Het einde van de afwachtsamenleving Door Sandra Grabs, 13 september 2034 Het jaar is 2034 en we blikken terug op de mannen met dikke baarden en dames met grote brillen uit 2014. Met de ene hand in de modder en in de andere een smartphone waren ze enthousiast aan het regelen, bloggen en twitteren over eigen initiatieven of initiatieven waar gewone burgers in participeerden. Men zag hierin het begin van een nieuw soort samenleving, terwijl het eigenlijk het eind van een tijdperk was... Al sinds de oertijd wordt er namelijk geparticipeerd. Mammoeten werden gejaagd volgens dit principe, dorpen gesticht, het eerste bier gebrouwen. Het was pas met de opkomst van de verzorgingsstaat en daarmee de geboorte van de ‘afwachtsamenleving’ dat het vanzelfsprekend werd om niets te doen en af te wachten tot de overheid het ging doen. Het was zelf zĂł erg, dat als er een succesvol initiatief was in die tijd, men verwachtte dat de overheid dat overnam en verder ging regelen. Uitzondering waren de initiatieven die voortkwamen uit het deel van de samenleving dat zich bewust aan de overheidscontrole onttrok, zoals de kraakwereld toen. De burger was passief en de overheid regelde alles. Maar voor de meeste van de initiatieven gold dat de overheid ze eigenlijk helemaal niet
92
kon regelen. Veel initiatieven waren kleinschalig en werden daarom samengevoegd tot één geheel (onder een coördinator uiteraard) zodat deze kon worden aangestuurd als een uitbreiding van het ambtenarenapparaat.
inkomen en verloor men het vertrouwen in banken (2008 kredietcrisis), huizenbezit (tussen 2008 en 2013 zakken huizenprijzen met 25%), religie (groeiend extremisme) en de politiek. En de milieurampen maakten dit alles ook niet beter.
Met de toename in schaalgrootte kwam er natuurlijk allerlei extra regelgeving. Dat leidde tot extra kosten en bureaucratie. Dit alles moest gefinancierd worden, waardoor de initiatieven een speelbal werden van de politiek rond het verdelen van de subsidiepot. Het effect hiervan was vooral negatief: initiatieven werden wegbezuinigd of vertraagd en gefrustreerd in plaats van dat ze vleugels kregen.
In deze periode was er een enorme technische vooruitgang geboekt. Iedereen had overal en altijd beschikking over het internet, waardoor er 24/7 ideeën, tips, meningen en uiteraard plaatjes van katten werden uitgewisseld. Sommige van de snel uitgewisselde ideeën leidden ertoe dat mensen samen initiatieven gingen opstarten, maar deze keer was aan de overheid een andere rol toebedeeld.
Gelukkig kwam er de grote recessie van 2008; eindelijk werd de burger wakker! Zoals een blogger rond 2012 het mooi verwoordde: “De bankencrisis schudde ons wakker, door politici zonder visie kwamen we in actie. Het is echt belachelijk: dat we veertig uur per week geacht worden om te werken en een flink deel van ons inkomen aan belasting te betalen om daarmee gigantisch logge, zich zelf in stand houdende instanties te creëren.”
De initiatiefnemers gaven de overheid een rol die bij de overheid hoort: beslissen over het gebruik van de openbare ruimte, te lang leegstaande gebouwen en percelen en het toekennen van de middelen om de boel van start te laten gaan. De overheid deed een stap terug en liet de initiatieven zichzelf regelen. Waar mogelijk werden ze aangemoedigd en gefaciliteerd in plaats van gefrustreerd met regelgeving.
Dit was een tijd van onzekerheid en ontevredenheid. Niet alleen de recessie, maar ook schandalen in de voedselproductie deden mensen in de winkel staan twijfelen over wat ze nog met goed geweten konden eten. Niemand wist meer wat er precies in de producten zat en onder welke omstandigheden deze waren geproduceerd. Daarnaast was er onzekerheid over baan en
In die tijd waren veel mensen op zoek naar nieuwe waarden: puur, eerlijk en met eigen identiteit, duurzaam en verantwoord, zodat er weer goede en verantwoorde producten te verkrijgen zouden zijn. Daarbij speelde de trots en tevredenheid, die ontstaat bij het zelf maken een belangrijke rol: een tuintje hier, een tijdelijk hergebruikt pand daar, kleinschalige lokale energieproductie, zelf geregelde verzekering en zelfs financiering van en door burgers, toen ook wel crowdfunding genoemd.
93
” Met de ene hand in de modder en in de andere een smartphone waren ze enthousiast aan het participeren. “
3D printers brachten talloze prototypen voor nieuwe, slimme producten voort. Hierdoor konden niet alleen ideeën, maar zelfs objecten via het internet worden gedeeld. Opeens kon iedereen erover beschikken en dat ook nog voor heel bescheiden kosten. Een grote impact had de verandering in het denken over materiële dingen; men ging over van ‘bezitten’ naar tijdelijk ‘gebruiken en delen’ van ruimte, auto’s, spijkerbroeken en meer. Na gebruik gingen deze terug naar de producent die zorgde voor hergebruik of duurzame opsplitsing in de basisonderdelen. Menig initiatief had directe impact op de gebouwde omgeving en het gebruik ervan. Hierdoor werd steeds vaker afgeweken van de bestemmingsplannen die nog gebaseerd waren op het idee dat je een stad vijftig jaar vooruit kon plannen (met aantal inwoners en al!). Het bouwbesluit en welstandssysteem werd omgevormd van een instituut om de hulpbehoevende mensen te beschermen naar een organisatie waar ‘zelfredzame burgers’ samen met een breed team van deskundigen en betrokkenen kritisch keken naar de korte versus de lange termijn en regelgeving versus souplesse. Het basisinkomen begon in Nederland rond 2014 als een idee. Al snel hadden veel mensen het erover op blogs en in talkshows. Die groep werd dusdanig groot dat het logisch was om een test met daaraan gekoppeld onderzoek naar het effect van een basisinkomen voor een gemeenschap te gaan doen.
94
Inmiddels weten we natuurlijk al dat die test een groot succes was. Het basisinkomen bood het immer stijgende deel hogeropgeleiden in Nederland (vandaag de dag in 2034 is dat de helft van de bevolking) de vrijheid om hun kennis en creativiteit op andere wijzen voor de samenleving in te zetten dan middels de traditionele ‘9 tot 5’ banen, die bovendien steeds meer werden weggeautomatiseerd. Het bleek dat het basisinkomen veel van de problemen van destijds kon helpen oplossen. Zo was de overheid bijvoorbeeld bang dat de decentralisatie van de zorg en daarmee de nieuwe uitdaging voor de lokale overheden tot chaos zou leiden. Maar door het basisinkomen ging men meer zorgtaken zelf lokaal oplossen en de zorg hiermee bovendien verbeteren. Het experiment met het basisinkomen liet ook zien dat hierdoor een bredere groep van de samenleving, dus niet alleen de hippe hoger opgeleiden, actiever werd en zelf aan de slag ging.
faciliteert de overheid de behoeftes van de burgers waar mogelijk, maar trekt zich daarna terug en komt pas bij problemen weer in beeld. Dient zich een probleem aan, dan wordt dat samen met een team van betrokkenen en deskundigen opgelost. Binnen deze kaders maken we onze eigen wereld. En dat niet alleen rond de eigen woning, maar op de schaal van stad en platteland. Daarbij doet goed voorbeeld goed volgen, want afgelopen week gingen de robots massaal de straat op om te demonstreren voor hun recht om ook eigen initiatieven op te mogen starten, omdat ze hun 9 tot 5 baantjes zat zijn.
Nu, in 2034, leven we in een tijd van diversiteit, kleinschaligheid en sterke gemeenschappen. Participatie en het zelf aanpakken zijn aan de orde van de dag. ‘Scratch your own itch’ een uitdrukking die ooit vooral in de context van open source software werd gebruikt, is een vanzelfsprekende houding geworden en heeft het oude ‘learned helplessness’ van de afwachtsamenleving vervangen. Hierbij hoort een overheid op maat voor elk aspect van de samenleving. Die overheid stuurt het land met visie richting de toekomst, maar de sturing gebeurt vooral op hoofdlijnen. Daarnaast
95