificacións con poucos contrastes e ningunha sorpresa. No barroco, a luz e o ornato convértense en elementos básicos destinados a enfatizar a calidade dun espazo.

CASA FARNSWORTH. MIES VAN DER ROHE

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

O TEMPO DAS VANGARDAS Mais será o século XX o que nos proporcione unha primeira visión científica do espazo arquitectónico, nun proceso de investigación que constituirá o definitivo recoñecemento daquel vello pensamento oriental segundo o cal a masa está ao servizo do baleiro. Lao-Tse observou, tal como vimos, hai 2500 anos, que o espazo contido era máis importante que o corpo que o rodeaba. Fixo fincapé na liña fronteiriza entre o espazo interior e o exterior: a pel que os separaba. Falou, por vez primeira, duns baleiros enmarcados por portas e ventás que poden ser entendidos como espazos de transición de especial interese para os arquitectos. Nel podemos, sen dúbida, encontrar a primeira tentativa de interpretación da liña fronteiriza como descontinuidade do espazo, mais até o século XX, o concepto do espazo unicamente aparecería asociado ao dunha simple caixa perforada.

SALINAS DE CHAUX. EDIFICIO DE ADMINISTRACIÓN

Será, sen embargo, a vangarda arquitectónica do comezo do século XX a que comece a observar que as características formais daquel espazo-caixa son independentes do grosor das paredes da caixa. Por conseguinte, ¿non sería posible reducir a cero ese grosor, sen que tivera por resultado a perda do “espazo”?. Este paso, no caso límite, parece obvio…. Trátase de lograr un espazo sen caixa. Autónomo.

EDIFICIO INDUSTRIAL. JEAN NOUVEL

Co inicio do século e dunha imparable revolución industrial, a cultura occidental comezou a vivir unha auténtica convulsión que trataba de encontrar novos modos expresivos para un novo tempo: a era das máquinas. Era aquel o momento propicio para o xurdimento dunha nova vangarda cultural e, rachando coa realidade da súa época, un considerable grupo de creadores ofreceríanos unha innovadora visión da súa actividade abandonando as vellas convencións culturais procedentes do século XIX.

PERSPECTIVA PARA UN PROXECTO FUTURISTA

EDIFICIO DA BAUHAUS. WALTER GROPIUS

Tratábase de ver o mundo e os seus espazos desde unha nova óptica. De xerar novas linguaxes que, como o cubismo ou o neoplasticismo, substituísen á imitación nas artes representativas. A utopía dos máis inquietos artistas plásticos concrétase, así, na busca dunha total pureza expresiva e, no mundo da arquitectura, ía perseguirse mediante un conxunto de transcendentais innovacións xeradoras da linguaxe do que había de chamarse Movemento Moderno. Unha corrente que, como podemos aprezar na Sede da Bauhaus proxectada por Walter Gropius, concibiría o espazo arquitectónico como un ámbito libre, determinado por formas xeométricas construídas con novos materiais industriais.

AXONOMETRÍA PARA UNHA MONTAXE NEOPLÁSTICA

Abordando unha rigorosa crítica da arquitectura do seu tempo, os arquitectos do Movemento Moderno, obsesionados pola nova realidade industrial, buscan, entón, un sistema de construción rápido e económico no que, como demostra o esquema de Le Corbusier, a arcaica e ríxida solución histórica dos muros portantes podería ser substituída por unha lixeira estrutura que liberara o edificio da escravitude dos paramentos estruturais, evitando as

PERSPECTIVA DE ESTRUTURA DE FORMIGÓN. LE CORBUSIER

PAVILLÓN SUIZO DA UNIVERSIDADE DE PARÍS. LE CORBUSIER

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

limitacións impostas ás características dos seus ocos e ao uso do espazo interior da edificación. Para eles, o concepto de espazo non é verificable soamente en cada unha das formas arquitectónicas, senón tamén na relación entre o edificio e o seu contorno. ¿Cales son, logo, os novos compoñentes arquitectónicos do concepto de espazo? CASA ROBIE. FRANK LLOYD WRIGHT

A arquitectura aceptou, entón, ese concepto como algo esencial para a súa comprensión e desenvolvemento, chegando a afirmarse que “o obxectivo da arquitectura é a creación do espazo e deberá, polo tanto, comezar polo espazo”. É, esta, unha idea que poderiamos formular drasticamente: se tivera que desaparecer a materia, aínda subsistirían o espazo e o tempo, como continuum cuadridimensional, obxectivamente inescindible. INTERIOR DA FUNDACIÓN GUGGENHEIM DE NEW YORK. FRANK LLOYD WRIGHT

Con estes criterios a contribución máis atractiva da arquitectura moderna podemos buscala no Movemento Moderno. É, a súa, unha arquitectura funcionalista, nacida da idea de representar unha sociedade libre, científica e igualitaria, baseada na ética e na xustiza, para a que a forma estaba ligada á precisión e á beleza dos novos artefactos industriais. “Só os cambios na tecnoloxía poden xerar cambios na arquitectura” din, daquela, apoiándose na racionalidade como base da súa actividade. E, así, desde diferentes perspectivas aparecen distintas respostas a un novo xeito de ver a arquitectura, sempre desde a súa comprensión como tarefa directamente ligada ao progreso social:

INTERIOR DO PAVILLÓN DE BARCELONA. MIES VAN DER ROHE

- Frank Lloyd Wright (1867/1959), co seu racionalismo orgánico, buscando unha necesaria continuidade entre home e natureza desde a libre articulación duns edificios de complexas formas nos que distintos planos, ás veces suspendidos, como na casa Robie voan na busca do espazo exterior mostrándonos unha expresiva utilización dos novos materiais ou aportan sorprendentes e innovadores espazos como o do Museo Guggenheim de New York.

CASA FARNSWORTH. MIES VAN DER ROHE

- Mies van der Rohe (1886/1969) quen, desde un constante interese pola tecnoloxía, perseguirá a concreción dunha arquitectura abstracta, ingrávida e chea de luz. Unha arquitectura na que a planta -desde unha severidade formal con orixe nas composicións neoplasticistas observable no Pavillón de Barcelona - aparece distribuída por planos verticais que dividen o espazo sen chegar, en moitos casos, a fragmentalo, dando lugar a ámbitos continuos, en parte cubertos e en parte abertos, pechados por paramentos opacos ou as máis das veces, como ocorre na súa casa Farnsworth, transparentes, xerando dinámicos pero serenos espazos.

ESQUEMA DOS CINCO PUNTOS PARA UNHA NOVA ARQUITECTURA. LE CORBUSIER

- Ou Le Corbusier (1887/1965) quen, sen dúbida, alcanzou a cúspide da arquitectura do noso século perseguindo a total fusión das novas técnicas construtivas e a forma arquitectónica nunha obra apoiada nun profundo coñecemento e singular interpretación da historia e un continuo estudo da relación harmónica necesaria entre o corpo

UNIDADE DE HABITACIÓN. MARSELLA. LE CORBUSIER

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

moitas veces unidas ao convencemento de que, se un pensamento excesivamente racionalista nos pode conducir a pobres actitudes creativas, unha actitude que só estea apoiada na simple intuición formal nos dirixiría a unha improductiva trivialidade incapaz de ofrecer cambios cualitativos no desenvolvemento da humanidade e no proceso creativo do arquitecto. Desde estas actitudes, a súa arquitectura xorde como concreción dunha nova visión experimental da cidade na que o edificio nunca se limita a actuar como un mero reflexo do seu contorno e, desde unhas propostas ideolóxicas ligadas á tradición corbuseriana, o deseñador introdúcese nos problemas da cidade. Trátase, para el, de observar o emerxente caos urbano e controlalo, desenmarañándoo por medio da introdución de pezas arquitectónicas que ordenen os incontrolados fluxos metropolitanos.

KUNTSHAL DE ROTTERDAM. REM KOOLHAAS

Sinalando o narcisismo como o problema máis grave da arquitectura contemporánea, Koolhaas, como Le Corbusier, evita detalles ornamentais ou estruturais desde unha certa actitude brutalista que, como no caso da Kuntshal de Rotterdam, sacrifica os trazos estéticos ou tecnolóxicos en aras da concepción global. EDUCATORIUM DA UNIVERSIDADE DE UTRECH. REM KOOLHAAS

Na súa arquitectura, en proxectos como o Educatorium de Utrech, unha das máis atractivas arquitecturas xurdidas na Europa da última década, non hai detalles. Só puro concepto. Un século despois estamos, logo, asistindo a unha plural rexeneración da linguaxe creada polas vangardas do movemento moderno. Sen embargo, as auténticas formulacións dunha nova vangarda -coa súa vontade de ruptura coa tradición e a exploración de formas adecuadas aos novos tempos- non acaban, aínda, de aparecer con claridade.

APARTAMENTOS PARA RESIDENTES DA TERCEIRA IDADE EN AMSTERDAM. MVRDV

O atractivo de cada unha das obras citadas, esta fóra de dúbida. A súa claridade e sensibilidade, presentes noutras moitas arquitecturas, como as realizadas por deseñadores como MVRDV, van Berkel… admírannos fronte á inconsistencia de moitas das arquitecturas presentes no noso medio. A arquitectura do futuro deberá ser leve, múltiple, elegante... como elas. Deberá falar a linguaxe do seu tempo, pero a arquitectura debe proporcionarnos moitas máis cousas.

FABRICA KARBOWW EN AMERSFOORT. VAN BERKEL

As primeiras décadas do século XX viviron, logo, o nacemento das ideas sobre as que se habería de desenvolver a sociedade, e con elas viron nacer a linguaxe que coñecemos como Movemento Moderno. Hoxe, tal vez porque non sabemos aínda en que consisten os cambios que imos vivir e como vai transformarse o noso pensamento, aínda non fomos capaces de crear unha linguaxe equivalente. A aparición de novas ideas utópicas capaces de dar resposta aos grandes cambios que o mundo esta vivindo no comezo dun novo milenio parece intuírse, pero pode estar aínda moi lonxe. AMPLIACIÓN DUN EDIFICIO NO CENTRO HISTÓRICO DE AMSTERDAM. CLAUS&KAHN

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

DESDE GALICIA, UNHA ARQUITECTURA CON RAÍCES

PEDRO DE LLANO CABADO

Desde a perspectiva observada ao falar da arquitectura contemporánea non resulta factible establecer unha directa relación temporal e intelectual entre esa arquitectura e aquela que, ao longo do século XX, se proxectou e proxecta desde un país coas peculiaridades de Galicia. Falar da arquitectura aquí deseñada como froito dun debate, tan só tanteado, resultaría enganoso. Co obxectivo de propiciar un imprescindible achegamento das novas xeracións de estudiantes ao, até agora ignorado, mundo da arquitectura, si é posible, sen embargo, intentar abordar unha reflexión sobre o sucedido entre nós, nas últimas décadas, desde a perspectiva mencionada cando falamos daqueles que trataron e tratan de recuperar, máis ou menos criticamente, as máis orixinais e atractivas teses fundacionais do Movemento Moderno como un dos apoios básicos da súa actividade.

MUSEO DE ARTE SACRA DA CORUÑA. MANOLO GALLEGO

Até hoxe moi escasas foron, por outra parte, as reflexións feitas desde Galicia sobre a posible relación entre a súa singular tradición arquitectónica e a arquitectura do futuro. Escasas e pobres. Coa solitaria excepción dalgúns pequenos e illados artigos de Manolo Gallego e dalgún outro arquitecto –como os breves pero fascinantes escritos de Alejandro de la Sota–, a literatura sobre este ámbito da nosa cultura viuse reducida a tan só un pequeno conxunto de visións xerais sobre unha reducida produción arquitectónica ou puntuais referencias acerca dunha ou outra obra concreta. Poucos trataron até agora de abordar unha introspección acerca das peculiaridades e circunstancias da actual arquitectura galega. Pero non é estraño. A arquitectura non é máis que o reflexo dunha sociedade. A posición desa sociedade ante a cultura, a súa arte, a súa técnica, o seu pensamento... quedan nela representadas e, se somos rigorosos, pouca arte, pouca técnica, ou pouco pensamento poderiamos esperar ver reflectidos na arquitectura dunha atrasada e rutineira sociedade como a nosa. ¿Cal foi, senón, a actitude que fronte á arquitectura mantiveron os nosos máis sinalados pensadores, os nosos máis celebrados creadores? Loxicamente, a mesma que cada un deles habería de manter ante o fenómeno cultural en toda a súa amplitude.

ESQUEMA DUNHA PROPOSTA CONCEPTUAL. ALEJANDRO DE LA SOTA

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

Na forma está tamén a posibilidade de transformar o mundo que nos rodea mediante a nosa capacidade para comunicar a presenza duns espazos arquitectónicos.

¿QUE ARQUITECTURA? A alma da arquitectura xurdirá logo -como nos demostra Xosé Manuel Rosales coa súa Casa Couso- da conexión entre unha tecnoloxía, uns materiais e un programa, para darlles forma nun medio físico determinado. Nela a función é unha esixencia e a forma un significado. Tal vez, despois desta breve reflexión, alguén podería adiviñar a intención de marcar unha única vía pola que camiñar cara ao futuro. Tan só se trata de que, por medio destas consideracións, poidamos chegar a intuír cal podería ser un camiño moi aberto, entre outros moitos, para intentar concretar unha arquitectura. CASA COUSO. XOSÉ MANUEL ROSALES

A arquitectura, lonxe de situarse no marco dun ou doutro estilo como a máis sinxela actitude ante o feito creativo, debe fuxir das etiquetas. A arquitectura -como ben proban as obras mencionadas- non é un estilo, é unha actitude e por iso debe buscar unha personalidade propia. Esa debería ser a meta que os arquitectos de calquera país perseguen reflexionando, como Noguerol e Díez co Pazo de Congresos de Santiago, sobre as máis positivas contribucións que a eles chegan desde unha ou outra parte do mundo; aprendendo de todos, emocionándose co milagre da xenialidade... pero sen esquecer -ningún edificio existe só- que a arquitectura non debe abstraerse de quen a vai utilizar, do seu contexto cultural ou paisaxístico. O desenvolvemento dunha arquitectura debe, en fin, entroncar na tradición por medio dunha actitude crítica que renove e modernice continuamente as súas contribucións. Debe buscar unha correcta relación entre o home e o medio continuando a definición do seu nunca acabado territorio por medio de novas achegas... A personalidade de cada pobo quedará así definida por unha arquitectura sen un código formal único, complexa e dialéctica, pero cun singular carácter, froito da súa presenza nun contorno cultural determinado.

PAZO DE CONGRESOS E EXPOSICIÓNS EN SANTIAGO. NOGUEROL & DÍEZ

Unir no pensamento, pasado, presente e futuro é a única actitude que pode asegurar a sintonización entre unha arquitectura e un país. Trátase, en fin, de partir da análise dunha cultura concreta e do estudo das grandes contribucións teóricas e prácticas da arquitectura internacional para, desde unha actitude dialéctica situada entre a permanencia e a utopía, definir unha obra que, respectando as condicións concretas dun ou outro país e dando resposta a novos e vellos problemas desde unha intervención transformadora, poida integrarse entre as vangardas arquitectónicas do noso tempo. Unha obra que arraigada no seu medio sexa capaz de mirar lucidamente cara ao futuro. 106

CEMITERIO DE FISTERRA. CESAR PORTELA

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA GUÍA DO PROFESORADO ANTONIO DÍAZ OTERO XOSÉ MANUEL ROSALES NOVES OLGA PEDROUZO VIZCAÍNO

OBXECTIVOS 1.- Desmontar os prexuízos existentes sobre a arquitectura contemporánea e a súa estética. 2.- Desenvolver a capacidade de observación, análise e descrición dos espazos arquitectónicos. 3.- Facer ver ao alumnado que o desenvolvemento dunha sociedade presenta continuos problemas na definición da súa arquitectura. 4.- Entender os elementos determinantes dunhas peculiares organizacións espaciais para un determinado tempo histórico. 5.- Concluír a necesidade dun racional deseño urbano como alternativa a uns comportamentos especulativos alleos á cultura e garante dunha correcta calidade de vida. 6.- Comprender a necesidade de deseñar os nosos espazos dende o territorio á propia vivenda. 7.- Ver algunhas das alternativas que se están a dar noutros lugares do mundo para contrastalas co contorno inmediato.

SEGUIMENTO DA UNIDADE Non pretende ser a presente unha unidade na que se faga un completo percorrido pola historia da arquitectura contemporánea, mostrando unha serie de imaxes e citando unha longa lista de grandes creadores. Pretende, pola contra, destacar o punto de inflexión que se dá nas primeiras décadas do século XX e as novas vías que a partir de entón se abren. Ademais, xulgouse oportuno vincular os cambios arquitectónicos á evolución da cidade, por constituír ésta o primeiro elemento referencial na organización do noso espazo vital. De seguido presentamos as intencións que animaron aos autores na redacción de cada un dos seus apartados contribuíndo, así, a que o profesorado saiba como abordar cada unha das tarefas propostas. 107

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

1.- ACTIVIDADES INICIAIS

AC-002

b) Trátase de percibir até que punto a súa sensibilidade conservacionista queda reducida aos edificios históricos e vén marcada pola historia da arte. Permitiranos logo traballar sobre as diferentes tipoloxías creadas nos séculos XIX e XX. As imaxes propostas queren recoller tanto unha pluralidade de estilos e épocas como de rango, indo dende edificios institucionais e emblemáticos até edificios de vivendas e mercados. Son as seguintes: Diapositiva AC-002: 1.- Catedral de Santiago 2.- Casa da Cultura de Chantada 3.- Vila Savoye 4.- Visión parcial de Manhattan. Diapositiva AC-003: 5.- Concello de Pontevedra 6.- Unidade veciñal de Elviña, A Coruña 7.- Mercado de San Agustín, A Coruña 8.- Edificio FENOSA, A Coruña

AC-003

a) Búscase que afloren as súas percepcións do contemporáneo e que traten de racionalizalas. Para isto, preséntanse na diapositiva AC-001 catro imaxes: 1.- Pazo da Ópera, da Coruña 2.- CGAC de Santiago 3.- Museo Guggenheim, de Bilbao 4.- Sede da Fundación Barrié de la Maza, da Coruña que representan modelos arquitectónicos ben diferenciados.

AC-001

Partindo fundamentalmente da análise de imaxes preténdese levar o alumnado a un posicionamento e posterior reflexión sobre algúns aspectos que logo se desenvolverán na unidade.

d) Completa a anterior, levando agora a reflexión a un marco máis próximo, o da súa vivenda. Quérese encetar un pequeno debate sobre os que deben ser considerados como aspectos trascendentes e secundarios á hora de valorar unha vivenda.

AC-004

c) Preténdese unha primeira reflexión sobre aspectos básicos no deseño do seu marco convivencial.

2.- ¿DE QUE FALAMOS CANDO FALAMOS DE ARQUITECTURA? A través do texto de Le Corbusier quérese levar o alumnado á conclusión de que arquitectura é todo o que o rodea. Este sería dalgún xeito o punto de arrinque da unidade. Dado que o texto é poético e ao tempo está cheo de suxerencias, é aconsellable que se lea de vagariño

108

AC-005

e) Partindo de exemplos diversos -diapositivas AC-004 e AC-005- que recollen espazos interiores e exteriores, búscase un primeiro posicionamento do alumnado acerca da valoración deses espazos.

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

AC-006

na clase, comentando o profesor/a aquelas imaxes ou parágrafos que poidesen ser máis escuros. A diferenza de escalas ( espazo do cuarto, espazo da casa, espazo da rúa...) que nel se recolle debe ser algo perfectamente remarcado, ao tempo que se proxectan as diapositivas. No caso da actividade prevista, consistente en sacar unha serie de fotos nas que plasmen o seu percorrido diario, o profesor/a debe ter presente a posibilidade de que podería ser rexeitada por algún alumno/a, que non quixese mostrar a intimidade do seu cuarto e vivenda. Nese caso, pódese dar a opción de recoller só o percorrido exterior.

AC-009

AC-008

AC-007

3.- A CIDADE DA ERA INDUSTRIAL Será o marco urbano e o despegue das novas cidades industriais o que nos sirva de referente inicial. Pretendemos que comprendan que como consecuencia das novas necesidades xurdidas a raíz da Revolución Industrial, ao longo do século XIX van ir aparecendo novos modelos edificatorios e tamén unha nova cidade. Para exemplificar aqueles seleccionamos na diapositiva AC-007 as seguintes imaxes: 1.- Ponte de ferro, de Redondela 2.- Instalación fabril da Cros, en Culleredo 3.- Mercado de San Agustín, da Coruña 4.- Estación de ferrocarril de San Cristóbal, da Coruña A actividade sobre os mesmos pretende forzar a observación sobre o seu contorno próximo, así como a busca de información, que deberá ser asesorada e guiada polo profesorado na medida do posible. Móstranselles, na diapositiva AC-008, os planos dos ensanches de: 1.- Barcelona 2.- A Coruña 3.- Vigo. Non interesa facer unha análise detallada dos proxectos urbanos. Tan só que perciban os aspectos máis superficiais dos mesmos: distribución en cuadrícula, facilidade dos desprazamentos e, sobre todo, a planificación do espazo urbano. Para iso propónselles reparar no que teñen en común.

AC-011

AC-010

Nun paso máis no acontecido cos ensanches, pídeselles que comparen -sobre imaxes do de Barcelona da diapositiva AC-009- o proxecto inicial e o realmente construído. Aquí trátase de que observen o proceso de colmatación á que se viron sometidas as mazás deseñadas por Cerdá. As dúas últimas propostas -diapositivas AC-010 e AC-011van encamiñadas a que aprecen as diferentes condicións de vida que había nos ensanches burgueses e nos barrios obreiros. Mentres que naqueles as vivendas empezan a gozar dunha serie de comodidades, as condicións da vivenda da clase obreira son lamentables, dispoñendo dun mínimo espazo vivencial. Cremos que para observar isto cómpre recalcar que os dous planos das vivendas presentados na diapositiva AC-011 están realizados á mesma escala. O noso interese en mostrar este aspecto social da vivenda radica en que cremos que así poden entender mellor o que van aportar as vangardas: condicións de vida dignas para todos. 109

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA O século XX e o nacemento dos novos espazos arquitectónicos ANTONIO DÍAZ OTERO XOSÉ MANUEL ROSALES NOVES OLGA PEDROUZO VIZCAÍNO

1.- ACTIVIDADES INICIAIS

AC-001

a.- Fíxate nas seguintes imaxes de edificios que podemos atopar nas nosas cidades:

Todos estes edificios foron construídos nas dúas últimas décadas do século XX. ¿Cales non responden ao seu tempo? ¿Por que? 117

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

3.- A CIDADE DA ERA INDUSTRIAL No século XVIII prodúcese en boa parte de Europa un forte crecemento demográfico, consecuencia da renovación agrícola que está tendo lugar. Este crecemento faise xeral no século XIX, ligado á Revolución Industrial, e acompáñase, ademais, dun éxodo rural. Aparecen as grandes cidades europeas, ben como consecuencia da evolución das anteriormente existentes ou pola creación de novos núcleos urbanos en torno aos núcleos industriais. Así pois, nos séculos XIX e XX, e en estreita relación coa revolución industrial, ponse en marcha un imparable proceso de cambio dos espazos urbanos e das súas edificacións.

AC-007

Por unha banda, a arquitectura vai pretender dar solucións aos novos problemas desta nova sociedade, e aparecen así novas infraestruturas de comunicacións, novos tipos edificatorios antes inexistentes........

7 ¿Saberías dicir outros tipos de edificación que xorden agora, a parte dos anteriores?. Na túa cidade ou vila quizais se conserven aínda algúns destes edificios. Fai unha relación deles e trata de conseguir

8 información sobre os mesmos, preguntando na casa, aos teus coñecidos ou ao teu profesor/a.

Por outra banda, co desenvolvemento da Revolución Industrial, a cidade histórica deixa de cumprir as súas vellas funcións. O seu tamaño xa non é suficiente para acoller á cantidade de xente que chega polo que se vai necesitar abrir a cidade derrubando as antigas murallas; é o punto de partida dunha nova trama urbana, na que empezan a diferenciarse distintas zonas: casco vello, ensanches planeados e crecemento periférico ou suburbano espontáneo.

9 Nos planos seguintes aparecen as partes antigas das cidades e os ensanches que nelas se efectuaron. ¿Por que dirías que se caracterizaron estes ensanches do XIX?. Para iso fíxate no que teñen en común entre eles. 122

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

AC-008

MATERIAL PARA O ALUMNADO

AC-009

Fíxate nas seguintes imaxes sobre o Ensanche de Barcelona. Na esquerda e na superior dereita aparece tal e como o planificou Ildefonso Cerdá a mediados do século XIX; na inferior dereita móstrase no seu estado actual. ¿Que cambios aprezas entre a proposta e o estado actual? ¿Cal das dúas situacións cres que permite unha maior calidade de vida: a cidade tal como a propoñía Ildefonso Cerdá ou a cidade tal e como se ve agora?. Razóao.

123

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

AC-010

Aquí tés imaxes dun barrio e dunha vivenda obreira (1-2), xunto coas imaxes (3-4) dunha praza dun ensanche e uns edificios de vivendas do mesmo.

¿Que diferenzas aprezas entre eles en canto ao seu tamaño, calidade da construción, entrada de luz, ...?

11 ¿Cres que o nivel económico dos ocupantes das vivendas obreiras era semellante ao dos moradores dos Ensanches? A mediados do XIX, a esperanza de vida da clase obreira non chegaba aos 30 anos. Sabendo que as condicións de

12 traballo influían moito, ¿cres que tamén tiñan que ver as condicións das súas pequenas vivendas, sen auga corrente, con escasa iluminación e ventilación, sen baños, etc...?. Razoa a túa resposta.

Así pois, nos novos ensanches que daquela se planificaron, construíronse casas destinadas a satisfacer as necesidades das clases máis acomodadas. A burguesía accedeu entón a unha clase de vida en inmobles nos que as vivendas tiñan unha dobre orientación, á rúa e ao patio, e gozaban de ventilación e servizos como o da calefacción, que non chegaba máis alá do segundo piso, o que marcaba unha subdivisión de clases no propio seo burgués. Os ensanches deixaron sen resolver o problema das clases menos acomodadas e mentres os membros da clase burguesa contaban con vivendas que garantían unha mellor calidade de vida, a súa man de obra amoreábase nos vellos barrios convertidos en zonas residenciais para traballadores ou ben nas novas áreas urbanas que, sen planificación previa, xurdiron agora, o que deu lugar a unhas lamentables condicións de vida (escaseza de espazo, hixiene, luz, humidade, falta de servizos urbanos como a rede de sumidoiros, a pavimentación ou a iluminación....) 124

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

AC-011

Observa os planos das casas, tendo en conta que están debuxados á mesma escala: un corresponde ao dunha vivenda obreira (2) e o outro ao dunha vivenda burguesa (4). ¿Que diferenzas atopas entre os mesmos?

Valorando que nesta época o número de fillos por familia se situaba arredor de cinco como media, e que ademais, aínda non se estendera a familia nuclear, ¿cres que estas vivendas permitían unhas condicións de vida dignas? ¿Influiría isto na esperanza de vida?

4.- A CIDADE DAS VANGARDAS Nas primeiras décadas do século XX, as consecuencias do crecemento caótico das cidades europeas (no resto do mundo e coa excepción dos EE.UU. as sociedades seguían a ser rurais) eran xa cada vez máis evidentes: «Hoxe -dirá Le Corbusier- o mal está feito. As cidades son inhumanas, e da ferocidade dalgúns intereses privados ten nacido a desgraza de innumerables persoas». É entón cando unha serie de arquitectos europeos empezan a preocuparse polas condicións de vida dunha parte importante da poboación e comezan a facer propostas para a planificación dunha nova cidade contemporánea xa 125

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

AC-019

MATERIAL PARA O ALUMNADO

¿Cres que tamén neste edificio se aplicaron os “cinco puntos”?. Explícao.

AC-020

Neste edificio, Le Corbusier aplicou os principios organizativos extraídos dos trasatlánticos, tal e como os observara durante unha viaxe a América en 1929. As súas vivendas colectivas serán “buques en terra”, construcións totalmente autosuficientes. Ademais, o modelo da “Unidade de Habitación” era a resposta ao aumento de densidade das cidades modernas que medraban a expensas das zonas verdes e nas que as distancias eran cada vez maiores. Para combatilo, para diminuir as distancias a percorrer, para aumentar as superficies plantadas, había que construír en altura o centro da cidade. Por iso, cada Unidade acollía a preto de dúas mil persoas.

23 Vendo as imaxes anteriores, busca e describe as semellanzas entre un trasatlántico e a “Unidade de Habitación”. Facede na clase una lista das vantaxes e inconvenientes que pode ter vivir nunha vivenda da “Unidade de Habitación”. 132

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

AC-022

AC-021

Os principios desta nova arquitectura espalláronse por todo o mundo, contribuíndo a mellorar a calidade do espazo arquitectónico en todos os ámbitos da vida do home: vivendas, gasolineiras, fábricas, museos, hospitais ou escolas. Grandes arquitectos, fieis aos principios antes enunciados e sen renunciar á súa particular visión, deixaron mostras da nova arquitectura nos máis diversos lugares.

133

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

AC-024

AC-023

Na actualidade, a nova arquitectura está presente en todos os lugares do mundo, sobrepasando os iniciais límites europeo e norteamericano, e ofrece atractivas innovacións segundo o lugar onde se produza. Sen embargo, polo momento, calquera desas innovacións continúa mantendo a súa débeda co legado daqueles homes que hai xa case cen anos abriron novas perspectivas para o desenvolvemento da arquitectura.

134

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

AC-032

MATERIAL PARA O ALUMNADO

Das obras que che mostramos nesta unidade, algunhas aportan moi pouco ou nada ao progreso e á evolución que a arquitectura debe seguir en paralelo a calquera outra actividade da nosa sociedade. Outras, pola contra, son resultado dun grande esforzo por facer posible no noso país novos espazos ligados á evolución da arquitectura contemporánea ao longo do século XX. Observa o teu contorno e pensa nos espazos e edificacións polos que te moves a cotío, por exemplo no teu camiño diario ao instituto. Das edificacións que ves, ¿cales cres que recollen as propostas espaciais que xurdiron ao longo do século XX e cales pensas que seguen propoñendo espazos e formas arquitectónicas que teñen máis que ver coa arquitectura "histórica"?. Fai unha relación das mesmas.

6.2.- Os espazos urbanos da nosa vida Case un século despois da aparición das vangardas arquitectónicas, podemos ver que algunhas cidades do noso contorno cultural desenvolvéronse utilizando criterios racionais, nos que primaron os intereses colectivos. Nelas os espazos verdes, a fluidez nas comunicacións, a dotación de servizos, o non amoreamento da poboación, son criterios que se impuxeron, dotando aos seus moradores dunha confortable calidade de vida. Pola contra, en moitas outras impuxéronse os intereses dos sectores ligados á promoción inmobiliaria e así temos cidades nas que: - Se realiza un aproveitamento da construción en altura sobre os vellos trazados urbanos o que leva a indesexables situacións. - As áreas verdes e comunitarias foron reducidas á súa mínima expresión. - A conxestión do tráfico crece imparablemente sen que pareza existir unha posible solución para o problema. A polución tense convertido, ademais, nun gravísimo problema para a saúde dos seus habitantes. Se a elevada densidade de determinadas áreas urbanas multiplica a poboación dun barrio, ¿como afecta aos equipamentos do mesmo? ¿e ao seu tráfico e vías de comunicación?

¿Cres que os problemas da cidade son unicamente estéticos ou tamén funcionais?. Sinala algúns deles.

139

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

AC-033

MATERIAL PARA O ALUMNADO

28 Fíxate nos seguintes espazos urbanos. ¿Onde cres que poderías ter unha maior calidade de vida? ¿Por que? Observa o teu contorno cotiá. ¿Como calificarías o seu urbanismo? ¿Cales son os principais problemas que

AC-034

29 detectas? ¿Como che gustaría que fose?

140

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

7.- ACTIVIDADES FINAIS A continuación tes unha serie de textos e reflexións escritas por arquitectos contemporáneos: “Facer arquitectura non é, despois de todo, outra cousa que definir-delimitar por medio da construción uns espazos que dean solución a un programa, a un problema determinado. A edificación debe dar resposta ás necesidades planteadas a través dunha forma que haberá de integrarse nun contexto preciso.” Pedro de Llano

“Na arquitectura o importante non é a colocación da materia para pechar un espazo senón a súa substracción para abrilo. A busca do equilibrio entre o positivo e o negativo.” Louis Khan

“Cando penso en arquitectura as imaxes comezan a vir á miña mente. Moitas desas imaxes están conectadas coa miña actividade como arquitecto, pero outras moitas son imaxes procedentes da miña infancia. Houbo un tempo en que eu experimentei a arquitectura sen pensar nela. Algunhas veces podo aínda sentir un particular picaporte na miña man, unha peza de metal con forma de mango de culler. Unha desas imaxes perseverantes lévame ao proceso de achegamento á casa da miña tía a través do seu xardín. O seu picaporte aínda aparece no meu recordo como un signo especial de entrada a un mundo diferente de olores e sabores. Recordo o son da grava baixo os meus pés, o olor e o brando escintileo da cera das escaleiras do faiado. Podo escoitar a sólida porta de entrada pechándose mentres camiño ao longo do escuro corredor e entro na cociña, o único espazo da casa cunha luz realmente brillante”. Peter Zumthor

“Dende moi novo aprendín a aprezar o valor de non ter nada: viaxar lixeiro de equipaxe, sen responsabilidades e sen posesións, facíame sentir ben. Eu son o pequeno dunha familia de cinco fillos. Cada vez que unha das miñas irmás se ía da casa, o meu pai tiraba o tabique que separaba o cuarto, e o meu dormitorio medraba. O espazo era cada vez maior, pero eu non engadía cada vez máis cousas. O benestar que me proporcionaba o espazo libre, fíxome desexar ser arquitecto. A arquitectura ten a cualidade de influír sobre o estado de ánimo das persoas”. John Pawson.

a.- ¿Que cres que nos están a dicir cada un deles?. Explícao coas túas palabras.

b.- Busca na unidade unha imaxe que se corresponda con cada un dos textos anteriores, e razoa a túa elección.

c.- Volve a ler o texto de Le Corbusier que tes no apartado 2 da unidade. Monta unha secuencia coas fotos que sacaches do teu percorrido diario. ¿Que cres que está a marcar a túa vida: a "beleza" ou a "fealdade", un contorno "hostil" ou "acolledor"? ¿Cales son as sensacións que che trasmiten a arquitectura que percorres e os espazos que habitas?

141

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

PAVILLÓN DE BARCELONA, VISTA EXTERIOR E INTERIORES PANORÁMICOS. ARQ. MIES VAN DER ROHE

CAPELA DE RONCHAMPS. ARQ. LE CORBUSIER

CONVENTO DA TOURETTE. ARQ. LE CORBUSIER

CASA FARNSWORTH. ARQ. MIES VAN DER ROHE

CASA FARNSWORTH, VISTA INTERIOR. ARQ. MIES VAN DER ROHE

142

MATERIAL AUDIOVISUAL

PROXECTOTERRA

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

GALICIA. ARQUITECTURA PARA O FIN DUN SÉCULO LOCUCIÓN DO VÍDEO GUIÓN:

PEDRO DE LLANO CABADO

O século XX Moitas foron as novidades vividas nos distintos campos da cultura ao longo do pasado século. De entre elas as acontecidas no mundo da arquitectura alcanzaron unha enorme importancia polas profundas transformacións que haberían de supoñer para o noso escenario vital. Co nacemento do século XX, foron aparecendo en Europa un conxunto de vangardas culturais que, apartándose das formas tradicionais e conservadoras, pretenderon dar alternativas á actividade intelectual dun mundo en profundo cambio. Foi daquela cando a arquitectura se converteu nunha das máis radicais vangardas culturais.Tivo como un dos seus principais obxectivos tratar de encontrar novas formas de expresarse para adecuarse aos novos tempos. Un tempo no que as máquinas van converterse en protagonistas do desenvolvemento dunha nova sociedade na que a cidade e a arquitectura terán por forza que mudar.

A colonia Weissenhof Un importante grupo de arquitectos empeñouse, nestas primeiras décadas, en renovar os seus planteamentos teóricos e en dar solución ao acuciante problema da vivenda. Exemplo sería a colonia Weissenhoff, de Stuttgart, realizada a partir de 1927, onde se experimentaron algunhas das contribucións dos grandes mestres da arquitectura moderna como Oud, Mies van der Rohe ou Le Corbusier que seguen, aínda hoxe, plenamente vixentes. Até aquel momento as construcións estiveran sempre determinadas pola existencia duns muros que servían como estrutura para soportar as distintas cargas do edificio que se convertía así nunha caixa pechada, aberta só polos pequenos vans de portas e ventás

Os cinco puntos para unha nova arquitectura A partir de entón, creadores como Le Corbusier, apoiándose na nova realidade técnica, buscarán un novo sistema de 145

MATERIAL AUDIOVISUAL

PROXECTOTERRA

esixencias dunhas necesidades funcionais. Lonxe dun único resultado, uns mesmos datos poden dar lugar a moi diversas solucións espaciais e formais. Cada forma é, polo tanto, unha resposta particular á concreción dun espazo arquitectónico integrada nunhas poéticas persoais que irán mais alá de calquera obxectivo material. Poéticas que, sen deixar de adecuar a forma a un programa e uns espazos concretos, contribuirán a potenciar os valores plásticos dunha cultura. Vivimos nun mundo afogado por absurdos e frívolos protagonismos formais. Mais, no traballo do arquitecto, o obxectivo estivo e estará en controlar as formas evitando que estas controlen a arquitectura, pero sen esquecer que non hai arquitectura sen poesía, e a poesía, despois de todo, é a arte de compoñer con base nunha esencia, pero tamén con base nunhas formas ligadas a un equilibrio, a unhas proporcións e a uns ritmos. Na forma está tamén a posibilidade de transformar o mundo que nos rodea mediante a nosa capacidade para comunicar a presenza duns espazos arquitectónicos.

Entre o local e o universal A alma da arquitectura xorde, pois, da conexión entre tecnoloxía, materiais e un programa que lles dá forma nun medio determinado. Esa é a meta que os arquitectos de calquera país deberían perseguir reflexionando sobre as máis positivas contribucións que a eles chegan desde unha ou outra parte do mundo. Aprendendo de todos, emocionándose co milagre da xenialidade... pero sen esquecer que a arquitectura non debe abstraerse de quen a vai utilizar, do seu contexto cultural ou paisaxístico. A evolución, o progreso dunha arquitectura deberá, por tanto, seguir a tradición cultural do país no que se localiza pero sempre dende unha posición crítica que analice permanentemente a súa mensaxe. Deberá relacionar na súa esencia tres momentos históricos diferenciados -o pasado, o presente e o futuro- a través dunha actitude comprometida coa continuidade dunha clara conexión entre os deseñadores e o seu medio cultural. Trátase, en fin, como fixo Alexandre de la Sota -o gran mestre da arquitectura galega contemporánea- de partir da análise dun medio concreto e do estudo das grandes contribucións teóricas e prácticas da arquitectura. Nese momento, estaremos en condicións de definir unha obra que, enraizada no seu medio xeográfico e cultural, sexa capaz de mirar lucidamente ao futuro.

150

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

151

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

152

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

153

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

156

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

157

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

158

ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

CARNOEDO: FORMA E IDENTIDADE TERRITORIAL DUNHA PARROQUIA DAS MARIÑAS CORUÑESAS JUAN LUIS DALDA ESCUDERO

INTRODUCIÓN. DATOS XERAIS No extremo nordés da península de Oleiros-Sada o territorio da parroquia de Carnoedo sitúase ben delimitado na súa localización periférica e costeira. Pertenceu no Antigo Réxime ao territorio da Provincia de Betanzos, Xurisdición de Miraflores. Como freguesía máis extrema na ría de Sada, fronteiriza coa de Veigue (A Coruña), foron ámbalas dúas incorporadas na división administrativa do século XIX ao Concello de Sada. O trazo máis salientable da personalidade morfolóxica da parroquia exprésase na presenza dominante da aldea de Chan de Carnoedo, contemporaneamente denominada Chan da Aldea. A súa planta é de meirande tamaño e compacidade que as habituais das Mariñas, ocupa unha posición central e organiza o labradío en agras concéntricas ao núcleo. Xunto con Carnoedo, Taibó e Souto completan un conxunto de aldeas ou núcleos maiores que teñen conservado unha acusada capacidade estruturante a respecto da nova vivenda, resistindo relativamente os procesos de dispersión.

MAPA HIPSOMÉTRICO PARCIAL DAS RÍAS DA CORUÑA, SADA. ARES E FERROL. JUAN LUIS DALDA- EUSYA. 1973.

PORMENOR DO MAPA TOPOGRÁFICO A ESCALA 1:50.000, FOLLA 21 (1957). A CORUÑA. INSTITUTO XEOGRÁFICO E CATASTRAL- SERVIZO XEOGRÁFICO DO EXÉRCITO.

A PARROQUIA DE CARNOEDO NO MAPA TOPOGRÁFICO NACIONAL A ESCALA 1:25.000, FOLLA 21-IV.(1991). INSTITUTO XEOGRÁFICO NACIONAL.

161

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

A identidade espacial de Carnoedo amósase na disposición sistemática do labradío en terrazas ou bancais, designándose os rebordes ou ribazos, cómaros. Os cómaros constitúen o trazo unificador e diferenciador da paisaxe cultural da comarca ou rexión tradicional das Mariñas, que abrangue as ribeiras e bocarribeiras das catro rías do Arco Ártabro: as da Coruña, Betanzos ou Sada, Ares e Ferrol, até unha extensa profundidade limitada polo circundo que, sobre os vales fluviais, deslinda o zócolo en torno aos 400 metros de altitude. A parroquia de Carnoedo ten unha superficie de 540 Ha, e, xunto ás tres aldeas citadas, hai dez lugares ou núcleos menores: Seixo, Campo das Mantas, Fontegrande, Fontenla, Carballo, Pereira, Campo da Cruz, Pega, Agra e Lamela. A poboación de feito correspondente ao Censo do 1991 era de 823 habitantes (9% da poboación municipal de Sada); o número de vivendas era de 474 (9,4% do total municipal).

MAPA HIPSOMÉTRICO DA PENÍNSULA DE OLEIROS-SADA. JUAN LUIS DALDA- ANTONIO DÍAZ SOTELO.1983.

ENCADRE COMARCAL E REXIONAL Para a análise e encadre xeográfico da parroquia utilizaremos material cartográfico e aerofotográfico, que ofrece unha validez xeral e pode ser utilizado nunha variedade de situacións. O Mapa Topográfico a escala 1/25000, editado polo Instituto Xeográfico Nacional, actualmente producido con métodos dixitais, permítenos o encadre da parroquia na península de Oleiros-Sada, a identificación dos núcleos e topónimos importantes, a visualización dos usos do solo e das estradas e camiños, e a interpretación dos principais trazos do relevo e da hidrografía. Os planos hipsométricos, dirixidos a poñer en primeiro plano a descrición da altimetría, permítennos caracterizar a complexidade orográfica das Mariñas coruñesas. O desenvolvemento das concas fluviais en vales curtos, de suaves pendentes, extremadamente artellados e radiantes sobre o curso principal das augas, é característico. A abundancia de fontes e pequenos regos e a oportunidade de rebaixes das suaves pendentes naturais nas medias ladeiras explican o lugar de asentamento dos principais núcleos. Obsérvese como as aldeas de Chan, Taibó e Souto ocupan os sitios no territorio en inmediata proximidade ás fontes e onde as encostas suaves permitiron rebaixes

MAPA DE LÍMITES DAS PARROQUIAS DE GALICIA. UNIVERSIDADE DE SANTIAGO. 1979.

FOTOPLANO DE CARNOEDO E FONTÁN. AZIMUT. 1971

162

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

e aterramentos até conseguir importantes superficies de labradío no contorno dos núcleos. O monte ocupa as posicións máis elevadas, deslinda o perímetro envolvente dos labradíos e circunscribe o ámbito da parroquia, feito visible nas fotos aéreas. Estas fotos suscitan a presenza dun mosaico de labradío fragmentado en múltiples parcelas ou leiras, sensiblemente dispostas circularmente aos principais núcleos. O trazado dos camiños permítenos caracterizar os núcleos das aldeas como conxunto de centros de aneis entrelazados, que xerarquizan a accesibilidade ao labradío e ao monte e teñen unha forma orgánica e harmoniosa.

PORMENOR DO FOTOPLANO DE CARNOEDO, CON EXPRESIÓN DOS CAMIÑOS E DAS ESTRADAS. AZIMUT. 1971

Nas fotos identifícase o óvalo da croa do castro de Taibó. Nas Mariñas de Oleiros e Sada tense constatada a presenza de numerosos restos de castros en altura, coma o de Taibó, e dalgúns litorais, coma o de San Amede na punta setentrional da parroquia. Os restos castrexos informan dunha fase antiga e sistemática de colonización do territorio, mais non coñecemos aínda ben o significado desta fase, por non dispoñermos de interpretacións arqueolóxicas completas. En todo caso, podemos supoñer a datación antiga ou arcaica das aldeas, sendo probable que, en Carnoedo, sexa a aldea de Taibó a máis primitiva, pola súa proximidade ao castro e a meirande superficie do seu territorio de explotación.

A PARROQUIA E A SÚA ESTRUTURA INTERNA A parroquia constitúe o espazo social de base na que se organiza o territorio, fóra das cidades. Se observamos a delimitación das parroquias das Mariñas no Mapa de Límites das Parroquias de Galicia de 1979, constatamos a similitude da súa dimensión e forma. Así o Concello de Sada divídese en 8 parroquias territoriais e 1 parroquia identificada coa vila ou casco urbano. As dimensións de superficie son similares, arredor das 400 Ha. Sen embargo a súa delimitación precisa é problemática. Así, na relación do Mapa de Límites, Carnoedo vén superficiada en 420 Ha. A nosa estimación é maior, de 540 Ha. Para producir unha delimitación rigorosa precísase a consulta dos Catastros da Riqueza Rústica producidos pola Administración estatal de Facenda nos anos 50, onde se grafían sobre fotos a escala tódalas parcelas cos seus usos, extensión, propietario e núcleo ou paraxe de pertenza. Cartografando estes datos é posible non só delimitar o ámbito preciso da parroquia, senón tamén coñecer a que núcleo se adscribe o parcelario. Esta información é importante para recoñecer o ámbito de territorio de cada núcleo, que poderá ser diferente en proporción ao seu tamaño demográfico.

ESTUDO DO PARCELARIO E DOS USOS DO SOLO DA PARROQUIA DE CARNOEDO. JUAN LUIS DALDA. 1991.

Así, en Carnoedo o conxunto da superficie do territorio adscrito ás tres aldeas é de 332 Ha, o que representa o 62% da superficie da parroquia, mentres que o resto dos 10 núcleos adscriben soamente o 38% do territorio. As aldeas teñen máis superficie porque son estruturas máis complexas, onde o núcleo acasarado debe entenderse 163

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

de evolución da vivenda rural á vivenda suburbana. A vontade formal de moitas destas edificacións, a incorporación dun decorativismo de influencia modernista e decó, a decidida utilización de cores nos paramentos e carpintarías, xunto coas invariantes das construcións adxectivas de cabazos, portelas, muros, e a propia cultura vexetal, expresada nas sebes e árbores, constitúen tamén parte do patrimonio cultural.

FIESTRAS, BALCÓNS E ANTEPEITOS CONCENTRAN A EVOLUCIÓN DO DECORATIVISMO NA PRIMEIRA METADE DO SÉCULO XX. FOTOGRAFÍAS 1974, 1982.

REFERENCIAS: Colaboración no deseño gráfico: Max e Hannah DALDA MÜLLER, 2000. Javier Glez. HARGUINDEY, 2004.

Fotografías: Juan Luis DALDA, 1974-1989, Ricardo BELTRÁN, 1982. Debuxos dos tipos de casas: M. A. ÁLVAREZ REY, R. BELTRÁN, S. CAAMAÑO, A. GARCÍA MARTÍNEZ, Urbanística II. ETS Arquitectura de A Coruña, Curso 1982-83.

167

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

MARIÑÁN: DESCRICIÓN DUNHA ALDEA COMO ESTRUTURA CONSTRUÍDA JUAN LUIS DALDA ESCUDERO

INTRODUCIÓN Mariñán é unha aldea pertencente ao municipio coruñés de Bergondo. Está situada a media altura na ribeira oeste da ría de Betanzos, colonizando e explotando as terras dispostas en pendente que se estenden, na súa parte superior, dende a estrada comarcal Betanzos-Sada por Bergondo (AC-162) até o bordo da ría. Os seus principais accesos son o desvío dende a comarcal Betanzos-Sada e dende a estrada local de Betanzos ao Pazo de Mariñán por Miodelo.

MARIÑÁN E A RÍA DE BETANZOS NA CARTOGRAFÍA DO MUNICIPIO DE BERGONDO PRODUCIDA POLO CONCELLO. ANO 2000.

169

Nos fotoplanos de Bergondo pódese aprezar a forma practicamente circular da aldea. Case no centro xeométrico desta figura atópase o seu núcleo, que no fotoplano se pode ler como unha agrupación de construcións na que aparecen intercaladas manchas de verde correspondentes aos froiteiros e hortas. Arredor deste núcleo sitúanse as terras de labor e, no bordo exterior, as terras de monte, que se estenden dende o oeste até o sur. A extensión das terras de labor dende o sur até o nordés está interrompida dende finais dos noventa polo trazado da autoestrada A-9 A CoruñaFerrol, que deixa á súa dereita o pazo que lle dá nome á aldea. Ao norte, Mariñán limita coas terras de labor do veciño lugar de Montecelo e co castro do mesmo nome.

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

ESTRUTURA FÍSICA DA ALDEA A aldea é a célula básica de organización do territorio. Está formada polo núcleo acasarado, as terras de labor que o rodean, o prado e o monte. Os principais elementos estruturais da aldea son os camiños e as parcelas. A relación destes elementos entre si determina en grande medida a súa formalización física. No caso de Mariñán, así como nunha grande parte das mariñas coruñesas, hai outro elemento determinante nesta formalización: os cómaros: ribazos, bancais ou desniveis que permiten a adaptación á pendente.

OS CAMIÑOS As bifurcacións ou entrecruzamentos de camiños son os lugares nos que tradicionalmente se asentan as agrupacións de casais que forman o núcleo da aldea. Se estes asentamentos chegan a evolucionar pódeno facer, ben ao longo do propio viario, ou ben xerando eles mesmos novas conexións co territorio. A rede viaria forma así na aldea un entramado xerarquizado. Os camiños principais son os que dan acceso e conforman nas súas formas básicas o núcleo acasarado relacionándoo con outros núcleos, outras vías máis importantes de comunicación ou ben algún fito no territorio. Toda unha rede de camiños secundarios, apoiados nos principais, permite o acceso até as máis pequenas parcelas.

FOTOPLANO DA ALDEA DE MARIÑÁN EN 1981. INSTITUTO XEOGRÁFICO NACIONAL.

Os camiños son de dominio público. No caso de estar dentro dunha propiedade privada están suxeitos a servidume de paso, é dicir, que o acceso a todas as parcelas debe estar garantido, aínda atravesando unha propiedade privada. En Mariñán os camiños principais son os que o conectan co veciño lugar de Montecelo, o que leva até o Pazo e o camiño da Igrexa, que é o que agora o une coa estrada Betanzos-Sada. Aínda que Mariñán pertence á parroquia de San Salvador de Bergondo, nos planos catastrais este camiño denomínase como camiño de San Isidro a Mariñán.

FOTOPLANO DA RÍA DE BETANZOS. (SITGA, CONSELLERÍA DE POLÍTICA TERRITORIAL, OBRAS PÚBLICAS E VIVENDA. ANO 1999).

170

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

O PARCELARIO O parcelario é un dos principais elementos de estudo e traballo urbanístico, xa que posibilita a comprensión da forma pormenorizada do territorio, dándonos información sobre o seu réxime de propiedade e de explotación.

CÓMAROS, CAMIÑOS E TRAZADOS CURVILÍNEOS DEFINEN A FORMA BÁSICA DO TERRITORIO DA ALDEA.

O modelo de explotación tradicional de Mariñán é o propio dunha economía agraria baseada no policultivo minifundista e nunha escasa gandaría, complementada con produtos da ría, cunha finalidade, na súa orixe, principalmente de autoconsumo. Este modelo económico evoluciona ao longo do século XIX, como no resto do agro galego, grazas a un maior desenvolvemento, permitindo a aparición de excedentes destinados ao intercambio ou á venda nas feiras e mercados da comarca. O principal destino do excedente agrícola de Mariñán, sobre todo en millo e patacas, era Betanzos, chegando ás veces a súa produción até os mercados da Coruña.

O NÚCLEO DE MARIÑÁN NA CARTOGRAFÍA DO MUNICIPIO DE BERGONDO PRODUCIDA POLO CONCELLO. ANO 2000.

171

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

AS IMAXES DAS NOVAS EDIFICACIÓNS CONTRASTAN E EMPOBRECEN AS DA ARQUITECTURA POPULAR TRADICIONAL. AS PROPOSTAS DE NOVOS TIPOS PRODUCIDAS POLOS ALUMNOS DE URBANÍSTICA PROPOÑEN UNHA BUSCA DE MODELOS DE MAIOR CONTINUIDADE E ENRAIZAMENTO CULTURAL.

Á parte das escasas reformas e ampliacións de vivendas existentes, constrúense fundamentalmente vivendas de nova planta que constitúen unha nova residencia para persoas nacidas na aldea, que ben as ocupan habitualmente ou as usan como segunda residencia para os fins de semana ou as vacacións. Estas vivendas non se emprazan no núcleo xa construído, senón que se apoian nas vías de comunicación principais. A maior concentración localízase na entrada do desvío dende a AC-162 a Montecelo. Supoñen, por planta, volumetría, altura e materiais unha ruptura tipolóxica co núcleo construído.

REFERENCIAS: Fotografías: Juan Luis DALDA, 1989, 1990, 2000; Luz Paz AGRAS, Almudena SÁNCHEZ, Iria SOBRINO, Rosa TEIRA, 2000.

Reelaboración gráfica da cartografía municipal: Álvaro LÓPEZ GONZÁLEZ-MALLO, OFICINA DE PLANEAMIENTO S.A. 2003.

Colaboración nos textos: Luz Paz AGRAS, Almudena SÁNCHEZ, Iria SOBRINO, Rosa TEIRA. Estudiantes de arquitectura, 2000.

Colaboración no deseño gráfico: Hannah DALDA, 2000. Javier Glez. HARGUINDEY, 2004.

Reelaboración e montaxe do mapa catastral: Max DALDA, 2000.

176

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

BETANZOS: OS ELEMENTOS HISTÓRICOS DA IDENTIDADE TERRITORIAL JUAN LUIS DALDA ESCUDERO

INTRODUCIÓN

PLANO DE BETANZOS, 1926. PUBLICADO EN “LA GEOGRAFÍA GENERAL DEL REINO DE GALICIA, PROVINCIA DE LA CORUÑA”.

Betanzos é unha vila histórica situada no Noroeste da provincia de A Coruña, a 24 Km da capital provincial. É a cabeza do Municipio que leva o seu mesmo nome. É tamén o centro dunha ampla comarca na que se mesturan os municipios litorais das Mariñas da ría cos interiores de transición ao zócolo galego, por riba das cotas de 400 metros. O núcleo urbano ten unha poboación de 9.892 habitantes de dereito, segundo o Padrón de 2001, e o conxunto do municipio totaliza 12.585. Debedora dunha longa tradición histórica, esta vila sofreu unha constante evolución que hoxe en día segue a introducir novas actuacións e cambios sobre a estrutura orixinaria. Trátase dun núcleo que amosa a súa historia na formalización dos seus trazados. Con épocas de maior ou menor esplendor, segue a estender as súas influencias no territorio e hoxe en día require de novas concepcións e novos xeitos de entender esta vila para dirixir o futuro dos seus trazados e desenvolvemento

SITUACIÓN XEOGRÁFICA

FOTOPLANO DE BETANZOS, 1981. INSTITUTO XEOGRÁFICO NACIONAL.

Betanzos emprázase no espolón de confluencia dos ríos Mendo e Mandeo, que se xuntan para dar lugar á ría de Betanzos, tamén coñecida como ría de Sada ou ría de Ares á altura das respectivas poboacións. Asentada sobre o monte do Castro de Untia, aínda recoñecible hoxe en día o seu trazo sobre o plano da vila, esta vai descendendo polas ladeiras da elevación topográfica, e está flanqueada por montes de maior altitude, creando un contorno recollido capitaneado pola silueta das edificacións betanceiras. A esta situación privilexiada como vila de esteiro vén a sumarse un sistema de relacións e comunicacións territoriais bastante amplo. 177

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

da vila. Trátase de construcións entre medianeiras ligadas a actividades primarias que van conformando un rueiro. Betanzos é un territorio rico en produción hortícola e de vides. Nas ladeiras dos montes próximos pode hoxe en día contemplarse a produción de viñedos, aínda que a menor escala que en tempos pasados. Tamén esas ladeiras e outras zonas ao bordo da ría usáronse hai unhas décadas, para a produción masiva de lúpulo, decaendo finalmente a súa demanda até anular o seu cultivo. As construcións propias dos rueiros de relación co territorio están ligadas a actividades rurais e pesqueiras aínda presentando unha formalización estrutural urbana. Trátase de unidades residenciais coa planta baixa orixinalmente dedicada a cortes, adegas ou embarcacións e, na planta alta, un balcón para secar os productos agrícolas ou o peixe. Esta atractiva mestura de actividades orixinaba imaxes como as que se poden apreciar en fotos antigas nas que se poden ver barcas á beira de hórreos nos terreos intermedios entre a auga e as propias construcións. Ademais da explotación pesqueira na ría, as marismas eran fonte de abastecemento de xuncos para as camas dos animais, de aí que tamén se coñezan como xunqueiras. Estas vivendas, que responden a unha tipoloxía bastante clara desenvolvíanse en planta baixa e unha planta, as máis antigas, ou planta baixa e dúas plantas as posteriores e máis abundantes. Exemplos das primeiras podemos atopalas hoxe en día na Rúa da Cañota, continuación da de Castro de Untia, e nesta mesma, existen exemplares das segundas cunha moi considerable calidade espacial urbana. Estas tipoloxías descritas non se atopan no Betanzos intramuros, xa que os condicionantes formais e funcionais non eran equivalentes.

PLANTAS, ALZADO E SECCIÓN INTERPRETATIVA DO TIPO EDIFICATORIO DA RÚA DE CASTRO DE UNTIA.

As vivendas do Castro de Untia e algunhas que quedan na subida á igrexa de Nosa Señora do Camiño representan a formalización dun estado intermedio entre a cidade con funcións propiamente urbanas e cun deseño orixinario do mesmo tipo e as edificacións que colonizan o espazo rural cunha estrutura de asentamento urbano e unha tipoloxía que responde fielmente aos seus deseños funcionais. Contaban, ademais, con edificacións adxectivas, como por exemplo hórreos. A Rúa do Castro de Untia é un magnífico exemplo disto. En relación directa co bordo do río e asentada sobre un camiño importante de entrada e saída na vila, as súas edificacións foron reformadas e rehabilitadas a partir dos anos 70 sufrindo algunhas modificacións. Hoxe en día a súa relación co bordo do río vese transformada polas construcións que se erguen en fronte. Os cambios que se realizaron no propio tratamento da canle impiden o asolagamento dos territorios próximos, e as funcións agrícolas e pesqueiras perderon parte da súa vixencia. A tipoloxía betanceira que podemos atopar nas rúas Castro de Untia e da Cañota responde na súa formalización aos parámetros da vivenda popular tradicional. Adaptándose

A VARIEDADE E PROFUSIÓN DE CASAS-CORREDOR CONFORMAN A IDENTIDADE URBANA BETANCEIRA.

182

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

PERSPECTIVA OBLICUA DA VILA HISTÓRICA. EDYFOAT, ANOS 80.

ao réxime de explotación do territorio a maioría presentaban na súa planta baixa cortes e espazos para o gando, así como estancias de almacenaxe. Nalgúns casos tamén pequenos talleres ligados a actividades máis urbanas. O espazo asoportalado pertence á vivenda e complementa as actividades realizadas na planta baixa (almacén, talleres ou por exemplo, hoxe en día, algunha tasca). A primeira planta acolle os dormitorios. Dada a profundidade da parcela e o seu desenvolvemento entre medianeiras, algunha destas habitacións queda totalmente interior á vivenda. No extremo posterior sitúase un pequeno retrete, que evacuaría directamente ás cortes situadas debaixo. Na parte frontal da vivenda sitúase a sala, ocupando o espazo que corresponde na planta baixa ao soportal. É a estancia máis ampla, complementada polo corredor exterior. Nun segundo andar e na parte posterior atopamos a cociña, na que aparecen o vertedeiro e a lareira e outra pequena habitación ou un faiado. Inda máis arriba e aproveitando o espazo dispoñible baixo a cumieira podía situarse outro faiado pequeno. A escaleira que comunica os distintos andares resólvese xeralmente cun treito recto en planta baixa que xira en noventa graos ao chegar ao primeiro andar, a partir de aquí a escaleira xira sobre si mesma para aproveitar ao máximo o espazo dispoñible. A construción está resolta cos materiais dispoñibles no contorno. Pedra nas medianeiras e parte dos muretes exteriores, madeira na estrutura horizontal, tabiques

e balcóns, e tella na cuberta a dúas augas. Parte das estruturas de madeira da rúa Castro de Untia permanecen intactas dende a súa construción a finais do século XVIII.

A VILA HOXE O desenvolvemento urbano actual en Galicia e a consolidación de institucións autonómicas con competencias exclusivas na ordenación do territorio sitúan as oportunidades das vilas históricas coma Betanzos nun contexto algo diferente do pasado inmediato. Hoxe é imaxinable que esta vila pase a desenvolver funcións netamente urbanas que arrequezan e complementen as clásicas de cabeceira comarcal e de centro de mercado rural. En efecto a crecente inserción do territorio da ría de Betanzos nos eixes de influencia da rexión urbana coruñesa, a emerxencia dunha economía territorial de servizos, o desenvolvemento do sector turístico, a revalorización do patrimonio e cultura, permiten artellar e desenvolver factores de concorrencia impulsores da actividade local e do desenvolvemento endóxeno, para os que a vila de Betanzos aparece ben dotada. Nos últimos anos estanse a consolidar e completar iniciativas de infraestrutura, a Autovía do Noroeste e a Autoestrada do Atlántico, que abren novas oportunidades de fomento das funcións produtivas, de intercambio e de residencia. Con estes vectores Betanzos pode aspirar a xogar un papel na área metropolitana, a condición de acertar na definición dun modelo de desenvolvemento

183

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

coidadoso co medio ambiente e urbano, respectuoso na preservación e recuperación do patrimonio histórico e arquitectónico, cualitativo e culto na mellora do atractivo dunha cidade de pequeno tamaño, mais de coidada fasquía. Neste aspecto a recuperación, modernización e restauración do casco histórico e dos rueiros; en definitiva, a actualización imaxinativa dos elementos de identidade territorial arriba descritos pode constituír un elemento de reflexión importante.

FOTOPLANO DA VILA DE BETANZOS E O SEU CONTORNO. CONCELLO DE BETANZOS. SETEMBRO 2000.

REFERENCIAS: Fotográfias: Juan Luis DALDA, 2000; Luz Paz AGRAS, Almudena SÁNCHEZ, Iria SOBRINO, Rosa TEIRA, 2000. Colaboración nos textos: Luz Paz AGRAS, Almudena SÁNCHEZ, Iria SOBRINO, Rosa TEIRA. ESTUDIANTES DE ARQUITECTURA. 2000.

Plantas, alzado e sección interpretativa do tipo edificatório da Rúa de Castro de Untia: Luz Paz AGRAS, Almudena SÁNCHEZ, Iria SOBRINO, Rosa TEIRA, 2000. Colaboración no deseño gráfico: Max DALDA, 2000. Javier Glez. HARGUINDEY. 2004.

Reelaboración e montaxe das perspectivas: Max DALDA, 2000.

184

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

A RECUPERACIÓN URBANÍSTICA DA CIDADE HISTÓRICA DE SANTIAGO DE COMPOSTELA JUAN LUIS DALDA ESCUDERO

A PRESENZA DA CIDADE HISTÓRICA Aínda hoxe, para quen percorre e contempla Santiago, a cidade identifícase coa cidade histórica. Esta parte da estrutura urbana que foi xestada paseniñamente no tempo segue a manter a capacidade de representación da cidade no seu conxunto. É frecuente atopar cidades nas que o casco vello víuse sometido ao asedio dun desenvolvemento en mancha de aceite, de magnitude tal que a presión exercida sobre o núcleo orixinario deixouno transformado nun reduto ou anaco deglutido por unha trama de meirande entidade e fortaleza. Contrariamente, en Santiago de Compostela o casco vello segue a gobernar a estrutura da cidade e a exercer unha dominancia visual sobre o contorno, mesmo preservando parcialmente a relación de contacto que a cidade tiña co campo circundante. Esta excepcionalidade débese en boa medida a que o desenvolvemento de Santiago ten sido lento e relativamente controlado. Practicamente até 1950 –coa excepción do Campus Sur da Cidade Universitaria, iniciado no oeste nos anos trinta– a mancha edificada non tiña superado os perímetros establecidos no fin do século XVIII. Mais tamén se deben estes feitos á peculiar estrutura da cidade histórica de Santiago, caracterizada pola articulación de dúas morfoloxías diferenciadas: a améndoa, casco central ou antigo recinto murado e os arrabaldes ou rueiros: formacións de tipo lineal que se dispoñen radialmente ao casco, penetrando no territorio. Estes rueiros constitúen verdadeiros tentáculos ou prolongacións da cidade no campo, elementos capaces de preservar grandes pezas de solo agrícola e libre. PLANO DA CIDADE DE SANTIAGO. JUAN LÓPEZ FREIRE, 1796.

O concepto de cidade histórica de Santiago permite daquela abarcar tamén os rueiros, as hortas e os campos que tradicionalmente teñen formado parte integrante da cidade. Abonda observar con atención o Plano de Santiago de Juan López Freire, datado en 1796, para decatarse de como estas morfoloxías constitúen o fundamento histórico da topografía urbana da cidade. Nesta planta aparece representada unha estrutura complexa na que o núcleo se desborda, á través das portas, trabando arrabaldes externos dotados dunha potente impronta urbana. A cidade e o campo preséntanse intimamente entrelazados. A forma 185

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

dos espazos cultivados, debuxada coa mesma vontade descritiva que a dos tecidos edificados, destácase sobre o fondo, constituído polo sistema de rúas, prazas e lugares públicos, tamén os cruceiros da Catedral e das igrexas, e os claustros, elementos estes de singular presenza na planta da cidade. No centro do recinto da améndoa os claustros forman parte dos principais complexos monumentais que definen o locus, mesturándose coas grandes prazas do Obradoiro e da Quintana e asociándose aos distintos poderes e institucións. Nos bordos do recinto murado, e tamén nos rueiros, os claustros asócianse aos conxuntos universitarios e conventuais, aportando neste caso unha singular presenza histórica de hortas e carballeiras muradas en contigüidade coa presenza descrita do territorio na cidade. Se comparamos o Plano de López Freire cunha fotografía aérea próxima ao estado actual podémonos confirmar a presenza e dominancia da cidade histórica, tanto nas súas formas edificadas coma en moitos espazos vacantes axardinados ou cultivados. A cidade histórica delinéase rodeada polos novos barrios. No nordeste o Polígono de Vite, o Campus Norte e o Auditorio do Burgo das Nacións, apoiados nos cualificados proxectos urbanísticos dos arquitectos Cano Lasso e Peña Pereda, manteñen unha fasquía de boa inserción e distancia paisaxística en relación ao conxunto monumental e, particularmente, á súa fachada occidental. No oeste e sudoeste a cidade mantén case intactos algúns dos seus espazos de veciñanza co territorio: As Hortas de San Clemente e Galeras, os rueiros do Pombal-Carme de Abaixo e Figueiriñas, as beiras do Sarela e o Monte Pedroso, Poza de Bar e Trasoutos até a Cidade Universitaria, proxectada polo arquitecto De la Fuente por detrás do Castro de Santa Susana. No leste e nordeste a presenza dos grandes conxuntos de Belvís e Bonaval, xunto coa organización complexa das rúas do Camiño Francés manifestan asemade a vixencia das trazas históricas na cidade actual. No sueste é onde, desafortunadamente, a expansión maciza e abusiva do Ensanche veu a alterar contemporaneamente a boa proporción entre a améndoa e os rueiros.

FOTOPLANO DA CIDADE HISTÓRICA. INSTITUTO XEOGRÁFICO NACIONAL, 1992.

Na escala de relación da cidade histórica co territorio de contorno, representada nas plantas de 1908 e 1988, pódese aprezar a permanencia estrutural dalgúns espazos agrarios: o Monte Pedroso e o val do Sarela, cinguido ao plano baixo da cidade, verdadeiros contrapuntos rurais onde se reflicte a fachada monumental de poñente, gobernada polas torres e pináculos da Catedral e de Pinario; os outeiros perimetrais libres que acoutan as valgadas do Sar e do Sarela; a extensión camiñeira da cidade nos corredores das estradas da Coruña, Lugo, Ourense e Pontevedra.

186

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

OS ANTECEDENTES DA PROTECCIÓN DA CIDADE HISTÓRICA

PLANO TOPOGRÁFICO DA CIDADE E DO SEU TERRITORIO. LAFORET, CÁNOVAS E DE LA GÁNDARA, 1908.

INTERPRETACIÓN DO TERRITORIO. OFICINA DE PLANEAMIENTO S.A., 1988.

PERÍMETROS DE PROTECCIÓN DO CONXUNTO HISTÓRICO-ARTÍSTICO. FRANCISCO PONS SOROLLA, 1964.

187

A cidade histórica de Santiago de Compostela foi declarada en 1940 conxunto histórico artístico por un Decreto do Ministerio de Educación. Xa nese momento o alcance da protección estendeu o conxunto non só ao casco murado senón tamén aos rueiros e rúas itinerarias históricas abranguendo os claustros periféricos. En 1951 díctanse unhas Ordenanzas Especiais con medidas de limitacións das alturas de edificación e de ocupación das zonas libres de hortas e xardíns; así como directrices de control da silueta urbana. Estas ordenanzas foron complementadas en 1964 coas Instrucións da Dirección Xeral de Belas Artes que, asemade, estableceron a distinción entre o conxunto declarado, denominando perímetro morado ou de protección estrita, e o perímetro azul, ou zona exterior de respecto e protección da paisaxe e da silueta urbana. Nas zonas interiores do perímetro morado a normativa de control de alturas e materiais foi quen a impedir a destrución da envolvente externa da arquitectura histórica, menos eficaz foi o control dos seus espazos interiores, frecuentemente vaciados e substituídos por estruturas en lousa de formigón armado. Nos rueiros e rúas itinerarias a delimitación do perímetro morado, axustada ás liñas de fachadas, non impediu a alteración dos conxuntos parcelarios formados por vivendas populares adosadas. Nas áreas do perímetro azul os Plans Xerais Municipais Urbanísticos de 1966 e 1974, que respectaron as tutelas da

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

RESTITUCIÓN TIPOLÓXICA DA PLANTA BAIXA DA CIDADE HISTÓRICA (OFICINA DE PLANEAMIENTO S.A., 1990) COMPLEMENTADA COAS NOVAS INTERVENCIÓNS ARQUITECTÓNICAS (CARLOS MARTÍ, 1995).

transversal entre as estradas radiais da Coruña, Lugo, Ourense, Pontevedra e Noia, ordenado en coherencia coas novas aliñacións xeradoras de mobilidade rodada entre o Polígono do Tambre e o novo Hospital Xeral de Choupana, posibilitando o reparto de accesibilidades entre as áreas administrativas de San Lázaro e San Caetano, o Pazo de Congresos e o Estadio de San Lázaro, o polideportivo do Sar e as grandes superficies comerciais. O periférico ten a función adicional de absorber parte do tráfico interior e circunvalatorio do casco entre a rúa Basquiños, a Costa das Rodas, Virxe da Cerca e a Senra, facilitando o proceso da peonalización nas Algalias, no contorno do Mercado e mesmo no sur da améndoa . No subconxunto oriental da cidade histórica foron planificadas e parcialmente executadas dúas importantes intervencións urbanas: o Parque de Belvís e a reconstrución e remodelación do ámbito Bonaval-San Roque. O Parque de Belvís, proxecto en execución, suporá a dotación de preto de 9 Ha. de zona verde, así como a incorporación de novos itinerarios de conexión entre o Mercado e o Barrio

PLANTA E ALZADOS DA RÚA DO VILAR. OFICINA DE PLANEAMIENTO S.A., 1990; CARLOS MARTÍ, 1995.

192

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

da Trisca, entre o Barrio do Sar e a Rúa de San Pedro, contribuíndo á integración funcional e social na cidade histórica dos barrios populares do leste. No norte da Porta do Camiño, o Centro Galego de Arte Contemporánea e o Parque de Bonaval, continuados coa recuperación con funcións culturais do veciño Hospital, a restauración da Igrexa e a transformación en xardín da Horta de San Roque, son actuacións que se completarán coa posta en servizo do aparcamento de La Salle, a recuperación da rasante orixinal da Rúas das Rodas e a apertura de novos itinerarios peonís entre a Algalia e Santa Clara. Este conxunto de actuacións xustifícanse na súa función revitalizadora e cualificadora de áreas ocultas, de condición social relativamente máis modesta, dentro do conxunto histórico. Ilustran tamén, particularmente no conxunto CGAC-Bonaval, do interese que ten explorar a convivencia entre a arquitectura contemporánea e a identidade histórica de contexto. Mais, e isto é unha lección recorrente en Santiago, do papel difusor que as intervencións públicas de nova planta e o seu encadeamento con intervencións públicas máis miúdas na urbanización, acadan en relación a mellorar o aprezo da poboación residente ao respecto do patrimonio menor, facilitando o encadeamento dos procesos de rehabilitación e recuperación privada do casarío.

RECUPERACIÓN, REHABILITACIÓN, RESTAURACIÓN En termos sociais a política de recuperación urbana da cidade histórica de Compostela está dirixida a acadar un reequilibrio demográfico e a manter a diversidade social. A recuperación urbana, e mesmo a absorción ambiental do turismo, dependerá do mantemento do uso cotián do espazo público e privado, por unha poboación que resida nas debidas condicións de habitabilidade. REHABILITACIÓN DUNHA VIVENDA NA RÚA DO ESPÍRITO SANTO. OFICINA DE CONSERVACIÓN E REHABILITACIÓN. CONSORCIO DE SANTIAGO, 1994-95.

Coa recuperación das vivendas existentes e a previsión da construción de preto de 600 novas vivendas nos bordos do conxunto histórico, o Plan Especial propón incrementar os 17.500 habitantes que vivían a mediados dos anos 90 na cidade histórica ata non menos de 20.000 habitantes. A regulación dos usos que se autorizan e das intervencións que se permiten nos edificios históricos vai dirixida a preservar o uso residencial como expresión da salvagarda integral do conxunto histórico, taxando coidadosamente a intrusión doutros usos e actividades que poidan propiciar a expulsión da vivenda. A obriga de conservar as características básicas dos tipos de vivenda e a organización interna dos edificios históricos, contribúe a fomentar a rehabilitación e a facilitar a diversidade social. A intervención nos edificios históricos está regulada co criterio de respectar a lóxica construtiva da súa arquitectura e fomentar a conservación e recuperación de estruturas e materiais tradicionais coa debida actualización tecnolóxica. Isto responde consecuentemente á finalidade primordial da conservación: a intervención de hoxe 193

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

concibida como unha máis na vida do edificio, unha actuación que non haberá de ser a última e que polo tanto haberá de ser reversible. Pero, adicionalmente, esta lóxica facilita o desenvolvemento de intervencións lixeiras, baseadas no reciclado, económicas e polo tanto accesibles para os usuarios, e disuasorias de intervencións radicais de cambio de uso. O Programa de Rehabilitación Integral do Plan Especial prevé intervir en todas as vivendas que o requiran, un obxectivo que implica a 2.400 vivendas (sobre un total dunhas 6.000) das que 1.840 están ocupadas. A magnitude desta tarefa esixe un prazo de tempo dilatado, previsto en 12 anos. Garantir a estabilidade e continuidade desta actuación constitúe unha das maiores dificultades coas que se enfronta a recuperación urbana. Por iso, os resultados económicos e sociais da rehabilitación teñen que resistir a comparación coas condicións xerais da política xeral de vivenda, administrando con rigor os sobrecustos que poidan derivarse da condición patrimonial dos edificios. Por todos estes motivos, os programas activos de rehabilitación que se están executando en Compostela mediante un organismo de xestión, a Oficina de Conservación e Rehabilitación, moi próxima aos usuarios e aos axentes que interveñen na rehabilitación, poñen o acento nos seguintes principios: - A racionalización das intervencións atendendo á capacidade económica dos particulares e aos recursos públicos dispoñibles. - A sobriedade dos proxectos técnicos. - A investigación en tecnoloxías e procedementos coherentes coas arquitecturas tradicionais. - O asesoramento técnico cualificado que garanta o respecto aos valores culturais. En conclusión, a experiencia urbanística de Santiago, que ten xa algúns anos e algúns recoñecementos foráneos para adquirir certa perspectiva, está presidida pola idea xeral da reconstrución e actualización crítica da identidade histórica. Esta idea que afirma as políticas de conservación e protección do patrimonio enmarcadas nun proceso global de recuperación urbana, considera a identidade histórica como fundamento da identidade cultural contemporánea e a cidade histórica como parte e manifestación da cidade toda.

REFERENCIAS. Carlos MARTÍ ARIS, La ciudad histórica como presente. Un recorrido por la arquitectura de Santiago; Anxel VIÑA e Juan Luis DALDA, La transformación urbanística de la ciudad histórica de Santiago de Compostela;ámbolos dous en Carlos Martí (Ed.), La ciudad histórica como presente, Consorcio de Santiago, 1995.

Colaboración no deseño gráfico: Hannah DALDA MÜLLER, 2001. Javier Glez. HARGUINDEY, 2004.

AA. VV.,La rehabilitación en Compostela soporte de la vivienda en el siglo XXI. Especial La Voz de Galicia, 18/11/2000.

194

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

VIGO: CIDADE DIFUSA

JUAN LUIS DALDA ESCUDERO

A EXPANSIÓN DO SISTEMA URBANO GALEGO Nos últimos 30 anos a totalidade das principais cidades galegas (A Coruña, Vigo, Pontevedra, Santiago, Lugo, Ourense e Ferrol) expandiron notablemente a súa poboación e a súa actividade económica e definiron novas relacións cos seus territorios de influencia, modificando o carácter do espazo urbanizado e situando novos retos e desafíos á planificación urbanística e espacial. Un feito notorio, que cómpre ser debidamente analizado, é que as cidades xa non se explican só por referencia aos ámbitos municipais nos que administrativamente se encadran, senón que, desbordando estes ámbitos, incorporan e inducen novos feitos urbanos nos municipios periféricos.

VIGO. A REDE VIARIA METROPOLITANA PROXECTADA. MOPT, 1993

ESTRUTURA TERRITORIAL E USOS DO SOLO NA ÁREA DE VIGO. PRECEDO, 1989.

Así, A Coruña pasou a ser o municipio central dunha cidade ou área metropolitana na que participan cando menos os municipios de Arteixo, Culleredo, Cambre e Oleiros. En 1970 a poboación de feito destes cinco municipios era de 229.500 habitantes. En 2001 pasou a ser de 330.000 habitantes de dereito, cun incremento global do 44% en 30 anos. O incremento é significativo, pero é aínda máis se consideramos a súa distribución espacial. A cidade central pasou de 190.000 a 240.000 habitantes incrementando a súa poboación nun 30%, namentres que os municipios periféricos máis que duplicaron os seus efectivos, pasando de 40.000 a 90.000 habitantes. A expansión demográfica dos municipios periféricos, á diferenza da cidade central, é un feito recente. Mentres que en 1900 o municipio da Coruña tiña 50.000 habitantes

195

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

A CIDADE DIFUSA NA REXIÓN E NO MUNICIPIO DE VIGO A consideración dos distintos ámbitos e conceptos arriba definidos (área urbana, área metropolitana, cidade compacta, cidade difusa, rexión urbana) no territorio das rías de Vigo e Pontevedra, permitirá ilustrar a súa aplicación concreta e, xa que logo, situar como feito espacial o papel que xogan as circunscripcións menores –as parroquias– na articulación do territorio. Ilustrando o conxunto da rexión mediante o plano de densidade poboacional en 1991 referido ás circunscripcións parroquiais, obsérvase como as parroquias de densidade superior ós 200 hab/Km2 definen os territorios de influencia das cidades centrais. Na ría de Pontevedra son salientables as continuidades das parroquias litorais en ambas marxes da ría, namentres que na marxe sur da ría de Vigo, entre Soutomaior e Baiona, a continuidade é patente e esténdese tamén a parroquias interiores de Vigo, Mos e Porriño. Por debaixo de 200 hab/Km2 sitúanse as parroquias máis febles e, normalmente, demograficamente regresivas. Por riba dos 3.000 hab/Km 2 defínense os territorios urbanos compactos, correspondéndose coas cidades centrais de Pontevedra e Vigo e as vilas urbanas de Marín, Cangas, Redondela e Tui. Entrámbolos dous intervalos as densidades intermedias entre 400 e 3.000 hab/Km2 definen un abano que espacialmente se corresponde en xeral cos ámbitos das áreas inmediatas á cidade compacta, ben que a súa delimitación abrangue asemade os núcleos litorais de Sanxenxo, Bueu, Cangas, Moaña, Nigrán, Baiona, Redondela e Soutomaior-Arcade. Estas densidades medias definen a cidade difusa, un espazo que debe entenderse en primeiro lugar en contraposición ao da cidade compacta, mais tamén en contraposición ao da parroquia rural. A cidade difusa nas rías do sur de Galicia participa de varios estratos: un primeiro, de orixe histórico-territorial, ancorado nas elevadas densidades alcanzadas polos asentamentos tradicionais das aldeas agrarias e as súas extensións ás beiras das estradas. Un segundo, relacionado coa localización litoral e a tradición das economías mixtas agropesqueiro-marisqueiras. Un terceiro, relacionado coas influencias directas e a expansión discontinua das cidades no territorio. No ámbito do municipio de Vigo a diferenciación da cidade compacta e a cidade difusa permite ilustrar algún dos feitos máis salientables da súa estrutura urbana. O territorio actual do municipio de Vigo formouse no século XX pola anexión dos termos municipais de Bouzas e Lavadores ao municipio central de Vigo, orixinariamente formado polas parroquias de Castrelos, Freixeiro, Matamá, Sárdoma e Vigo. Estas anexións e o carácter recente, explosivo e relativamente pouco ordenado do seu desenvolvemento

VISTAS DA PERIFERIA E A CIDADE CENTRAL. J L DALDA, 2001.

200

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

urbanístico definen unha fasquía espacial singular ao respecto das cidades compactas galegas, mais paradigmático en relación ás formas de urbanización difusa do sur de Galicia e Norte de Portugal. En Vigo aínda é frecuente, mesmo en documentos urbanísticos producidos polo Concello, caracterizar como «o rural» o conxunto de feitos espaciais que non se corresponden coa cidade convencional, senón coas parroquias que manteñen, en todo caso, unha forte presenza e arraigo social, veciñal e paisaxístico nun territorio fortemente costaneiro e topograficamente complexo. En efecto, a dificultade de ultrapasar o val de Fragoso, doutro modo a dependencia histórica das estradas de Castrelos a Vincios e VigoO Porriño, condicionou un desenvolvemento urbano lineal cinguido ao litoral que deixou até agora sen resolver de todo a relación de cidade central cos seus barrios e aldeas. En concordancia con estudos e plans urbanísticos recentemente realizados, o territorio municipal de Vigo pode subdividirse en tres grandes ámbitos: a cidade central, a periferia e as parroquias exteriores. A cidade central é un ámbito denso e continuo, predominantemente compacto. Concentra o 75% da poboación municipal e mantén unha dinámica positiva. A periferia da cidade central é un conxunto formado polos barrios con orixe nas parroquias de Teis, Lavadores, Sárdoma, Castrelos, Matamá, Comesaña, Navia e Alcabre. Morfoloxicamente heteroxéneo, trátase dun tecido mesturado con maior orde territorial que urbano, estado de urbanización aínda precario, mestura de

VISTAS DA TRANSICIÓN DE VALADARES Á PERIFERIA. J L DALDA, 2001.

201

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

usos terciarios e industriais, con residencias, e forma de edificación de diversas tipoloxías. A súa incoherencia paisaxística é notable. Trátase dun exemplo de periferia urbana difusa onde as políticas urbanísticas non foron quen a entender e orientar o seu desenvolvemento, nin de acordo coa morfoloxía territorial de orixe nin tampouco de implantar proxectos urbanos capaces de frear o espontaneísmo na construción individualizada e fragmentaria. A cidade difusa maniféstase aquí en toda a súa ambigüidade e contradición reclamándose unha orde: ¿que orde é capaz de afrontar unha síntese entre a identidade do orixe e a modernidade como calidade urbana?. Máis aló da periferia localízanse a orla das parroquias exteriores de Candeán, Cabral, Bembrive, Beade, Zamáns, Valadares, Coruxo, Oia e Saiáns. A meirande parte dos territorios das parroquias delimítanse sobre os vales secundarios dos regos que forman a cunca hidrolóxica do río Lagares, incorporando á súa delimitación espazos de labradío e prados segundo o modelo canónico das parroquias galegas. Mais o seu tamaño demográfico, a súa densidade e evolución edificatoria e sociolóxica non se encadran soamente na súa caracterización funcional rural -a agricultura é un feito residual ou simplemente de complemento hortícola, non existe gandaría- senón que reclaman outras categorías e conceptos espaciais. A xeografía urbana vén a definir estas áreas coma periurbanas ou rururbanas, mais estes conceptos son dependentes do paradigma rural-urbano; dun tempo pasado onde o rural fica identificado coa actividade primaria e o urbano coa actividade industrial. ¿Resposta esta concepción aos tempos e tendencias presentes? Considerando o tamaño e densidade destas parroquias, o tipo de actividade da poboación residente, o estadío material da urbanización e a dinámica e tipoloxía edificatoria destes territorios poden poñerse a discusión dende a disciplina urbanística outros conceptos complementarios que sexan útiles na perspectiva da ordenación destes 202

URBANIZACIÓN DIFUSA NA PARROQUIA DE VALADARES. JUAN LUIS DALDA, 2001.

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

espazos territoriais, considerándoos en toda a súa complexidade e potencialidade de desenvolvemento. O tamaño demográfico destas parroquias é grande, entre 5 ou 10 veces a media estatística das parroquias rurais. Salvo Saiáns e Zamáns superan os 3.000 habitantes, salientando Cabral (7.400), Bembrive (4.800), Beade (5.200) e Valadares (4.800); o que se manifesta en densidades elevadas que indican a notable capacidade de acollida e desenvolvemento interno das vellas tramas camiñeiras do sistema polinuclear das aldeas. Pois, en efecto, este desenvolvemento manifesto en recrecidos, ocupación de parcelas vacantes, extensións á beira de camiños e estradas vénse producindo sen alterar substancialmente a orde territorial do sistema tradicional de usos do solo: monte-labradío-prado-aldeas. Por outra banda, apréciase un desenvolvemento da urbanización local relativamente coherente co medio. Trátase máis dun acondicionamento de malla viaria que dunha alteración da mesma, mediante actuacións de abastecemento, saneamento e pavimentación, que, ben que modestas e en xeral ausentes da calidade, téñenlle permitido á planificación urbanística a clasificación como solo urbano dos ámbitos nucleados destas parroquias. Finalmente, os tipos das edificacións actuais non son os propios do medio rural. Trátase en xeral de vivenda unifamiliar convencional, con programas adaptados á condición de usuarios urbanos, ben que cunha arquitectura en xeral descualificada e ruralizada, con menor control que nas urbanizacións sometidas á fiscalización administrativa.

IDENTIDADE TERRITORIAL

públicos de competencia municipal, disciplina fiscal, etc. A ambigüidade que a propia lexislación urbanística galega mantén cara ao feito nuclear de orixe parroquial non debería amparar coartada algunha ao respecto destes feitos da cidade difusa. O difuso expresa un xeito de urbanización que, por riba de constatar procesos de adaptación e espontaneidade próximos á emerxencia e á marxinalidade, indica a complexidade do crecemento desta época neste territorio. Cómpre entender a orde urbana e urbanística desta complexidade para poder extraer e utilizar a potencialidade da cidade difusa no aproveitamento dos recursos locais e na ordenación racional do medio. Aceptar pragmaticamente a lóxica difusa coma lóxica rural implica abandonar toda aspiración ao control produtivo e ambiental do territorio. Ordenar a cidade difusa implica, a mais de establecer regras, plantear o obxectivo de lograr un grao de urbanización razoable, economicamente admisible e socialmente cohesiva.

O conxunto destas parroquias exteriores de Vigo supón unha poboación de 35.000 habitantes en 1991, a oitava parte da poboación municipal: a súa tendencia demográfica na década intercensal e asemade positiva, un 3,6%. A actividade da poboación residente está claramente vencellada a feitos urbanos, trátase dun conxunto maioritariamente de traballadores por conta allea cunha porcentaxe significativa de autónomos, non dunha poboación agraria. Seguir considerando como «o rural» esta periferia implica trasladar ao territorio un estatuto de inferior rango ao de cidade. É unha actitude elusiva cara á atención das necesidades que xera o desenvolvemento dos dereitos contemporáneos da cidadanía: necesidade de vivenda económica, implantación e dotación de todos os servizos

REFERENCIAS Andres PRECEDO, Rafael RODRÍGUEZ, Montserrat VILLARINO, Vigo Área Metropolitana, Vigo, Fundación Caixa Galicia, 1989. OMICRON S.A., Informe sobre Vigo. Avance de la Revisión del Plan General de Ordenación Urbana, Concello de Vigo, 1997. Juan Luis DALDA, Anxel VIÑA, María CARNEIRO. Infraestructura y Ordenación del Territorio, en Plan Estratégico de Vigo y su Área de Influencia, José Mª MELLA (Dir.), Consorcio de la Zona Franca de Vigo, 1994.

Juan Luis DALDA, O Sistema urbano no Eixo Atlántico, Estudio Estratéxico das Cidades do Eixo Atlántico, A. M. FIGUEIREDO, A. VIÑA (Coord.), Cámara Municipal do Porto, 1996. OFICINA DE PLANEAMIENTO-INECO, Plan Intermodal de Transporte para la Ciudad de Vigo, MOPT, 1993-94. Colaboración no deseño gráfico: Hannah DALDA MÜLLER, 2001. Javier Glez. HARGUINDEY, 2004.

203

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

IDENTIDADE E ORDENACIÓN DO TERRITORIO

JUAN LUIS DALDA ESCUDERO

A intención que preside esta unidade é a de relacionar a identidade territorial, como concepto que ten que ver cos sedimentos das fases históricas nas que o territorio se foi construíndo, coa perspectiva actual. Unha perspectiva que ten que ser de avance e non de nostalxia, máis creativa que descritiva, que se sitúe máis aló do plano da xeografía. Evidentemente, unha das disciplinas que permite caracterizar a identidade territorial é a xeografía, e, particularmente, a xeografía histórica; pero esta podémola localizar como fundamento analítico doutras disciplinas que, como a urbanística, se plantean a transformación positiva da permanente acumulación de feitos artificiais, que son os que van construíndo o territorio. O territorio, contemporaneamente, é, en definitiva, un artificio, unha manufactura que vai consolidando diversos estratos, presentes na situación actual; do reentendimento desa conxunción de estratos é de onde podemos tirar argumentos para traballar coa identidade; non unicamente coa modernidade, como se tiña en perspectiva hai unhas décadas, senón cunha combinación de principios de modernidade -no sentido da racionalización e do progresoxunto cunha relectura propositiva desta artificialidade construída durante moito tempo. Nese aspecto, propoño considerar cinco claras etapas ou fases significativas na construción do territorio do Noroeste. Unha primeira, moi fundamental, é que o territorio do Noroeste foi sistematicamente colonizado pola cultura castrexa.

DELIMITACIÓN DAS PARROQUIAS E FREGUESÍAS EN GALICIA E O NORTE DE PORTUGAL. PROXECTO CIDADE DIFUSA. 2002.

Unha segunda, é que o Noroeste, sobre o territorio de castros, conserva unha importante pegada da romanización; continuada, durante unha etapa moi longa, pola súa estruturación (terceira fase) coma territorio de aldeas, organizado a través da institución da parroquia ou freguesía, moito antes de que unha institución de cobertura, modernizante e estatal, a municipal, cubrise ese territorio de xeito homoxéneo. Complementariamente, a estruturación do territorio de Galicia tense que entender en relación ás características de implantación e de evolución do sistema urbano. Un sistema urbano historicamente feble (cuarta fase), pero que no século XIX e, sobre todo, na segunda metade do

205

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

século XX, convértese na armadura fundamental que vén a gobernar os cambios na organización do territorio. No caso de Galicia, e este é o tema contemporáneo máis difícil, estamos diante dun sistema urbano complexo. O sistema principal policéntrico, formado por sete cidades, vén a ser complementado por un subsistema de vilas e núcleos periféricos, débil aínda, pero que debe ter un futuro importante en relación ao reequilibrio do conxunto do territorio. A constitución actual do sistema de cidades e vilas ten orixe nas fases anteriores. As cidades e vilas galegas son de orixe romana e medieval, están relacionadas daquela coa fase de aldea e parroquial. Neste momento témolas que reentender nun marco novo, identificado polo concepto emerxente dos sistemas urbano-rexionais constituídos non soamente por cidades, no sentido convencional, senón tamén polas formas complementarias que caracterizan (quinta fase) a urbanización difusa.

DISTRIBUCIÓN DOS CASTROS NO NOROESTE PENINSULAR. MENÉNDEZ DE LUARCA E OSORIO, 2000

A urbanización difusa é precisamente o xeito case espontáneo no que o territorio, fóra da cidade máis sometido a súa influencia, vaise convertendo esforzadamente en cidade, e demanda agora unha lectura urbana unificada para ver como se ordena este sistema de poboamento tan complexo que caracteriza Galicia e o Norte de Portugal. Acudimos ao Noroeste como referencia, porque entre Galicia e o Norte de Portugal existen continuidades xeográficas, e tamén os mesmos ou parecidos fundamentos históricos. Reclamar hoxe unha perspectiva de ordenación que abrangue a Galicia e o Norte de Portugal é, probablemente, o máis axeitado.

O CASTREXO NA MEMORIA DO TERRITORIO A lámina de Bouhier ilustra a cobertura e distribución dos asentamentos castrexos, que hai que considerar, na perspectiva histórica actual, como expresión da evolución das culturas indíxenas que se prolongan en etapas posteriores á castrexa, tamén na romanización. Durante un longo tempo, probablemente até a Alta Idade Media, coexisten no territorio asentamentos en altura con roturacións e formación de núcleos no fondo do val, nunha etapa de inicio dun determinado tipo de agricultura. O reparto dos castros ten que ver cunhas certas densidades na colonización do territorio que son elevadas nos grandes vales do Ulla e do Miño, tamén nas rexións das Mariñas, e nalgúns territorios litorais do sur, fundamentalmente nas rías. O que indica, primeiro, que a colonización castrexa foi sistemática, e dicir, abarcou todo o territorio. Segundo, que tivo probablemente un progreso do Sur ao Norte, e do litoral a través dos grandes vales fluviais cara ao interior. Hai un enrarecemento dos

DISTRIBUCIÓN ESPACIAL DOS CASTROS EN GALICIA. BOUHIER, 1979/2001.

PERSPECTIVA DO CASTRO DE VILADONGA. EDYFOAT, 1992.

206

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

castros na medida que nos achegamos ás zonas de montaña e de serra, e na medida que nos achegamos ao norte. Estas dúas características: sistematicidade e preferencia polo asentamento relacionado coa colonización fluvial, van ser decisivas na formación da etapa posterior, a etapa de estruturación de aldeas e parroquias. Mais os castros apuntan algunhas outras características morfolóxicas que son de salientar. Son asentamentos en altura, non sabemos moi ben a que tipo de organización do hábitat pertencen, porque non hai ningún rexistro sistemático nunha área comarcal completa para saber realmente se eran todos asentamentos permanentes, ou se eran artefactos defensivos con funcións parciais de asentamento; non se coñece exactamente cal era o tipo de economía agraria ou de gandaría vencellada aos castros; supoñemos por testemuñas empíricas que existía xa en torno deles unha agricultura de tipo cerealeira, e algún tipo de custodia e garda do gando. BARRIO DA CIVIDADE DE ÁNCORA, SEGUNDO COELHO, 1986. MENÉNDEZ DE LUARCA E OSORIO, 2000.

PLANTA E SECCIÓNS DO CASTRO DE MEIRÁS. LUENGO, 1950.

O que é moi importante na construción física do territorio é non só a funcionalidade dos castros e a súa situación en relación ao hábitat, senón este carácter -que a morfoloxía de Viladóniga ilustra moi ben- dos castros coma centros ou círculos, nunha cosmoloxía espacial que se relaciona coa circularidade.Todos os castros son circulares ou ovalados. Óvalos coma primeiras deformacións dos círculos, como na planta do castro de Meirás. Asemade informan dunha construción moi antiga do territorio en “bancais”, “terrazas”, “terraços”, ou “socalcos”; diversos matices que os portugueses teñen moito máis desenvolvidos na descrición do territorio. O territorio castrexo preséntase sempre construído en base a círculos que se expanden en terraços (por diferenciar coma no norte de Portugal o concepto de terraço do de socalco, que é cando o terraço se converte nunha construción permanente, petrificada no muro de sostén, que é arquitectura). O que diferenciaría a construción elemental -ao alcance dunha cultura non necesariamente elaborada- do terraço ou cómaro, do socalco, é que esta é unha construción sistemática que xa incorpora elementos da imaxinaría arquitectónica, desa arquitectura ciclópea, masiva, granítica, tan característica do noroeste, e moi antiga tamén, prerromana, que aparece sempre asociada ao territorio dos castros máis evolucionados, as citanias. Polo tanto hai toda unha morfoloxía construtiva do territorio, toda unha artificialización, que pasa en continuidade da etapa castrexa á etapa da construción do territorio das aldeas.

XERARQUIZACIÓN XERAL DE CIDADES E AGLOMERADOS ROMANOS NA GALLAECIA. PÉREZ LOSADA, 2002.

207

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

DENSIDADE DE POBOACIÓN (HABITANTES/KM2) NAS PARROQUIAS DE GALICIA. 1998. PROXECTO CIDADE DIFUSA. 2002.

214

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

ao val do Miño. Adicionalmente un contorno significativo preséntase asociado á cidade de Ourense. A interpretación deste intervalo tense que poñer en relación á variedade de factores que concorren acumulativamente na súa definición. Por unha parte, trátase de territorios baixos de val, de antiga colonización e alta produtividade agraria histórica. Cando a súa posición os aproxima ás bocarribeiras das rías, súmase á produtividade o factor de influencia das vilas de esteiro e das cidades de baía. Estase daquela en presenza da combinación de feitos que explican a continuidade de altas densidades de poboamento en distintas fases socioeconómicas e, na actual, pola expansión no territorio dunha economía de servizos de base urbana. Neste rango aparecen formas mixtas de actividade e residencia que expresan a adaptabilidade dos sistemas morfolóxicos de orixe ás pautas definidas pola ampliación do ámbito das cidades. No intervalo entre 200 e 400 hab/Km2 prodúcese un incremento dos factores de vantaxe do intervalo anterior. As cotas de asentamento son máis baixas, a proximidade ás cidades e barrios urbanos é maior. No contorno das cidades do corredor atlántico –nas rías de Ferrol, Betanzos e A Coruña; no contorno sur de Santiago; nos rosarios litorais da ría de Arousa; no contorno de Pontevedra e Vigo– este intervalo expresa o resultado da mestizaxe entre os patróns e usos do asentamento nuclear tradicional, os recrecidos ao longo do vello sistema de estradas e a proliferación dos recentes crecementos puntualmente urbanos, maioritariamente dispersos, producidos nos últimos 30 anos por incorporación á extensión nas redes viarias dos servizos urbanos. Estes últimos intervalos caracterizan plenamente a emerxencia e consolidación dunha cidade difusa, onde dominan aínda os parámetros dun urbanismo confuso, informal e pouco gobernado; unha cidade rural se se quere; mais, en todo caso unha formación espacial complexa e dinámica que demanda unha interpretación de base urbana. No intervalo 400-800 hab/Km2 a cidade difusa abrangue unha parte do sistema dos núcleos urbanos menores, mais informa sobre todo da entidade adquirida polos desenvolvementos asociados aos eixes da expansión das cidades compactas nas súas parroquias periféricas, fóra ou dentro dos seus territorios municipais, especialmente en Ferrol, A Coruña e Santiago, na ría de Arousa, Pontevedra e Vigo. O intervalo 800-1.500 hab/ Km2, pola súa expresión cuantitativa e espacial, adoita expresar o novo suburbano. Aquí, a diferenza dos intervalos inmediatamente anteriores, o Mapa municipal é significativo da fortaleza dos municipios das periferias metropolitanas e dos da beira sur da ría de Arousa. No Mapa parroquial as formas de crecemento deste intervalo concéntranse maioritariamente nos eixes de expansión das cidades compactas, expresando asemade parte do sistema de centralidade das vilas e principais núcleos de capitalidade municipal.

PORMENOR DA DENSIDADE NAS REXIÓNS DO EIXE LITORAL SUR.

Os intervalos superiores do modelo de densidade deslindan con nitidez os nodos rectores do sistema urbano galego, caracterizados polos espazos aglomerados compactos e continuos, diferenciados dos aglomerados e extensións difusos. No intervalo superior, por riba dos 3.000 hab/Km2, 215

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

aparecen unicamente, coa excepción de Lugo, as seccións censuais dos centros das cidades. Na rexión A Coruña-Ferrol os cascos urbanos da Coruña, Ferrol, Betanzos e Pontedeume, así como a formación de O Burgo-O Temple na ría da Coruña identifican os nodos dunha metrópole bipolar liderada pola masa e dominancia funcional de A Coruña. No intervalo 1.5003.000 hab/Km2 as seccións inmediatas a Ferrol nos municipios de Narón, Neda e Fene definen a área urbana contigua á cidade central. Na Coruña, a expansión da área urbana con carácter metropolitano prodúcese fundamentalmente nos municipios de Oleiros, Culleredo, Cambre e Arteixo en varios eixes e acumulando densidades menores, como en Vigo. Aquí a área urbana-metropolitana, adopta unha expresión lineal e continua nas dúas beiras da ría; mentres que en Pontevedra a área densa de expansión é tamén lineal e máis intensa na marxe sur da ría. Na ría de Arousa, aínda que en extensións máis reducidas, as densidades superiores identifican os centros urbanos de Cambados, Vilagarcía e Ribeira que se ven alongados polos aglomerados lineais, expresando a formación dunha cidade difusa litoral moi condicionado pola estreiteza das zonas baixas. Este feito, xeneralizable a tódalas rías e especialmente nas Rías Baixas, diferencia con certa claridade os espazos definidos polas cidades interiores: Lugo, Ourense e Santiago, dos espazos mestizados de continuas transicións que singularizan as cidades das rías.

AS PERSPECTIVAS Para concluírmos axeitadamente nas perspectivas de ordenación do complexo sistema urbano galego cómpre enriquecer a reinterpretación derivada da análise do modelo de densidade con dúas aproximacións ilustrativas da dinámica do sistema. En realidade, os intervalos de densidade elevada que estamos a caracterizar como cidade difusa participan dunha dobre condición: como formacións rurais de orixe expresan a capacidade do medio agrario de aceptar historicamente taxas altas de actividade e, consecuentemente, de poboación. Trátase daquela de territorios que nos últimos dous séculos eran xa densos. A crise do modelo agrario tradicional, acelerada desde os anos sesenta coa segunda emigración, afondou na diversificación e selección daqueles, segundo a súa localización espacial a respecto da nova dinámica económica, sendo esta a segunda condición. As pautas de especialización agraria selectiva, da explotación dos recursos litorais, da industrialización e da terciarización de base urbana superpóñense, reafirmando o papel protagonista das cidades e modificando a xeometría de provincias e comarcas cara a eixes e rexións de desenvolvemento.

PORMENOR DA DENSIDADE NA REXIÓN A CORUÑA- FERROL.

Así no Mapa que expresa a tipoloxía municipal segundo as categorías socio-profesionais da poboación residente seleccionamos un terzo dos municipios galegos. No primeiro subgrupo, constituído por 49 municipios, sitúanse os territorios que manteñen elevadas taxas de actividade, 216

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

TIPOLOXÍA MUNICIPAL SEGUNDO AS CATEGORÍAS SOCIOPROFESIONAIS DA POBOACIÓN RESIDENTE. 1996. PROXECTO CIDADE DIFUSA. 2002.

IDENTIDADE TERRITORIAL

cunha estrutura produtiva fortemente terciarizada e industrializada. Contrariamente, non posúen activos no sector primario e a súa estrutura profesional minimiza a poboación pensionista e xubilada. A localización espacial deste subgrupo abrangue non só ás cidades senón amplos e continuos espazos no contorno das Rías Baixas, Santiago, a rexión da Coruña-Ferrol, e determinados municipios da Mariña Luguesa e as cidades do interior. No segundo subgrupo inclúense 61 municipios que manteñen taxas elevadas de industrialización e terciarización, pero nun nivel máis reducido que no subgrupo anterior. A súa taxa de actividade é menor e o peso de pensionistas e xubilados increméntase. A súa localización espacial abrangue aos contornos de curta e media distancia das áreas de concentración terciarioindustrial, especialmente no eixe do corredor atlántico e nas Rías Baixas, mais tamén apunta a relación A CoruñaBergantiños-Costa da Morte, a de Ferrol co Ortegal e a Mariña Luguesa e a emerxencia de municipios interiores especializados no sur de Lugo e a provincia de Ourense, situados nos corredores de comunicación coa Meseta. A interpretación deste Mapa permítenos subliñar o argumento de que Galicia é xa un país máis urbano do que aparenta; dito doutro xeito, máis urbano no plano socioeconómico que no urbanístico e espacial; ou ben que a percepción do que oficialmente se entende por cidade non expresa por completo esta idea de rexións urbanas ou eixes de desenvolvemento que denominamos cidade difusa.

Se analizamos finalmente o Mapa que cuantifica a dinámica demográfica por territorios parroquiais no período máis recente concluímos:

VA R I A C I Ó N S R E L AT I VA S D A P O B O A C I Ó N D A S PARROQUIAS DE GALICIA NO PERÍODO 1986/1998. PROXECTO CIDADE DIFUSA. 2002.

217

1º. A dinámica demográfica máis positiva expresa un crecemento da base urbana que ten presenza nas catro provincias aínda que, globalmente considerado, manifesta unha contraposición drástica entre as provincias interiores, maioritariamente moi regresivas, e as provincias atlánticas que teñen notables variacións internas.

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

2º. A base urbana do crecemento admite unha lectura moi xeneralizada en todo o territorio, o que se vén a deducir dunha lectura cruzada do modelo de densidade co modelo de dinámica. En xeral os intervalos densos e semidensos medran e os intervalos débiles e moi débiles decrecen, e moito, con algúns matices. 3º. Os núcleos centrais das principais cidades do sistema: Ferrol, A Coruña e Vigo, tamén Santiago, están a estancarse. Mais esta contención, salvo en Ferrol, vese acompañada dunha forte expansión, extensa e continua, dos territorios periféricos fóra e dentro dos territorios municipais, fenómeno especialmente notable en Santiago, A Coruña e Vigo. 4º. O conxunto do sistema principal urbano atópase en proceso de expansión metropolitana (A Coruña, Vigo, Santiago) e de concentración urbana (Pontevedra, Ourense e Lugo).

IDENTIDADE TERRITORIAL

5º. A imaxe dun único eixe expansivo e continuo, popularmente dominado eixo atlántico, vese fortemente matizada. Non crece todo o eixe, senón os ámbitos de influencia rexional das cidades. 6º. O crecemento na ría de Arousa, aínda que modesto e circunscrito ás pequenas áreas ocupadas polos núcleos urbanos, é indicativo da formación dunha rexión urbana difusa que, tendencialmente, participa da influencia afastada e simultánea das cidades de Santiago e Pontevedra. 7º. O sistema urbano menor, constituído polas vilas comarcais e determinados núcleos e aglomerados lineais litorais, medra desigualmente, en función da polarización exercida polas sete cidades principais. O seu crecemento é significativo mais está lastrado pola súa débil masa crítica e polo seu contorno pouco dinámico ou regresivo, especialmente nas áreas agrarias.

COMPARACIÓN DA DENSIDADE (HAB/KM2 EN 1998) COAS VARIACIÓNS RELATIVAS (1986/1998) DA POBOACIÓN NOS MUNICIPIOS DE GALICIA E PORTUGAL. PROXECTO CIDADE DIFUSA. 2002.

218

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

ORDENAR, VERTEBRAR, COOPERAR Nos últimos anos estase a producir unha importante innovación nos conceptos e métodos da ordenación do territorio e do urbanismo. Sinalemos en primeiro lugar a recente emerxencia da Perspectiva Europea de Ordenación do Territorio, documento que apunta unha lectura do espacio europeo no seu conxunto, onde se reforzan dúas liñas estratéxicas: a da sostibilidade e a do policentrismo. A primeira, a da sostibilidade, expresa a importancia que o conxunto da opinión pública asume a respecto dos temas ecolóxico-ambientais e da consideración do territorio como recurso. A partir desta orientación xa non é posible considerar por separado os temas urbanísticos dos temas ambientais. Afírmase polo tanto unha perspectiva que, necesariamente, ten que considerar o urbanismo como parte dunha ordenación global do territorio. A segunda, a do policentrismo, busca a distensión do núcleo central do sistema económico urbano europeo: o pentágono, con vértices en Hamburgo, Londres, París, Milán e Frankfurt, abrindo novas oportunidades ás metrópoles e rexións urbanas periféricas para reforzarse estas no marco da procura dun reequilibrio do espazo europeo. Noutro plano novidoso podemos apuntar, pola súa importancia, os temas da cooperación entre territorios e cidades e da xestión en rede. Con estes conceptos, que deben traducirse en políticas concretas e sostidas no tempo, estanse a afirmar novas oportunidades e alternativas no marco da globalización. Para Galicia e o sistema urbano estas perspectivas son do máximo interese; recoñecendo que, polo momento, permanecen case inéditas. En particular hai que salientar a importancia potencial e o interese estratéxico da cooperación transnacional e transfronteiriza co Norte de Portugal; onde, como poden observarse nos Mapas comparados de densidade e dinámica demográfica, estase a producir unha forte polaridade na rexión urbana difusa con centro en O Porto.

MODELO DA OCUPACIÓN DO TERRITORIO NA REXIÓN URBANA A CORUÑA- FERROL. PROXECTO CIDADE DIFUSA. 2002.

219

Os patróns espaciais e as continuidades entre Galicia e a Rexión do Norte son similares, mais hai que salientar o maior dinamismo de Portugal. Por contra o territorio galego é máis equilibrado e, particularmente, as dúas cidades do interior, Lugo e Ourense, son de lonxe máis fortes que as equivalentes portuguesas.

MATERIAL PARA O PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

Na miña opinión as perspectivas de sostibilidade, policentrismo, cooperación e xestión en rede abren grandes oportunidades para a innovación dos instrumentos de ordenación e xestión do territorio da Eurorrexión e, particularmente, para o reforzamento do sistema urbano nunha perspectiva de modernización e desenvolvemento económico. En particular coido que se pode traballar a partir das seguintes orientacións: 1ª. Asumir a identidade territorial como factor positivo de referencia, de creación, de respecto e de innovación. 2ª. Superar a estreiteza dos marcos municipal e provincial. Identificar rexións urbanas e eixes de desenvolvemento, incorporando a cidade difusa á cidade compacta. 3ª. Ordenar o territorio para vertebrar unha Galicia urbana identificada polo policentrismo. Ningunha cidade é o único centro do sistema. As cidades poden especializarse e cooperar. 4ª. Reforzar o sistema urbano menor, simultaneamente co goberno, con proxectos e plans estratéxicos, do sistema urbano principal, particularmente das rexións metropolitanas. 5ª. Avanzar seriamente na perspectiva da planificación espacial do sistema urbano da Eurorrexión no seu conxunto. Ningunha cidade está en condicións de ser a única grande metrópole dunha eurorrexión de máis de seis millóns de habitantes. A rede de cidades podería xestionarse como a metrópole do Noroeste.

REFERENCIAS. Proxecto Interreg 2C. Espacio Atlántico. CIDADE DIFUSA NO NOROESTE PENINSULAR. Comisión de Coordinación da Rexión do Norte de PortugalDirección Xeral de Urbanismo da Xunta de Galicia- Facultade de Arquitectura da Universidade do Porto - Departamento de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo da Universidade da Coruña (equipo de investigación Juan Luis DALDA, Manuel GARCÍA DOCAMPO, Javier GONZÁLEZ HARGUINDEY, Álvaro LÓPEZ GONZÁLEZ-MALLO), 2002. José Ramón MENÉNDEZ DE LUARCA E NAVIA OSORIO, La Construcción del territorio. Mapa histórico del noroeste de la Península Ibérica. Fundación Rei Afonso Henriques, 2000. Abel BOUHIER, Galicia. Ensaio xeográfico de análise e interpretación dun vello complexo agrario. 1979. XUNTA DE GALICIA, 2001. Fermín PÉREZ LOSADA, Entre a cidade e a aldea. Estudio arqueohistórico dos “aglomerados secundarios” romanos en Galicia. Brigantium, Volume 13, 2002. Colaboración no deseño gráfico: Javier GLEZ. HARGUINDEY, 2004.

MODELO DA OCUPACIÓN DO TERRITORIO NO EIXE DAS CIDADES DO CORREDOR ATLÁNTICO ENTRE FERROL E AVEIRO. PROXECTO CIDADE DIFUSA. 2002.

220

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

IDENTIDADE TERRITORIAL GUÍA DO PROFESORADO ANTONIO DÍAZ OTERO RAMÓN LÓPEZ FACAL ELADIO FERNÁNDEZ MANSO OLGA PEDROUZO VIZCAÍNO

INTRODUCIÓN Condicións naturais específicas, procesos históricos diversos, formacións económico-sociais que se desenvolveron no tempo, foron confluíndo na creación dunha paisaxe que se foi conformando e adquirindo identidade ao longo dos séculos. Será, pois, a presente unha unidade didáctica na que conflúan necesariamente saberes de diferentes ámbitos: a historia, a xeografía humana, a ordenación do territorio e moitos outros. Ningún deles debería primar senón que a necesaria interacción dos mesmos debe impoñerse para que se cumpran os obxectivos de área. É por iso normal que se bote en falta a análise detallada de determinados procesos que, de seguro, recibirán cumprida atención noutros momentos do dilatado currículo das Ciencias Sociais.

OBXECTIVOS 1.- Identificar algúns dos elementos básicos que conforman actualmente o territorio de Galicia, dende unha dobre dimensión: a) a transformación e intervención humana na natureza (cómaros, socalcos, terras de labor, vías de comunicación,...) b) as unidades básicas de poboamento: aldea, parroquia, vila, cidade, cidade difusa, área metropolitana. 2.- Comprender as orixes históricas da identidade territorial nos seus elementos máis perdurables e, tamén, das modificacións e cambios experimentados no decurso do tempo. 3.- Relacionar os elementos que configuran o territorio, tanto os seus aspectos máis duradeiros como os cambiantes, coas diferentes formacións económico-sociais e os cambios que nelas se produciron. 4.- Comparar os resultados de diferentes políticas de ordenamento do territorio (ou da súa ausencia) en diferentes ámbitos e niveis. 221

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

5.- Asumir que é preciso un ordenamento racional do territorio para evitar a súa degradación e para poder preservar e potenciar mellor os recursos dispoñibles para a poboación actual e as xeracións futuras. 6.- Comprender que nun mundo crecentemente interrelacionado, o desenvolvemento racional é contraditorio con políticas localistas que ignoran o conxunto do territorio no que están integrados.

SEGUIMENTO DA UNIDADE Unha clara compoñente temporal percorre o conxunto da unidade e informa cada unha das súas partes. O primeiro dos apartados, as actividades iniciais, está planteado dende o presente, enfrontando o alumnado a unha reflexión sobre a realidade actual. O segundo, as modificacións históricas da paisaxe, lévanos pola súa propia esencia do pasado ao presente, mentres que no terceiro, cos problemas actuais, volvemos a ancorarnos na realidade actual. Conclúese cun cuarto apartado, cara ao futuro, que pretende abordar posibilidades e suxerir liñas de actuación. Quérese con este xogo temporal poñer de manifesto o carácter dobremente dinámico, tanto físico como histórico, das realidades espaciais, sobre as que sempre se deixou sentir a pegada antrópica. Necesariamente este tipo de valoracións temporais deberán ser postas de manifesto e destacadas convenientemente polo profesorado. A continuación imos expoñer cales foron as intencións educativas e o sentido que agachan cada unha das actividades propostas para o equipo redactor.

1.- ACTIVIDADES INICIAIS Como en todas as propostas de actividades iniciais, preténdese levar o alumnado a enfrontarse cunha problemática coa que logo se atopará na unidade. Utilízanse para isto tanto imaxes como preguntas que logo han comentarse na aula.

1.1.- O pasado segue presente Quérese achegar o alumnado a unha primeira reflexión sobre a importancia do pasado na conformación das formas e realidades espaciais que hoxe percibimos. Recórrese, para isto, a dous tipos de imaxes: unhas relacionadas coa alteración do territorio e outras coa presenza de restos do pasado en zonas de habitación como pode ser a cidade de Lugo. Esta dobre utilización faise para poñer de manifesto que as intervencións humanas tamén se deron fóra do ámbito habitacional e que a elas se deben cousas tan importantes como a creación das terras de labor, a articulación de camiños, o establecemento de sistemas de cerre, etc... 222

IDENTIDADE TERRITORIAL

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

IT-002

IT-001

Na primeira das diapositivas, IT-001, simplemente se mostra esta intervención en distintos lugares: 1.- Poboado en Nova Guinea 2.- Campos de cultivo no Xapón 3.- Socalcos na Ribeira Sacra 4.- Bancais no Sueste asiático mentres que na segunda, IT-002, xa se formulan preguntas para unha primeira reflexión sobre estes elementos: 1.- Sucesión de leiras no concello de Arteixo (A Coruña) 2.- Aldea de Seceda na serra do Courel 3.- Socalcos nas ribeiras do Douro 4-5.- Diferentes formas de cerre -valado e chantosPor último, na diapositiva IT-003, preséntase: 1.- Unha fotografía aérea de Lugo 2.- Un plano da mesma cidade co fin de que perciban que os espazos urbanos tamén son consecuencia dun proceso histórico determinado.

IT-004

IT-003

1.2.- A ruptura co pasado Un segundo paso a dar é poñer o alumno/a diante de imaxes que lle permitan ver diferentes formas de actuación que supoñen unha ruptura co pasado. Esta pode concretarse na alteración de elementos básicos da paisaxe agraria ou ben da paisaxe urbana. Optamos por presentar somentes esta última e botar man de imaxes onde o impacto visual fose grande. Correspóndelle ao profesorado indicar que esta ruptura non se dá só neste nivel. A diapositiva IT-004 recolle as seguintes imaxes: 1.- Igrexa da Peregrina, de Pontevedra 2.- Muralla de Lugo, coa catedral ao fondo 3.- Arquivo de Betanzos con construción dos 70 4.- Imaxe do Berbés, de Vigo que buscan sensibilizar sobre a inadecuación de determinadas intervencións e que plantean unha primeira toma de postura sobre a libérrima intervención na paisaxe urbana.

IT-005

A diapositiva IT-005 mostra dúas imaxes da ría de Ferrol: 1.- Fotografía aérea 2.- Mapa da ría (orixinal 1/50000) que levan a formular preguntas sobre a problemática que conleva o actual crecemento urbano ao tempo que pode servirnos como exercicio de recoñecemento da realidade na súa representación no mapa. A diapositiva IT-006 recolle, simplemente, imaxes de diferente rango e características, coa pretensión de que os alumnos/as poñan de manifesto as súas opinións ante fenómenos urbanísticos diversos.

IT-006

1.3.- Os cidadáns opinan A través dunha batería de preguntas quérese que agromen determinados preconceptos e prexuízos sobre os que logo se volverá a traballar. Non se pretende que o alumnado dea resposta cabal a todas e cada unha das preguntas senón que se inicie un debate e se expoñan certas sensibilidades. 223

PROXECTOTERRA

Tras esta serie de imaxes que o profesor/a debe ir comentando cos alumnos/as na clase, incluímos unha nova diapositiva, a IT-034, na que se pretende provocar a reflexión sobre outro dos fenómenos actuais: a absorción e fagocitación de núcleos por parte da cidade difusa. As imaxes escollidas para a exemplificación son as seguintes: 1.- Panorámica na que se pode aprezar a ría do Burgo na periferia da Coruña, co hábitat circundante, composto por novas edificacións e tamén por núcleos preexistentes. 2.- Núcleo de casas de Vioño, na cidade da Coruña, no medio dunha pequena área rural e rodeado de novas edificacións. 3.- Núcleo de casas de San Roque de Afora, na Coruña, practicamente comesto polas construcións en altura, e cinguido polo novo paseo marítimo.

IDENTIDADE TERRITORIAL

IT-034

GUÍA DO PROFESORADO

Tras esta serie de imaxes que, recordamos, debe ir comentando o profesor/a para unha mellor comprensión do alumno/a, plantéanselles preguntas que teñen que ver especialmente cos custos sociais e económicos deste tipo de crecemento. Pretendemos achegalos á reflexión sobre aspectos básicos: necesidade de racionalizar e planificar o crecemento; concepción da ordenación do espazo público como algo colectivo, social; necesidade de entender a ocupación do espazo como algo máis ca mera construción, debido a que cómpre establecer dotación de servizos, de infraestruturas viarias, etc... Finalmente formúlaselles unha pregunta encamiñada á reflexión sobre un aspecto de capital importancia: a toma de decisións. Inténtase que apareza un posible debate sobre a superación de posturas cerradamente localistas.

3.2.- Conxestión, tempo e infraestruturas viarias Outra das problemáticas que cremos oportuno poñer en consideración é a derivada da utilización, cada vez máis masiva, do automóbil. Para isto, e antes de plantear preguntas pareceunos oportuno poñer unha serie de exemplos que poñen de manifesto o recente cambio na nosa concepción espacial. A necesidade de contemplar as distancias non tanto en quilómetros senón en tempo de desprazamento, está a alterar a nosa percepción espacial tradicional. A utilización de gráficas de isocronas está sendo cada vez maior e fálanos da necesidade de outorgarlle un papel preponderante ao factor tempo.

Outro punto de reflexión que planteamos é o do impacto medioambiental provocado pola construción das grandes obras de infraestrutura. Servímonos para iso da diapositiva 230

IT-035

As imaxes 1 e 3 da diapositiva IT-035 recollen aspectos da saturación das rúas das nosas cidades, mentres que a imaxe 2 fai o propio coas colas, atascos e caravanas característicos das saídas das grandes urbes. Trataríase de que os alumnos/as debatan e comenten estas imaxes e as poñan en relación co visto no apartado anterior, onde xa se facía alusión a estes temas da comunicación na cidade difusa.

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

IT-036

IT-036 na que se presentan catro imaxes: 1.- Avenida da Vedra, na Coruña 2.- Autovía do Noroeste ao seu paso por Pedrafita 3.- Ponte de Rande 4.- Paso do tren por Ponte Ulla As imaxes 2 e 3 recollen o impacto provocado pola construción de tramos de autovía ou autoestrada: Conviría sinalar a aparición de fortes taludes ou noiros desprovistos de vexetación, a ruptura da cadencia das montañas, a ocupación de terras fértiles, a interrupción da continuidade visual, etc... A imaxe 1 marca unha actuación de signo contrario e pretende servir de contrapunto: a combinación de áreas verdes, espazosas, con grandes infraestruturas non ten por que causar efectos negativos. A conclusión a extraer sería a necesidade de levar a cabo a construción das infraestructuras cun coidado exquisito por minorizar o impacto ambiental, entendendo a paisaxe como un valor a preservar, do que a imaxe 4 sería un bo exemplo.

4.- CARA AO FUTURO Trascender o presente e concluír cunhas reflexións cara o futuro pareceunos que era pertinente nunha unidade que non quixese quedarse somentes nun recordatorio da evolución histórica. A identidade territorial e a ordenación do territorio teñen na prospectiva un complemento necesario para dotalas de futuro. Esta foi a razón de que planteásemos este primeiro subapartado.

4.1.- A eurorrexión Galicia-Norte de Portugal Dentro das indicacións facilitadas pola Unión Europea para promover o desenvolvemento das súas diferentes rexións, aparece en lugar destacado a creación de áreas transfronteirizas que se complementen e optimicen os seus recursos e potencialidades. A área composta por Galicia e o norte de Portugal constitúe unha eurorrexión de enorme dinamismo que pode ser resorte e panca de desenvolvementos futuros. Isto é o que se pretende mostrar nas liñas que seguen e para iso buscouse achegar algúns datos clarificadores ao alumnado.

4.1.1.- Unha eurorrexión con certa coherencia económica

IT-037

Varios son os puntos para a reflexión que se propoñen. En primeiro lugar pártese dun feito obxectivo e facilmente constatable: a excentricidade de Galicia e do norte de Portugal respecto aos lugares onde se toman as decisións da Unión Europea. Para facer ver isto propóñense dúas imaxes na diapositiva IT-037: 1.- Mapa de densidades da Unión Europea 2.- Mapa de densidades da Península Ibérica Na primeira delas, recóllense sobre o mapa de densidades os dous grandes arcos de poder europeos: por unha banda, a chamada Gran Dorsal, e pola outra o denominado Arco Mediterráneo. Alonxada de ambos centros atópase Galicia. 231

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

De seguido dáse conta da creación do denominado Eixo Atlántico e da eurorrexión ou Pacto do Eixo Atlántico e, de novo, recóllense mapas suficientemente indicativos, como os da diapositiva IT-038, nos que aparece sinalada con cor violeta a eurorrexión e se reiteran os mapas de densidades, neste caso de Galicia e Portugal, confeccionados ambos os dous con datos do ano 2000. Queda patente, novamente, a potencialidade demográfica da zona e, consecuentemente, a económica.

IT-038

Na imaxe 2 recóllense as densidades de poboación da península ibérica, dato que resulta tremendamente revelador pois permite aprezar que é a eurorrexión galego-portuguesa a que marca as máis altas cotas de densificación.

Unha vez introducida esta idea expóñense algunhas das razóns que permitirían falar de beneficios á hora de abordar unha maior cooperación: 1.- Coméntase, a través do primeiro dos cadros estatísticos, que a suma dos potenciais demográficos de Galicia e o Norte de Portugal, achéganos a un umbral que fai equiparable esta eurorrexión a calquera das zonas máis densamente poboadas da península, caso de Cataluña ou da Comunidade de Madrid. A reflexionar sobre este dato destínanse as preguntas formuladas. 2.- A través da análise dos datos demográficos pódese ver que o norte portugués supón un claro factor de rexuvenecemento da poboación galega, fortemente envellecida. Nova vantaxe que salta á vista. 3.- Existencia dunha forte corrente de intercambios comerciais xa existentes que, de continuar, poden ter un efecto claramente multiplicador. Ademais, cómpre facerlle ver ao alumnado que a balanza comercial decántase polo momento, dun xeito claro, do lado galego, polo que o incremento das relacións comerciais co norte portugués supón a consolidación dun mercado natural que xa se dera noutros momentos da historia. Somos conscientes de que a complexidade das relacións económicas non é campo que permita introducir estas ideas con facilidade. En calquera caso, entendemos que desbotar prexuízos e abrir novas perspectivas é colleita dabondo.

4.1.2.- Vantaxes da planificación conxunta do territorio de Galicia e Norte de Portugal

A diapositiva IT-039 recolle o estado actual da rede de estradas en Galicia e no norte portugués. 232

IT-039

De novo van ser as infraestruturas elemento que nos permita provocar unha reflexión no alumnado. Combínase información gráfica recollida en dúas diapositivas con cadros estatísticos.

GUÍA DO PROFESORADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

A diapositiva IT-040 recolle unha tripla imaxe: 1.- Actual rede ferroviaria galega 2.- Rede ferroviaria de alta velocidade prevista 3.- Traxectos internacionais actualmente ofertados por RENFE. Pola súa banda, os cadros estatísticos fan referencia ao tráfico portuario e aeroportuario. A proposta de actividades que se fai debe ser contemplada como aberta, é dicir, somentes vai encamiñada ás reflexións que agora imos poñer de manifesto: 1.- A dinamización económica dunha rexión require dunha adecuada dotación infraestrutural.

IT-040

2.- O proceso de creación das grandes infraestruturas (rede de autoestradas, de ferrocarril, de portos, etc...) debería contemplarse dende unha perspectiva conxunta, dado que disto se tirarían beneficios para as dúas partes. Caso especialmente significativo e expresivo pode ser o trazado ferroviario: se non unimos as demandas galegas á conexión portuguesa, a nosa excentricidade acentuaríase notoriamente. Cómpre, en consecuencia, ter unha mirada transfronteiriza. 3.- As grandes redes viarias son elementos dunha tal entidade que non deben quedar supeditadas a intereses localistas, e requiren unha visión de longo e amplo alcance. 4.- Nunha Unión Europea aberta e cada vez máis interconectada, a organización do territorio debe recoller realidades de base, como os fluxos comerciais e os intercambios de todo tipo, máis alá dos corsés impostos por realidades históricas nacidas noutra época. Cómpre ter presente, por último, que non se pretende neste apartado que o alumnado presente propostas que rebordan con moito a súa capacidade de análise, tan só interesa o seu achegamento á reflexión e a superación de ríxidos esquemas mentais nos que está inserido.

4.2.- A necesidade da planificación Este apartado está concebido a modo de colofón, para transmitir a idea motor de toda a unidade: o noso territorio goza dunha identidade de seu que se foi conformando ao longo dos séculos. Sobre o mesmo, os homes actuamos e debemos facelo conforme a uns criterios racionais socialmente admitidos e politicamente acordados. Cómpre, pois, planificar as nosas actuacións para que non se dean nunca máis realidades como as que mostra a diapositiva IT-041 e se poidan levar a cabo actuacións razonables, como as recollidas na diapositiva IT-042. Esta planificación require da participación de todos, a distintos niveis e ámbitos, e debe efectuarse dende unha perspectiva global, aínda que o marco de actuación sexa local. Non incluímos aquí actividades a responder directamente polo alumnado senón as diapositivas xa citadas para que se comenten colectivamente na clase. Propoñemos, de seguido, algunhas ideas para o comentario.

233

A primeira delas, IT-041, mostraría exemplos que reflicten o descontrol, o caos construtivo, a ausencia de norma e a falta de planificación: 1.- Muxía A vulneración de alturas, a ruptura no equilibrio dos volumes, a escasa integración no medio, o nulo respeto polo conxunto artístico da igrexa, a sensación de falta de ordenación serían outros tantos comentarios que poderían facerse á vista da imaxe. 2.- Perspectiva da Ronda de Outeiro, A Coruña Moitos dos erros xa veñen de ser sinalados: masificación, saturación de espazos, macizamento, ruptura de volumes, etc... 3.- Periferia difusa nos arredores da Coruña. A planificación brilla de novo pola súa ausencia. Combinación de vivendas unifamiliares con outras de pisos, alturas diferentes, alternancia de vivendas e naves comerciais e industriais, inexistencia dun viario adecuado que facilite as comunicacións, saturación do espazo, inexistencia de dotacións, etc... A segunda, IT-042, recolle tres propostas ben diferenciadas tanto no tempo como na súa concepción: 1.- Cidade Xardín da Coruña Proxecto que data de 1921, e que pretendía daquela conseguir unha certa fusión das vantaxes da vida urbana e da vida en contacto coa natureza. Rúas ordenadas, vivendas unifamiliares de tipoloxía semellante, espazos verdes para disfrute dos residentes, densidade razonable, etc... serían outras tantas das vantaxes que pode ofertar a zona pese a algunha intervención posterior que alterou, en parte, o sentido orixinario. 2.- Barrios de Elviña e Eirís. A Coruña Na toma aérea pódese aprezar na zona inferior esquerda unha parte do barrio de Elviña e no ángulo superior dereito unha parte do barrio de Eirís. Os bloques do polígono de Elviña presentan todos eles unha orientación N-S e pese á súa elevada altura dispoñen de espazo que permite unha correcta aireación e iluminación; teñen entre si pequenos espazos verdes e un corredor verde atravesa tamén o barrio, reservándose un espazo central como aparcadoiro. Responde, polo tanto, a unha planificación racional, herdeira, en boa medida das propostas do movemento moderno que, aínda que con limitacións, supuxo na súa época unha notable mellora sobre os stándares de vida existentes. Contrasta con esta parte a do ángulo superior dereito, realizada despois no tempo pero que reflicte algúns dos defectos máis comúns das nosas cidades: rúas corredor estreitas, escaseza de espazos comúns, mala estrutura viaria, inexistencia de planificación dotacional, etc... Este contraste debería ser aproveitado á hora de facer o comentario. 3.- Urbanización Icaria en Oleiros. A Coruña Partindo da idea da construción de chalets adosados amosa detalles dunha correcta planificación que cómpre destacar: a orientación dos chalets é a adecuada; as áreas verdes de disfrute colectivo están apartadas das zonas de circulación dos vehículos, que quedan reducidas ao mínimo; contémplanse zonas de equipamento colectivo; o acceso ás zonas verdes pode efectuarse sen ser a través das casas; etc... 234

IDENTIDADE TERRITORIAL

IT-041

PROXECTOTERRA

IT-042

GUÍA DO PROFESORADO

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

IDENTIDADE E TERRITORIO

ANTONIO DÍAZ OTERO RAMÓN LÓPEZ FACAL ELADIO FERNÁNDEZ MANSO OLGA PEDROUZO VIZCAÍNO

INTRODUCIÓN As paisaxes máis características do noso territorio son o resultado da intervención humana no medio natural, modiﬁcándoo. Algúns destes cambios son moi antigos e mantivéronse ao longo do tempo e así chegaron até nós as formas tradicionais das parcelas, a distribución da poboación en aldeas, vilas e cidades, a maneira de cerrar os campos, de facer os camiños, as paredes e valados, as pontes, as construcións... Na actualidade, o home segue a actuar sobre o medio. Algunhas destas actuación son convenientes e necesarias para favorecer que a xente viva mellor, xa que nestes momentos existen posibilidades técnicas que antes non había. Sen embargo, outras son froito da ignorancia e ameazan destruír unha identidade construída grazas ao esforzo das xeracións pasadas; un patrimonio cultural ao que teñen dereito tamén as xeracións futuras. Esta unidade ocúpase da nosa identidade territorial, é dicir, das características que fan que o noso territorio, incluíndo a actual Galicia e o norte de Portugal, sexa relativamente homoxéneo e bastante diferenciado con respecto ao resto da Península Ibérica; das orixes históricas desa identidade, dos cambios e problemas que existen no presente e das perspectivas de cambio cara o futuro. 235

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

1.- ACTIVIDADES INICIAIS 1.1.- O pasado segue presente

IT-001

As paisaxes actuais, as formas das cidades, os trazados dos camiños e estradas, a situación no territorio das entidades de poboación (lugares, aldeas, vilas e cidades) e o seu emprazamento no terreo, a disposición das construcións, das leiras e terreos cultivados... teñen as súas orixes nun pasado que nalgúns casos se remonta a miles de anos atrás.

Observa con atención o conxunto de cinco imaxes que tes na parte superior da páxina seguinte: a.- Na fotografía aérea 1 aparece un val que descende en pendente cara o mar. ¿Trátase dunha paisaxe natural

1 ou humanizada? ¿Cres que as formas que observas son recentes ou veñen de tempo atrás? ¿Como son esas formas? ¿Por que pensas que son así?

b.- Na fotografía 2 aparece unha aldea. Tamén hai terras de labor e montes non cultivados. ¿Onde está situada esta aldea en relación aos outros conxuntos? (no medio dos cultivos; no monte...). ¿Que vantaxes pode ter para o campesiñado construír as súas casas nese lugar e non noutro?. Algunhas casas de construción recente están situadas fóra dos núcleos orixinarios, ¿a que cres que pode deberse? ¿Cres que cada un ten dereito a construír a súa casa onde lle pareza ou debe respectar unha certa orde? c.- Na fotografía 3 pódese aprezar un tipo de leiras denominadas socalcos, que é unha maneira de conseguir

3 unha superﬁcie horizontal, sostida por unha parede, para poder cultivar os terreos nas encostas. Algunhas destas

construcións remóntanse á Idade Media. ¿Cres que se seguen facendo socalcos na actualidade? ¿Por que razón? ¿Que razóns pensas que puideron ser máis importantes para que se construísen? (que a man de obra fose moi barata, que o valor do que se cultivaba fose elevado, as dúas cousas...)

d.- En moitas zonas de Galicia e do norte de Portugal a maioría das leiras están cerradas por valados, algúns son vexetais (sebes) e na maioría dos casos son paredes de pedra. Isto non sucede no resto da península ibérica. ¿Ocórreseche algunha explicación? 236

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

IT-002

MATERIAL PARA O ALUMNADO

Lugo foi unha cidade fundada polos romanos hai pouco máis de 2000 anos, e fortiﬁcada con murallas algún tempo despois. Aínda que na actualidade a cidade de Lugo é moito máis grande que o perímetro comprendido polas vellas murallas romanas, estas seguen condicionando a forma urbana e a vida cidadán, tal e como podes observar nas imaxes seguintes. ¿Poderías sinalar algúns aspectos que están condicionados en Lugo pola existencia das murallas?

IT-003

Noutro tempo existiu un proxecto de derrubalas para abrir a cidade vella. ¿Cres que tería sido unha boa idea? ¿Por que? ¿Que valor cres que teñen uns muros de hai tantos séculos se xa non teñen a utilidade para a que foron construídos?

Na túa localidade (ou na que teñas próxima) posiblemente existan pegadas do pasado na actual paisaxe urbana. ¿En que zonas se apreza a inﬂuencia do pasado? ¿Son fáciles de identiﬁcar? ¿Por que? ¿Están ben conservadas? 237

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

2.- MODIFICACIÓNS HISTÓRICAS DA PAISAXE Como acabas de ver, as paisaxes que vemos na actualidade son o resultado da actuación dos homes sobre un espazo concreto ao longo da historia. No caso galego, aínda que hai constancia da presenza humana en Galicia dende moi antigo, os datos cos que contamos sobre a ocupación do territorio non empezan a ser signiﬁcativos até a etapa coñecida como Cultura Castrexa.

2.1.- Os asentamentos castrexos A partir do século VI a.C. e nunha ampla zona do noroeste peninsular desenvolveuse un tipo peculiar de asentamentos, chamados castros, diferentes aos doutras áreas. O mapa 2 representa a área xeográ-

15 ﬁca que ocupou a cultura dos castros

IT-007

no noroeste peninsular e a súa distribución espacial. ¿Coincide cos límites actuais de Galicia?

Os castros eran poboados fortiﬁcados situados nun lugar estratéxico para facilitar a súa defensa. Tiñan tamén que dispoñer de acceso fácil aos recursos alimenticios e á auga, polo que se situaban habitualmente entre a zona de monte e prados e a de bosque e cultivos. Hai castros de moitos tamaños e tipos; entre estes destacan os da costa e os do interior. O castro costeiro é o de Baroña (A Coruña); o de interior é o de Viladonga (Lugo). ¿Como garanten a súa defensa

16 en cada un dos casos? ¿Onde están situadas as murallas do castro de Baroña, e por que alí?. Fíxate agora no plano e foto do castro de Viladonga. Na dereita só presenta un antecastro, mentres que na esquerda as defensas se multiplican. ¿Cal cres que pode ser o motivo? 242

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

IT-008

MATERIAL PARA O ALUMNADO

As plantas destes asentamentos son redondeadas: máis ou menos circulares ou ovaladas. No seu interior as construcións, nas que tamén dominan as formas circulares ou elípticas, distribúense sen orde aparente, aínda que é posible que existise algún tipo de organización e que os agrupamentos respondesen a algún tipo de función que se descoñeza hoxe.

IT-009

Aínda que non se sabe exactamente o seu número, a cantidade total, para todo o territorio do noroeste, debía rondar os 4000 ou 5000 o que indica unha elevada densidade de poboación para a época. No seguinte mapa podes comprobar como estaban distribuídos os existentes na Galicia actual. Fíxate no mapa: ¿En que zonas de Galicia existiu unha maior concentración de castros? ¿Que elementos físicos dificultaron a ocupación dalgunhas partes do territorio? ¿Que elementos físicos favoreceron a ocupación doutras?

Fíxate no mapa da páxina anterior e no mapa físico do inicio da unidade. ¿Onde cres que hai máis castros na zona norte do actual Portugal?

Polo mapa anterior poideches ver que a ocupación do territorio foi intensa pero aínda hoxe descoñecemos moitas outras cousas; por exemplo, non se sabe cantos castros foron ocupados en cada época; nin se se ocuparon dun xeito continuado ou se utilizaron como refuxio nos casos de perigo; nin que zona dominaba cada poboado; nin o número aproximado de habitantes de cada un, nin do conxunto... Pero sabemos que perduraron moitísimo tempo, sendo algúns deles ocupados mesmo cando xa desaparecera o imperio romano, ao principio da Idade Media. 243

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

A aldea converteuse dende a Idade Media no núcleo básico do poboamento rural de Galicia e do norte de Portugal e así chegou até os nosos días. O hábitat (a forma en que se distribúe a poboación) característico desta área xeográﬁca é a dispersión en pequenos núcleos. Non predomina a dispersión absoluta (casas illadas unhas das outras) nin grandes poboados distantes os uns dos outros como sucede, por exemplo, en Castela ou no Alentexo portugués. A aldea é un pequeno núcleo de poboación que inclúe un territorio cuns límites moi precisos e que consta dunha serie de elementos: casas e ediﬁcacións necesarias para albergar as colleitas e os abeños, terras destinadas ao cultivo de frutais, hortas, terras de labradío e bosques e espazos incultos en xeral. ¿Que elementos dos que compoñen unha aldea podes distinguir nesta imaxe?. Localiza na imaxe 1 as distintas

IT-017

29 partes ou elementos que conﬁguran esta aldea.

A mediados da Idade Media, a partir do século XI, aumentou a poboación e foi preciso anovar terreos até entón incultos para poder producir máis alimentos. Nas novas terras de labor fundáronse novos núcleos de poboación que recibiron o nome de vilares, lugares e casais. O vilar adoita ser unha fragmentación do espazo da aldea, en especial das terras que foran gañadas ao bosque; co tempo poden chegar a constituír un núcleo independente. Casal e lugar, en troques, adoitan indicar un hábitat disperso, é dicir, explotacións illadas establecidas en terreos recentemente anovados e formadas por moi pouquiñas casas. Neste proceso de ocupar novas terras tiveron un papel importante os monxes que fundaron mosteiros por toda Galicia e Norte de Portugal, e que, ademais, puxeron en marcha numerosos centros de explotación agrícola (granxas) que co tempo deron lugar tamén a aldeas que conservaron recordo desta orixe na súa toponimia, con nomes como A Graña, Grañal ou A Granxa. A finais do século XIII a paisaxe rural de Galicia e Norte de Portugal era, no esencial, similar á que perviviu até épocas moi recentes: unha rede de poboamento densa na que a aldea é o elemento principal, e que se completa coa presenza dun poboamento máis disperso formado por lugares, granxas e casais que eran núcleos con pouquiñas casas e que mesmo, neste último caso, podía estar constituído por unha única vivenda illada. Tamén a finais da Idade Media aparece xa fixada a organización interna do espazo de cada un dos núcleos. Cada un deles, como xa dixemos, aparece formado por un conxunto de casas agrupadas coas súas hortas, o seu terrádego repartido entre as terras de cereal e viñedo e os seus espazos de monte e bosque. Esta organización do espazo agrario trouxo consigo cambios na paisaxe natural que aínda podemos ver hoxe: socalcos, cómaros, corredoiras, valados, chantas,... 248

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

IT-018

MATERIAL PARA O ALUMNADO

Este plano corresponde a unha parte da parroquia de Vilabade no Concello de Tordoia. Nel ﬁguran unha serie de aldeas. ¿Que topónimos serían indicativos das distintas formas de poboamento?

Como ves, as aldeas son núcleos de hábitat concentrado distanciadas entre si. ¿Que vantaxes pensas que puido ter esta forma de organizar a ocupación do territorio?

Na Idade Media non só se marcou a organización territorial do campo. A partir do século XII o aumento do número de persoas, o incremento da produción agraria, xunto coas peregrinacións polo Camiño de Santiago e certa recuperación do comercio, favoreceron o desenvolvemento de núcleos urbanos. Ademais das sés episcopais galegas (Lugo, Ourense, Tui, Mondoñedo e Santiago) tanto en torno ao Camiño de Santiago como no litoral medraron unha serie de vilas e pequenas cidades. Na ruta de peregrinación créaronse unha serie de núcleos (“burgos”) que, dende Triacastela até Arzúa, facilitaban a hospedaxe e abastecemento dos peregrinos. Na costa desenvolvéronse algúns portos entre os que destacaron Baiona e A Coruña. Fíxate na ruta do Camiño de Santiago en Galicia. ¿Existe algunha relación coas vías romanas?

IT-019

Compara a imaxe das vías de comunicación medievais coa actual rede de estradas que viches con anterioridade. ¿Que semellanzas aprezas?¿Que vías aparecen reﬂectidas?

249

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

Durante estes séculos (XVI, XVII, XVIII) estabilizouse a ocupación do espazo e ﬁxouse a paisaxe agrícola rural que chegou basicamente igual até os nosos días. Galicia é un territorio densamente poboado (se o comparamos co resto de España) no que podemos distinguir as seguintes zonas: a) A zona costeira do sudoeste. Presenta unha paisaxe dominada polo minifundio e moi densamente poboada, con agricultura intensiva baseada no millo e complementada con gandaría. O minifundismo é moi intenso, con explotacións moi pequenas, menos de 1 Ha. por explotación, e cun tamaño das parcelas moi reducido (menos de 1000 m2 ). Non se manteñen tantas prácticas comunitarias coma noutras comarcas e abundan os bancais e socalcos como en todas as zonas de cultivo de vides. Destacan importantes areas vitivinícolas como A Ulla, O Salnés, O Rosal, etc. b) De Fisterra a Ribadeo. Domina, tamén, a agricultura intensiva e a asociación agrícola-gandeira. Sen embargo, o cultivo do millo é menor e o tamaño das explotacións máis extenso. A paisaxe está dominada polas agras, constituíndo a Galicia das agras, que eran agrupacións de parcelas abertas que se cerraban no seu conxunto por medio dun valado exterior ou cómaros. Nela mantivéronse en maior medida as prácticas colectivas, tanto no que se reﬁre ao aproveitamento das propias agras como do inculto. A presenza da vide ten tamén importancia nas Mariñas.

IT-026

c) A Galicia interior, de condicións climáticas máis duras na que existen paisaxes agrícolas variadas xa que non é igual a paisaxe de cercados das montañas septentrionais que a paisaxe aberta do sueste ourensán ou a das agras da Galicia interior. Practícase unha agricultura extensiva na que domina o centeo (a pataca non se introduciu até ﬁns do XVIII), en tanto que os cultivos intensivos limítanse ás cortiñas ou nabeiras, cunha ausencia case total de millo. Aquí, o inculto e os prados ocupan maior extensión. Tamén hai bisbarras de monocultivo vitícola como as ribeiras do Miño, Sil, Avia ou o Val de Monterrei.

¿A cal das zonas anteriormente descritas atribuirías cada unha destas catro imaxes?

2.5.- Os cambios contemporáneos O número total de habitantes de Galicia continuou aumentando durante os séculos XIX e XX. A poboación de España neste período tamén medrou. Proporcionalmente, e á vista do cadro 4, ¿que medrou máis:

43 a poboación de Galicia ou a de España?. Trata de razoar a resposta. 254

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

En 1833 os liberais accederon ao poder e modiﬁcaron a organización do Estado, dividindo o territorio en provincias e concellos que, case sen cambios no número nin nos límites, chegaron até a actualidade. En Galicia, a creación destes efectuouse servíndose da antiga división parroquial na meirande parte dos casos. Por debaixo dos concellos a parroquia continuou sendo a unidade fundamental de organización do territorio e incluso asumiu, mesmo recentemente, novas atribucións: chamamentos a quintas, distrito censual para as eleccións, unidade básica para emprender os traballos de concentración parcelaria,... funcións que se sumaron ás prácticas tradicionais de carácter comunitario como o aproveitamento en común dos montes, certos labores agrícolas, batidas contra animais daniños, axudas benéficas, etc. Sen embargo, non lograron ningún recoñecemento xurídico, que quedou reservado só aos concellos.

Cadro 4

IDENTIDADE TERRITORIAL

Poboación Galicia / España

Anos

Galicia

España

% Galicia/España

1860 1877 1887 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001

1.799.224 1.846.753 1.893.895 1.980.515 2.063.589 2.124.244 2.230.281 2.495.866 2.604.200 2.602.962 2.583.674 2.753.836 2.731.669 2.695.880

15.658.531 16.634.345 17.565.413 18.616.630 19.990.909 21.388.551 23.667.095 26.014.278 28.117.873 30.582.936 33.823.918 37.746.260 39.433.942 41.116.842

11,49 11,10 10,78 10,63 10,32 9,93 9,41 9,51 9,26 8,51 7,63 7,29 6,93 6,55

Os concellos, de nova creación, tiveron un tamaño moi diverso tanto en poboación como en territorio. Nos mapas seguintes podes aprezar os cambios na densidade de poboación (Hb/Km.2) de Galicia en cada un dos concellos ao longo do século XX.

Nas provincias de Lugo e Ourense ¿En torno a que localidades se está concentrando a poboación? ¿Que áreas das provincias da Coruña e Pontevedra están máis densamente poboadas?

¿Cres que pode aprezarse algunha tendencia que teña continuidade ao longo da historia en relación coa distribución da poboación?. Axúdate revisando os mapas de densidades e de distribución espacial das páxinas anteriores.

IT-027

¿Que zonas están cada vez máis densamente poboadas? ¿Que zonas perderon poboación?

Podes aprezar que hai comarcas e territorios que perden poboación. ¿Cres que iso é un problema? ¿Por que? ¿Por que pensas que se está a producir a concentración da poboación nunhas determinadas áreas? ¿Pensas que se pode frear ese proceso de concentración da poboación en determinadas zonas a costa doutras? ¿Como? 255

PROXECTOTERRA

MATERIAL PARA O ALUMNADO

IDENTIDADE TERRITORIAL

Durante todo o século XIX e boa parte do XX, a poboación de Galicia seguiu a vivir maioritariamente do campo e en aldeas. O papel das cidades foi limitado e, até a década de 1960, a rede urbana estaba encabezada por un conxunto de pequenas e medianas cidades, que só inﬂuían sobre as parroquias e concellos máis próximos. Cadro 5

Anos

A Coruña

1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001

43.971 47.984* 62.022 74.132 104.220 133.844 177.502 189.654 232.356 252.694 239.434

Evolución da Poboación nas principais cidades galegas Vigo Ferrol Ourense Santiago 23.259* 41.213 53.100 65.012 85.272* 137.873 144.914 197.144 258.724 278.050 287.282

25.281 26.331 30.350 35.563* 59.829 77.030 74.799 87.736 91.764 85.132 80.347

15.194 15.998 17.581 21.579 28.397* 55.574 64.153 73.379 96.085 108.382 109.051

24.120 24.637 25.870* 38.270 49.121 55.553 57.165 70.835 96.695 105.851 98.381

Lugo

Pontevedra

26.959 35.726 28.346 31.137 42.805 53.743 58.264 63.380 73.986 87.605 88.901

23.330 24.222 26.944 30.281 36.968 43.221 50.483* 52.452 65.137 75.148 75.864

Indican a anexión dalgún concello nese ano: Oza (A Coruña); Bouzas e Lavadores (Vigo); Serantes (Ferrol); Canedo (Ourense); Conxo e Enfesta (Santiago); Xeve e Ponte Sampaio (Pontevedra)

48 Indica as tres cidades de Galicia con máis habitantes a principios do século XX. En 1900 a poboación das sete principais cidades galegas sumaba 181.114 habitantes e a poboación total de Galicia

49 era de 1.980.515. Calcula a porcentaxe (%) da poboación total que vivía nesas cidades. 50 Indica as tres cidades que teñen máis habitantes na actualidade.

En 2001 a poboación total das sete maiores cidades galegas sumaba 979.260 habitantes e a poboación total de

51 Galicia era de 2.695.880. ¿Que porcentaxe da poboación total residía nestas cidades?

A partir de 1960 puxéronse en marcha Polos de Desenvolvemento Industrial en Vigo e A Coruña e as cidades galegas experimentaron un notable crecemento a costa da diminución da poboación rural. Esta tendencia, ademais de reforzar a concentración da poboación na costa, supuxo o abandono progresivo de moitas aldeas da Galicia interior.

IT-028

1 Km

256

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

IT-029

1 Km

Dende os anos 60 houbo un crecemento urbano moi importante nas cidades galegas, construíndose novos barrios como A Agra do Orzán, Elviña ou Os Mallos na Coruña, e Coia ou O Calvario en Vigo. Nos anteriores planos da Coruña e Vigo, aparecen co número 1 os correspondentes a finais da década dos 50, mentres que os número 2 son máis recentes, de finais dos 90. Colorea no teu caderno sobre os planos 2 as zonas novas que se urbanizaron dende entón. ¿Supoñen moita superficie? A partir dos anos 80 apareceron novas tendencias na ocupación do territorio:

IT-030

a) En primeiro lugar, o crecemento das vilas distribuídas por todo o territorio galego, que adoptaron un urbanismo concentrado con bloques de pisos. Este crecemento é moito máis forte nas que contan con industrias e un importante sector terciario, como Carballo, A Estrada, Monforte, As Pontes, Verín, Sarria, Lalín ou O Barco de Valdeorras... Estas vilas están xerando unha área de inﬂuencia sobre os diferentes concellos e parroquias do seu contorno no referente ao comercio polo miúdo, aos servizos privados e aos públicos e están a contribuir (sobre todo no interior) a darlle un protagonismo crecente ás comarcas. b) En segundo lugar, a aparición do fenómeno da periurbanización que consiste no crecemento dos arredores dos centros tradicionais. Así, mentres que as principais cidades galegas moderaron o seu ritmo de crecemento, as áreas do seu contorno rexistraron as maiores ganancias de poboación. Por exemplo, mentres o núcleo da Coruña se estancou e mesmo perdeu poboación (pasa de 252.694 no ano 1991 a 239.434 no ano 2001), os concellos limítrofes como Oleiros, Culleredo, Arteixo ou Cambre, experimentaron continuos incrementos. Algo similar ocorreu en Santiago e os concellos de Ames e Teo; ou en Ferrol respecto a Narón e Fene. 257

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

53 ¿Por que cres que están a medrar máis as zonas limítrofes que as grandes cidades? ¿Que vantaxes ten para a xente vivir en zonas próximas ás cidades en vez de en zonas urbanas? ¿Que inconvenientes? Estamos asistindo a unha progresiva sustitución da cidade clásica, compacta, por espazos urbanos amplos, de contornos máis difusos. A cidade tradicional estase a converter nunha cidade difusa, na que a cidade central estende a súa influencia a lugares cada vez máis distantes, nos que se constrúen novas vivendas (permanentes ou de fin de semana) e se instalan industrias e servizos. Xorden así áreas metropolitanas que engloban o antigo núcleo e toda a súa área de influencia, o que implica unha nova reorganización do espazo, tanto no conxunto do territorio como do espazo interno das cidades. Este fenómeno é constatable dun modo especialmente evidente nos casos da Coruña e Vigo.

IT-031

c) Na actualidade, no occidente galego, pódese falar dunha urbanización xeneralizada que se desenvolve en torno a un eixo norte-sur, unha zona de urbanización difusa onde se concentra boa parte da poboación e das empresas máis importantes. Trátase dunha ampla área continua que ten a súa prolongación no norte de Portugal e que leva a falar dunha eurorrexión atlántica, que iría dende Ferrol até Porto, tal e como poderás ver no apartado 4.

3.- OS PROBLEMAS ACTUAIS 3.1.- Densificación e caos construtivo O forte crecemento do espazo construído na maioría das cidades e vilas de Galicia nas últimas décadas fíxose sen unha planificación previa. Os propietarios do solo e os construtores levantaron edificios guiados unicamente pola procura dun maior beneficio económico particular. As autoridades dos Concellos e doutros ámbitos políticos non planificaron ese crecemento e as consecuencias estanse a sufrir hoxe: uns espazos urbanos caracterizados pola densificación e o caos construtivo. 258

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

IT-032

MATERIAL PARA O ALUMNADO

IT-033

Nestas sete imaxes aprézanse algúns dos erros construtivos e de planiﬁcación que se cometeron nas pasadas décadas. Sinala os que ti poidas aprezar.

259

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

IT-034

MATERIAL PARA O ALUMNADO

O desenvolvemento da cidade difusa como consecuencia da construción de segundas residencias que se transformaron en vivenda permanente, de urbanizacións de adosados de baixa densidade, da instalación de almacéns, talleres e polígonos con actividades industriais, e da localización periférica de importantes servizos públicos..., trouxo consigo que aldeas e terreos adicados antes á agricultura e que estaban separadas do núcleo urbano por espazos baleiros, hoxe estean integradas na cidade, e resulta difícil distinguir os antigos núcleos de poboación. ¿Es capaz de identiﬁcar as antigas aldeas ou núcleos de poboación que están a ser absorbidos pola cidade

55 central?. Sobre as imaxes 2 e 3 do teu caderno de actividades, remarca esas zonas. ¿Que vantaxes e que inconvenientes ten vivir nas casas unifamiliares se o comparamos coa vida nos bloques? As persoas que viven nesta ampla área efectúan frecuentes desprazamentos (ao traballo, á escola, a actividades de

56 ocio,...) ¿A disposición das casas facilita a construción de rúas, estradas ou vías de ferrocarril que permitan uns desprazamentos rápidos? Os habitantes das casas necesitan tamén unha serie de servizos, como o abastecemento de auga, unha rede de

57 sumidoiros, liñas eléctricas e de telecomunicacións, recollida de lixo... ¿Cres que a dotación deses servizos é fácil e barata tendo en conta a localización das casas sobre o territorio? ¿Quen paga a instalación destes servizos? ¿Cres que é preciso algún tipo de planiﬁcación á hora de construir a “cidade difusa”?. Razoa a resposta. ¿Que medidas se poderían tomar para que as comunicacións e a dotación de servizos fosen máis doadas e baratas?

58 A planiﬁcación ¿debe facela cada concello independentemente ou debe haber unha coordinación entre concellos limítrofes? ¿Por que?

3.2.- Conxestión, tempo e infraestruturas viarias As melloras dos medios de transporte e a construción de infraestruturas viarias de gran capacidade (autoestradas, vías férreas de alta velocidade, aeroportos...) facilitan que os desprazamentos entre distintas localidades sexan máis fáciles e rápidos, facendo posible que a xente resida nun lugar e traballe noutro. Unha viaxe que no século pasado podía levar todo un día, pode facerse agora en poucos minutos. Antes da construción dos ferrocarrís e da utilización do automóbil, a velocidade media do transporte de mercadorías (nun carro de vacas) era sempre inferior a 5 km/h, e a 260

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

distancia que se podía percorrer nun día non superaba os 20 quilómetros. As persoas desprazábanse habitualmente a pé ou, os máis ricos, dacabalo pero ao paso, cunha velocidade media duns 6 Km/h nun caso e até 10 no outro. Na actualidade as distancias téñense acortado. Moitas persoas viven a unha hora ou máis do seu lugar de traballo, pero iso pode implicar distancias moi variadas dependendo dos medios de transporte e as infraestruturas que existan: - Por autoestrada nunha hora percórrense 120 quilómetros. - Nun tren de cercanías de tracción diesel, pode oscilar entre os 70 e os 90 quilómetros. - Cun tren de elevada velocidade (en Galicia aínda non existe ningún) nunha hora poden percorrerse até 300 quilómetros. ¿Como pode inﬂuír a construción de modernas infraestruturas de comunicacións na vida da xente? (Fai unha lista e non penses só na relación entre lugar de residencia e de traballo, senón tamén noutros aspectos da vida diaria: servizos como sanidade, educación, deportes, tempo libre, compras e comercio, diversións...) ¿Cres que poden alterar a maneira de vivir dentro de cada localidade e as relacións cos veciños máis próximos? ¿Como? ¿Consideras que iso é fundamentalmente positivo ou negativo? ¿Por que?

O medio de transporte que se ten popularizado máis é o automóbil, mentres que os colectivos, como o ferrocarril, están nunha situación precaria e pendentes dunha necesaria modernización. Nos últimos vinte anos, o tránsito medio diario nos accesos radiais ás cidades de Vigo e A Coruña incrementouse máis do 400%. O uso masivo do automóbil está xerando problemas crecentes para as persoas, para o medio ambiente e para a economía e o benestar en xeral, sobre todo nas áreas metropolitanas e no interior das cidades, producíndose algúns paradoxos como os seguintes: En 30 minutos de tempo:

IT-035

- Pódense percorrer uns 60 quilómetros de autoestrada, que é máis ca distancia que hai entre A Coruña e Ordes ou entre Ferrol e Betanzos, e semellante á existente entre Vigo e Ribadavia ou entre Santiago e Lalín,... - Pódense percorrer entre 30 e 50 quilómetros por unha estrada principal, na que non existan limitacións de velocidade, que vén sendo a distancia equivalente á que separa Lugo de Chantada, ou Monforte de Ourense. - Pero pode tardarse máis dese tempo en cruzar unha cidade como A Coruña ou Vigo, a unha hora punta dun día calquera, ou en chegar de Bertamiráns ao centro de Santiago (10 quilómetros), ou de Oleiros ao centro de A Coruña (7 quilómetros), ou de Redondela ao centro de Vigo.

¿Ocórrenseche algunhas medidas para mellorar os problemas de conxestión do tráﬁco? ¿Cres que esta situación pode empeorar no futuro? ¿Como e por que? 261

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

Os lugares que adopten unha planificación máis axeitada do seu territorio lograrán vantaxes comparativas respecto a aqueloutros que se transforman anarquicamente, porque cada vez haberá máis persoas e empresas que seleccionen o seu lugar de radicación e residencia en función da calidade de vida que oferte o lugar. En moitas localidades galegas non existiu a menor planificación nin ordenación do espazo. Nos últimos anos como resultado da especulación urbanística (o desexo de gañar máis cartos sen importar as consecuencias para os demais), da incultura (descoñecemento do valor do patrimonio herdado; incapacidade para prever as consecuencias futuras das intervencións que se realizan no presente) e da ausencia de regulación e vixiancia por parte dos poderes públicos chegouse á destrución da paisaxe tradicional de moitas localidades e ao caos urbanístico. Coas normas urbanísticas, coa planificación, preténdese o ben común; e iso implica poñer límites a que cada persoa poda construír como queira e onde queira; terá que someterse a criterios que non prexudiquen aos seus veciños nin hipotequen o futuro. Nese sentido na maioría dos países civilizados regúlanse os materiais de construción; impídense alturas excesivas que rompan a harmonía dunha paisaxe; prohíbese a localización das construcións en terras fértiles para a agricultura, ou en lugares tan illados que a dotación de servizos (auga corrente, teléfono, saneamento, electricidade, gas...) resulte moi caro, etc.

IT-045

A planiﬁcación e ordenación do territorio non está en contradición coa innovación e a nova arquitectura senón todo o contrario. Só unhas normas claras e rigorosas poden favorecer que se busquen as máis avanzadas solucións.

Todos os Concellos teñen a obriga de realizar un Plan Xeral de Ordenamento Urbano no que se establece o uso que se lle vai dar a cada espazo (terreos agrícolas, terreos urbanizables, zonas para dotación de servizos, zonas verdes...). O PXOU de cada concello é un documento público que calquera veciño ten o dereito de coñecer. Á hora de deseñar as grandes infraestruturas que afectan a amplas zonas, a planiﬁcación debe efectuarse trascendendo o ámbito local integrándose en marcos máis amplos que garantan a superación de intereses localistas. Hai que pensar globalmente e actuar localmente.

268

MATERIAL PARA O ALUMNADO

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

5.- ACTIVIDADE FINAL: OS CIDADÁNS OPINAN DE NOVO. Unha vez rematada a unidade, explica novamente se estás de acordo ou en desacordo con cada unha das seguintes aﬁrmacións: 1.- Cada persoa na súa propiedade é libre de actuar conforme aos seus intereses.

.................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. 2.- As infraestruturas (sanitarias, educativas, de comunicación,...) deben planiﬁcarse en función de intereses globais e non locais.

.................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. 3.- Galicia está ben comunicada internamente e co resto de Europa.

.................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. 4.- Para as empresas galegas o máis importante é mellorar as comunicacións co centro de España.

.................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. 5.- Para as empresas galegas é preferible articular unha boa rede de comunicacións entre Galicia e o Norte de Portugal, sen esquecer as conexións co resto de Europa.

.................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. 6.- É preferible que Galicia trate de organizarse pola súa conta, porque os seus intereses nada teñen que ver cos dos portugueses.

.................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. 7.- Se a economía de Portugal se desenvolve moito, pode ser negativo para Galicia.

.................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. 8.-Se a economía de Portugal se desenvolve moito, pode ser positivo para Galicia.

MATERIAL AUDIOVISUAL

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

IDENTIDADE TERRITORIAL LOCUCIÓN DO VÍDEO GUIÓN:

JUAN LUIS DALDA ESCUDERO MIGUEL CASTELO AGRA

Marco xeográfico Galicia forma parte da Iberia Húmida, un dominio xeográfico caracterizado pola temperanza do clima, pola frecuente presenza da choiva e a abundancia de vexetación. Alén disto, a orientación occidental dominante no noso país presenta diferenzas salientables entre as terras interiores e as fachadas costeiras. Océano e relevo xeran en Galicia un variado mosaico de microclimas. A influencia da corrente do Golfo proporciona un clima suave e benigno que se vai facendo progresivamente máis duro no interior até dar paso ao dominio da neve nas altas serras que cortan o País galego polo sur e polo oriente. A serra é un dos elementos dominantes do territorio galego. A dicotomía val-montaña estrutura a Galicia central xunto coas terras de aplanamento, que se abren paso entre as estribacións orientais e occidentais, para chegar á costa atlántica, onde as agras coruñesas presentan unha modelada paisaxe de campos abertos. Polo sur, as cuncas fluviais do Miño e o Sil conforman unha paisaxe laboriosa e minuciosamente construída pola man do home ao longo do tempo, urxido pola necesidade de xerar novas terras de labor. Mentres que polo norte, os campos da ampla chaira lucense anteceden ás terras mariñáns. Dende as Rías Altas do Golfo Ártabro, a paisaxe atlántica galega prolóngase cara ao sur a través de Portugal até o Douro, nun conxunto unitario de rías e vales transversais, onde, canto máis meridional, máis nidia resulta a transición cara a variantes climáticas progresivamente máis suaves. Na Galicia Atlántica, como no Norte de Portugal, a influencia do clima oceánico é moito máis profunda que no Cantábrico; os vales fluviais son moi extensos, e as altitudes por baixo dos trescentos metros penetran en ocasións máis de cen quilómetros no interior, modelando unha paisaxe de encostas suaves, favorable á proliferación e diseminación dos asentamentos humanos. 271

MATERIAL AUDIOVISUAL

PROXECTOTERRA

A etapa castrexa Se ben a intervención humana sobre o territorio se producíu con anterioridade, foi na etapa castrexa cando a man do home deixou as pegadas máis salientables e con maior continuidade no tempo. A civilización castrexa constituíu a primeira forma estable de ocupación do territorio, fenómeno común ao noroeste peninsular. A presenza hoxe de testemuños diversos deixa constancia da continuidade histórica deste fenómeno. O reparto espacial destes asentamentos non era en absoluto arbitrario e caprichoso. Foron os condicionamentos físicos do territorio os que determinaron en boa medida a súa ubicación. En Galicia abondan máis na zona das Rías Baixas, arredor do Golfo Ártabro e nos principias vales ﬂuviais, e escasean nas serras orientais e centrais, onde as condicións físicas son máis adversas. A implantación dos castros nos outeiros e encostas, combinando funcións defensivas e de habitación, explícase na súa dupla consideración de hábitat fortiﬁcado e asentamento agrícola. O hábitat castrexo deixou unha importante pegada de formas aterrazadas e arredondadas, circulares ou ovais, promovidas por unha axeitada adaptación ao medio natural.

A presenza romana A creación de cidades e o establecemento dunha importante rede de calzadas foi a principal contribución da civilización romana ao proceso constitutivo da identidade territorial de Galicia. A orixe destes novos asentamentos responde a novas funcións, tanto comerciais e administrativas, como coloniais e defensivas. A presenza romana caracterizouse tamén por ter respectado tanto as formas herdadas, os castros, como as denominacións toponímicas. Así mesmo a pervivencia e continuidade histórica das realizacións romanas poñen de manifesto a bondade e coherencia das mesmas. As principais novidades da Gallaecia romana foron as cidades e as “villae”, novas explotacións agrarias de fondo de val, que contribuíron ao paulatino abandono dos castros. Se ben as pesquisas efectuadas até hoxe non permiten aﬁrmar unha xeneralización destes asentamentos, aínda e doado atopar restos arqueolóxicos romanos en boa parte de Galicia.

A Idade Media Os cambios que se obraron na Idade Media foron tan importantes como duradeiros, até o punto de que é posible aﬁrmar que o aspecto común que adoptou o territorio na etapa medieval non resultou moi desemellante do que presentaba Galicia a mediados do século XX. 272

IDENTIDADE TERRITORIAL

MATERIAL AUDIOVISUAL

PROXECTOTERRA

IDENTIDADE TERRITORIAL

Foi coa implantación dun pobo bárbaro, os suevos, cando as terras do noroeste peninsular obtiveron unha unidade política diferenciada, sendo neste período cando se xeneralizou o cristianismo entre a poboación. Este feito habería de traer consigo a aparición dunha nova institución que articularía a vida das pequenas comunidades campesiñas: a parroquia. En orixe relixiosa, a parroquia converteuse no centro da vida rural. As actividades económicas e o mundo de relacións sociais xiraron arredor desta nova institución. A parroquia foi dende aquela e até os nosos días, un claro referente da estruturación territorial galega e portuguesa, onde se lle denomina freguesía. A orografía e o clima influíron dun xeito determinante na distribución das parroquias. A disposición e asentamento dos núcleos parroquiais foi máis frecuente e denso nas bacías e vales fluviais, onde as terras son máis produtivas, que nas serras, nas que as dificultades climáticas e de relevo son sempre maiores. O número de parroquias mantívose con escasas variacións desde a Idade Media até a época actual, e a súa distribución no territorio foi moi semellante á da etapa castrexa. Sen carácter administrativo nin personalidade xurídica, a parroquia constituíuse como unha unidade social, cultural e xeográfica perfectamente delimitada e xeralmente composta por varias aldeas, unidade menor que a partir da Idade Media se converte no elemento esencial da paisaxe galega. Rede fundamental de poboamento, a aldea non é só o núcleo construído ou o conglomerado habitacional. Ademais do entramado de edificacións, a aldea constitúena tamén a malla de camiños, as agras de labor e os prados e montes. A aldea é, xa que logo, a célula básica de explotación do espazo agrario, enxertada na parroquia. O incremento poboacional que se deu a partir do século XI promoveu a creación de novas entidades de distinto rango, tamaño e importancia. Nacen así as vilas novas, os vilares, os lugares e as grañas, novos asentamentos que van tecendo unha xerarquía que se mantén no decurso do tempo e da que aínda hoxe é doado encontrar exemplos. A este feito non é allea a presenza dos mosteiros. Cunha notable implantación na Galicia da época, os cenobios foron os verdadeiros impulsores do proceso de colonización de novas terras. A creación de Santiago de Compostela, coa conseguinte aparición do fenómeno das peregrinacións, e o renacer urbano producido nos séculos do Baixo Medievo, constituíron feitos cruciais no desenvolvemento do proceso da identidade territorial. Renaceu o comercio e a súa presenza orixinou a creación de novas cidades e vilas, algunhas delas costeiras. E, máis alá do establecemento dunha nova rede viaria ou da creación de pequenos burgos, a presenza do Camiño de Santiago provocou a aparición de novas formas de asentamento. 273

MATERIAL AUDIOVISUAL

PROXECTOTERRA

parcelar un territorio plenamente interrelacionado, non dan verdadeiras solucións aos problemas dos cidadáns.

A eurorrexión Galicia - Norte de Portugal Por outra banda, non se debe ignorar que o desenvolvemento das cidades está a artellar espacialmente o conxunto do país e é o mecanismo que funciona como motor de crecemento económico. Convén, así mesmo, prestar a debida atención á consolidación dun sistema de cidades e rexións urbanas que percorre a dorsal atlántica dende Ferrol a Vigo e Tui, alongándose de xeito semellante até Porto, alén do Miño. Este espazo xeográﬁco, cultural e económico constitúe a Eurorrexión formada por Galicia e o Norte de Portugal. Cunha poboación superior a seis millóns de habitantes, similar á de Cataluña, esta Eurorrexión conta cun sistema policéntrico de grande dinamismo, nucleado por diferentes cidades arrodeadas de periferias difusas, que dotan a todo o conxunto dunha grande continuidade espacial. No espazo xeográfico portugués desta Eurorrexión, pódense identificar tamén algúns dos elementos da identidade territorial galega, anteriormente subliñados: - Morfoloxía atlántica; - Estratos sucesivos de poboamento castrexo, romano e medieval; - Presenza dominante das pequenas aldeas, freguesías e parroquias; - Cativeza das cidades; - E carácter serodio da urbanización. No Noroeste peninsular ningunha cidade, nin sequera Porto, se pode postular coma a única grande metrópole. Hoxe en día, a idea da xestión coordenada da rede de cidades da área vaise conformando como unha clara alternativa de futuro. Todas elas, conxuntamente, constituirían a grande metrópole do Noroeste. Ante esta nova realidade, acadar un anovador ordenamento do territorio precisará, tamén, doutros esforzos: - Saber valorar os pequenos núcleos existentes poñéndoos en relación cos grandes. - Procurar a axeitada integración das periferias difusas, antes rurais, nas cidades compactas. - E intentar captar as pegadas da nosa identidade territorial procurando reinterpretalas dun xeito modernizador. Todos eles son exemplos da inescusable tarefa que temos por diante para sentar as bases dunha necesaria racionalización do noso xeito de ocupar o territorio.

276

IDENTIDADE TERRITORIAL

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

277

IDENTIDADE TERRITORIAL

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

278

IDENTIDADE TERRITORIAL

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

279

IDENTIDADE TERRITORIAL

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

286

IDENTIDADE TERRITORIAL

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

287

IDENTIDADE TERRITORIAL

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

290

IDENTIDADE TERRITORIAL

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

291

IDENTIDADE TERRITORIAL

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

292

IDENTIDADE TERRITORIAL

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

295

IDENTIDADE TERRITORIAL

CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO

PROXECTOTERRA

296

IDENTIDADE TERRITORIAL

PROXECTOTERRA

299

PROXECTOTERRA

300

PROXECTOTERRA

301

PROXECTOTERRA

316

PROXECTOTERRA

317

PROXECTOTERRA

318

PROXECTOTERRA

319

PROXECTOTERRA

330

PROXECTOTERRA

331

PROXECTOTERRA

332

PROXECTOTERRA

333

PROXECTOTERRA

340

PROXECTOTERRA

341

PROXECTOTERRA

344

PROXECTOTERRA

345

INDICE

PROXECTOTERRA

INDICE LIMIAR .....................................................................................................

PRESENTACIÓN

- A ARQUITECTURA POPULAR ................................................. 29

..................................................................

PARTE DA ARQUITECTURA ................................................ -

• ESTRUTURA DO PROXECTO: EDUCACIÓN SECUNDARIA OBRIGATORIA

.....................

A VIVENDA POPULAR ..........................................................

• ENTIDADES COLABORADORAS .............................................. 11 - CONVENIO COA ASOCIACIÓN SOCIO-PEDAGÓXICA GALEGA ... 11 - CONVENIO CON TVE, S.A. .............................................................. 11 - CONVENIO COA O.N.C.E. ................................................................ 12 - CONVENIO CON NOVA ESCOLA GALEGA ..................................... 12

FACTORES DETERMINANTES DA VIVENDA ANÓNIMA ..

ASPECTOS FUNDAMENTAIS DA VIVENDA POPULAR .....

A LOCALIZACIÓN ....................................................

ESPAZO, FORMA E MATERIA .............................

DEFINICIÓN DUNS TIPOS FUNDAMENTAIS ...................... -

A PALLOZA ...............................................................

A CASA DAS SERRAS GALEGAS ............................

• O PROXECTOTERRA E O D.C.B. DE CIENCIAS SOCIAIS, XEOGRAFÍA E HISTORIA NA EDUCACIÓN SECUNDARIA OBRIGATORIA ..................................................... 13 • MATERIAIS QUE COMPRENDE ................................................. 14 - MATERIAL PARA O PROFESORADO .............................................. 14 - GUÍA DO PROFESORADO ............................................................... 15 - MATERIAL PARA O ALUMNADO ...................................................... 15 - CADERNO DE DIAPOSITIVAS ......................................................... 15 - CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO .............................. 15 • MODO DE UTILIZACIÓN

................................................................

A ARQUITECTURA DO VIÑO ....................................

A CASA MARIÑEIRA .................................................

A ARQUITECTURA POPULAR NO COMEZO DUN NOVO

OBXECTIVOS .......................................................................

SEGUIMENTO DA UNIDADE ................................................

ACTIVIDADES INICIAIS ........................................................

ARQUITECTURA ANÓNIMA .................................................

INTEGRACIÓN NO MEDIO ...................................................

A ARQUITECTURA POPULAR ADMITE CAMBIOS DE USO

NOVOS E VELLOS CONXUNTOS ........................................

ACTIVIDADES FINAIS ..........................................................

ACTIVIDADES INICIAIS ........................................................

ARQUITECTURA ANÓNIMA .................................................

FACTORES CONDICIONANTES DA ARQUITECTURA POPULAR ..............................................................................

O ESPAZO COMO ESENCIA DA ARQUITECTURA .............

A EXPERIENCIA SENSORIAL DO ESPAZO ARQUITECTÓNICO ..............................................................

O ESPAZO COMO FEITO POÉTICO ....................................

19 21

21 23

DEFINICIÓN E ORGANIZACIÓN DO ESPAZO ARQUITECTÓNICO ..............................................................

ELEMENTOS DEFINIDORES DUN ESPAZO .......................

RELACIÓNS ESPACIAIS ELEMENTAIS ...............................

O MOVEMENTO A TRAVÉS DUN ESPAZO .........................

45 45 45 46 46 49 49 50 51

• MATERIAL PARA O ALUMNADO ................................................ 53

- O ESPAZO E A SÚA DEFINICIÓN ........................................... 19

EVOLUCIÓN HISTÓRICA DO CONCEPTO DE ESPAZO ....

FACTORES CONDICIONANTES DA ARQUITECTURA POPULAR ..............................................................................

• MATERIAL PARA O PROFESORADO ..................................... 19

40 41 42

• GUÍA DO PROFESORADO ............................................................ 45

..............................

38 39

A CASA DOS VALES E DEPRESIÓNS

MILENIO ................................................................................

• A DIFUSIÓN DO PROXECTOTERRA ...................................... 16

1 ARQUITECTURA POPULAR

A VIVENDA DAS AGRAS ..........................................

OURENSÁNS ............................................................

30 31 32 32 33 35 35 37

A VIVENDA NAS CHAIRAS E DEPRESIÓNS LUCENSES ................................................................

UNHA BANDA DESEÑADA NO PROXECTOTERRA: “A MANSIÓN DOS PAMPÍN” .............................................................

29 30

DISTINTOS NIVEIS DE PERFECCIONAMENTO NA VIVENDA POPULAR .............................................................

• O PROFESORADO COLABORADOR DA E.S.O. .............. 11

AS CONSTRUCIÓNS ANÓNIMAS COMO INSEPARABLE

25 25 27 27

349

O MEDIO FÍSICO ...................................................... -

O CLIMA ........................................................

A LOCALIZACIÓN .........................................

OS MATERIAIS ..............................................

O COÑECEMENTO TÉCNICO ..................................

AS ACTIVIDADES ECONÓMICAS ............................

INTEGRACIÓN NO MEDIO ...................................................

A ARQUITECTURA POPULAR ADMITE CAMBIOS DE USO

NOVOS E VELLOS CONXUNTOS ........................................

ACTIVIDADES FINAIS ..........................................................

53 56 57 58 58 60 61 62 62 64 66 69 69

INDICE

PROXECTOTERRA

• MATERIAL AUDIOVISUAL .............................................................. 73

• MATERIAL PARA O ALUMNADO ................................................ 117

- LOCUCIÓN DO VÍDEO ............................................................... 73 -

AS ENSINANZAS DA ARQUITECTURA SEN ARQUITECTOS ....................................................................

OS MATERIAIS .....................................................................

O CLIMA ................................................................................

A CASA ..................................................................................

OS ESPAZOS PRODUTIVOS ...............................................

OS CASTROS .......................................................................

A PALLOZA ............................................................................

A ARQUITECTURA DAS SERRAS .......................................

A ARQUITECTURA DO GANDO ...........................................

A ARQUITECTURA DO PAN .................................................

A ARQUITECTURA DO VIÑO ...............................................

A ARQUITECTURA MARIÑEIRA ...........................................

UNHA ARQUITECTURA EN TRANSO DE DESAPARICIÓN

73 74 74 75 75 75 75 76 76 77 77 78 79

ACTIVIDADES INICIAIS ........................................................

¿DE QUE FALAMOS CANDO FALAMOS DE

117

ARQUITECTURA? ................................................................ 121

122 125 O XURDIMENTO DUNHA NOVA ARQUITECTURA .............. 128

PRESENTE E FUTURO DO CONTORNO

A CIDADE DA ERA INDUSTRIAL ..........................................

A CIDADE DAS VANGARDAS ..............................................

ARQUITECTÓNICO GALEGO .............................................. 136 -

OS ESPAZOS ARQUITECTÓNICOS DA NOSA ACTIVIDADE COTIÁ ................................................. 136

OS ESPAZOS URBANOS DA NOSA VIDA ...............

139

ACTIVIDADES FINAIS .......................................................... 141

• MATERIAL AUDIOVISUAL .............................................................. 145 - LOCUCIÓN DO VÍDEO ............................................................... 145

• MATERIAL COMPLEMENTARIO

................................................

- CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO ................ 81

2 ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA

O SÉCULO XX ...................................................................... 145

A COLONIA WEISSENHOF .................................................. 145

OS CINCO PUNTOS PARA UNHA NOVA ARQUITECTURA 145

146

A CIDADE DE TRES MILLÓNS DE HABITANTES ...............

GALICIA: O XURDIMENTO DUNHA NOVA ARQUITECTURA 146

ESCOITANDO A VOZ DO LUGAR ........................................

A LUZ E A COR ..................................................................... 148

VIVIR CADA MATERIAL ........................................................

FUNCIÓN E FORMA NA ARQUITECTURA ..........................

147

148 149 ENTRE O LOCAL E O UNIVERSAL ...................................... 150

• MATERIAL PARA O PROFESORADO ..................................... 91 • MATERIAL COMPLEMENTARIO

................................................

151

- APROXIMACIÓN Á ARQUITECTURA CONTEMPORÁNEA ... 91 - CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO .................... 151 -

O ESPAZO NA HISTORIA DA ARQUITECTURA ..................

O TEMPO DAS VANGARDAS ...............................................

A CONTESTACIÓN POSMODERNA ....................................

O COMEZO DUNHA NOVA ERA ...........................................

91 92 94 95

3 IDENTIDADE TERRITORIAL

- DESDE GALICIA, UNHAARQUITECTURA CON RAÍCES ... 99

100 101 O ESPAZO E A LUZ .............................................................. 102 A TECNOLOXÍA ..................................................................... 103 O PERMANENTE DIÁLOGO ENTRE A FUNCIÓN E A FORMA 104 ¿QUE ARQUITECTURA? ...................................................... 106

• MATERIAL PARA O PROFESORADO

UN PAÍS, UNHA ARQUITECTURA ........................................

.....................................

161

- CARNOEDO: FORMA E IDENTIDADE TERRITORIAL DUNHA PARROQUIA DAS MARIÑAS CORUÑESAS ........ 161

• GUÍA DO PROFESORADO ............................................................ 107

107 SEGUIMENTO DA UNIDADE ................................................ 107 ACTIVIDADES INICIAIS ........................................................ 108

¿DE QUE FALAMOS CANDO FALAMOS DE

159

O MEDIO ...............................................................................

..............................

OBXECTIVOS .......................................................................

161 162 A PARROQUIA E A SÚA ESTRUTURA INTERNA ................. 163 A MORFOLOXÍA DO ESPAZO TERRITORIAL ...................... 164 OS ELEMENTOS DA PAISAXE CONSTRUÍDA .................... 166 INTRODUCIÓN. DATOS XERAIS .........................................

ENCADRE COMARCAL E REXIONAL ..................................

- MARIÑÁN: DESCRICIÓN DUNHA ALDEA COMO ESTRUTURA CONSTRUÍDA ................................................... 169

108 A CIDADE DA ERA INDUSTRIAL .......................................... 109 A CIDADE DAS VANGARDAS .............................................. 110 O XURDIMENTO DUNHA NOVA ARQUITECTURA .............. 110

PRESENTE E FUTURO DO CONTORNO

ARQUITECTURA? ................................................................ -

ARQUITECTÓNICO GALEGO .............................................. -

OS ESPAZOS ARQUITECTÓNICOS DA NOSA ACTIVIDADE COTIÁ .................................................

113

OS ESPAZOS URBANOS DA NOSA VIDA ...............

ACTIVIDADES FINAIS ..........................................................

113 114 114

INTRODUCIÓN .................................................................... 169

ESTRUTURA FÍSICA DA ALDEA ........................................

OS CAMIÑOS ....................................................................... 170

O PARCELARIO .................................................................. 171

OS CÓMAROS ..................................................................... 173

O NÚCLEO HABITADO ........................................................ 173

350

173 174 A ALDEA HOXE ......................................................... 175

O ESPAZO PÚBLICO E O ESPAZO PRIVADO .........

A PARCELA CONSTRUÍDA .......................................

170

INDICE

PROXECTOTERRA

- BETANZOS: OS ELEMENTOS HISTÓRICOS DA

INTRODUCIÓN ..................................................................... 177

177 APUNTES HISTÓRICOS DO TRAZADO .............................. 178 COMUNICACIÓN E CRECEMENTO .................................... 180 OS RUEIROS URBANOS ..................................................... 181 A VILA HOXE ......................................................................... 183

CARA AO FUTURO ............................................................... 231 -

IDENTIDADE TERRITORIAL ..................................................... 177

A EURORREXIÓN GALICIA-NORTE DE PORTUGAL 231 -

UNHA EURORREXIÓN CON CERTA

VANTAXES DA PLANIFICACIÓN

COHERENCIA ECONÓMICA ........................

SITUACIÓN XEOGRÁFICA ...................................................

231

CONXUNTA DO TERRITORIO DE GALICIA E NORTE DE PORTUGAL ............................. -

A NECESIDADE DA PLANIFICACIÓN ..................................

232 233

• MATERIAL PARA O ALUMNADO ................................................ 235 - RECUPERACIÓN URBANÍSTICA DA CIDADE HISTÓRICA DE SANTIAGO DE COMPOSTELA ................. 185 -

A PRESENZA DA CIDADE HISTÓRICA ................................

OS ANTECEDENTES DA PROTECCIÓN DA CIDADE

INTRODUCIÓN ..................................................................... 235

ACTIVIDADES INICIAIS ........................................................

185

HISTÓRICA ........................................................................... 187 -

A URBANÍSTICA E A ORDENACIÓN DA CIDADE HISTÓRICA ........................................................................... 188

INFRAESTRUTURACIÓN E INTERVENCIÓN URBANA ......

RECUPERACIÓN, REHABILITACIÓN, RESTAURACIÓN ...

190 193

- VIGO: CIDADE DIFUSA .............................................................. 195 -

A EXPANSIÓN DO SISTEMA URBANO GALEGO ...............

NOVOS CONCEPTOS PARA ENTENDER O SISTEMA

195

236 236 - A RUPTURA CO PASADO ........................................ 238 - OS CIDADÁNS OPINAN ........................................... 241 MODIFICACIÓNS HISTÓRICAS DA PAISAXE ..................... 242 - OS ASENTAMENTOS CASTREXOS ........................ 242 - A PEGADA DOS ROMANOS ..................................... 244 - ALDEAS E PARROQUIAS NA IDADE MEDIA ........... 246 - OS SÉCULOS MODERNOS ..................................... 251 - OS CAMBIOS CONTEMPORÁNEOS ....................... 254 OS PROBLEMAS ACTUAIS .................................................. 258 - DENSIFICACIÓN E CAOS CONSTRUTIVO ............. 258 -

O PASADO SEGUE PRESENTE ..............................

CONXESTIÓN, TEMPO E INFRAESTRUTURAS VIARIAS ..................................................................... 260

URBANO:

CIDADE METROPOLITANA E REXIÓN URBANA

CIDADE COMPACTA E CIDADE DIFUSA .................

CARA AO FUTURO ............................................................... 262 -

197

A CIDADE DIFUSA NA REXIÓN E NO MUNICIPIO DE

A EURORREXIÓN GALICIA-NORTE DE PORTUGAL 262 -

UNHA EURORREXIÓN CON CERTA

VANTAXES DA PLANIFICACIÓN

COHERENCIA ECONÓMICA ........................

VIGO ...................................................................................... 200

262

CONXUNTA DO TERRITORIO DE GALICIA

- IDENTIDADE E ORDENACIÓN DO TERRITORIO ................ 205

E NORTE DE PORTUGAL .............................

INTRODUCIÓN ..................................................................... 205

O CASTREXO NA MEMORIA DO TERRITORIO ..................

A LONGA FASE DA ALDEA ...................................................

206 208 PERMANENCIAS E IDENTIDADE HISTÓRICA .................... 210

A REINTERPRETACIÓN CONTEMPORÁNEA DOS SISTEMAS URBANOS ..........................................................

265 267 ACTIVIDADE FINAL .............................................................. 269

A NECESIDADE DA PLANIFICACIÓN ..................................

• MATERIAL AUDIOVISUAL .............................................................. 271 - LOCUCIÓN DO VÍDEO ............................................................... 271

211

AS PERSPECTIVAS .............................................................. 216

MARCO XEOGRÁFICO ........................................................ 271

ORDENAR, VERTEBRAR, COOPERAR ..............................

219

A ETAPA CASTREXA ............................................................ 272

A PRESENZA ROMANA ........................................................ 272

• GUÍA DO PROFESORADO ............................................................ 221

A IDADE MEDIA .................................................................... 272

OS TEMPOS MODERNOS ...................................................

O SÉCULO XX ...................................................................... 274

INTRODUCIÓN ..................................................................... 221

OBXECTIVOS ....................................................................... 221

O ESTADO DAS AUTONOMIAS ...........................................

SEGUIMENTO DA UNIDADE

............................................. 222

A EURORREXIÓN GALICIA-NORTE DE PORTUGAL .........

ACTIVIDADES INICIAIS ........................................................

222 222 - A RUPTURA CO PASADO ........................................ 223 - OS CIDADÁNS OPINAN ........................................... 223 MODIFICACIÓNS HISTÓRICAS DA PAISAXE ..................... 224 - OS ASENTAMENTOS CASTREXOS ........................ 224 - A PEGADA DOS ROMANOS ..................................... 224 - ALDEAS E PARROQUIAS NA IDADE MEDIA ........... 225 - OS SÉCULOS MODERNOS ..................................... 227 - OS CAMBIOS CONTEMPORÁNEOS ....................... 227 OS PROBLEMAS ACTUAIS .................................................. 229 - DENSIFICACIÓN E CAOS CONSTRUTIVO ............. 229 -

• MATERIAL COMPLEMENTARIO

O PASADO SEGUE PRESENTE ..............................

................................................

274 275 276 277

- CADERNO DE ACTIVIDADES DO ALUMNADO .................... 277

A MANSIÓN DOS PAMPÍN .................................... 298 INDICE DVD

...............................................................................................

347

CONXESTIÓN, TEMPO E INFRAESTRUTURAS

INDICE CD-ROM

VIARIAS ..................................................................... 230

351

.....................................................................................

348