Información, tecnoloxía e territorio: Galicia ante a sociedade do coñecemento

INFORMACIÓN, TECNOLOXÍA E TERRITORIO GALICIA ANTE A SOCIEDADE DO COÑECEMENTO

INFORMATION, TECHNOLOGY AND TERRITORY GALICIA IN THE FACE OF THE KNOWLEDGE SOCIETY

Información, tecnoloxía e territorio : Galicia ante a sociedade do coñecemento = Information, technology and territory : Galicia in the face of the knowledge society / director, Xosé Carlos Arias. — Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, Sección de Ciencia, Tecnoloxía e Sociedade, 2002. — 440 p. ; 22 cm. — (Colección Base) D.L. VG-1255-2001. — ISBN 84-95415-46-1 1. Tecnoloxía da información. I. Arias, Xosé Carlos. II. Título

© CONSELLO DA CULTURA GALEGA Pazo de Raxoi, 2º andar Praza do Obradoiro, s/n 15705 Santigo de Compostela Tel. 981 569020 Fax 981 588699 correo@consellodacultura.org Proxecto gráfico e deseño de cubertas Manuel Janeiro Traducción ó inglés Giles Baker Realización Táktika Comunicación Vigo ISBN 84-95415-46-1 Depósito legal VG-1255-2001

INFORMACIÓN, TECNOLOXÍA E TERRITORIO GALICIA ANTE A SOCIEDADE DO COÑECEMENTO

INFORMATION, TECHNOLOGY AND TERRITORY GALICIA IN THE FACE OF THE KNOWLEDGE SOCIETY

Director XOSÉ CARLOS ARIAS

CONSELLO DA CULTURA GALEGA

SECCIÓN DE CIENCIA, TECNOLOXÍA E SOCIEDADE

ÍNDICE Juan R. Yuste (Conselleiro de Industria, Xunta de Galicia) Presentación .............................................................................. 9 Domingo Docampo (Rector da Universidade de Vigo) Limiar ...................................................................................... 11 Xosé Carlos Arias Introducción: Repensar a sociedade do coñecemento .............. 13 PARTE I: SOCIEDADE DO COÑECEMENTO E CAMBIO ECONÓMICO

Joan Majó Entrando na sociedade da información .................................... 29 Aníbal R. Figueiras Telecomunicacións, datos, información e coñecemento .......... 55 Juan Mulet A innovación tecnolóxica na sociedade do coñecemento ........ 65 Manuel Avendaño Iniciativas globais: TransAtlantic Business Dialogue ................ 81 PARTE II: SOCIEDADE DO COÑECEMENTO, DINÁMICA TERRITORIAL E REDES

Emilio Ontiveros A economía na rede: Permeabilidade xeográfica ...................... 99 Quim Brugué, Ricard Gomá e Joan Subirats Políticas públicas, dinámicas territorias e redes...................... 123 Oscar Perelli Implicacións das TIC sobre o desenvolvemento rexional: unha perspectiva do caso galego .................................................... 155 Vicent Soler A pequena e mediana empresa ante o cambio tecnolóxico .... 183 Joan Trullén O “Proxecto Barcelona, Cidade do Coñecemento” dende a economía .................................................................. 215

Os autores ............................................................................ 435

Juan R. Yuste (Conselleiro de Industria, Xunta de Galicia) Presentation .......................................................................... 237 Domingo Docampo (Rector of the Universidade de Vigo) Prologue ................................................................................ 239 Xosé Carlos Arias Introduction: Rethinking the knowledge society .................... 241 PART I: THE KNOWLEDGE SOCIETY AND ECONOMIC CHANGE

Joan Majó Entering the information society ............................................ 255 Aníbal R. Figueiras Telecommunications: Data, Information and Knowledge ...... 279 Juan Mulet Technological innovation, a characteristic economic activity of the knowledge society .......................................... 289 Manuel Avendaño Global initiatives: Transatlantic Business Dialogue ................ 303 PART II: KNOWLEDGE SOCIETY, TERRITORIAL DYNAMICS AND NETWORKS

Emilio Ontiveros The economy on the net: Geographical permeability ............ 321

Quim Brugué, Ricard Gomá and Joan Subirats Public policies, territorial dynamics and networks ........ 343 Oscar Perelli Implications of the spread of ICTs on regional development: A perspective from Galicia .................................. 373 Vicent Soler The small to medium-sized enterprise in the face of technological change................................................................ 399 Joan Trullén The "Barcelona, City of Knowledge" project from the economy.................................................................. 417

PRESENTACIÓN

Alcanzar un uso eficiente das novas tecnoloxías da información e as comunicacións constitúe un dos principais retos que se lles presentan ás sociedades modernas para incorporárense ás tendencias de progreso social e crecemento económico sostido. Os efectos económicos de tales tecnoloxías veñen sendo tan notables na última década –aínda que non carezan de elementos problemáticos e controvertidos– que a súa provisión suficiente e aplicación ás actividades empresariais e mesmo á vida cotiá das persoas converteuse nunha prioridade na definición das políticas de numerosos gobernos.

Mais ese novo mundo de realidades, problemas e configuración de expectativas que moitos chaman sociedade do coñecemento orixinou tamén un relevante debate intelectual no que participan algunhas das mellores mentes desta época. Tecnólogos, sociólogos, economistas veñen facendo contribucións notables a ese contraste de ideas e xorden de contino novas visións ou novos matices na percepción da interacción entre cambio técnico, comportamentos sociais e resultados económicos.

A Consellería de Industria e Comercio da Xunta de Galicia, consciente de que o reto ó que antes se facía referencia resulta decisivo para unha economía como a galega, quixo contribuír a este debate sumándose á iniciativa da Universidade de Vigo de organizar un seminario no que participasen moitos dos principais expertos españois nestas materias. Para este conselleiro é unha satisfacción presentar agora este volume, que recolle moitos dos traballos entón presentados e que aspira a ser un elemento de dinamización da análise e o contraste de ideas sobre a sociedade do coñecemento no noso país.

Juan Rodríguez Yuste Conselleiro de Industria e Comercio, Xunta de Galicia

LIMIAR

O progresivo abaratamento dos prezos das infraestructuras de transmisión e conmutación, e da fibra óptica en particular, xunto coa aparición de Internet como un espacio de intercambio masivo de información, nomeadamente desde a introducción da World Wide Web, converteron as Tecnoloxías da Información e as Comunicacións (TIC) no factor esencial dos cambios na relación entre o progreso tecnolóxico, a innovación e o crecemento.

Estase a conformar un novo modelo de sociedade, da información ou do coñecemento, na que se lle recoñece á información o seu carácter estratéxico para o progreso dos individuos, das empresas, das administracións, e da sociedade no seu conxunto, debido á dispoñibilidade de tecnoloxías que facilitan o seu almacenamento e transmisión a grande escala.

As externalidades positivas no transporte da información, asociadas á reducción de prezos das tecnoloxías antes salientada, parecen apuntar a unha correlación positiva entre, por unha parte, os parámetros de consolidación da sociedade do coñecemento, e, pola outra, os incrementos da productividade, a ampliación dos mercados e a reducción da inflación.

Comeza a abrirse camiño a hipótese de que hai un efecto medible das TIC na productividade global, derivada fundamentalmente do incremento dos investimentos. Semella tamén que o impacto deste efecto nos indicadores económicos sofre un atraso de varios anos, o que leva a moitos especialistas a pór en cuestión as apelacións á emerxencia dunha nova economía.

Hai por outra parte a opinión, moi estendida entre os analistas económicos alén do Atlántico, de que non se lle debe imputar á tecnoloxía a clave do crecemento nos Estados Unidos, se non máis ben ás políticas monetarias antiinflacionistas e á liberalización de sectores económicos. Serían estas políticas as que crearon as oportunidades para atraer a tecnoloxía, que estaría concentrada nos sectores liberalizados, como as telecomunicacións.

12

Limiar

Todo o mundo sabe que algo serio se está movendo arredor de Internet, pero hai unha grande incerteza verbo das súas concrecións específicas. En plena euforia das puntocom e para acabar de complicar a situación, non se sabe se como unha corrección puntual de axuste ou como un potente aviso de navegantes, o espectáculo das sacudidas bolsistas dos valores tecnolóxicos (tamén chamados valores da nova economía) caía na primavera sobre os investidores, que non acaban de dar creto ó que se lles vén enriba.

Estamos pois diante dun fenómeno inquietante, que moveu á Universidade de Vigo e á Consellería de Industria e Comercio a promover a celebración dun seminario, do que este libro recolle as contribucións dos relatores, precisamente en Vigo, cidade de sobranceiro éxito na vella economía, que algo terá que dicir na nova. Á organización do seminario sumouse Sofgal e a CEP, que acolleu na súa sede o evento. O apoio da Sección de Ciencia, Tecnoloxía e Sociedade do Consello da Cultura Galega contribúe sobranceiramente a realzar o carácter cultural, de ponte entre culturas, do encontro.

Con ese seminario quixemos afondar na análise destes fenómenos baixo diferentes perspectivas, achegando as visións da administración, da empresa e da universidade, co fin de contribuír á reflexión sobre a sociedade da información e sobre os procesos de modernización necesarios para garantir a súa consolidación e pleno desenvolvemento en Galicia. Ós relatores temos que agradecerlles especialmente o tempo que dedicaron á reflexión e á discusión, e as súas achegas a este volume que hoxe presentamos, achegas que seguro contribuirán a resolver algunhas dúbidas, e, como cumpriron ben o papel que lles pedimos que desempeñaran, a substituílas por outras máis novas e máis profundas.

Domingo Docampo Rector da Universidade de Vigo

INTRODUCCIÓN

REPENSAR A SOCIEDADE DO COÑECEMENTO

Xosé Carlos Arias Universidade de Vigo

Revolución informacional, sociedade do coñecemento, nova economía: as distintas denominacións que se teñen dado á masiva incorporación das tecnoloxías da información e do coñecemento (TIC) ós procesos económicos contemporáneos tenden a resaltar a compoñente de transformación, de cambio profundo que sen dúbida introduciron na vida de individuos e sociedades.

Reflexionar sobre a intensidade e verdadeira natureza desa transformación constitúe o contido fundamental deste volume. Unha reflexión que se volve hoxe particularmente urxente por mor das moitas dúbidas –se non do aberto escepticismo– que sobre a viabilidade desta nova economía viñeron a introducir os duros axustes financeiros e productivos dos últimos meses.

Nos parágrafos que seguen inclúense tres comentarios, cada un deles máis específico, sobre do verdadeiro impacto económico no longo prazo da revolución informacional, sobre os seus condicionantes e efectos territoriais, e –last but not least– sobre como ollar eses fenómenos dende un país como Galicia, tan afastado dos seus centros neurálxicos e celebradas tecnópolis.

1. A transformación experimentada ó longo da década pasada polas economías que nunha meirande medida realizaron a introducción das TIC –en primeiro lugar, Estados Unidos– resulta impresionante. O exemplo máis repetido, e ó que nos cinguiremos aquí, é o da economía norteamericana, a cal mantivo unha etapa de crecemento sostido a unhas taxas descoñecidas dende case trinta anos atrás. De feito, mediando o ano 2000 cumpríronse 37 trimestres seguidos de expansión ininterrompida, a cal foi acompañada, ademais, duns rexistros de desemprego e inflación historicamente baixos. Tal era o entusiasmo que esta situación provoca-

14

Xosé Carlos Arias

ba que non tardaron en xurdir argumentacións pouco meditadas sobre a fin dos ciclos económicos. O propio Alan Greenspan, de seu pouco dado a excesos verbais, chegou a afirmar que o uso das TIC favorecía unha mellora permanente nas perspectivas de crecemento económico dos Estados Unidos (Greenspan, 2000).

Poucas dúbidas hai sobre cal foi a causa directa deste milagre do crecemento: o comportamento da productividade. A evolución desta variable viña sendo unha das principais rémoras do crecemento económico norteamericano: fronte a un incremento medio do 3 por cento na longa fase 1950-73, entre 1973 e 1995 a productividade medrou nesa economía soamente un 1,4 por cento anual; pois ben, dende comezos de 1995 a mediados de 2000, esa porcentaxe pasou do dobre, medrando a unha taxa anual do 2,9 por cento. Nesas condicións, non é de estrañar a forte recuperación dos investimentos privados, os cales se duplicaron entre 1990 e 1999.

Tamén está fóra de discusión que todo o anterior tivo moito que ver coa forte caída dos prezos do equipamento das tecnoloxías informacionais. En particular, o declinar dos prezos dos semiconductores, que vén sendo intensísima dende hai tres décadas –unha intensidade só comparable á do incremento da súa capacidade, a coñecida Lei de Moore1– agudizouse moito, por motivos conxunturais, a partir de 1994 (Jorgenson, 2001)2.

Este contorno económico extraordinariamente favorable foise estendendo cada vez con meirande forza ós outros países desenvolvidos. As expectativas dun crecemento indefinido e estable –apuntalado por políticas macroeconómicas baseadas na prudencia– arraigou nunha gran diversidade de axentes económicos, entre outras razóns pola percepción xeneralizada de que a grande revolución tecnolóxica da Internet estaba aínda dando os seus primeiros pasos.

1. Unha lei informal e amplamente aceptada segundo a cal os microchips dobran os seus rendementos a uns prezos dados aproximadamente cada ano e medio.

2. Os prezos dos logic chips eran en 1996 1.938 veces menores que en 1985, mentres o deflector do PIB era 1,3 veces maior. Véxase Jorgenson (2001, p. 3).

Repensar a sociedade do coñecemento

15

Esa sensación de euforia cada vez máis estendida está na base dos fenómenos de exuberancia irracional que caracterizaron a evolución dos mercados financeiros nos últimos noventa. A suba en frecha das valoracións bolsistas, sobre todo as das empresas directamente relacionadas coa xeración das TIC (as chamadas puntocom), alimentaron unha inmensa burbulla que –como tantas outras veces ten acontecido na historia das finanzas– anunciaba unha mudanza nos tempos. Cuns poucos datos abondará: o índice Dow Jones dos valores industriais pasou do dobre entre 1995 e finais de 2000, período no que o índice NASDAQ case multiplicou por tres. En consecuencia, principiando o 2000 o valor do PER (price-earning ratio) do mercado norteamericano era superior a 30, fronte a unha media histórica de 14 (Taylor, 2001).

O final provisorio desta historia é ben coñecido. Sen que se producise propiamente un crash bolsista, o forte axuste á baixa das cotizacións –que no caso dun certo número de sociedades puntocom alcanzou o 90 por cento do seu valor máximo en 2000– fixo que a burbulla rebentara por completo. O axuste produciuse tamén no eido productivo, chegando a ter grandes proporcións nos casos das empresas vinculadas á producción de chips, ordenadores, telefonía e Internet: no primeiro semestre de 2001 producíronse máis de 300.000 despedimentos nesas empresas en todo o mundo.

Dende que esa tendencia mudou –nunha data tan próxima como marzo de 2000– algúns mitos sobre a nova economía esnaquizáronse. O último e máis importante é o do impulso sen fin da productividade: no primeiro trimestre de 2001 a productividade caeu nun 1,2 por cento nos Estados Unidos, nun contexto de crecente preocupación polos repuntes inflacionistas.

Nesta nova situación, por poucos adiviñada hai tan só un ano, son moitos os actores privados e decisores políticos abismados nunha onda de gran desconcerto e desasosego, que se fan algunhas preguntas fundamentais. ¿Serían as TIC soamente unha fonte de crecemento económico conxuntural? ¿Esgotaranse os seus efectos económicos nun prazo curto? E máis alá aínda, ¿non serían os anos noventa –tal e como avanzan

16

Xosé Carlos Arias

algúns autores relevantes3– unha réplica dos setenta, cando unha xeira de shocks imprevistos provocaron a súbita ruptura dunha dilatada liña de forte crecemento económico mundial, introducindo unha dinámica perversa e xeneralizada de estancamento con inflación?

Aínda que non se poida entrever nestes momentos unha resposta única dos expertos a estas interrogantes, parece que unha maioría deles –como, de xeito destacado, o historiador económico Paul David (2000)– decántanse por unha posición de moderado e sensato optimismo. Foi de gran profundidade o axuste nos mercados de tecnoloxía, e, ó non ser previsible que recuperen o seu anterior dinamismo a curto prazo, o fundamental é que a incorporación das TIC ás actividades económicas tradicionais dispón aínda de amplas marxes, o que non deixará de producir importantes efectos nunha perspectiva de longo prazo.

Nese sentido, parece razoable pensar que na próxima década algúns dos principais e máis fondos cambios que a introducción das TIC produciu na vida económica tenderán a facerse aínda máis visibles. Á marxe da renovación que afectou os mercados de productos, ben doada de advertir, tres son as transformacións de grande alcance xeradas polas novas tecnoloxías, referidas ós mercados de capitais, ós mercados de traballo e ós modos da organización das xerarquías empresariais.

No que atinxe ós mercados de capitais, o impacto da revolución informacional foi extraordinariamente importante, ata o punto de que foi o factor explicativo básico –xunto coa mudanza nos estilos da regulación financeira– da transformación radical experimentada por eses mercados dende hai tres lustros: sen telo en conta faise imposible entender as intensas dinámicas de innovación na gama de productos e servicios, desintermediación e, sobre todo, internacionalización das finanzas. É certo que eses cambios fixeron ós mercados financeiros máis proclives á inestabilidade, pero as ganancias de eficiencia están fóra de toda dúbida, e esa tendencia manterase con forza de cara ó futuro.

3. Véxase por exemplo Gordon (2000).

Repensar a sociedade do coñecemento

17

Os mercados de traballo, pola súa parte, víronse afectados polas consecuencias do uso das TIC dun xeito apreciable. Así, un cambio non menor que se pode observar en moitas economías é o incremento do diferencial salarial entre os traballadores de alto nivel de educación asociado ó uso intenso e experimentado das TIC e os que carecen desa orientación (Katz, 2000). Emporiso, a gran mudanza nestes ámbitos está aínda por chegar: a redefinición do lugar de traballo (no que a localización no propio fogar resulta cada vez máis frecuente), o crecente peso do emprego por conta propia, a propia escaseza de traballo que veñen anunciando autores como Jeremy Rifkin, poñen en cuestión as nocións básicas que ata hai pouco demos por válidas sobre o funcionamento dos mercados de traballo, introducindo serias incertezas sobre a súa estructura, calidade e cantidade nun futuro próximo. E iso por moito que autores como Manuel Castells fixeran exercicios brillantes de prospección nesta materia (na mesma dirección, véxase a contribución de Joan Majó neste volume).

A descentralización dos procesos de producción, a aparición de formas de xestión máis flexibles, o xurdimento consecuente de novos modelos organizativos empresariais máis baseados na coordinación que na xerarquía, todo iso tende a romper coas vellas situacións de statu quo, coa existencia de insalvables barreiras de entrada a determinados mercados e a existencia de privilexios institucionais para os xa instalados. A consecuencia é que novas oportunidades se abren para a creación de empresas e que os actores económicos relevantes tenden a multiplicarse. Ata hai ben pouco tempo tíñase por bo que os tecidos empresariais máis ricos e diversos habían ser con seguridade un referente fundamental do panorama económico dos próximos anos. Isto é, sen embargo, máis difícil de crer logo da crise do último ano, pois foron moitos os novos empresarios da nova economía que, lonxe do futuro que se lles auguraba de pequenos capitáns da industria innovadora, acabaron devorados por ela. O escepticismo, neste caso máis que nos dous anteriores, parece xustificado.

18

Xosé Carlos Arias

2. O noso segundo comentario centrarase nos aspectos territoriais da revolución informacional. ¿Cal é a xeografía económica da sociedade do coñecemento? ¿Altera a incorporación das TIC as vellas xerarquías de distribución de poder económico entre territorios? ¿Como se articula a relación entre os espacios –locais, rexionais, nacionais– e a sociedade-rede?

De novo, as respostas a estas preguntas distan de ser unánimes. Unha primeira e intuitiva aproximación consiste en pensar que na sociedade de redes tende a ser impulsada a dispersión das actividades económicas e que os efectos de aglomeración reducen o seu impacto sobre as capacidades de xerar actividade e riqueza; nesa perspectiva intelectual, a relevancia económica dos factores territoriais teríase reducido en alto grao nos últimos tempos. Hai, sen embargo, un certo número de argumentos e non pouca observación empírica na dirección oposta. Así, algúns autores anotan como en determinadas circunstancias a mellora das TIC impulsa a concentración de servicios avanzados (finanzas, consultoría e asesoramento legal, etc., actividades nas que na súa cerna mesma se encontra a xeración de coñecemento e fluxos de información) nos territorios que dispoñen de mellor acceso á información4.

Do anterior poderíase colixir que o impulso das telecomunicacións favorece en maior medida a diverxencia que a converxencia entre rexións, aceptando a existencia dunha vantaxe de acceso á información das máis desenvolvidas no punto de partida. É indubidable que esa vantaxe é moi real na maioría dos casos que podemos observar na realidade: que a penetración das TIC é moi superior nas nacións máis industrializadas vén evidenciado polo feito de que o valor do índice de adianto tecnolóxico dos países cualificados como líderes –como Finlandia, Estados Unidos, Suecia e Xapón– case triplique os de países seguidores como Bolivia, Colombia ou Perú5.

4. Así argumentan nun traballo recente Alonso-Villar e Chamorro (2001), para os que esa concentración será o resultado esperable en condicións de custos comerciais intermedios.

5. Índice construído pola ONU e recollido no seu Informe sobre el Desarrollo Humano 2001. O valor de índice é de 0,744 para Finlandia, 0,733 para Estados Unidos e 0,703 para Suecia (os tres principais líderes). España ocupa a posición 19 cun valor do índice 0,486 (encabezando os denominados líderes potenciais).

Repensar a sociedade do coñecemento

19

Sen embargo, atendendo a esa mesma relación, o propio feito de que Finlandia lidere ese ranking de adianto tecnolóxico, así como que Corea do Sur, Irlanda ou Singapura estean por diante de Francia ou Italia débenos alertar sobre a posibilidade de importantes excepcións a aquela tendencia. Algunhas desas excepcións teñen que ver co que constitúe un dos elementos máis interesantes da relación entre revolución informacional e localización de actividades económicas: a aparición de novos modos e mecanismos de localización. Un deles é o xurdimento dun grupo de cidades mundiais, entre as que destacan Nova York, Londres e Tokyo, as cales teñen unha posición de amplo dominio nos servicios avanzados, sobre todo os financeiros, fenómeno ben coñecido e estudiado (Sassen, 1991).

Sen embargo, importa sinalar que a esa breve relación de cidades cada vez engádenselle outras novas que ocupan posicións fundamentais en sectores ou actividades específicos. Sería ese o caso de Chicago, Singapura, Hong Kong, Los Ángeles, Frankfurt ou Milán, pero tamén xurdiron centros rexionais de importancia en São Paulo, México ou Budapest, entre outras (Castells, 1996, p.

456). Detrás desta importante redefinición dos sistemas de cidades encóntranse fenómenos específicos de localización que alcanzaron un notable impulso nas últimas dúas décadas, como consecuencia da emerxencia de redes dixitais globais. É ben coñecido o caso da banca offshore, pero hai outros varios que probablemente teñan, ó cabo, máis transcendencia. Así, o crecente número de teleportos –parques de oficinas equipadas con redes de satélite e vinculadas a liñas locais de fibra óptica–, os cales se veñen estendendo incluso a algunhas zonas do mundo subdesenvolvido, parece ter cada vez un papel máis destacado na formación de vantaxes competitivas locais. De igual modo, a constitución dunha auténtica rede de oficinas offshore imponse hoxe na organización de moitas grandes compañías: as chamadas back offices, adxuntas ás sedes centrais e que realizan tarefas complementarias de grande importancia, tenden a situarse, xa non en cidades distintas dentro do mesmo país, senón, cada vez máis, en países ou continentes diferentes. Está ben

20

Xosé Carlos Arias

acreditado o exemplo de Irlanda, onde nos anos noventa se foron instalando un número importante de oficinas de grandes compañías de seguros norteamericanas6 (Warf, 1995).

Todo o anterior remite á idea, fundamental para os obxectivos deste volume, de que a lóxica espacial da sociedade da información é altamente complexa. Manuel Castells explicou este punto sobranceiramente: “O que resulta significativo dese sistema espacial de actividades de servicios avanzados non é a súa concentración ou descentralización, posto que ambos os dous procesos ocorren á vez por todos os países e continentes. Tampouco a xerarquía da súa xeografía, xa que en realidade é tributaria da xeometría variable dos fluxos de diñeiro e información. (…) A cidade global non é un lugar, senón un proceso…” (Castells, 1996, p. 463). A era da información viría polo tanto caracterizada por un modelo espacial novo, no que as forzas da dispersión e a concentración operarían simultaneamente.

En resumo, tres tendencias en certo xeito contradictorias marcan a relación básica existente entre sociedade do coñecemento e territorio: a) Existen fortes asimetrías na capacidade dos diferentes países para acceder ás TIC e para integralas nos seus procesos económicos, o que incide dun modo moi desigual nas súas posibilidades de crecemento a longo prazo. b) As vellas xerarquías territoriais víronse alteradas na sociedade da información, e aparecen agora múltiples excepcións e situacións a primeira vista sorprendentes nos mapas mundiais ou rexionais que recollen o estado daquela. c) A extensión da sociedade de redes creou vantaxes comparativas e, polo tanto, oportunidades novas para cidades ou rexións antes moi afastadas dos fluxos económicos relevantes; de que saiban ou non explotar esas vantaxes depende boa parte do seu futuro económico.

6. Este país, como ocorre con Escocia, converteuse tamén nun referente no que ten que ver coa oferta de novas tecnoloxías de telecomunicacións: mediante a instalación de capacidade investigadora a través de institutos tecnolóxicos e universidades, desenvolvéronse moito as infraestructuras de redes de empresas innovadoras, o cal foi complementado polo fomento de políticas activas de captación e instalación de novas empresas innovadoras.

Repensar a sociedade do coñecemento

21

3. Chega o momento de introducir unha, sequera breve, reflexión sobre a posición de Galicia fronte ó conxunto de problemas e cambios mencionados nos puntos anteriores. O punto de partida debe ser a toma en consideración dalgúns datos. En 1999, o mercado interior neto de tecnoloxías da información representaba en Galicia o 2,3 por cento do total español, cunha taxa de crecemento interanual lixeiramente menor da media. Nese ano, o 2,3 por cento do total español das sedes empresariais de tecnoloxías da información estaban radicadas en Galicia. En maio de 2000 soamente o 7,6 por cento da poboación galega de máis de 14 anos tiña acceso a Internet, fronte a unha media española de 12,1 por cento (unha das porcentaxes máis baixas, xunto coas de Estremadura e Castela-A Mancha). Entre as industrias relacionadas directamente coas telecomunicacións, tan só unha empresa, Televés, vén mostrando unha forte presencia no conxunto de España e unha certa capacidade exportadora . O índice de adianto tecnolóxico do ano 2001, calculado segundo a metodoloxía da ONU, alcanzou un valor 0,472, un pouco por baixo do valor do índice para o conxunto español8 .

A observación destes datos non pode levar máis que a un estado de preocupación. Semella que Galicia se atopa ó final dunha longa cadea de atrasos acumulados no proceso de incorporación da revolución informacional. Referímonos o atraso relativo de Europa fronte ós Estados Unidos, de España no conxunto europeo e do agora constatado de Galicia verbo da dinámica española.

Trátase dunha situación que axeitadamente se caracterizou como de fenda dixital (Docampo, 2000). E se a todo ó anterior engadimos que o investimento galego en procesos de innovación e desenvolvemento de todo tipo representa tamén cifras absolutas e relativas moi baixas, pódese concluír que estamos diante dun dos 8. O IAT é resultado da integración de catro índices: no caso galego, o índice de creación de tecnoloxía achegaría só un 0,009; o índice de difusión de innovacións recentes, o 0,357; o índice de difusión de innovacións anteriores, o 0,972; e o índice de aptitudes humanas, o 0,550. Agradézolles ó profesor Albino Prada e ó doutorando Mario Soliño, ambos os dous da Universidade de Vigo, a información dos seus cálculos do IAT para Galicia.

22

Xosé Carlos Arias

obstáculos decisivos para a modernización económica, social e cultural do país e, xa que logo, para a súa efectiva converxencia en Europa.

Malia o anterior, o futuro está por escribir e moitas das xa sinaladas novas oportunidades abertas pola revolución tecnolóxica poden aínda ser aproveitadas de cheo por territorios inesperados, entre os que cabe desde logo Galicia e as súas cidades. Nesa dirección, albíscanse tamén algúns fenómenos que invitan a un meirande optimismo. Un deles, o máis significativo sen dúbida, é a aparición no tecido productivo do país dalgunhas empresas verdadeiramente emerxentes, que incorporan xa as TIC dun xeito sistemático e con grande éxito. O caso máis sobranceiro é o fenómeno Inditex/Zara, o cal "non espertou soamente a atención do gremio téxtil internacional. Zara (…) asombra no mundo das novas tecnoloxías, non pola súa sofisticación, senón polo seu xeito de aproveitalas"9 . Polo momento illa nun contorno moito menos dinámico, o fenómeno Zara, considerada por moitos como a primeira e máis auténtica industria da nova economía de España, puidera –debera– ser un estímulo e un exemplo importantísimo para outros relevantes sectores e empresas da economía galega.

Co fin de analizar con algún detemento os principais crebacabezas que presenta a chegada da revolución informacional, algúns dos cales foron mencionados nas páxinas que anteceden, a Universidade de Vigo organizou o seminario "Galicia ante a sociedade do coñecemento", celebrado a comezos de abril de 2001. O presente volume recolle a reelaboración dunha gran parte dos relatorios alí presentados10 .

No seminario interviñeron xentes da academia –economistas, enxeñeiros, politólogos–, mais tamén empresarios xeradores e 9. Collido de CiberPaís, 26-VII-2001. Nese artigo recóllense opinións extraordinariamente eloxiosas do modelo Inditex –moito máis baseado na incorporación das TIC ós procesos de deseño e fabricación ca nos de distribución e venda ó cliente– emitidas por algúns notables expertos, como Manuel Castells ou J. L. Nueno, pero tamén de medios de prensa internacional tan destacados como Business Week, The Wall Street Journal ou The New York Times.

Repensar a sociedade do coñecemento

23

receptores das TIC e membros da administración, todos eles convencidos, o mesmo que os organizadores, de que reflexionar sobre da sociedade do coñecemento, repensala nas presentes condicións de intensa incerteza, e facelo dende aquí, resulta hoxe dunha particular urxencia. O conxunto das intervencións estructurouse en dúas partes, a primeira dedicada a analizar os cambios tecnolóxicos en si mesmos e os seus efectos económicos e sociais, mentres a segunda se articula arredor das interpretacións diversas da lóxica da interacción entre revolución informacional e territorio.

Principia a parte primeira cun traballo de Joan Majó, no que se introduce unha análise sistemática dos efectos sociais da revolución informacional, incluíndo un magnífico intento de prospección no que se sinalan doce tendencias de futuro. O enxeñeiro Aníbal Figueiras achega a continuación unha meditada interpretación da explosión das telecomunicacións e o seu impacto sobre os comportamentos humanos. Séguelle o traballo dun experto en innovación tecnolóxica, Juan Mulet, quen insire as TIC no contexto dos problemas característicos da producción de I+D. Finaliza esta parte co relatorio de Manuel Avendaño, no que se explica un fenómeno particular e a penas tratado no resto do libro: a intensificación do uso das TIC nas relacións económicas internacionais e a extensión de iniciativas globais para fomentalo.

A segunda parte comeza co notable traballo de Emilio Ontiveros, no que se se exploran dun xeito sistemático as repercusións espaciais da incorporación das TIC á vida económica. A continuación, segue o relatorio/artigo de Quim Brugué, Ricard Gomá e Joan Subirats, importantes especialistas en políticas públicas que analizan os efectos que a sociedade-rede impón sobre as estructuras 10. Ademais dos relatorios aquí incluídos, Jaime Terceiro, da Universidade Complutense, presentou un sobre "Productividade, mercado de valores e nova economía". Víctor F. Freixanes, da Universidade de Santiago, Ignacio Santillana, do Grupo Prisa, Enrique Pareja, de Terra.Lycos, Antonio Portela, de Comunitel, José Valiño, de Sofgal, e José Manuel González, da Consellería de Industria da Xunta de Galicia, participaron en diversas mesas redondas. Os profesores Abel Caballero, Manuel Varela e José Manuel García Vázquez, da Facultade de Ciencias Económicas de Vigo, moderaron os debates.

24

de gobernanza, a distribución do poder entre unidades territoriais de goberno e resultados das políticas públicas. Oscar Perelli, pola súa parte, expón os cambios que na concepción do desenvolvemento rexional produciu o forte pulo das telecomunicacións, dedicándolle unha parte de especial interese ó caso de Galicia. A continuación, Vicent Soler analiza con detemento as oportunidades e retos que se lle presentan a un actor económico de características singulares –a pequena e mediana empresa– nun contexto de expansión das novas tecnoloxías. O libro chega ó seu remate co artigo de Joan Trullén, quen estende a presentación do xurdimento dunha nova análise económica rexional, como froito da interacción entre revolución informacional e dinámicas territoriais, utilizando o interesantísimo exemplo do proxecto da nova Cidade do coñecemento que está xa en marcha en Barcelona.

Para finalizar, é obrigado deixar constancia de agradecemento a todos aqueles que fixeron posible o dobre producto daquel seminario e este volume. A Consellería de Industria da Xunta de Galicia, a empresa Sofgal e a Confederación de Empresarios de Pontevedra prestaron xeneroso apoio material e loxístico. Un amplo grupo de profesores da Universidade de Vigo presentou os diversos relatores e dirixiu os debates. Finalmente, o Consello da Cultura Galega apoiou dende o primeiro momento e dun xeito entusiasta a edición deste volume.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Alonso-Villar, O. e J. M. Chamorro (2001): "How do producer services affect the location of manufacturing firms? The role of information accessibility", Enviroment and Planing A. (forthcoming).

Castells, M. (1996): La era de la información, vol. 1, Alianza, Madrid, 2000.

David, P. A. (2000): "Understanding Digital Technology´s Evolution and the Path of Measured Productivity Growth", en E. Brynjolfsson e B. Kahin (eds.): Understanding the Digital Economy, The MIT Press, Cambridge-Mass: 49-97.

Docampo, D. (2000): Tecnoloxías das Comunicacións: situación e perspectivas de futuro, Informe Técnico, Universidade de Vigo (http://www.gts.tsc.uvigo.es/~ddocampo/2010.pdf).

Gordon, R. J. (2000): "Does the ´New Economy´ Measure Up to the Great Inventions of the Past?", Journal of Economic Perspectives, 14, 4: 49-74.

Greenspan, A. (2000): "Challenge for Monetary Policy Makers", Speech, Board of Governors of the Federal Reserve System, October, 19.

Jorgenson, D. W. (2001): "Information Technology and the U.S. Economy", The American Economic Review, 91, 1: 1-32.

Katz, L. F. (2000): "Technological Change, Computerization, an the Wage Structure", en E. Brynjolfsson e B. Kahin (eds.): Understanding the Digital Economy, The MIT Press, CambridgeMass.: 217-244.

Prada, P. e O. Perelli (2000): "Implicaciones de la extensión de las TIC sobre el desarrollo regional", Análisis Financiero Internacional, 100-101: 9- 24.

Sassen, S. (1991): The Global City: New York, London, Tokyo, Princeton University Press, Princeton.

26

Taylor, T. (2001): "Thinking about a ´New Economy´", The Public Interest, 143: 3- 19.

Warf, B. (1995): "Telecommunications and the Changing Geographies of Knowledge Transmission in the Late 20th Century", Urban Studies, 32, 2: 361-378.

parte I: sociedade do co単ecemento e cambio economico

ENTRANDO NA SOCIEDADE DA INFORMACIÓN*

Joan Majó Pacte Industriel de la Regió Metropolitana de Barcelona e Information Society Forum, European Union

A. INTRODUCCIÓN E XUSTIFICACIÓN

Se entramos en calquera librería ou quiosco e nos enredamos en botarlle unha ollada á avalancha de libros ou de revistas que falan da sociedade do futuro, que nos explican como vai ser o porvir que nos espera na futura sociedade da información, decatarémonos de que a maioría dos textos comparten un trazo común: queren explicarnos as extraordinarias transformacións que nos están chegando –cunha linguaxe e uns datos que a miúdo poden chegar a atordar– e anúnciannos as magníficas posibilidades e as oportunidades case quiméricas que nos vai ofrecer o futuro.

Autores como Bill Gates ou Nicholas Negroponte rivalizan cando se trata de gabar as excelencias da era dixital –ó meu entender, un pouco inxenuamente– e ó describir as incribles perspectivas que se abren diante de nós, prometéndonos dalgunha maneira o mellor dos mundos. (Afortunadamente, uns autores máis próximos a nós, como Manuel Castells ou Juan Luis Cebrián, sepárannos desta liña, malia que aínda son –permítome dicir, somos– minoría).

Opino que a maioría destas descricións –que non son falsas nos seus trazos fundamentais– carecen de tres elementos: non introducen suficientemente o elemento temporal, supoñendo de forma equivocada que a velocidade do progreso técnico será a que vai marcar o ritmo do cambio social, cousa afortunadamente falsa; quedan cunha descrición moi efectista aínda que pouco profun*O presente texto non se corresponde exactamente co relatorio presentado no seminario de Vigo. O seu contido é semellante ó da intervención realizada polo autor uns meses antes por encargo dunha empresa e xa publicada en español.

30

Joan Majó

da das consecuencias socioeconómicas no campo persoal e colectivo; e non destacan abondo os riscos e os perigos que todo isto pode comportar.

A intención deste traballo, que é necesariamente breve e por conseguinte modesto, é realizar unha descrición sinxela do futuro próximo. Unha descrición moito máis extensa ca profunda, no sentido de que cubra todos os ámbitos que ó meu xuízo son necesarios, aínda que non poida profundar en ningún deles. Non pretende en absoluto ser unha descrición tecnolóxica, aínda que cumprirá facer algunha referencia inicial, porque o cambio técnico atópase na orixe de todo o que está ocorrendo e é preciso explicalo. Sen embargo, a descrición e a correspondente reflexión serán eminentemente de tipo económico, social, e, se se quere, político.

Completarei a descrición cunhas reflexións persoais.

Debido probablemente á miña maneira de ser, resúltame moi difícil limitarme a describir unhas situacións, unhas perspectivas que presentan uns aspectos moi positivos, aínda que tamén outros trazos problemáticos, sen introducir unhas reflexións e unhas propostas verbo do que, ó meu entender, se debería facer para afrontalo.

A descrición é arriscada porque non se trata dunha descrición do presente –que normalmente xa comporta dificultades de perspectiva– senón que é, dalgunha maneira, unha descrición do futuro. Creo que se alguén o pretende, debería ser considerado coma un insensato, malia que moitos inténtano con mala fe ou con inxenuidade.

A miña intención é algo máis modesta. Partindo do que hoxe estamos vivindo, do que estamos observando, quero analizar aqueles fenómenos, aquelas tendencias que, segundo a miña opinión, revisten un carácter profundo e que van ir adquirindo unha maior importancia nos vindeiros anos, ata o punto de que van ser os que conformarán a sociedade de principios deste século.

Resulta evidente que o risco é dobre. Podo non entender o que nos está ocorrendo e, por conseguinte, facer unha descrición errónea do presente, esquecendo algún trazo fundamental ou

Entrando na sociedade da información

31

malinterpretando algunhas tendencias. Pero, ademais, podo equivocarme ó xulgar a carga de futuro que revisten certos fenómenos actuais e pensar que algúns van perdurar e vanse amplificar, cando en realidade pode ocorrer o contrario, debido á aparición de feitos novos que non podo prever.

Por isto dicía ó principio que a tarefa é arriscada e, polo tanto, quero relativizar ata certo punto o carácter das miñas previsións. Non quero que ninguén pense que estou escribindo o futuro, o cal non significa que, persoalmente, non estea convencido de que esta é unha descrición bastante verosímil. Non digo que isto é o que vai suceder, aínda que si o que, ó meu entender, é o máis probable.

Por razóns de espacio e de metodoloxía, vou facer a descrición coma se presentase unha sucesión de fotos fixas. A realidade é complexa, pero eu vou presentar un retrato de distintas tendencias coma se cada unha delas tivese un carácter autónomo. Non é real pensar que son independentes unhas das outras, pero vounas explicar illadamente para facilitar a súa comprensión. É coma se lle dese ó lector unha serie de materiais, de vimbios e de cordas para fabricar un cesto. Cada persoa que me lea vai poder facer o cesto de maneira lixeiramente distinta.

Obviamente, na parte final, cando se trata de efectuar unha reflexión global, verase cal é o meu cesto, aínda que non o vou explicar pois non desexo caer no risco de "converterme en profeta", cousa que xa critiquei por ser demasiado habitual e demasiado frívola.

B. DOCE TENDENCIAS DE FUTURO

Pareceume interesante expor, unha detrás doutra, un total de doce "tendencias" como elementos clave para entender a evolución futura da sociedade actual, desde unha perspectiva fundamentalmente socioeconómica. Nestas descricións, case todos recoñecerán fenómenos que xa experimentaron, pero que quizais non pensaron que tivesen a importancia que eu lles dou de cara ó futuro. A min paréceme que cada un deles é como unha carga de profundidade e que todos xuntos lévannos cara a un cambio de modelo social.

32

Joan Majó

1. Os custos marxinais dos elementos materiais necesarios para procesar información, para almacenala ou para difundila son negativos (é dicir, que os incrementos de capacidade non comportan un aumento do custo de producción, senón que a miúdo ocorre o contrario), e iso quere dicir que os custos unitarios tenden rapidamente cara a cero. Insisto, os custos unitarios de producción –non necesariamente os prezos de venda– de todos estes elementos redúcense con tanta rapidez que a medio prazo poden considerarse case nulos. O progreso acelerado no mundo da microelectrónica, ou da fibra óptica, ou dalgunhas outras tecnoloxías básicas é tal que permitiu producir elementos de gran capacidade a un custo moi reducido e, por conseguinte, o custo unitario (por bit, por palabra ou por canle) é practicamente cero.

Probablemente todos somos conscientes deste fenómeno, xa que observamos case con naturalidade como aumenta día tras día a capacidade das memorias da nosa computadora, ou como se nos ofrecen cada vez máis canles de televisión, pero quizais non sexamos conscientes da importancia nin da magnitude de todo o que está ocorrendo. Polo tanto, é necesario saber que, nos últimos trinta anos, o custo do silicio necesario para almacenar certa cantidade de información diminuíu en máis dun millón de veces, ou que o número de conversas telefónicas simultáneas que pode transcribir unha fibra óptica é aproximadamente cen mil veces maior cás que permite un cable coma os que aínda temos instalados na casa. Os satélites de difusión de TV, que hai menos de cinco anos permitían retransmitir unhas poucas canles simultáneas (entre dez e vinte), xa están sendo deseñados para poder difundir con calidade algúns milleiros...

A consecuencia práctica de todo isto é que os incrementos de capacidade empezan a ser dalgunha maneira ilimitados, isto é, non fai falta que nos preocupemos por cantos millóns de bits pode almacenar un disco ou cantas canles de TV pode difundir un satélite, porque as capacidades están por riba do que podemos necesitar e, xa que logo, os custos de todo isto diminúen ata alcanzaren extremos ridículos.

Entrando na sociedade da información

33

Tanto en termos físicos coma en termos económicos, rompemos as limitacións, no espacio e no tempo. Estamos en condicións de procesar simultaneamente cantidades inimaxinables de información, de almacenala en espacios reducidísimos e de transmitila instantaneamente a calquera lugar da terra ou do espacio próximo..., e todo isto a un custo practicamente nulo.

2. A utilización do código dixital como sistema para almacenar ou transmitir todo tipo de información, xa sexan textos escritos, palabras, música ou imaxes, comporta unha revolución na organización de todas as actividades relacionadas coa información e os coñecementos. Ó longo da historia da humanidade, cada tipo de información tivo o seu propio código e creou as súas propias tecnoloxías, absolutamente distintas unhas das outras. A difusión da palabra escrita, co seu código alfabético, fixo nacer e medrar, desde Gutenberg, todas as tecnoloxías físicas relacionadas coa imprenta; a da imaxe alimentou as tecnoloxías químicas nas que se basean a fotografía e o cinema; a electrónica e a transmisión de ondas electromagnéticas permitiron o crecemento da radio, o teléfono, a TV...

De cada unha destas actividades xurdiron uns aparellos distintos, uns soportes específicos (papel, libros, celuloide, cintas magnéticas, discos compactos...) e unha industria de fabricación de contidos, especializada e poderosa.

Todo isto está perdendo sentido. No momento en que nun disco compacto non se atopan almacenadas frecuencias sonoras senón unha serie de 000 e de 111, no momento en que un xornal non se compón na linotipia senón que se realiza na memoria dun ordenador e queda composto en forma de 000 e de 111, no momento en que xa non fai falta gardar unha fotografía no soporte químico da película de celuloide senón nun disquete de ordenador en forma de 000 e de 111, está claro que todo muda.

O código dixital, que consiste esencialmente en que no canto de gardar un fenómeno gárdase a medida numérica do fenómeno expresada en código binario, converteu todo tipo de infor-

34

Joan Majó

mación en información numérica, que se pode almacenar ou transmitir da mesma maneira que o facemos cos números dun ordenador, é dicir, como unha secuencia de 000 e de 111. As consecuencias a longo prazo deste feito técnico son impresionantes.

A converxencia de códigos supón unha converxencia de tecnoloxía e de aparellos e de redes. ¿Por que hai que ter na casa pantallas distintas para o ordenador, a televisión ou o teléfono, desde o momento en que todas son tecnoloxicamente iguais? ¿Por que ter un cable distinto para recibir o teléfono e outro para recibir a TV cando ambos os dous servicios empregan o mesmo código e as mesmas tecnoloxías? O xornal pódese distribuír sobre papel a través dos puntos de venda, pero tamén se pode enviar electronicamente á casa ou recibilo na pantalla do ordenador ou da televisión... No futuro, xa non ten sentido ningún a existencia de redes independentes que distribúan a información en función do tipo (voz, textos, imaxes...).

3. Esta converxencia de códigos, de tecnoloxías, de redes, leva a unha que é máis importante: unha converxencia de empresas. ¿Por que ten que haber empresas distintas para facilitar o servicio telefónico ou para distribuír a TV por cable? Producirase, xa se está producindo, unha concentración entre empresas que, historicamente, fixeron libros, televisión, facilitaron servicios telefónicos, produciron películas ou vídeos, nun tipo de empresa presente en todos os ámbitos da información. A través de fusións, de absorcións, de alianzas, está nacendo un sector novo, o sector da información, que xa non é o sector da prensa, nin o sector da radio, nin o da TV, nin o do cinema, senón a suma de todos eles e un pouco máis...

Esta concentración vai suscitar serios problemas, tanto de tipo económico coma de tipo político, ó aumentar enormemente o poder e a influencia dos novos grandes grupos mediáticos que se están creando como consecuencia desta tendencia, e será necesario revisar cales son os mecanismos que se establecen para limitar, se for preciso, esta concentración, xa que os mecanismos actuais baseados na separación tecnolóxica quedaron obsoletos.

Entrando na sociedade da información

35

En España tivemos recentemente unha mostra de todo isto, esaxerada e politicamente moi mal formulada e peor resolta, na denominada "batalla dixital"; que, a pesar destas desafortunadas características, froito da interferencia política, permítenos ver a transcendencia e a profundidade do que está en xogo.

Estamos asistindo, especialmente en Europa, a un proceso de liberalización do sector das telecomunicacións e doutras actividades afíns. Pero é un proceso que é necesario entender con maior profundidade para ver as súas consecuencias.

O nacemento da telefonía, e máis tarde o da TV, tivo lugar en toda Europa baixo o esquema do servicio público. Isto quere dicir que se considerou, desde a formulación política do momento, que tanto un coma outro servicio eran tan importantes que era preciso garantir o acceso universal de todos os cidadáns, independentemente da súa situación xeográfica e das súas dispoñibilidades económicas. Por esta razón organizouse desde a óptica dun servicio público universal, parcialmente gratuíto e desenvolvido por unha empresa pública en réxime de monopolio. Este foi o modelo de todos os estados europeos.

4. As evidentes vantaxes económicas e sobre todo sociais deste sistema foron progresivamente superadas polos inconvenientes que representaba a falta de competencia que lles afectaba negativamente tanto ós custos coma á calidade. Iniciouse entón un proceso de desaparición dos monopolios nacionais e de introducción da competencia, proceso que foi paralelo -aínda que probablemente non fose necesario- coa privatización das empresas operadoras.

A combinación de liberalización e de privatización supón pasar dun modelo baseado no servicio público a un modelo baseado totalmente no mercado. Non só se introduciu a competencia e a liberdade de actividade senón que ademais mercantilizouse o contido, converteuse a información en mercadoría. Isto non é algo novo, xa que o sector da prensa funcionou sempre así, pero en calquera caso representa un cambio radical nestes sectores novos, e moi especialmente no da TV.

36

Joan Majó

Eu, que estou fundamentalmente de acordo co proceso de liberalización, e que o impulsei desde as miñas responsabilidades políticas, quero deixar claro que quedan tres problemas por resolver: ¿O proceso de liberalización debe chegar ata os últimos extremos ou deben quedar algunhas áreas, especialmente nas infraestructuras, sometidas a unha tutela pública? ¿Pódese converter en mercadoría todo tipo de información ou ben débese conservar o principio do acceso universal, e quizais gratuíto, para algunhas informacións e coñecementos? ¿O concepto de servicio público debe desaparecer, ou ben segue habendo espacio para unha actuación do sector público, para cubrir espacios que o mercado vai deixar baleiros e para asegurar o cumprimento dos intereses de todos os cidadáns?

Unha parte do debate político dos anos vindeiros pasa pola resposta a preguntas coma estas. Resulta evidente que eu me inclino pola segunda parte de cada alternativa.

A gran "dispoñibilidade" de información ou de coñecementos, froito do xogo combinado de grandes capacidades e baixos custos, convertérona no elemento clave do sector productivo.

O mundo da economía productiva consiste basicamente en combinar unha serie de factores de producción (materiais, enerxía, traballo, capital...) e en obter un producto deles. O custo relativo de cada un deles determina a mellor combinación. A empresa, que para transportar materiais substitúe ós traballadores por montacargas cando se incrementan os salarios e se reducen as tarifas eléctricas, actúa segundo esta lóxica económica.

5. Ultimamente apareceu con forza un feito novo. A información (a tecnoloxía, os coñecementos, o "saber facer") converteuse nun novo factor de producción que permite substituír con vantaxes ós outros, gracias á mellor combinación de custos. A introducción masiva de tecnoloxía no proceso de producción permite aforrar os demais factores de producción e moi especialmente os recursos materiais e a man de obra.

O primeiro efecto é moi bo, xa que sen a posibilidade de reducir o consumo relativo de materiais ou de enerxía seríanos

Entrando na sociedade da información

37

imposible manter certo nivel de crecemento sen lle crearmos problemas irreversibles ó noso medio natural. Se nos podemos permitir seguir medrando é porque pensamos que atoparemos formas de producir o mesmo consumindo menos materiais e, sobre todo, empregando menos recursos enerxéticos e xerando menos refugallo. Se non fose así, é indubidable que teriamos que deter o noso crecemento.

Sen embargo, o segundo é un dos fenómenos -aínda que non o único- que se atopa na orixe do actual problema do paro en Europa, xa que a introducción de tecnoloxía aumenta moito a productividade e, xa que logo, diminúe as necesidades laborais.

Polo momento non desexo adiantarme a outras reflexións, pero quero deixar claro que cando digo que se reduce a necesidade de traballo estou falando dun tipo de traballo cun reducido contido de coñecementos, dado que a achega de tecnoloxía ó proceso productivo tamén se realiza a través de persoas e, polo tanto, esixe novas achegas laborais. É entón erróneo falar da substitución da man de obra pola tecnoloxía; é moito máis acertado e real falar de substitución dun tipo de traballo pobre en coñecementos por outro tipo de características diversas. Entender ben isto axudaría a perfilar moito mellor algúns temas relacionados co paro.

6. Un fenómeno paralelo a este último, e coherente con este, prodúcese no campo do consumo. Vai ocorrer que a satisfacción das nosas necesidades basearase menos no consumo de productos e máis na utilización de servicios. Dito doutra maneira, canto máis desenvolvida está unha sociedade, o benestar dos seus membros depende máis da dispoñibilidade e polo tanto do acceso á utilización de servicios ca do consumo físico de productos. E unha parte moi importante do contido destes servicios é precisamente a información, os coñecementos, no sentido máis amplo.

O núcleo da actividade económica da sociedade industrial é a producción e o consumo dun aparello, dun producto, arredor do cal existen ademais uns servicios. Mercamos un coche e facilítasenos un servicio posvenda e un servicio de financiamento. Na sociedade da información as cousas están sendo ó revés. O obxec-

38

Joan Majó

tivo central será o servicio, aínda que para obtelo teñamos que mercar un aparello. O noso desexo non é ter un teléfono senón poder falar a distancia con outras persoas (por esta razón regálannos o teléfono...); nunca adquiriremos unha televisión se non hai programas para ver (se chega o momento en que para ver a televisión teñamos que pagar, quizais nos regalen a televisión...). Se houbese algunha maneira de saber sempre que hora é, non mercariamos reloxos.

A sociedade industrial vai dando paso a unha sociedade moito máis baseada nos servicios. Seguirán existindo os productos industriais, aínda que cada vez máis como un intermediario do consumo final, non como o seu obxectivo.

Unha gran vantaxe do benestar baseado nos servicios, moi especialmente nos servicios relacionados coa información, é que o seu consumo non é excluínte. Se lle dou a outro o meu reloxo, quedo sen el; pero se sei que hora é e lla digo a outro, entón sabémola os dous. Se teño un disco e llo dou a un amigo, quedo sen podelo oír; pero se a música me chega pola radio ou por un cable, o feito de que conecte con máis persoas non diminúe a miña capacidade de oíla.

Agás en casos concretos, nos que o proveito persoal sexa consecuencia da "exclusividade" dun coñecemento (saber algo que os demais descoñecen), na maioría dos casos a información pode ser compartida e ten, polo tanto, unhas potencialidades moito maiores cós bens materiais de satisfacer as necesidades de moitas persoas.

7. Pouco a pouco, a sociedade no seu conxunto, e non só algúns grupos minoritarios, está realmente tomando consciencia da existencia de límites físicos no noso contorno. Comeza a formar parte da consciencia colectiva que os recursos materiais non son ilimitados e, sobre todo, que a capacidade da natureza para reabsorber e reciclar os residuos da nosa actividade parece que se está esgotando (se é que non o está xa nalgún aspecto concreto).

Isto supón que o crecemento económico non se pode perfilar sen ter en conta estas limitacións. Para as economías occiden-

Entrando na sociedade da información

39

tais son impensables, por suicidas, uns niveis de crecemento moi importantes –aínda que fosen posibles– nos vindeiros anos.

As posibilidades de crecemento das nosas economías están totalmente condicionadas pola nosa capacidade de ir reducindo continuamente a proporción entre a utilización dos recursos materiais (ou a producción de residuos) e o crecemento do PIB. Na hipótese máis optimista, podemos aumentar o noso PIB só na proporción en que sexamos capaces de reducir na mesma porcentaxe a utilización de recursos e a producción de residuos, é dicir, producir máis pero cos mesmos inputs materiais e sen aumentar o impacto ambiental. Coido que unha hipótese máis prudente debería levarnos a reducir o impacto.

Todo isto condúceme á conclusión de que, tendo en conta as posibles melloras de eficiencia na utilización de recursos e, sobre todo, tendo en conta o consumo adicional ou a xeración de residuos por parte de países que pouco a pouco se van incorporando ó desenvolvemento, é completamente absurdo pensar en niveis de crecemento importantes do PIB das economías europeas, como os que se rexistraron nos anos 50 ou 60.

8. O incremento do comercio internacional é un dos trazos máis evidentes da situación actual. Non embargante, é moi importante ver que a globalización económica é algo moi distinto e que vai moito máis alá do crecemento das correntes do comercio, porque comporta sobre todo o movemento de capitais e de tecnoloxía.

Isto é moi importante cando se consideran os efectos da globalización nas economías dos países desenvolvidos. Noutros tempos podíanse ver as novas áreas mundiais en crecemento como uns grandes mercados novos para os nosos productos industriais e, polo tanto, como unha maneira de absorber os nosos excedentes de producción debido á progresiva saturación dos mercados internos (posto que en Europa pasamos de ser un mercado de primeiro equipamento a un mercado de substitución, isto é, durante uns anos mercabamos o coche e agora cambiamos o coche). A historia do desenvolvemento dos países europeos non se pode explicar sen

40

Joan Majó

o fenómeno da exportación dos nosos productos a áreas menos desenvolvidas.

A realidade parécese cada vez menos á que acabo de explicar. As novas áreas en expansión representan grandes oportunidades para os países ricos, aínda que non como destinos das súas exportacións de productos (que se fabrican in situ e, quizais pola contra, se reexportarán) senón como lugares ós que exportar capitais, tecnoloxías e capacidade de xestión. En resumo, os novos mercados nunca van ser unha solución ós excedentes de man de obra industrial do mundo desenvolvido. Poderán proporcionar, iso si, grandes posibilidades de ocupación para persoal cualificado nas áreas da tecnoloxía, do financiamento e da xestión. Teño a esperanza de que tamén na área da axuda e a cooperación...

A actuación conxunta dalgunhas tendencias anteriores preséntanos un escenario no que posiblemente se observarán durante os próximos anos uns incrementos considerables da productividade en toda a economía. Isto débese sobre todo á influencia positiva da tecnoloxía, limitada en gran parte ata o de agora ó mundo da industria, e cada vez máis estendida ós servicios. Eu agardo, entón, durante os anos vindeiros, incrementos da productividade global superiores ós dos últimos anos, malia que está demostrado que estes incrementos tardan moito máis en materializarse na economía real do que nos explicou a teoría económica. Ó mesmo tempo, outras das tendencias descritas lévanme a pensar que nas economías occidentais será moi difícil que poidamos soportar sen obstáculos uns niveis de crecemento importantes do PIB, tanto por razóns de dinámica económica coma por motivos de contorno.

Xa que logo, se os incrementos da productividade son superiores á taxa de crecemento do PIB, pode preverse que a continuidade do crecemento económico -moderado, aínda que realirá acompañado dunha diminución constante do traballo total necesario (que é o que xa está ocorrendo nestes últimos anos) e, en ausencia de medidas innovadoras no campo social, provocará un crecemento tendencial continuado do paro.

Entrando na sociedade da información

41

É un escenario que podería caricaturizarse como crecemento continuado da riqueza total e crecemento paralelo do paro.

Ou de forma aínda máis descarnada, crecemento da riqueza global e crecemento das bolsas de miseria.

Desgraciadamente, ¿non hai indicios de que isto é o que xa está ocorrendo?

9. Os niveis de productividade que se foron alcanzando, primeiro na producción de alimentos e máis recentemente na fabricación de todo tipo de productos materiais (a productividade agrícola e industrial), fan que o traballo dunha parte cada vez máis pequena da sociedade poida producir os alimentos necesarios para o consumo de todos e poñer ó seu dispor os obxectos, aparellos ou equipamentos necesarios para o benestar do conxunto. Isto quere dicir que á tendencia histórica da diminución da poboación activa nas tarefas do campo hai que engadirlle unha tendencia semellante polo que respecta á poboación activa industrial.

Dentro de moi poucos anos, unha parte moi reducida da nosa sociedade (quizais entre un 5 e un 10%) vaise encargar de "producir alimentos" e unha parte non moito maior (quizais entre un 15 e un 20%) de "fabricar obxectos materiais". O resto, a gran maioría, vaise encargar de proporcionar servicios. Principalmente dous tipos de servicios distintos: servicios baseados na creación de coñecementos, en procesar información, na distribución daqueles e desta e en servicios de atención persoal. Tanto a palabra "información" e a palabra "coñecementos" como a expresión "atención persoal" teñen unha acepción moi ampla. (A educación, a sanidade, as fianzas, a administración pública, a atención social, o lecer, os medios informativos, o coidado das persoas, a animación dos grupos... Todo isto está incluído).

Despois de deixarmos atrás hai séculos a sociedade agraria, tamén saímos da era industrial e atopámonos de cheo na sociedade da información.

O traballo típico da sociedade industrial -non o único, pero si o máis corrente- consiste en transformar materiais, en coller materiais en estado primario e, mediante a aplicación de enerxía,

42

Joan Majó

convertelos en producto acabado. Na sociedade da información, a producción deste tipo vai ser unha actividade moi minoritaria. O traballo típico consistirá en procesar información, entendendo por tal o que expliquei anteriormente. (O empregado de banca procesa información, o funcionario procesa información, o mestre, o fotógrafo, o presentador de TV, evidentemente...).

10. Como consecuencia desta mudanza no contido do traballo, vaise producir tamén unha modificación substancial na forma de traballar, na organización do traballo, e isto vai supor unha transformación profunda nalgúns dos nosos hábitos sociais básicos. Porque aínda que é ben certo que xa estamos entrando de feito nunha sociedade fundamentalmente baseada na prestación de servicios e na utilización de información, a nosa organización social segue sendo a consecuencia dunha esixencia do modelo de producción da sociedade industrial.

O modelo típico da sociedade industrial é a cadea de producción, a fábrica. Reparemos nas súas regras. Para que unha cadea de producción funcione é preciso que todos os que interveñen nela estean no mesmo lugar ás mesmas horas. Non se poden fabricar aparellos se non existe unha coincidencia no espacio e no tempo de todos os que o fan. A partir desta esixencia tecnolóxica obvia, organizamos toda a nosa sociedade: os conceptos de posto de traballo, horario fixo, desprazamento ó lugar de traballo, días festivos coincidentes para todos, vacacións sincronizadas... son froito desta necesidade de simultaneidade do modelo industrial, e estamos mantendo igual esta organización nunha sociedade na que a actividade maioritaria xa non é necesaria, e que incluso funcionaría mellor con outro esquema.

Horarios flexibles e non necesariamente coincidentes entre unhas actividades e outras, empresas "abertas" as 24 horas todos os días do ano, con persoas que traballan nelas en horarios combinados, máis ou menos extensos, traballo a distancia, en centros de traballo repartidos ou incluso desde a casa, vacacións por quendas..., son conceptos que pouco a pouco van conformando un novo modelo de organización, que vai ser extraordinariamente

Entrando na sociedade da información

43

máis flexible, e que non vai implicar ningunha diminución da eficiencia económica, senón todo o contrario.

As reticencias a esta evolución, que son ás veces froito dun medo explicable á sobreexplotación do traballo, constitúen, non obstante, un freo á adaptación social e á xeración de novas actividades no campo da nova economía.

11. O modelo de producción industrial esixe unha gran concentración de capital físico. Comezando polos mesmos edificios da "fábrica", seguindo coas máquinas que van transformar os materiais e rematando polas instalacións de producción da enerxía necesaria, todo isto implica grandes investimentos, custosos e concentrados nun lugar. Este feito comporta a separación entre o capital e o traballo, xa que –ó contrario do que ocorría cos artesáns da época pre-industrial– o traballador non pode ser o propietario das ferramentas que necesita para o seu traballo, e convértese nunha persoa que traballa para un terceiro, o propietario dos medios de producción, o capitalista.

Todo isto tamén é distinto na sociedade da información. As empresas non precisan estar fisicamente concentradas -xa comeza a haber empresas que non "existen" nun sentido material, que non teñen sede social, que son soamente un enderezo electrónico- e, sobre todo, os medios de traballo que se precisan son pequenos, divisibles e pouco custosos, posto que son exclusivamente aparellos que serven para codificar información, procesala e transmitila (ordenadores persoais, aparellos fotográficos, videocámaras e unha boa conexión á Rede...).

Con estas posibilidades, imos volver progresivamente a unha situación na que a persoa é propietaria dos seus medios de traballo, non precisa ir traballar a un lugar concreto nin cun horario establecido, e, xa que logo, é moito máis autónoma no seu traballo.

Isto vai supor un cambio fundamental nas relacións laborais, e moi especialmente no modelo de contrato laboral.

Actualmente, este contrato é basicamente unha relación na que o traballador pon ó dispor da empresa unha parte do seu tempo,

44

Joan Majó

para facer o que a empresa lle indique, e esta retribúelle ó traballador un "salario-hora". Polo tanto, trátase dun contrato de alugueiro dun tempo. No futuro, o obxecto do trato non vai ser un tempo senón o resultado dun traballo, que se vai realizar onde o traballador queira e nas horas que el queira.

O que quero dicir con todo isto é que unha gran parte dos traballadores do futuro van ter un sistema de traballo organizado de tal maneira que se vai parecer moito máis ó que hoxe denominamos contrato de prestación de servicios ca a un contrato de traballo, e que, sen embargo, non existe ningunha razón pola que deba renunciar a moitas das vantaxes e dereitos da regulamentación laboral actual (paro, períodos de maternidade, enfermidade, etc.). Non se pode obrigar a quen non o desexe a que, polo feito de mudar a organización do traballo, deba pasar de ser un traballador a ser un pequeno empresario.

A facilidade na producción e, sobre todo, na transmisión de información e de coñecementos está producindo unha aceleración da vida social en todos os seus aspectos e, moi especialmente, na dinámica da propia utilización da información e da xeración de coñecementos. Os cambios que antes necesitaban séculos prodúcense agora en décadas, ou incluso nuns poucos anos.

A incorporación de novos coñecementos é unha das fontes do progreso dunha sociedade. Ó longo de toda a súa historia, a especie humana baseou toda a súa forza na xeración (ciencia) e na utilización práctica (tecnoloxía) dos coñecementos que a súa capacidade cerebral superior lle permitiu e na transmisión destes coñecementos ás xeracións seguintes. Por esta razón é tan importante o sistema que garante esta transmisión e esta renovación.

Ata hai moi pouco, as sociedades industriais resolveron esta dinámica gracias a un certo sincronismo entre a renovación de coñecementos e a renovación biolóxica das persoas, porque o ritmo de cambio era un ritmo relativamente lento.

12. Ó longo de toda a historia da humanidade producíronse mudanzas fundamentais. O que agora é novo é soamente que a aceleración que sinalei supón que se producen mudanzas radicais e importantes a un ritmo e nuns ciclos que teñen unha

Entrando na sociedade da información

45

duración moi inferior á vida dunha persoa e tamén á da súa vida profesional.

A aceleración do ciclo de cambio de coñecementos e o mantemento e incluso a prolongación do ciclo biolóxico fan que xa non poidamos seguir cambiando os coñecementos necesarios para a sociedade, cambiando, seguindo o ritmo demográfico, as persoas maiores polas persoas novas, senón que é imprescindible poder ir cambiando os coñecementos das mesmas persoas ó longo da súa vida, e isto quizais máis dunha vez.

Temos que constatar con preocupación que o sistema educativo, bo ou malo, foi deseñado para unhas finalidades que agora mudaron. As esixencias da nova sociedade requiren que a ensinanza deixe de ser unha actividade dirixida case exclusivamente á primeira etapa da vida e pase a ser unha tarefa permanente, que lles permita ás persoas cambiar radicalmente os seus coñecementos en distintas etapas vitais.

Esta profunda readaptación do sistema educativo supón un cambio nos sistemas de aprendizaxe (menos aulas e escolas e máis traballo persoal asistido), un cambio nos contidos da formación inicial (máis formación, menos información) e, finalmente, unha renovación das institucións educativas.

C. ALGUNHAS ACLARACIÓNS VERBO DO NOME

A parte descritiva do artigo está rematada. Sei que esquezo elementos importantes, pero debo seleccionar os que, ó meu xuízo, influirán máis na configuración da futura sociedade da información, ou do coñecemento, como eu prefiro chamarlle. Por certo, que este xogo de nomes non é gratuíto. Ten moita máis importancia do que parece, e, polo tanto, gustaríame determe nel un momento.

Todos coincidimos en que a nosa sociedade é a sociedade industrial. É a sociedade que coñecemos, na que vivimos no pasado e aínda hoxe. Cando se fala da sociedade do século que comeza, hai quen fala da sociedade dixital, unha descrición quizais moi mediática, aínda que demasiado tecnolóxica e moi pouco profunda. Ó meu entender, é quedar na periferia do fenómeno.

Joan Majó

46

Hai quen está máis afastado aínda; algúns autores, cando falan da sociedade do novo século, falan da sociedade postindustrial. Isto si que xa non quere dicir nada; só quere dicir que é a que vén despois da industrial, co cal renuncian a calquera descrición.

A min gústame máis, e é cada vez máis corrente, falar da sociedade da información. Porque isto xa empeza a ser unha descrición do feito de que o gran cambio entre a sociedade industrial e a sociedade da información procede da diferencia da actividade fundamental das persoas e da súa relación coa información.

Non embargante, non me acaba de convencer o nome sociedade da información, por moito que se impuxese. A min gustaríame moito máis falar da sociedade do coñecemento, que non é o mesmo. Sen información non hai coñecemento, pero o coñecemento é moito máis cá información. O coñecemento é a información analizada, dixerida e adecuadamente seleccionada. E, sobre todo, quero mencionar e insistir nesta distinción, porque estamos afeitos a crer que a carencia de coñecementos é a consecuencia da falta de información. Sen embargo, é cada vez máis frecuente que a falta de coñecementos non sexa a consecuencia dunha carencia senón dun exceso de información, e de non ter a capacidade de dixerila e de transformala en coñecemento útil. Se a nosa sociedade acaba sendo a sociedade da información e non a sociedade do coñecemento será que fracasamos nesta transición.

D. TRES OCUPACIÓNS URXENTES

A partir desta descrición e destas consideracións sobre os nomes, penso que se dan os elementos necesarios para poder iniciar unha reflexión. Non o vou facer, dado que acordamos que non é diso do que se trata. Sen embargo, opino que deixaría a medias o artigo se non o completase expresando algunhas preocupacións e, incluso, formulando algunhas propostas. Sobre todo, quero deixar constancia do meu convencemento da urxencia que presenta unha reflexión colectiva verbo dalgúns grandes temas que marcarán a organización da sociedade do coñecemento: Se non queremos poñer en perigo as liberdades individuais, e queremos evitar que a sociedade da información sexa

Entrando na sociedade da información

47

motivo de novas marxinacións sociais, debemos ter moito coidado na maneira de organización do sector da información e levar ata as últimas consecuencias o debate entre liberalización e actividade do sector público nestas áreas. É imprescindible que exista un punto de equilibrio entre liberdade, competencia, iniciativa privada, mercantilización, por unha parte, e servicio público, dereito de acceso, igualdade de trato, confidencialidade e seguridade, por outra parte. Isto quere dicir que é preciso elaborar novos principios políticos e xurídicos que poidan facilitar o cadro necesario para a introducción da sociedade do coñecemento.

Se non queremos continuar na dinámica infernal de crecemento tendencial do paro, debemos imaxinar solucións innovadoras que permitan a aparición de novas actividades e de novas maneiras de traballo, tanto nas áreas da economía productiva ligada á información coma en novos campos pouco explotados ata o de agora, relacionados coas necesidades individuais e colectivas non satisfeitas na nosa sociedade. Imponse un serio debate sobre o repartimento do traballo e sobre as novas actividades que poidan ser fonte de integración social e de renda persoal. En definitiva, trátase de saber como se reparte e para que se emprega o excedente que se vai xerando de forma crecente, debido ós aumentos de productividade. Sen embargo, trátase tamén de saber como elaboramos un marco legal, laboral e fiscal que permita acoller comodamente a gran cantidade de novas posibilidades de traballo que van aparecer nas novas orientacións económicas e que non cristalizarán a non ser que atopemos un contorno axeitado.

Se non queremos dificultar o proceso de adaptación das persoas ás características da sociedade do coñecemento e deixar descolgada unha parte importante da sociedade que vai entrar nunha nova marxinación, debemos revisar a fondo as finalidades, os métodos e os contidos de todo o noso sistema educativo.

Cómpre entender que aquí reside un dos retos máis importantes da nova organización social, porque condiciona a capacidade das persoas para poder desenvolver nela a súa personalidade. A miúdo temo que actualmente nos nosos colexios esteamos preparando

Joan Majó

48

nenos e nenas, mozos e mozas para viviren nunha sociedade que xa non vai existir cando eles cheguen.

E. ALGUNHAS PROPOSTAS

Co fin de axudar á reflexión persoal dos que me lean e contribuír ó debate público necesario, permítome formular de maneira moi esquemática algunhas propostas que tratan exclusivamente sobre os tres puntos de preocupación que acabo de expoñer.

O punto neurálxico que vai marcar un funcionamento axeitado da sociedade do coñecemento non é tanto o control da producción de información, como o control das redes de distribución, porque o problema non vai ser a existencia de información (vai haber de sobra para todos), senón a capacidade de acceder a ela. A configuración territorial das redes, a regulamentación dos dereitos de acceso -tanto para recibir información coma para vertela nelas-, o establecemento das tarifas correspondentes e a propiedade das ferramentas tecnolóxicas necesarias van determinar a posición dos cidadáns nas súas posibilidades de participar no xogo social, e poden establecer un escenario democrático e igualitario ou provocar novas bolsas de marxinación e exclusión, tanto a nivel mundial coma no seo de cada sociedade.

A lexislación pode enunciar dereitos, aínda que con isto só non abonda. A constitución social contempla o dereito ó traballo, pero non por isto todo o mundo ten emprego. A situación real vai depender sobre todo do tratamento que se realice das redes de distribución de información. Unha liberalización total destas infraestructuras e a súa correspondente privatización poden poñer en perigo o carácter aberto que ó meu entender deberían ter as redes (acceso aberto non significa acceso gratuíto). Creo que é preciso debater se, á marxe da súa xestión pública ou privada, as redes electrónicas -igual cás redes de transporte- non deberían conservar un carácter de "servicio público" e se todos os seus contidos deben ser mercantilizados ou é necesario que algúns deles, fundamentais, conserven un réxime de aceso universal e gratuíto. É necesario delimitar con maior precisión o alcance e os límites, dentro do novo contorno, de conceptos como "competen-

Entrando na sociedade da información

49

cia", "competitividade" ou "liberalización". Partindo da aceptación dos efectos beneficiosos da competencia, temos dereito a preguntármonos se a liberalización por si mesma garante a competencia, ou se a liberdade en ausencia de regras non pode levar a unha nova maneira de oligopolio. Dito con outras palabras, se aceptamos un réxime de funcionamento de mercado e de plena liberdade, é necesario asegurar o funcionamento de mecanismos xenéricos e específicos que garantan a liberdade para todos, pequenos ou grandes, productores ou consumidores. Indo máis lonxe, é obrigatorio preguntarse se non é preciso aceptar que poden existir límites na competitividade, isto é, se a equidade na prestación dalgúns servicios necesarios para os cidadáns non debe pasar por diante, nalgúns casos, das esixencias da racionalidade económica, baseada exclusivamente en criterios de competitividade.

Non existe unha contradicción entre as políticas que tenden a asegurar a estabilidade do crecemento económico (e que normalmente supoñen medidas de rigor macroeconómico e orzamentario) e as que han de favorecer a reducción do paro. O mantemento do crecemento, e por tanto do rigor, é unha condición necesaria para unha política positiva de creación de postos de traballo. Sen embargo, cómpre realizar inmediatamente dúas precisións. A primeira é que só pode manterse a un ritmo de crecemento se é compatible cunha desmaterialización progresiva deste crecemento. O que é importante é que o crecemento sexa moderado, estable e sostido, é dicir, que non teña oscilacións a curto prazo e que non poña en perigo o futuro. A segunda é que o crecemento por si só non garante a solución do problema do paro e que, segundo a miña opinión, engánanse aqueles que deixan esta solución exclusivamente nas mans do crecemento e do mercado.

As políticas que fomentan a ocupación deben entender que a introducción de tecnoloxía nos procesos económicos, ademais de fenómenos de substitución a curto prazo que provocan problemas obvios de excedentes de man de obra, xera tres efectos positivos, aínda que hai que saber aproveitalos. Aumentan a productividade e isto significa a aparición dun excedente económico importante

50

Joan Majó

que é necesario empregar para satisfacer novas necesidades, ata agora non cubertas polo sistema productivo nin polo sistema social, pero que actualmente se poden abordar, xa sexa de forma espontánea a través do funcionamento do mercado, xa sexa cun estímulo desde as responsabilidades de servicio público. Permiten a progresiva reducción do traballo necesario para manter os aumentos de producción previstos, o que debe supor a continuidade da tendencia xa histórica cara á reducción do tempo de traballo. Sobre todo, rematan coa rixidez con respecto ó espacio e ó tempo do actual sistema de producción, xa que introducen un importante concepto de flexibilidade, tanto na distancia do traballo coma na coincidencia dos horarios. Esta flexibilidade é un elemento que debe axudar moito ó repartimento do traballo mediante fórmulas cada vez menos ríxidas, aínda que sen que esta flexibilidade supoña nin precariedade nin cambio da relación laboral.

A innovación tecnolóxica debe ir acompañada da innovación social. O cambio no modelo de producción industrial, e sobre todo o cambio nos contidos fundamentais do traballo (menor emprego de materiais, menor achega de enerxía, maior manipulación de coñecementos, maior xestión de relacións entre persoas e entre organizacións), fai necesario modificar algúns dos conceptos básicos que configuraron a organización do traballo e as relacións entre os distintos actores. Se non se acepta a necesidade desta modificación, a sociedade esclerotízase e pérdense as oportunidades de novos traballos. Non embargante, esta mudanza debe ir acompañada simultaneamente dunha revisión das bases da relación laboral para asegurar o mantemento, aínda que sexa por outros mecanismos, das características que supón o modelo social europeo, vixente desde hai décadas. Esta capacidade de innovación supón abandonar apriorismos e aceptar reconstruír un modelo novo. Dous elementos moi importantes deste modelo novo están relacionados co repartimento do traballo e coa natureza das relacións laborais.

Con respecto ó primeiro, é preciso insistir en que repartir o traballo non quere dicir só, nin principalmente, reducir a sema-

Entrando na sociedade da información

51

na laboral a 35 horas, senón sobre todo aproveitar a flexibilidade para integrar no sistema, coa totalidade dos dereitos e sen precariedade, o traballo a tempo parcial e o traballo a distancia. Polo que respecta ó segundo, é necesario modificar a lexislación social e fiscal para evitar que as novas formas de organización do traballo expulsen da protección social e convertan contra a súa vontade en empresarios a aqueles traballadores que deban utilizar novos sistemas de traballo.

Creo que é necesario volver situar o sistema educativo na función social. Non pode seguir sendo o subsistema social encargado de formar e educar a nenos, nenas, adolescentes e mozos. A relación das persoas co sistema educativo, nun sentido moi amplo, ten que durar toda a vida. Porque a necesidade de completar, revisar ou cambiar totalmente os coñecementos vai durar toda a vida.

E non se vai tratar só dunha pequena "reciclaxe" ou dunha certa "posta ó día" senón dunha verdadeira reeducación. Os nosos sistemas actuais non foron deseñados para iso e polo tanto é necesario reorganizalos. Non quero entrar agora en se se deben crear institucións novas ou se hai que cambiar as funcións das que xa existen, ou se hai que aproveitar outras institucións que ata o de agora non tiñan a función educativa. O que quero dicir é que produce angustia oír debates apaixonados sobre os contidos dos plans de estudios e ver como se deixa de lado, supoño que por descoñecemento, o debate fundamental. A educación ó longo de toda a vida é unha actividade que é preciso propiciar socialmente, ¿ou ben deixaremos unha vez máis que sexa o mercado o que a solucione? Non é necesario dicir que todo isto suscita cuestións serias sobre quen debe facer que e sobre como se debe pagar. Esta cuestión é máis importante có Decreto de Humanidades...

Se a relación entre a persoa e a formación pasa de ser unha relación moi concentrada nunha primeira etapa da vida -ás veces exclusivamente centrada nesta etapa- para ter un carácter permanente de mellora e de cambio, é preciso que os contidos da ensinanza inicial sexan fundamentalmente distintos do que son agora.

Traspasar contidos informativos é cada vez menos importante; por

52

Joan Majó

moito que o intentemos, nunca imos poder pasar todo o que se necesita para vivir. Sen embargo, éo cada vez máis o inculcar habilidades e motivacións para adquirir coñecementos e a liberdade de espírito para poder cambialos sen trauma. O importante é formar persoas preparadas para poder aprender continuamente e dispostas a seguir o ritmo de cambio acelerado.

Neste sector xorden problemas serios na relación entre titulacións e exercicio profesional. Moitas veces pensei que cumpriría revisar a excesiva dependencia das titulacións universitarias no exercicio profesional. Pero, indo máis lonxe, pensei e repetín moitas veces que os títulos, os certificados, deberían ser coma os iogures, con data de caducidade.

Cómpre loitar contra o analfabetismo científico-tecnolóxico. Este analfabetismo presenta unha dobre vertente: ten un aspecto puramente instrumental, de habilidade na utilización de novas ferramentas; pero mostra ademais un aspecto máis profundo de coñecementos sobre a realidade do mundo. A vida na nosa sociedade esixe uns coñecementos e unhas habilidades que non son os mesmos ca hai cen anos. E aínda se tende a considerar que estas habilidades son só para uns cantos, para aqueles que seguiron un currículo "de ciencias". É tan grave que un enxeñeiro non saiba apreciar unha obra de Bach ou a trompeta de Miles Davis coma que un avogado non saiba o que é o código xenético ou non poida explicar os elementos esenciais do funcionamento dun ordenador.

E seguimos teimando en considerar a Verdi como parte da nosa cultura, aínda que non ocorre o mesmo coas evidencias científicas sobre o cambio climático.

Por moito que no futuro se simplifique o manexo das máquinas, este analfabetismo vai ser unha das fontes máis claras de marxinación. A renuncia a estes coñecementos prácticos ten, co tempo, un carácter de autoexclusión. A adquisición dun mínimo de coñecementos e a familiarización con algunhas técnicas sinxelas deben ser garantidas pola escola como un elemento esencial de igualdade. A non adquisición destes hábitos vai ser no futuro un elemento que vai marcar o nivel de socialización, como o marcaron ler e escribir.

Entrando na sociedade da información

53

Insistiuse moito na familiarización dos mozos e mozas coa tecnoloxía, pero ás veces parece que isto consiste só en poñer ordenadores nas aulas e, ultimamente, en conectalos a Internet. O cambio tecnolóxico é moito máis ca iso. Seguimos preparando os mozos para a transmisión escrita da cultura. Len libros, analizan libros, critican libros e incluso aprenden a escribilos. Sen embargo, unha parte importantísima da súa cultura futura non a van recibir por vía escrita, senón audiovisual. ¿Quen lles ensinou a analizar, a criticar e incluso a compoñer a linguaxe audiovisual? Esta falta de capacidade crítica ante este medio déixaos desamparados fronte ó seu impacto e convérteos en suxeitos pasivos da transmisión. Un pouco menos de Descartes e un pouco máis de Jhon Ford quizais non estaría mal...

A última preocupación non está centrada nos contidos senón nos métodos. Teño a sensación de que nun mundo onde todo cambiou e que está cambiando de forma impresionante, a ensinanza é un reducto illado onde as cousas se fan máis ou menos coma sempre. Pénsese nas diferencias que existen entre unha "clase" de agora e unha de hai cincuenta anos, ou ¡trescentos anos!

Os alumnos visten de maneira informal e os profesores quizais utilizan un micrófono e incluso un proxector de dispositivas no canto de escribir no "encerado", pero poucas cousas máis...

Cómpre non esquecer que o obxectivo da ensinanza non consiste en ensinar senón en aprender. E que actualmente hai ferramentas que poden facer que a aprendizaxe resulte máis fácil, menos custosa, máis axeitada ás necesidades de cada persoa, menos suxeita ás inflexibilidades do espacio e do tempo. Pero que, para que isto sexa posible, son necesarias as ferramentas pero sobre todo cómpre modificar a maneira de ensinar. Debe quedar claro que a función de ensinar vai seguir sendo imprescindible, aínda que quizais non a de "dar clase".

A utilización de medios audiovisuais ou informáticos para a aprendizaxe, a superación da barreira da coincidencia física entre aprendiz e ensinante ou outros temas semellantes esixen unha revisión a fondo dos papeis e métodos que estiveron presentes duran-

54

te séculos e séculos na práctica educativa. Sei que, precisamente por esta longa tradición, moitas destas prácticas son difíciles de modificar. Ás veces por intereses persoais ou corporativos e outras -aínda máis difíciles- por inercias mentais. Sen embargo é urxente consideralo e debatelo.

Permítaseme acabar cunha mensaxe de urxencia. O cambio social que xa comezou é imparable e rápido. A presión que comporta o progreso tecnolóxico compleméntase e amplifícase coa dinámica desenfreada da competitividade do mercado. Debido a isto, é moi posible que as mudanzas se produzan a unha velocidade superior á que algúns poderían considerar razoable desde a perspectiva de preocupación pola capacidade de adaptación das persoas e dos grupos sociais. Pero, en todo caso, non hai ningún mecanismo que permita agora diminuír o ritmo. É a nosa obriga aproveitar todas as oportunidades que aparecen xusto no momento en que aparecen, e intentar asemade evitar os inconvenientes antes de que o mal estea feito. Teño a sensación de que a sensibilidade da opinión pública non está aínda suficientemente alertada sobre esta urxencia. Isto é preocupante, aínda que nalgún aspecto é razoable. O que é moito peor, ó meu entender imperdoable, é que tampouco espertase a sensibilidade da maioría dos nosos dirixentes. As actuacións non poden agardar.

Teño medo de que nalgúns aspectos quizais xa sexa tarde demais...

TELECOMUNICACIÓNS, DATOS, INFORMACIÓN E COÑECEMENTO

Aníbal R. Figueiras Universidade Carlos III de Madrid

Mala conselleira é a présa para calquera labor: pésima para escribir. Aparteina de min tantas veces como me asaltou cando preparaba estas liñas, apurándome para que as completase antes de quedar satisfeito. O resultado –inevitable– é un pacífico monstro en que as costuras, os ganduxos, as marcas de xiz –e esporadicamente os remendos– son visibles. Non me vou desculpar: son dos que cren que a oratoria, como a anatomía, necesita da disección para o seu progreso: que vostedes perciban o preámbulo, os 26 fragmentos e o exordio que conclúe este discurso axudaraos a xulgalo –sexan vostedes feroces se vén ó caso– e tamén a comprendelo: o último abóndame.

Dicir que telecomunicación significa comunicación a distancia pode considerarse unha trivialidade sen que sexa preciso ser filólogo. Distinta cualificación merece, case con certeza, advertir que comunicación ten raíz latina e o seu primeiro sentido era compartir, poñer en común. Estou convencido de que poucos segundos de reflexión abondan para apreciar a inverosimilitude dunha sociedade sen comunicación: aínda que estivese composta por seres irracionais...

Volvendo á sentencia inicial: ¿cambia a nosa opinión se se aprecia que a distancia é unha metonimia do tempo? Non quero recorrer á discusión da inseparabilidade das dimensións do mundo físico, que se curva porque a metonimia é, para a materia, unha realidade. Paréceme suficiente recordar os dous últimos versos dun soneto de don Luis de Góngora: las horas que limando van los días, los días que royendo van los años.

Xeniais, sen dúbida: non hai modo menos perceptible, e á vez máis radical, que destruír por desgaste. Pero é moi dubidoso

56

Aníbal R. Figueiras

que se don Luis vivise hoxe puidese compoñer versos análogos: en catro séculos a relación entre tempo e distancia, a velocidade, mudou de orde de magnitude en case todo, e tal mudanza resúltanos vantaxosa -aínda que tamén nos maree e chegue a cegarnos-.

De modo que o prefixo "tele", en si, tampouco é trivial.

Comunicación -di a definición clásica- é a transferencia de información. Transferir é o que xustifica a raíz "común". A información, pola súa banda, é o que nos permite o coñecemento. Claro que, ó chegar a aquí, aparecen as sombras derivadas da dificultade de saber o que é o coñecemento.

Donald Norman, autor dun excelente libro titulado The Dissapearing Computer, no que ofrece unha disección da parella telecomunicacións-informática que evitaría a moitos celebrar a correspondente converxencia como o fan antes de pensar nela, di que os humanos son buscadores de sentido: na información que nos chega do mundo físico ou na comunicada por outros, hai que entender. Falar en tales termos de nós mesmos sempre me pareceu tautolóxico: o sentido que buscamos é o sentido que damos. Pola súa parte, Francisco Rico, un moi destacado filósofo e historiador da literatura, explica nun prólogo a unha coñecida selección de poesías españolas que a poesía, información cun impacto nas persoas que alcanza intensidades difíciles, quizais imposibles, de igualar, ten esta propiedade porque a súa esencia é a repetición; e, porque repite, érguese en modos de dicir insubstituíbles, ninguén busca outra forma para expresar que "calquera tempo pasado/foi mellor".

Eu non o creo así: axudoume Jorge Luis Borges alegando que a principal figura literaria é a enumeración. Poderiamos agora entreternos en apreciar como se poderían reducir outras a esta: sería longo e prefiro deixárllelo como exercicio, pero intento que reparen en que non é complicado presentar figuras moi elaboradas, como sinécdoques, metonimias, e ata metáforas, como enumeracións truncadas (de partes dun todo, de causas e efectos, dunha secuencia de semellanzas). Así, eu atrévome a postular que o ser humano se manifesta na ordenación: simplemente ordena o

Telecomunicacións, datos, información e coñecemento

57

que ve, o que lle din, o que pensa. Mentalmente, oponse á entropía, á desorde (fisicamente, segundo o caso).

De modo que creo que o coñecemento é ordenación (e permítanme que subliñe que iso non nos distingue nin sequera de moitas máquinas). Tamén convén facer notar que ese coñecemento é o que nos prepara para a acción: o home, obviamente, maniféstase con ela... no espacio e no tempo, novamente. Algunha importancia terán. Á vista do que antecede, queda claro que non hai medida razoable para a información: totalmente ordenada non serve para crear coñecemento, e unha radical desorde tampouco. Non van, pois, desencamiñados o nobel Murray GellMann nin o matemático John Allen Paulos cando entrevén -sen formalizalo- que a información é certa orde no desordenado, e o coñecemento xérase coa súa aprehensión.

Moitos dos lectores, familiarizados por diversos camiños cos traballos do recentemente falecido Claude Shannon, o pai das telecomunicacións modernas, estarán pensando que as miñas palabras son un agravio á súa memoria. Quero aclarar que o meu propósito é tributarlle unha homenaxe rescatando os seus traballos do sostido e estendido cúmulo de interpretacións erróneas que lles afectan: todas as que tomaron en van o título da publicación fundamental de Shannon -"Unha teoría matemática da comunicación"- prescindindo de considerar que as matemáticas tratan de cantidades. Así, o citado artigo medía a cantidade obxectiva de información nunha mensaxe -dunha fonte- para os efectos de determinar como influía na súa transmisión. Quen utilizara o seu modelo con outro obxectivo equivocouse: particularmente, e moito, en Ciencias da Información, onde o engrudo formado por entropía e relevancia -relevancia para o consumidor da información- parece causar deplorables efectos.

Somos, pois, consumidores naturais de información. Por iso dominouse e domínase con ela; por iso se ocultou e se oculta; e por iso se manipulou e se manipula. Ocultar e manipular información non son accións consideradas nos estudios de telecomuni-

58

Aníbal R. Figueiras

cacións, baixo o pretexto de que non lle son propias. Cambiará, non o dubiden vostedes, este punto de vista: o que máis necesitan hoxe as telecomunicacións é formulacións estratéxicas, e un excelente autor como Craig Loehle, no seu breve e moi recomendable "Thinking Strategically", sinala como aspecto imprescindible a verificación da veracidade da información.

Unha vez dito xa que cabe argüír que consumimos naturalmente información para ordenala e gañar capacidade de acción, procede unha advertencia contra o contaxio semántico: ó contrario do que aparenta o seu nome en castelán, o ordenador non ordena. O ordenador computa: calcula, digamos, se lles molesta a sonoridade do outro verbo. Calcula aritmética, lóxica, simbólica, difusamente; ata con adaptabilidade: pero só calcula. E só ordena se se lle di como (haxa cálculos interpostos ou non).

De modo que non é necesariamente unha vantaxe a converxencia telecomunicacións-informática xa que, para axudar a ordenar, unha máquina que calcula non é sempre o instrumento axeitado. Só o será se axuda a mellorar a relevancia da información á que accede a persoa. E anticipareime ós que están a desexar resaltar que a maior velocidade de desenvolvemento se empeza a dar nas telecomunicacións entre dispositivos engadindo que mesmo estas teñen como obxectivo final o proveito humano.

A ata hoxe triunfante "visión telemática" das telecomunicacións constitúe, polo tanto, un exercicio malabar en que, xuntando ordenadores e redes e adobando a mestura con mercadotecnia e investimentos, preténdese furtar a terceira pata de todo equilibrio estable: a satisfacción do cliente. Afortunadamente, algunhas desfeitas empezan a facer entender que a capacidade de dixestión dunha persoa normal non dá para tantos megabits e tantos megaflops. Mellor formulados estaban os negocios tradicionais de radiodifusión e telefonía: haberá que considerar por que.

Non obstante, as equivocacións non son o peor. O peor son as deformacións -intencionadas, por desidia ou por moda- da realidade. Cando un le o título dunha recente xornada organizada por unha fundación dunha das operadoras españolas, "A Tecnoloxía

Telecomunicacións, datos, información e coñecemento

59

ó Servicio do Home", angústialle a posibilidade de que alguén estea a redescubrir a roda e desexe aclarar para que vale. Os topicazos non deben apoderarse da escena: a orde establécena as persoas, e elas son, polo tanto, as responsables -ou todas, ou algunhas-.

E, miren vostedes, co que estou a dicir non pretendo mallar, como a maioría, no Luddismo, xa o fixo, con pouca xustiza, Karl Marx en O Capital.

Faltaban tempo e experiencia antes de que os obreiros aprendesen a distinguir entre a maquinaria e o seu emprego por parte do capital, e a dirixir os seus ataques non contra os instrumentos materiais da producción, senón contra o modo en que estes se usaban.

Tal vez en tempos de Marx o armamento non se consideraba tan perigoso coma hoxe... Algo despois, entre outros mesmo Norbert Wiener, do que tanto aprendeu Shannon, pediu unha moratoria no desenvolvemento tecnolóxico.

Pero hai unha circunstancia destacable: ó contrario que as máquinas para a producción, as telecomunicacións "non substitúen" as persoas: potencian as súas posibilidades de acceder á información. Non aceptalas, entón, sería como non aceptar un libro, uns lentes, unha lanterna... Non hai aquí unha dualidade capital- -traballo: hai unha dualidade realidade-intermediación.

O consumidor natural de información deséxaa sobre o mundo físico e as creacións doutras persoas. Explicar o mundo físico é tamén creación; esta e as outras formas de crear están –aínda que en diversos grao– ó alcance de todos: ben explica o consultor John Kao, na súa obra Jamming. The Art and Discipline of Business Creativity, que todos somos creadores: que crear é tan natural como comer, aclara; coa única diferencia de que se practica pouco e coa dificultade engadida de que internarse no descoñecido produce medo -en casos, simple preguiza-.

De modo que o conxunto de seres humanos coincide co conxunto de fontes e destinatarios de información no modelo (de Shannon) das comunicacións. Desafortunadamente para todos, como antes advertía neste discurso, información é poder: os pode-

60

Aníbal R. Figueiras

res sempre estiveron asociados á información e ó coñecemento.

Revisen vostedes os casos dos poderes relixiosos, militares, políticos... Ata o actual cuarto poder.

Aí atopan os ruídos, as interferencias do modelo de Shannon estendido á sociedade: trastornando o fluxo de información, e cargando sobre as telecomunicacións o peso do trastorno.

Un exemplo –ilustrativo por ser estúpido, pero afortunadamente inocuo pola mesma razón– é o argumento de que as telecomunicacións actuais, dixitais, non se adecúan ó carácter analóxico das persoas.

As telecomunicacións requiren de numerosos –e en xeral, complexos– subprocesos: transducción, dixitalización, codificación, modulación, amplificación, transmisión, repetición, demodulación, etc.; algúns "extremo a extremo", como sincronización e sinalización. Pero ós seus usuarios só deben importarlles dúas cousas: a calidade e a accesibilidade. Que o corazón das actuais comunicacións sexa dixital débese a dúas razóns: que así conséguese maior inmunidade fronte ás perturbacións –ergo maior calidade–, e tamén é máis sinxelo o manexo das redes –dando lugar a máis accesibilidade–. Co cal se revela que o argumento de incompatibilidade entre comunicacións dixitais-humanos analóxicos non é nada máis que unha flagrante ignorancia das razóns últimas das cousas. É certo que a dixitalización das comunicacións crea disfuncións: pero outras ben distintas. Veñen das situacións en que o terminal é un ordenador (ou sistema semellante), o que provoca que boa parte dos consumidores eviten o todo por culpa da parte, o que non é pequeno dano. E, ademais, hai disfuncións tamén no terreo económico.

Shapiro e Varian, nun libro cun título que foi traducido ó español como El dominio de la información, chaman a atención sobre unha característica dos bens informacionais en versión dixital: o caro é crealos (a información por unha parte, a versión pola súa); reproducilos resulta case gratis. De modo que se opera nun mercado de substitución: a retención de clientes hase de levar a

Telecomunicacións, datos, información e coñecemento

61

cabo por fidelización (á marca, á calidade, á atención persoal, ó prezo, etc.). Pero en informática é manifesto o enganche tecnolóxico da clientela (vía esforzos de aprendizaxe -de sistemas operativos, de aplicacións, etc.-, vía compatibilidade); por non falar dos mecanismos de eliminación e absorción da potencial competencia aproveitando a posición dominante. É un mercado de bens non substituíbles. ¿Adiviñan vostedes que sector paga a incompatibilidade deste emparellamento?

Sería desexable a desestabilización da parella terminal– –computador polo ben de todos. Para iso, débese perseguir a expansión e o asentamento das telecomunicacións por medio da personalización: tanto no sentido de contidos a consumidores –avisos, ou modo push– como no inverso –buscas, ou modo pull–.

Non debe sorprender que, para iso, se necesiten axudas artificiais: tamén as hai para o diagnóstico médico, por poñer un exemplo, e a ninguén lle parecen mal –como axudas, dende logo.

Pero aquí é imprescindible a cooperación directa do consumidor, ou mellor, en xeral, do usuario, sexa creador-provedor ou consumidor. Pois non se trata de vatios nin de quilos dunha mercadoría, que son (substancialmente) todos iguais, senón de bits de información... substancialmente todos distintos. ¿Por que cabe esperar que o usuario acabe cooperando?

Porque estamos no limiar dunha revolución sen precedentes: todos poderán crear e difundir; todos poderemos acceder selectivamente ó que resulte do anterior. Non parece discutible o beneficio universal (en potencia).

Pero velaquí que volven aparecer, neste desenvolvemento da escena, os intermediarios. Ó cambalearse o seu poder, loitan por sobrevivir. ¿Adaptándose tal vez? Decididamente non; exercendo o que de poder lles resta e manipulando a información –como era de esperar–. Vexamos algúns exemplos.

Hai intermediarios que transfiren os aspectos éticos ó instrumento: caso da pornografía infantil e Internet, por exemplo. E fano en lugar de reflexionar sobre a moralidade das persoas e lexislar con acerto e vixiar con respecto. Tal vez debera deixarse sen

62

Aníbal R. Figueiras

machados ós leñadores, ós ferreiros sen martelos, sen fouces ós agricultores, sen ciceis ós escultores... Probablemente, dada a construcción da frase, rememoren intentos análogos pasados.

Hai intermediarios que culpan ó órgano san da enfermidade: se o comercio electrónico B2B e o B2C atopan dificultades, o problema está no que funciona -a comunicación- e non no que non funciona -a mercadotecnia, a confianza e a loxística-. Menos mal que o P2P desménteos.

Hai intermediarios –particularmente nocivos– que gravan salvaxemente o desenvolvemento; e aínda atopan abandeirados, como o profesor de Economía de Oxford Paul Klemperer, ó que acolleu o suplemento de negocios de El País do 19/11/00 para presentar tres argumentos a favor das poxas de licencias de UMTS, que son exemplos estrictos de lóxica circular, xunto cun remedio para os seus posteriores fracasos, que as circunstancias en que se produciron outros fracasos aínda máis recentes invalida: a poxa pechada, ademais dos seus defectos conceptuais e funcionais, non amaña nada cando o número de participantes é menor que o de licencias.

Eu quixen advertir de que adoptar o modelo de "La Lotería de Babilonia", o conto de Jorge Luis Borges dedicado (implicitamente) ós políticos, non era razoable; quixen advertir que se poxa só aire -porque é unha falsidade dicir, sen máis, que o espectro radioeléctrico é un ben escaso: é un ben para algúns; e escaso, non, dado o estado tecnolóxico-. Non me deron oportunidade.

Por último, e con non desdeñable habilidade, hai intermediarios que contrapoñen o inmediato ó xeral (os amigos e as charlas –chats–), o corpo á mente (saír e estar conectado), a soidade á compañía... Coma se fosen incompatibles; coma se a elección fose forzada polo instrumento; coma se a patoloxía, nos casos en que se produce, nacese do terminal... Non é estraño: unha atenta observación do comportamento dos poderes permite apreciar que sempre abusan da falta de reflexión de moitas persoas propoñendo eliminar os síntomas dos problemas, e non corrixir as causas. Outro exemplo, que dada a miña profesión non podo esquecer, é mellorar a calidade das universidades... corrixindo a endogamia do

Telecomunicacións, datos, información e coñecemento

63

outorgamento de prazas: coma se a endogamia non nacese da ineptitude. E iso, sen falar dos mecanismos de corrección: ¡se primeiro se reúnen os anacos da torta e despois se separan, temos algo distinto a se se separan directamente!

Todas estas actuacións non carecen de astucia, xa digo; adórnanse a si mesmas como adornaba Berceo o Mester de Clerecía degradando os xograres: Mester trago fermoso, non es de ioglaría mester es sin pecado, ca es de clerecía fablar curso rimado por la cuaderna vía con sílabas contadas, ca es gran maestría.

O pecado está en que escapa algunha consonancia nos hemistiquios: de modo que se percibe que o alongamento a alexandrinos é artificial; búscase a distinción cun disfrace e, disfrazado, postulando a calidade por ser un como é. Moi propio do poder: de tal trampa saímos porque os que trouxeron, de certo, "mester fermoso" foron Garcilaso, Manrique, Frei Luis de León; tamén vai pasar así nos tempos presentes.

Nos tempos presentes, se queremos, se así o decidimos, poderase dialogar, ver, aprender, crear, ensinar, divertirse: con vantaxe en tempo e en espacio, en cantidade e en calidade, en individualización e en globalización. Sen falsos compromisos nin ataduras ficticias. Se queremos, xeraremos coñecemento: só con iso non desaparecerán crime nin pobreza, pero será máis forte a nosa esixencia de que se apliquen para iso os debidos instrumentos. Temos que pensar qué queremos, e decidir despois: que ninguén eluda esta obriga, pero que ninguén permita que lle furten este dereito.

Eu non teño capacidade para darlle vigor ó meu consello, así que o vou pedir prestado: da "Epístola Satírica y Censoria al Conde de Olivares", cos primeiros tercetos da cal construíu tamén Quevedo a súa definitiva inmortalidade, xa que "No he de callar" era o máis digno que se podía dicir. A consecuencia da acción para o valido exprésaa Quevedo no cuarteto final cunha forza inigualable:

64

Hacedlo así, que aseguraros puedo que habréis de restaurar más que Pelayo, pues valdrá por ejércitos el miedo y os verá el cielo administrar su rayo.

Iso era o que se suplicaba entón do poder do valido. Ese é o poder que hoxe temos nós.

A INNOVACIÓN TECNOLÓXICA NA SOCIEDADE DO COÑECEMENTO

Juan Mulet Fundación COTEC 1. INTRODUCCIÓN

Hai uns meses existía unha evidente preocupación por definir a nova economía. Unha das moitas definicións afirmaba que era o resultado da confluencia do mercado global e a innovación, acelerada por un continuo e intenso uso das tecnoloxías da información e as comunicacións.

Estas tecnoloxías fixeron o mercado máis global e conseguiron que os procesos de innovación se desenvolvan de xeito moito máis rápido e máis acordes coas necesidades dos consumidores. Por outra banda, o recurso ás tecnoloxías da información e as comunicacións é unha forma de acelerar o proceso de innovación e de facelo máis eficiente. As ferramentas informáticas e o uso intensivo de Internet transformaron a xestión dos procesos innovadores e, en certo xeito, reduciron o risco asociado.

A innovación, como recoñeceu a Comisión Europea, converteuse nunha necesidade para a actividade económica da sociedade actual. É máis, convértese nunha obriga para calquera economía que quere basear o seu desenvolvemento no uso do coñecemento, xa que a súa finalidade é a conversión do coñecemento en riqueza. E por isto, a innovación é unha actividade económica, quizais a máis característica, da chamada sociedade do coñecemento.

Pero a innovación é un proceso complexo que esixe moitas actividades especializadas e con características moi diferentes.

A innovación parte de ideas, é dicir, de coñecementos de moi diversa natureza, o que obriga a facer unha primeira distinción.

Estas ideas poden ser comerciais, organizativas ou tecnolóxicas.

Pódese falar, polo tanto, de innovacións comerciais, de innovacións organizativas ou xerenciais e de innovacións tecnolóxicas.

Juan Mulet

66

Cunha frecuencia cada vez maior, as tecnoloxías fan posibles innovacións comerciais e xerenciais e só a análise das características das ideas de partida permite a súa correcta clasificación. Pero ademais, o cambio tecnolóxico é, segundo moitos estudios empíricos dos sectores manufactureiros, a maior fonte de ideas que dan lugar ás innovacións, que pola súa vez resultan ser as máis rendibles e as máis difíciles de imitar (Cotec, 2000).

A conversión do coñecemento en riqueza é, por outra parte, unha responsabilidade eminentemente empresarial. A empresa é a institución encargada de conectar co mercado os productos, procesos e servicios, que deste xeito adquiren valor. Para a empresa, as primeiras etapas dos seus procesos de innovación teñen como finalidade a incorporación ós seus activos de coñecemento, que pode facerse tanto mediante unha actividade interna como pola simple adquisición no exterior. Cando se trata dun coñecemento tecnolóxico a súa xeración e adquisición son xeralmente máis complexas, pero non por iso máis importantes para a vida das empresas cós outros dous.

2. A INNOVACIÓN TECNOLÓXICA

A tecnoloxía é, en realidade, o resultado da aplicación do coñecemento científico co fin de entender, mellorar ou crear procedementos de facer cousas útiles, é dicir, técnicas. A tecnoloxía é o resultado da investigación tecnolóxica. Para chegar a unha tecnoloxía hai que dispoñer de coñecemento científico, que é o producto da investigación científica.

Ata datas relativamente recentes, os economistas consideraban a ciencia e a tecnoloxía variables esóxenas, e, polo tanto, non recoñecían a influencia da economía na súa dispoñibilidade. Unha das razóns foi que os estados asumiran historicamente a responsabilidade de facer avanzar a ciencia e a tecnoloxía, no sentido de que estas, unha vez postas no dominio público, serían suficientes para propiciar o desenvolvemento económico. Deste xeito creouse o que se denominou o modelo lineal da innovación, segundo o cal era suficiente favorecer a creación de ciencia e tecnoloxía, confiando na habilidade dos empresarios para facelas útiles. Este modelo

A innovación tecnolóxica na sociedade do coñecemento

67

guiou as políticas científicas e tecnolóxicas dos gobernos e das empresas ata datas moi recentes. A nosa Lei da Ciencia de 1986 é unha boa mostra diso.

No ámbito empresarial, as primeiras dúbidas sobre a bondade deste modelo lineal apareceron cara ó final da década dos sesenta, cando se apagaba o impulso que a Segunda Guerra Mundial lle dera á tecnoloxía. Naquela época, os grandes laboratorios creados polas empresas americanas e europeas cambiaron os seus directores, que viñan do campo científico, por outros que procedían do campo comercial. Respondían así á idea de que o modelo lineal funcionaría mellor se era, en palabras deste tempo, "arrastrado polo mercado" ca se seguía "empurrado pola tecnoloxía". Durou pouco tempo a paciencia dos directivos empresariais e seguíronse facendo cambios no xeito de xestionar esta primeira etapa do proceso de innovación tecnolóxica.

A principios da década dos oitenta, as ideas empezaron a ser outras ó tomar conciencia de que o coñecemento que fai posible a innovación tecnolóxica non só se xera na investigación científica e tecnolóxica. Outra fonte, non menos importante que estas dúas, está no propio proceso productivo que detecta os problemas tecnolóxicos que aparecen no proceso de producción ou provisión de servicios e nos esforzos para atender novas necesidades, que foron detectadas polas actividades comerciais.

Rosenberg resumiuno maxistralmente en 1981, cando postulou a necesidade de tres fluxos entre as unidades de producción e as entidades dedicadas profesionalmente a crear ciencia e tecnoloxía (Rosenberg, 1981). Ós fluxos de tecnoloxía e recursos económicos, que tiñan sentidos contrarios, había que unir o fluxo dos problemas que eran detectados polas unidades de producción e posteriormente formulados a científicos e tecnólogos. Estes tres fluxos debían estar coordinados tanto dentro da propia empresa, que recorría á súa propia capacidade de I+D, como cando decidía recorrer a centros públicos ou privados de investigación.

Pero dende un punto de vista práctico é de grande interese saber cales son as accións que conducen á innovación tecnoló-

68

Juan Mulet

xica. Os traballos da OCDE para medir o esforzo que os seus países dedican a esta fonte de riqueza concluíron nun modelo que define as diferentes actividades que a compoñen. Todas elas están descritas no denominado Manual de Oslo, unha guía para xerar as estatísticas nacionais (OCDE, 1997). Segundo este manual, a innovación inclúe tres grandes grupos de actividades (Figura 1), que denomina de "xeración e adquisición de coñecemento", de "preparación para a producción" e de "preparación para a comercialización". O bloque de xeración e adquisición de coñecemento inclúe, ademais dos traballos de investigación científica e tecnolóxica xa descritos, a adquisición de inmobilizado material dedicado ós procesos de innovación e a compra de inmobilizado inmaterial con este mesmo fin, do que forman parte as licencias, o know-how, a asistencia técnica, etc. No capítulo de preparación para a producción contabilízase a enxeñería de producto e o deseño, a enxeñería de proceso e as series piloto. E, finalmente, nas axudas á comercialización inclúense unha ampla variedade de accións de exploración do mercado futuro, o fin da cal é reducir o risco implícito no lanzamento do novo servicio ou producto.

Cadro 1: As actividades de innovación tecnolóxica, segundo o Manual de Oslo da OCDE

Hoxe téñense ideas cada día máis claras sobre a forma de xestionar este tipo de innovación, a innovación tecnolóxica.

Simplemente porque o sentido común e moitos estudios empíricos

A innovación tecnolóxica na sociedade do coñecemento

69

demostraron que a ciencia é a máis fecunda fonte de ideas que poden converterse en mellores procesos, productos ou servicios.

Paralelamente tamén, e debido a estas mesmas evidencias, é cada día maior a preocupación por evitar a ineficacia no proceso da innovación tecnolóxica.

Moitos estudios empíricos, que se recolleron no modelo TEMAGUIDE (Cotec, 1998), permitiron concluír que as empresas que xestionan con eficacia a súa innovación recorren de forma máis ou menos sistemática ós cinco tipos de procesos, que se presentan na figura 2. En primeiro lugar manteñen unha vixilancia intelixente do seu ámbito para detectar os cambios tecnolóxicos susceptibles de alterar o seu mercado. Como estes son moitos e continuos, fan esforzos para focalizar as súas estratexias e así evitar distraer a súa atención do que realmente esixe o seu mercado.

Conségueno mediante a inclusión dun capítulo tecnolóxico nos seus plans estratéxicos, estean estes formalizados ou non. A posta en práctica da estratexia esixe sempre unha capacitación, que pode consistir en formación, en compra de tecnoloxía incorporada ou non a bens de producción ou, mesmo, a realización de I+D, aínda que só sexa para entender con profundidade as posibilidades do cambio tecnolóxico. Chégase por fin á implantación da innovación, que inclúe a adquisición de licencias e de bens de equipo e a realización de traballos de desenvolvemento de productos ou servicios. E durante todo este tempo foi necesario aprender para optimizar a cada paso o proceso de innovación.

Figura 1: O modelo Temaguide de xestión da innovación

70

Juan Mulet 3. A RELEVANCIA ECONÓMICA DAS ACTIVIDADES QUE COMPOÑEN A INNOVACIÓN TECNOLÓXICA

A creación de ciencia e tecnoloxía converteuse deste xeito nunha actividade económica e de clara relevancia na sociedade do coñecemento, na medida en que é base da innovación.

As empresas poden tamén adquirir a tecnoloxía no mercado. Idealmente, é posible pensar nunha empresa competitiva enteiramente dependente destas adquisicións, pero a realidade é que cada día é máis necesaria a comprensión profunda da tecnoloxía que sostén a actividade empresarial. Dise que a tecnoloxía é cada día máis importante non por ela mesma, senón porque cambia a gran velocidade. A empresa para seguir sendo competitiva debe entendela o suficiente para poder substituíla antes de chegar á súa obsolescencia, ben sexa facéndoa evolucionar por ela mesma ou atopando no mercado a máis idónea. E calquera destas dúas cousas dificilmente se poden facer sen unha actividade interna, aínda que só sexa mínima, de I+D. A I+D é así unha actividade económica propia da sociedade do coñecemento e un dos primeiros indicadores que se presentan ó avaliar o grao de modernidade dunha sociedade. A dispoñibilidade de series históricas fiables e internacionalmente comparables deste gasto fixérona moi popular, pero a súa importancia obxectiva é indiscutible.

Pero hai outras actividades que se integran na innovación tecnolóxica, que con frecuencia, dada a dispoñibilidade de datos sobre I+D, quedan relegadas. Viuse no modelo do Manual de Oslo que, ademais das compras de tecnoloxía xa citadas, a incorporada e a non incorporada ós bens de equipo, debe incluírse o gasto en enxeñerías de producto e proceso, recursos dedicados a deseño e a lanzamento de novas produccións e á reducción dos riscos de comercialización de productos e servicios. Os recursos totais que un país dedica a innovación son sensiblemente superiores ós de I+D, pero actualmente son aínda moi mal coñecidos. A Comisión da UE nas súas táboas para 1996 dá cifras homologadas para a porcentaxe das vendas totais que as empresas dedican á innovación.

A innovación tecnolóxica na sociedade do coñecemento

71

Segundo eles, o conxunto dos 15 países da UE dedica o 3,7%, sendo Suecia o país coa porcentaxe máis alta co 7,0%, seguida por Dinamarca co 4,8% e Alemaña co 4,1%. A España atribúeselle un 1,8%. Convén advertir que estes datos proceden das recentes estatísticas sobre innovación, que os diferentes organismos nacionais de estatística non realizaron do mesmo xeito. Concretamente en España, non se dispón de cifras para a inmensa maioría dos sectores de servicios.

Ante esta falta de indicadores directos sobre innovación, a Comisión da UE publicou unha lista de 16 indicadores (UE, 2000), que deberán permitir o seguimento das políticas que está levando a cabo para fomentar a innovación nunha economía do coñecemento. Catro deles refírense ós recursos humanos, tres á transmisión e aplicación do coñecemento, outros seis ó financiamento e ós resultados da innovación e, finalmente, tres á producción de coñecemento. Cando estes valores se comparan con EE.UU. as cifras europeas, tanto globais como nacionais, resultan claramente inferiores. A xeito de exemplo pode dicirse que Europa está en situación significativamente desfavorable en canto a persoas con educación superior, ó gasto privado en I+D, a patentes en productos de alta tecnoloxía, a capitalización de novos mercados e en uso de Internet e outras tecnoloxías da información e as comunicacións.

Tamén é obrigado facer unha referencia á innovación en servicios, unha actividade económica característica da sociedade do coñecemento, da cal aínda coñecemos pouco. Non só de datos, como xa se comentou, senón tamén, e isto é máis grave, de conceptos. Todo parece indicar que os principios que actualmente serven para estudiar a innovación industrial son válidos para a dos servicios, pero as primeiras análises introduciron cambios na percepción que se tiña dela. Os servicios son moi innovadores e non responden a patróns de dependencia de provedores como se supuxera sempre. Os servicios teñen moitas máis dimensións susceptibles de innovación e necesitadas dela. Innóvase no mesmo concepto do servicio, o que equivalería á innovación de producto nas

Juan Mulet

72

manufacturas. Innóvase tamén nos procesos. Innóvase no xeito de presentar os servicios ós consumidores e innóvase tamén no xeito de aprovisionalos. Curiosamente, soportando todas estas innovacións aparece a tecnoloxía. En xeral, as innovacións tecnolóxicas non son, como no caso das manufacturas, as que levan o prestixio da innovación, esta descansa no que se chaman innovacións "non tecnolóxicas", pero iso non exclúe que os servicios se convertan en esixentes demandantes de innovacións tecnolóxicas ós seus subministradores, co que asumen un papel ata agora non descuberto na sociedade do coñecemento.

4. O SISTEMA DE INNOVACIÓN TECNOLÓXICA

En todos os países desenvolvidos, as empresas atópanse nun ámbito que dun ou doutro xeito intervén nos seus procesos de innovación e condiciónaas de forma importante. Estímase que, no caso das empresas multinacionais, máis do 80% das súas actividades innovadoras son desenvolvidas nos seus países de orixe, contrariamente ás productivas, que frecuentemente están distribuídas nunha proporción complementaria.

E pode afirmarse que a innovación tecnolóxica só pode darse de forma harmónica e continuada nun tecido empresarial con coñecementos desta índole e con acceso a fontes de ciencia e tecnoloxía alleas á empresa.

Non é de estrañar, polo tanto, que exista unha gran preocupación por coñecer as características do ámbito que determinan a actitude innovadora das empresas. Dende hai uns poucos anos, o estudio desta cuestión conta cunha potente ferramenta de análise, o concepto de "sistema nacional de innovación", que se define como "o conxunto de elementos e relacións que, ó nivel dunha nación (rexión ou entidade local), actúan e interaccionan, tanto a favor como en contra, de todo proceso de creación, difusión ou uso dun coñecemento economicamente útil" (Nelson, 1993). A principal achega deste concepto é a consideración de que a innovación ten lugar dentro dun sistema no que se establecen relacións entre elementos ou subsistemas.

A innovación tecnolóxica na sociedade do coñecemento

73

Figura 2: Modelo do sistema de innovación

Un posible modelo, que para o caso español se mostrou útil, considera axentes ou subsistemas as empresas, o sistema público de investigación e desenvolvemento, as denominadas infraestructuras de soporte á innovación, as administracións e un amplo conxunto de institucións non nacidas para a innovación, pero que sen elas o proceso podería chegar a ser imposible; trátase, por exemplo, do sistema financeiro ou do educativo.

O sistema público de I+D é un creador profesional de ciencia e tecnoloxía nos termos xa comentados. A administración redistribúe fondos e regula. As infraestructuras actúan de interface entre as empresas por unha parte e o sistema público de I+D e as administracións por outra. Unha característica dos sistemas de innovación evolucionados é a cantidade e calidade destas infraestructuras, compostas por centros e parques tecnolóxicos e moitas outras estructuras de natureza menos tecnolóxica que facilitan a relación das empresas con organismos tecnolóxicos e administrativos. Finalmente, as restantes institucións forman o ámbito económico e social no que a empresa se desenvolve.

Dende un punto de vista funcional, o sistema de innovación opera cuns elementos dedicados profesionalmente a xerar

Juan Mulet

74

coñecemento científico e tecnolóxico, chamado I+D, e outros orientados á producción ou á provisión de servicios, denominado tecido productivo. Este último tamén xera coñecemento tecnolóxico, especialmente no momento en que describe problemas e evidencia a necesidade de solucións. Todo coñecemento tecnolóxico, sexa cal sexa a súa orixe, é compartido polos outros dous elementos, como reflicte o modelo da figura 4.

Figura 3: Modelo funcional do sistema de innovación

4.1 O caso español O modelo funcional que acaba de describirse ofrece unha pauta para cuantificar a situación dos sistemas de innovación, tanto nacionais como rexionais. Para iso recórrese a determinar os recursos que utiliza o sistema e a avaliar, con maior ou menor precisión, os resultados que proporciona. O esquema da figura 5 define o que comunmente se denominan "inputs" e "outputs".

A innovación tecnolóxica na sociedade do coñecemento

75

Figura 4: Inputs e outputs do sistema de innovación

Un feito ben coñecido da opinión pública española é o reducido tamaño do noso sistema de innovación. Algúns datos globais xa foron referidos anteriormente, pero é conveniente recordar que mentres o noso PIB equivale ó 11% do dos catro grandes países europeos (Alemaña, Francia, Italia e o Reino Unido), o gasto total en investigación e desenvolvemento, o mellor indicador que se posúe para comparación, supón soamente o 4% do que anualmente realizan estes mesmos países. Cando se compara esta cantidade en termos de PIB, España gastou en 1999 soamente o 0,94%, mentres que os países avanzados superan o 2%.

Outra característica que nos diferencia daqueles países é que a execución deste gasto total por parte do sector privado espa-

76

Juan Mulet

ñol é de arredor do 0,42%, fronte ó 0,7% da media europea. A implicación das empresas nas actividades de I+D é claramente menor que a dos países cos que nos comparamos, o que pon de relevo o menor recurso á tecnoloxía como orixe de vantaxes competitivas do noso tecido productivo.

Pode dicirse que o sector productivo español basea a súa innovación fundamentalmente en tecnoloxía adquirida e compróbase que está máis interesada na innovación en procesos que en productos. Outros datos confirman que os recursos aplicados á innovación son moito menores que os que dedican os seus competidores europeos e que teñen menos persoal cualificado para entender e obter vantaxes do cambio tecnolóxico. A pesar diso, a capacidade de producción de bens de media e alta tecnoloxía aumentou considerablemente nestes últimos anos. Máis de dous tercios das nosas exportacións a Europa corresponden a productos destas dúas categorías.

Por outra parte, a estructura do tecido empresarial español está concentrada en sectores nos que os seus camiños habituais de innovación parten de tecnoloxía subministrada polos seus provedores, polo que ten pouca necesidade de resultados propios de I+D. A compra ó exterior de bens de equipo, que se triplicou nestes dez últimos anos, e os pagamentos por tecnoloxía non incorporada a equipos, só superados en Europa polos que fan os alemáns, son a causa do actual nivel tecnolóxico do noso tecido productivo.

A calidade da investigación desenvolvida polo sistema público español considérase internacionalmente competitiva. É responsable do 2,4% das publicacións de calidade producidas no mundo e ten unha eficiencia, medida tanto en número de artigos coma en citas bibliográficas por gasto de I+D, claramente superior ós países europeos. Sen embargo, é necesario que aumente o número de grupos de excelencia, especialmente nas materias que son máis próximas ó tecido empresarial español, para así aumentar a posibilidade de transferencia de tecnoloxía.

A innovación tecnolóxica na sociedade do coñecemento

77

A escasa mobilidade do persoal investigador, que está dificultada polo actual ordenamento xurídico, é unha das causas máis importantes da separación que existe entre o mundo científico e o empresarial. A empresa non se beneficia do coñecemento técnico dos investigadores e o sistema público de I+D non pode coñecer directamente os problemas que ten a empresa nin os condicionantes que esta debe ter en conta á hora de resolvelos.

O ámbito español non favoreceu tradicionalmente a innovación tecnolóxica. Os mercados interiores, as finanzas e a educación non foron inductores de actitudes innovadoras na sociedade española. A demanda privada foi pouco esixente en canto ó contido tecnolóxico das súas compras, seguramente debido ó seu baixo nivel educativo. As administracións tampouco se comportaron como compradores suficientemente intelixentes para inducir o aumento da capacidade tecnolóxica das nosas empresas, e é preciso dicir que as compras públicas nunca foron utilizadas eficazmente como un instrumento da política tecnolóxica.

O sistema financeiro non atopou medios para compartir riscos no proceso de innovación, nin de ofrecer camiños para o rápido desinvestimento en empresas xa consolidadas e con expectativas de rendementos máis seguros pero menores. O capital risco e os segundos mercados de valores estanse a introducir de forma lenta pero continua no sistema de innovación, o que demostra que é necesario un cambio cultural importante no noso empresariado para aceptar as pautas americanas que, connosco, todos os países europeos envexan.

Merece un comentario a actuación da administración no sistema de innovación. Dende 1986, España conta cunha Lei da ciencia, que a pesar de estar concibida segundo as ideas daquel momento sobre a natureza da innovación, deu froitos importantes, fundamentalmente no terreo da producción científica, sen dúbida un paso necesario para chegar a un sistema eficaz.

Contrariamente, os estímulos ós procesos tecnolóxicos das empresas foron máis erráticos. España seguiu en solitario o camiño dos empréstitos brandos como forma de incentivos e tivo unha xestión

Juan Mulet

78

excesivamente burocratizada de todas as axudas, as contías destas foron escasas e os prazos de percepción imprevisibles polos beneficiados, polo que a súa influencia directa sobre a innovación foi frecuentemente posta en dúbida.

Foi considerado un excelente sinal a recente creación do Ministerio de Ciencia e Tecnoloxía, malia que os seus efectos aínda non se percibiron. Pero o que sen dúbida convén resaltar é o sistema fiscal da innovación, que foi establecido no pasado ano 2000 e considerado como o máis xeneroso dos países da OCDE. A súa eficacia dependerá do uso que fagan as empresas, o que esixe como mínimo o uso dunha contabilidade que exprese os gastos dedicados á innovación.

5. CONCLUSIÓNS

A innovación tecnolóxica é, sen dúbida, unha das actividades económicas máis características da actual sociedade do coñecemento. Os países desenvolvidos poñen atención no ámbito en que se moven as empresas e as súas administracións asumiron o compromiso de facilitaren os procesos innovadores daquelas. Na presente contribución analizáronse as actividades que compoñen os procesos de innovación das empresas e introduciuse o concepto de sistema de innovación, considerando algunhas das características máis relevantes do caso español.

A conversión do coñecemento en benestar e riqueza é unha clara preocupación da sociedade actual, que leva implícita a mellora da eficacia deste proceso e a reducción do tempo necesario para iso. A xestión do coñecemento tecnolóxico practicouse con máis ou menos intensidade nas empresas dende sempre, pero agora ningunha actividade productiva exclúe esta preocupación; púidose evidenciar que tamén os servicios recorren ó uso intensivo da tecnoloxía como arma de concorrencia.

A indiscutible aceptación do tecnolóxico no económico é un paso máis no camiño de entender as fontes de benestar e a súa forma de aproveitalas. As regras que impulsan a creación de cien-

A innovación tecnolóxica na sociedade do coñecemento

79

cia e tecnoloxía e as que favorecen a súa transformación en procesos, productos ou servicios non son aínda ben coñecidas, pero é evidente que son distintas e que sería suicida non atender ambas as dúas. Parece tamén evidente que o mercado non é capaz por el mesmo de conseguir un desenvolvemento harmónico e todos os países aceptan que este é un campo de actuación obrigado dos seus gobernos. E isto acontece nuns momentos en que a globalización e a liberalización parecen guiar o mundo.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Cotec (1998): Pautas metodológicas en gestión de la tecnología y de la innovación para las empresas. (TEMAGUIDE), Madrid.

Cotec (1999): Relaciones de las empresas con el sistema público de I+D, Cotec, Madrid.

Nelson, R. (ed.) (1993): National Innovation Systems, Oxford University Press, Oxford.

OCDE (1997): Oslo Manual, París.

Rosenberg, N. (1982): "How exogenous is the Science?", en Inside the Black box: Technology and Economy, Cambridge University Press.

Comisión da U. E. (2000): Innovación & Transferencia de Tecnología, número especial, La innovación en una economía del conocimiento, Bruxelas.

INICIATIVAS GLOBAIS: TRANSATLANTIC BUSINESS DIALOGUE

Manuel Avendaño Telefónica, Bruxelas

O TransAtlantic Business Dialogue (TABD) é un foro a través do cal as compañías europeas, americanas e asociacións comerciais da UE e EE.UU. desenvolven recomendacións sobre política comercial común, traballando conxuntamente coa Comisión Europea e a Administración de EE.UU.* O obxectivo do TABD é empurrar o comercio transatlántico e as oportunidades de investimento a través da eliminación de custosas ineficacias causadas pola regulación excesiva, duplicación e diferencias nos sistemas regulatorios e procedementos da UE e americanos. Adicionalmente, o TABD traballa para identificar as áreas onde EE.UU. e a UE poderían reforzar a cooperación ó afrontar os desafíos do mercado global.

O TABD lanzouse en Sevilla en novembro de 1995, nunha conferencia á que asistiron os CEOs de máis de 100 compañías de EE.UU. e a UE así como os máximos representantes gobernam entais de ambos os dous bloques, estando presidida polos Comisarios europeos de Comercio e Industria e pola Secretaría Americana de Comercio. É un punto clave da Nova Axenda Transatlántica, adoptada no Cumio de Madrid de 1995, que estableceu un Plan de Acción para reforzar as relacións económicas e políticas. A súa creación inspirouse no TransAtlantic Policy Network (TPN), iniciativa previa de achegamento entre ambos os dous bloques.

O fortalecemento das relacións económicas UE-EE.UU. debe enmarcarse dentro do contexto de cooperación multilateral mundial. O TABD apoia totalmente as regras e principios da Organización Mundial do Comercio.

Unha das metas do TABD é contribuír á creación dun Novo Mercado Transatlántico (NMT) permitindo que os bens, ser* Pódese encontrar máis información sobre os asuntos tratados neste traballo nas páxinas: http://www.tabd.com, http://www.g7.fed.us/, http://www.mebf.bdionline.de, http://www.gbde.org, http://www.ICANN.org e http://www.weforum.org

82

Manuel Avendaño

vicios e capitais poidan fluír máis doadamente polo Atlántico. A realización desta meta require o cambio progresivo do comercio transatlántico tradicional así como das barreiras ó investimento, aspectos en que o TABD está a contribuír dun xeito práctico e gradual.

Telefónica participou activamente no TABD practicamente dende os seus inicios. De acordo coa previa estructura organizativa do foro dividido en cinco grupos de traballo con máis de 30 grupos sectoriais, Telefónica formou parte do Grupo Sectorial sobre Servicios de Telecomunicacións (integrado no Grupo de Traballo I) e do Grupo de Traballo V sobre Comercio Electrónico, rebautizado primeiro co nome de New Digital Economy e denominado actualmente Networked Economy.

Na última Conferencia Xeral celebrada en Cincinnati o pasado mes de novembro o Grupo Sectorial sobre Servicios de Telecomunicacións adoptou recomendacións nas seguintes materias: Responsabilidade dos ISPs: Apoiouse a creación dun procedemento de notificación e retirada de contidos para protexer os ISPs de eventuais responsabilidades pola transmisión e almacenamento de contidos ilegais. Acordouse que os ISPs só poden verse obrigados a bloquear o acceso a un contido almacenado nas súas redes logo da recepción dun requirimento emitido por unha autoridade xudicial ou administrativa competente.

Financiamento de infraestructuras internacionais de acceso a Internet: Alcanzouse un consenso cos representantes da industria americana sobre a necesidade do establecemento de acordos comerciais entre os ISPs americanos e os do resto do mundo nos que se considere o financiamento conxunto dos circuítos de conexión internacional a Internet.

Ciber-delincuencia: Insistiuse na necesidade de apoiar a política de cooperación entre gobernos e industria para fomentar o desenvolvemento de solucións internacionais contra a proliferación de virus informáticos e fraudes que prexudican notablemente o desenvolvemento do comercio electrónico.

Iniciativas globais: transatlantic business dialogue

83

Pola súa banda, o Grupo de Traballo sobre Nova Economía Dixital presentou recomendacións nas seguintes materias: Confianza do consumidor: A cooperación entre todas as partes interesadas, gobernos, industria e consumidores considérase esencial para fomentar a confianza necesaria para o desenvolvemento do comercio electrónico.

Fiscalidade do comercio electrónico: Xunto á recomendación de evitar a creación de novos impostos específicos para o comercio electrónico insístese na necesidade de buscar unha harmonización dos distintos réximes fiscais.

Comercio: No contexto da OMC considérase fundamental a liberalización da prestación de servicios que facilitan o desenvolvemento das operacións de comercio electrónico (servicios financeiros, de entrega postal, informáticos, etc.) así como o desenvolvemento do programa de traballo sobre comercio electrónico.

Protección de dereitos de propiedade intelectual: Recoméndase o establecemento de limitacións na responsabilidade dos ISPs baseado nun procedemento de retirada de contidos que infrinxan dereitos de propiedade intelectual logo da notificación válida de autoridade competente.

MEBF (MERCOSUR EUROPEAN UNION BUSINESS FORUM)

Inspirado no TransAtlantic Business Dialogue (TABD), o MEBF (Mercosur-European Union Business Forum) naceu como unha iniciativa das comunidades empresariais da Unión Europea e de Mercosur destinada a reforzar as relacións económicas entre ambos os dous bloques, segundo e cuarto respectivamente por volume de negocio a nivel mundial. O seu principal obxectivo é formular recomendacións de política ós respectivos gobernos por parte das empresas participantes, co fin de eliminar as actuais barreiras ó comercio e ó investimento entre ambas as dúas zonas e favorecer a liberalización dos distintos sectores económicos.

A actuación do foro instruméntase sobre a base dun Comité de Dirección en cada bloque xeográfico, encargado de

84

Manuel Avendaño

coordinar o tratamento dos temas de interese na súa zona para presentalos posteriormente á outra parte e alcanzar posicións que obteñan consenso.

Xunto ó Comité de Dirección existen en cada bloque tres grupos de traballo, para desenvolver e buscar solucións ós principais obstáculos identificados, nas áreas de: 1. Acceso ós mercados: Barreiras arancelarias, réximes de importación (licencias, cotas), barreiras técnicas (estándares, certificación, homologación).

2. Investimento/Privatización: Condicións simétricas de investimento, privatización, harmonización do marco regulatorio, servicios financeiros...

3. Servicios e desenvolvemento de negocios: Dificultades de acceso relativas ós sectores de telecomunicacións/sociedade da información, enerxía e transporte e turismo. Protección da propiedade intelectual.

A primeira Conferencia Xeral do MEBF celebrouse durante os días 22 e 23 de febreiro de 1999 en Río de Xaneiro e daría lugar á Declaración de Río, documento que recolle o método de traballo do foro e as súas primeiras recomendacións en cada un dos mencionados grupos de traballo. Nove meses despois da Conferencia de Río, o segundo encontro do MEBF tivo lugar en Maguncia os días previos ó Consello de Cooperación de Ministros de Asuntos Exteriores para a apertura das negociacións orientadas á sinatura dun Acordo de Asociación Interrexional entre a UE, Mercosur e Chile. No documento resultante da reunión, a Declaración de Maguncia, fixáronse un conxunto de recomendacións ante a Conferencia Ministerial da OMC en Seattle, solicitando a apertura dunha rolda exhaustiva de negociacións que comprenda agricultura, servicios, acceso ós mercados e investimento estranxeiro dende unha perspectiva equilibrada para os intereses dos países desenvolvidos e en vías de desenvolvemento.

Telefónica ocupa a presidencia do Grupo de Servicios e Desenvolvemento de Negocios e os seus subgrupos en materia de

Iniciativas globais: transatlantic business dialogue

85

sociedade da información/comercio electrónico e telecomunicacións. Dende esta posición, Telefónica preparou as recomendacións sectoriais e horizontais presentadas nas dúas conferencias xerais celebradas en Río de Xaneiro e Maguncia durante o ano 1999 e coordinou a preparación das recomendacións que se ían presentar na Conferencia Xeral de Bos Aires os días 18 e 19 de maio de 2001, conferencia que quedou aprazada. Estas recomendacións non obstante manteñen a súa validez e a súa utilidade no proceso de negociación entre ambos os dous bloques aínda que de momento non poidan ser presentadas como resultado oficial dunha conferencia xeral. Divídense en tres bloques agrupadas do seguinte xeito: Sociedade da información Financiamento de infraestructuras: Xunto á cooperación con institucións financeiras multilaterais (BID, Banco Mundial, BEI) para o financiamento de proxectos de desenvolvemento de infraestructuras, o MEBF recomenda a elaboración de programas de cooperación entre ambos os dous bloques de contido semellante ó ALIS, Alianza para a Sociedade da Información, que cunha perspectiva xeográfica máis ampla (UE/Latinoamérica) se atopa actualmente en fase de aprobación pola Comisión Europea.

Cooperación entre reguladores: O MEBF apoia o desenvolvemento de intercambios de información entre reguladores sobre o desenvolvemento de modelos regulatorios harmonizados. A UE pode neste sentido compartir os beneficios do seu modelo cos países de Mercosur.

Educación: Apóiase a cooperación entre os sectores público e privado para a introducción de novas tecnoloxías en centros educativos, promovendo ó mesmo tempo o desenvolvemento de contidos en español e portugués.

PEMES: O MEBF recomenda a creación dun programa de cooperación entre PEMES de ambos os dous bloques no campo da sociedade da información, apoiado por unha partida orzamentaria

Manuel Avendaño

86

para o financiamento de alianzas estratéxicas de alta tecnoloxía, proxectos conxuntos de investigación tecnolóxica e intercambios de recursos humanos.

Comercio electrónico Política de cooperación: Dada a natureza global do comercio electrónico e o seu dinamismo, a política de cooperación entre gobernos e iniciativas autorregulametarias da industria considérase o enfoque regulamentario máis axeitado para garantir o desenvolvemento sen trabas do comercio electrónico.

Confianza dos consumidores: O fomento da confianza dos consumidores, clave para o futuro do comercio electrónico, débese apoiar en códigos de conducta desenvolvidos pola industria que promovan transparencia nas transaccións electrónicas.

Mecanismos alternativos de resolución de conflictos deben ser así mesmo desenvolvidos para garantir fórmulas rápidas e económicas para solucionar controversias derivadas de contratos online. A industria debe encargarse de adoptar o maior nivel posible de protección dos datos persoais a través de selos de confianza.

Responsabilidade dos ISPs: O MEBF apoia o desenvolvemento dun procedemento de notificación e retirada de contidos ilegais. Os ISPs non deben ser considerados responsables polo contido ilegal que transporten cando actúen como intermediarios, sen embargo tras notificación dunha autoridade competente deben seguir os pasos necesarios para a súa retirada.

Contratos e transaccións electrónicas: Gobernos e industria deben traballar conxuntamente para dar o mesmo tratamento ós contratos electrónicos que ós tradicionais e recoñecer a validez da sinatura electrónica.

Dereitos de propiedade intelectual: Os Gobernos da UE e Mercosur deben garantir un nivel axeitado de protección dos dereitos de propiedade intelectual a través dun marco regulamentario que asegure a plena implementación das disposicións do TRIPS. Non obstante débense recoñecer excepcións razoables ós

Iniciativas globais: transatlantic business dialogue

87

dereitos de autor como copias temporais para os ISPs ou reproduccións para uso privado.

Fiscalidade do comercio electrónico: Xunto ó mantemento da política de non imposición de aranceis sobre as transaccións electrónicas o MEBF recomenda non crear impostos específicos que impliquen un trato discriminatorio para o comercio electrónico.

Eliminar barreiras ós servicios necesarios para o desenvolvemento dunha operación de comercio electrónico: Recoméndase eliminar os obstáculos que poidan dificultar a libre prestación dos servicios que facilitan o desenvolvemento das operacións de comercio electrónico (servicios financeiros, de entrega postal, informáticos, etc.).

Telecomunicacións IMT-2000: O MEBF recomenda a cooperación internacional para o desenvolvemento de estándares harmonizados, abertos e orientados a mercado para a próxima xeración de telefonía móbil en beneficio do consumidor. Neste sentido considérase prioritaria a reserva de espectro para a prestación destes novos servicios conforme ós acordos alcanzados no marco da UIT. Circulación global de terminais: Os gobernos de ambos os dous bloques deben adoptar un marco regulamentario que favoreza a circulación global dos terminais IMT-2000 en beneficio dos consumidores.

WORLD ECONOMIC FORUM

O Foro Económico Mundial ten a súa orixe no Foro Europeo de Dirección, iniciativa rexional de principios dos 70 destinada ó deseño de estratexias para a industria europea no mercado internacional. As actividades da fundación tomaron unha dimensión internacional nos anos 76 e 77 coa celebración de simposios entre os líderes empresariais europeos e os seus equivalentes árabes e latinoamericanos. Ese carácter internacional acentuouse progresivamente, polo que en 1987 cambiouse o nome da fundación polo de Foro Económico Mundial.

88

Manuel Avendaño

O seu obxectivo é operar como unha fundación independente, imparcial e sen ánimo de lucro que reúne empresarios, políticos e intelectuais para discutir asuntos de interese económico global buscando solucións para fomentar o crecemento económico e o progreso social.

A estructura organizativa do foro apóiase en tres institucións: o Consello da Fundación, encargado da dirección do foro e o establecemento da súa política de actuación a longo prazo; o Consello do Foro, encargado de poñer en práctica o plan estratéxico de actividades do foro; e o Consello de Dirección, que supervisa e asigna os recursos necesarios para o funcionamento diario do foro. Xunto á celebración de encontros rexionais, o evento máis significativo do foro constitúeo a Conferencia Anual que se celebra en Suíza na cidade de Davos.

Entre os distintos grupos de traballo do foro destaca o creado en xaneiro de 2000 para afrontar a problemática da fractura dixital. O obxectivo do grupo é actuar como integrador global das iniciativas existentes a nivel político e empresarial para superar a fractura dixital que aumenta as diferencias entre as persoas que teñen acceso ás tecnoloxías da información e aquelas que pola súa condición social non contan con esta posibilidade. Dentro deste grupo de traballo existen tres Comités especializados nas áreas de: Educación: O Comité de Dirección sobre educación investiga a nivel internacional os proxectos relacionados neste campo coa fractura dixital para proceder a clasificalos e ofrecer asistencia e apoio ós que se consideren máis interesantes.

Políticas e Estratexias: O Comité de Dirección dedícase neste campo a analizar e articular as mellores prácticas políticas e regulamentarias para afrontar a superación da fractura dixital.

Empresariado: Este Comité creou unha rede global para certificar a existencia de iniciativas e centros locais de desenvolvemento orientados á superación da fractura dixital.

Iniciativas globais: transatlantic business dialogue

89

GDBe: GLOBAL BUSINESS DIALOGUE ON ELECTRONIC COMMERCE

Antecedentes do GBDe 1998 supuxo o punto de partida a partir do cal a sociedade da información pasou de ser algo case de ficción a ser unha completa realidade en todo o mundo. Este novo concepto de sociedade da información de carácter global supuxo a aparición de numerosas iniciativas que analizaban a situación do comercio electrónico nas súas distintas facetas. "The white paper on electronic commerce by Clinton/Gore", as liñas xerais da OECD elaboradas en Ottawa (Canadá) en 1998, o Plan de Acción Global da Cámara Internacional de Comercio, a Carta Internacional da UE, o Digital Millenium Copyright Act (DMCA) americano ou as relacións entre EE.UU. e a UE por medio do TABD son claros exemplos de iniciativas que tiñan como preocupación estudiar a situación do comercio electrónico e o seu posible desenvolvemento.

Sen embargo todas estas iniciativas tiñan o mesmo defecto, a súa parcialidade. En moitos casos por estar dirixidas unicamente a un ámbito xeográfico limitado (por exemplo the white paper on electronic commerce), noutros por ter como obxectivo tan só aqueles países membros da organización en concreto (UE International Charter, CCI Global action plan, OECD, TABD) e, por último, por tratar unicamente un tema concreto sen analizar a globalidade da problemática no desenvolvemento da sociedade da información (DMCA, centrado exclusivamente no ámbito da protección da propiedade intelectual).

Con estas características, conseguir un ámbito propicio para o desenvolvemento dun comercio electrónico con garantías pasaba polas necesidades de ter un ámbito que fose claro, estable pero sobre todo global.

Fitos do GBDe A Comisión Europea durante o mes de xuño de 1998 lanzou a idea de crear un grupo de traballo no que as empresas relacionadas co comercio electrónico aconsellasen ós lexisladores sobre como superar as barreiras ó seu desenvolvemento.

Manuel Avendaño

90

En xaneiro de 1999, as empresas máis participativas no nivel do comercio electrónico reuníronse en Nova York e aprobaron oficialmente a organización e o lanzamento oficial do GBDe. Finalmente, o 13 de setembro de 1999 en París, e ante medio millar de representantes de alto nivel dos gobernos, dos organismos internacionais e do mundo empresarial de todo o globo, o GBDe presentou as recomendacións, elaboradas polos grupos de traballo nos que se dividira o GBDe ese primeiro ano, as cales teñen necesariamente un carácter autorregulamentario, propugnan a liberdade contractual e impulsan a elaboración de códigos de conducta. Pertencen ó que se coñece como soft law, xa que a combinación de evolución tecnolóxica acelerada e ámbito mundial do comercio electrónico faría impracticable a aplicación dunha lexislación vinculante desenvolvida por igual e ó ritmo que a Rede o demandase en todos os países. Con posterioridade a este primeiro cumio anual, viñéronse celebrando paulatinamente en setembro máis cumios anuais do GBDe. Así, en setembro de 2000 esta tivo lugar en Miami e en setembro de 2001 celebrarase en Tokyo.

Telefónica sempre desempeñou nestas reunións un papel protagonista e foi a compañía que dirixiu as recomendacións do grupo de traballo encargado de definir a responsabilidade dos intermediarios (1999), o grupo de apoloxía ("Advocacy") das recomendacións do GBDe (2000) e dirixirá a actuación do grupo de Converxencia na reunión de Tokyo en setembro do ano 2001.

Descrición do GBDe A necesidade de acomodar á dimensión global de Internet solucións aplicables para todos os obstáculos identificados deu orixe a unha iniciativa do sector privado, lanzada pola Comisión Europea, e á que se adheriron practicamente a totalidade das empresas dos cinco continentes con maior implicación no comercio electrónico. Coñecida como GBDe ou Global Business Dialogue on Electronic Commerce, foi capaz, fundamentalmente mediante o intercambio de información por correo electrónico entre unhas 800 empresas de todo o mundo, de elaborar as recomendacións

Iniciativas globais: transatlantic business dialogue

91

de actuación que posibilitarán salvar os obstáculos identificados como máis prexudiciais para o rápido desenvolvemento do comercio electrónico.

O GBDe está composto polas máis importantes empresas mundiais relacionadas co comercio electrónico. Entre elas podemos destacar: ABN Amro, Accenture, Alcatel, AOL, BBVA, Bertelsmann, Cisneros Group, DaimlerChrysler, Deutsche Bank, Deutsche Telekom, Disney, EDS, France Telecom, Fujitsu, Hewlett Packard, Hitachi, IBM, INDRA/Atlante, Korea Telecom Freetel, Mediaset, Microsoft, Sharp, SIEMENS, Telecom Argentina, TimeWarner, Vivendi, WorldCom, etc.

O seu obxectivo é a elaboración de recomendacións con carácter global para os gobernos e o fomento da autorregulación.

Na actualidade, podemos dicir que o GBDe se converteu nun transcendental punto de referencia para o desenvolvemento do comercio electrónico.

As vantaxes que demostra este foro con respecto a calquera outra iniciativa de características similares é que, en primeiro lugar, as súas recomendacións son de consenso a nivel mundial.

En segundo lugar, este foro consolida as relacións das empresas do sector entre si, con clientes potenciais (B2B) e cos gobernos de todo o mundo, debido a que estes últimos son o obxectivo das recomendacións. En terceiro lugar estas recomendacións son un compromiso dos líderes mundiais no comercio electrónico xa que os membros do comité executivo do GBDe son altos membros dos consellos de administración das empresas que o forman. Por último, pero non por iso menos importante, o GBDe desenvolveu acordos de cooperación con organismos internacionais como por exemplo ASEAN, CCI ou a OCDE (BIAC).

Conclusións sobre as recomendacións do GBDe Conferencia de París: Setembro 1999 Nesta reunión anual do GBDe presentáronse recomendacións acerca de nove grupos de traballo distintos que naquel momento representaban os nove problemas fundamentais para o

92

Manuel Avendaño

desenvolvemento do GBDe e que eran: comercio e fiscalidade, infraestructura, autenticación e seguridade, contidos, propiedade intelectual, xurisdicción, protección de datos, confianza do consumidor e responsabilidade.

Xa na primeira reunión anual do GBDe, este recibiu un forte apoio tanto dos gobernos coma das compañías máis importantes dentro do comercio electrónico. Nesta reunión chegouse ós seguintes principios de consenso básicos: a) O marco regulatorio que rodease ó comercio electrónico debería estar elaborado por medio dunha autorregulación das empresas cunha mínima intervención por parte dos gobernos. b) Na medida do posible, as regras que se aplican fóra de liña deberanse aplicar tamén en liña. c) O comercio electrónico rexerase sempre por unha máxima liberdade contractual. d) Deberase crear unha marca de confianza e selos de calidade globais que aseguren a confianza do consumidor no comercio electrónico. e) Na maioría de normas que regulen o desenvolvemento do comercio electrónico e debido ó seu carácter global, será necesaria unha harmonización internacional. f) O GBDe debe existir como ente de referencia do comercio electrónico para os sectores públicos e privados. g) O GBDe desenvolverá unha estreita cooperación cos organismos internacionais en aspectos do comercio electrónico (OCDE, CCI…).

Por outra banda, nesta mesma reunión decidiuse tamén a estructura organizativa para o exercicio do ano 2000, acordando aumentar o número de empresas membros do GBDe a 60 participantes e o seu comité executivo aumentou a 6 membros (dous por rexión) e mais os presidentes de cada grupo. Finalmente acordouse que, co fin de mellorar a calidade das recomendacións, os grupos de traballo debían reducirse a 7 en lugar de 9 e pasar a ser os seguintes: Confianza do consumidor/Mecanismos alternativos de resolución de conflictos (ADR), presidido por Daimler Chrysler.

Confianza do consumidor/Marcas de confianza, presidido por Fujitsu. "Advocacy" (Apoloxía), presidido por Telefónica.

Comercio e fiscalidade, presidido por IBM. Propiedade intelectual,

Iniciativas globais: transatlantic business dialogue

93

presidido por Disney. Privacidade, presidido por Toshiba.

Extensión, presidido polo comité executivo do GBDe. Deste modo, continuouse coa división igualitaria da presidencia dos grupos por rexións, dúas por cada unha, pasando a estar dirixido o grupo de Extensión polo comité executivo do GBDe. Durante este mesmo exercicio, sen embargo, o comité executivo decidiu crear dous subgrupos de traballo para tratar temas cruciais nos cales a necesidade de atopar solucións fixo que o GBDe tomase consciencia da importancia e o peso que a industria tiña nestes e decidise actuar con celeridade. Estes subgrupos de traballo foron a loita contra a fractura dixital entre países desenvolvidos e en vía de desenvolvemento ("Dixital Divide") e a loita contra o crime cibernético ("Cyber Crime").

Conferencia de Miami: setembro do 2000 Despois dun ano de traballo no que se realizaron accións fundamentais para o desenvolvemento do comercio electrónico, especialmente en materia de apoloxía das recomendacións do GBDe realizadas polo grupo de "Advocacy", chegouse ó cumio anual do GBDe, celebrado esta vez en Miami, onde se analizaron non só as metas conseguidas polo GBDe durante ese exercicio senón que ademais se creou un segundo bloque de recomendacións do GBDe que se baseaban nos temas abordados no ano 2000 e onde as conclusións fundamentais foron: Fractura Dixital: o GBDe propuxo un conxunto de prácticas para crear oportunidades de desenvolvemento dixital tomando como exemplo aqueles programas de desenvolvemento que as empresas membros deste viñan aplicando nestes países (Clearinghouse).

Propiedade intelectual: recomendouse un procedemento de notificación e retirada de contidos ilegais (Notice and takedown) como medida de equilibrio entre a protección da propiedade intelectual e o funcionamento efectivo da rede.

Fiscalidade: o GBDe invitou os gobernos a avanzar cara a un sistema de fiscalidade de consumo que fose globalmente viable.

94

Manuel Avendaño

Comercio: acordouse recomendar que a OMC debería adoptar medidas de liberalización de servicios baixo a norma de "tratamento nacional", co fin de facilitar as transaccións mediante o comercio electrónico.

Aprobouse tamén o goberno do GBDe para o seguinte exercicio: 2000- 2001, pasaron a ser os presidentes globais Fujitsu e Korea Telecom xa que, polo sistema de rotación aplicado no GBDe, este ano correspondíalle a presidencia xeral do GBDe á rexión de Asia/Oceanía. Debido ó gran número de temas que afectaban ó desenvolvemento do comercio electrónico, decidiuse regresar de novo á estructura de 9 grupos de traballo (3 por rexión), incluíndo 4 grupos novos respecto ós xa existentes e que eran: Pagamentos electrónicos, Goberno electrónico, Ciber-seguridade e Converxencia, e aprobouse a entrada de novos membros á estructura do GBDe, en especial de PEMES. Por último aprobouse como política xeral do GBDe a creación de acordos de cooperación con algunhas organizacións internacionais como a Cámara de Comercio Internacional (ICC), a Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico (OCDE), a Asociación de Nacións do Sueste Asiático (ASEAN) e outras organizacións con intereses relacionados co desenvolvemento do comercio electrónico, como o Global Cities Dialogue (GCD). Gracias a estes acordos de cooperación o GBDe poría os seus expertos ó servicio destas organizacións beneficiándose pola súa parte do traballo dos seus expertos.

Deste modo a estructura dos grupos do GBDe para o ano 2001 é a seguinte: Confianza do consumidor, dirixido por Hewlett Packard; Converxencia, dirixido por Telefónica; Goberno electrónico, dirixido por Hitachi; Fractura dixital, dirixido por Equitable card; Pagamentos electrónicos, dirixido por ABN-Amor; Propiedade intelectual, dirixido por Disney; Fiscalidade, dirixido por Siemens; Comercio, dirixido por Sharp; e Ciber-seguridade, dirixido por EDS.

Iniciativas globais: transatlantic business dialogue

95

Últimas actividades do GBDe O 28 de febreiro celebrouse en México a primeira reunión de Sherpas do GBDe durante o 2001, cuns obxectivos que foron a análise do progreso dos grupos de traballo ata o momento e o estudio dos novos plans de promoción (Advocacy) do GBDe, o labor do cal está sendo levado este ano por todos os membros do GBDe en conxunto.

Durante os días 24 e 25 de abril realizouse en Madrid a reunión interanual do GBDe á que asistiron tanto Sherpas como CEOs das empresas integrantes do GBDe e que estivo organizada por Telefónica, BBVA e Indra/Atlante. Os seus obxectivos eran: a análise de logros e definición de novos retos do GBDe. Lanzamento dunha "task force" (subgrupo de traballo) sobre procedemento horizontal de notificación e retirada de contidos ilegais (Notice and takedown). Presentación dunha Declaración de ética cibernética (Cyberethics). Diálogo cos gobernos de distintos países (co-regulación). Acordo de cooperación co Global Cities Dialogue (GCD).

ICANN (Internet Corporation for Assigned Names and Numbers) Orixes de ICANN Coa creación de Internet e a súa expansión en todo o mundo comezouse a entender a Rede como algo global. Este novo concepto supoñía que as bases para a administración dun novo mercado debían ser creadas, sobre todo no que se refire á administración dos nomes de dominio.

En febreiro de 1998, a administración estadounidense crea o Libro Verde sobre o Goberno de Internet e abre un período de comentarios a nivel internacional para conseguir unha participación e coordinación global, para abordar o conflicto recoñecido pola Organización Mundial da Propiedade Intelectual (OMPI) en temas de conflictos de nomes de dominio (Domain Name System MNS) con marcas comerciais e para solucionar a situación de monopolio na administración de números IP (Enderezos de

96

Internet) que ata daquela posuía a IANA (Internet Assigned Numbers Authority).

En xuño de 1998 e tras recibir comentarios por parte de todas as organizacións internacionais relacionadas con Internet e o comercio en xeral e tamén da maioría dos gobernos, créase o libro Branco de EE.UU., que dá lugar á creación do ICANN (Internet Corporation for Assigned Names and Numbers). ¿Que é ICANN? É unha corporación do sector privado sen ánimo de lucro formada por unha ampla coalición de empresas de Internet, expertos técnicos, académicos e comunidades de usuarios recoñecida a nivel mundial como a entidade que coordina a administración técnica do sistema de nomes de dominio de Internet, distribución de enderezo e espacios de Internet e a asignación de parámetros protocolarios.

ICANN constituíuse oficialmente en outubro de 1998 e ten a súa sede en Los Angeles (California), trátase dunha corporación global aberta a toda a comunidade internacional con intereses en Internet e polo tanto ten as características de diversidade xeográfica e funcional, o que fai que exista, a priori, un equilibrio internacional dos intereses representados na organización. As súas catro funcións principais baseadas na coordinación técnica e de políticas centralizadas son: a) A xestión do sistema de nomes de dominio (DNS); b) A situación de espacio de enderezos IP. c) A asignación de parámetros de protocolo; e d) A xestión do servidor raíz.

parte II: sociedade do coñecemento, DINÁMICA TERRITORIAL E REDES

A ECONOMÍA NA REDE: PERMEABILIDADE XEOGRÁFICA*

Emilio Ontiveros Universidade Autónoma de Madrid e Analistas Financeiros Internacionais

A economía baseada na rede, a economía do coñecemento, é difícil encerrala nun só país. Os seus fundamentos –a versatilidade de aplicacións e a conectividade que posibilitan as tecnoloxías da información e das telecomunicacións– e as súas principais implicacións –a xeración de externalidades de rede– propician a extensión non só do número de axentes, senón do ámbito xeográfico no que poden arraigar. En realidade, é a propia xeografía a que perde relevancia económica, polo menos a que tradicionalmente tiña asignada en decisións básicas como as de localización. A significación da dimensión espacial dos mercados é menor, dada esa cada vez menos nítida fronteira entre os mercados de productos e os de servicios. A que emerxe é unha economía baseada en redes que aglutinan comunidades da mesma natureza, pero non tanto no espacio xeográfico coma no virtual; é unha economía que require da ampliación destas e do crecemento no número dos seus ocupantes.

A diferencia doutras revolucións tecnolóxicas, a actual ten lugar nun contexto internacional caracterizado por unha crecente integración, no que distintas forzas (a reducción dos custos no comercio internacional ou a extensión do investimento da mesma natureza) contribúen a diluír as fronteiras entre as economías. O acceso dun número crecente de países ás mesmas tecnoloxías, a configuración arredor de sistemas de organización máis homoxéneos e a adopción de similares políticas económicas son consecuencias da converxencia propiciada por esa unificación crecente do espacio económico. Converxencia entre un número cada vez maior de economías que, resulta obvio, non se traduce necesariamente na obtención dos mesmos resultados. * Este traballo reproduce, dun modo resumido, o capítulo 5 do libro do autor A economía na rede, publicado pola Editorial Taurus, en Madrid en 2001.

100

Emilio Ontiveros

En realidade, a crecente integración económica internacional e a irrupción desas transformacións propias da nova economía constitúen dúas fases absolutamente complementarias da evolución do sistema económico; desa caste de metamorfose que está a experimentar o capitalismo, renovadora dunha vitalidade que, lonxe do seu anquilosamento, afianza a súa capacidade de reproducción. Dúas tendencias con dinámicas desigualmente intensas, pero que comparten algúns factores determinantes e se atopan na segunda metade da pasada década, reforzándose mutuamente, facilitando esa xa moi avanzada converxencia de sistemas económicos: de institucións e políticas. Se o proceso de globalización, aínda que desigualmente explícito dende hai século e medio, se manifesta en toda a súa extensión a principios dos oitenta do século vinte, propiciando o anuncio da "fin da xeografía", é a mediados dos noventa cando o seu principal impulso procede dos avances nas tecnoloxías da información e das telecomunicacións: da incorporación a distintas áreas da actividade empresarial desa corrente de innovación. Nesa converxencia radica a necesaria complicidade que reciprocamente manterán a partir deste momento; a competencia internacional seguirá estimulando a adopción de reformas estructurais propicias ó arraigamento nun número crecente de países das transformacións propias da nova economía.

Asumir o carácter irreversible dos trazos básicos desa nova configuración da economía en Estados Unidos é, polo tanto, equivalente a facer o propio coa necesidade da súa reproducción: coa esixencia de alcanzar demandas potenciais superiores, afianzando o atributo máis emblemático da nova economía: a súa proxección transfronteiriza. Un trazo implícito nesa asociación á Rede de redes sintetizado nese incitador slogan, "Hoxe América, mañá o mundo". Non é un empeño doado, sen embargo.

Tamén, a diferencia doutras dinámicas de innovación, ese elevado grao de integración internacional e a propia natureza das tecnoloxías da información favorecen unha máis doada e barata difusión, máis alá dalgúns países industrializados. É un feito que

A economía na rede: permeabilidade xeográfica

101

a difusión de Internet tivo lugar con máis rapidez que ningunha outra tecnoloxía na historia1; o seu definitivo arraigamento en economías en desenvolvemento subxace como hipótese central cando se anticipa esa posible redefinición da xeografía da riqueza, dependente en última instancia da capacidade para asumir as reformas estructurais que faciliten a xeración de ganancias de eficiencia observadas en EE.UU. e noutras economías avanzadas. Se a dotación tecnolóxica non constitúe unha barreira insalvable para a asociación á Rede de redes, a súa asimilación completa por economías hoxe menos eficientes pode chegar a deparar vantaxes máis explícitas que as observadas en EE.UU. Así, países con sistemas comerciais e de distribución máis ineficientes, aqueles con mercados máis protexidos, son precisamente agora os máis expostos ó contraste coas posibilidades dixitais de intercambio e, en consecuencia, onde os aforros potenciais en marxes de distribución e os incrementos de productividade poden manifestarse de forma máis intensa. Algo similar cabe esperar da extensión da dixitalización a outros ámbitos da actividade económica e social.

Esa mesma lóxica é a que ampara as posibilidades de diseminación tecnolóxica e de inserción na rede das economías menos desenvolvidas. As maiores facilidades para a difusión da información e do coñecemento deberían permitir a reducción desa brecha hoxe existente nos niveis de desenvolvemento económico. A mellora das infraestructuras (nalgúns países deberiamos falar realmente da súa creación) e o fortalecemento dos sistemas educativos preséntanse como condicións básicas para reducir esa nova forma de diferenciación, de división dixital, entre individuos e países que xa se manifesta de forma suficientemente explícita. A historia, sen embargo, ampara o escepticismo verbo das posibilidades de con1. Jim Barksdale (2001) recórdanos o contraste con outros avances. Pasaron varios séculos dende que inventou a imprenta antes de que o libro chegase a amplas capas da poboación. A electricidade para uso doméstico data de 1873, pero pasou case medio século antes de que o 25% dos fogares norteamericanos puidesen conectarse á rede eléctrica. O teléfono tardou 35 anos en chegar a este número de fogares en EE.UU. A radio tardou 38 anos en chegar ós 50 millóns de usuarios en EE.UU.; a televisión 13 anos, e o cable 10. Internet fíxoo en a penas cinco anos.

Emilio Ontiveros

102

verxencia. Dende o inicio do patrón ouro, nos anos sesenta do século XIX, en que se localiza o comezo da primeira fase do proceso de globalización, a aproximación entre estándares de prosperidade económica non foi tan explícita. Esa converxencia foi real só entre un selecto grupo de países, os pertencentes ó "primeiro mundo".

A fenda dixital Recordóunolo Jeffrey Sachs (2000): o 15% da poboación mundial é a que xera practicamente a totalidade das innovacións tecnolóxicas no mundo; menos da metade desa poboación total é capaz de adoptar esas tecnoloxías, xa sexa na producción ou no consumo; unha terceira parte da poboación mundial, aproximadamente, está tecnoloxicamente desconectada: é incapaz de innovar e de asimilar as tecnoloxías foráneas. Unha parte significativa deses grupos tecnoloxicamente excluídos pertencen a países nos que foron capaces de absorber os avances tecnolóxicos. Estas consideracións xenéricas son igualmente válidas para as tecnoloxías da información e das telecomunicacións.

Que as tecnoloxías en que se basea a nova economía sexan máis baratas e doadas de difundir non é equivalente a que non contribúan á ampliación da importante fenda hoxe existente en niveis de desenvolvemento entre países. Tampouco esa maior permeabilidade xeográfica permite observar os mesmos efectos naquelas economías en que esas novas tecnoloxías conseguiron penetrar. As diferencias son considerables, non só entre os países industrializados e os menos desenvolvidos, senón, no seo daqueles, entre distintos grupos sociais. Ademais da distinción xeográfica, o acceso efectivo diferencial ás tecnoloxías da información e as comunicacións atópase condicionado por barreiras de natureza material, financeira, cognitiva e política.

O concepto de "división dixital" refírese a esa distancia entre individuos, familias, empresas e áreas xeográficas no acceso ás oportunidades que ofrecen esas tecnoloxías. Aínda que as diferencias máis explícitas que explican esa distancia dixital sexan as observadas entre países, a existente no seo destes pode ser igual-

A economía na rede: permeabilidade xeográfica

103

mente relevante e, en última instancia, está determinada polos mesmos factores: renda e educación.

Internet, por exemplo, o principal expoñente desta nova ondada de innovación tecnolóxica con potencial de transformación económica, está moi desigualmente distribuído. A penetración da rede nos países menos desenvolvidos de África, Oriente Medio e América Latina mantense significativamente por debaixo dos niveis (comprendidos entre o 25% e 50% da poboación), propios dos países industrializados e do sueste asiático; nalgunhas desas rexións a penas o 1% da poboación ten acceso a Internet.

Nalgúns países en desenvolvemento o crecemento da introducción do teléfono segue sendo manifestamente inferior ó da poboación.

Pero a división dixital, o risco desa "e-limination" do que se advirte nos países en desenvolvemento excede á desigual extensión da Rede.

Sen menoscabo de que as tecnoloxías da información e das telecomunicacións comporten menores esixencias ca outras para a súa difusión e arraigamento, é un feito que a súa extensión é dependente de infraestructuras básicas, esencialmente en telecomunicacións, e de certo grao de madureza das institucións económicas e educativas, ausentes na maioría das economías menos desenvolvidas. O indicador máis importante, polo menos o máis inmediato, de división dixital é o número de liñas telefónicas por cada 100 habitantes e o prezo de acceso a estas. Xunto a iso, o investimento en educación, a súa estreita vinculación coa investigación e desenvolvemento, preséntase como o principal factor estratéxico nesa máis completa configuración global, o susceptible de xerar rendementos máis explícitos na carreira pola inserción na nova economía, agora suxeito a restriccións menos vinculantes que as impostas pola súa ata hai pouco dominante transmisión presencial.

O caso ata agora máis amplamente exhibido para poñer de manifesto esa doada globalización da economía dixital é o da India, e, máis concretamente o de Bangalore (esa antiga cidade residencial do sur da India, capital do estado de Karnataka, tan apreciada polos colonos británicos), paradigma das posibilidades

104

Emilio Ontiveros

de clonación de Silicon Valley, a través da agrupación, máis ou menos programada, de empresas homoxéneas sectorialmente susceptibles de atraer recursos humanos co grao de cualificación abonda e desempeñar un papel cada día máis relevante no conxunto desa industria a escala global.

O valor da producción de tecnoloxías da información nese país dóbrase cada ano e medio, ó tempo que a súa participación no mercado mundial de desenvolvemento de software non deixa de ampliarse, alcanzando xa unha cota próxima ó 20%. Con datos divulgados por D. Gardner (2000), as exportacións de software no exercicio fiscal de 1999 alcanzaron 3900 millóns de dólares, dun total de vendas de 5000 millóns, ó tempo que 253 das 500 maiores empresas (segundo a clasificación da revista Fortune) confían a satisfacción das súas necesidades de software a empresas daquel país. O éxito da India como un dos principais centros de desenvolvemento tecnolóxico ten que ser explicado basicamente pola eficacia da educación nas tecnoloxías da información. Os seus seis selectivos institutos de tecnoloxía (unha creación dos anos cincuenta do século vinte, a penas alcanzada a independencia) son os responsables dese desenvolvemento e da demanda polo resto do mundo dos seus profesionais.

A conectividade que propicia a rede pode constituír, en efecto, un elemento fundamental na integración dos países en desenvolvemento na nova economía, e con iso no aínda diferenciado proceso de globalización. Internet pode chegar a conseguir o que non fixeron as múltiples roldas multilaterais de negociación comercial, especialmente para aquelas economías que superaron o limiar máis baixo de pobreza. Ademais da India, os mercados de China, Brasil e México son un aliciente para as grandes empresas multinacionais e, igual que acontece con outras economías menos desenvolvidas, o seu relativo atraso na asimilación das tecnoloxías tradicionais non debería constituír un obstáculo insalvable para a inserción nesa nova orde económica na que as tecnoloxías dominantes serán menos restrictivas, de máis doada propagación ó longo do mundo.

A economía na rede: permeabilidade xeográfica

105

A capacidade de atracción de investimentos estranxeiros de China reflicte a aposta que tanto as autoridades nacionais como as grandes empresas multinacionais fixeron sobre a situación na nova economía dese país. A localización de fabricantes de semiconductores, teléfonos móbiles e calquera outro mecanismo electrónico atopa naquela economía algo máis que as tradicionais vantaxes relativas en custos do factor traballo. Só as refinerías de petróleo parecen competir coas factorías ou plantas de ensamblaxe electrónica.

América Latina, co 8% da poboación mundial, dispoñía no ano 2000 do 3,5% dos internautas e a penas o 1% do comercio electrónico global, aínda que as tendencias observadas permiten anticipar un ritmo de crecemento superior ó do resto do mundo.

Con datos de CEPAL, en 1999 o numero de ordenadores conectados por primeira vez á rede aumentou máis rápido na rexión ca en calquera outra parte do mundo. O crecemento observado no uso de Internet nalgúns países da rexión, a capacidade de atracción de recursos financeiros do resto do mundo para novas empresas amparan esas previsións de International Data Corporation, que sitúan os usuarios en máis de 24 millóns a partir do ano 2003, dende os 8,5 millóns actuais, a metade deles en Brasil. A facilidade dalgunhas zonas horarias con relación á costa leste estadounidense e á xornada laboral europea son factores en que se amparan esas posibilidades de crecemento. O insuficiente desenvolvemento das telecomunicacións e o custo relativamente elevado dos equipamentos informáticos segue, sen embargo, actuando como un obstáculo importante.

Con todo, existe a clara percepción de que a facilidade para conectarse á rede global non é condición abonda para aproveitar completamente o potencial transformador asociado á diseminación internacional da nova economía e, moito menos, para reducir a aínda importante fenda existente entre as economías avanzadas e o resto. E así parecen asumilo institucións supranacionais, como o Banco Interamericano de Desenvolvemento (BID) ou a propia Comisión Europea, empeñados ambos en catapultar ás economías baixo a súa xurisdicción cara á era da información e o coñecemento, mediante a realización de reformas estructurais na

Emilio Ontiveros

106

dirección dunha máis explícita homoxeneización cos trazos básicos do modelo estadounidense.

A soldadura do mercado único: Europa no 2010 O contraste entre o comportamento da economía estadounidense e a da Unión Europea durante as últimas décadas deixa lugar a escasos matices. Tras un período de aproximación entre finais dos anos cincuenta e principios dos oitenta, o crecemento do PIB daquela economía superou ó da europea en todos agás tres dos últimos 20 anos, ampliándose nos últimos dez ata o ano 2000.

Como consecuencia diso, a renda por habitante de EE.UU. foise distanciando progresivamente da dos países máis avanzados da UE e, en xeral, da OCDE. Ese contraste acentúase coa zona euro, cun producto interior bruto por habitante que non supera o 65% do estadounidense (nove puntos porcentuais por debaixo do máximo alcanzado a finais dos oitenta), e na desigual capacidade dunha e outra para garantir niveis de emprego satisfactorios, sen dúbida o máis inmediato deses indicadores de inclusión social. O vello chiste entre economistas (acouto eu que maioritariamente estadounidenses), recordado por Paul Krugman, sobre a definición europea de "boom", -"un ano no que a taxa de desemprego crece menos que o habitual-, alcanzaba nos anos noventa a súa máis completa significación. Só a partir de 1997 podía observarse unha mellora nesa relación entre desemprego e inflación, anos despois, en todo caso, do percibido en países como Canadá ou o propio Reino Unido.

A evolución da productividade do traballo tampouco deixaba lugar a moitas dúbidas sobre a vantaxe estadounidense a partir dos últimos anos da década dos noventa, revelando a maior atención á mellora das condicións de oferta e ó funcionamento dos mercados na economía estadounidense2. Nos países da área euro, 2. Destaca o BIS (2000) que, do conxunto de países da OCDE, unicamente Australia rexistrou incrementos na productividade do traballo superiores a EE.UU. durante a segunda metade dos noventa. Tamén é o único país, ademais de EE.UU., no que ese indicador acelerou significativamente o seu crecemento en relación á década dos oitenta e á primeira metade dos noventa.

A economía na rede: permeabilidade xeográfica

107

a productividade do traballo descendeu durante a segunda metade dos noventa; ese declive foi máis intenso naqueles países (Francia, Italia, Holanda e España) nos que o crecemento do emprego foi máis intenso e, en consecuencia, onde a incorporación de traballadores menos cualificados, ou con contratos de carácter temporal e a tempo parcial, foi relativamente maior.

Excepcións a esa negativa asociación entre o crecemento do emprego e o das ganancias de productividade ofrécenas, ademais de EE.UU., Australia, Irlanda, Suecia e Finlandia; a intensidade do investimento en tecnoloxías da información é a explicación do aumento do potencial de crecemento neses países. Algo imposible de observar en España ó longo da última fase de crecemento da súa economía; os datos que ofrece a OCDE (2001b) indican que no período 1987-94 a taxa media de crecemento da productividade foi do 2,3% (catro décimas superior á media dos países que integraron a área euro e seis décimas por riba da media da OCDE); nos anos 1994-2000, a taxa española foi do 0,8%, a máis baixa da zona euro e da OCDE, que rexistraron medias do 1,2% e 1,7%, respectivamente.

O triunfalismo americano tamén se poñía de manifesto na lembranza que o secretario do Tesouro estadounidense durante os últimos anos da presidencia de Clinton, Lawrence Summers, fixo daquel outro chiste, posto en circulación ó final dos oitenta, que, tras constatar o final da guerra fría, afirmaba que os vencedores foran Alemaña e Xapón. O apoio a ese paradoxo radicaba no contraste entón existente entre as economías deses países e a de EE.UU. A baixa productividade, reduccións de tamaño empresarial e déficits públicos excesivos caracterizaban a EE.UU., fronte á puxanza dos perdedores na contenda mundial. Unha década despois os tempos viraron de forma significativa. E quen sabe, poderiamos agora preguntarnos se durante esta década, a primeira do novo século, poden volver virar. Con ese espírito iniciouse o Consello Europeo de Lisboa en marzo de 2000, monograficamente dedicado á definición de accións destinadas a reducir a distancia dixital con Estados Unidos.

108

Emilio Ontiveros

A virtuosa coexistencia da expansión estadounidense nos últimos cinco anos da década dos noventa con reducidas taxas de desemprego, elevados ritmos de creación de emprego, baixa taxa de inflación e aceleración da productividade renovou o interese de economistas, políticos e institucións internacionais pola análise dos factores que a propiciaran; con desiguais prexuízos e escrúpulos, algúns deles recoñeceron a necesidade de asimilar algúns dos factores que están detrás dese comportamento. Dende logo, a intensificación do investimento en tecnoloxías da información e das comunicacións, que coincidiu con ese longo período de expansión, pero tamén con aqueloutros factores de carácter estructural que, ademais de estimular o crecemento do investimento, fixeron o mesmo coa aplicación eficiente desas tecnoloxías, co aproveitamento do seu potencial de transformación nos distintos subsistemas en que se articulan as decisións empresariais.

En Lisboa abordouse especificamente esa necesidade de reducir distancias entre ambos os dous bloques económicos, aínda que iso levase consigo vencer a resistencia do continente á importación de trazos propios do modelo americano; resistencia suavizada, en todo caso, mediante a expresión das cautelas correspondentes ante a eventual xeración de niveis de exclusión social que tradicionalmente se consideran propios daquel sistema. En particular, o Consello subliñou a necesidade de elevar a taxa de emprego no seo da UE, dende esa media do 61% ata niveis máis próximos ó 70% no ano 2010.

Un "abrazo á nova economía", que outorgaba un papel central á iniciativa denominada "e-Europa", lanzada pola Comisión en decembro de 1999, co fin de aproveitar rapidamente as oportunidades ofrecidas polas tecnoloxías dixitais e Internet e situar a toda Europa "online" (cidadáns, empresas e administracións públicas). Un conxunto de 23 indicadores estatísticos serán significativos dos once obxectivos en que se concreta o plan de acción desa iniciativa tendente a dixitalizar Europa o antes posible: porcentaxes de conexións a Internet, custo destas, número de ordenadores por cada 100 habitantes, educación en tecnoloxías da

A economía na rede: permeabilidade xeográfica

109

información, etc. Novas directivas comunitarias que entrarán en vigor a finais de 2001 tratarán de harmonizar as regulacións relativas ó acceso e interconexión de todas as redes de comunicación entre os países membros.

Será no ano 2010, tras poñer a traballar os 15 millóns de parados entón existentes, cando a Unión Europea albergue "a economía máis competitiva e dinámica do mundo, baseada no coñecemento; capaz dun crecemento sostible con creación de mellores empregos e cunha maior cohesión social", segundo as intencións da Comisión Europea manifestadas na declaración final. Un enunciado certamente ambicioso, utópico para algúns, que requirirá algo máis que boas intencións. Nesa reunión adoptouse un programa de reformas económicas e sociais destinadas a crear 20 millóns de postos de traballo e conseguir unha taxa de crecemento económico anual do 3%. Entre as prioridades máis destacadas incluíase a adaptación das economías á era de Internet, o estimulo ó desenvolvemento de pequenas empresas, a dispoñibilidade de recursos de capital risco e a consolidación do mercado interior.

Dotación tecnolóxica e adaptación estructural A ciencia moderna naceu en Europa e foron algúns dos países hoxe integrantes da Unión Europea os que lideraron moitas das revolucións tecnolóxicas, os avances na agricultura, na enxeñería civil, na prensa escrita e, dende logo, a Revolución industrial do XIX. Na actual revolución dixital o seu papel é, por agora, secundario, a pesar de que algunhas das innovacións en que se sustenta tamén naceron en Europa.

Como vimos en páxinas anteriores, na base desa dinámica de innovación característica da nova economía, e nos seus resultados económicos, atópase unha intensificación do investimento nas tecnoloxías da información e as telecomunicacións, factor fundamental no aumento da productividade. Con datos de Goldman Sachs, na economía estadounidense esas tecnoloxías contabilizaron en 1999 un 7% do PIB, fronte a pouco máis do 4% na zona euro. Foron máis de 635.000 millóns de euros os destinados en EE.UU. a ese tipo de destinos fronte a 300.000 millóns e 250.000

110

Emilio Ontiveros

millóns de euros en Xapón e a área euro, respectivamente. Ese investimento creceu entre 1996 e 1999 a un ritmo medio anual do 26,5%, fronte a menos do 20% na zona euro, cunha acusada dispersión, como a que ilustra o crecemento do 32% en Finlandia e Irlanda fronte ó 17% de Italia e Alemaña. Outros indicadores expresivos da intensidade relativa do sector das tecnoloxías da información (emprego, valor engadido, do sector, I+D ou exportacións), como se recollen en OCDE (2000), subliñan o atraso de Europa fronte a Estados Unidos. A partir deses datos básicos pode entenderse a vantaxe estadounidense no resto dos indicadores considerados relevantes para a medición do grao de arraigamento da economía do coñecemento: número de usuarios de Internet, porcentaxe de comercio "online" sobre o total, penetración de ordenadores persoais entre a poboación, etc. Unha hexemonía, en todo caso, declinante, consecuente coa difusión relativamente doada e rápida desas tecnoloxías. Así, segundo Morgan Stanley (2001), EE.UU. rexistraba ó remate do ano 2000 unha terceira parte de todos os usuarios mundiais de Internet (304 millóns), mentres que en 1997 representaba o 51%, ó tempo que a participación do conxunto de Europa pasou do 28% ó 34% neses anos.

A calidade e custos das infraestructuras, a facilidade e velocidade das conexións á rede, os custos das chamadas locais (manifestamente desiguais entre países, con prezos prohibitivos nalgunhas áreas, sen a suficiente calidade de servicio) ou a dispoñibilidade de servidores seguros para o intercambio de información privada condicionan esa desigual inserción na economía dixital e en non poucos casos poñen de manifesto que, a pesar da desregulamentación alcanzada nos servicios de telecomunicacións na xeneralidade dos países, a competencia chega máis lentamente, en especial aqueles segmentos como o das chamadas locais, de gran importancia no acceso a Internet.

O liderado de EE.UU. no desenvolvemento da economía na rede non radica tanto nas diferencias tecnolóxicas coma nas existentes no ámbito en que operan as empresas. Ademais dos desiguais patróns de crecemento de ambos os dous bloques eco-

A economía na rede: permeabilidade xeográfica

111

nómicos, o propio ritmo de asimilación das tecnoloxías da información está máis directamente relacionado coa adecuación das institucións e os mercados, e o sistema financeiro, de xeito preferente. Malia que a dotación tecnolóxica fora similar (en realidade nalgúns países europeos non é inferior), as súas aplicacións empresariais e o asociado aumento da productividade precisa dun ámbito propicio; o papel desempeñado polos gobernos na xeración e adopción desas tecnoloxías ou na defensa das condicións competitivas, a maior ou menor facilidade con que as empresas atopan aplicacións a estas, sen esquecer a existencia de mecanismos adecuados de financiamento, son factores todos eles que explicarían, en definitiva, a maior ou menor propensión dos sistemas económicos a albergar dinámicas de cambio, de innovación: a asumir riscos, en definitiva3.

O ex-secretario do Tesouro estadounidense, Lawrence Summers (2000), nun traballo en que se destacan as diferencias entre EE.UU. e Europa na extensión da nova economía, sintetizaba en dous os factores que resultaran esenciais na transformación da economía de EE.UU. durante a década dos noventa: a énfase en decisións descentralizadas e a preservación da competencia, procurando que as actuacións públicas se guiasen antes pola xeración de incentivos que pola mera coordinación, por un lado, e a disposición a adoptar cambios radicais, por outro.

Xunto a esas actitudes e orientacións da política económica, o asentamento da nova economía en EE.UU. descansou en dous piares básicos: a xeración de suficientes e axeitados proxectos empresariais a esas posibilidades tecnolóxicas e a disposición dun sistema financeiro a outorgarlles cobertura. En ambos os dous aspectos o contraste entre as economías dun e outro lado do Atlántico achega diferencias significativas, e a súa reducción require algo máis que a mera intensificación do gasto nesas tecnoloxías ou a disposición de facilidades para a súa difusión. A capacidade para emprender e a actitude cara ó risco preséntanse como os 3. Algunhas das ideas e comentarios deste epígrafe foron abordadas en Ontiveros (2000).

112

Emilio Ontiveros

principais factores determinantes dunha explotación con éxito desas novas tecnoloxías.

En EE.UU. a maioría e, en todo caso, os máis importantes proxectos arredor das novas posibilidades ofrecidas pola rede foron levados a cabo por empresas de nova creación, nacidas da nada moitas delas. En Europa, as máis importantes, dende os propios provedores de acceso a Internet ós principais vendedores nas canles de comercio electrónico, son empresas esgazadas doutras preexistentes, xa se trate de grandes operadores de telecomunicacións (moitos deles en transición dende posicións de poder de mercado e propiedade publica cara a ámbitos máis competitivos) ou de organizacións comerciais amplamente asentadas na "vella economía".

A capacidade para emprender, a taxa de natalidade empresarial, está na orixe de calquera proceso de innovación, da creación de novos productos e servicios e de novos procesos e métodos operativos, e esta atopou na maioría dos países de Europa menores incentivos cós existentes en EE.UU. A distinta actitude cara á asunción de risco, e cara ó fracaso, está na base desa desigual capacidade de xeración de innovación, susceptible de explicar a través de múltiples factores, dende os máis doadamente observables (barreiras e trámites administrativos na creación de empresas, fiscalidade, sistema educativo, menores recursos asignados á difusión do coñecemento, defensa da competencia, etc.) ata os máis arraigados nas actitudes sociais e culturais. Moitos destes obstáculos impediron non só o crecemento no numero de empresarios, senón que, o que sen dúbida é máis importante, a asignación de novos talentos á función para emprender fose en Europa moito menor que a observada en EE.UU. Por tópico que resulte, non deixa de ser significativo o contraste nas proporcións de licenciados en administración de empresas que, nun lado e noutro do Atlántico, optan por crear as súas propias empresas, fronte ós que manteñen a aspiración de traballar en grandes organizacións, incluídas as de natureza pública.

Na explicación desas diferencias entre EE.UU. e a UE o papel que desempeñan os respectivos sistemas financeiros, a

A economía na rede: permeabilidade xeográfica

113

desigual capacidade para adecuar a súa estructura institucional e operativa á dinámica de innovación é, sen dúbida, un dos factores máis importantes. Unha das vías de contraste entre distintos sistemas financeiros é precisamente esa maior ou menor flexibilidade para dar cobertura á innovación, para dotar de recursos abondos o nacemento de empresas en sectores igualmente novos ou, pola contra, limitarse ó financiamento dos negocios establecidos e maduros.

Se a existencia de amplos mercados de accións e unha non menos extensa base de investidores institucionais e individuais segue sendo un trazo diferenciador significativo, non o é menos a proliferación de institucións especificamente orientadas ó financiamento de proxectos con maior risco, con activos menos tanxibles que ofrecer como colaterais, ou daqueloutras dedicadas ó fortalecemento da xestión das empresas acabadas de nacer, a albergalas en "incubadoras" nas que a cooperación coas escolas de administración de empresas facilita esa necesaria transición entre o sistema educativo e a realidade empresarial.

Esa maior facilidade para a transferencia do aforro cara ó investimento en proxectos con risco relativamente elevado, a súa máis directa vinculación coa creación de novas empresas por novos emprendedores, susceptibles de remover as posicións adquiridas polas empresas de toda a vida, é un factor común a calquera análise do arraigamento en EE.UU. da nova economía.

Neste aspecto, o papel desempeñado polos fondos de capital risco en EE.UU. foi fundamental, converténdose no nexo de unión desa dinámica de innovación, de asunción de risco, e os mercados financeiros. A pesar do crecemento rexistrado a finais dos noventa, nos intensamente bancarizados países da área euro, a importancia relativa desas modalidades de financiamento, máis próximas á xénese de novos proxectos en tecnoloxías dixitais e biotecnoloxía, é aínda moi inferior á que teñen en EE.UU. En 1999 o investimento dos fondos de capital risco representou o 0,4% do PIB no conxunto da Unión Europea, fronte ó 0,7% en EE.UU. Ó mesmo tempo, o investimento nas fases iniciais das novas empre-

114

Emilio Ontiveros

sas representaba en EE.UU. un 22% do investimento dos fondos de capital risco, mentres que na UE alcanzaba o 12%.

Na Europa do século XXI, da moeda única e de Internet, non existe un mercado de capitais único. A pesar de que os proxectos a este respecto se afunden na prehistoria da formación da Comunidade Europea, haberá de ser a propia dinámica dos mercados financeiros, en maior medida que a iniciativa das autoridades, a que acabará propiciando, de feito xa o está a facer, a configuración dun verdadeiro mercado paneuropeo. As regulacións nacionais distintas, o mantemento de estándares diferenciados, as resistencias das burocracias nacionais, ou mesmo as propias empresas financeiras temerosas dunha maior competencia, deberían deixar de ser obstáculos á concreción das aspiracións a un mercado único. A propia evolución demográfica (nos próximos 30 anos os cidadáns europeos con idades iguais ou superiores a 65 anos representarán unha cuarta parte da poboación total) e a asociada esixencia de fortalecemento dos sistemas públicos de pensións seguirá constituíndo un dos elementos máis directamente propiciadores desa maior profundidade, amplitude e grao de integración europea dos mercados de capitais.

Na anticipación do maior crecemento relativo das tecnoloxías da información na área euro, e en particular as asociadas ó comercio electrónico, atribúeselle á familiarización coa moeda única un papel destacado, tanto na súa calidade de denominador transaccional, posibilitando unha maior transparencia, como polos efectos sobre a integración dos mercados de capitais e a conseguinte reestructuración do conxunto da industria de servicios financeiros.

Para a emerxencia desas máis propicias condicións para a innovación na súa máis ampla acepción, é difícil minimizar o papel dos gobernos. Contrariamente ó que se pretende como propio do sistema económico estadounidense, a contribución da súa administración foi esencial, non só en termos de definición das condicións do ámbito, a través de políticas macroeconómicas axeitadas ou de regulacións propicias, senón da intervención acti-

A economía na rede: permeabilidade xeográfica

115

va nos procesos de innovación. A actitude dos gobernos estadounidenses nas últimas décadas non foi precisamente a do distanciamento, nin sequera a de limitarse á disposición do ámbito regulador necesario para que as empresas, institucións e mercados posibilitasen a emerxencia desa nova economía. Os investimentos públicos en investigación básica e en educación foron suficientemente importantes, en termos absolutos e en relación con outros países industrializados, como para contribuír de forma determinante á configuración dun capital intelectual, humano e financeiro estimulador da utilización eficiente desas tecnoloxías da información. Xunto a iso, a formulación de regras axeitadas, a flexibilización dos mercados e un celo especial na defensa das condicións competitivas axudan a explicar ese liderado e a súa traducción na fase expansiva máis singular da historia económica.

A denominación nova economía, recordemos, é sinónimo de economía do coñecemento. Da capacidade para xeralo, para transmitilo e aplicalo eficazmente depende en boa medida o seu arraigamento. Un ámbito onde foi evidente a complicidade da administración estadounidense para a realización dese salto tecnolóxico é o do investimento en investigación e desenvolvemento (I+D). Ese gasto constitúe a peza esencial dos procesos de innovación, da explotación con éxito de novas ideas. Xunto a ela, cómpre que exista a capacidade para aplicar os avances técnicos e as novas posibilidades empresariais que ofrecen en productos viables, rendibles, que fortalezan a posición competitiva da empresa no seu mercado. Xa existen poucas dúbidas acerca da estreita relación entre a capacidade para innovar dunha empresa e a súa posición competitiva, como entre aquela e o seu sistema educativo e de política científica.

Dende os primeiros anos noventa acentúase a diverxencia entre EE.UU. e o que hoxe é a Unión Europea nos recursos destinados a I+D: se en 1990 a UE asignaba o equivalente ó 2% do seu PIB e EE.UU. o 2,7%, en 1999 esa proporción mantíñase no caso de EE.UU. (a pesar do importante aumento no valor da súa pro-

116

Emilio Ontiveros

ducción de bens e servicios) mentres que na UE caía ó 1,8% do PIB. O contraste agudízase ó coñecer a distribución dese gasto europeo por países, con distribucións manifestamente desiguais (Suecia 3,77%, Finlandia 2,89% e Alemaña 2,29%, fronte a España, Grecia e Portugal, por debaixo do 1%). Resultados igualmente diferenciados son os que se derivan do contraste entre as contribucións do sector privado de ambas as dúas economías a ese gasto en I+D. Mentres que en EE.UU. o 77% dese gasto é realizado polo sector privado, na UE é do 64%. Do total dese gasto en I+D (sempre con cifras de Eurostat para 1998), o concretado en tecnoloxías da información e das telecomunicacións é do 51,5% en EE.UU., fronte ó 12,9% na área euro e ó 17,9% na UE. Á distancia na contía do investimento, que baixo os conceptos de ciencia e tecnoloxía destina Europa respecto a EE.UU. e Xapón, engádese a súa diferente eficiencia. Como recordou Joan Majó (2000), presidente do grupo de expertos ó que a Comisión Europea encomendou a valoración da política científica e tecnolóxica, ese investimento atópase máis fragmentado nacionalmente e nalgúns países mesmo rexionalmente, o que xera evidentes duplicidades, ademais de sufrir unha insuficiente orientación global, homoxénea para o conxunto da rexión. A necesidade de coordinación é igualmente obvia para a reducción desa evidente dispersión de esforzos nos programas educativos e de cualificación profesional.

O obxectivo do 3% do PIB do conxunto de Europa en investimento en investigación científica e desenvolvemento tecnolóxico non por ambicioso é menos necesario. A media da área é actualmente do 2,4%, pero hai que recordar que nalgúns países, España sen ir máis lonxe, non se alcanza o 1% nos últimos anos. Da ampliación dos esforzos de investimento neste campo, primeiro, e logo da súa estreita coordinación dependerá en boa medida que eses enunciados tan solemnes e ambiciosos do cumio de Lisboa non queden como unha referencia máis nos anais do euroescepticismo.

O investimento en capital humano reviste unha importancia verdadeiramente crucial, estratéxica, e así parecen asimilalo as

A economía na rede: permeabilidade xeográfica

117

empresas, o goberno e, dende logo, as universidades nalgúns países. O papel desempeñado por estas no desenvolvemento da nova economía en EE.UU. foi destacable, non só no seu papel de xeradores de innovacións tecnolóxicas e empresariais, senón igualmente na súa contribución á adecuación dos recursos humanos para afrontar as cambiantes esixencias das novas formas de xestión empresarial. Xunto á súa participación na transmisión de experiencias, de circulación de ideas entre o mundo académico e o empresarial, as universidades públicas e privadas foron activas na propia creación de empresas, albergando "incubadoras", fomentando a creación de sociedades de capital-risco e, de forma xenérica, desenvolvendo programas tendentes ó coñecemento e á especialización nese novo ámbito económico.

Os gobernos son importantes na nova economía, pero son máis importantes as empresas. Da adaptación destas ás novas condicións, da emerxencia de novas, dependerá en boa medida a reducción desas distancias que separan Europa de EE.UU. Ese inventario de factores diferenciais entre ambas as dúas economías quedaría incompleto se non se destacase a capacidade das empresas, en particular as situadas na vella economía, para adaptar as súas estratexias ás transformacións que se están dando. Dende hai anos, os procesos de reestructuración na dirección dunha maior flexibilidade organizativa e a intensificación do investimento, especialmente en equipamento específico para aproveitar as ganancias de eficiencia asociadas á nova economía da rede, permitiron aumentos significativos na capacidade de oferta e, con eles, a emerxencia de taxas de crecemento da productividade esquecidas. No mesmo período, 1990-99, no que as empresas estadounidenses dobraban en termos reais o valor dos seus investimentos, as da área euro facíano só nun 16%. A significación destas diferencias é maior dado que unha parte dese impulso investidor das empresas americanas se concretou en tecnoloxías da información sobre as que hoxe descansan as novas formas de producción, distribución e comercialización.

De particular importancia, especialmente para as pequenas e medianas empresas e as emerxentes, é a adaptación do mer-

Emilio Ontiveros

118

cado de traballo a ese novo ámbito, a flexibilización das súas modalidades de contratación e negociación, aproximándoas todas elas a esa maior capacidade de adaptación que o novo ámbito competitivo esixe ás empresas. Pasos adicionais nunha dirección xa explícita durante os últimos anos practicamente na totalidade dos países, mesmo naqueles cunha maior tradición sindical como Holanda ou os nórdicos, hoxe á cabeza da inserción na nova economía en Europa, que permitiu observar durante os anos 1999 e 2000 o ritmo máis rápido de creación de emprego dos últimos 30 anos. A compatibilidade desa tendencia co crecemento da productividade derivado da adopción crecente desas tecnoloxías vai seguir esixindo unha adaptación reguladora do mercado de traballo.

Capitalismos converxentes Prosperidade e crecemento económico, por un lado, e distribución e estabilidade social, por outro, sintetizan as orientacións que dominaron durante o último medio século nos sistemas económicos de EE.UU. e Europa continental respectivamente.

Ambas as dúas son presentadas habitualmente como opcións irreconciliables, determinantes das disxuntivas políticas ás que se enfrontaron os gobernantes a un e outro lado do Atlántico. Aínda que estivesen tan netamente definidas, e respondesen efectivamente ás preferencias maioritarias dos cidadáns de ambos os dous bloques económicos, o verdadeiramente cuestionable é, en primeiro lugar, a absoluta incompatibilidade con que habitualmente se presentan esas opcións.

Ningún dos factores que identificamos como responsables dese superior comportamento da economía estadounidense na última década (da súa maior capacidade de creación de riqueza) poden considerarse incompatibles con algúns deses valores considerados específicos do que se asume como expresión maioritaria da tradición europea. A participación do goberno na economía foi suficientemente explícita en EE.UU., na creación de condicións propiciadoras da emerxencia da nova economía, non só a través das políticas tendentes a garantir a competencia que as novas for-

A economía na rede: permeabilidade xeográfica

119

mas de poder de mercado ameazaban, senón igualmente mediante o investimento público nesas tecnoloxías transformadoras ou nos programas de educación e investigación e desenvolvemento.

Máis evidente é a aceleración desa deriva gradual, pero xa observable, en patróns básicos de organización e, dende logo, nas orientacións da política económica, do considerado modelo europeo, do capitalismo tutelar ou sistema mixto, cara ó estadounidense. Un desprazamento que non está a ser maioritariamente conducido precisamente por partidos políticos da dereita tradicional, senón por coalicións de esquerda que parecen asumir as formulacións dos "novos demócratas" estadounidenses: competencia, innovación e empresa. A explícita conexión deses tres vectores co maior ritmo de crecemento económico, coa súa sostibilidade e co aumento do emprego son o fundamento das propostas reformistas orientadas a propiciar un maior protagonismo das iniciativas empresariais susceptibles de captar as oportunidades, a redefinición de vantaxes comparativas, que pode traer consigo a nova economía. Reformas tendentes a favorecer a capacidade para emprender, a eliminación de obstáculos aínda importantes sobre a creación de empresas (custos e períodos de tramitación moi superiores ós existentes en EE.UU.) e a adecuación legal e institucional (incluído o sistema educativo) que favoreza o desenvolvemento das empresas que acaban de nacer.

Europa non só está a tempo de asimilar esas prometedoras transformacións, senón que existen evidencias abondas como para anticipar a posibilidade do seu arraigamento definitivo e a xeración de vantaxes equivalentes ás observadas na economía estadounidense. Os efectos que cabe esperar da intensificación do investimento en tecnoloxías da información e da conseguinte reestructuración organizativa nas empresas europeas poden ser superiores ós observados en EE.UU., como consecuencia das implicacións desregulamentadoras da "e-economía" sobre sectores aínda protexidos. A extensión desas tecnoloxías fará máis explícitos os custos derivados da ausencia dunha política europea común en áreas tales como os mercados financeiros, a fiscalidade, mercados

120

Emilio Ontiveros

de traballo, propiedade industrial, etc., propiciando a aceleración das correspondentes reformas estructurais. O potencial transformador das tecnoloxías da información pode, efectivamente, contribuír á máis rápida erosión das aínda importantes rixideces estructurais na UE e a aqueloutros impedimentos á completa configuración do mercado único.

Por iso, serán en primeiro lugar os efectos espaciais, xeográficos, os que aceleren a consecución do mercado interior, poñendo ó descuberto as limitacións das inconsistencias e asimetrías reguladoras. O aumento da transparencia, derivado dunha maior competencia entre oferentes nos distintos mercados nacionais ou rexionais europeos, traducirase na disposición de maiores posibilidades de elección para os consumidores. En segundo lugar, como consecuencia da cada día máis difusa diferenciación entre os mercados de productos e de servicios, ademais da dimensión espacial dos mercados, os cambios tamén afectarán ás distintas formas en que aqueles mercados son atendidos, mesturándose bens e servicios en función das necesidades desa crecente adaptación ás esixencias dos clientes.

Da disposición dos gobernos nacionais a asumir o espacio comunitario como o relevante para a propagación desas transformacións económicas dependerá a súa definitiva cristalización. Se os enunciados do pasado cumio de Lisboa, a súa mera convocatoria e o recoñecemento dalgunhas das limitacións estructurais que están por detrás nos seus sistemas económicos permitiron albergar a esperanza de adopción dunha estratexia común orientada á reducción desas diferencias, as reaccións dalgúns gobernos a movementos empresariais de concentración en sectores próximos ás tecnoloxías da información seguen sendo significativas das excesivas cautelas nacionalistas, propiciatorias de vías adicionais de fragmentación do mercado ás que impón a diversidade de culturas e linguas, do afastamento da necesaria unicidade do seu mercado para constituír unha verdadeira economía paneuropea na Rede.

Se as tecnoloxías da información e das telecomunicacións constitúen a soldadura do proceso de globalización, o mercado

A economía na rede: permeabilidade xeográfica

121

único europeo debería constituírse no microclima máis propicio para albergar aquelas estratexias empresariais tendentes a reforzar esa dimensión paneuropea da nova economía. Ambos os dous procesos, a consolidación do proxecto de unificación económica e financeira en Europa e a definitiva asimilación da revolución dixital, son absolutamente complementarios e da sincronía con que ambos os dous se conduzan vai depender en boa medida a satisfacción dese obxectivo de pleno emprego no 2010 enunciado en Lisboa.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Barksdale, J. (2001): "Introducción", Informe al Presidente de los EE.UU. sobre Internet, ed. española de Fundación Retevisión, Madrid.

BIS (2000): 71st Annual Report, Basilea.

Gardner, D. (2000): "India´s plans to plug the brain drain", The Financial Times, 22-IV-2000.

Morgan Stanley (2000): "Internet and Technology", Equity Research, abril.

OCDE (2000): Economic Outlook, 68, Paris.

OCDE (2001): "Euro area", Economic Survey, abril.

Ontiveros, E. (2000): "Bases para una nueva y única euroeconomía", Nueva Revista de Política, Economía y Arte, 70.

Sachs, J. (2000): "A new map of the world", The Economist, 24-VI2000.

Summers, L. (2000): "The United States and Europe in a New Global Economy", TransAtlantic Business Dialogue, Cincinnati (Ohio), 17-XI-2000.

POLÍTICAS PÚBLICAS, DINÁMICAS TERRITORIAIS E REDES1

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats Universidade Autónoma de Barcelona 1. INTRODUCCIÓN. O PAPEL DO TERRITORIO NO NOVO ESCENARIO MUNDIAL

Podería parecer que nun mundo cada vez máis interconectado, no que as relacións e os intercambios económicos se mundializaron, e no que parecen existir fortes tendencias á homoxeneización, queda cada vez menos espacio para falar de diferenciación territorial, de comunidade, de identidade e goberno local.

Pero, máis ben constatamos que, ó principio quizais como reacción, pero despois dun xeito máis consciente, rexermolan e configúranse identidades locais e territoriais que buscan un xeito propio de ser universais. A dinámica global-local non é unha forma de resistencia localista á mundialización. É máis ben unha dinámica natural que obriga a situar os problemas locais indefectiblemente nun contexto global, e que, ó mesmo tempo, esixe dialogar coa globalidade dende as coordenadas propias e específicas de cada comunidade local, de cada territorio. Debemos pensar globalmente e actuar localmente, pero así mesmo deberemos pensar localmente e actuar globalmente. O futuro esixe reforzar os vínculos identitarios entendidos como un activo social e non como un pasivo nun mundo global. Sen dúbida non existe demasiado futuro para comunidades locais e para territorios illados e encerrados nas súas peculiaridades, pero tampouco o hai para conglomerados locais artificialmente creados ou para territorios só preocupados por explotar os seus recursos sen xerar sentido de pertenza.

As reflexións que aquí presentamos tratan de situarse nese espacio físico e temporal: o territorio, o goberno e as políticas locais, no momento de cambio de época que estamos a vivir.

1. Este artigo segue de xeito substancial as reflexións que os autores formulamos no libro que sobre o tema está a preparar a Deputación de Barcelona.

124

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

E faino asumindo en toda a súa complexidade o entrelazamento de temas que supón partir do territorio e das súas distintas alternativas e formas de governance2. Queremos pois pelexarnos conceptualmente con tres ideas forza: territorio, goberno e políticas locais, nun ámbito de rede de actores.

En efecto, as comunidades locais preséntansenos como os espacios territoriais nos que conviven diferentes redes sociais e económicas. Moitos estudios e traballos recentes que tratan de entender as novas dinámicas de desenvolvemento indican a importancia dos tecidos sociais, das redes de interacción colectiva, de todas aquelas tradicións e experiencias que xeran sentido de responsabilidade colectiva sobre os espacios e os problemas conxuntos. Fálase de capital social para referirse a ese conxunto de lazos, de entidades, de vínculos entre persoas e grupos que nun territorio determinado xeran relacións de reciprocidade, de confianza, de implicación colectiva sobre os espacios públicos e sobre os problemas que xera a convivencia. A nosa hipótese é que aqueles territorios e comunidades que conten e aproveiten mellor esta base social, ou que saiban xerar mecanismos para facela aflorar e consolidar, serán as comunidades mellor preparadas para afrontar colectivamente o seu futuro.

Nun territorio atopamos un conglomerado de persoas e grupos que interactúan, que dependen uns doutros en maior ou menor medida, e que, tamén en maior ou menor medida, manteñen relacións de forte continuidade. Ó mesmo tempo vai collendo forza a idea de que a calidade de vida dun territorio, a súa calidade de cohesión social e convivencia cívica non dependen tanto de contar cunha autoridade forte e soberana coma do feito de que 2. A traducción do termo governance é unha tarefa controvertida. Algúns referíronse a ela como gobernabilidade, aínda que esta teña un significado claramente diferente, mentres outros optaron pola expresión gobernación, que tampouco nos satisfai.

Recentemente a UE adoptou o termo gobernanza. Dende o noso punto de vista, a traducción máis axeitada sería simplemente gobernar ou capacidade de gobernar, aínda que tamén é certo que o uso abundante do termo ocasiona confusións. Neste texto optamos ou ben por manter a expresión inglesa (governance) ou ben, cando a sintaxe o facilite, por falar de capacidade de gobernar.

Políticas públicas, dinámicas territoriais e redes

125

todos eses actores, institucións, entes e persoas se sintan responsables do futuro dese territorio, sen que iso implique o esvaecemento das responsabilidades de cada un. Interdependencia, continuidade e falta de autoridade soberana capaz de decidir por todos en cada momento son características que se adoitan utilizar no momento de definir unha rede. Unha rede de actores que no ámbito local acaba sendo responsable dunha ou doutra forma, por acción ou omisión, das dinámicas locais que se van producindo.

A densidade urbana e territorial resulta importante para o futuro das comunidades locais e para a súa sostibilidade. É difícil manter os lazos de pertenza, de comunidade, de implicación colectiva nun ámbito urbano difuso. As cidades, os territorios densos, moitas das nosas comunidades locais, presentan a característica de facernos sentir e ser persoas máis complexas. Nun marco en que predomine a densidade urbana e territorial facilítanse as relacións e os intercambios sen grandes custos de mobilidade e de recursos. Ó mesmo tempo, esa densidade urbana e territorial evita impactos e presións moitas veces irreversibles sobre os recursos naturais externos. Esa mesma densidade fai máis difícil a segmentación social, favorece a cohesión. Todo iso axuda á sostibilidade ambiental e social, o que sen dúbida acaba sendo un factor capital para enfrontarse con certas garantías de éxito ós retos futuros.

As relacións entre os diversos territorios e as súas institucións representativas débense basear cada vez máis nos principios de corresponsabilidade colectiva e de participación cidadá. O goberno do territorio, o goberno das cidades e comunidades locais non pode formularse como un problema que afecta só ós concellos e as autoridades representativas. Cada vez debemos falar menos de goberno a secas e máis de capacidade de goberno. A gobernanza (governance) dos territorios, das cidades e das comunidades locais non pode formularse só como un problema dos concellos, das autoridades representativas locais. Ha de ser visto como un problema colectivo, no que as regras da xerarquía xa non serven como antes e no que fai falta establecer mecanismos de

126

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

coordinación e de corresponsabilidade cos axentes e os actores sociais presentes nese territorio.

Todos sabemos que o proceso de globalización está a xerar un incremento da competencia entre as empresas e que, por outro lado, esta competencia depende e ó mesmo tempo condiciona o ámbito social, productivo e institucional no que se produce: o territorio é ó mesmo tempo o principal receptor dos efectos da globalización e o principal emisor de respostas ós seus retos. Pois pódense identificar, en definitiva, un conxunto de fortes interrelacións: territorio-economía, territorio-prácticas sociais e políticas, territorio-competencia económica-cohesión social-institucións.

Desta forma, a crecente importancia do territorio e a fractura coas formas máis tradicionais de converxencia urbanización–industrialización está a facilitar a emerxencia dun novo sistema de cidades e rexións a escala global. Un sistema que xa non adopta unha forma xerárquica senón poliédrica (xerarquías múltiples). Un sistema que xa non se desencadea só a partir das decisións externas de investimento en determinadas localizacións, senón tamén das estratexias de desenvolvemento endóxeno que asume cada territorio.

Un territorio poliédrico e que se desenvolve a partir das súas propias particularidades reclama novas estratexias de desenvolvemento. Sen entrar agora nos seus contidos, si podemos sinalar que algúns dos factores que caracterizarían esas estratexias de desenvolvemento serían: a capacidade de xestionar a rede de actores locais; a capacidade de mellorar a competitividade a través da aprendizaxe e da innovación permanentes; o fortalecemento da cohesión social e territorial, evitando a exclusión e a segregación social do espacio; a habilidade para o aproveitamento de recursos inmateriais como o capital social, ou os atractivos culturais e ambientais endóxenos e a utilización de instrumentos de mercadotecnia territorial (prace mercadotecnia) ou as habilidades de relación (networking) e presión (lobbying).

Estamos a asistir á progresiva substitución das fronteiras entre territorios, entre estatutos competenciais, entre delimita-

Políticas públicas, dinámicas territoriais e redes

127

cións institucionais ríxidas, por dinámicas máis centradas nas capacidades dos actores para facer progresar os seus proxectos e as súas estratexias dende posicións de influencia e de articulación de recursos e complicidades. Xestionar as interdependencias entre comunidades locais, cidades e rexións é o gran reto dun goberno do territorio que ha de superar a fase en que as fronteiras illaban e delimitaban. Hoxe o que temos é unha crecente interacción entre actores e institucións á marxe de ámbitos competenciais ou de terreos acoutados. Vanse substituíndo marcos xerárquicos e terreos de xogo preestablecidos por redes complexas e multidireccionais.

E é neste novo contexto no que nos habemos de preguntar qué significa gobernar.

2. GOBERNAR NUN CONTEXTO DE NOVAS TENSIÓNS TERRITORIAIS

Gobernar significa regular os conflictos que xorden nunha comunidade determinada. Trátase, ademais, dunha regulación que evita o enfrontamento directo entre os diferentes intereses particulares e que, en cambio, os resolve a través da cesión de capacidade de mediación ou arbitraxe a unha autoridade que debe ser recoñecida e aceptada polas diferentes partes. A popular definición da política como a continuación da guerra a través doutros medios corresponderíase con esta visión do goberno como forma pacífica de resolver conflictos entre intereses enfrontados.

Este tipo de definicións, xeralmente aceptadas pola comunidade académica, tenden a marxinar as referencias explícitas á dimensión territorial do goberno. Implicitamente, sen embargo, a presencia do territorio é constante: os conflictos entre intereses localízanse espacialmente, as comunidades gobernadas identifícanse polo seu asentamento (ou a súa mobilidade) territorial, e a aceptación das funcións de arbitraxe non se dá a escala planetaria senón no marco de determinados límites territoriais. De feito, os gobernos non se caracterizaron unicamente pola resolución dos conflictos colectivos, senón tamén pola defensa das súas fronteiras territoriais ante a eventual penetración de gobernos alternativos ou pola vontade de ampliar as súas capacidades de regulación máis alá dos seus límites orixinais. A acción de gobernar, en defi-

128

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

nitiva, pretende resolver determinados conflictos sociais pero, simultaneamente, xera unha permanente tensión territorial.

Boa parte da historia universal pódese interpretar como a historia destas tensións territoriais. Unhas tensións que foron xerando diferentes puntos de equilibrio, como por exemplo o imperio romano ou a sociedade feudal. Cada un destes exemplos representa non só un xeito de gobernar senón tamén unha forma de articular este goberno co territorio. Dende a perspectiva da nosa historia máis recente, as tensións territoriais alcanzaron un punto de estabilización coa Paz de Westphalia (1648). Con ela nacía a referencia territorial para o desenvolvemento das capacidades de goberno: o estado-nación.

Non é o momento de detérmonos na súa conceptualización, aínda que podemos resumir os seus elementos básicos a través de dúas metáforas frecuentemente utilizadas pola literatura especializada (Lakoff e Johnson, 1980): o estado-nación como persoa e como fogar. Ambas as dúas metáforas remítennos a un marco analítico construído a partir de tres conceptos clave: interior, fronteira e exterior. O estado-nación é unha persoa e, como tal, presenta unha fronteira física que distingue o interior do exterior. O estado-nación é ademais un fogar e, como tal, ten tamén uns límites físicos que distinguen o de dentro e o de fóra. O estado-nación, en definitiva, defínese a través duns límites territoriais, dunhas fronteiras que fixan as dimensións do espacio que contén tanto unha comunidade con conciencia de si mesma como as capacidades de goberno necesarias para resolver os seus conflictos: unha nova metáfora, a do colector, sintetízanos a esencial do estado-nación.

O punto de equilibrio representado polo estado-nación mantívose, non sen dificultades, durante 3 séculos. Sen embargo, hoxe parece mostrar claros sinais de esgotamento. Multiplícanse, deste modo, os argumentos destinados a identificar os retos que asedian o estado-nación e as conxecturas sobre as formas de goberno e as estructuras territoriais que eventualmente o superarán. Estamos, pois, ante un momento histórico onde as tensións territoriais volveron emerxer e onde, consecuentemente, estamos á espera da aparición dun novo punto de equilibrio.

Políticas públicas, dinámicas territoriais e redes

129

Os argumentos esgrimidos para xustificar e explicar esta etapa de transición son múltiples, aínda que dende a nosa perspectiva interésanos destacar os dous procesos que de forma máis recorrente conflúen na interpretación das actuais tensións: a globalización e o localismo3 (Castells, 1999; Goetz e Clarke, 1993).

Ambos os dous procesos desafían o estado-nación, a globalización desbordándoo dende arriba e o localismo facendo o propio dende abaixo. Ambos os dous procesos, ademais, obrígannos a redefinir tanto os espacios sobre os que exercer as capacidades de goberno como a propia forma que estas capacidades deben adoptar.

Jönsson, Tägil e Törnqvist (2000) esquematizaron os eixes do debate actual a partir de identificar as diferentes formas de goberno que aparecen cando combinamos diferentes intensidades de globalización e localismo. O seu esquema, aplicado ó caso europeo, é o que se mostra na Figura 1.

Figura 1: Formas de goberno e tensións territoriais 3. Entendemos o concepto localismo en sentido amplo: como o conxunto de procesos que premen e desprazan as capacidades de goberno cara á proximidade territorial.

Proximidade que pode expresarse a diferentes escalas. A rexional –no sentido "técnico" do termo–, é dicir, cara ós meso-gobernos: comunidades autónomas, rexións, länder, etc.; a supramunicipal, –mancomunidades, bisbarras, provincias–; a municipal e, mesmo, a intramunicipal: distritos, barrios...

130

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

A partir deste esquema podemos, polo tanto, analizar as distintas alternativas de goberno que, coa vontade de adaptarse a unha cambiante estructuración do territorio, compiten na actualidade. O estado-nación sería a forma histórica e aínda dominante de goberno, axeitada para unha situación onde a intensidade dos procesos de globalización e localismo é baixa; mentres que o goberno a través da rede se adaptaría a un momento en que se intensifican os procesos de globalización e localismo. A crecente importancia do rexionalismo ou do municipalismo e a aparición de entes supraestatais (como a UE) representarían respostas a cada un dos procesos mencionados, aínda que non á combinación de ambos os dous.

As presións da globalización e o localismo condúcennos cara á articulación dun territorio organizado cada vez máis en clave reticular. Intentaremos, a continuación, observar as súas implicacións sobre as formas e as capacidades de goberno.

En realidade, estamos a supoñer que o referente conceptual da rede serve tanto para caracterizar unha realidade que se nos vai impoñendo como para pensar unha forma alternativa de gobernar. É dicir, a rede utilízase como imaxe para definir o noso mundo actual, pero tamén como recurso para pensar novas formas de

Figura 2: Formas de goberno e tensións territoriais

Políticas públicas, dinámicas territoriais e redes

131

abordar a súa regulación. Vexamos agora como os diferentes actores públicos e privados adaptan as súas actividades a esta nova situación. A lóxica do argumento visualízase na figura 2, onde a rede xa non é unha alternativa senón unha dirección na que se moven as constelacións de actores das diferentes escalas territoriais.

3. GOBERNAR A REDE

Durante a última década, a ciencia política deu resposta ós retos dunha realidade que non se adecuaba ós seus criterios tradicionais de análise, propoñendo un novo concepto: a aparición dunha forma distinta de goberno que chamamos governance.

Baixo esta etiqueta pretendeuse construír unha aproximación analítica que nos permita movernos, aínda que con certo atraso, na mesma dirección que o noso ámbito. É dicir, ante a desaparición do antigo continuo territorial e a emerxencia dunha rede de fluxos parece imprescindible desenvolver formas de goberno que se adapten á flexibilidade, a abertura e a complexidade que esta situación xera.

O goberno da rede, por outra parte, supón que esta nova governance xa non é unicamente un reto para o estado, en tanto que organización política que tradicionalmente monopolizou as responsabilidades de goberno, senón que afecta a todos aqueles actores (públicos e privados) que participan nas distintas redes territoriais. Esta dispersión das responsabilidades de goberno propiciou dúas liñas de reflexión: a incorporación da sociedade civil nas tarefas de goberno e a aparición, no ámbito institucional, dun goberno multinivel, onde o eixe local-global debe articularse. A continuación abordamos de forma aberta cada unha destas dimensións de reflexión. Os capítulos seguintes achegarán novos elementos específicos de análise. No capítulo de conclusións formularemos unha visión máis integrada de todo iso.

4. ARTICULAR E GOBERNAR REDES HORIZONTAIS

As sociedades en transición cara a modelos postindustriais e con forte presencia das tecnoloxías da información e do coñecemento son sociedades cada vez máis complexas: diversifícanse as

132

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

estructuras sociais, laborais, familiares, demográficas e etnicoculturais; diversifícanse, tamén, os valores, as pautas culturais, as identidades e as formas de acción colectiva. Neste contexto faise insostible a concepción dunha gobernación monopolista: a complexidade social proxéctase cara ó proceso de elaboración de políticas e empeza a estenderse o modelo da gobernación pluralista, a cal, máis alá das lóxicas tradicionais do estado, vai adoptando configuracións reticulares. As redes de múltiples actores interdependentes, con relacións máis ou menos conflictivas ou de consenso, e con distribucións máis ou menos asimétricas de poder, convértense nos novos espacios predominantes de regulación social, de governance. Neles, as opcións políticas de fondo virán a determinar os roles que desempeñar cada un. Dende unha visión comprometida coa esfera pública, pode sosterse a necesidade de que os actores institucionais reforcen as súas capacidades de liderado e conformación de redes. E, dende este liderado, abran camiño cara ó fortalecemento da sociedade nun espacio público compartido.

As redes de actores non son metáforas só descritivas dos procesos de goberno. Son variables independentes, factores con capacidade explicativa sobre os contidos e os rendementos das políticas. Ó lado, dende logo, doutras variables explicativas de tipo máis estructural. Por todo iso se fai necesario abordar un dobre reto: a) definir o concepto de rede de governance a partir dos seus elementos clave; b) considerar os mecanismos de xestión e liderado das redes dende unha perspectiva pública.

4.1 Que define unha rede de governance As redes expresan realidades complexas e cambiantes.

Calquera intento de definilas de forma moi exhaustiva, con profusión de elementos caracterizadores, convértese nun exercicio estéril. Sen embargo, debe explicitarse aquilo que define á rede como un espacio de governance, e que polo tanto a fai diferente a alternativas máis tradicionais. Destacamos tres características: · A non-existencia dun centro xerárquico con capacidade de determinar procesos de goberno de forma monopolista.

Políticas públicas, dinámicas territoriais e redes

133

Expresado en positivo: a estructura multinodal da rede e a determinación relacional de procesos e resultados. · A interdependencia. Non se trata só de pluralismo, de máis actores; trátase sobre todo de dependencias mutuas (heterarquías) entre estes actores no momento de resolver problemas, perseguir obxectivos e conseguir certos resultados. · Certa institucionalización, no sentido menos estructural do termo. É dicir, a existencia dunhas interaccións máis ou menos sostidas con algún nivel de estabilidade e rutinización.

4. 2 A xestión e o liderado público de redes de governance A dirección dunha organización xerárquica realízase dende a capacidade de mando da súa cúpula. Os mercados conteñen os seus propios mecanismos de autorregulación. Máis alá das lóxicas do estado xerárquico e do mercado, ¿como pode dirixirse unha rede de actores en tanto que espacio de governance, de regulación do conflicto social? · A xestión das interaccións internas O obxectivo é incidir sobre unha rede de actores xa existente, ben para activar e intensificar interaccións, ben para xerar intermediacións tendentes a favorecer determinados obxectivos definidos dende unha perspectiva pública.

A) Activar a rede: Dende unha perspectiva pública definida, trátase de estimular as interaccións necesarias para que a rede se poña en movemento. É importante poñer de relevo as interdependencias e fortalecer as posicións nodais clave para sacar adiante as políticas. B) Fortalecer a densidade relacional: A xestión pública dunha rede debe xerar as condicións minimizadoras dos riscos da interacción. É necesario explorar a creación de escenarios de suma positiva e o deseño de instrumentos de regulación de conflictos que reduzan as incertezas. C) Promover a intermediación. O liderado público dunha rede debe fortalecer a capacidade de encontro de denominadores comúns que canalicen as diferencias cara á acción: procesos de xeración de confianza, de facilitación de diálogo e de construcción de espacios de consenso.

134

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

Dos tres elementos anteriores despréndese que os niveis de centralidade das perspectivas públicas no interior dunha rede non só dependen da capacidade para definir finalidades estratéxicas, senón tamén da capacidade de activar relacións, ofrecer fórmulas que minimicen custos e incertezas e construír espacios de intermediación e desbloqueo de conflictos estancados. Ningunha destas capacidades garante o estricto control do proceso de governance, pero axuda a situalo nunha perspectiva de pluralismo público (Kickert et al., 1997). · A xestión da estructura da rede En ocasións, a estructura da rede existente pode xerar un espacio pouco axeitado para o impulso de certas políticas. Cabe entón incidir na alteración da propia rede a partir de tres dimensións posibles de incidencia: A) Incidir sobre a configuración básica da rede. Pola vía de dar entrada a novos actores facendo a rede máis permeable e potencialmente máis densa, plural e heteroxénea. B) Incidir sobre as distribucións de poder. Trátase de alterar os patróns de asimetría na distribución de recursos normativos, económicos, simbólicos ou cognitivos, de tal forma que se eviten situacións de captura da rede por parte de intereses moi fortes pero non maioritarios.

C) Incidir sobre os valores e as percepcións. Neste caso a estratexia pública pasa por producir marcos e universos de referencia. É dicir, xerar unha situación de hexemonía cultural. Por medio do discurso e a deliberación créanse "policy core beliefs" –ou paradigmas de política– en liña coas finalidades estratéxicas da acción pública.

5. GOBERNAR DENDE MÚLTIPLES NIVEIS TERRITORIAIS

Resituaremos en primeiro lugar a esfera estatal para abordar despois as aperturas cara ó local e o global. Tal como se observará, a nosa exposición limítase, por enriba, ó ámbito europeo; identificamos, polo tanto, a Unión Europea co nivel supraestatal de goberno. Esta posición, que responde á realidade actual, non debería facernos esquecer que a análise deberá ir abranguendo tamén espacios de governance e regulación a escala planetaria.

Políticas públicas, dinámicas territoriais e redes

135

5.1 O nivel estatal (state governance) O estado foi a forma de organización política para o espacio físico continuo. O seu goberno exércese en función dunhas fronteiras e, como o átomo, produce simplificacións e regularidades que ordenan os asuntos colectivos nun territorio dado.

Aparentemente, os procesos de globalización e localismo ós que nos referimos anteriormente estarían a debilitalo, mesmo deixándoo orfo de sentido.

Sen embargo, o estado é ó mesmo tempo o actor político máis asediado e o máis poderoso. O estado, a pesar das súas actuais dificultades, conserva un recurso de lexitimidade crucial e, ademais, demostrou unha gran capacidade de adaptación. Non en van, como tamén mencionabamos anteriormente, logrou sobrevivir durante máis de tres séculos. Perdeu, isto si, a exclusividade e o monopolio gobernamental que acompañaba á noción tradicional de territorialidade. A perda desta exclusividade, de todos os xeitos, pode non comportar unha perda en paralelo de centralidade, senón máis ben o reto de buscar formas alternativas de exercer esta centralidade. O estado, para adaptarse ó territorio-rede, ha de redefinir o seu papel e buscar a fórmula de adaptalo á natureza relacional desta rede.

Nesta dirección, algúns suxírennos a aparición do "estado comercial", interpretado como aquel que a partir da interdependencia busca a vantaxe comparativa nun ámbito relacional; outros fálannos do "estado competitivo", que se limitaría a xerar un clima territorial axeitado para aproveitarse das oportunidades da globalización; e os máis, seguindo a terminoloxía segundo costume, refírense á aparición dun "estado virtual", aquel que en lugar de producir se converte nun ente valorizador do seu producto e negociador deste no espacio dos fluxos. Segundo Jönsson, Tägil e Törnqvist (2000) o que teñen en común estas reconceptualizacións é "unha noción do estado que gradualmente o está a converter nun mediador entre as esferas política e económica e entre as actividades domésticas e as internacionais, en substitución daquel estado caracterizado internamente pola súa autoridade

136

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

omnipotente e externamente por ser o axente exclusivo que representa a un territorio ben delimitado e á súa poboación, tal como prescribe o principio tradicional de soberanía".

Así pois, a soberanía –característica do estado-nación– xa non é unha barreira territorial senón un recurso negociador fundamental para actuar politicamente nunha rede de interaccións complexas. O estado, polo tanto, xa non pode invocar o principio de soberanía para monopolizar a actividade política, pero pode utilizar este principio para converterse nun actor crucial nas negociacións políticas.

5. 2 O nivel local (local governance) Ó contrario do que expoñiamos anteriormente, os entes locais (ou, en termos máis xenéricos, subestatais) perderan a súa antiga relevancia política a favor da organización política estatal.

Esta perda non correspondía a un modelo europeo onde historicamente as cidades foron o nervio do seu desenvolvemento, senón máis ben a unha concepción política racionalizadora e uniformadora. Sen embargo, a combinación de globalización e localismo deulle un novo impulso ás cidades e ás rexións como actores políticos significativos. Unha significación que, en termos de governance urbana, estase a desenvolver en dúas direccións.

En primeiro lugar, dende unha perspectiva interna, as cidades e as rexións son analizadas en tanto que sociedades. É dicir, presentan unhas condicións económicas e sociais que, ademais de ser particulares, son susceptibles de ser estructuradas a través de accións políticas locais. As identidades colectivas locais, polo tanto, materialízanse nesta idea de sociedade local. Ademais, as identidades locais ou rexionais non son algo dado, senón que poden ser implícita ou explicitamente desenvolvidas por actores locais que o consideren conveniente. Segundo Bagnasco e Le Galès (2000), desenvolver estas identidades supón propiciar escenarios onde os actores locais interactúen, se coñezan e, a partir do recoñecemento de proximidade, colaboren na persecución do ben

Políticas públicas, dinámicas territoriais e redes

137

común. O concepto de capital social proposto por Coleman (1990) e Putman (1993) refírese precisamente ós compoñentes culturais e cívicos que facilitan o bo funcionamento destes contextos locais de relación e de cooperación.

En segundo lugar, as aproximacións analíticas dende a idea da governance urbana (urban governance) céntranse nas posibilidades das elites locais para converter as cidades (ou as rexións) en actores políticos con estratexias e proxectos colectivos autónomos. Para impulsar estes proxectos, ademais, as elites locais non poden monopolizar os recursos políticos, senón que deben compartilos e pactalos cos múltiples actores públicos e privados que forman a sociedade local. En palabras de Bagnasco e Le Galès (2000), "a gobernación urbana defínese como un proceso de coordinación de actores, grupos sociais e institucións coa intención de alcanzar uns obxectivos que se discutiron colectivamente e se definiron en ámbitos fragmentados".

Ata agora referímonos á gobernación urbana como un proceso de xestión das redes internas. É importante destacar tamén que o obxectivo desta xestión é tomar posición nas redes externas e que, en consecuencia, a gobernación urbana debe incorporar esta segunda dimensión. En realidade, as alianzas internas establécense como mecanismos para defenderse dos efectos dun mercado mundializado, para alcanzar determinado nivel de competitividade, para captar investimentos ou para ter un maior peso en determinados foros internacionais. A cooperación interna convértese nun medio para a competitividade externa.

5.3 O nivel supraestatal (UE governance) Centrándonos no noso ámbito máis inmediato, a UE supón unha interesante experiencia non unicamente de goberno transnacional senón tamén de governance transnacional. É dicir, o peculiar da UE non é unicamente a súa existencia, senón especialmente a súa forma peculiar de gobernar.

A UE foi interpretada dende a perspectiva intergobernamental (unha organización limitada a aquelas tarefas que lles inte-

138

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

resan ós estados membros e que non ameazan a súa soberanía) ou dende a óptica dun estado supranacional (unha organización que progresivamente asumiría funcións tradicionalmente en mans dos estados membros), aínda que ningunha das dúas parece captar o máis innovador da experiencia (Marks et alii, 1998). Esta insatisfacción propiciou a aparición de aproximacións, máis ou menos confusas, que etiquetan á UE como neofederal, posmoderna ou possoberana. O que todas estas aproximacións comparten é o recoñecemento de que a UE, en tanto que organización política emerxente, non recorre ós principios tradicionais de soberanía e exclusividade territorial, senón que se define por un exercicio difuso e compartido da autoridade.

A este exercicio difuso e compartido é ó que se refire o concepto de UE governance, o cal foi definido en termos de sistema ou goberno multinivel. Seguindo outra vez a Jönsson, Tägil e Törnqvist (2000), esta noción non unicamente nos recorda que na definición e na execución das políticas participan diferentes niveis de goberno, senón que tamén "reclama a nosa atención sobre a negociación como proceso clave e sobre as redes como estructuras claves". As referencias á negociación e ás redes sitúan a UE no ámbito do que chamamos governance ou goberno relacional: a negociación substitúe á autoridade como recurso fundamental para dotarnos de capacidade para gobernar, mentres que a rede substitúe ó territorio físico continuo como referencia espacial sobre a que aplicar estas capacidades de goberno Os Tratados de Maastricht, Amsterdam e Niza amplían a axenda de goberno supranacional e outórganlle á Unión roles regulativos fundamentais. En consecuencia, o proceso de europeización de políticas dispárase. Sen embargo, o estilo desta europeización ten pouco que ver coas clásicas vías harmonizadoras; sitúase moito máis na perspectiva de dotar á UE de capacidade de deseño e regulación estratéxica e, en consecuencia, marcar un terreo aberto de xogo no que o resto de niveis e actores públicos e privados poden despregar as súas propias capacidades. En definitiva, a integración europea, lonxe de recentralizar, introduce complexidade no modelo de relacións intergobernamentais, e ata habilita novos

Políticas públicas, dinámicas territoriais e redes

139

terreos de xogo onde os poderes locais poden desenvolver novas estratexias territoriais de goberno (Figura 3).

Figura 3: Tendencias cara ó modelo de governance europea

En síntese, formulamos a necesidade de readaptación dos esquemas clásicos de goberno a unha realidade de dinámicas societais que adquiren hoxe unha clara natureza relacional. E concretamos esta readaptación nunha dobre dimensión: configuración, liderado e xestión de redes público-privadas horizontais; e xurdimento dun escenario de governance, definido en múltiples niveis territoriais de goberno.

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

140

6. A REDE COMO NOVO CONCEPTO ANALÍTICO E COMO NOVA IMAXE DO TERRITORIO

Nesta parte queremos recoller tres aspectos básicos que estiveron máis ou menos presentes nas páxinas anteriores: os desafíos analíticos pluridisciplinares que formula a rede como novo referente conceptual, o xurdimento dunha nova clave de lectura do espacio: o territorio-rede, e a abordaxe política deste dende as categorías da governance multinivel e reticular.

A dimensión territorial do estado-nación concretábase na referencia a un espacio continuo que ocupaba unha parte da superficie da terra. A rede, en cambio, preséntasenos como un espacio formado por puntos discretos (nós) vinculados por liñas de relación, non por continuidades físicas. Analiticamente, o concepto de rede incorporouse a moitas disciplinas científicas. Tal como nos recordan Jönsson, Tägil e Törnqvist (2000), "pódese observar como a rede está substituíndo ó átomo como símbolo xeral da ciencia: mentres o átomo representa a simplicidade, a regularidade e o peche, a rede invoca a complexidade, a flexibilidade e a abertura". Esta transición dende o átomo ata a rede comporta tanto profundos desafíos analíticos como transformacións nas imaxes que utilizamos para percibir o territorio.

6.1 Os desafíos analíticos Na redacción deste traballo pretendemos combinar as sensibilidades e os coñecementos de como mínimo tres disciplinas científicas: a xeografía, a economía e a ciencia política. Se algo comparten estes tres ámbitos de traballo, isto é a necesidade de incorporar conceptos e instrumentos de análise capaces de comprender a complexidade, a flexibilidade e a abertura dos seus respectivos obxectos de estudio. Tanto a xeografía como a economía e a ciencia política observan con certo desconcerto como se lles desordena o mundo e como as simplificacións e as regularidades que servían para interpretalo perden validez. O descubrimento da rede aparece, pois, como unha oportunidade para elaborar novas e máis complexas interpretacións, malia que o seu desenvolve-

Políticas públicas, dinámicas territoriais e redes

141

mento é aínda excesivamente precario como para proclamar a súa victoria definitiva.

A perspectiva xeográfica, en primeiro lugar, experimentou unha notable actualización ó constatar como se fenden piares analíticos tan sólidos como eran os conceptos de distancia, accesibilidade e continuidade física do espacio. Estas nocións, ata hai pouco inmutables, deixan paso a visións máis complexas e dinámicas do territorio: as distancias relativízanse, pois xa non dependen de proximidades físicas susceptibles de medición; a accesibilidade do territorio non queda condicionada unicamente pola dispoñibilidade de infraestructuras; e o espacio deixa de ser un continuo físico para evaporarse a través de criterios máis flexibles e abertos de delimitación, como a intensidade das relacións e dos intercambios de distinto tipo.

No ámbito económico suceden cousas parecidas. A mundialización dos mercados propiciou unha apertura das economías nacionais que, pola súa parte, se traduciu en importantes transformacións en termos de competencia. A competencia intensifícase, xa que ás esixencias dos custos se suman as de calidade e diferenciación dos productos. Para sobrevivir nesta situación non se pode actuar no mercado como un actor independente, tal como preconiza a economía clásica, senón que é necesario establecer alianzas e acordos de colaboración entre os diferentes estadios da producción, entre empresas e entre estas e o seu ámbito. En palabras de Veltz (2000), "a competitividade é cada vez máis o resultado das relacións [...] e menos das formas tradicionais de productividade". En consecuencia, aparecen os conceptos de empresa-rede e rede de empresas como recursos analíticos para achegarse á complexidade, a apertura e a flexibilidade dos actuais procesos económicos.

Finalmente, a análise politolóxica tamén se viu obrigada a revisar as súas principais elaboracións conceptuais. A ciencia política moderna entendía a actividade de gobernar como o resultado dun proceso de racionalización a través do cal aparecía unha organización especializada na regulación duns asuntos colectivos que,

142

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

ademais, estaban perfectamente diferenciados daqueles que se daban no ámbito privado. Por outra banda, o exercicio de goberno seguía unhas pautas de xerarquía e control que garantían a súa regularidade e previsibilidade. Actualmente, as organizacións políticas han de asumir a complexidade das súas tarefas a través dunha abertura e unha maior flexibilidade das súas estructuras. Por outro lado, a especialización e o monopolio gobernamental deixan paso a novos conceptos que intentan incorporar unha realidade onde son moitos os que participan na actividade de gobernar (redes e goberno multinivel) e onde a xerarquía deixa paso á negociación e á interacción.

6.2 Novas imaxes territoriais Tradicionalmente, o territorio respondía á imaxe dunha xerarquía de cidades con fortes centralidades financeiras e institucionais, periferias industrializadas e espacios de terceira orde onde non chegara nin a urbanización nin a aglomeración industrial.

Nos últimos vinte anos, sen embargo, producíronse transformacións diversas do territorio: procesos de des-urbanización, de contra-urbanización e de peri-urbanización (Berry, 1976). Toda esta terminoloxía acaba converxendo na xeración dunha nova imaxe: o territorio-rede.

O principal desencadeante desta transformación atópase na relativización do concepto de proximidade; é dicir, no rexeitamento daquela visión clásica segundo a cal a organización do territorio se baseaba unicamente en relacións espaciais de proximidade. Ó contrario, tal como expón Dematteis (2000), "as redes multiplican no seu interior as relacións verticais e horizontais máis alá dos vellos vínculos de proximidade, suxeríndonos a idea (difícil de visualizar) dun espacio virtual de fluxos que xa non se ve condicionado polas distancias físicas". Esta idea, excelentemente exposta e popularizada no traballo de Castells (1999), suxírenos que o espacio non é unicamente unha realidade física, senón tamén relacional. Na medida en que os fluxos de relacións adquiren importancia á hora de construír o espacio, a rede (en tanto que

Políticas públicas, dinámicas territoriais e redes

143

representación de vínculos e relacións) convértese no referente analítico para a súa comprensión.

A análise, de todos os xeitos, complícase cando nos trasladamos da teoría á observación dos impactos prácticos que este proceso supón para o territorio. Neste sentido, os teóricos urbanos utilizaron a teoría do City Life Cycle para explicar uns procesos pendulares onde se sucederían etapas alternativas de centralización e descentralización territorial (Van dean Berg et alii, 1982).

Deste modo, á centralización urbana asociada á industrialización seguiríalle, nos anos cincuenta e sesenta, un proceso de descentralización (a contra-urbanización) e, polo tanto, cabería esperar que nos anos oitenta e noventa asistiriamos a un novo movemento de recentralización. Sen embargo, no seu lugar prodúcese un híbrido formado por dúas tendencias en oposición: o que se coñece como a peri-urbanización ou a centralización desconcentrada.

Dende este punto de vista, o que aconteceu no territorio europeo nas dúas últimas décadas é un proceso complexo que operou a través de dous movementos: un de descentralización (masivo e visible) e outro de centralización (selectiva e cualitativa).

Se observamos o territorio cidade a cidade, o primeiro é dominante; mentres que se o agregamos rexionalmente o segundo adquire maior relevancia. Noutras palabras, as cidades experimentan procesos de contra-urbanización e, polo tanto, desconcentran a súa poboación e as súas actividades cara a unha periferia urbana en expansión. Por outro lado, ó dirixir a nosa mirada cara ó nivel rexional, visualizamos os fluxos entre cidades (a rede) e, ó contrario do que afirmabamos anteriormente, detectamos procesos de concentración de actividades directivas e decisionais en determinados nós centrais.

Así pois, podemos identificar dous niveis na representación espacial do territorio: un nivel local e un nivel global. O primeiro refírese ás cidades individuais e interpreta o espacio en termos de proximidade e das interaccións que esta facilita. Dende o segundo nivel, en cambio, o espacio percíbese como unha rede de fluxos e de relacións que vincula ás cidades con independencia

144

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

das distancias físicas que as separan. O primeiro nivel refírese a un espacio físico e o segundo a un espacio virtual. Trátase de espacios diferentes, pero compatibles entre eles: a cidade é simultaneamente física e virtual, próxima e relacional.

Estas matizacións son cruciais para entender as actuais dinámicas territoriais. Se o espacio local (a cidade) fose definitivamente aniquilado polo espacio global (a rede), as interaccións de proximidade perderían toda importancia e unicamente visualizariamos o territorio como unha rede onde as liñas serían o fundamental e os nós (as cidades) quedarían baleiros de contido. Sen embargo, a realidade móstranos unha situación moi diferente: unha situación onde as cidades, tanto ou máis que antano, queren comportarse e representarse como un actor colectivo cohesionador. O nó local é, pois, un elemento importante, unha carta de presentación sen a cal a presencia nas liñas da rede global carece de sentido.

Deste modo, a dobre lóxica do territorio obriga as súas unidades a moverse tamén nunha dobre dirección. Por un lado, han de aceptar a natureza relacional do territorio e, en consecuencia, desenvolver estratexias de conexión e vinculación que lles permitan formar parte da rede global. Por outro lado, para poder desenvolver o seu papel na rede (para ser influentes e adquirir consideración) deben actuar como un actor internamente cohesionado; é dicir, deben facer valer as súas capacidades económicas, o seu capital social ou os seus atractivos físicos a través de pactos internos que lles permitan saír ó exterior cunha soa voz. En definitiva, as cidades –en tanto que unidades que conforman o territorio– deben ser asemade competitivas e colaboradoras: competitivas nas súas estratexias de relación exterior (na rede global) e colaboradoras nas súas estratexias de relación interior (no nivel local).

As transformacións do territorio ás que nos estivemos a referir ata o momento comportan, obviamente, transformacións nas formas de gobernalo. O territorio-rede reclama unha organización política que se adapte ás súas peculiaridades e que, polo tanto, supere unha visión continua, simplificadora e xerárquica do

Políticas públicas, dinámicas territoriais e redes

145

exercicio de goberno. No próximo epígrafe ocuparémonos deste tema.

7. O GOBERNO MULTINIVEL (MULTILEVEL GOVERNANCE) E EN REDE (NETWORK GOVERNANCE)

Ante a permanencia do estado como actor político relevante e a aparición dos procesos simultáneos de localismo e globalización, os analistas elaboraron a idea do goberno multinivel. Ó mesmo tempo, neste escenario, as capacidades de goberno dependen das relacións que se establecen cunha rede de múltiples actores públicos e privados. A nova governance, polo tanto, responde á complexidade do momento asumindo e provocando unha dobre complexidade: operar dende a interacción vertical (multinivel) e dende a incorporación dun número crecente de actores (rede).

Esta governance, en palabras de Llamazares e Marks (1999), pódese definir como "un sistema no cal os distintos niveis institucionais comparten, en lugar de monopolizar, decisións sobre amplas áreas competenciais. Máis que a unha dominación uniforme por parte dos Estados centrais, estamos a asistir á emerxencia dun patrón altamente variable, e non xerárquico, de interacción entre actores diversos en diferentes áreas de políticas".

Pero, á marxe das transformacións máis aparentes (como a aparición de dinámicas negociadoras ou a multiplicación dos actores), ¿cal é a diferencia de fondo entre o goberno tradicional e a nova gobernación? Para dar resposta a esta interrogante, en primeiro lugar, deberiamos recordar que a acción gobernamental se caracteriza pola súa capacidade de regulación dos conflictos particulares e, sobre todo, pola súa capacidade para defender ou encarnar un interese público ou colectivo. É dicir, ante as distorsións dunha busca egoísta do interese privado, o goberno interprétase como un ente que obriga os cidadáns a cooperar en beneficio dun interese colectivo superior. Unha vez aceptado este punto de partida, en segundo lugar, deberiamos preguntarnos se é esta finalidade do goberno a que está en cuestión ou se, en cambio, as transformacións afectan unicamente ás formas para alcanzar este fin.

146

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

Dende a nosa perspectiva, son as formas de gobernar, non os seus obxectivos, os que estamos repensando. As novas formas de gobernación deberían continuar asegurándonos que é posible perseguir un interese colectivo e mediar entre os particulares, xa que se puxesemos en dúbida este obxectivo non estariamos a falar de capacidade para gobernar, senón doutras cousas. As formas de goberno, en cambio, están efectivamente experimentando profundas transformacións. Para analizalas parécenos oportuno, en primeiro lugar, identificar as características clave das formas tradicionais de goberno e, máis tarde, valorar ata que punto a nova gobernación as está a reformular. Así, consideramos que o modelo tradicional de goberno se caracteriza por dous elementos formais fundamentais: a especialización e a autoridade.

Por especialización entendemos que a aparición do goberno se realiza en paralelo a unha atribución precisa de tarefas e competencias. É dicir, hai ámbitos que están baixo a responsabilidade gobernamental e outros que non, e entre ambos os dous álzase un muro, unha fronteira moi parecida á que utilizaba o estado-nación para distinguir o exterior do interior. A metáfora do colector tamén se aplicaría pois ó goberno: metemos no seu interior un conxunto máis ou menos amplo de responsabilidades, mentres que o que se atopa no exterior élle totalmente estraño. Esta mesma lóxica opera cando o goberno distribúe as súas responsabilidades entre diferentes niveis territoriais: aparecen, dentro do colector, diferentes caixóns nos que se colocan determinadas responsabilidades. O que metemos dentro dun caixón forma parte das responsabilidades dese nivel gobernamental, mentres que o que queda fóra non é da súa incumbencia. Dende esta perspectiva, non hai nada máis molesto para o goberno tradicional que un calcetín desemparellado: cando o calcetín esquerdo aparece nun caixón e o dereito está noutro, os responsables gobernamentais tradicionais séntense extremadamente incómodos e non paran ata volvelos xuntar e decidir cal é o caixón, o único caixón, que lles toca.

As novas formas de gobernación, en cambio, non mostrarían a mesma obsesión pola especialización: nin o goberno é un

Políticas públicas, dinámicas territoriais e redes

147

colector nin os diferentes niveis territoriais son caixóns onde distribuír as pezas que hai no colector. As fronteiras físicas deixan paso ós fluxos tamén no ámbito gobernamental. O goberno multinivel e o goberno en rede comportan a desaparición do interior e o exterior, a abolición das fronteiras entre o público e o privado e entre os distintos niveis do público. Pola súa vez, a desaparición das especializacións provoca que nas tarefas de goberno a énfase se traslade dos actores ós contidos. É dicir, o importante non é a atribución de funcións e responsabilidades a un determinado nivel de goberno ou a certo ente público ou privado, senón a política que se pretende impulsar e os obxectivos que esta persegue.

Arredor desta política, os diferentes actores e as diversas instancias gobernamentais comparten responsabilidades e funcións.

Figura 4: Política pública e niveis de goberno

148

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

O goberno multinivel, polo tanto, non supón un proceso de descentralización competencial senón de concorrencia destas.

Na figura anterior intentamos que se visualizase como a tradicional estructura especializada en segmentos gobernamentais se ve atravesada por unha cuña que impón unha nova lóxica de gobernación: xa non se trata de competir para que se nos asigne determinada responsabilidade, senón de compartila e de colaborar na consecución de determinados obxectivos. A lóxica da concorrencia é, en definitiva, a lóxica da suma positiva, mentres que a lóxica da especialización é a lóxica da suma cero.

O segundo trazo formalmente característico do goberno tradicional identificarámolo como o exercicio de autoridade. A especialización de funcións, ademais, facilitaba que esta autoridade se exercese en monopolio, xa que non había competencia no ámbito das funcións e responsabilidades previamente asignadas. Os muros físicos do colector gobernamental tamén evitaban calquera posibilidade de colaboración. O goberno, noutros termos, non compite nin colabora con ninguén, tan só exerce as súas responsabilidades coa autoridade que lexitimamente lle asignou.

Os argumentos esgrimidos no parágrafo anterior non reflicten, de ningunha maneira, o que acontece na realidade. Na realidade, o monopolio público da autoridade é unha ficción, xa que os diferentes niveis de goberno compiten e/ou colaboran entre eles e con outros actores da sociedade civil. Esta situación provoca algunhas perplexidades, xa que se a tarefa do goberno consiste en obrigarnos a cooperar a favor dun interese colectivo, ¿como poderá obrigarnos sen recorrer á autoridade?, ¿como poderá defender un ben común que non sexa o resultado da interacción –cooperadora ou competitiva– entre diferentes intereses parciais?

Os académicos atopamos unha resposta xenérica e, polo tanto, aínda insatisfactoria a esta interrogante: o que o goberno debe facer para gobernar sen recorrer á autoridade é xestionar a rede de forma que acabe gobernando a través da influencia. Ó mesmo tempo, os fluxos e relacións que caracterizan as redes (aquilo que o goberno ha de xestionar) poden ser competitivos ou colaboradores, co cal volvemos ás formas de regulación prehobbesianas. A nova capacidade de

Políticas públicas, dinámicas territoriais e redes

149

goberno, polo tanto, concéntrase na xestión dunhas redes que mostran pautas simultáneas de competencia e colaboración. ¿Cal é a principal recomendación que lles estamos a facer dende a teoría a uns gobernantes ansiosos por xestionar a rede e, deste modo, gobernar a través da influencia? Dende o noso punto de vista, estámoslles a suxerir que teñen unha rede interna na que teñen que provocar dinámicas de cooperación sen as cales dificilmente serán competitivos nas redes externas. É dicir, no caso dun municipio, os seus gobernantes deberían establecer pactos, alianzas e compromisos (colaboración) entre os diferentes axentes sociais e económicos locais (rede interna), de maneira que puidesen desenvolver un proxecto que lles permitise conseguir unha posición de vantaxe competitiva respecto a outros municipios da súa escala (rede externa). De forma similar, as rexións deberían fomentar a colaboración entre os seus municipios e os seus actores internos para seren competitivos; e os estados deberían promover a colaboración entre as súas rexións e os seus actores para ser competitivas internacionalmente. Noutras palabras, os municipios compiten entre eles pero deben colaborar para dar coherencia a proxectos rexionais; as rexións compiten entre elas pero ó mesmo tempo deben colaborar dende

Figura 5: Política pública: dinámicas territoriais

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

150

unha óptica estatal; e os estados tamén compiten entre eles pero deberían cooperar para xerar unha determinada orde internacional. Na figura seguinte representamos graficamente a dobre dinámica de colaboración interna (frecha gris) e competencia externa (frecha negra). ¿Pódese facer compatible a colaboración interna coa competencia externa nesta articulación dun goberno multinivel? Pois non o sabemos exactamente, aínda que o que si sabemos é que este sexa quizais o reto máis importante da nova governance. Un reto que, en principio, suporía que os diferentes niveis gobernamentais deben dispoñer de forma simultánea da suficiente autonomía para deseñar os seus proxectos de desenvolvemento dende a rede interna de actores e da suficiente visión para comprender que tamén deben sumarse de forma cooperativa a proxectos superiores (rede externa). Dende as preocupacións ambientais fíxose popular a expresión "pensar global, actuar local", pero a nosa aposta pasa por complementar este enunciado co seu oposto, "pensar local, actuar global". Só se somos capaces de superar a distinción interior-exterior e de eliminar unhas fronteiras institucionais que a realidade xa aboliu, poderemos recuperar a capacidade para gobernar; no sentido orixinario do termo, é dicir, en tanto que regulamentación dos asuntos colectivos.

8. REFLEXIÓNS FINAIS

De feito, o goberno a través do estado-nación comportou un proceso de racionalización de pretensións simplificadoras, mentres que o goberno a través da rede permítenos recuperar e asumir a complexidade. Unha complexidade que non se pretende nin reducir nin eliminar, senón que se acepta e se xestiona: · Non se pretende eliminar quizais porque se recoñece que é imposible. A acumulación de experiencias e o avance do coñecemento non nos conduciu a unha maior confianza na nosa capacidade de control social, senón que, ó contrario, aumentou a consciencia sobre os nosos límites. A confianza do século XIX era unha confianza adolescente, do que pensa que xa o sabe todo; mentres que o escepticismo do século XXI é unha actitude madura, a daquel que sabe recoñecer que nunca poderá ter un control abso-

Políticas públicas, dinámicas territoriais e redes

151

luto nin sobre un mesmo nin sobre o seu ámbito. O século XXI débenos traer, noutras palabras, unha cura de humildade que nos permita recoñecer a complexidade. · E non se pretende reducir porque a complexidade é rica e achéganos matices que doutra forma perderiamos. A simplificación é clarificadora, pero tamén empobrecedora: non nos permite ver máis que o que esperamos ver. A aceptación da complexidade, en cambio, enriquécenos: permítenos identificar múltiples dimensións e percepcións diversas sobre os problemas, detectar a presencia de variados instrumentos de intervención e aceptar a existencia de distintos obxectivos e puntos de vista. A diversidade, a multiplicidade, a variedade e a distinción son atributos da complexidade, ó tempo que factores que enriquecen a nosa capacidade tanto de comprensión coma de intervención.

Dende a nosa perspectiva, esta aceptación da complexidade trasládase tamén ás formas de gobernar. Non se pode xestionar a complexidade dende unhas estructuras de goberno construídas sobre premisas simplificadoras. Hai quen explica que se un cidadán do século XIX puidese levantar a cabeza quedaría asombrado das novidades tecnolóxicas, os cambios económicos e as transformacións sociais e culturais. Este mesmo cidadán, en cambio, podería entender sen demasiadas dificultades a armazón institucional de goberno, pois a súa evolución foi máis ben escasa. A pouca adecuación entre ritmos de transformación é actualmente un dos principais problemas de goberno. Continuamos, máis ou menos, cos mesmos instrumentos e os mesmos conceptos que no século XIX, pero xa entramos no XXI. A idea da governance pretende precisamente estimular a transformación das nosas capacidades de goberno, invitándonos a aceptar a interacción entre niveis de goberno e a presencia dunha rede de actores diversos.

Invitándonos, en definitiva, a incorporar a complexidade nas tarefas de goberno.

Aceptar a complexidade nas formas de goberno, finalmente, supón articular a diversidade e a fragmentación con mecanismos de coordinación ou integración. Gobernar nun ámbito com-

152

plexo implica, con outras palabras, recoñecer os múltiples actores que conforman a rede, aceptar a súa participación nas tarefas de goberno e xestionar as relacións que se establecen entre eles co fin de provocar actuacións integradas. O goberno da complexidade acepta a existencia de interaccións entre niveis, toma conciencia das interdependencias entre actores, asume que o importante é o contido das políticas e non a asignación de responsabilidades, percibe que os problemas teñen múltiples caras e establece complicidades que permitan sumar recursos e estratexias de actuación. O goberno da complexidade, en definitiva, xa non é un colector de obxectos estáticos, senón un fluxo de contactos e relacións que lle permiten asimilar a flexibilidade e a apertura que substituíron á regularidade e o peche dos átomos.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Bagnasco, A. e Le Galès, P. (eds.) (2000): Cities in Contemporary Europe. Cambridge: Cambridge University Press.

Berry, B. (ed.) (1976): Urbanization and Counterurbanization.

Beverly Hills: Sage.

Castells, M. (1999): La Era de la Información. Barcelona: Alianza Editorial (3 volumes).

Coleman, J. (1990): Foundations of Social Theory. Cambridge: Harvard University Press.

Dematteis, G. (2000): "Spatial Images of European Urbanisation" en Bagnasco, A. e Le Galès, P. (eds.): Cities in Contemporary Europe.

Cambridge: Cambridge University Press.

Goetz, E. e Clarke, S. (eds.) (1993): The New Localism.

Comparative Urban Politics in a Global Era. Londres: Sage.

Jönsson, C.; Tägil, S. e Törnqvist, G. (2000): Organizing European Space. Londres: Sage.

Lakoff, G. e Johnson, M. (1980): Metaphors We Life By. Chicago: Chicago University Press.

Llamazares, I. e Marks, G. (1999): "Gobernación de Múltiples Niveles, Movilización Regional e Identidades Subestatales en la Unión Europea" en Llamazares, I. e Reinares, F. (eds.): Aspectos Políticos y Sociales de la Integración Europea. València: Tirant lo Blanch.

Marks, G.; Scharpf, F. W.; Schmitter, P. C. e Streeck, W. (1998): Governance in the European Union. Londres: Sage.

Putman, R. (1993): Making Democracy Work. Princeton: Princeton University Press.

Van den Berg, L.; Drewett, R. e Klaasen, L. H. (eds.) (1982): Urban Europe: A Study of Growth and Decline. Oxford: Pergamon Press.

Veltz, P. (2000): "European Cities in the World Economy" en Bagnasco, A. e Le Galès, P. (eds.): Cities in Contemporary Europe.

Cambridge: Cambridge University Press.

IMPLICACIÓNS DAS TIC SOBRE O DESENVOLVEMENTO REXIONAL: UNHA PERSPECTIVA DO CASO GALEGO

Oscar Perelli Consultores de Administracións Públicas e Universidade Complutense 1. INTRODUCCIÓN

A sucesión de cambios asociados ó desenvolvemento do que se deu en chamar as tecnoloxías da información e o coñecemento (TIC) e as súas implicacións sobre as relacións económicas introduciron a idea, cada vez máis consolidada, da presencia dun novo paradigma tecnolóxico. A extensión no uso das TIC sobre o conxunto de operacións internas da empresa –organización, xestión e producción– e sobre as súas relacións co ámbito –subministración, comercialización, acceso á demanda e información– e a súa capacidade para transformalas, creando un novo escenario, impulsaron a idea de que estamos ante unha nova era tecnolóxica, que foi denominada de diversas formas: "Cuarta Revolución Industrial", "Nova Economía", "Economía Dixital", que recollen a translación ó campo da economía da implantación da Nova Sociedade do Coñecemento.

Como todo cambio en proceso de desenvolvemento, é momento de analizar e establecer hipóteses de comportamento sobre aspectos clave que han de marcar as súas implicacións no medio prazo. A velocidade coa que se viñeron implantando as TIC tivo ata o momento unha distinta incidencia sectorial, cun destacado protagonismo das súas industrias soporte –infraestructuras de telecomunicación e informática– e das empresas con maiores ganancias en eficiencia, pola multiplicación das súas operacións e a importancia da información en tempo real nas súas transaccións, como é o caso dos servicios financeiros e a loxística. En todo caso, a extensión no uso das TIC marca a realidade económica e o conxunto de estratexias públicas1. Son moitas as áreas sobre as que se 1. Ver Iniciativa Info XXI, Ministerio de Ciencia e Tecnoloxía (2000) ou as Conclusións do Cumio de Lisboa (2000).

156

Oscar Perelli

espera que os cambios derivados no uso das TIC favorezan a corrección de desequilibrios e a ganancia en eficiencia e en equidade. Unha delas, sobre a que se centra o contido do presente artigo, é a distribución espacial das actividades económicas e os seus efectos sobre a capacidade de crecemento dos distintos territorios.

Neste campo, deféndense dende distintos ámbitos2 as oportunidades que introduce o uso das TIC sobre a corrección dos desequilibrios territoriais e os camiños que se abren a aqueles lugares máis afastados con problemas de despoboamento, envellecemento da poboación e perda de actividade económica, gracias á súa capacidade para eliminar as distancias físicas no acceso e difusión de información e traballar en tempo real. Este feito contrasta coa incipiente concentración das primeiras infraestructuras e empresas de servicios naquelas áreas en que se goza dun acceso a economías de aglomeración, en termos de mercado e empresas auxiliares, xa consolidadas.

Esta dicotomía entre as oportunidades de espacios rurais, periféricos e en declive fronte ás vantaxes consolidadas en áreas urbanas é especialmente relevante en Galicia. O conxunto de documentos de programación galegos3 establecen como un dos seus eixes estratéxicos a reducción dos desequilibrios entre as zonas rurais de interior e os territorios de concentración da actividade económica e a poboación do Eixe Atlántico. A capacidade das TIC para mellorar as vantaxes de localización das zonas de interior non está clara, pero si que se introduce coa súa extensión un conxunto de oportunidades que require da súa potenciación.

Co propósito de aproximar a resposta ás incógnitas que xorden do enfrontamento de ambos os dous postulados e analizar a posición que presenta España e Galicia ante esta dicotomía orientouse o presente artigo. Para iso, nunha primeira parte preséntanse as principais transformacións da introducción das TIC, nunha segunda expóñense os postulados sobre os que se asenta o 2. A propia Iniciativa Info XXI menciona a oportunidade para as zonas rurais.

3. O exemplo máis sintomático constitúeo o Plan Estratéxico de Desenvolvemento de Galicia 2000-2002, que representa na práctica o Plan de Desenvolvemento Rexional.

Implicacións das TIC sobre o desenvolvemento rexional: unha perspectiva do caso galego

157

desenvolvemento rexional para, na terceira, identificar as principais implicacións das TIC sobre os desenvolvementos teóricos e, na cuarta, analizar as súas repercusións sobre os desequilibrios rexionais e adiantar orientacións que cómpre ter en conta na política rexional e local de Galicia.

2. PRINCIPAIS TRANSFORMACIÓNS ASOCIADAS Á INTRODUCCIÓN DAS TIC

A extensión no uso das TIC modificou os parámetros sobre os que se consolidaran as relacións económicas. As súas implicacións provocaron cambios estructurais nos procesos de producción, xestión e comercialización da empresa que se derivan da introducción de novos elementos no escenario económico. As bases deste proceso xeraron, pola súa parte, modificacións no comportamento macroeconómico daqueles territorios onde a súa extensión foi máis rápida e profunda, como é o caso de Estados Unidos. As principais transformacións asociadas á introducción das TIC nos procesos económicos pódense resumir nun conxunto de novos elementos e cambios no comportamento económico.

En primeiro lugar, as TIC consolidan o coñecemento como novo factor de producción básico para a empresa e os territorios onde se localizan. A extensión da sociedade da información en economía débese entender como a consolidación da economía do coñecemento, máis alá da mera información. O coñecemento eríxese neste novo escenario como un recurso determinante das capacidades xeradas pola empresa no marco competitivo. A acumulación de coñecemento determina a capacidade para innovar nun ámbito de facilidades crecentes de acceso á información e dunha extensión máis rápida da tecnoloxía derivada do uso das TIC. Neste ámbito as empresas han de consolidar os seus recursos baseados no coñecemento, intrínseco á súa estructura organizativa e ós seus sistemas de producción, onde o traballo mantén o seu papel destacado, pero cun ingrediente engadido e en relación co conxunto da empresa. O devandito deixa descansar nos sistemas de educación, formación e aprendizaxe do traballo a capacidade de xeración de coñecemento.

158

Oscar Perelli

En segundo lugar, a capacidade de traballo en tempo real baixo un sistema de rede universal permite a superación das barreiras impostas polo tempo e o espacio no acceso á información. A extensión das redes de telecomunicacións senta as bases para poder operar baixo parámetros globais de acceso a provedores e clientes, e alcanzar o que algúns economistas empezaron a chamar economías externas "virtuais". Iso pode introducir cambios na localización das actividades económicas e as persoas, que durante os últimos anos viñeron marcadas polos procesos de urbanización e primacía das economías de aglomeración. A extensión e profundidade do carácter policéntrico do que se vén falando na estructura espacial da actividade económica virá determinado pola capacidade de xerar oportunidades para a aparición de externalidades por parte das TIC en territorios intermedios entre os grandes centros metropolitanos.

Ata o momento a capacidade de superación do espacio e o traballo en tempo real favoreceron o proceso de globalización das transaccións económicas e, sobre todo, financeiras. Os seus protagonistas concentráronse nas grandes empresas que levan certa vantaxe sobre a PEME ó investir no uso das TIC nos seus procesos, a través de sistemas complexos de xestión tanto das súas operacións coma do seu coñecemento.

En terceiro lugar, a innovación consolídase aínda máis como un elemento determinante do liderado empresarial, fronte ás economías de escala. Trátase, en calquera caso, dunha innovación continua nun sector en constante transformación e en revolución tecnolóxica permanente, onde a capacidade para facer triunfar unha traxectoria tecnolóxica fronte a outra é un elemento crucial do éxito competitivo. A dispoñibilidade dunha determinada escala de producción pasa a formar parte, nun estadio inferior, dese éxito, pero como elemento que dota de capacidade de definir estratexias fundamentais para a empresa: investigación, internacionalización, formación, etc. A insuficiencia de escala empresarial, característica de moitos espacios territoriais, debe suplirse con mecanismos de cooperación, sobre a base dun ámbito innovador.

Implicacións das TIC sobre o desenvolvemento rexional: unha perspectiva do caso galego

159

A innovación continua provocou unha elevación da productividade do traballo que favoreceu un proceso de crecemento económico sen inflación. O paradigma representouno a economía americana, que na década dos 90 encadeou un crecemento económico sostido polo incremento da demanda, cun mantemento do crecemento dos prezos e unha continua elevación dos niveis de productividade. Neste marco produciuse unha expansión do investimento das industrias soporte das TIC, necesarias para o seu desenvolvemento, que exerce de panca da demanda. Neste ámbito, os investimentos concéntranse nos sectores das telecomunicacións, a informática e a industria de contidos, consolidándose como unha rama de actividade en expansión.

En cuarto lugar, a capacidade de extensión da información derivada das TIC está a provocar un proceso de desintermediación. A función de eliminar as asimetrías no acceso á información e a acumulación da demanda e da oferta realizada por un conxunto de empresas en diversos sectores está empezando a verse suplida por empresas que operan na Rede, xa sexa de nova creación ou derivadas da translación de parte do negocio das xa existentes. Este é o caso das axencias de viaxe, as axencias de colocación ou as empresas de servicios financeiros.

Por último, a magnitude do desenvolvemento das TIC e os cambios continuos asociados á súa traxectoria tecnolóxica xeraron unhas necesidades crecentes de emprego especializado, que na actualidade supera a capacidade de resposta do mercado de traballo. A novidade dos perfís profesionais e o coñecemento asociado conferíronlle o carácter de novos depósitos de emprego, que ata a data presentou unha intensa concentración naqueles territorios con consolidadas economías de aprendizaxe no campo da informática, os servicios a empresas, as telecomunicacións, universidades e sistemas dinámicos de formación.

En resumo, trátase de importantes cambios que se manifestan principalmente nas coordenadas espacio e tempo, e que necesariamente deben introducir transformacións na localización das actividades e as persoas. O signo definitivo das transforma-

Oscar Perelli

160

cións asociadas non está claro e responde xogando en sentido contrario a algunhas delas.

3. PRINCIPIOS E BASES EXPLICATIVAS DO DESENVOLVEMENTO REXIONAL

O devir da Teoría Económica contemporánea recuperou o territorio como un elemento determinante da capacidade de desenvolvemento e crecemento económico. O espacio en que se asentan os axentes económicos desempeña unha función activa como elemento explicativo do nacemento e extensión de externalidades positivas baseadas na proximidade e na interactividade das empresas e as persoas que o habitan, que rompen co papel pasivo que lles outorgaban as formulacións clásicas. Dende distintas perspectivas e formulacións –Porter (1990), Krugman (1992), Becattini (1997), por citar algunhas delas– estudiouse a interactividade entre territorio e crecemento económico e as bases sobre as que se sustentan os procesos de xeración de externalidades e o papel do "ámbito". O presente epígrafe non trata de expoñer todas elas pola amplitude do tema e as boas e recentes referencias que se poden consultar –Furió (1996), Vázquez Barquero (1999) ou Mella (1998)–, non obstante, nas seguintes liñas, sen seguir unha formulación sistemática nin cronolóxica, expóñense os principais principios sobre os que se construíron os postulados explicativos do desenvolvemento territorial e sobre os que a economía dixital debe estender as súas maiores repercusións.

Unha vez superadas as formulacións teóricas e as estratexias prácticas de promoción que facían descansar a capacidade de crecemento dos territorios na localización de grandes empresas, "esóxenas" ás características e composición dos axentes económicos presentes nestes, consolidouse unha liña de traballo baseada na capacidade das fontes endóxenas como garantía de sostibilidade do desenvolvemento. A fuxida ou relocalización de grandes empresas de carácter multinacional duns territorios a outros cos problemas de desemprego e perda de actividade daqueles substituídos fundamentou a necesidade de apostar polas iniciativas derivadas dos recursos propios de cada cidade ou rexión. A evidencia

Implicacións das TIC sobre o desenvolvemento rexional: unha perspectiva do caso galego

161

empírica atopada en certos lugares –ver Vázquez Barquero e Garofoli (1995)– que presentan intensos ritmos de crecemento económico baseados nunha estructura de pequenas e medianas empresas cun forte arraigamento territorial, sistemas de producción flexibles e unha curva de aprendizaxe estendida ó longo dun mercado de traballo local dinámico apoiou aínda máis a adecuación de fundamentar as estratexias de desenvolvemento no potencial endóxeno de cada territorio.

A experiencia empírica acompañada polo desenvolvemento teórico apunta sobre un conxunto de elementos que se atopan detrás do éxito do desenvolvemento endóxeno como elemento de crecemento económico sostido a escala territorial. En primeiro lugar, un elemento fundamental que permite falar de niveis de eficiencia dun conxunto de empresas localizadas nun territorio superiores á suma de todas elas, e que se sitúa no núcleo dos determinantes do desenvolvemento endóxeno, derívase da presencia de externalidades internas ó sistema productivo que forman e externas a cada unha delas. A presencia dunha empresa nun territorio vese afectada polo conxunto de elementos que se atopan no seu ámbito; a súa adecuación ten unha consecuencia directa sobre o seu desempeño e competitividade nos mercados. As empresas gozan das consecuencias de ter acceso a unha man de obra especializada, un "pool" de subministradores de inputs ós que poden trasladar as súas necesidades tecnolóxicas, uns mecanismos de apoio público eficientes, unha demanda esixente e potenciadora do cambio e unha moderna rede de infraestructuras de comunicacións e telecomunicacións. Os devanditos elementos vense completados polas externalidades derivadas da estructura do mercado local, oligopolista (externalidades tipo MAR) ou competitivo (tipo Porter ou tipo Jacobs), que exerce de mecanismo de difusión tecnolóxica.

En segundo lugar, en ámbitos locais a difusión das externalidades vese favorecida pola presencia dun "ambiente" propicio derivado da existencia dunha rede de contactos, formal ou informalmente constituída, que exerce de correa de transmisión dos

162

Oscar Perelli

seus efectos. Trátase da conexión do sistema productivo co sistema de relacións sociais do territorio sostido sobre a súa cultura e institucións. Como resultado prodúcese unha reducción dos custos de transacción e unha mellora na organización da cadea de producción articulada a través da participación de distintas empresas en cada unha das súas fases que funcionan en rede sobre a base da confianza. A consolidación desta realidade retoma os postulados introducidos por Marshall e reflectidos na figura do Distrito Industrial, entendido como unha rede de empresas que fan que a organización da producción sexa eficiente e competitiva.

O traballo en rede permite ás empresas de pequeno tamaño alcanzar economías de escala na rede que lles sería imposible funcionando de forma individual.

En terceiro lugar, a interacción baséase nunha relación de cooperación e competencia entre as distintas empresas que, enfrontadas a un ámbito (Milieu) competitivo e avanzando cara á globalización, fomenta a innovación. Os sistemas productivos non son estáticos nin ríxidos, o que provocaría a súa perda de competitividade a medio prazo. Un dos seus trazos característicos sostense sobre a súa capacidade para adaptarse ó medio competitivo a través da innovación como elemento de cambio e diferenciación.

O traballo en rede favorece, pola súa parte, a rápida difusión das innovacións técnicas sobre o conxunto de empresas que conforman o sistema productivo. A súa aprendizaxe está garantida gracias á acumulación de coñecemento alcanzado polos traballadores do sistema, xa situados nas "traxectorias tecnolóxicas" utilizadas nas cadeas de producción.

En cuarto lugar, o desenvolvemento dun mercado de traballo, flexible, especializado e compartido polo sistema productivo exerce de canle de comunicación informal entre as empresas que permite que funcione o sistema productivo. A especialización propia das empresas do distrito (no caso de que fose moi marcado usar o nome de cluster) favorece a acumulación de coñecemento gracias a un sistema de aprendizaxe compartida polo conxunto dos seus habitantes. Os sistemas de producción aplicados

Implicacións das TIC sobre o desenvolvemento rexional: unha perspectiva do caso galego

163

requiren un elevado grao de flexibilidade que actúa a favor da extensión das formas de producir entre as empresas. Pola súa parte, a identificación coa cultura do territorio e o establecemento de relacións persoais favorecen os procesos de axuste no mercado de traballo, que se caracteriza por un elevado grao de dinamismo.

A xeito de conclusión, o desenvolvemento económico ten no territorio un dos seus elementos potenciadores como soporte e escenario da xeración de externalidades, a súa difusión gracias ó traballo en rede dos axentes económicos e sociais localizados no seu seo, o fomento da innovación gracias ás relacións de competencia/cooperación entre empresas e o acceso a un mercado de traballo cuns actores que presentan unha intensa acumulación de coñecemento e exercen a función de introducción e identificación coa cultura local. Esta lóxica impúxose nos procesos de desenvolvemento endóxeno e atópase detrás das estratexias aplicadas nos últimos anos de cara ó fomento do desenvolvemento local con base na industria ou nos servicios, principalmente nos turísticos.

4. IMPLICACIÓNS DO DESENVOLVEMENTO DAS TIC SOBRE O DESENVOLVEMENTO REXIONAL E LOCAL

Os elementos sobre os que se fundamentou o éxito competitivo dos sistemas productivos locais enfróntanse ó cambio de paradigma imposto pola introducción das TIC e o proceso de globalización da competencia. Moitas son as interrogantes que se abren sobre este ámbito que se poden resumir en se a capacidade das TIC para superar as barreiras do tempo e o espacio e as oportunidades que iso xera sobre as zonas periféricas e rurais van superar os efectos da concentración das súas industrias soporte naqueles territorios sobre os que xa hai unha consolidada base de economías de aglomeración. Analizado dende outra perspectiva, se as oportunidades asociadas á extensión das TIC van ser capaces de superar as súas ameazas sobre o equilibrio territorial.

Os campos nos que se poden analizar os posibles impactos das modificacións introducidas polas TIC sobre o desenvolvemento territorial son cinco e vanse comentar a seguir. A innovación, ademais de ser un elemento esencial das industrias soporte

164

Oscar Perelli

das TIC, sitúase no eixe dos factores determinantes do crecemento económico. A pesar diso, as estratexias públicas de fomento da innovación, dirixidas a reducir os fallos de mercado derivados da incerteza e asimetría de acceso á información propia das accións de investigación básica e/ou aplicada, enfrontáronse cunha importante barreira de acceso ás empresas pola limitación de recursos destinados a actividades de I+D. O resultado foi unha concentración dos instrumentos en empresas pertencentes a estructuras sectoriais de empresas consolidadas (clusters) ou próximas territorialmente, con limitados efectos multiplicadores sobre a propensión a innovar de empresas "illadas" territorial ou sectorialmente.

As posibilidades das TIC na difusión da información deben favorecer a posibilidade de incorporar novos axentes rexionais ás políticas de promoción e difusión da innovación a través de novos esquemas dotados dun maior carácter descentralizado. As estratexias, sen embargo, poden atoparse coas dificultades de non dispoñer dos parámetros e masa crítica abonda para segmentar e establecer un esquema detallado. En calquera caso, sobre o conxunto de empresas non innovadoras, un primeiro elo necesariamente asumible por parte dunha política tecnolóxica débese centrar no fomento da propensión ó cambio e a conectividade cos axentes do sistema rexional de innovación, públicos e privados, parámetros que poden verse favorecidos pola extensión e uso das TIC4.

As claves para que este tipo de iniciativas teña éxito dependen da capacidade de codificación do coñecemento incorporado na innovación para facilitar a súa transmisión como información. En xeral, a innovación supón incremento de coñecemento que é dificilmente codificable ó formar parte da organización que a xera.

Nestes casos o uso das TIC é limitado como instrumento de difusión da innovación. Se o sistema se entende como un mero elemento de información e servicios avanzados, estes deben adaptarse ás condicións das empresas obxectivo e, neste caso, incrementar o seu éxito.

4. A Comunidade de Madrid dentro da súa estratexia de fomento da innovación Madrid I+D creou un portal de asesoramento a empresas innovadoras (www.madridmasd.org).

Implicacións das TIC sobre o desenvolvemento rexional: unha perspectiva do caso galego

165

A base do traballo en rede que introducen as TIC ha de ser unha das principais oportunidades inseridas no marco da organización productiva con impactos sobre a distribución espacial das actividades económicas. A conexión a través da rede informática debe favorecer e consolidar as relacións en rede entre empresas próximas localmente, pero tamén a pertenza a un sistema de redes supraterritorial con independencia da localización espacial. Deste xeito supéranse os parámetros territoriais por parámetros de función de producción a escala global, que non han de estar condicionados necesariamente pola proximidade física a externalidades de aglomeración, véndose ampliadas por externalidades de rede; é o que se vén chamando economías externas "virtuais". Pola súa parte, o establecemento de relacións empresariais canalizadas a través das TIC debe facilitar e potenciar as estratexias de internacionalización tanto na súa formulación activa como pasiva.

O uso das TIC pode actuar como elemento que intensifique o proceso de externalización de actividades e favoreza a todas aquelas empresas que opten por vinculacións canalizadas a través de rede (B2B, B2C). A distinta velocidade de introducción das infoestructuras e a vinculación das estratexias empresariais á súa historia productiva, sendo as localizadas en sectores e territorios máis dinámicos as de maior propensión ó cambio e á adaptación ós novos paradigmas tecnolóxicos, poden actuar de freo que introduza maiores diferencias entre territorios e acabe coas oportunidades expostas.

Como se comentou, o desenvolvemento das TIC quebrou as barreiras do concepto físico da distancia e o tempo, xa que o intercambio de información en tempo real supuxo modificacións substanciais nas actividades económicas e nos seus elementos constitutivos. Ademais as tecnoloxías da información favorecen a superación da carencia de recursos nun territorio e abríronse novas posibilidades de desenvolvemento. Neste sentido as tecnoloxías da información e das comunicacións provocan unha reformulación da política de ordenación territorial, máis alá

166

Oscar Perelli

da correspondente reserva de espacio para infoestructuras, xa que aparecen novas oportunidades de configuración de rexións policéntricas.

Os dous aspectos máis afectados polo impacto das tecnoloxías da información na noción espacio-tempo son as relacións transporte físico, transporte de información e a existente entre información e mercadorías. A relación transporte físico/transporte de información provocou significativos cambios nas actividades que requirían contactos persoais ou desprazamentos físicos de materiais. Os actuais sistemas de telecomunicación permiten aforrar viaxes, transmitir grandes volumes de información, así como participar en actividades de formación a distancia, ou en reunións en calquera lugar do mundo.

A relación información/mercadorías fai referencia ás modificacións substanciais que se introducen na sociedade, cando a mercadoría transmitida se compón de información e servicios. Ó cambiar as rutas físicas do transporte de materiais por rutas lóxicas e instantáneas da información, ve a luz un novo concepto de espacio-tempo, que amplía os horizontes das relacións comerciais.

Noutro ámbito, a pesar da destrucción de postos de traballo provocada pola automatización e substitución de procesos, as TIC dispoñen dun inherente potencial de xeración de emprego, tanto en actividades relacionadas coas telecomunicacións e as tecnoloxías da información, coma coa creación e redefinición de profesións relacionadas coa producción e difusión de contidos adaptados á rede, ás que habería que engadir a posible reactivación de actividades tradicionais como as ligadas á loxística. A xeneralización do teletraballo supón a descentralización de actividades e a incentivación do traballo por conta propia. Non obstante, a maioría das demandas de emprego xeradas tenderán cara a unha elevada especialización, que provocará un incremento nas necesidades de formación continua dos traballadores, de maneira que os traballadores non cualificados poderían quedar excluídos, co que se consolidarían bolsas de paro estructural entre este colectivo.

Implicacións das TIC sobre o desenvolvemento rexional: unha perspectiva do caso galego

167

Por último, o potencial de descentralizar actividades inherentes ás TIC pode favorecer a especialización de certos territorios en actividades de escaso valor engadido, como as relacionadas coa fabricación de compoñentes electrónicos ou a localización de call centers, que non requiren man de obra cualificada.

Entre as oportunidades para o desenvolvemento rexional que ofrecen as TIC no ámbito dos hábitos de vida destaca, no caso dos territorios máis afastados dos centros de actividade económica, a mellora no acceso a unha ampla gama de servicios. Neste sentido poderían contribuír á equiparación das condicións de vida no ámbito rural e urbano. Ademais, a xeneralización da sociedade da información no ámbito da Administración levará consigo a definición dun novo modelo de relacións entre a administración e os cidadáns, que beneficiará especialmente ós residentes nas áreas rurais, que evitarán custosos desprazamentos. Outras modificacións que introducirán as TIC nos nosos hábitos e pautas de comportamento son a redefinición da formación a distancia, a realización de trámites bancarios, a adquisición de bens e servicios mediante o comercio electrónico e a proliferación do teletraballo; aínda que paralelamente xorden riscos de dualización social, cunha ameaza de consolidación dun colectivo de analfabetos tecnolóxicos, que descoñezan as habilidades básicas de acceso á rede; ó que habería que engadir un posible esvaecemento das identidades culturais locais ante a "cibercultura" universal propagada a través do "ciberespacio". Finalmente, o atraso da extensión das infoestructuras fóra das áreas metropolitanas pode dificultar o desenvolvemento socioeconómico destas áreas.

168

Oscar Perelli

Cadro 1: Oportunidades e amenazas das TIC nos factores claves do desenvolvemento rexional

Implicacións das TIC sobre o desenvolvemento rexional: unha perspectiva do caso galego

169

5. INCIDENCIA DAS TIC SOBRE O DESENVOLVEMENTO REXIONAL: A SITUACIÓN DE GALICIA

O efecto das TIC sobre a dinámica de crecemento territorial dende un punto de vista estructural desenvólvese en dous ámbitos claramente diferenciados. En primeiro lugar, produciríase un maior crecemento nos territorios nos que se localizan as empresas que compoñen o chamado hipersector das TIC –no que se encadran os subsectores de tecnoloxías da información e a industria das telecomunicacións–, ó caracterizarse estas por un intenso ritmo investidor con efectos directos e indirectos sobre o tecido empresarial da área onde se implantaron. En segundo lugar, a extensión da sociedade da información nas zonas rurais pode favorecer procesos de acceso a información relevante, formación a distancia, realización de traballos a través das TIC e establecemento de vías de comercialización directa, elementos que deben potenciar as súas vantaxes de localización e, en definitiva, a súa capacidade de dinamización económica.

Con relación ó primeiro dos efectos territoriais, a localización en España das empresas denominadas de "Nova economía" e o seu ritmo de crecemento, os datos dispoñibles ata agora non permiten ser moi optimista en relación coa súa capacidade de reequilibrio territorial. O hipersector das TIC é un dos sectores que experimentou maior crecemento na economía da UE ó longo da década dos 90. En España este crecemento pódese cualificar de espectacular, como se pon de manifesto na variación rexistrada en 1999, que ascende ó 18,2%. O seu valor de mercado en 1999 supera os 4,8 billóns de pesetas, incrementouse un 18,2% respecto ó ano anterior e un 19,6% respecto a 1997. No período 19971999 experimentou un crecemento anual do 18,9%, reflexo do seu continuo dinamismo, froito do desenvolvemento dos plans de implantación dos operadores. Segundo estes datos, o Mercado Interior Bruto das Tecnoloxías da Información en España situaríase en 1.797.668 millóns de pesetas, resultado de sumar os productos e servicios informáticos e os servicios de valor engadido, que neste

170

Oscar Perelli

caso abranguen as facilidades adicionais que se incorporan ós servicios básicos de telecomunicación. A información do ano 2000, recentemente publicada, sitúa o crecemento medio do sector no 14,2% e espera que no 2001 este rexistro se atope próximo ó 13%.

Cadro 2: O Valor do mercado das TIC en España (Millóns de pesetas)

O outro compoñente das TIC, as telecomunicacións, alcanzou en 1999 unha facturación de 3,5 billóns de pesetas, segundo a Comisión do Mercado das Telecomunicacións. Este dato mostra o extraordinario dinamismo do sector en España, xa que supón un incremento do 19% con relación á facturación de 1998.

Se se consideran os servicios finais, é dicir, excluíndo os servicios intermedios (interconexión), venda de terminais e subvencións públicas, a facturación en 1999 ascendeu a 2,92 billóns de pesetas, un 16,7% superior á rexistrada no exercicio precedente.

As cifras mencionadas teñen o seu reflexo nun crecente carácter estratéxico do sector das telecomunicacións na economía nacional, cunha achega ó Producto Interior Bruto nacional en 1999 do 3,1%. O crecemento do sector tivo a súa traducción directa no incremento da súa participación no PIB, que en 1999 aumentou un 3,6%. Este crecemento débese ós avances experimentados no proceso de liberalización do sector, que se traduciron na entrada de novos operadores no mercado ó longo de 1999,

Implicacións das TIC sobre o desenvolvemento rexional: unha perspectiva do caso galego

171

proceso que se irá completando co acceso ó mercado dos adxudicatarios dos concursos de 2000 de telefonía móbil, de terceira xeración, telefonía móbil vía radio, e radio e televisión dixital.

A participación crecente na economía española reflíctese igualmente en termos de emprego. O número de empregados do sector das telecomunicacións en 1999 superaba os 88.000 traballadores, o que, sumado ós 76.933 empregados das tecnoloxías da información, supón o 1,2% do emprego total en España e o 1,9% do correspondente ó sector servicios nacional. A comparación entre emprego e producción permite identificar a relativa maior productividade do sector. Trátase, en calquera caso, dun sector con crecentes necesidades de emprego que se han de manter no futuro.

A escasa información desagregada por comunidades autónomas indica que o elemento dinamizador asociado ás empresas do hipersector das TIC tivo un desigual impacto sobre as rexións españolas, e o que é máis importante, ata agora incidiría en intensificar os desequilibrios territoriais, situándose Galicia nunha posición de importante atraso relativo.

O hipersector das telecomunicacións mostra unha tendencia cara á concentración empresarial nos principais centros de actividade económica do Estado, con especial incidencia na rexión de Madrid, na que se aprecia un reforzo do seu tradicional efecto sede, derivado da dimensión da súa conurbación urbana, que implica un mercado potencial de máis de cinco millóns de habitantes, e da súa función de rexión-capital do Estado, que leva consigo a localización dos principais centros de decisión do sector (ministerios, Comisión do Mercado das Telecomunicacións, asociacións sectoriais...).

Madrid dispón, pola súa parte, dunha desenvolvida armazón empresarial con presencia en todas as actividades da cadea de valor do sector que conforman o cluster rexional das TIC. A conxunción destes factores provoca a atracción dos centros corporativos das empresas do hipersector, e das estreitamente relacionadas con el, como é o caso das axencias de publicidade, co que Madrid

172

Oscar Perelli

se consolida como o principal nodo empresarial do hipersector das TIC en España.

Despois de Madrid, Cataluña configúrase como o segundo centro empresarial das TIC. Nestas dúas rexións localízanse o 71,2% das sedes das empresas de tecnoloxías da información, destacando o papel da rexión madrileña, na que se sitúan o 41,4% das empresas do sector. Detrás de Cataluña (29,9% das empresas) figuran a Comunidade Valenciana (6,9%), Andalucía (4,8%) e o País Vasco (4,2%), que se corresponden cos eixes de desenvolvemento económico configurados arredor do arco mediterráneo e do cantábrico. Galicia sitúase nunha posición atrasada co 2,3% das empresas de tecnoloxías da información, malia que ocupa a sexta posición do conxunto de España.

Figura 1: Porcentaxe das sedes das empresas T. Información 1999

Implicacións das TIC sobre o desenvolvemento rexional: unha perspectiva do caso galego

173

Esta distribución territorial repítese no caso das licencias e autorizacións xerais, vixentes a finais de 1999, reguladas na Lei Xeral de Telecomunicacións, aínda que coa peculiaridade da concentración de practicamente a totalidade das licencias en Madrid.

Esta circunstancia alcanza a súa máxima expresión na telefonía fixa, que se corresponde coas licencias Tipo A, nas que Madrid concentra o 60,9% das empresas adxudicatarias, e B1 (83,3%), probablemente a consecuencia do efecto sede da rexión ó que anteriormente faciamos referencia.

A hexemonía da rexión madrileña tamén se dá na localización das empresas adxudicatarias das autorizacións Tipo C, esenciais para o desenvolvemento da sociedade da información, xa que habilitan para a prestación de servicios de transmisión de datos dispoñibles ó público. Madrid acolle o 64,2% destas empresas e a considerable distancia atópanse Cataluña (11,1%), Comunidade Valenciana (5,8%) e Andalucía (4,1%). Galicia vólvese situar, segundo este indicador, por debaixo da súa participación no seo do PIB español (5,5%).

Figura 2: Localización de operadores con autorizacións Tipo C 1999

174

Oscar Perelli

A concentración das empresas do sector ten a súa incidencia na distribución rexional do Mercado Interior Neto (MIN) de tecnoloxías da información. Así, no exercicio de 1999, aproximadamente a metade do MIN (48,6%) concentrábase na rexión de Madrid e o 19,2% en Cataluña, e a máis distancia o País Vasco (6,1%) e Andalucía (5,2%), as mesmas rexións que concentran o maior número de empresas. Polo tanto, os territorios onde se tenden a concentrar as empresas son os que xeran a maior porcentaxe do MIN nacional, debido ó volume das operacións comerciais no sector empresarial, superior ó residencial.

O crecemento do MIN rexional en 1999 reflicte, por un lado, o crecemento positivo que tivo lugar en todas as rexións e, por outro, unha concentración das maiores porcentaxes de crecemento en Canarias (25,9%) e Murcia (25,0%), seguidas por Estremadura (23,5%) e A Rioxa (20,9%). Este feito apunta cara a unha descentralización das actividades do sector a consecuencia do proceso de implantación dos novos operadores de telecomunicacións que demandan servicios relacionados coas tecnoloxías da información, aínda que non debe desdeñarse o peso do sector público rexional e local, que se acha inmerso nun proceso de renovación dos seus equipos informáticos e infoestructuras.

Cadro 3: Mercado interior neto das tecnoloxías da información 1999

Implicacións das TIC sobre o desenvolvemento rexional: unha perspectiva do caso galego

175

Como se desprende da información exposta e como cabería esperar, é naquelas zonas cunha maior dotación de factores xeradores de externalidades positivas para o sector das TIC onde se localiza principalmente o tecido TIC e onde se estenden os seus efectos multiplicadores sobre a actividade económica. O carácter intensivo en tecnoloxía e coñecemento das TIC, xunto con outros factores como economías de aglomeración consolidadas e un sistema financeiro máis flexible, explica que sexan Madrid e Cataluña as comunidades cunha maior concentración de empresas deste sector de actividade. Os efectos que cabe esperar deste paradigma resúmense na acentuación dos desequilibrios territoriais cun papel protagonista dos centros urbanos e as súas áreas metropolitanas5.

O segundo dos elementos territoriais asociados ó uso e difusión das TIC derívase da extensión da sociedade da información e as oportunidades en termos de mellora das vantaxes de localización e dinamización das zonas periféricas e en especial do medio rural. Segundo o postulado, o acceso por parte dos territorios do medio rural e periféricos en relación coas zonas de concentración da actividade económica e a poboación ás TIC pode reducir a tendencia regresiva na que se atopan. O uso das TIC pode apoiar as estratexias de diversificación económica nas que se baseou a súa reconversión a novos paradigmas de desenvolvemento (turismo rural, actividades deportivas, artesanía, agricultura ecolóxica, segunda residencia, etc.), pola súa capacidade de acceso a clientes, provedores e información. O éxito destas estratexias favorecería o mantemento da poboación e o seu rexuvenecemento, o que é especialmente relevante para Galicia no seu conxunto e, en especial, para as zonas rurais do interior.

Non obstante, malia que é certo que isto realmente pode ser un elemento dinamizador, as condicións actuais poden chegar 5. En Madrid as empresas do sector das TIC localízanse principalmente nos municipios do norte da coroa metropolitana, onde está en proceso de consolidación un auténtico cluster das TIC. En Barcelona, pola súa parte, trabállase na liña de favorecer a localización de empresas TIC no centro da cidade a través de cambios nos instrumentos de planificación urbanística.

176

Oscar Perelli

a intensificar a "infomarxinalidade" do medio rural e limitar a capacidade dos efectos positivos das TIC. Neste sentido, ¿cales son os elementos clave para aproveitar estas oportunidades e cal é a situación do medio rural en cada un deles? En primeiro lugar, para que as bondades da sociedade da información se desenvolvan requírese unha serie de infraestructuras de telecomunicación que sexan adecuadas en termos de capacidade de transmisión de información e de prezo. É difícil pensar nun medio rural conectado a Internet sen unha capacidade de transmisión de datos suficiente e un prezo alcanzable. A necesidade de rendibilización dos investimentos en infraestructuras de telecomunicacións dos operadores está a concentrar a extensión de redes de telecomunicacións nas súas distintas tecnoloxías (cable de fibra óptica, RDSI, móbil de terceira xeración, etc.) nos municipios de maior concentración de empresas e poboación, xerando unha situación de "infomarxinalidade" nas poboacións rurais.

En segundo lugar, é clave a realización dun esforzo en formación que xere o coñecemento necesario para utilizar as TIC. Podémonos atopar cunha situación na que se estenda unha rede de telecomunicacións axeitada e, sen embargo, non se dispoña do capital humano que a utilice, realidade que caracteriza ó medio rural na actualidade, cunha poboación envellecida e de baixo nivel de formación. As accións formativas deben estar vinculadas á dotación de medios (hardware e software) e á súa complementariedade con exercicios de dinamización social.

En terceiro lugar, é necesario asociar os procesos de promoción da diversificación económica ó uso das TIC e, en especial, ampliar a posibilidade de desenvolver novos empregos (depósitos) vinculados ó uso da informática como instrumento de traballo e canle de información. Neste sentido, xunto ás oportunidades para a cooperación, xestión e comercialización do turismo rural e das actividades artesás, con problemas tradicionais de acceso á demanda, as TIC abren a posibilidade de fomentar a realización de determinados traballos propios das grandes urbes dende espacios afastados destas.

Implicacións das TIC sobre o desenvolvemento rexional: unha perspectiva do caso galego

177

Estas claves requiren en calquera ámbito territorial un plan6 que articule o conxunto de medidas dirixidas ó fomento da sociedade da información. As ratios xenéricas das que se dispón sitúan a Galicia nunha situación atrasada na extensión do uso das TIC, sen distinguir entre zonas urbanas e rurais. Así, en 1999 a porcentaxe de fogares con PC en España, segundo os datos de SEDISI, situábase no 23,2%. Por rexións Madrid (30,1%) e Cataluña (29,0%) ocupan as posicións de cabeza, seguidos por un grupo composto por Baleares (26,3%), Navarra e Cantabria co 24%, todas elas por enriba da media rexional. Neste caso só o 17,3% dos fogares galegos dispoñía dun ordenador, á cola das comunidades autónomas. A aplicación de medidas que contemplen liñas de axuda para a adquisición de ordenadores persoais, que foron obxecto de debate público en numerosas ocasións, podería contribuír á corrección dos desequilibrios rexionais no parque de ordenadores persoais.

Figura 3: Porcentaxe de fogares con PC 1999

6. Así se establece no capítulo dedicado á sociedade da información do Proxecto Galicia 2010.

178

Oscar Perelli

No que respecta ó acceso a Internet, segundo os datos do Estudio Xeral de Medios, a media nacional de poboación maior de 14 anos con acceso a Internet situábase en novembro de 2000 no 15,8% e no 11,8% para o conxunto do citado exercicio. Galicia vólvese situar por debaixo da media nacional co 8,2%, moi lonxe da posición de Cataluña (18,6%), A Rioxa (17,3%) e Madrid (16,3%), que se corresponden coas rexións que rexistran maiores avances no proceso de implantación da sociedade da información.

Figura 4: Acceso a internet por rexións.

Novembro 2000

Implicacións das TIC sobre o desenvolvemento rexional: unha perspectiva do caso galego

179

CONCLUSIÓNS

As implicacións dos principios implícitos ó novo paradigma tecnolóxico e os seus cambios asociados sobre as fontes do desenvolvemento rexional provocan a aparición dun conxunto de preguntas, aínda sen resposta, que afectan á capacidade de crecemento económico a escala territorial e á introducción de forzas dirixidas ó reequilibrio territorial. Trátase de cuestións de gran relevancia no caso galego pola súa situación xeográfica periférica, o seu menor dinamismo económico e o proceso de perda de poboación respecto ó resto de rexións españolas e os seus crecentes desequilibrios internos entre as zonas costeiras do eixe atlántico e as áreas rurais do interior.

A información dispoñible ata o momento non permite ser moi optimista respecto á capacidade das TIC para introducir dinámicas de crecemento máis intensas nas zonas periféricas e rurais.

Por un lado, as empresas que forman parte das TIC véñense localizando nos territorios con economías de aglomeración consolidadas e cunha dotación abundante nos factores nos que son intensivas as TIC, coñecemento e innovación, o que reduce o seu efecto directo sobre as áreas periféricas e rurais. Por outro lado, os efectos dinamizadores derivados da extensión da sociedade da información vense moi limitados pola inexistencia de infraestructuras de telecomunicacións adecuadas en termos de capacidade e prezo e a escaseza de formación da poboación destas zonas.

Este pesimismo, sen embargo, require a súa relativización na medida en que se trata de cuestións nas que se están a producir fallos de mercado que requiren a intensa participación pública.

Na actualidade estanse dando algúns pasos nesta liña. O cumprimento dos requisitos legais dos operadores adxudicatarios das licencias, que os obriga a despregar a súa rede nos municipios de menos de 25.000 habitantes, e a posta en marcha das liñas de actuación da Iniciativa Info XXI para o desenvolvemento da sociedade da información en España, levaría consigo no medio prazo a extensión das infoestructuras na totalidade do territorio nacional,

180

co que os residentes e empresas dos municipios máis pequenos se poderían beneficiar dunha hipotética deslocalización de actividades.

Trátase de pasos a escala global que é preciso que se vexan acompañados por iniciativas de promoción das bases e os principios da sociedade da información por parte das administracións públicas máis próximas ó cidadán –comunidades autónomas e corporacións locais–. Este feito maniféstase con especial intensidade no caso galego, onde o primeiro paso que cumpriría dar debería ser a definición dun Plan Estratéxico de promoción da sociedade da información que ordenase e coordinase as actuacións dispersas na administración que se están a poñer en marcha.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Becattini, G.: "Totalità e cambiamento: il paradigma dei distretti industriali". Sviluppo Locale, vol. IV, n.º 6.

Comisión del Mercado de las Telecomunicaciones (2000): Informe Anual 1999. Comisión del Mercado de las Telecomunicaciones.

Comunidad de Madrid (1998): Las Telecomunicaciones en la Comunidad de Madrid. Estrategias para la competitividad de la industria. IMADE. Consejería de Economía y Empleo de la Comunidad de Madrid, 1998.

Fundesco (1990): Los servicios avanzados de Telecomunicación y el desarrollo regional. Dirección General de Telecomunicaciones. Plan Nacional de Difusión y Formación del Programa STAR, Madrid.

Comisión Interministerial de la Sociedad de la Información y de las Nuevas Tecnologías (2000): Info XXI La Sociedad de la Información para todos. Madrid.

Furió, E. (1996): Evolución y cambio en la economía regional. Ariel, Barcelona.

Galicia 2010 (2001): Asociación Proxecto de Investigación Galicia 2010.

Krugman, P. (1992): Geografía y Comercio. Antoni Bosch, Barcelona.

Mella Márquez, J. M. (dir.) (1998): Economía y política regional en España ante la Europa del Siglo XXI. AKAL Textos, Madrid.

Porter, M. (1990): The Competitive Advantage of Nations. Free Press, Nova York.

182

SEDISI (Asociación Española de Empresas de Tecnologías de la Información) (2000): Las Tecnologías de la Información en España 1999. SEDISI, Ministerio de Ciencia y Tecnología, Madrid.

Vázquez Barquero, A. e Garofoli, G. (eds.) (1995): Desarrollo económico local en Europa. Colegio de Economistas de Madrid.

Váquez Barquero, A. (1999): Desarrollo, redes e innovación: lecciones sobre desarrollo endógeno. Pirámide, Madrid.

A PEQUENA E MEDIANA EMPRESA ANTE O CAMBIO TECNOLÓXICO

Vicent Soler Universidade de Valencia 1. NOVOS ESCENARIOS PARA A PEQUENA E MEDIANA EMPRESA

Dende a perspectiva de calquera axente económico e, máis concretamente, dende a da pequena e mediana empresa (PEME) o cambio tecnolóxico, do que se está a falar neste seminario (a nova economía derivada da revolución informática e telemática, a revolución das TIC, tecnoloxías da información e as comunicacións e outras tecnoloxías), non chegou só. Vén acompañado doutros fenómenos importantísimos como o afondamento da globalización económica e da integración económica europea, da que a circulación do euro nos próximos meses será o símbolo máis tanxible1.

Todo iso crea uns novos escenarios nos que actúa a PEME. Pero estes novos escenarios non fan máis ca engadir unha necesaria dilixencia e aceleración a este tipo de empresa para proceder a uns cambios, que eran necesarios dende había moito tempo.

Cambios, particularmente, no xeito de formular a súa vantaxe competitiva (Soler, 2001). Permítanme ser máis conciso: o modelo de crecemento das PEMEs españolas e, en xeral, dos países do 1. Por unha parte, a principios dos noventa, o cambio de escenarios incluíra xa aspectos de desarme arancelario (Mercado Único e Rolda Uruguai), de altos tipos de xuros reais relativos, de apreciación recorrente do TCER (tipo de cambio efectivo real) ou de esvaemento relativamente rápido das depreciacións competitivas (no Sistema Monetario Europeo, camiño do euro). Agora, a plena mundialización da economía e consolidación de potentes países competidores no Sueste Asiático e noutras partes do mundo, como América Latina; a rexionalización simultánea das relacións económicas mundiais (caso da UE, a NAFTA de Canadá, EE.UU. e México, a AFTA do Sueste Asiático, o Mercosur, etc.); o grande baleiro creado na área dos países da antiga órbita soviética; as novas sensibilidades ambientais plasmadas a partir do Cumio de Río de 1992; e tantos outros aspectos que remataron por reordenar profundamente as relacións comerciais internacionais.

184

Vicent Soler

sur de Europa mostra uns signos claros de esgotamento e urxe actuar en consecuencia.

Tamén incide a superación –polo menos nun bo número de actividades productivas– do modelo de crecemento posterior á Segunda Guerra Mundial baseado nos principios "fordistas", é dicir, no liderado das grandes empresas con economías de escala, en procesos productivos de series longas. Actualmente, podemos falar de "posfordismo", porque a reducción do ciclo de vida de moitos productos e as crecentes esixencias dos consumidores dotan dun novo protagonismo á PEME. Porque hai necesidade de procesos máis flexibles que han de atender unha demanda máis esixente, diferenciada e cambiante2 .

Agora ben, en todo caso, a crecente importancia do papel dos intanxibles (coñecemento, deseño, informática) nos procesos productivos de todo tipo e a creación de novos productos e servicios a partir das novas tecnoloxías (que, insistimos, non soamente son as TIC senón que temos que pensar tamén na biotecnoloxía, na fuel cell –fonte de enerxía alternativa ás tradicionais, particularmente, ás procedentes do petróleo–, as nanotecnoloxías ou miniaturización, a industria aeronáutica e espacial, novos materiais, etc.) alteraron substancialmente a natureza da xestión empresarial. Tanto, que pode darse perfectamente unha disociación entre os tipos de proceso productivo (series curtas e producción flexible) e os tipos de empresa (grandes, para facer máis viable a complexa internalización das innovacións). Este potencial fenómeno da concentración empresarial en sectores tradicionais crea un reto engadido ó actual tecido de PEMEs sudeuropeas.

2. A discusión na literatura da empresa, como nos recordan García Olaverri e Horta (1999), estase a desprazar dende o enfoque tradicional de Porter (1980, 1985), no que o obxectivo da estratexia era adaptarse ás esixencias do mercado, cara a unha visión máis dinámica, defendida por Foss (1997) ou Dyer e Singh (1998), que considera desexable interaccionar, promover e desenvolver novos productos e negocios. En Cusumano et al. (1995) identifícase, efectivamente, este novo perfil estratéxico da empresa co concepto de flexibildadt. De todos os xeitos, cremos que unha formulación ou outra non son incompatibles senón complementarias.

A pequena e mediana empresa ante o cambio tecnolóxico

185

¿Por que? Porque todos estes cambios operan coma nun sándwich para a estratexia competitiva tradicional destas PEMEs. Estas PEMEs quedan emparedadas entre a lóxica de crecemento dos países industriais emerxentes e a dos países máis avanzados (Soler, 2001). Os primeiros seguen a lóxica de competir basicamente vía prezos porque participan de vantaxes comparativas nos procesos productivos intensivos en traballo non cualificado, ó ter un custo deste factor da producción moi baixo. Os segundos compiten coa diferenciación e cualificación dos productos, ó posuír as vantaxes derivadas da utilización de tecnoloxías e de know-how superiores.

Ademais, aínda que a globalización está a aumentar o tamaño dos mercados, resulta certo que tamén aumenta a súa volatilidade e incerteza, polo que a capacidade de adaptación e de axuste dos volumes e variedades que se ofrecen aparece como unha esixencia competitiva esencial para poder continuar no mercado.

Resumindo, a condición periférica (xeográfica pero tamén económica) das PEMEs españolas e do resto da Europa do sur erosionouse co tempo e o comportamento de países terceiros. Fai falta, polo tanto, facer fronte ós novos retos aliñándose, na medida das posibilidades e determinación, na lóxica das empresas dos países máis avanzados: apostar por nichos de mercado ós que se pode acceder mediante o cultivo dos intanxibles, é dicir, da calidade, da marca, da I+D, do deseño, da diferenciación do producto, da boa comercialización, incorporando novos activos tecnolóxicos, implantando sistemas máis integrados de xestión de producción, internalizando os custos dos residuos contaminantes, etc. Analicemos todo isto cun pouco máis de detalle.

2. O IMPACTO DA NOVA ECONOMÍA NA PEME

Hai importantes cambios nos factores subxacentes que sustentan a competitividade no comercio internacional, e entre

186

Vicent Soler

estes novos factores subxacentes atópanse, como un dos fundamentais, a creación e difusión de capacidades tecnolóxicas3, polo papel central que desempeñan no desenvolvemento da productividade e na articulación de formas renovadas de competir.

Pero non é doado medir o impacto da I+D na actividade económica. Máis aínda, somos da opinión de que toda a análise das consecuencias económicas da onda de innovacións en Tecnoloxías da Información e das Comunicacións (TIC) –ordenadores, software, telecomunicacións e Internet– hai que facela con coidado. Agora ben, hai algunhas evidencias, como a caída dos custos de comunicacións. Outra evidencia é que, xunto á caída dos custos de comunicacións, os ordenadores vanse conectando cada día máis, mediante Internet, o cal fai que os beneficios de estar en liña se incrementen exponencialmente co número de conexións4.

Así pois, o desenvolvemento das TIC, da nova economía5, é moi importante para as empresas, os postos de traballo, os consumidores e as entidades públicas en termos de comercio electrónico, de instrumentos baseados en Internet, transmisión de datos, de investigación e desenvolvemento (I+D), de operacións financeiras, etc., é dicir, todo o que significa a sociedade da información.

3. É dicir, a capacidade das empresas para introducir novos productos e novas técnicas no proceso de producción e que pode ser froito do esforzo da investigación e o desenvolvemento tecnolóxico (I+D) da mesma empresa ou o resultado da transferencia de tecnoloxía doutras empresas e/ou territorios.

4. De acordo coa Lei de Metcalfe (Robert Metcalfe foi un pioneiro das redes informáticas), o valor dunha rede crece aproximadamente o cadrado do número de usuarios. Neste sentido, debemos lembrar que Internet conseguiu funcionar realmente só coa invención do Word Wide Web (WWW) en 1990 e do buscador (browser) en 1993, pero que o número de usuarios saltou xa a máis de 350 millóns e que pode chegar ós 1.000 en catro anos.

5. Este termo hai que acoutalo conceptualmente. Por exemplo, o Informe Económico do presidente dos Estados Unidos (2001) define a nova economía "polas extraordinarias ganancias na actividade económica –incluíndo o rápido crecemento da productividade, o incremento das rendas, o baixo desemprego e a inflación moderada– que resultan das sinerxías combinadas nos avances en tecnoloxías, práctica empresarial e políticas económicas".

A pequena e mediana empresa ante o cambio tecnolóxico

187

Agora ben, as TIC son un sector que se caracteriza por un crecemento alto e sostido, pola rapidez coa que se producen as innovacións, polo seu alto grao de globalización e pola súa enorme influencia en practicamente todo o sistema productivo. Polo tanto, estamos a falar dun sector cun grao de dinamismo moi grande, un carácter moi diversificado das súas actividades, pero tamén de efémeros ciclos de vida dos seus productos e das altas taxas de innovación que se requiren para facer fronte á competencia. De feito, a súa competitividade pode erosionarse rapidamente debido á innovación e ós novos estándares técnicos (Ilzkovitz e Mogensen, 1999)6.

Así pois, acordamos que as TIC están revolucionando o xeito de comunicarse, de traballar, de comprar e de xogar. Pero, ¿están realmente a cambiar a economía? A verdade é que non hai 6. Algúns segmentos do sector utilizan man de obra moi cualificada e ben remunerada, como é o caso da producción de software, mentres que outras, como é a fabricación de PC, se caracterizan por unha man de obra con escasa formación e pouco remunerada. Un factor subxacente no gran crecemento do sector é o fenómeno do outsourcing ou subcontratación de productos ou servicios, particularmente nas TI (tecnoloxías da información) e nos novos proxectos, máis que en actividades existentes. En todo caso, malia que, nun principio, as TIC conducían a innovacións de proceso, agora levan axiña a innovacións da calidade e diferenciación dos productos.

7. Os optimistas din que as TIC axudan ás economías a crecer máis rápido e que eliminaron tanto a inflación como os ciclos económicos. Segundo o antigo Secretario de Comercio dos EE.UU., William Daley (US. Department of Commerce, 1998), máis dunha cuarta parte do crecemento económico conseguido durante o último quinquenio derivouse das TIC. Polo tanto, as vellas regras da economía e o xeito tradicional de valorar as accións (particularmente, das empresas da nova economía) "non serven". Na Reserva Federal en Washington (Oliner e Sichel, 2000) son optimistas, como o é o seu xefe Alan Greenspan. Tamén na OCDE (Scarpetta et al., 2000). Brad De-Long, un economista da Universidade de Berkeley, di que as TIC "amplifican o poder do cerebro da mesma maneira que as tecnoloxías da revolución industrial amplificaron o poder dos músculos". En contraste, nalgúns medios académicos, como a Universidade de Northwestern (Gordon, 2000), son un pouco escépticos ó respecto. O profesor Robert Gordon asegura que a totalidade do incremento da productividade total dos factores fóra do sector informático débese ó ciclo económico. Mesmo, engaden, as TIC poden diminuír a productividade laboral, como por exemplo cando os empregados dunha empresa se poñen a navegar por Internet en horas de traballo. Os ciberescépticos, entón, replican que Internet non é comparable con invencións como a prensa escrita, a máquina de vapor ou a electricidade.

188

Vicent Soler

unanimidade na literatura7. Ninguén dubida, efectivamente, que Internet, por exemplo, tivo un grande impacto pola enorme reducción que supuxo, insistimos, no custo das comunicacións, máis grande que o de calquera outra innovación anterior. Tamén, permitiu unha profunda reorganización no seo das empresas, dende a consecución online dos inputs ata facilitar a descentralización e a externalización de tarefas, o outsourcing. En realidade, hai moitas posibilidades pendentes, particularmente no comercio B2B (business to business).

O posible impacto, en todo caso, deste tipo de tecnoloxías sobre a economía é doado de entender se asumimos que, ó reducir os custos de adquisición dun input importante, a información, a curva de oferta desprázase cara á dereita, é dicir, ofrécese máis producto ó mesmo prezo. Ou, dito doutro xeito, o prezo de equilibrio baixa, para a mesma curva de demanda agregada, e a cantidade de equilibrio desprázase cara á dereita. É dicir, prezos máis baixos e cantidades maiores, tal e como pasou con outras innovacións como a roda ou a electricidade8.

O reto, dende unha perspectiva do tipo de PEMEs ó que estamos a facer referencia, é como relacionar a nova e a vella economía, de que xeito as TIC poden mellorar a eficiencia de todas as partes da economía, especialmente, claro está, as empresas da vella economía, que son as que merecen a nosa principal atención (Soler, 2001).

Hai un crecente acordo en admitir que o crecemento dos sectores das TIC mellora a productividade do conxunto da economía9; tanto a productividade do traballo como a que mide a eficiencia no uso dos factores da producción, é dicir, a productividade total dos factores, a PTF. Porque parece claro que, no longo prazo, a reorganización dos métodos de traballo e as externalidades da rede asociadas co incremento do uso das TIC poderían 8. Por exemplo, a reducción de custos para a empresa ó introducir o comercio electrónico B2B ten lugar por diferentes vías: reducindo o custo dos requirimentos de inputs, porque pode atopar máis doadamente o provedor máis barato e diminúe a taxa de erros nos contactos interempresariais; reduce os custos de distribución e permite reducir a cantidade de stocks.

A pequena e mediana empresa ante o cambio tecnolóxico

189

conducir a unha mellora significativa da eficiencia da economía (Comisión Europea, 2000b)10 .

Hai discrepancias, en todo caso, cando se valora o impacto das TIC no crecemento da productividade do resto da economía, discrepancias que se deben a que moitas das vantaxes das TIC non se poden medir axeitadamente11. Por exemplo, as oportunidades que se abriron na investigación de moitos outros campos como a xenética, a nanotecnoloxía, o fuel cell e a biotecnoloxía. Ou que as 9. De todos os xeitos, ata hai moi pouco, falábase dun paradoxo, o paradoxo da productividade. Porque o masivo investimento en tecnoloxía da información non puidera implementar o crecemento da productividade de xeito inequívoco. O tema non é menor porque, como se sabe, o crecemento da productividade do traballo é o indicador económico máis importante. De feito, en 1987, Solow aínda facía explícito este paradoxo ó respecto (Solow, 1987): "computers are visible everywhere but in the productivity statistics". Outros autores veno normal porque o impacto das innovacións adoita trasladarse á productividade só cando superou unha alta taxa de penetración nos procesos de producción, por exemplo, o 50%. As cousas cambiaron un pouco desde daquela, como pon de relevo a definición de Nova Economía feita polo Informe Económico do presidente dos Estados Unidos de xaneiro de 2001, que citamos máis arriba.

10. Se imos precisar as canles polas que a producción e uso das TIC poden ter un efecto sobre o crecemento económico, estas serían: a) A acumulación de capital en TIC, porque aumenta por si mesmo o stock de capital; b) O rápido progreso técnico que supón a producción de bens TIC; e c) As posibles externalidades; que o uso de TIC incremente a productividade en actividades fóra do sector TIC. Esta terceira canle centra a controversia sobre a "nova economía", por culpa da difícil medida do output nos sectores onde o investimento en TIC é moi grande (o sector terciario). A evidencia para as ganancias de productividade polo uso das TIC obtense normalmente do crecemento da TFP despois de calcular a contribución do sector TIC. As estimacións feitas (Comisión Europea, 2000b, 131) din que por cada punto porcentual de incremento na participación do investimento de TIC o crecemento da TFP sería dun cuarto de punto.

11. Unha limitación estatística importante é a captación de todos os recursos destinados ó proceso de innovación tecnolóxica. Dende 1992 intentouse facer de xeito sistemático e homoxéneo mediante o Manual de Oslo, publicado pola OCDE (versión consolidada en OCDE, 1997). Segundo este manual, os gastos de innovación inclúen a adquisición de tecnoloxía non incorporada, a compra de maquinaria e equipo con mellora tecnolóxica conectada con innovacións de producto ou de proceso, a mellora do equipo e enxeñería industrial, o deseño industrial, a comercialización de novos productos, e a formación dos traballadores relacionada coa introducción de novos productos e procesos.

190

Vicent Soler

vantaxes se concretaron en mellorar a calidade dos productos, en aforros de tempo e comodidade, que dificilmente aparecen nas cifras macroeconómicas. Por iso, son importantes os estudios microeconómicos, os estudios no ámbito da empresa, que poidan identificar as ganancias das unidades productivas neses campos.

2.1 O crecemento económico está vinculado ó esforzo tecnolóxico Pero, ¿como despregar as potencialidades das TIC? Nun principio considerábase que as TIC –e, en xeral, todo proceso de innovación– era un proceso lineal que comezaba pola investigación básica e remataba na realización dos prototipos. Realizábanse grandes investimentos en grandes centros de investigación para garantir a oferta das innovacións, onde a PEME se sentía plenamente desprazada. Pero, agora convense que o proceso de innovación é sistémico e que depende da interdependencia entre empresas, centros de investigación públicos e privados, institucións e ámbito social onde hai receitas particulares para a pequena e mediana empresa.

O Sexto Informe Periódico sobre a situación socioeconómica das rexións da Unión Europea (en diante, o Sexto Informe) (Comisión Europea, 2000a) formula con claridade as grandes posibilidades actuais da PEME ó respecto. Pero pon uns condicionantes: estas posibilidades dependen da existencia de servicios de apoio, de relacións con grandes empresas e/ou de redes entre elas (entre as PEMEs), de traballo cualificado, de infraestructuras de TIC axeitadas, entre outras características do ámbito12.

Así, pois, o crecemento económico está vinculado ó esforzo tecnolóxico. Neste sentido, a distribución xeográfica deste esforzo mostra que só un grupo de países europeos, particular12. As redes de empresas, entendidas como un producto do capital social (cultura empresarial e estructura institucional) e como un elemento deste. Capaces de combinar as economías de escala, das que normalmente só poden aproveitarse as grandes empresas, co dinamismo e a flexibilidade das pequenas unidades son, polo tanto, especialmente importantes para a innovación.

13. A razón das diferencias entre países na contía dos recursos destinados á innovación atópase, loxicamente, nas diverxencias no impacto esperado que estas actividades teñen sobre a productividade, rendibilidade ou competitividade das empresas.

A pequena e mediana empresa ante o cambio tecnolóxico

191

mente os nórdicos, e EE.UU. e Xapón dan altos indicadores deste tipo13 (Crespo e Velázquez, 1999). O cadro seguinte mostra as diferencias entre os países europeos e EE.UU. en termos de peso dos sectores TIC no conxunto da economía: son salientables as porcentaxes sobre o PIB, tan discretas no caso español (en contraste, por exemplo, co irlandés) e cómpre recordar que se a taxa media anual de crecemento dos sectores TIC é alta é porque o crecemento do PIB foi maior que a media dos países que se mostran no cadro seguinte:

Fonte: Credit Suisse First Boston

Cadro 1: Presencia de sectores de TIC (Participación porcentual no PIB)

192

Vicent Soler

O contexto institucional –mercado financeiro, apoio público, etc.– conta moito neste asunto, como tamén habemos de recordar a existencia de rendementos crecentes a escala ou a existencia de limiares que fan variar o impacto dos gastos en I+D en función da contía acumulada previamente14.

En Europa hai tres grupos de países: o máis avanzado, os países nórdicos, como xa se sinalou, despois UK, Alemaña, Francia e o Benelux, e, finalmente, a Europa do sur. De todos os xeitos, hai un claro atraso en comparación con EE.UU. (Comisión Europea, 2000b, 132). Non esquezamos que os EE.UU. teñen unha vantaxe comparativa respecto á UE e que esta continúa baseándose na dotación de capital humano, política industrial centrada na innovación (niso o goberno Clinton-Gore xogou forte), externalidades da industria armamentística, pero tamén en coincidencias históricas con invencións ou localizacións de empresas dominantes do mercado. Europa, ademais, ten moitas dificultades para transformar a I+D en bens e servicios comercializables.

Agora ben, polas mesmas razóns polas que a nova economía favoreceu o crecemento da productividade nos EE.UU., actualmente xa o está a facer na UE. En concreto, o progreso técnico no sector TIC e a acumulación de capital TIC (excluíndo software) contribuíu dun 0,5 a un 0,7% no crecemento económico, na segunda metade dos noventa (similar ó da primeira metade nos EE.UU.). Quere dicir que hai un atraso europeo de media década.

Con frecuencia tómase o gasto en I+D como a aproximación máis apropiada para avaliar o investimento que se fai en coñecemento, en novas tecnoloxías. De feito, moitos estudios confirmaron que un maior gasto en I+D está asociado, ceteris paribus, cunhas taxas maiores de crecemento de xeito permanente (OCDE, 2000). Paga a pena, pois, avaliar o esforzo tecnolóxico e de innovación no das PEMEs de cada país. Paga a pena porque, sen dúbida, con iso vai a súa capacidade de crecemento.

14. En Europa, temos que admitir que dos tres aspectos do desenvolvemento das TIC: ordenadores, acceso a Internet e teléfonos móbiles, só neste terceiro campo a situación é mellor que a americana. Pero, o que é conveniente é combinar os tres campos.

A pequena e mediana empresa ante o cambio tecnolóxico

193

2.2 Fallo de mercado na asignación de recursos para a innovación Pero, antes de entrar en materia, hai que poñer de relevo que, se deixamos facer ó mercado el só, podémonos atopar nunha situación incómoda. Porque a propia teoría económica suxire que unha economía de mercado tenderá a investir demasiado pouco en actividades tecnolóxicas. A principal razón xorde da dificultade de apropiación dos beneficios económicos da investigación.

Naturalmente, o problema é especialmente grave na investigación básica. Pero, mesmo nos campos máis aplicados, parte do valor económico tende a "escapar" cara a provedores, clientes ou competidores, porque as innovacións xeran "efectos externos" que introducen unha separación entre rendibilidade privada e rendibilidade social, reducíndose os incentivos dos axentes económicos que se van investir neste tipo de actividades. En ausencia dunha intervención pública correctora, o resultado final será un nivel de investimento subóptimo15 (De la Fuente, 1999).

Este "fallo de mercado" xustifica de sobra a intervención gobernamental nos temas de I+D, tanto na provisión e financiamento directos coma de medidas indirectas, como os incentivos fiscais e financeiros, e a protección dos dereitos de propiedade intelectual para animar á I+D no sector privado.

Iso non quita que debamos recoñecer que hai un bo debate sobre os mecanismos precisos que ligan política e institucións con acumulación de capital, eficiencia económica, progreso tecnolóxico e, en definitiva, o crecemento da producción (Ahn e Hemmings, 2000)16. En todo caso, os axentes económicos e os mercados non poden funcionar eficazmente sen unhas institucións axeitadas, como o demostra o caso da Rusia actual. Polo tanto, importa ter en conta a eficiencia da estructura institucional. É necesario que os poderes públicos se impliquen neste difícil reto de poñer a punto a empresa e os mercados para o século XXI. 15. En concreto, estimouse que a relación óptima entre o investimento en I+D e en capital físico sería aproximadamente igual a 1/5. Que no caso da media dos países da OCDE se inviste en I+D menos da metade do que se debería e que, concretamente en España, se inviste só o 20% do óptimo (Da Fonte, 1999, 90).

194

Vicent Soler

As medidas destinadas a financiar e mellorar a investigación, a innovación, a educación e a formación, e fomentar así a cultura da innovación, están centradas cada vez máis na creación de redes ou polos para estimular a innovación nas empresas e garantir a ampla difusión dos resultados das investigacións17. O obxectivo é maximizar os efectos difusión dos avances científicos e tecnolóxicos e fomentar a súa incorporación ó proceso de producción. Sobre todo, cando o protagonismo da estructura empresarial lles corresponde ás PEMEs. O Cumio da UE de Lisboa, de marzo de 2000, tomou nota de todo iso e recomendou no limiar do novo século: estabilidade macroeconómica, cultura de emprendedores, eficiencia dos mercados, fluidez na provisión de capital, apoio da I+D (en concreto, con incentivación de clusters de I+D e reforzando a cooperación entre os sectores público e privado), recursos humanos cualificados, capacidade para usar as TIC e cambios de organización no interior da empresa e entre as empresas, facilitando a cooperación entre estas.

Hai áreas específicas nas que o goberno podería apoiar a propagación das novas tecnoloxías máis alá da necesidade do pro16. Uns estudios defenden que a política e as institucións lle afectan ó nivel de eficiencia económica coa que os recursos se asignan na economía. Xa que logo, un cambio de política económica levaría, a curto e medio prazo, a un cambio da senda de crecemento, aínda que a taxa de crecemento subxacente se mantería determinada por factores esóxenos (que poden ser diferentes entre países) como o crecemento da poboación e o progreso tecnolóxico. Outros estudios sinalan que o propio progreso tecnolóxico pode influírse dende a política, o cal conduce a un efecto máis persistente da política no crecemento da producción.

A distinción entre estas dúas formulacións depende de como se ve a afectación das políticas gobernamentais no proceso de acumulación de diversos tipos de capital e de como esta lle afecta ó crecemento da producción. A política pode influír nos aforros e a formación do capital físico, capital humano (a educación) e o capital de coñecementos (I+D) e as infraestructuras. Algunhas destas formas de capital inflúen moi probablemente no proceso de innovación e o progreso tecnolóxico. Por exemplo, o capital humano e a I+D son ingredientes importantes na formación de novas ideas e a súa translación en novos procesos de producción. O mesmo proceso tecnolóxico pode ser incorporado nos novos equipamentos de capital, creando así un vínculo entre a acumulación de capital físico e as taxas de crecemento a longo prazo. Só a evidencia empírica pode determinar cal destes dous puntos de vista é máis relevante.

A pequena e mediana empresa ante o cambio tecnolóxico

195

pio goberno de asegurar un amplo ámbito que facilite o crecemento sostido. Unha área que merece atención porque a PEME innovadora desempeñou un papel clave, superior ó das empresas establecidas, ó producir avances en tecnoloxía e desenvolver productos e servicios. A evidencia presentada aquí subliña o papel que unhas condicións apropiadas nos mercados financeiros e nas regulacións dos mercados de productos teñen na promoción da mellora da innovación e a productividade (OCDE, 2000)18.

Por iso, no Sexto Informe (2000) detállanse os diversos programas europeos –que son moitos– de actuación para fomentar as TIC na PEME das rexións comprendidas nalgúns dos obxectivos da política dos fondos estructurais da UE, en colaboración coas autoridades estatais e subestatais. Agora ben, na formulación dunha política industrial –e non só industrial– idónea, o máis importante é a adecuación á concreta realidade empresarial sobre a que se quere actuar: o tipo de empresa, tamaño, especialización e dinámica sectorial, características específicas dos productos, etc.

(García Reche, 2000); sen esquecer nunca o ámbito: existencia de capital social, capital humano, infraestructuras, institucións e instrumentos financeiros, cultura tecnolóxica, externalidades territoriais e tantos outros ingredientes.

17. Fronte ó desincentivo de non se poder apropiar de parte dos beneficios do investimento en I+D, debido ós spillovers, a cooperación entre empresas pode reducir os efectos deste fallo de mercado. O aumento do poder de mercado das empresas participantes no acordo mellora a apropiabilidade dos beneficios da innovación e, polo tanto, dos incentivos que innovar (Leahy e Neary, 1997). En concreto, as redes de empresas son especialmente importantes para o desenvolvemento rexional. Tanto se son verticais como horizontais (ou as dúas á vez) e as relacións entre as empresas participantes tenden a levar tanto aspectos institucionais (de longo prazo) como aspectos de mercado (de curto prazo: os participantes poden abandonar a rede se o desexan). Un importante aspecto das redes é que facilitan a difusión dos coñecementos e das innovacións. A xeración e a adquisición de coñecementos normalmente están suxeitas a considerables economías de escala, como xa admitimos, e as redes permítenlles ás empresas aproveitaren os coñecementos acumulados por todos os participantes.

18. É dicir, hai que valorar o capital social da rexión entendéndoo como (OCDE, 2000) "as características da organización social, como a confianza, as normas e as redes, que poden mellorar a eficiencia da sociedade facilitando as accións coordinadas".

Vicent Soler

196

A análise xa non pode facerse, pois, só no ámbito sectorial xa que os problemas, para ámbitos parecidos, son sempre empresariais. Pode darse o caso dun sector de demanda débil con segmentos de producción de demanda forte ou que algunhas empresas atopasen nichos de mercado de demanda forte. Todo dependerá da capacidade das empresas para incorporar elementos diferenciadores nos productos, onde o custo non sexa a única referencia para o comprador.

2.3 Políticas posibles Na liña marcada no devandito Cumio da Unión Europea de Lisboa, de marzo de 2000, dadas as especiais dificultades de adaptación da PEME ós novos escenarios da nova economía, faise difícil rebaixar a implicación dos poderes públicos ó respecto.

Pero, temos que partir do feito de que nos últimos tempos cambiou radicalmente o marco institucional. Recordemos que existen agora tres administracións (a autonómica, a central e a europea), con competencias na área económica, o cal permite adecuar mellor as accións públicas ó tipo e nivel de concreción dos asuntos, pero, ó mesmo tempo, esixen unha profunda coordinación interinstitucional para poder fomentar as sinerxías nas políticas económicas.

As CCAA, polo menos as de maior nivel de competencia como Galicia ou a Comunidade Valenciana, teñen competencias menores en temas financeiros e fiscais, ningunha en temas monetarios, pero teñen moitas en infraestructuras, en capital humano (educación, formación e sanidade), en ordenación territorial, programación económica e, particularmente, en políticas de axuda e cooperación empresarial, que permiten incidir en aspectos da innovación na producción e a comercialización.

As políticas axeitadas serían, en primeiro lugar, non perder de vista o marco europeo, que conta cada día máis e que, como vimos no Cumio de Lisboa, ten un ollo posto na PEME. A Axenda 2000 (hai bastantes comunidades autónomas que teñen asegurado ser Rexión Obxectivo n.º 1 pola UE ata o ano 2006) é un asunto

A pequena e mediana empresa ante o cambio tecnolóxico

197

transcendental que debe preocupar ás autoridades económicas, tanto autonómicas como estatais, porque da dimensión e oportunidade dos seus fondos depende en parte que poidamos acurtar a distancia coa media europea e, particularmente, que se poida superar a situación economicamente periférica.

As autoridades autonómicas, concretamente, teñen que colaborar na mellora do acceso da PEME ó financiamento. Así mesmo, teñen que incentivar a colaboración interempresarial para fomentar e mellorar o acceso ás novas tecnoloxías, deseños, calidades e as técnicas e as canles de comercialización. Esta actuación, en todo caso, non se debe instrumentar mediante políticas obsoletas de subvención xeralistas ás empresas senón en accións de maior complexidade e dilixencia buscando dar apoio ós proxectos empresariais que o merezan, no marco coordinado das propias directivas comunitarias (Soler, 2001).

Cómpre fomentar os servicios á empresa, pero que sexan da maior cualificación posible para obviar, na medida en que se poida, o carácter periférico, ou de sucursal, que podemos denotar respecto de Madrid, no caso español. É dicir, cultivar o outsourcing cualificado, moi necesario para poder reter o capital humano do maior nivel. Neste tema, hai que facer traballar ós núcleos urbanos máis potentes, como é o caso de Vigo ou da Coruña, en Galicia.

E, sobre todo, os poderes públicos deben fomentar o esforzo tecnolóxico. En España, as cifras de investimento en I+D son a metade, en termos de PIB, que a media europea: 0,9% fronte ó 1,8%. Cifras, evidentemente, insuficientes.

Pero ¿por que aparecen uns resultados tan pobres? Entre as explicacións posibles estaría o reducido tamaño medio da empresa e a estructura sectorial baseada en sectores tradicionais da vella economía, a escaseza de empresas multinacionais tecnoloxicamente avanzadas con centros de I+D, a pouca presencia de empresas de bens de equipo e a débil relación entre a empresa e a universidade19.

Naturalmente, para poder levar a cabo estes cambios é necesario mellorar a formación dos recursos humanos. No sur de

Vicent Soler

198

Europa, e no mundo da PEME particularmente, iso significa pensar en termos de capital humano e de recoñecer a imprescindible entrada na sociedade do coñecemento. Entrada que esixe pasar dun escenario económico do traballo abundante e barato a outro de traballo cualificado e de alta productividade.

3. A EXPERIENCIA VALENCIANA

Entre a ampla gama de experiencias públicas en materia de políticas de innovación coas PEMEs, diferentes estudios da OCDE destacaron un caso español: o da Generalitat valenciana, cunha experiencia de máis de quince anos.

Efectivamente, se algunha singularidade ten o caso valenciano é a profunda implicación dos poderes públicos, en concreto da Administración Autonómica na formulación e desenvolvemento da política de PEMEs. A Generalitat, con competencias e fondos dende a primeira metade dos oitenta, asumiu o protagonismo na política sobre a PEME, o cal facilitou o deseño dunha política industrial e de innovación específica nos aspectos microeconómicos, tal e como agora resalta o Sexto Informe da UE e os analistas do impacto das innovacións sobre a economía.

3.1 Fundamento teórico O fundamento teórico da intervención da Generalitat –que se foi madurando ó longo dos oitenta– achegábase ó que anos antes se fixera na Terza Italia, conxunto de moitas rexións que tiñan unha estructura industrial parecida á valenciana, tal e como o profesor Ernest Lluch descubrira ós seus discípulos da Facultade 19. Merecen unha consideración á parte as PEMEs que producen semitransformados e que están vinculadas ás grandes empresas (Opel, Ford, Citroën, Gec-Alsthom, etc.).

Aquí xurdiu o que Gunnar Eliasson (1996) chama producción integrada, baseada nas externalidades tecnolóxicas dentro e arredor das empresas avanzadas. Eliasson demostrou que bloques capaces de empresas avanzadas operan como universidades técnicas e institutos de investigación, proporcionando non intencionadamente servicios educativos e de investigación gratuítos. A producción integrada é unha técnica de organización para coordinar produccións complexas na industria de enxeñería mecánica dentro das empresas e con subcontratistas e consultores especializados no mercado. A PEME queda impregnada, mesmo, dunha nova cultura empresarial .

A pequena e mediana empresa ante o cambio tecnolóxico

199

de Económicas de Valencia durante os setenta20, e, concretamente, no seu libro La vía valenciana (Soler, 2001). A idea do SPL (sistema de producción local) ou do distrito industrial presidirá estas reflexións21.

De feito, a gran maioría do tecido empresarial valenciano ten no distrito industrial o marco idóneo para obter as economías de escala territoriais (externas á empresa) e as sinerxías de cooperación axeitadas (Martínez Pellegrini, 1994). Un distrito industrial que ten que incluír as economías de información, particularmente as de información sobre o mercado, porque as tecnoloxías da información son as que tiveron un crecemento maior nos países da OCDE nos últimos anos, como valoramos máis arriba (Mistri, 1993)22. É dicir, a Generalitat valenciana tiña que concretar unha política que orientase e axudase ás empresas a establecer unha estratexia baseada na creación de novos productos, novas tecnoloxías e novas formas de organización coa flexibilidade organizativa suficiente para axustar continuamente a súa estratexia ás circunstancias cambiantes. Con dous obxectivos: a modernización empresarial e a diversificación productiva, que permitan transitar do patrón de comercio interindustrial ó intraindustrial, no marco da integración europea.

En definitiva, neste novo modelo productivo a dimensión da empresa cobra outro sentido e a súa capacidade competitiva 20. Referímonos ás achegas neomarshallianas de Becattini (1969, 1990), Brusco (1982), Sforzi (1989), Bellandi (1989), Bianchi (1994), Dei Ottati (2000) e outros, onde a dimensión territorial da análise económica resultaba clave para entender a complessità industriale. É dicir, contemplar un escenario posfordista, para colaborar no cultivo da capacidade innovadora da PEME e das súas externalidades, de localización e de urbanización, estáticas e dinámicas, que os diversos distritos industriais e/ou milieus propios permitan, na lóxica do desenvolvemento endóxeno. Escenario parecido ó doutras rexións sudeuropeas (Garofoli, 1992).

21. Con posterioridade, o propio Krugman (1995) así o recoñeceu dende o corazón do mainstream teórico anglosaxón. É interesante constatar os esforzos actuais por conectar ambas as dúas tradicións teóricas (Muñiz, 1996).

22. De feito, as tecnoloxías da información –como vimos– son as que tiveron un crecemento maior nos países da OCDE nos últimos anos (Papaconstantinou, 1997).

Vicent Soler

200

depende da súa versatilidade para adaptarse a un novo ámbito que se volveu máis incerto e inestable. E da cooperación con outras empresas.

3.2 Instrumentos O instrumento da Generalitat valenciana para realizar esta política para a PEME foi, e é, o Impiva23 (Institut de la Mitjana i Petita Indústria Valenciana). Esta política articúlase a través dos Instituts Tecnològics, os Ceeis (Centres Europeus per a l'empresa i la innovació), o Parc Tecnològic de Paterna (para facer fertilización cruzada de innovacións) e outros organismos de carácter mixto, onde hai grande protagonismo dos empresarios do sector24.

3.3 Rede de organismos ó servicio da PEME En síntese, unha densa rede de organismos para o fomento do coñecemento e a innovación. Estes organismos localízanse 23. O 1984, a Generalitat creou o Impiva (Institut de la mitjana i petita indústria valenciana). Pero, non soamente creou o Impiva senón tamén outros organismos que completaban o amplo abano de políticas que se consideraban precisas: Ipeae (Institut per a la promoció de energies alternatives i estalvi energètic), Sepiva (Seguretat i promoció industrial valencià), Itva (Institut valencià de turisme) o Procova (Promocions Comunitat Valenciana), Ivf (Institut valencià de finances) ou a Oficina de Bruxelas. Tamén se revitaliza a Sgr (Societat de garantia recíproca). Co cambio de goberno, en 1995, algúns destes organismos tamén cambiaron de nome (Itva por Agència Valenciana de Turisme; Procova por Institut valencià de l'exportació-Ivex), de natureza xurídica (Sepiva ou a Oficina en Bruxelas) ou, sinxelamente, viron perder impulso político. Este último aspecto é lamentable dende todo punto de vista, pero, particularmente, porque, co tempo, estes organismos acumularon unha rica experiencia e uns recursos humanos moi cualificados.

24. Esta iniciativa da Generalitat debeuse, en boa parte, á inhibición relativa do Goberno central nos procesos de reestructuración industrial da primeira parte da década, alomenos para determinados sectores e, particularmente, no caso da PEME. En xeral, os procesos de reestructuración industrial, producto dos axustes ante a crise que se arrastraba dende a década anterior e dos cambios que se sucedían de xeito vertixinoso no escenario económico mundial, mereceran escasa atención dos poderes públicos. De todos os xeitos, en España non comezou unha auténtica política tecnolóxica, e levemente, ata 1966 e hai que esperar á creación do Centro para o Desenvolvemento Tecnolóxico Industrial (CDTI) en 1977 para que colla algo de forza.

Actualmente, o conxunto de empresas e organismos implicados neste campo queda denominado como Sistema Nacional de Innovación (SIN).

A pequena e mediana empresa ante o cambio tecnolóxico

201

nas bisbarras onde se dá a especialización manufactureira correspondente. Así, xunto á proximidade física dos posibles beneficiarios, pódese fomentar, tamén, a cooperación entre as empresas, a xeito de redes, que impulsa a UE na súa política para a PEME25. É unha mágoa que na segunda metade dos noventa se dese unha perda de forza nalgunha das liñas mestras da política de innovación ata aquí presentadas. Por exemplo, afrouxouse no entendemento anterior entre a comunidade científica e académica valenciana e os poderes públicos. O IMPIVA practica ultimamente unha función de provedora xeralista de subvencións a empresas, sen selección das apostas innovadoras máis interesantes.

Reducíronse os fondos para a investigación, a I+D, que se fixo notar, mesmo, en certa deterioración do ámbito de traballo dos analistas da economía valenciana. Noutras palabras, o Sistema Valencià d 'Innovació (SVI) perdeu fortaleza.

En todo caso, a experiencia valenciana foi valorada como exemplar pola propia OCDE e, coas correccións necesarias, pode resultar un referente útil na formulación de políticas de innovación nos contextos territoriais de pequenas e medianas empresas.

25. Se comparamos a xeografía da localización industrial por sectores e a da situación destes institutos tecnolóxicos e centros europeos de innovación, observaremos esta correspondencia. No ano 1996, afirmábase (Honrubia i Soler, 1996) que o número de empresas que utilizan os servicios da rede é crecente: o 53% das empresas de máis de 20 traballadores estaban asociadas ós Instituts Tecnològics e usábanos un 85%; dá unha idea da utilidade e a importante incidencia do Impiva na modernización da PEME valenciana. A materia pendente era xa, daquela, atraer a microempresa, tan abundante na Comunidade Valenciana

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Ahn, S. e Hemming, P. (2000): "Policy influences on economic growth in OECD countries: an evaluation of the evidence", OECD Economics Department Working Papers, 246.

Generalitat Valenciana (2000): Informe anual sobre el estado de la Investigación, el desarrollo y la tecnología en la Comunidad Valenciana, 2 vols., Generalitat Valenciana, València.

Barré, R. (1996): "Relationships between multinational firms and strategies and national innovation systems: a model and empirical analysis", OCDE: Innovation, patents and technological strategies, París.

Barro, R. (1996): Getting it right, The MIT Press, Cambridge, Mass.

Barro, R. J. e Sala-i-Martin, X. (1995): Economic Growth, McGrawHill.

Becattini G. (1979): "Dal settore industriale al distretto industriale", Rivista di Economia e Politica Industriale, 1 (versión catalana, 1986: "Del sector industrial al districte industrial", Revista Econòmica de Catalunya, 1, 4-12).

Becattini, G. (1990): "The Marshallian district as a socio-economic notion", Pyke, F.; Becattini, G. e Sengenberger, W. (eds.): Industrial districts and inter-firm co-operation in Italy, OMT, Xenebra.

Becattini, G. e Vaccà, S. (1994): Prospective degli studi di economia e politica industriale in Italia, Franco Angeli, Milano.

Bellandi, M. (1989): "The industrial district in Marshall", Goodman, E. e Bamford, J. (eds.): Small firms and industrial districts in Italy, Routledge, London. (Versión castelá: Estudios Territoriales, 20).

Bianchi, G. (1994): "Requiem for the Third Italy? Spatial systems of small firms and multi-regional differentiation of Italian development", 34th European Regional Science Congress, Groningen.

203

Bru, S. e Jaime, V. (1989): "La industria valenciana: balance de una década", Revista de Treball, 10, pp. 135-156.

Brusco, S. (1982): "The Emilian model: productive decentralization and social integration", Cambridge Journal of Economics, 6.

Brusco, S. (1996): "Sistemas globales y sistemas locales", ICE, 754, xuño.

Callejón, M. e Costa, M. T. (1997): "Localització industrial i externalitats", Revista Econòmica de Catalunya, 31.

Camagni, R. (1989): "Cambiamento tecnologico, mileu locale e reti di imprese: verso una teoria dinamica dello spazio economico", Economia e política industriale, 27, pp. 21-76.

Camagni, R. (1992a): Economia urbana. Principi e Modelli Teorici, NIS, Roma.

Camagni, R. (1992b): "Development Scenarios and Policy Guidelines for the Laggin Regions in the 1990s", Regional Studies, 26, 4.

Camagni, R. (1992c): "From City-hierarchy to City-network: Reflections on an Emergin Paradigm", en Lackshmanan, T. e Rinijkamp, P.: Structure and Development in the Space Economy.

Essays in honor of Martin Beckman, Springer-Verlag.

Camagni, R. (1999): "La ciutat a Europa: globalització, cohesió i desenvolupament sostenible", Revista Econòmica de Catalunya, 36, 30-50.

Camagni, R. et al. (1996): Economia e pianificazione della città sostenibile, Il Mulino, Bologna.

Camisón, C. e Molina, J. (1998): "El distrito industrial cerámico valenciano: ¿mito o realidad competitiva?", Revista Valenciana d’Estudis Autonòmics, 22, pp. 83-102.

204

Caniëls, M. C. J. (2000): Knowledge Spillovers and Economic Growth, Edward Elgar, Cheltenham, UK. Cappellin, R. (1997): "A framework for an European territorial policy", en Seminario Desarrollo local: teorías y estrategias, UIMPBarcelona, 10-11 xullo.

Carabantes, M. (1987): "Los primeros centros de empresa e innovación" e "Las empresas valencianas abren vías para el intercambio tecnológico", Nuevo Siglo, 5.

Carreras, A. (1990): "Fuentes y datos para el análisis regional de la industrialización española", Nadal, J. e Carreras, A. (eds.): Pautas regionales de la industrialización española (siglos XIX y XX), Ariel, Barcelona.

Caselli, F. et al. (1996): "Reopening the Convergence Debate: a New Look at Cross-country Growth Empirics", Journal of Economic Growth, 1 (3), pp. 363-389.

Castillo, J. J. (1989): "El distrito industrial de la cerámica en Castellón", Revista de Treball, 11, pp. 93-104.

Cecchini, O. (1988): The European Challenge 1992. The benefits of a Single Market, Wildwood House, Londres.

Chenery, H. (1960): "Patterns of industrial growth", American Economic Review, L. Ciccone, A. e Hall, R. E. (1996): "Productivity and the Density of Economic Activity", American Economic Review, 86.

Comisión Europea (1996): Libro verde sobre la innovación, Luxemburgo.

Comisión Europea (1997): Second European Report on S & T Indicators, Luxemburgo.

Comisión Europea (1998): Fourth Report on the Implementation of the Telecommunications Regulatory Package, Luxemburgo.

205

Comisión Europea (2000a): Sexto Informe periódico sobre la situación socioeconómica de las regiones de la Unión Europea, Publicacions de la UE, Luxemburgo.

Comisión Europea (2000b): "The EU Economy. 2000 Review", European Economy, 71, Luxemburgo.

Costa, M. T. e Viladecans, E. (1999): "The District Effect and the Competitiveness of Manufacturing Companies in Local Productive Systems", Urban Studies, 36, 12.

COTEC (1998): El sistema español de innovación. Diagnósticos y recomendaciones, Madrid.

Crespo, J. e Velázquez; F. J. (1999): "¿Existen diferencias internacionales en la eficiencia del gasto en I + D?", Papeles de Economía Española, 81, pp. 74-85.

Cuadrado, J. R. et al. (1986): Oferta y demanda de servicios y desarrollo regional: el caso de la Comunidad Valenciana, FIES, Madrid.

Cusumano, M. et al. (1995): "An empirical study of flexibility in manufacturing", Sloan Management Review, pp. 25-32.

Dei Ottati, G. (2000): "Exit, voice, and loyalty in the industrial district: the case of Prato", ESRC Centre for Business Research, University of Cambridge Working Paper, 175.

Dyer, J. e Singh, H. (1998): "The relational view: Cooperative strategy and the source of interorganizational competitive advantage", The Academy of Management Review, pp. 660-679.

EITO (1998): European Information Technology Observatory 98.

Eliasson, G. (1996): "Spillovers, integrated production and the theory of the firm", Journal of Evolutionary Economics, 6: 125-140.

EUROSTAT (anuari): Regional Statistics, Luxemburgo.

Fabiani S. e Pellegrini, G. (1998): "Un' analisi quantitativa delle imprese nei distretti industriali italiani: redditività, productività e costo del laboro", L'Industria, XIX, 4.

206

Fabiani, S. et al. (1998): "L'efficienza delle imprese nei distretti industriali italiani", Sviluppo Locale, V, 9.

Fagerberg, J. et al. (1998): Technology and International Trade, Edward Elgar.

Foss, N. (1997): Resources, firms and strategies, Oxford University Press.

Fuà, G. (1980): Problemi dello sviluppo tardivo in Europa, Il Mulino, Bolonia.

Fuà, G. (1983): "L’industrializzacione del Nord Est e nel Centro", Fuà, G. i Zachia, C. (eds.): Industrializzacione senza fratture, Il Mulino, Bolonia.

Fuente, A. de la (1999): "Una nota sobre la rentabilidad social del I + D y el nivel óptimo de gasto", Papeles de Economía Española, 81, pp. 88-91.

Fuente, A. de la e Doménech, R. (2000): "Human capital in growth regressions, how much difference does data quality make", OECD Economics Department Working Papers, 262.

Fuente, A. de la e Doménech, R. (2001): "Schooling Data, Technological Diffusion and the Neoclassical Model". mímeo (http://fuster.iei.uv.es/~rdomenech/human/AER_hcap.PDF).

Fuertes, A. e Martínez, A. (1982): "La economía valenciana: un modelo interpretativo", ICE, 586, pp. 33-40.

Fuertes, A. M. e Maset, A. (1997): "Las decisiones de inversión en formación: Una aplicación a las empresas de la Comunidad Valenciana", Revista de Treball, Economia i Societat, 7, Comité Econòmic i Social de la Comunitat Valenciana, Castelló.

Fuertes, A. M. e Rubert, J. J. (1999): "Una aproximación al Distrito Industrial de la Cerámica desde la perspectiva urbana: presente y futuro del Área Urbana de Castellón", Estudios Regionales. Impactos Regionales de la Integración Europea, Associació Valenciana de Ciència Regional, València.

207

Fujita, M. et al (1999): The Spatial Economy, MIT, Cambridge, Ma. García Delgado, J. L. et al. (dirs.) (2000): Lecciones de economía española, Civitas, Madrid.

García Olaverri, C. e Huerta, E. (1999): "Esfuerzo tecnológico y competitividad", Papeles de Economía Española, 81, pp. 34-48.

García Reche, A. (1995): "Política Industrial", Jordan Galduf, J. e García Reche, A. (eds.): Política Económica, Tirant lo Blanch, València, pp. 287-332.

García Reche, A. (2000): "Especialización productiva, dinámica sectorial e innovación", Economía Industrial, 324, 1998/VI, pp.

141-154.

Garofoli, G. (1992): "Endogenous development and Southern Europe: an introduction", Garofoli, G. (ed.): Endogenous Development and Southern Europe, Avebury, Aldershot, England.

Gil, S. e Máñez, J. A. (1995): "Determinantes de las exportaciones manufactureras de la Comunidad Valenciana a la UE. Un análisis con datos de panel", Economía Industrial, 304.

Glaeser, E. L. (1994): Cities, information and economic growth, Discussion Paper, 1681, Harward Institute of Economic Research, Cambridge, Mass.

Glaeser, E. L. et al. (1992): "Grows in Cities", Journal of Political Economy, 100, 6.

Goicolea, A. e Herce, J. A. (1995): Patrones territoriales de crecimiento industrial en España, Documento de traballo, 95-14, Fedea, Madrid.

Goodman, E. e Bamford, J. (1989): Small firms and industrial districts in Italy, Routledge, London.

Gordon, R. (2000): "Does the ‘New economy’ measure up to the great inventions of the past?", NBER Working Paper, 7833.

Grubel, H. G. e Lloyds, P. J. (1975): Intra-industry Trade, MacMillan, Londres.

208

Hanson, G. (1998): "Market Potential, Increasing Returns, and Geographic Concentration", NBER, Working Paper, 6429.

Harrison, B. et al. (1996): "Innovative Firm Bahaviour and Local Milieu: Exploring the Intersection of Agglomeration, Firm Effects, and Technological Change", Economic Geography, 72, 3.

Henderson, J. V. (1999): "Marshall’s scale economies", NBER, Working Paper, 7358.

Henderson, J. V. et al. (1995): "Industrial development in cities", Journal of Political Economy, 103, 5.

Hobsbawm, E. (1974): "First comers y second comers", AA.VV.: Industrialización y desarrollo, Alberto Corazón, Madrid.

Honrubia, J. e Soler, V. (1996): "Modelo de crecimiento y política industrial: el IMPIVA y la modernización de la pyme valenciana", Economía industrial, 312, 1996/VI. Humphries, Ch. (1997): "The territorialisation of Public Policies: the Role of Public Governance and Funding", OCDE: Networks of Enterprises and Local Development, París.

Ilzkovitz, F. e Mogensen, U. (1999): "Tecnologías de la información y de las comunicaciones en Europa. Problemas y desafios", Papeles de Economía Española, 81, pp. 21-33.

IMPI (Instituto de la Mediana y Pequeña Industria) (1993): Cooperación entre empresas y sistemas productivos locales, Ministerio de Industria, Madrid.

IMPIVA (1991): Casos de empresas innovadoras de la Comunidad Valenciana, València.

Jacobs, J. (1969): The economy of Cities, Vintage Books, Nova York.

Keller, W. (2000): "Geographic Localization of International Technology Diffusion", NBER, Working Paper, 7509.

Krugman, P. (1995): Development, Geography and Economic Growth, The MIT Press, Cambridge, Mass.

209

Krugman, Paul (2000): The Return of Depression Economics, Penguin Books, Londres.

Leahy, D. e Neary, P. (1997): "Public policy towards R&D in oligopolistic industries", American Economic Review, 87, pp.

642-662.

Lev, B. e Sougiannis, T. (1996): "The capitalization, amortization, and value-relevance of R&D", Journal of Accounting and Economics, 21, pp. 107-138.

Lluch, E. (2001): La via valenciana, Afers, Catarroja (primeira edición de 1976, Eliseu Climent, València).

López Estornell, M. e Renau, J. J. (1993): "La empresa valenciana ante el nuevo entorno competitivo", AA.VV.: Segon Congrés d’Economia Valenciana, ponències, Conselleria d’Economia i Hisenda, València, pp. 11-51.

López Estornell, M. e Soler, V. (1999): "El comercio exterior de la Comunidad Valenciana y la integración europea", Revista Asturiana de Economía, 14, pp. 173-207.

Loveman, G e Sengenberger, W. (1994): "Reorganización social y económica en el sector de la pequeña y mediana empresa", Costa, M. T. (ed): Los distritos industriales y las pequeñas empresas, II. El resurgimiento de la pequeña empresa, Ministerio de Trabajo, Madrid, pp. 13-88.

Lucio, J. J. de (1998): "Un análisis global, regional y sectorial de los efectos externos de conocimiento", Fedea, Documento de Traballo, 98-03.

Maillat, D. (1989): "SMEs, innovation and territorial development", European Summer Institute of the Regional Science Association, Arco, Italy.

Mankiw, N. G. (1995): "The Growth of Nations", Brooking Papers of Economic Activity, 1, pp. 275-326.

210

Mankiw, N. G. et al. (1992): "A contribution to the empirics of economic growth", Quarterly Journal of Economics, CVII, pp.

407-437.

Marshall, A. (1963): Principios de Economía, 4ª edic., Aguilar, Madrid.

Martín, C. (1997): España en la nueva Europa, Alianza Ed., Madrid.

Martín, R. e Sunley, P. (1996): "Paul Krugman’s Geographical Economics and Its Implications for Regional Development Theory: A Critical Assessment", en Economic Geography, vol. 72, n.º 3.

Martínez, C. (1997): Causas de la internacionalización de las empresas: un estudio aplicado a pequeñas y medianas empresas de la provincia de Alicante, Institut de Cultura Juan Gil Albert, Alacant.

Martínez Pellegrini, S. (1994): "Regional/Local Strategies as an alternative for development. The Valencian Model for Traditional and Low Demand Sectors", ECPR Joint Sessions of Workshops, Madrid, abril.

Mas, F. (1997): "Spain: Enterprise Suport Structures: The Valencian Region Model", OCDE: Networks of Enterprises and Local Development, París.

Mas, F. et al. (1990): "Política industrial y modelos de organización", Economía Industrial, 276.

Más, F. et al. (1992): "Política industrial", Martínez, J. A. et al. (eds.) (1992): Estructura económica de la Comunidad Valenciana, Espasa-Calpe, Madrid, pp. 441-456.

Mas, M. et al. (1995): Capital humano. Series históricas, 19641992, Fundació Bancaixa, València.

Mistri, M. (1993): Distretti industriali e mercato unico europeo. Del paradigma della localizzacione al paradigma dell’informazione, Franco Angeli, Milano.

Molero, J. (1999): "Las ventajas tecnològicas relativas y la internacionalización de la economía española", Papeles de Economía Española, 81, pp. 58-73.

211

Molina, X. (1999): Sistemes productius descentralitzats: factor territorial i estratègies empresarials, CES da CV, Castelló.

Moomaw, R. L. (1998): "Agglomeration economies: Are they exaggerated by industrial aggregation?", Regional Science and Urban Economics, 28.

Moreno, B. (1996): "Externalities and growth in the Spanish Industries", Fedea, Documento de Traballo, 96-17.

Muñiz, I. (1996): "Economías externas marshallianas y crecimiento local", ICE, 754, xuño.

Myro, R. (1994): "La política industrial activa", Economía Aplicada, 2, 6.

Nadiri, M. I. (1980): "Innovations and technological spillovers", Working Papers, 4423, National Bureau Economic Research (NBER), Cambridge, Ma. OCDE (1997): Oslo Manual. Proposed Guidelines for Collecting and interpreting Technological Innovation Data, OCDE-Eurostat, París.

OCDE (2000): "Links between policy and growth: cross-country evidence", OECD Outlook, decembro 2000, pp. 133-154.

Oliner, S. e Sichel, D. (2000): "The Resurgence of growth in the Late 1990s: is Information Technology the Story?", http://www.federalreserve.gov/pubs/feds/2000/200020/200020pap.pdf Palafox, J. et al. (1997): Capital humano, educación y empleo en la Comunidad Valenciana, Fundació Bancaixa, València.

Papaconstantinou, G. (1997): "Technologie et résultats industriels", L’Observateur de l’OCDE, feb.-marzo, pp. 6-10.

Pérez García, F. et al. (1996): Capitalización y crecimiento en España y sus regiones, 1955-1995, Fundación BBV, Bilbao.

Pérez García, F. e Serrano, L. (1998): Capital humano, Ed. Bancaixa, València.

Pérez García, F. et al. (1996): Capitalización y crecimiento en España y sus regiones 1955-1995, Fundación BBV, Bilbao.

212

Picazo, A. (1997): "¿Hay efectos regionales en la acumulación de capital? Un análisis para la industria española", Economía Industrial, 317.

Piore, M. e Sabel, C. (1984): The Second industrial divide, Basic Books, Nova York.

Piore, M. (1991): "L’opera, il lavoro e l’azione: l’esperienza dell’opera in un sistema di produzione flessibile", Pyke, F. et al. (eds.): Distretti industriali e cooperazione fra imprese in Italia, Banca Toscana, Firenze, pp. 67-89.

Porter, M. (1980): Competitive strategy: Techniques for analysing industries and competitors, Free Press, N.Y. Porter, M. (1985): Competitive advantage of Nations, Free Press, N.Y. Powell, W. (1990): "Neither market nor hierarchy: Network forms of organization", Research in Organizational Behavior, 12.

Presidente dos Estados Unidos de América (2001): Economic Report of the President transmitted to the Congress, January, Washington.

Price Waterhouse (1995): Factores de localización de las inversiones extranjeras en la Comunidad Valenciana, Procova (Generalitat Valenciana), València.

Pyke, F. (1994): Small Firms, Technical Services and Inter-firm Cooperation, International Institute for Labour Studies, Xenebra.

Pyke, F. e Sengenberger, W. (eds.) (1992): Industrial districts and local economic regeneration, International Institute for Labour Studies, Xenebra.

Reig, E. (1979b): "Una aplicación del shift analysis al crecimiento industrial", Información Comercial Española, 545, pp. 85-96.

Reig, E. e Picazo, A. (1997): Capitalización y crecimiento de la economía valenciana, 1955-1995, Fundación BBV, Bilbao.

Rico, A. (1981): "La industrialització valenciana: un model distint", L’Espill, 9, pp. 39-54.

213

Rico, A. (1988): "La experiencia valenciana en la promoción de la innovación", Papeles de Economía Española, 35, pp. 142-152.

Romer, P. M. (1994): "The origins of Endogenous Growth", en Journal of Economic Perspectives, 8, 1.

Sabel, C. et al. (1987): "How to keep mature industries innovative", Technology Review, 90.

Sayer, A. (1989): "Post-Fordisme in question", International Journal of Urban and Regional Research, 13.

Scarpetta, S. et al. (2000): "Economic growth in the OECD area: recent trends at the aggregate and sectorial level", OECD Economic Department Working Paper, 248.

Secchi, B. (1975): "Desequilibrios territoriales y desarrollo económico: el caso italiano", CAU, Barcelona, 31.

Sforzi, F. (1989): "The geography of industrial districts in Italy", Goodman, E. e Bamford, J. (eds.): Small firms and industrial districts in Italy, Routledge, London.

Signorini, L. F. (1994a): "Una verifica quantitativa dell’effetto distretto", Sviluppo locale, 1.

Signorini, L. F. (1994b): "The price of Prato, or measuring the industrial district effect", Papers in Regional Science, 73, 4.

Single Market Review (SMR), VI, 2 (1997): Aggregate and regional Impact. The cases of Greece, Spain, Ireland and Portugal, European Commission, Luxemburgo.

Soler, V. (2000): "Economia: del treball abundant al treball qualificat", L’Avenç, 251, pp. 30-37.

Soler (2001): "Epíleg", Lluch, E.: La via valenciana, Afers, Catarroja.

Soler, V. e Hernández Sancho, F. (2001): "The MAR externalities measurement through the DEA models", Sviluppo Locale, Torí (no prelo).

214

Soler, V. e Sorribes, J. (2000): "Creixement econòmic i ciutat flexible: el cas de València", Revista Econòmica de Catalunya, 39, pp.

63-77.

Soler, V. e Verger, S. (1989): "Característiques de la industrialització valenciana", Revista Valenciana d’Estudis Autonòmics, 11/12.

Solow, R. (1956): "A Contribution to the Theory of Economic Growth", Quaterly Journal of Economics, 70.

Solow, R. (1987): "We’d better watch out", New York Times Book Review (12 de xullo).

The Economist (2000, set.): Untangling e-conomics, A survey of New Economy, Londres.

Tomàs, J. A. et al. (1996): "Competitividad, estrategia empresarial y territorio: el caso de la industria textil valenciana", Economía Industrial, 308, pp. 139-148.

Tomás, J. A. e Such, J. (1997): "Internationalisation of small and medium firms in four Valencia region industrial districts", Quaderns, 7, Departamento de Economía Aplicada da Universidade de Valencia.

Trullén, J. (1999): "Catalunya-ciutats", Revista Econòmica de Catalunya, 36, 51-57.

Trullén, J. (2000): Projecte Barcelona, Ciutat del Coneixement: elements per a una diagnosi econòmica i territorial, Ajuntament de Barcelona (no prelo).

US Department of Commerce (1998): The Emerging Digital Economy, Washington.

Vernon, R. (1966): "International investment and international trade in the product cycle", The Quarterly Journal of Economics, LXXX (2).

Ybarra, J. A. (1992): "Entre la cooperación y la competencia: los distritos industriales en el País Valenciano", Economía Industrial, 286.

O "PROXECTO BARCELONA, CIDADE DO COÑECEMENTO" DENDE A ECONOMÍA1

Joan Trullén Universidade Autónoma de Barcelona INTRODUCCIÓN

No inicio do século XXI Barcelona atópase ante a irrupción dunha nova revolución científica e técnica que leva consigo grandes retos políticos, económicos e sociais. A aparición dunha nova ondada de innovacións tecnolóxicas e a aceleración do proceso de internacionalización da economía fan obsoletas formas tradicionais de organización da cidade. Pola súa magnitude, estes cambios compáranse coa revolución comercial ou coa primeira revolución industrial, revolucións nas que, como destacou o profesor Jordi Nadal, a cidade de Barcelona soubo interpretar un papel protagonista. É necesario que a cidade responda agora dun xeito activo e decidido ós novos retos. E por iso hai que ir moito máis alá de facilitar o proceso de renovación económica ou tecnolóxica: hai que construír unha nova forma de convivencia e de interacción social, o que esixe do conxunto da cidadanía unha decidida toma de responsabilidades. O traballo no século XXI irá transformándose en acción creativa, lonxe da rutina que dominou no século XX. A transformación da información en coñecemento será unha liña decisiva para afrontar estes retos. A información tenderá a abaratarse nos próximos anos; o coñecemento localizado, en cambio, adquirirá a maior importancia.

Non se trata só de que a Administración municipal facilite que Barcelona alcance un liderado que aínda non ten dentro do 1. Este traballo constitúe unha síntese do documento elaborado polo autor Projecte Barcelona, Ciutat del Coneixement. Informe final. Elements per a unha diagnosi econòmica i territorial. A súa versión catalana apareceu publicada en Barcelona Metrópolis Mediterránea, Monográfico Barcelona, Ciutat del Coneixement, Barcelona, 2001.

216

Joan Trullén

conxunto de cidades de Europa na activación de novos procesos de natureza científica ou técnica. Este é un reto que debe interesar a calquera que viva ou traballe na nosa cidade, sexa cal for a actividade que realice, e que esixe un esforzo particular na educación dos nenos e mozos, pero que tamén implica unha adaptación permanente nos coñecementos do conxunto da cidadanía, e de xeito particular daqueles que están na franxa de idade laboral.

Creatividade e cohesión social son dous dos activos que Barcelona pode achegar como factor diferencial na nova sociedade do coñecemento.

Sen embargo, subsisten un cúmulo de problemas entre os que destacan: unha taxa de actividade e de emprego afastada entre cinco e dez puntos respecto ás principais cidades europeas e americanas e un nivel de formación e de investigación e desenvolvemento situado entre o 70% e o 50% respecto ó que se dá nesas mesmas cidades.

Polo tanto, parece pertinente que a Barcelona do século XXI formule abertamente a inserción dentro da nova sociedade da información e a nova economía do coñecemento. Barcelona debe dispoñer dunha elevada competitividade no mundo económico e dunha elevada cohesión social, e ó mesmo tempo debe ofrecerse como un espacio privilexiado para o desenvolvemento da creatividade e da interacción social.

O Proxecto Barcelona, Cidade do Coñecemento intenta formularse en clave de resposta da cidade a algúns destes grandes retos. Unha resposta que debe ser activa e non defensiva, aberta e non proteccionista, participativa e non dirixista. Formúlanse obxectivos non só de eficiencia, senón tamén de equidade. En particular, convén difundir a todas as capas de poboación os froitos do progreso científico e técnico, e evitar –ou como mínimo corrixir– os custos sociais que poden xerarse neste novo contexto económico e tecnolóxico.

Un proxecto como o denominado "Cidade do Coñecemento" que propón a Administración de Joan Clos debe

O "proxecto Barcelona, cidade do coñecemento" dende a economía

217

entenderse necesariamente como un proxecto de cidade, da cidadanía, aberto, poliédrico e complexo. Trátase aquí de ilustrar só algúns dos trazos característicos que, dende a análise económica e territorial, se poden contemplar hoxe baixo a luz deste obxectivo de renovación da cidade.

Formúlase de xeito especial a necesidade de intensificar as actividades de investigación e desenvolvemento relacionadas cos sectores máis dinámicos, e preténdese constituír unha nova polaridade científica, técnica e cultural no ámbito de Poblenou, dentro dun novo eixe de desenvolvemento urbano que, partindo de Nou Barris, comprende Sant Andreu e Sant Martí e que ten como puntos de referencia fundamentais a nova estación da Sagrera e o Foro Universal das Culturas no horizonte do 2004. A renovación urbanística de Poblenou debe ir acompañada da reutilización dos vellos espacios industriais manufactureiros para as novas actividades relacionadas co coñecemento, incluídas as actividades de investigación e docencia avanzadas.

Esta proposta de nova estratexia para Barcelona baseada en incrementar o seu potencial de cidade do coñecemento formúlase tanto por razóns de eficiencia (mellorar a súa competitividade) como por razóns de equidade. Hai que estender os beneficios da nova revolución tecnolóxica ó máximo número de cidadáns de Barcelona, así como facilitar o acceso universal á información e debuxar estratexicamente no interior da cidade un novo eixe de desenvolvemento que inclúa unha nova polaridade a partir da cal se facilite ó máximo a producción de novas actividades e o acceso ás novas tecnoloxías e á formación.

Joan Miró, un dos artistas barceloneses máis implicados no seu tempo, soubo crear arte a partir duns motivos que moi a miúdo estaban vinculados tanto ó máis local ou cotián coma ó máis universal. Aplicaba a súa creatividade ascendendo dende o material ó inmaterial. Podería ser un símbolo dunha vontade de aproximar a nova cidade do coñecemento a todo o mundo, de integrar arte e técnica, de fundir cultura e innovación.

Joan Trullén

218 1. CARA A UNHA NOVA ESTRATEXIA

Propoñemos partir das seguintes hipóteses2 : a) A importancia do saber ou coñecemento para explicar a continuidade da producción; xunto cos factores de traballo e capital, o coñecemento iría gañando importancia como factor de producción. · Crecemento do peso de factores intanxibles como a educación. · Diminución do peso do factor capital. · Abaratamento do saber codificado. b) A crecente importancia do traballo cualificado fronte ó traballo non cualificado e ó capital tanxible.

Autores como Michael Piore propoñen, a partir de traballos filosóficos iniciados por Hanna Arendt, distinguir tres categorías de traballo: - work, ou traballo non necesariamente verificado dentro de mecanismos asignativos de mercado, como é o traballo doméstico ou de voluntariado; - labor, ou traballo típico do capitalismo fordista, que se verifica rutineiramente na busca dun salario independentemente da existencia de motivacións á marxe das crematísticas; e - action, ou traballo que ten na súa propia acción unha parte da remuneración á marxe da típica do salario.

Os novos traballos relacionados coa sociedade da información e a economía do coñecemento participan máis da terceira categoría de traballo ca da segunda. c) A importancia cada vez maior dos rendementos crecentes dentro da producción industrial e non industrial, que leva a unha progresiva especialización dos territorios. O cambio técnico está a operar tanto nos sectores tradicionais de natureza industrial coma nos servicios, facendo que a existencia de economías de 2. Véxase OECD: Proceedings, Industrial Competitiviness in the Knowledge-based Economy.

The New Role of Governments, París, 1997.

O "proxecto Barcelona, cidade do coñecemento" dende a economía

219

escala xa non sexa unicamente patrimonio da industria, senón tamén dos servicios. d) A importancia dos factores territoriais para explicar a continuidade da producción industrial e non industrial.

2. BASES ECONÓMICAS

En ningún caso habería que asimilar o Proxecto Barcelona, Cidade do Coñecemento a un proxecto de natureza exclusivamente científica ou técnica. Hai que interpretalo nun sentido moito máis aberto, que vai moito máis alá da noción de coñecemento científico ou técnico e que, en consecuencia, supera o ámbito estricto definido polo concepto "sociedade da información".

Pretende empregar unha noción máis próxima á de economía do coñecemento, de alcance máis amplo do xeralmente empregado polos estudiosos dos fenómenos das novas tecnoloxías da información e que incorpora non só o conxunto de saberes de natureza científica ou de investigación avanzada, senón tamén os saberes localizados ou específicos.

Distínguese entre información e coñecemento. A información sería saber codificado; pola contra, o coñecemento sería saber non codificado ou non codificable.

As novas tecnoloxías da información permiten reducir o ámbito do saber non codificado, pero en ningún caso eliminan saber non codificable. O coñecemento ou saber incluiría tanto categorías como códigos de interpretación da propia información, habilidades ou especializacións con contido tácito e solucións de problemas ou investigacións de natureza heurística que non son susceptibles de ser ben definidos con algoritmos3.

Isto significa que, malia o progreso técnico, permanece unha parte importante de explicación da continuidade da produc3. Vid. Moses Abramovitz e Paul A. David: Technological Change and the Rise of Intangible Investments: The US Economy 's Growth-path in the Twentieth Century, e Dominique Foray e Bent-Ake Lundvall: The Knowledge-based Economy: from the Economics of Knowledge to the Learning Economy (1997).

Joan Trullén

220

ción na existencia de saber específico, non doadamente transportable.

En Barcelona unha das posibilidades que cumpriría explotar é a existencia dunha importante tradición de saber facer industrial asentado sobre unha importante base de artes e oficios e dun nome a escala mundial no deseño e a arte e tamén nos campos relacionados coa medicina e a saúde, a formación e a transmisión de saberes. É dicir, Barcelona pode apostar polas novas tecnoloxías, pero con altas doses de creatividade, buscando máis economías de gamma que economías de escala.

3. BASES TERRITORIAIS

A diferencia do que correntemente era admitido nos anos setenta e oitenta sobre a dinámica territorial da producción, as grandes metrópoles de países desenvolvidos presentan nos últimos anos vantaxes na localización das actividades productivas máis densas en coñecemento, fronte ás tendencias típicas dos anos setenta e oitenta que indicaban un crecemento superior nas cidades medianas.

En particular, detéctase un proceso de recentralización destas actividades productivas estratéxicas tanto nos Estados Unidos coma en Xapón4. As actividades máis densas en coñecemento tenden a localizarse nos centros metropolitanos. Pola con4. Vid. Saskia Sassen (2000). Para Sassen, as cidades globais interpretan catro novas funcións: organizan a economía mundial; concentran as finanzas, as empresas de servicios especializados e o sector terciario avanzado; producen innovación nas actividades de servicios avanzados; e son en si mesmas mercados para as innovacións e os novos productos. Vid. tamén Masahisa Fujita e Takatoshi Tabuchi: "Rexional growth in postwar Japan", Rexional Science and Urban Economics, n.º 27, 1997, pp. 643-670.

De acordo con estes autores, en cidades como Tokyo o desprazamento das actividades productivas cara á high-tech e os servicios avanzados estaría a inducir unha transformación na localización da actividade. O recente desenvolvemento das tecnoloxías do transporte e das telecomunicacións tende a aglomerar as actividades intensivas en coñecemento no núcleo das rexións, á vez que se tende a dispersar as actividades industriais menos densas en coñecementos cara a rexións non metropolitanas ou ben cara a fóra de Xapón. Iso explicaría a tendencia recente a incrementar o diferencial de renda entre rexións metropolitanas centrais e rexións periféricas.

O "proxecto Barcelona, cidade do coñecemento" dende a economía

221

tra, as actividades industriais manufactureiras tenden a deslocalizarse dende os centros cara a cidades periféricas máis pequenas, cara a rexións non metropolitanas ou cara a novos países emerxentes5.

As tendencias detectadas por Peter Hall, entre outros, na descentralización cara ós suburbios de actividades e de poboación, de desindustrialización e de reconcentración das actividades industriais nas cidades periféricas das metrópoles, terían un contrapunto precisamente na tendencia a substituír a base productiva das metrópoles máis avanzadas pasando das tradicionais actividades manufactureiras ás novas actividades baseadas na manipulación de símbolos ou, en xeral, na intensidade en coñecementos.

Habería, pois, importantes economías de aglomeración que tenderían a intensificar o proceso de relocalización das actividades máis densas en coñecemento cara ós centros das grandes metrópoles.

Do conxunto de economías de aglomeración que explicarían a importancia crecente das grandes metrópoles serían tan importantes as relacionadas coa existencia de servicios públicos con economías de escala (aeroportos intercontinentais, grandes portos, grandes hospitais con oferta especializada, grandes universidades e centros de investigación, entre outros) como as relacionadas con economías de localización (xa sexa por fertilización cruzada de ideas derivadas da multiplicidade da oferta de actividades en grandes cidades ou externalidades Jacobs, como da especialización en determinadas actividades ou externalidades Marshall, Arrow, Romer).

Xunto coa análise das externalidades urbanas que explicarían a continuidade ou a emerxencia de saberes localizados ou non codificables, sería necesario que un proxecto como o de Barcelona, Cidade do Coñecemento empregase tamén as ferramentas de análise urbana que xiran arredor da noción de rede urbana. Por contraposición á noción tradicional de sistema de cidades, a noción de rede explora a posibilidade de que diferentes núcleos urbanos poi5. Peter Hall: The Disappearing City.

Joan Trullén

222

dan presentar as vantaxes de grandes cidades se comparten equipamentos e servicios ou se especializan presentando sinerxías6.

Algunhas das rexións metropolitanas europeas como Milán ou Barcelona presentarían características de rede urbana, coa especialización dos diferentes núcleos urbanos en actividades productivas diferentes e complementarias.

4. ELEMENTOS PARA UN DIAGNÓSTICO

Dende o inicio da revolución industrial, Barcelona soubo adoptar con relativa rapidez as innovacións e encabezar no contexto español o cambio económico e urbanístico. A miúdo, o Concello de Barcelona desempeñou un papel destacado neste proceso, especialmente en todo o que relaciona urbanismo, cambio técnico e economía. A adopción do Plan de Ensanche e Reforma de Barcelona de 1859 do enxeñeiro Ildefons Cerdà constitúe un fito neste camiño; este plan permite integrar as principais innovacións tecnolóxicas propias da primeira revolución industrial no proceso de urbanización do Plan de Barcelona. De igual modo, o Plan Jaussely de 1905 e o Plan Xeral de Urbanización de 1917 significan a vontade da cidade de adoptar a segunda ondada de innovacións científicas e técnicas. O Plan Macià de 1934 integraba o funcionalismo coas novas técnicas de producción de carácter fordista. En certo modo, e malia o tan desfavorable contexto político, o Plan Comarcal de 1953 e o Plan Xeral Metropolitano de 1976 representan dous intentos de adaptar a cidade ós retos derivados da industrialización e do rápido crecemento dos anos sesenta, pero dentro dun modelo de desenvolvemento no que predominaba unha estratexia baseada na diminución de custos pola vía de salarios baixos, atracción de forza de traballo pouco cualificada e falta de innovación tecnolóxica endóxena7.

6. Vid. Roberto Camagni e Carlo Salone: "Network Urban Structures in Northern Italy: Elements for a Theoretical Framework", en Urban Studies, vol. 30, n.º 6, 1993.

E vid. tamén David F. Batten: "Network Cities: Creative Urban Agglomerations for the 21st Century", en Urban Studies, vol. 32, n.º 2, 1995.

7. Vid. Joan Busquets: Barcelona, Evolución urbanística de una capital compacta, Madrid, Editorial Mapfre, 1992.

O "proxecto Barcelona, cidade do coñecemento" dende a economía

223

Así, ata a crise económica dos setenta Barcelona baseara a súa actividade productiva na manufactura. A mediados dos anos sesenta dúas terceiras partes do emprego no municipio de Barcelona eran de natureza industrial; centrábase basicamente na industria manufactureira e xiraba arredor da consecución de economías de escala por integración vertical.

O proceso de terciarización do municipio de Barcelona, que se acelera durante os anos oitenta, foi acompañado dun proceso paralelo de descentralización da industria e de crecemento metropolitano. O cambio de funcións económicas do municipio central dentro da dinámica metropolitana comportou a definición dun interesantísimo novo modelo territorial. Nun contexto productivo no que predomina unha baixa dimensión media dos establecementos productivos, a nova Barcelona metropolitana aparece como unha constelación de cidades que brillan con luz propia na que a estrela principal presenta unha crecente especialización en actividades terciarias e na que as demais cidades metropolitanas destacadas tenden a manter importantes condensacións de actividade manufactureira especializada.

Neste modelo de localización da actividade e da poboación faise compatible a existencia dunha baixa dimensión media dos establecementos productivos coa crecente competitividade exterior. A vella cidade industrial protexida do exterior, que importaba do exterior e exportaba sobre todo ó resto de España, deu lugar a unha metrópole europea aberta e con equilibrio das contas exteriores.

E é que nos últimos anos cambiaron radicalmente dous elementos básicos que definían o modelo tradicional de desenvolvemento económico e territorial de Barcelona. Por un lado, dende o ingreso na Comunidade Europea e o inicio da terceira fase da Unión Económica e Monetaria, o contexto macroeconómico no que se desenvolve a actividade é totalmente diferente do que predominou dende as etapas iniciais da industrialización. Tamén os cambios derivados da intensificación das innovacións de proceso e de producto alteraron de xeito substancial pezas básicas do modelo de desenvolvemento tradicional da cidade.

Joan Trullén

224

Efectivamente, en referencia ó novo contexto macroeconómico hai que sinalar a existencia de novas coordenadas financeiras e económicas que esixen afrontar de modo distinto os programas de transformación da economía e o urbanismo da cidade de Barcelona.

No último cuarto de século a existencia de altos custos financeiros foi a norma e non a excepción, do mesmo modo que a protección arancelaria e o dirixismo económico predominaran en etapas anteriores da nosa historia industrial. Barcelona entra no século XXI nun contexto macroeconómico radicalmente diferente: a estabilidade monetaria permite que as taxas dos xuros sexan moito máis reducidas; adicionalmente, a integración na Unión Europea permite dispoñer dun mercado moito máis amplo que posibilita incrementar a especialización e diminuír os custos.

Pero tamén nos últimos anos se está a producir unha nova revolución científica e técnica que está a dar lugar a un novo torrente de innovacións e que comporta cambios radicais de proceso e de producto. Os procesos productivos de natureza industrial están sendo crecentemente modificados por esta ondada de innovacións, que teñen unha característica común: a súa intensidade en coñecemento. As innovacións céntranse en campos como a biotecnoloxía, as telecomunicacións, os novos materiais, a informática e a instrumentación médica. A tendencia é clara: incrementar a intensidade tecnolóxica da economía, medida pola ratio (I+D)/vendas.

Non se trata, polo tanto, dun proceso que sinxelamente intensifique as tendencias anteriores á terciarización e a globalización da economía. É un novo modo de producción no que a producción de coñecemento será cada vez máis importante fronte ós métodos baseados na diminución de custos industriais e a extensión dos servicios tradicionais.

5. ALGUNHAS TENDENCIAS E FEITOS ESTILIZADOS

Non pretendemos neste epígrafe presentar sistematicamente un diagnóstico económico completo dos cambios da actividade económica de Barcelona dos últimos anos e que son obxec-

O "proxecto Barcelona, cidade do coñecemento" dende a economía

225

to de diferentes publicacións recentes8. Tan só se apuntan a partir do seguimento dos principais indicadores algunhas das principais tendencias9.

En primeiro lugar, referirémonos basicamente ó comercio exterior e ó estudio dunha das características distintivas da súa economía, a flexibilidade, e tamén documentaremos o cambio de base económica nunha dirección de terciarización. A continuación, destacaremos algúns trazos da localización da actividade económica no conxunto da Barcelona metropolitana, e de xeito especial identificaremos a existencia dunha realidade polinuclear e con condensacións de actividade especializada tanto no municipio central (terciario avanzado) como nos principais municipios metropolitanos. Algúns fenómenos relacionados directamente coa producción de coñecementos detállanse no último epígrafe.

Dende un punto de vista económico e territorial, os principais trazos da economía de Barcelona son os seguintes: a) Internacionalización da economía / extensión da metrópole A internacionalización da actividade económica de Barcelona foi seguida dunha extensión do mercado de traballo; 8. Vid. Joan Trullén: Noves estratègies econòmiques i territorials per a Barcelona, Ajuntament de Barcelona, 1998; "Factors territorials de competitivitat de la Regió Metropolitana de Barcelona", en Revista Econòmica de Catalunya, n.º 34, 1998; "El modelo Barcelona de desarrollo económico-urbanístico: a la búsqueda de flexibilidad territorial", en Quim Brugué e Ricard Gomà (ed.): Gobiernos locales y políticas públicas, Barcelona, Editorial Ariel, 1999; Joan Trullén e Josep Lladós: "Polinuclear metropolis and competitiviness: changes in industrial location and international trade in Metropolitan Barcelona", 40th Congress, European Regional Science Association, 1 de setembro de 2000; "Barcelona como ciudad flexible. Economías de localización y economías de urbanización en una metrópolis polinuclear", en G. Becattini, M. Costas e J. Trullén (ed.): Desarrollo local: teorías y evidencia, Madrid, Ed. Civitas, 2001 [no prelo].

9. Os indicadores económicos e territoriais atópanse na páxina web do Pacto Industrial Metropolitano: pacteind.org. Vid. o documento "Indicadors econòmics i territorials de la Regió Metropolitana de Barcelona", Pacto Industrial Metropolitano/Departamento de Economía Aplicada da UAB, Convenio de investigación n.º 162054, 7 de xuño de 2000. Unha ampliación e actualización dos indicadores estase a levar a cabo gracias a un convenio entre o Concello de Barcelona/GTP, a Deputación de Barcelona e a UAB.

Joan Trullén

226

Barcelona cambia de escala como metrópole, pasando a formar parte do primeiro estrato de grandes metrópoles internacionais europeas xusto despois do vértice na xerarquía urbana encabezada por París e Londres. Crecen as economías de urbanización.

Principais feitos estilizados: · Barcelona é a capital exportadora de España: exporta o 22,5% do comercio exterior de bens total de España, cifra que supera a exportación conxunta de Madrid, Valencia e Zaragoza. · O contido tecnolóxico das exportacións está a cambiar: o novo patrón está xa en 2/3 partes de intensidade tecnolóxica alta e media alta. · Dende o ingreso na Unión Europea Barcelona converxeu uns quince puntos en renda per cápita respecto á media europea. · A metrópole de Barcelona ensánchase como consecuencia do proceso de descentralización de poboación e actividade, malia integrar no mesmo mercado de traballo unha poboación que en 1996 se achegaba ós 4,4 millóns de habitantes. · O cambio de escala sitúa a Barcelona como unha das seis metrópoles máis poboadas da Unión Europea. b) Flexibilidade productiva e polinucleación metropolitana A mellora da competitividade de Barcelona foi posible a pesar da baixa dimensión media dos seus establecementos productivos. A pesar da importancia da descentralización, a metrópole de Barcelona é polinuclear. A existencia de economías externas marshallianas atópase na base do éxito competitivo en sectores industriais tradicionais.

Principais feitos estilizados: · A dimensión media dos establecementos productivos é moi baixa. No conxunto das manufactureiras aproxímase a dez traballadores por establecemento, un nivel similar ó existente en metrópoles xaponesas como Kobe, Tokyo, Kyoto ou Osaka, ou á de metrópoles continentais europeas como Milán ou París. · Cidades de antiga industrialización, como Sabadell, Terrassa ou Mataró, e cidades de industrialización máis recente,

O "proxecto Barcelona, cidade do coñecemento" dende a economía

227

como Martorell, presentan elevados niveis de especialización productiva. · Algunhas cidades metropolitanas presentan as características de rede urbana. c) Cambio de base económica do municipio de Barcelona Malia a gran diversificación da actividade productiva da metrópole de Barcelona, aparece unha importante especialización productiva en actividades terciarias no municipio central, que cambiaría radicalmente de base económica entre os anos sesenta e a actualidade. Barcelona prové de servicios ó conxunto de cidades industriais da rexión metropolitana e do resto de Cataluña e unha parte relevante de España. · En xuño de 2000, o termo municipal de Barcelona concentra máis de 800.000 postos de traballo de traballadores afiliados á Seguridade Social, cifra que supera a marca do anterior punto máis alto do ciclo económico (xuño de 1991). O resto da rexión metropolitana supera xa a cifra de Barcelona municipio.

Incluíndo os autónomos, o conxunto da área metropolitana de Barcelona pasou de 1,53 millóns de postos de traballo aproximadamente en 1995 a uns dous millóns en xuño do ano 2000. · O municipio de Barcelona estase a especializar en actividades típicas das cidades globais: servicios financeiros, servicios ás empresas, actividades inmobiliarias, actividades sanitarias, Administración pública e educación. · Dende 1995, a demanda de chan por actividades terciarias crece no municipio de Barcelona nuns 500.000 m2 anuais. d) Indicadores de cidade do coñecemento: algúns feitos estilizados de Barcelona, Cidade do Coñecemento A formación, a investigación e o desenvolvemento convértense en variables clave para o despregamento dunha nova estratexia. Extráense algúns feitos estilizados: · O stock de coñecementos existentes entre a poboación con emprego crece moi rapidamente dende mediados dos anos sesenta, pero sobre unha base de partida débil. En Barcelona, a poboación con título superior representaba en 1996 un 8,23% do total, lonxe aínda do 15% que presentan as cidades máis avanzadas.

Joan Trullén

228

· O gasto de I+D está preto do 1,13% do PIB (Cataluña), lonxe do 2-5% que presentan as metrópoles máis avanzadas de Estados Unidos, Xapón e Europa. En Cataluña concéntrase preto do 23% do gasto en I+D de España. Na maior parte dos sectores industriais, Barcelona lidera o gasto en innovación de España, agás en electrónica e en servicios de telecomunicacións, sectores que son liderados por Madrid. · O crecemento das actividades relacionadas con telecomunicacións e actividades informáticas é moi rápido, pero sobre unha base de partida débil. · A diversidade productiva é moi grande. É moi significativa a producción en sectores nos cales a tecnoloxía ten unha orixe esóxena, como o sector do automóbil, do cemento, da cervexa, da auga e do gas. Tamén se dispón de actividades con tecnoloxía máis endóxena tanto en sectores tradicionais, como é o libro, coma en novas actividades bioquímicas ou alimentarias.

6. POTENCIAR A ECONOMÍA DO COÑECEMENTO

Do estudio das tendencias económicas e territoriais expostas ata agora despréndese a oportunidade de despregar unha nova estratexia económico-territorial que potencie as actividades relacionadas coa economía do coñecemento.

Barcelona, como cidade central dunha rexión metropolitana polinuclear, debe intensificar a súa especialización en actividades densas en coñecemento.

Parece conveniente intentar converter o conxunto de Barcelona nunha cidade do coñecemento e non reservar estas funcións só a unha parte da cidade. Sería preciso desenvolver unha nova estratexia que incluíse todo o municipio dirixida a estender e potenciar as novas actividades productivas. Estas presentan unha vantaxe: a súa densidade ocupacional ou de emprego. É dicir, non requiren tanto espacio como as actividades industriais tradicionais ou de transporte, o que as diferencia das actividades manufactureiras tradicionais ou das actividades de transporte, crecentemente consumidoras de chan e pouco densas en emprego.

O "proxecto Barcelona, cidade do coñecemento" dende a economía

229

A estratexia económico-urbanística tradicional de Barcelona partiu da base de que o sector económico predominante era o manufactureiro e que a zonificación de usos no municipio central da metrópole debía preservar de xeito prioritario a producción industrial manufactureira. O tránsito dun modelo industrial manufactureiro a un modelo adaptado á nova revolución tecnolóxica esixe estender a estas actividades a zonificación 22a do Plan Xeral Metropolitano de 1976, co fin de potenciar unha nova base productiva e ocupacional.

A política urbanística da cidade pretendeu nos últimos anos a mellora das condicións de vida en todos os distritos da cidade. Primeiro fíxoo monumentalizando a periferia urbana, nunha complexa operación de reconstrucción de Barcelona. No urbanismo dos Xogos Olímpicos sobresae tamén a idea de estender a mellora da calidade de vida a todos os ámbitos da cidade, facilitando a conectividade entre os diferentes distritos e barrios.

Parece posible agora promover nalgunhas das vellas zonas industriais as novas actividades productivas e algunhas funcións superiores como a formación e a investigación e o desenvolvemento.

Unha estratexia deste xénero pódese organizar arredor da potenciación de economías de urbanización xenéricas que faciliten a presencia de novas actividades, como as incluídas no Plan Barcelona Dixital, dirixido a facilitar o acceso á rede a todos os cidadáns e empresas de Barcelona, entre outros.

Tamén tería que despregarse unha política específica dirixida a conseguir que Barcelona concentre unha parte relevante das actividades relacionadas coas novas tecnoloxías da información e o coñecemento que potencialmente se teñen que radicar no conxunto da Península Ibérica. E é aquí onde debe desempeñar un papel fundamental a proposta de constituír en Poblenou unha nova polaridade tecnolóxica, científica e cultural como a que a continuación se apunta.

Hai que destacar que unha estratexia para a potenciación das actividades relacionadas co coñecemento vai máis alá da simple activación de novos centros de investigación e de docencia.

Joan Trullén

230

Unha parte relevante da nova estratexia debería ter unha dimensión cultural e educativa importante, que habería que integrar. Tamén os obxectivos relacionados coa calidade de vida e a sostibilidade deben integrarse na proposta. Neste sentido parece particularmente relevante vincular a nova polaridade tecnolóxica, científica e cultural de Poblenou coa estación da Sagrera, paradigma dun novo esquema de mobilidade asentado sobre o transporte ferroviario e respectuoso cos obxectivos de sostibilidade e coa nova fronte marítima e o Foro Universal das Culturas, emblema da nova Barcelona aberta ó mar, respectuosa co medio e multicultural.

Hai que irradiar en toda a cidade formación, innovación e coñecementos. Xa hai un gran polo de actividades de investigación e formación na parte de poñente da cidade (o campus norte da UPC e a zona universitaria de Pedralbes da UB); no marco da operación urbanística que reformula Poblenou como novo distrito de actividades habería que potenciar a situación dun novo polo tecnolóxico, de investigación e de formación que se estenda cara á parte de levante da cidade.

7. POBLENOU, DISTRITO TECNOLÓXICO

O obxectivo é constituír en Poblenou, e dentro dun novo eixe científico, técnico e cultural baseado en novas actividades e que comprende os distritos de Nou Barris, Sant Andreu e Sant Martí, un novo distrito tecnolóxico que permita a localización estratéxica de novas actividades productivas, de investigación, de docencia e de desenvolvemento intensivos en coñecemento. Trátase de definir o barrio de Poblenou como o distrito tecnolóxico de Barcelona.

Os instrumentos para conseguir unha transformación integral de Poblenou deben ser necesariamente moi diversos.

Apuntaremos soamente dous dos máis significativos: os de natureza urbanística e os de natureza universitaria e de investigación e desenvolvemento. Convén destacar que a interacción entre o mundo da actividade económica e o mundo da formación e a investigación esixen despregar adicionalmente instrumentos de fomento moi complexos, como por exemplo os vinculados á potenciación de novas empresas, que xa hoxe merecen políticas

O "proxecto Barcelona, cidade do coñecemento" dende a economía

231

específicas do Concello de Barcelona como as de "Barcelona Activa", e que precisamente están localizados en Poblenou.

-Instrumentos de natureza urbanística: A atracción de novas actividades de natureza científica, técnica e cultural esixirá definir unha nova política de chan industrial que estenda a todas as actividades da nova economía a actual zonificación industrial, estean ou non clasificadas como industriais. Habería que substituír a noción de sector pola noción de actividade, impulsando as actividades densas en coñecementos e en emprego nas vellas zonas clasificadas como 22a. O cambio na zonificación subliña que na nova economía o que será relevante non é tanto o que se produce, senón como se produce. A definición xenérica das actividades do novo distrito tecnolóxico de Poblenou é: a) Densidade ocupacional b) Densidade de coñecementos c) Uso intensivo das novas tecnoloxías da información e a comunicación.

Convén destacar o feito de que as novas actividades baseadas nas tecnoloxías da información e, en xeral, densas en coñecemento, presentan unha densidade ocupacional superior á das tradicionais actividades industriais manufactureiras.

Xunto coa aproximación específica centrada nos usos do chan, convén destacar a importancia de conseguir un ámbito de elevada calidade urbanística na zona de Poblenou. Este ámbito non esixirá só unha provisión específica de bens públicos de natureza urbanística, senón tamén de servicios educativos pensados para atender á poboación procedente de diferentes países e culturas e con gran mobilidade.

-Instrumentos de natureza universitaria e de investigación e desenvolvemento: A potenciación de novas actividades de investigación e desenvolvemento esixirá definir unha nova localización de centros de natureza universitaria, con docencia e investigación no ámbito de Poblenou. Isto esixirá facilitar o chan para atender os requirimentos de espacios para estes usos, así como deseñar novas formas de xestión destes servicios que faciliten a interacción.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Abramovitz, Moses; David, Paul A. (1996): "Technological Change and the Rise of Intangible Investments: The US Economy’s Growth-path in the Twentieth Century". En: OECD. Becattini, Giacomo (1997): Mercato e forze locali: il distretto industriale. Bolonia: Il Mulino.

Busquets, Joan (1992): Barcelona. Evolución urbanística de una capital compacta. Madrid: Ed. Mapfre.

Camagni, Roberto (2000): "Sustainable Urban Development: Definition and Reasons for a Research Programme". En: Seminario UIMP-Barcelona, 10 de xullo de 1997, publicado en Becattini, Costas, Trullén (2001): Desarrollo local: teorías y estrategias [no prelo].

Carter, Anne P. (1996): "Measuring the Performance of a Knowledge-based Economy". En: OECD (1996).

Comisión Europea (1996): The road to the Information Society, New technologies for Education and Training. Editado por Alain Dumort e Wolf Paprotté, DGXIII. Bruxelas.

---------- (1997): Building the European information society for us all.

Final policy report of the high-level group. Dirección Xeral para o Emprego, Relacións Industriais e Asuntos Sociais.

---------- (1997): La Societé, Ultime Frontière. Une vision européen des politiques de recherche et d’innovation pour le XXIème siècle.

Bruxelas: Pasarkevas Caracostas e Ugur Muldur.

COTEC (1998): Libro blanco. El sistema español de innovación.

Diagnósticos y recomendaciones. Madrid. [Prólogo de José Ángel Sánchez Asiaín].

Dosi, Giovanni (1996): "The Contribution of Economic Theory to the Understanding of a Knowledge-based Economy". En: OECD.

233

Miller, Riel (1996): "Towards the Knowledge Economy: New Institutions for Human Capital Accounting". En: OECD. OECD (1996): Employment and Growth in the Knowledge-based Economy. París.

---------- (1998): Les technologies du XXIème siècle. Promesses et périls d’un futur dynamique. París.

---------- (1998): University Research in Transition. París.

---------- (1998): Science, Technology and Industry Outlook 1998.

París.

Presidencia do Consello de Ministros (1996): Sviluppo del territorio europeo. Reunión dos Ministros de Políticas Rexionais e de Desenvolvemento do Territorio. Venecia, 3-4 de maio de 1996.

Sassen, Saskia (2000): Cities in a World Economy. Thousand Oaks, California: Pine Forge Press.

Trullén, Joan (1998): Noves estratègies econòmiques i territorials per a Barcelona. Barcelona: Concello de Barcelona/UAB, Gabinete Técnico de Programación.

---------- (1999): Projecte Barcelona, Ciutat del Coneixement. Informe Final. Elements per a una diagnosi econòmica i territorial. Barcelona: Concello de Barcelona/Departamento de Economía Aplicada/UAB, 26 de maio de 1999.

UNESCO (1998): Informe mundial sobre la ciencia 1998.

Madrid/París: Santillana/Ediciones UNESCO.

INFORMATION, TECHNOLOGY AND TERRITORY GALICIA IN THE FACE OF THE KNOWLEDGE SOCIETY

PRESENTATION

Achieving efficient use of new information and communication technologies in one of the main challenges modern societies face when they become involved in the trends of social progress and sustained economic growth. The effects of these technologies have been so notable over the last decade – though not without problems and controversy – that provision and application of them in people’s everyday lives has become a priority in the definition of policies for numerous governments.

Yet this new world of realities, problems and configuration of expectations, called by many the knowledge society, also originates a relevant intellectual debate in which some of this era’s greatest minds are taking part. Technologists, sociologists and economists are making notable contributions to this contrasting of ideas, continually raising new visions or new nuances in the perception of the interaction between technical change, social behaviour and economic results.

The Consellería de Industria e Comercio of the Xunta de Galicia, aware that the challenge mentioned above is decisive for an economy such as Galicia’s, wants to contribute to this debate by joining the initiative of the Universidade de Vigo in organising a seminar in which many of Spain’s leading experts in the field participate. For this Councillor it is a pleasure to present this volume, which includes many of the works presented at the seminar and which aims to be a vitalising element in the analysis and contrasting of ideas on society and knowledge within our country.

Juan Rodríguez Yuste Conselleiro de Industria e Comercio, Xunta de Galicia

PROLOGUE

Ever cheaper prices for transmission and switching infrastructures, and fibre-optics in particular, together with the appearance of the Internet as a place for massive information exchange, particularly since the introduction of the World Wide Web, have turned Information and Communication Technologies (ICT) into an essential factor in changes relating to technological progress, innovation and growth.

A new model for society is being formed, one of information or knowledge, in which it is recognised that information has a strategic character for progress in individuals, companies, administrations and society as a whole, due to the availability of technologies that ease large scale storage and transmission.

The positive aspects of information exchange, linked to the price reductions mentioned above, seem to point towards a positive correlation between, on the one hand, parameters for consolidation of the knowledge society and, on the other, increases in productivity, enlargement of markets and reduction in inflation.

The way is opening up for a hypothesis that there is a measurable effect of ICTs in global productivity, derived fundamentally from increased investment. It also appears that the impact of this effect on economic indicators has a delay of several years, which leads many experts to question the claims for an emerging new economy.

At the same time, there is an opinion, widespread among economic analysts across the Atlantic, that the key to growth in the United States should not be put down to technology, but rather to anti-inflationary monetary policies and liberalisation of economic sectors. These are policies that have created opportunities that attract technology, as they are concentrated in liberalised sectors such as telecommunications.

Everyone knows that something serious is happening in the realm of Internet, yet there is great uncertainty as to exactly what it is. In full dotcom euphoria, to complicate the situation further, it is not known whether as a one-off adjustment or a strong warning to surfers, the spectacle in spring of the stock market shake down in tech stocks (also called new economy stocks) landed on investors, who still cannot quite believe what happened to them.

We are, therefore, faced with a worrying phenomenon.

This moved the University of Vigo and the ConsellerĂ­a de Industria e Comercio to promote the organisation of a seminar, whose papers are gathered in this book. Vigo was a particular choice of venue as it is one of outstanding success in the old economy, which has something to say to the new one.

Included in the seminar's organisation were Sofgal and CEP, which held the event in its headquarters. Support from the section for science, technology and society of the Consello da Cultura Galega contributed outstandingly to creating the cultural character of the event as a bridge between cultures.

With this seminar we wanted to go deeper into the analysis of these phenomena from different perspectives, contributing the view from the Administration, companies and the university, with the aim of adding to reflections on the information society and on those processes of modernisation needed to guarantee consolidation and full development in Galicia.

We must especially thank the speakers for the time they devoted to reflection and discussion, and their contributions to the book presented here. These are essays that will surely contribute to clearing up some doubts and, as they have successfully met the role asked of them, will substitute those doubts for other new and more profound ones.

Domingo Docampo Rector, Universidade de Vigo

INTRODUCTION1

RETHINKING THE KNOWLEDGE SOCIETY Xosé Carlos Arias Universidade de Vigo

Information revolution, knowledge society, new economy: the different denominations that have been given to the massive incorporation of information and communication technologies (ICTs) into contemporary economic processes tend to highlight the component of transformation, of profound change that they undoubtedly introduced into the lives of individuals and societies.

Reflection upon the intensity and true nature of this transformation makes up the fundamental contents of this volume. A reflection that today has become particularly pressing because of the many doubts –if not open scepticism– that have been introduced about the viability of this new economy by the tough financial and productive adjustments of recent months.

The paragraphs that follow include three commentaries, each one more specific, on the true long-term economic impact of the information revolution, on its conditioning factors and territorial effects and –last but not least– on how to view these phenomena from a country such as Galicia, which is so distanced from their core centres and famed technopolis.

1. The transformation experienced throughout the last decade in the economies that to the greatest extent led the introduction of ICTs –in first place the United States– is impressive by any reckoning. The most repeated example, and the one we will limit ourselves to here, is that of the North American economy, which maintained a sustained period of growth at rates that had not been seen for thirty years. Indeed, halfway through 2000 there had been 37 quarters running of uninterrupted 1. All throughout the chapters in English language, the bibliographycal references can be found in the Galician version.

242

Xosé Carlos Arias

expansion, which was accompanied, furthermore, by historically low levels of unemployment and inflation. Such was the enthusiasm provoked by this situation that rash arguments soon began to appear pointing to the end of economic cycles. Alan Greenspan himself, not one for verbal excesses, went as far as to say that the use of ICTs favoured a permanent improvement in prospects for economic growth in the United States (Greenspan, 2000).

There are few doubts as to what was the direct cause of this growth miracle: the behaviour of productivity. The evolution of this variable has become one of the main obstacles to North American economic growth: compared to an average increase of 3 percent during the long period 1950-73, between 1973 and 1995 productivity dwindled in this economy to only 1.4 percent per annum; however, from the start of 1995 until mid 2000, this percentage was more than double, growing to an annual figure of 2.9 percent. In these conditions, the strong recovery in private investment, which doubled between 1990 and 1999, is not surprising.

It is also beyond argument that this all had to do with a sharp fall in information technology equipment prices. In particular, the decline in semiconductor prices, which has been very steep for the last three decades - a steepness only comparable to that of the increase of their capacity, the so-called Moore's Law2 - and which became much more acute from 1994 on due to specific conditions3.

This extraordinarily favourable economic environment was spreading with ever growing force to other developed countries.

The prospects of indefinite, stable growth –underpinned by macroeconomic policies based on prudence– took root in a wide range of economic agents, among other reasons because of the 2. A law which is a rule of thumb, yet widely accepted, which states that microchips double their performance for a given price every year and a half.

3. Prices for logic chips were 1,938 lower in 1996 than in 1985, whereas the deflator of GDP was 1.3 times greater. See Jorgenson (2001, p. 3).

Rethinking the knowledge society

243

generalised perception that the great technical revolution of the Internet was still in its infancy. This ever more widespread feeling of euphoria is the basis for phenomena of irrational exuberance that characterised the financial markets' evolution at the end of the nineties. Skyrocketing share prices, above all in companies directly linked to the generation of ICTs (the so-called dotcoms), fed an immense bubble that –as has happened so many other times in financial history– heralded a change in the times. Few words are needed: The Dow Jones Industrials index more than doubled between 1995 and the end of 2000, a period in which the NASDAQ index almost tripled. As a consequence, at the start of 2000 the PER (price-earnings ratio) for the North American market was more than 30, as opposed to a historical average of 14 (Taylor, 2001).

The provisional end to this story is well known. Without actually producing a stock market crash, the heavy downwards adjustment of share prices –which in the case of some dotcom companies reached 90 percent of their maximum value in 2000– made the bubble burst completely. The adjustment was also produced in the productive field, reaching great proportions in companies linked to the production of chips, computers, telephony and the Internet: in the first quarter of 2001 there were over 300,000 layoffs in companies throughout the world. Since the trend changed – as recently as March 2000– some of the myths about the new economy have been shattered. The latest and most important myth is that of productivity's unending momentum: in the first quater of 2001, productivity fell by 1.2 percent in the United States, in a context of growing concern about increases in inflation.

In this new situation, that few would have guessed at only a year ago, there are many private players and policy makers, sunk in a wave of great bewilderment and anxiety, and asking themselves some fundamental questions. Will the ICTs have been just a source of contextual economic growth? Will their economic effects become exhausted in the short term? And even beyond

244

Xosé Carlos Arias

that: Might the nineties not have been –as some relevant writers4 are putting forward– a copy of the seventies, when a day of unforeseen shocks provoked the sudden rupture of a dilated curve of strong world-wide economic growth, and introduced a perverse and generalised dynamic of stagnation with inflation?

Although it is not possible at the moment to glimpse a single answer to these questions from the experts, it seems that a majority of them –such as, notably, the economic historian Paul David (2000)– tend towards a position of moderate, sensible optimism: the adjustment in the technology markets having been on a large scale with no foreseeable short-term recovery to their former dynamism, the fundamental point is that incorporation of ICTs in traditional economic activities still have wide margins available, and will not stop producing great effects in the longterm outlook.

Thus, it would seem reasonable to think that in the next decade some of the main and most profound changes that the introduction of ICTs have produced in economic life will tend to become even more visible. Apart from the renovation that affected markets for products, which was easy to foresee, there are three far-reaching transformations generated by new technologies which refer to the capital markets, the labour markets and the way of organising business hierarchies.

With regard to capital markets, the impact of the information revolution has been extraordinarily important, to the point of being the basic explanatory factor –together with change in styles of financial regulation– for the radical transformation experienced by these markets over the past fifteen years: it would be impossible to understand the intense innovation dynamics in the range of products and services, disintermediation and, above all, internationalisation in finance without taking this revolution into account. It is true that these changes made the markets more prone to instability, but the gains in efficiency are beyond all doubt, and this trend will continue with strength into the future.

4. See Gordon (2000) for example.

Rethinking the knowledge society

245

The labour markets, for their part, were already noticeably shaken up by the consequences of using ICTs. Thus, one of the larger observable changes in many economies is the increase in wage differential between highly skilled workers involved in experienced and intense work in ICTs and those without such orientation (Katz, 2000). Therefore, the great change in this sphere is yet to come: the redefinition of the workplace (the home becoming an ever more frequent place), the growing importance of self-employment, the scarcity of work itself that has been stated by writers such as Jeremy Rifkin, put in question the basic notions about the workings of the labour market that until recently we saw as valid, introducing serious uncertainties about their structure, quality and quantity in the near future. And this is despite writers such Manuel Castells having done brilliant research exercises in this matter (along the same lines, see Joan Maj贸's contribution to this book).

Decentralisation in production processes, the appearance of more flexible forms of management, the subsequent emergence of new business organisation models based more on coordination than hierarchy, all this tends to break the old status quo, with the existence of insuperable barriers to entry into certain markets and of institutional privileges for those already installed. The consequence is that new opportunities open up for the creation of companies, and that the relevant economic players tend to multiply. Until quite recently it was taken for granted that the wealthiest and most diverse business backgrounds were surely a fundamental reference point on the economic panorama of the coming years. This is, however, more difficult to believe after last year's crisis, for many of the new entrepreneurs of the new economy were those who, far from becoming the predicted small captains of innovative industry, were devoured by it. Scepticism, in this case more than in the previous two, seems justified.

2. The second commentary centres on the territorial issues of the information revolution. What is the economic geography of the knowledge society? Does the incorporation of ICTs alter the

246

XosĂŠ Carlos Arias

old economic power distribution hierarchies among territories?

How is the relationship between local, regional and national spaces and the on-line society articulated?

Again, the answers to these questions are far from unanimous. A first, and intuitive, approach consists of thinking that dispersion of economic activities tends to be promoted in the society of networks, and that agglomeration effects reduce its impact on capacities for wealth and activity generation; in this intellectual perspective, the economic relevance of territorial factors would have decreased to a great extent over recent times.

There are, however, a great number of arguments and not a small amount of empirical observation pointing in the other direction.

Thus, some writers note how, in certain circumstances, improvements in ICTs stimulate the concentration of advanced services (finance, consulting, and legal advice, etc., activities in whose very core the generation of knowledge and information flows are to be found) in territories with better access to information5.

It could be gathered from the above that the stimulus from telecommunication favours divergence more than convergence between regions, by accepting the existence of an information access advantage in those that are more developed from the outset.

Without doubt, this advantage is a fact in most of the cases we can actually see: that ICT penetration is much greater in more industrialised nations is evinced by the fact that the technological progress index for countries classed as leaders –such as Finland, United States, Sweden and Japan– almost triples those for trailing countries like Bolivia, Colombia or Peru6.

5. This is the argument in a recent work by Alonso-Villar and Chamorro (2001), for whom this concentration will be the expected result in conditions of intermediate commercial costs.

6. An index drawn up by the UN and found in the Report on Human Development 2001.

The index value is 0.744 for Finland; 0.733 for the US; 0.703 for Sweden (the three leading countries). Spain is in 19th place with an index value of 0.486 (heading the so-called potential leaders).

Rethinking the knowledge society

247

However, with regard to this listing, the very fact that Finland leads the ranking in technological advancement, just as South Korea, Ireland or Singapore are ahead of France or Italy, should alert us to the possibility of important exceptions to this trend. Some of these exceptions have to do with what constitutes one of the most interesting elements of the relationship between the information revolution and location of economic activities: the appearance of new ways and mechanisms for location. One of these is the emergence of a group of world cities, among which New York, London and Tokyo stand out, which hold a position of ample supremacy in advanced services, above all in financial services, a phenomenon that is well known and studied (Sassen, 1991).

However, it is important to point out that this brief list of cities is being added to constantly as new cities take up fundamental positions in specific sectors or activities: this is the case of Chicago, Singapore, Hong Kong, Los Angeles, Frankfurt or Milan, but regional centres of importance are also emerging in Sao Paulo, Mexico or Budapest, among others (Castells, 1996, p.

456). Behind this important redefinition of city systems, specific location phenomena are to be found that have gained great momentum over the past two decades as a consequence of the emergence of global digital networks. Offshore banking is wellknown, yet there are several others that are likely to have, eventually, greater implications. Thus, the growing number of teleports –office parks equipped with satellite networks and linked to local fibre optic lines– which are spreading even to some areas of the underdeveloped world, seem to play an ever more outstanding role in forming local competitive advantages.

In the same way, many large companies today have to create a real network of offshore offices in their organisation: the socalled back offices, attached to headquarters to carry out complementary tasks of great importance, now tend to be located not in different cities of the same country but, increasingly, in different countries or continents. There is the

248

XosĂŠ Carlos Arias

well-documented example of Ireland, where a great number of large North American insurance companies installed their offices in the nineties7 (Warf, 1995).

All the above points to a fundamental idea for the objectives of this book, that spatial logic in the information society is highly complex. Manuel Castells has explained this point in an outstanding way: "What is significant about this spatial system for advanced service activities in not its concentration or decentralisation, given that both processes occur at the same time in all countries and continents. Neither is it the hierarchy of its geography, since in reality it is tributary to the variable geometry of money and information flows. (...) The global city is not a place, but a process..." (Castells, 1996, p.

463). The information era would therefore be characterised by a new spatial model, in which dispersion and concentration forces operate simultaneously.

In short, three, to a certain extent contradictory, trends mark the basic relationship existing between knowledge society and territory: a) There are strong asymmetries in the capacity of different countries to access ICTs and integrate them into their economic processes, which unequally influences their long-term growth possibilities. b) The old territorial hierarchies have seen change in the information society, with multiple exceptions and at first sight surprising situations now appearing on world or regional maps showing the state of this society. c) The spread of the networked society has created comparative advantages and, therefore, new opportunities for cities or regions that were previously far removed from relevant economic flows; a good part of their economic future depends upon whether they know how to exploit these advantages or not.

7. This country, as with Scotland, has also become a reference for that concerning the supply of new telecommunications technologies: through the installation of research capacity or through technological institutes and universities, they have greatly developed infrastructures for networks of innovative enterprises, which have been complemented by encouraging active policies for attracting and installing new innovative enterprises.

Rethinking the knowledge society

249

3. The moment has arrived to introduce a reflection, although brief, on Galicia's position in the face of the set of problems and changes mentioned above. Certain data must be taken into consideration from the start. In 1999 the net internal market for information technologies in Galicia was 2.3 percent of the Spanish total, with an inter-annual growth rate slightly below the average. In that year, 2.3 percent of all Spain's information technology enterprise central offices were based in Galicia. In May 2000, only 7.6 percent of the Galician population over 14 had internet access, as opposed to the Spanish average of 12.1 percent (one of the lowest percentages, together with Extremadura and Castilla-La Mancha). Among industries directly related to telecommunications, only one company, TelevĂŠs, showed a strong presence throughout Spain and some export capacity8. The technological progress index for 2001, calculated using UN methodology, reached a figure of 0.472, a little below that for Spain as a whole9.

Looking at these figures can only lead to a state of concern.

It is as though Galicia is at the end of a long line of built-up delays in the process of joining the information revolution. We are referring to Europe's lag behind the United States, Spain's lag behind Europe as a whole and the above mentioned lag of Galicia behind Spain. It is a situation that has appropriately been characterised as the digital gap (Docampo, 2000). And if we add to all this the fact that Galician investment in innovation processes and development of all kinds also comes to very low absolute and relative figures, it can be concluded that we are faced with one of the decisive obstacles to economic, social and cultural 8. All data taken from Prada and Perelli (2000) and Docampo (2000). See Oscar Perelli's work in this book.

9. The Technological progress index is the result of integrating four indices: For Galicia the technology creation index comes to only 0.009; the recent innovations spread index to 0.357; the previous innovations spread index to 0.972; and the human aptitudes index to 0.550. I thank Professor Albino Prada and doctoral student Mario SoliĂąo, both from the University of Vigo, for the data from their index calculations for Galicia.

250

Xosé Carlos Arias

modernisation of the country and, sooner or later, to effective convergence with Europe.

What is more, the future is still to be written and many of the new opportunities for the technological revolution already pointed out can still be taken advantage of in full by unexpected territories, among which there is room of course for Galicia and its cities. In this sense, some phenomena that invite greater optimism can be glimpsed. One of them, without doubt the most significant, is the appearance in the country's productive fabric of some truly emerging companies, which already incorporate ICTs systematically and very successfully. The most outstanding case is the Inditex/Zara phenomenon, which "not only aroused the attention of the international textile trade. Zara (...) amazes in the world of new technologies, not for its sophistication, but for the way it makes the most of them"10 . For the time being an island in a much less dynamic environment, the Zara phenomenon, considered by many as the first and most authentic industry of the new economy in Spain, could –must– be a stimulus and an extremely important example for other relevant sectors and companies in the Galician economy.

With the aim of analysing with some care the main puzzles posed by the advent of the information revolution, some of which have been mentioned in the preceding pages, the University of Vigo organised the seminar "Galicia ante a sociedade do coñecemento - Galicia in the face of the knowledge society", held at the beginning of April, 2001. This volume contains a reworking of a large part of the speeches given there11.

The seminar included people from the academic world– economists, engineers, specialists in politics– and also business 10. From CiberPaís, 26-VII-2001. This article contains extraordinarily eulogistic opinions of the Inditex model - based much more on the incorporation of ICTs in design and manufacturing processes than on those for distribution and outlet sales - stated by some notable experts such as Manuel Castells or J.L. Nueno, and also in distinguished international media such as Business Week, The Wall Street Journal or The New York Times.

Rethinking the knowledge society

251

people who generate and receive ICTs, and members of the Administration, all of whom were convinced, as were the organisers, that reflecting on the knowledge society, thinking it over in the present conditions of intense uncertainty, and doing it from here, is particularly urgent today. The contributions were structured into two parts: the first one was devoted to analysis of the technological changes themselves and their economic and social effects, whereas the second revolved around several interpretations of the logic of interaction between the information revolution and territory. This is also, therefore, the structure for this book.

The first part commences with a work by Joan Majó, which introduces a systematic analysis of the information revolution's social effects, including a magnificent attempt at forecasting in what are called twelve trends for the future. The engineer Anibal Figueiras then contributes a meditated interpretation of the explosion in telecommunications and their impact on human behaviour. This is followed by the work of an expert in technological innovation, Juan Mulet, who places ICTs within the context of problems that are characteristic of R&D production. The first part of the book is rounded off by a contribution from Manuel Avendaño in which a particular phenomenon –one hardly dealt with in the rest of the book– is explained: the intensification in the use of ICTs in international economic relationships and the spread of global initiatives to encourage this.

The second part begins with a notable work by Emilio Ontiveros, which systematically explains the spatial repercussions 11. In addition to the papers included here, Jaime Terceiro, from the Universidad Complutense, presented one on "Productivity, stock market and new economy". Víctor F. Freixanes, from the Universidade de Santiago, Ignacio Santillana, from Grupo Prisa, Enrique Pareja from Terra.Lycos, Antonio Portela, from Comunitel, José Valiño, from Sofgal, and José Manuel González, from the Consellería de Industria of the Xunta de Galicia, took part in several round tables. The debates were moderated by professors Abel Caballero, Manuel Varela and José Manuel García Vázquez, from the Facultade de Ciencias Económicas de Vigo.

252

of ICTs on economic life. This is followed by a contribution from Quim Brugué, Ricard Gomá and Joan Subirats, great specialists in public policies who analyse the effects the network society imposes upon governance structures, power distribution between territorial units of government and public policy results. Oscar Perelli, for his part, puts forward the changes that the strong stimulus from telecommunications has produced in the conception of regional development, devoting a section of particular interest to the case of Galicia. Following on from this, Joan Trullén presents the emergence of a new regional economic analysis, the fruit of interaction between information revolution and territorial dynamics, using the extremely interesting example of the project for the new City of Knowledge now underway in Barcelona. The book reaches its end with an article by Vicent Soler, which carefully analyses the opportunities and challenges arising for an economic player of singular characteristics –the small-to-medium-sized enterprise– in the context of new technology expansion.

To finish, thanks must be expressed to all those who have made the double product of the seminar and this book possible.

The Consellería de Industria of the Xunta de Galicia regional government, the company Sofgal and the Confederación de Empresarios de Pontevedra generously made material and logistics available. A large group of professors from the University of Vigo presented the various speakers and led the debates. Finally, the Consello da Cultura Galega helped enthusiastically from the first moment in the publication of this volume.

part i: the knowledge society and economic change

ENTERING INTO THE INFORMATION SOCIETY* Joan Majó Pacte Industrial de la Regió Metropolitana de Barcelona and Information Society Forum, European Union A. INTRODUCTION AND JUSTIFICATION

If we enter into any book shop or newsagents and pass the time browsing through the avalanche of books and magazines that talk of the society of the future, that explain what is awaiting us in the information society to come, we realise that most of the writings share a common feature: they want to explain to us the extraordinary transformations that are on the way - with a language and data that can often become bewildering - and they herald the magnificent possibilities and almost fanciful opportunities the future offers us.

Authors, such as Bill Gates or Nicholas Negroponte, rival each other when it comes to praising the glories of the digital era - to my mind, a little naively - and describing the incredible prospects opening up before us, somehow promising us the best of worlds. (Fortunately, some writers closer to us, such as Manuel Castells or Juan Luis Cebrián, separate us from this line of thought, although they – or should I say, we - are a minority.

My opinion is that most of these descriptions - not false in their fundamental points - lack three elements: they do not sufficiently introduce the time element, wrongly assuming that the speed of technical progress will be marked by the rate of social change, which is fortunately false; they maintain a very sensational yet shallow description of socio-economic consequences in the personal and collective field; and they do not sufficiently highlight the risks and dangers that it will all involve. * This text does not correspond exactly with that presented at the Vigo Seminar. Its contents are similar to that of a contribution the author was asked to make for a company some months earlier, already published in Spanish.

256

Joan MajĂł

The intention of this work, which is necessarily brief and therefore modest, is to give a simple description of the near future.

A description that is much wider than it is deep, in that it covers all the spheres that to my mind are necessary, although it cannot go in depth into any of them. It does not attempt to be a technological description at all, although an initial reference will be needed, because technical change is to be found at the origins of everything that is happening and it is necessary to explain it. However, the description and corresponding reflection will be eminently of a type that is economic, social and political.

I will complete the description with some personal reflections. I find it very difficult to limit myself to describing situations, perspectives that show very positive aspects, and other problematic features too, without introducing some reflections and proposals on what should be done to face them.

The description is risky because it is not a description of the present - which normally involves difficulties of perspective - but it is, in some way, a description of the future. I believe that if anyone attempted this, they should be considered a fool, although many do try, in bad faith and naĂŻvetĂŠ.

My intention is somewhat more modest. Starting from what we are living through today, from what we are observing, I want to analyse those phenomena, those trends that to my mind possess a profound nature and that will continue to acquire importance over the years to come, up to a point where they will be those which shape society at the start of this century.

It is clear that the risk is twofold. I may not understand what is happening to us and, as a result, give an erroneous description of the present, forgetting some fundamental feature or misinterpreting some trends. Moreover, I may be wrong when judging the future importance that certain current phenomena will possess and think that some will endure and grow, when the opposite could actually happen, due to the appearance of new facts I could not foresee.

That is why I said at the start that the task is risky and consequently I wish to put the character of my predictions into perspective. I do not want anybody to think that I am describing the

Entering into the information society

257

future, which does not mean, personally, that I am not convinced that this is a quite likely description. I am not saying that this is what will happen, although to my mind it is what is most probable.

For reasons of space and methodology, I will give the description as if presenting a series of snapshots. The reality is complex, yet I will present a portrait of different trends as if each one of them had an autonomous character. It is not real to think that they are independent from each other, but I will explain them individually to ease their understanding. It is as if I were giving the reader a set of materials, wicker and raffia to make a basket. Each person reading this will be able to make the basket in a slightly different way.

Obviously, in the final section, when making a global reflection, my basket will be seen, although I will not explain it as I do not wish to run the risk of "becoming a prophet", something that I have already criticised for being too ordinary and too frivolous.

B. TWELVE FUTURE TRENDS

It has struck me as interesting to show, one after another, a total of twelve "trends" as key elements for understanding current society's future evolution, from a fundamentally socioeconomic perspective. In these descriptions, almost all of you will recognise phenomena that you have experienced, but that perhaps you have not thought of as having the importance I place on them for the future. It seems to me that each one is like a depth charge and that together they lead us towards a change of social model.

1) The marginal costs of the material elements needed to process information, to store it or to spread it are negative (that is, increases in capacity do not involve an increase in production cost, but rather it is the opposite that often occurs), and that means that unit costs rapidly tend towards zero. I insist, the unit costs for production - not necessarily the selling price - of all these elements are reduced with such speed that in the mid term they can be considered as almost nil. Accelerated progress in the world of microelectronics, or fibre optics, or some other basic technologies is such that it has made it possible to produce high

258

Joan Maj贸

capacity elements at a very low cost and, consequently, the unit cost (per bit, per word or per channel) is practically zero.

We are probably all aware of this phenomenon, since we have observed almost naturally how our computers' memory capacity increases day after day, or how we are offered ever more television channels, but we are perhaps not aware of the importance or the magnitude of what is happening. Thus, one needs to know that over the last thirty years, the cost of the silicon needed to store a certain amount of data has decreased by more than a million times, or that the number of simultaneous phone conversations that an optic fibre can transmit is about a hundred thousand times greater than cables like those we still have installed in our homes can allow. TV broadcast satellites, which less than five years ago allowed only a few simultaneous channels to be transmitted (between ten and twenty), are now being designed to be able to broadcast several thousand in quality. And so on.

The practical consequence of all this is that increases in capacity are beginning to be, in some way, unlimited, that is we need not worry how many bits a disk can store or how many TV channels a satellite can broadcast, because the capacities are above what we can ever need and, consequently, the costs for these decrease to reach ridiculous extremes.

Both in physical terms and in economic terms, we have broken the limits, in space and in time. We are in a state of being able to process unimaginable amounts of information instantly, store it in minute spaces and transmit it to anywhere on Earth or nearby in space... and all this at practically nil cost.

2) The use of digital code as a system for storing or transmitting all kinds of information, be they written texts, words, music or images, brings with it a revolution in the organisation of all activities related to information and understanding.

Throughout mankind's history, each type of information has had its own code and has created its own technologies, absolutely distinct from each other. The spread of the written word, with its alphabetic code, has caused the birth and growth, since Gutenberg, of all the physical technologies related to

Entering into the information society

259

printing; the spread of images has fed chemical technologies that are the basis for photography and cinema; electronics and the electromagnetic wave transmission have allowed the growth of radio, the telephone, TV, etc. From each of these activities have emerged different apparatus, different physical media (paper, books, celluloid, magnetic tapes, compact disks and so on) and a specialised and powerful industry to manufacture the contents.

All that is making less sense. when compact discs stop storing sound frequencies and start storing series of 000 and 111, when newspapers stop composing in linotype and start using computer memory to compose in the form of 000 and 111, when it is no longer necessary to store a photo on the chemical medium of celluloid film but on a computer disk in the form of 000 and 111, then it is clear that everything is changing.

Digital code, which essentially consists of storing numerical measurement of a phenomenon expressed as binary code rather than the phenomenon itself, has turned all kinds of information into numerical data, which can be stored or transmitted in the same way as the numbers in a computer, that is, as a sequence of 000 and 111. The long-term consequences of this technical fact are impressive.

Convergence of codes means a convergence of technologies and apparatus and networks. Why do homes have different screens for the computer, the television or the telephone, now they are all technologically equal? Why have a separate cable to receive telephone and another to receive TV when both services use the same code and the same technologies? The newspaper can be distributed on paper from sales points, but it can also be sent electronically to the home or received on the computer or TV screen, and so on. In the future it will no longer make sense for independent networks to exist for the distribution of information according to type (voice, text, images, etc.).

3) This convergence of codes, technologies and networks, leads to another which is more important: a convergence of companies. Why do there have to be different companies to provide telephone services, or to distribute cable TV? What will be

260

Joan Maj贸

produced, and is being produced, is a concentration of companies that, historically, have produced books, have made TV, have provided phone services, have produced films or videos, in a type of company that is present in all the information spheres. Through mergers, take-overs and alliances, a new sector is being born, the information industry, which is no longer the newspaper industry, the radio industry, the TV industry or the film industry, but the sum of all these and a little bit more...

This concentration will pose serious problems, of both an economic and political type, by enormously increasing the power and influence of the large, new media groups being created as a consequence of this trend, and it will be necessary to review what mechanisms are to be established to limit, when needs be, this concentration, given that current mechanisms based on technological separation have become obsolete.

In Spain, we have recently had an example of all this, exaggeratedly and politically very badly approached and with an even worse result, in the so-called "digital battle"; that, despite all these unfortunate characteristics, the fruit of political interference, has allowed us to see the importance and profoundness of what is at stake.

We are witnessing, particularly in Europe, a liberalisation process in the sector for telecommunications and similar activities.

But it is a process that needs to be understood in greater depth in order to see its consequences.

The birth of telephony, and later TV, took place in Spain under a public service regime. That means that it was considered, from the political standpoint at the time, that both services alike were so important that it was necessary to guarantee universal access to all citizens, regardless of their geographic situation or economic possibilities. That is why they were organised from the point of view of a universal public service, partially free and developed by public companies in a monopolistic regime. This was the model in all the European states.

4) The obvious economic and, above all, social advantages of this system were gradually overridden by the inconveniences

Entering into the information society

261

stemming from the lack of competition which negatively affected both cost and quality. A process was then begun that saw the disappearance of national monopolies and the introduction of competition, a process that was in parallel –although probably unnecessarily– with the privatisation of the operating companies.

The combination of liberalisation and privatisation means shifting from a public service based model to one based wholly on the market. Not only have competition and freedom been introduced but, furthermore, the contents have been commercialised, information has been turned into a commodity.

This is nothing new, since the written press has always worked like that, but in all events it was a radical change in these new sectors, and very particularly in TV. I, being someone who is fundamentally in favour of the liberalisation process and who has stimulated it from a position of political responsibility, want to make it clear that there are three problems still to be solved: Does the liberalisation process have to reach ultimate extremes, or should some areas, essentially in infrastructures, remain under public guardianship?; Can all types of information be turned into a commodity or should the principle of universal, perhaps free, access be conserved for some information or knowledge?; Must the concept of public service disappear, or should there still be space for some activity in the public sector, to cover gaps left unserved by the market and to ensure that the interests of all citizens are met?

Part of the political debate over the coming years will include the answers to questions like these. It is clear that I tend toward the latter part of each alternative.

The great "availability" of information or knowledge, the fruit of the combination of large capacities and low costs, have made it a key element in the productive sector.

The world of the productive economy consists basically of combining a series of production factors (materials, energy, labour, capital, etc.) and of obtaining a product from them. The relative cost of each of these determines the best combination. A company which substitutes workers with elevators to transport materials

262

Joan MajĂł

when salaries increase and electricity rates go down, is acting according to economic logic.

5) Recently, a new fact has appeared with force.

Information (technology, knowledge, "know-how") has become a new production factor that allows the others to be substituted with advantages, thanks to the better cost combination. The massive introduction of technology in the production process has allowed the other production factors to be saved, particularly material resources and labour.

The first effect is a very good one, since without the possibility of reducing relative consumption of materials or energy it would be impossible for us to maintain a given level of growth without creating irreversible problems in our natural environment. If we are able to allow ourselves to keep growing, it is because we think that we will encounter ways to produce the same by consuming fewer materials and, above all, using fewer energy resources and generating less waste. If it were not thus, we would undoubtedly have to stop our growth.

The second, however, is one of the phenomena –though it is not the only one– that are to be found in the origins of Europe's current unemployment problem, for the introduction of technology greatly increases production and, therefore, decreases the needs for labour.

I do not want, for the moment, to get ahead of myself into other reflections, but I want to make it clear that when I say that the needs for labour are reduced I am talking of a type of labour with limited knowledge content, given that the contribution of technology to the productive process is also carried out by people and, therefore, demands new labour contributions. It is therefore erroneous to speak of the substitution of the work force by technology; it is more accurate and real to speak of substitution of a type of work that is poor in knowledge by another type with different characteristics. Understanding this well would help in much better approaching some of the issues related to unemployment.

Entering into the information society

263

6) A parallel phenomenon to this last one, and coherent with it, is being produced in the field of consumption. What will happen is that the satisfaction of our needs will be based less on the consumption of products and more on the use of services. Put in other words, as a society becomes more developed, the wellbeing of its members depends more on the availability and therefore the access and use of services than on the physical consumption of products. And a good part of the contents of these services is precisely information, knowledge, in the broadest sense.

The core of economic activity in industrial society is production and consumption of a piece of a device, a product, around which exist further services. We buy a car and after sales service and credit services are made available. In the information society, things work the other way round. The central objective will be the service, although we have to buy a device to obtain it. Our desire is not to have a telephone, but rather to be able to speak at a distance with other people (that is why we get the telephone free); we would never acquire a television set if there were no programmes to see (if a time comes when we have to pay to watch the television, perhaps we will get the set free). If there were a way of always knowing what time it was, we wouldn't buy watches.

Industrial society is giving way to a society based much more on services. Industrial products will continue to exist, although increasing as an intermediary for final consumption, not as its objective.

A great advantage of well being based on services, particularly on services related to information, is that their consumption is not exclusive. If I give my watch to someone else, I am without it; but if I know what time it is and I tell someone else, then we both know. If I have a record and I give it to a friend, I am left unable to hear it; but if the music comes to me by radio or cable, the fact that I connect with other people does not diminish my capacity to hear it.

With the exception of specific cases, in which personal use is a consequence of the "exclusivity" of knowledge (knowing something that others do not know), in most cases information

264

Joan Maj贸

can be shared and therefore has much greater potential than material goods to satisfy the needs of many people.

7) Little by little, society as a whole, and not just some minority groups, is really becoming aware of the existence of physical limits to our environment. It is beginning to form part of collective awareness that material resources are not unlimited and, above all, that nature's capacity to reabsorb and recycle waste from our activity seems to be becoming exhausted (if this is not already the case for certain aspects).

This means that economic growth cannot be tackled without taking these limitations into account. For the western economies, very high levels of growth over the next few years are unthinkable, as they would be suicidal even though they were possible.

Possibilities for growth in our economies are totally conditioned by our capacity to keep reducing continually the ratio between use of material resources (or the production of waste) and GDP growth. In the most optimistic hypothesis we can increase our GDP only by the proportion that we are able to reduce by the same percentage the use of resources and the production of waste, that is, to produce more but with the same material inputs and without increasing the environmental impact.

This all leads me to the conclusion that, taking into account possible improvements in efficiency in the use of resources, above all, taking into account additional consumption or waste generation by countries that little by little become incorporated into development, it is totally absurd to think of high levels of GDP growth in European economies, such as were recorded in the 50's or 60's.

8) The increase in international trade is one of the most obvious features of the current situation. However, it is very important to see that economic globalisation is very distinct and goes much further than growth in trade flows, because it involves, above all, the movement of capital and technology.

Entering into the information society

265

This is very important when considering the effects of globalisation on the economies of developed countries. In earlier times the new areas of growth in the world could be seen as large new markets for our industrial products and, therefore, as a way of absorbing our production surpluses due to the progressive saturation of internal markets (given that in Europe we have gone from being an equipping market to a substitution market, that is, for some years we were buying the car and now we are changing it) The history of development for European countries cannot be explained without the phenomenon of exports of our products to less developed areas.

Reality seems more and more unlike that which I have just explained. The new areas of expansion represent great opportunities for rich countries, though not as a destination for their products (which are manufactured in situ and, perhaps on the contrary, will be re-exported) but rather as places to which capitals, technologies and management capacity can be exported. In short, the new markets will never be a solution for industrial work force surpluses in the developed world. What they can provide though are great possibilities for posts for personnel skilled in the areas of technology, finance and management. My hope is that this will also be true in the area of aid and cooperation.

The joint action of some of the above trends presents us with a scenario in which considerable productivity growth levels in the economy as a whole may be seen over the next few years.

This is due, above all, to the positive influence of technology, limited to a great extent so far to the world of industry, and increasingly extended to services. So I expect the next few years to have global productivity increases superior to those of recent years, although it has been demonstrated that these increases take much longer to materialise in the real economy than economic theory has explained.

At the same time, others of the trends described lead me to think that it will be difficult in western economies to be able to bear high GDP growth levels without obstacles due both to reasons of economic dynamics and environmental motives.

266

Joan Majó

Consequently, if productivity increases are above the GDP growth level, it can be forecast that economic growth continuity –moderate yet real growth– will be accompanied by steady decrease in total labour needed (which has already been happening over recent years) and, in the absence of innovative measures in the social sphere, this will provoke a continued growth trend in unemployment.

The caricature of this scenario could be: continued growth of total wealth and parallel growth in unemployment. Or even more straightforward: growth of global wealth and growth in shanty towns.

Unfortunately, are there not signs that this is already happening?

9) The productivity levels that have been reached, first in food production and, more recently, in manufacturing of all types of material products (agricultural productivity and industrial productivity), mean that the work of an ever smaller part of society can produce the food needed for the consumption of all and provide the objects, devices or equipment needed for the well being of the whole. This means that the historical trend towards a reduction in active population on the land is joined by a similar trend with regards the industrial active population.

In a very few years’ time, a very small part of our society (perhaps between 5 and 10%) will be responsible for "producing food" and a not much larger part (perhaps between 15 and 20%) will busy themselves "manufacturing material objects". The rest, the vast majority, will be responsible for providing services.

Mainly two different types of services: services based on knowledge creation, processing information, and the distribution of these; and services for personal attention. The words "information" and "knowledge" and the expression "personal attention" have a very broad meaning. (Education, health, finance, public administration, social attention, leisure, the media, care, group encouragement, and so on. All this is included.)

Thus, having left agricultural society behind centuries ago, we will also have left the industrial era and we will fully find ourselves in the information society.

Entering into the information society

267

The typical work of the industrial society - not the only one, but the most common - consisted of transforming materials, taking raw materials and, by applying energy, converting them into finished products. In the information society, this type of production will be very much a minority activity. Typical work will consist of processing information, understanding information to be what I have explained above. (The bank employee will process information, the civil servant will process information, the teacher, the photographer, the TV presenter, obviously, and so on.)

10) As a consequence of this change in the contents of work, there will also be a substantial modification produced in the way of working, in the organisation of work, and this will mean a profound transformation in some of our basic social habits. For if it is true that we are indeed already entering a society based fundamentally on the presentation of services and the use of information, our social organisation continues to be the consequence of a demand of the industrial society production model.

The typical model of an industrial society is the production line, the factory. Let us look at its rules. For a production line to work, all those involved must be in the same place at the same time. Objects cannot be manufactured if there is no coincidence in space and time of all those taking part. Starting from this obvious technological demand, we have organised our whole society: the concepts of workplace, regular hours, going to work, public holidays that coincide for all, synchronised holidays, etc., are all fruit of this need for simultaneity of the industrial model, and we are keeping this organisation up in a society in which majority activity is no longer necessary, and which would even work better under another scheme.

Timetables that are flexible and not necessarily coincident between some activities and others, companies "open" 24 hours a day every day of the year, with people working shorter or longer combined shifts, distance working, in spread out work centres or even from home, staggered holidays, and so on, are concepts that are steadily shaping a new organisation model, which will be

268

Joan MajĂł

extraordinarily more flexible, and which will not involve any decrease in economic efficiency, but rather the opposite.

Reticence to this evolution, which is sometimes the fruit of understandable fear of over exploitation of work, does however constitute a brake on social adaptation and the generation of new activities in the scope of the new economy.

11) The industrial production model demands a great concentration of physical capital. Starting with the "factory" buildings themselves, followed by the machines that will transform materials, right down to the energy production plant needed, everything implies heavy investment that is costly and concentrated in one place. This fact implies the separation of capital and work, given that –unlike what happened with craftsmen in the pre-industrial age– workers cannot be the owners of the tools needed for their work, and they become people that work for a third party, the owner of the means of production, the capitalist.

This too is all different in the information society.

Enterprises do not need to be physically concentrated - there are now companies that do not "exist" in the material sense, they have no headquarters but are just an electronic address - and, above all, the means now needed for work are small, divisible and not costly, as they are only devices used to code information, process it and transmit it (PC's, photographic devices, video cameras, and a good connection to the network, and so on).

With these possibilities, we are steadily returning to a situation in which the person is the owner of their means of work, they do not need to go to work in a set place nor at a set time, and are, consequently, more autonomous in their work.

This will mean a fundamental change in labour relations, particularly in the model for contracting labour. Currently, a contract is basically a relationship in which workers become available to the company for a part of their time, to do what the company indicates and then they receive payment from the company with a "wage-hour". It is, therefore, a contract for hiring time. In the future, the object of the deal will not be time, but

Entering into the information society

269

rather the result of some work, which will be done where the worker wants and in the hours the worker chooses.

What I want to say by all this is that a large part of the work force of the future will have a work system organised in such a way that it will be more like what we today call a contract for services provided than a labour contract, and that in exchange for this there no reason whatsoever for having to renounce many of the advantages and rights of current labour law (unemployment benefit, maternity leave, sick leave, etc.). Put another way, no one who does not want to become a small business person should not have to do so just because the way work is organised has changed.

Ease of production and, above all, transmission of information and knowledge is producing acceleration in all aspects of social life and, particularly, in the dynamics of information use itself and the generation of knowledge. Changes which previously needed centuries are now produced in decades, or even in a few years.

The incorporation of new knowledge is one of society's sources of progress. Throughout its history, humankind has based all its effort on the generation (science) and practical use (technology) of the knowledge that its superior brain capacity has allowed it, and on the transmission of this knowledge to future generations. This is the reason why the system that guarantees this transmission and renewal is so important.

Until very recently, industrial societies have resolved this dynamic thanks to a certain synchronism between knowledge renewal and the biological renewal of people, for the rate of change was relatively slow.

12) Fundamental changes have been produced throughout all human history. What is new is just that the acceleration I mentioned means that radical and important changes are now produced at a rate and in cycles that last less than a person's lifetime, and also a professional lifetime.

It must be stated with concern that the education system, good or bad, was designed with intentions that have now changed. The demands of the new society require education to

Joan Majó

270

stop being an activity aimed almost exclusively at the early period of life and to become an ongoing task which allows people to radically change their knowledge at different stages of life.

This profound re-adaptation of the education system involves a change in learning systems (fewer classrooms and schools and more assisted individual work), a change in the contents of initial training (more training, less information) and finally, a renovation of educational institutions.

C. SOME EXPLANATIONS OF THE NAME

The descriptive part of the article is finished. I know I have forgotten important elements, but I have had to select those which in my judgement have more influence on the future configuration of the information society, or the knowledge society as I prefer to call it. By the way, this name game is not gratuitous. It is more important than it seems, and as a consequence I would like to dwell on it for a moment.

We all agree that our society is the industrial society. It is the society we have known, in which we have lived and in which we still live. When mention is made of society to come there are those who talk of the digital society, a rather media-based description perhaps, too technological and very shallow. To my mind, it skirts around the phenomenon.

There are those who are even further away; some authors, when speaking of the society’s future, talk of the post-industrial society. This most certainly means nothing; except that it is the one after the industrial society, which is to deny any description.

I like the increasingly common expression, the information society, more. This is because it is a start at describing the fact that the great change from the industrial society to the information society stems from the difference in the fundamental activity of people and their relationship with information.

However, this name still does not convince me, no matter how much it is imposed. I would much prefer to speak of the knowledge society, which is not the same thing. There is no knowledge without information, yet knowledge is much more

Entering into the information society

271

than information. Knowledge is information that has been analysed, digested and properly selected. And above all, I want to mention and insist on this distinction because we are used to believing that a lack of knowledge is the consequence of a lack of information. However, it is becoming more frequent for a lack of knowledge not to be the consequence of a lack but rather an excess of information, and an inability to digest it and transform it into useful knowledge. If our society turns out to be the information society and not the knowledge society, we will have failed in this transition.

D. THREE URGENT CONCERNS

From this description and these considerations on names, I think we have enough necessary elements to be able to start a reflection. I shall not do so, for we have decided that that is not what we are about. However, I believe that this article would be left half finished if I did not complete it by expressing some concerns and even formulating some proposals. Above all, I wish to state my conviction of the urgency for collecting reflection on some of the major issues that will mark the organisation of the knowledge society: If we do not wish to put civil liberties at risk, and we wish to avoid the information society being the motive for new social exclusion, we must take great care with the way we organise the information sector and we have to follow the debate between liberalisation and public sector activities in these areas right through to the end. It is vital that there is a point of balance between liberty, competition, private initiative and commercialisation on the one hand, and public service, right of access, equal treatment, confidentiality and security on the other. This means that new political and legal principles must be drawn up that can facilitate the necessary framework for the knowledge society's introduction.

If we do not want to continue in the infernal dynamic of unemployment growth trends, we must imagine innovative solutions that allow new activities and new ways of working to

Joan Maj贸

272

appear both in areas of the productive economy linked to information and in new, so far untapped fields related to individual and collective needs that are not met in our society. A serious debate is needed on the distribution of work and on new activities that could be a source of social integration and personal income. In short, we must deal with how to distribute the surplus that is increasingly being generated by productivity increases, and what that surplus is to be used for. Also to be dealt with, however, is how we draw up a legal, labour and fiscal framework that conveniently allows us to take on the great number of new work possibilities that will appear in the new economic orientations but which will not take on solid form unless we find an appropriate environment for them.

If we do not want to hinder the process of adapting people to the characteristics of the knowledge society and leave a large part of society disenfranchised and excluded, we must thoroughly review the aims, methods and contents of our education system as a whole. It must be understood that this is where one of the greatest challenges of the new social organisation lies, as it conditions the capacity of people to be able to develop their personality within it. I often fear that what we are doing now in our schools is preparing boys and girls, young men and women to live in a society that will not exist for them when they are supposed to enter it.

E. SOME PROPOSALS

With the purpose of aiding the personal reflection of readers and contributing to necessary public debate, I will allow myself to formulate, in a highly schematic way, some proposals that deal exclusively with the three concerns I have just stated.

The crux of what will mark proper functioning of the knowledge society is not so much in control of information production but rather in control of the networks for distribution, for the problem will not be the existence of information (there will be more than enough for everyone), but the capacity to access it. Territorial network configuration, regulation of access

Entering into the information society

273

rights - both to receive information and to place it on the nets, the establishment of adequate tariffs and ownership of the technological tools needed will all determine the position of citizens within their possibilities to participate in social play, and may make it possible to establish a democratic and egalitarian scenario or to provoke new pockets of exclusion, both internationally and at the heart of each society.

Legislation can state rights, but this alone is not enough.

The social constitution includes the right to work, but not everyone has a job because of this. The actual situation will above all depend on the treatment given to information distribution networks. Total liberalisation of these infrastructures and their corresponding privatisation could place in danger the open character that, to my mind, all the networks should have (open access does not mean free access). I believe it should be debated whether, despite public or private management, electronic networks –like public transport networks– should keep a "public service" character or not, and whether all contents should be commercialised or should necessarily be kept for universal, free access in some fundamental cases.

It is necessary to define more accurately the scope and limits, within the new environment, of concepts such as "competition", "competitiveness" or "liberalisation". Taking as read the beneficial effects of competition, we have a right to wonder whether liberalisation on its own guarantees competition, or whether unregulated freedom might not lead to a new form of oligopoly. Put another way, if we accept a regime of working markets and full freedom, it must be ensured that generic and specific mechanisms work to guarantee freedom for all, large or small, producers or consumers. Going even further, one is obliged to ask oneself whether it is necessary or not to accept the existence of limits to competitiveness, that is, if equality in the provision of some services needed by citizens has to be put before, in some cases, the demands of economic rationalism based exclusively on competitiveness criteria.

274

Joan Maj贸

There is no contradiction between policies tending to ensure stability in economic growth (and which normally assume measures of macroeconomic or budgetary rigour) and those which must favour decreased unemployment. Maintenance of growth, and therefore of the rigour, is a necessary condition for a positive policy of job creation. However, two points must be made immediately. The first is that a growth rate can only be maintained if it is compatible with progressive dematerialisation of this growth. What is important is that growth is moderate, stable and sustained, that is, it has no short-term oscillations and does not pose a threat to the future. The second is that growth alone does not guarantee a solution to the unemployment problem and that, in my mind, those who leave this solution exclusively in the hands of growth and the market are wrong.

Policies to encourage occupation have to bear in mind that the introduction of technology in economic processes, besides generating short-term substitution phenomena that provoke obvious problems of excess work force, generates three positive effects, although taking advantage of them needs know-how. It increases productivity and this means the appearance of an important economic surplus which needs to be used to satisfy new needs that have so far not been covered by either the productive system or the social system, but which can now be tackled whether spontaneously through the workings of the market or by stimulus from public service responsibilities. It allows the progressive reduction of work needed to maintain forecast production increases, which means continuity in the now historical tendency towards reduced work time. Above all, it puts an end to the current system's rigidity with regards space and time, as it introduces an important concept of flexibility, both in the distance from work and in overlapping of schedules. This flexibility is an element that will greatly aid the distribution of work through increasingly less rigid formulas, though this flexibility should not mean precariousness or change in labour relations.

Technological innovation must be accompanied by social innovation. The change in the industrial production model, and

Entering into the information society

275

above all the change in the fundamental contents of work (less use of materials, less energy supplied, greater handling of knowledge, greater management of relationships between people and between organisations), mean that some of the basic concepts that have configured the organisation of work and the relationships between different players need to be modified. If the need for this modification is not accepted, society hardens and opportunities for new jobs are lost. However, this change must be accompanied simultaneously by a revision of the basis for labour relations in order to ensure maintenance, albeit by other mechanisms, of the features that the European social model has assumed for decades.

This capacity for innovation involves abandoning systematic a priori reasoning and accepting the reconstruction of a new model.

Two very important elements of this new model are related to distributing work and to the nature of labour relations. With regard to the first, it must be insisted that distributing work does not just mean, or mainly mean, reducing the working week to 35 hours, but rather, and above all, making the most of flexibility to integrate part time and distance working into the system with full rights and no precariousness. With regard to the second, social and fiscal legislation needs to be modified in order to keep the new forms of work organisation from excluding affected workers from social protection and converting them against their will into business people.

I believe it is necessary to reposition the education system in its social function, It cannot continue to be the social subsystem in charge of training and educating boys and girls and young people. The relationship between people and the education system, in a broad sense, has to be lifelong. Because the need to complete, review or totally change knowledge will be lifelong.

And this does not mean just minor "recycling" or some "updating", but a true re-education. Our current systems have not been designed for this and it is therefore necessary to rethink them. Here, I do not wish to go into whether new institutions should be created or the functions of the existing ones be changed, or whether other institutions which to date have not had an

276

Joan MajĂł

educational function should be used. What I do want to say is that it is worrying to hear passionate arguments about syllabi and see the fundamental debate left to one side, I assume through ignorance. Lifelong education is an activity which needs to be fostered socially. Or should it be left to the markets to solve yet again? It does not need saying that this poses serious questions about who is to do what, and how it will be paid for. This question is more important than the Humanities Act...

If the relationship between people and training is to go from being a relationship concentrated in the first stage of life –sometimes exclusively centred on this stage– to having a permanent character of improvement and change, it is essential for the contents of initial education to be fundamentally different from what they are now. Passing on informative content is ever less important; no matter how hard we try, we will never be able to pass on everything that is needed for life. Whereas, what is ever more important is to instil skills and motivations for knowledge acquisition and the freedom of spirit to be able to change this without trauma. What is important is to train people that are prepared to be able to learn continuously and willing to keep up with the accelerated rate of change.

Serious problems arise in this sector in the relationship between qualifications and professional exercise. I have often thought it would be necessary to review the excessive dependence on university qualifications in professional exercise. But, going even further, I have thought and repeated many times that qualifications and certificates should be like yoghurts, that is, with a "best before" date.

Scientific and technological illiteracy must be fought against. Such illiteracy is two-edged: it has a purely instrumental aspect, of skill in the use of new tools; but it also shows a more profound aspect of knowledge about the reality of the world. Life in our society demands knowledge and skills that are not those of one hundred years ago. And still the tendency is to consider that these skills are only for a few, for those that have followed a "science" curriculum. It is as serious for an engineer not to know

Entering into the information society

277

how to appreciate a work by Bach or the trumpet of Miles Davis as it is for a lawyer not to know what genetic code is or not to be able to explain the essentials of a computer's workings. And we continue to cling to the idea of Verdi as being part of our culture, although the same is not true of the scientific evidence for climate change.

No matter how much the handling of machines is simplified in the future, this illiteracy will be one of the clearest sources of exclusion. Renouncing this practical knowledge has, in the long run, a character of self-exclusion. The acquisition of a minimum of knowledge and familiarisation with some simple technical aspects must be considered by the school system as an essential element of equality. Non acquisition of these habits will in the future be an element that will mark the level of socialisation, just as reading and writing mark it.

There has been much insistence on the familiarisation of boy and girls with technology, but at times this seems to consist simply of putting computers in the classroom and, ultimately, connecting them to the Internet. Technological change is much more than this. We continue to prepare young people for culture's written transmission. They read books, analyse books, criticise books and even learn to write them. However, an extremely important part of their future culture will not be received in written form but audiovisually. Who has taught them to analyse, criticise and even compose the audiovisual language? This lack of critical capacity against the medium leaves them handicapped in the face of its impact and turns them into passive subjects of transmission. A little less Descartes and a little more John Ford would not perhaps be a bad thing.

The final concern is not centred on the contents but on the methods. I have the feeling that in a world where everything has changed and is changing in a remarkable way, education is an isolated enclave where things are done pretty much as they always have been. Think of the differences existing between a "class" today and one of a hundred years ago, or three hundred years ago!

The pupils dress casually and the teachers perhaps use a

278

microphone and even an overhead projector instead of writing on the "board", but little else.

It must not be forgotten that the aim of education is not teaching but learning. And now there are tools that can make learning easier, less costly, more appropriate to each person's needs, and less subject to the inflexibilities of space and time. The tools are needed for this to be possible, but above all it is necessary to modify the way of teaching. It must be made clear then that the function of teaching will continue to be indispensable, but not perhaps that of "taking a class".

The use of audiovisual or I.T. media for learning, overcoming the barrier of teacher and learner having to be together physically, or other similar concerns, demand a thorough review of the roles and methods that have been present for centuries in education practice. I know that, precisely because of that long tradition, many of the practices are difficult to modify. At times because of personal or corporate interests and at others –even more difficult– because of mental inertia. However, it is urgent to approach and debate this issue.

Allow me to finish with an urgent message. The change that has already started is unstoppable and fast. The pressure which technological progress brings with it is complemented and amplified with the runaway dynamic of market competitiveness.

Due to this, it is highly likely that changes are produced at a speed above that which some might consider reasonable from the point of view of concern about the capacity for adaptation of people and social groups. But in all events, there is no mechanism that now allows the pace to be slowed.

It is our obligation to make the most of every opportunity that appears when it appears, and at the same time try to avoid the inconveniences before any harm is done. I have the feeling that public awareness of this urgency is not yet heightened enough.

This is worrying, although in some respects it is reasonable. What is worse, and in my judgement unforgivable, is that the awareness of most of our leaders has not been raised. Action cannot wait. I fear that in some aspects it is perhaps too late...

TELECOMMUNICATIONS, DATA, INFORMATION AND KNOWLEDGE

Aníbal R. Figueiras Universidad Carlos III de Madrid

Haste is a poor advisor for any work: a wretched one when writing. I have avoided it as many times as it has attacked me when preparing these lines, urging me to complete them before I am satisfied. The result, inevitably, is a pacific monster on which the seams, tacking, chalk marks and, sporadically, the repairs are visible. I am not going to apologise: I am of the belief that oratory, like anatomy, needs dissection for its progress: the fact that you perceive the preamble, the 26 fragments and the conclusion of this discourse will help you to judge it, be severe if needs be, and to understand it: the latter is enough for me.

To say that Telecommunication means communication at a distance could be considered a triviality without the need to be a philologist. A different qualification is almost certainly needed to observe that communication has a Latin root whose first meaning is to share, to make common. I am convinced that a few seconds of reflection are enough to appreciate the unlikeliness of a society without communication: even if it were made up of irrational beings...

Returning to the first sentence: does our opinion change if we appreciate that distance is a metonym for time? I do not want to resort to the discussion of the inseparability of the physical world's dimensions, which curve because the metonym is, for material, a reality. It is enough for me to recall the last two lines of a sonnet by Luis de Góngora: las horas, que limando están los días, los días, que royendo están los años.

Inspired, without a doubt: there is no less perceptible, and at the same time radical, way to destroy than through wear. Yet it

280

AnĂ­bal R. Figueiras

is doubtful whether don Luis, were he alive today, would be given to compose similar verses: over four centuries the relationship between time and distance, velocity, has changed order of magnitude in almost everything, and this change is to our advantage - although it makes us dizzy and blinded. Thus the prefix "tele", in itself, is not trivial either.

Communication –says the classic definition– is the transfer of information. Transfer is what justifies the root "common". Information, for its part, is what permits us knowledge. Of course, on reaching here, shadows appear derived from the difficulty of knowing what knowledge is.

Donald Norman, author of an excellent book entitled "The Disappearing Computer", in which he offers a dissection of the Telecommunications-I.T. pairing that would stop many from celebrating the corresponding convergence as they do before thinking about it, states that humans are searchers for sense: in the information that reaches us from the physical world or in that communicated by others, one understands. To speak in such terms about ourselves has always seemed tautological to me: the sense we search for is the sense we give. For his part, Francisco Rico, a highly distinguished philosopher and literary historian, explains in the prologue to a well-known collection of Spanish poems that poetry, information whose impact on people reaches intensities that are difficult, if not impossible, to equal, has this property because its essence is repetition: and, because it repeats, it becomes manifest in irreplaceable forms of speech: nobody looks for another form to express that "any past time/was better".

I do not believe it to be so: I have been helped by Jorge Luis Borges alleging that the main literary figure is enumeration.

Here we could entertain ourselves by appreciating how others could be reduced to this: it would take a long time and I prefer to leave it as an exercise for you, but I point out to you that it is not complicated to present highly elaborate figures, such as synecdoches, metonyms and even metaphors, as truncated enumerations (of parts of a whole, of causes and effects, of a

Telecommunications, data, information and knowledge

281

sequence of similarities). Thus, I dare to postulate that human beings become apparent in ordering: they simply order what they see, what they say, what they think. Mentally, they oppose entropy, disorder (physically, depending on the case).

Thus I believe that knowledge is ordering (and allow me to underline that this does not even distinguish us from many machines). It is also worth noting that this knowledge is what prepares us for action: a human, obviously, becomes manifest with action - in space and time, again. They will have some importance.

In view of the above, it is clear that there is no reasonable measure for information: totally ordered it is of no use for creating knowledge, nor is it when radically disordered. They are not, then, far off the mark when Nobel-prize-winner Murray Gellmann and mathematician John Allen Paulos suspect, without formulating it, that information is a certain order in what is disordered, and knowledge is generated with its perception.

Many of you, familiarised in several ways with the works of the late Claude Shannon (1916-2001), the father of modern Telecommunications, will be thinking that my words are an insult to his memory. I want to make it clear that my intention is to pay him homage by rescuing his works from the sustained and widespread accumulation of erroneous interpretations they suffer from: all those that have taken in vain the title of Shannon's fundamental publication, "A Mathematical Theory of Communication", neglecting to consider that Mathematics deal with quantities: thus, the cited article measured the objective quantity of information in a message, from a source, in order to determine how this influenced its transmission. Whoever has used this model with a different objective has made a mistake: particularly, and often, in Information Sciences, where the paste formed by entropy and relevance, relevance for consumers of the information, seems to cause deplorable effects.

So we are natural consumers of information. That is why they have dominated and dominate with it; that is why they have hidden and hide; and that is why they have manipulated and

282

AnĂ­bal R. Figueiras

manipulate. Hiding and manipulating information are not activities considered in Telecommunication studies, under the pretext that they do not belong to them. This point of view will change, do not doubt it: what Telecommunications most need today are strategic approaches, and an excellent author such as Craig Loehle, in his brief and highly recommendable "Thinking Strategically", points out verification of information's veracity as an indispensable aspect.

As there is room for argument, it has been said that we naturally consume information and gain capacity for action, and a warning is fitting against semantic contagion: contrary to what the name of a computer in Spanish, "ordenador", might appear to mean, it does not order. The "ordenador" computes: let's say it calculates, if the sound of the other verb annoys you. It calculates arithmetically, logically, symbolically, diffusely; even with adaptability: but it only calculates. And it only orders if it is told how to (whether there are calculations interposed or not).

Therefore, the Telecommunications-I.T. convergence is not necessarily an advantage: for, in order to help in ordering, a calculating machine is not always the most appropriate instrument. It will only be such if it helps to improve the relevance of the information a person accesses. And I will anticipate those who are wanting to stress that the fastest development is starting to be seen in Telecommunications between devices by adding that even these have the final objective of human benefit.

The so far triumphant "telematic vision" of Telecommunications constitutes, therefore a juggling exercise in which, by linking computers and networks and dressing the mix with marketing and investment, an attempt is made to steal the third leg of all stable equilibrium: customer satisfaction.

Fortunately, some setbacks are starting to make it understood that a normal person's capacity for digestion is not enough for so many megabits and so many megaflops. Traditional broadcasting and telephony businesses were better set up: it must be considered why this is so.

Telecommunications, data, information and knowledge

283

However, mistakes are not the worst thing. The worst thing are deformations –intended, through laziness or through fashion– of reality. When one reads the title of a recent seminar organised by a foundation of one of the Spanish operators, "Technology at the Service of Man", one is distressed by the possibility that someone is rediscovering the wheel and wants to clear up what it is for. Clichés must not gain control of the situation: order is established by people, and they are, therefore, the responsible ones - some of them or all of them.

And, please understand, by what I am saying I am not attempting to beat, like the majority, the Luddites: that was already done, with little justice, by Karl Marx in "Das Kapital": "It took both time and experience before the workpeople learnt to distinguish between machinery and its employment by capital, and to direct their attacks, not against the material instruments of production, but against the mode in which they are used."

Perhaps in Marx's time the armament was not considered as dangerous as today... Sometime later, among others, even Norbert Wiener, from whom Shannon learnt so much, called for a moratorium on technological development.

Yet there is a notable circumstance: unlike machines for production, Telecommunications do not "substitute" people: they boost their possibilities for accessing information. So not accepting Telecommunication would be like not accepting a book, some spectacles, a torch, etc. There is no capital-labour duality here: there is a reality-intermediation duality.

The natural consumer of information wants it about the physical world and the creations of other people. Explaining the physical world is also creation; this and the other ways to create are –although in varying degrees– within the reach of all: consultant John Kao explains well in his work "Jamming. The Art and Discipline of Business Creativity" that we are all creators: that creating is as natural as eating, he clarifies; with the only difference that it is little practised and with the added difficulty that entering into the unknown produced fear - in some cases simple laziness.

284

Aníbal R. Figueiras

So the set of human beings coincides with the set of sources and recipients of information in the communications model (by Shannon). Unfortunately for everyone, as I warned earlier in this article, information is power: the powers have always been associated with information and knowledge. Review the cases of religious, military, political and other powers. Even the current fourth estate.

This is where the noise is to be found, the interference in Shannon's model extended to society: upsetting the flow of information and blaming Telecommunications for the upset. One example –illustrative because it is stupid, but fortunately innocuous for the same reason– is the argument that current, digital telecommunications are not adequate for the analogue character of people.

Telecommunications require numerous –and in general, complex– subprocesses: transducing, digitisation, coding, modulation, amplification, transmission, relaying, demodulation, etc.: some "end to end", such as synchronisation and signalling.

But only two things should really concern users: quality and accessibility. The fact that the heart of current communications is digital is down to two reasons: it is the way to achieve better immunity against disturbances –ergo better quality; and network handling is also simpler– giving rise to more accessibility. With which it is revealed that the digital communications v. analogue humans argument is nothing more than flagrant ignorance of the ultimate reason for things.

It is true that the digitalisation of communications creates malfunctions: but these are very distinct. They arise from situations in which the terminal is a computer (or similar system), which provokes a large number of consumers to reject the whole because one part is at fault, which is no small damage. And, furthermore, there are malfunctions in the economic sphere.

Shapiro and Varian, in their book "Information Rules", call our attention to a characteristic of information goods in digital

Telecommunications, data, information and knowledge

285

version: how expensive it is to create them (information for one thing, the version for another); yet reproducing them is almost free. Thus things are operating in a substitution market: customer retention has to be carried out by creating loyalty (to brand, quality, personal attention, price, etc.). But in Information Technology the technological hook for the customer is clear (via learning efforts - of operating systems, applications, etc.; via compatibility); not to mention the mechanisms for elimination and absorption of the potential competition taking advantage of a dominant position. It is a market for non-substitutable goods. Can you guess which sector is paying for the incompatibility of this pairing?

The destabilisation of the terminal-computer pair would be desirable for the good of all. For this to happen, expansion and establishment of Telecommunications by means of personalisation have to be pursued: both in the sense of contents to consumers –advertisements, or "push" mode– and the reverse –searches, or "pull". It should not come as a surprise that artificial aids are needed for this: these are also used for medical diagnosis, to give an example, and no one complains– as aids, of course.

But direct co-operation of the consumer is indispensable here: or rather, in general, of the user, be they creator-provider or consumer. For we are not dealing with watts or kilos of merchandise that are (essentially) all alike: but rather with bits of information... essentially all different.

Why should the consumer be expected to end up cooperating? Because we are on the threshold of an unprecedented revolution: we will all be able to create and broadcast; and we will all be able to access selectively the result of this. The (potential) universal benefit of this does not seem arguable.

But here they come again, as the scene unfolds, the intermediaries appear. As their power base wobbles, they fight for survival. Adapting themselves, perhaps? Decidedly not: wielding what power is left them, and manipulating information - as was to be expected. Let us see some examples.

286

AnĂ­bal R. Figueiras

There are intermediaries that transfer ethical aspects to the instrument: the case of child pornography and the Internet, for example. And they do so instead of reflecting on the morality of people and legislating correctly and overseeing with respect.

Perhaps the woodcutters should be left without axes, the smiths without hammers, the farmers without sickles, the sculptors without chisels, and so on. Probably, given the structure of the sentence, they recall similar past attempts.

There are intermediaries who blame the healthy organ for the illness: if B2B and B2C electronic trade are having difficulties, the problem lies in what is functioning - communication - and not in what is not functioning - marketing, trust and logistics. At least P2P refutes this.

There are intermediaries - particularly harmful ones - that greatly burden development: and they still find standard-bearers, such as Oxford Economics professor Paul Klemperer, who was invited by the El PaĂ­s business supplement of 19/11/00 to give three arguments in favour of UMTS licence auctions that are strict examples of circular logic, along with a remedy for their later failures, which the circumstances in which other such failures were produced more recently invalidate: the closed auction, besides its conceptual and functional defects, solves nothing when there are fewer participants than licences. I wanted to warn that adopting the Babilonian Lottery model, the tale by Jorge Luis Borges dedicated (implicitly) to politicians, was not reasonable; I wanted to warn that air alone was being auctioned - as it is false to say, without more ado, that the radio spectrum is a scarce good: it is a good for everyone; and not scarce, given the state of technology. I did not have the opportunity.

Finally, and with skill that is not contemptible, there are intermediaries who compare the immediate with the general (friends and chat), the body with the mind (going out and going on line), solitude and company, and so on. As if they were incompatible; as if the choice were forced by the instrument; as if the pathology, when present, was born from the terminal. It is not

Telecommunications, data, information and knowledge

287

unusual: a close observation of the behaviour of the powers makes it possible to appreciate that they always abuse many people's lack of reflection by proposing to eliminate the symptoms of problems rather than correct the causes. Another example, which I cannot forget given my profession, is improving the quality of Universities by correcting inbreeding when awarding posts: as if inbreeding were not born from ineptitude. And that, without speaking of correction mechanisms: if the pieces of cake are gathered first and then separated, we get something different from if they are separated directly!

All these actions do not lack cunning, I say: they embellish themselves as Berceo el Mester de Clerecía embellishes when degrading the minstrels: Mester trago fermoso, non es de ioglaría mester es sin pecado, ca es de clerecía fablar curso rimado por la cuaderna vía con sílabas contadas, ca es gran maestría.

The sin lies in that some consonance escapes in the hemistichs: in such a way that one perceives that the lengthening to alexandrines is artificial; distinction is sought with a disguise and, disguised, by postulating the quality for being as it is. Very peculiar to power: we escape this trap because those who brought, for certain, "mester fermoso" were Garcilaso, Manrique, Fray Luis de León; it will also happen like this in present times.

In present times, if we want, if we decide so, it will be possible to dialogue, see learning, create, teach, amuse ourselves: with advantage in time and space, in quantity and in quality, in individualisation and in globalisation. Without false commitments or fictitious ties. If we want, we will generate knowledge: with only this, crime and poverty will not disappear, but our demands for applying the proper instruments to do this will be stronger. We have to think about what we want, and decide afterwards: let nobody elude this obligation, but let nobody allow this right to be stolen from them.

288

I do not have the capacity to give my advice vigour, so I am going to borrow some: from the Epístola Satírica and Censoria al Conde de Olivares, with whose first tercets Quevedo also constructed his definitive immortality, for "I must not keep silent" was the most worthy thing that could be said. The consequence of the action for the favourite is expressed by Quevedo in the final quartet with an unequalled force: Mandadlo así, que aseguraros puedo que habéis de restaurar más que Pelayo; pues valdrá por ejércitos el miedo, y os verá el cielo administrar su rayo.

That was what was asked of the power of the favourite then. It is the power that we have today.

TECHNOLOGICAL INNOVATION, A CHARACTERISTIC ECONOMIC ACTIVITY OF THE KNOWLEDGE SOCIETY

Juan Mulet Fundaci贸n COTEC 1. INTRODUCTION

Some months ago there was clear preoccupation about defining the New Economy. One of the many definitions stated that is was the result of the confluence of the global market and innovation, accelerated by a continuous and intense use of information and communication technologies.

These technologies have made the market more global and have meant innovation processes are developed much faster and more in line with consumer needs. At the same time, turning to information and communication technologies is a way of accelerating the innovation process and making it more efficient. I.T. tools and Internet use have transformed the management of innovation processes and, to some extent, have reduced the associated risk.

Innovation, as the European Commission has recognised, has become necessary for economic activity in society today.

Furthermore, it has become an obligation for any economy wishing to base its development on the use of knowledge, as its goal is to turn knowledge into wealth. This is why innovation is an economic activity, perhaps the most characteristic, of the so-called knowledge society.

Yet innovation is a complex process demanding many specialised activities with very distinct characteristics. Innovation begins with ideas, that is to say, with types of knowledge of very diverse nature, which means a distinction must first be made.

These ideas can be commercial, organisational or technological.

One may therefore speak of commercial innovations, organisational or management innovations or technological innovations.

More and more often, technology makes commercial or management innovations possible and only an analysis of the initial idea allows correct classification. But what is more, technological chan-

Juan Mulet

290

ge is, according to many empirical studies of the manufacturing sector, the greatest source of ideas that give rise to innovations, which in turn are the most profitable and most difficult to imitate (Cotec, 2000).

The conversion of knowledge into wealth is, at the same time, eminently a responsibility of business. A business enterprise is the institution responsible for connecting the market with products, processes and services that will thus acquire value. For the enterprise, the first stages of its innovation processes are aimed at adding to its knowledge assets, which can be done either through an internal activity or through simple external acquisition. When this is technological knowledge, generation and acquisition are generally more complex, but no less important for the life of the enterprise than the other two.

2. TECHNOLOGICAL INNOVATION

In reality, technology is the result of applying knowledge to understand, improve or create procedures or to do useful things, that is, technical things. Technology is the result of technological research. To achieve a technology there must be scientific knowledge, which is the product of scientific research.

Until relatively recently, economists considered science and technology to be exogenous variables, and therefore did not recognise the influence of the economy on their availability. One of the reasons for this was that states had historically assumed responsibility for making science and technology advance, on the understanding that these, once placed in the public domain, would be enough to create a favourable atmosphere for economic development. In this way the so-called linear innovation model was created, according to which it was enough to favour the creation of science and technology, in the confidence that the business community was able to make them useful. This model has guided scientific and technological policies of governments and companies until very recently. The 1986 Spanish Science Act is a good example of this.

Technological innovation, a characteristic economic activity of the knowledge society

291

In the business world, the first doubts about the correctness of this linear model appeared towards the end of the sixties, when the stimulus of the Second World War on technology was ending. At the time, the large laboratories created by American and European companies changed their directors, of scientific origin, for new ones who came from the commercial field. They responded with the idea that the linear model would function better if it were, in the words of the time, "pulled by the market" instead of continuing to be "pushed by technology". The patience of the business directors did not last long and they continued to make changes in way of managing this first step of the technological innovation process.

At the beginning of the eighties, ideas began to change when it was realised that the knowledge that made innovation possible was not only generated by scientific and technological research. Another source, of no lesser importance, was to be found in the productive process itself that detects technological problems appearing in the production process or service provision and in the efforts to meet new needs that have been detected by commercial activities.

Rosenberg summed this up masterfully in 1981, when he postulated the need for three flows between production units and those bodies devoted professionally to creating science and technology (Rosenberg, 1981). To the flows of technology and human resources, which went in opposite directions, a flow had to be added of problems that were detected by the production units and later posed to scientists and technologists. These three flows had to be co-ordinated both inside the company, which resorted to its own R and D capabilities, and, if deemed necessary, to public or private research centres.

But from a practical point of view it is of more interest to know which actions are those that lead to technological innovation. Work by the OECD to measure the effort its countries devote to this source of wealth has concluded on a model that defines the different activities composing it. They are all described in what

292

Juan Mulet

is called the Oslo Manual, a guide for generating national statistics (OECD, 1997). According to this manual, innovation includes three large groups of activities (Figure 1), which it calls "knowledge generation and acquisition", "preparation for production" and "preparation for marketing". The generation and acquisition block includes, besides the scientific and technological research work already described, the acquisition of material assets devoted to innovation processes, and the purchase of immaterial assets to the same end, which includes licences, know-how, technical assistance, etc. The chapter on preparation for production includes product engineering and design, process engineering and pilot series. And finally, the aids for marketing include a wide variety of potential market research actions, whose aim is to reduce the implicit risk in launching a new service or product.

Table 1: Technological innovation activities, according to the OECD Oslo Manual.

Today there are even clearer ideas on how to manage this type of innovation, technical innovation. Simply, common sense and many empirical studies have demonstrated that Science is the most fertile source of ideas that can be converted into improved processes, products or services. In a parallel way, and due to this same evidence, there is increasing concern about avoiding inefficiency in the technological innovation process.

Many empirical studies that have been included in the TEMAGUIDE model (Cotec, 1998), have made it possible to con-

Technological innovation, a characteristic economic activity of the knowledge society

293

clude that companies managing their innovation efficiently resort more or less systematically to the five types of process given in Figure 2. Firstly, they monitor their environment intelligently to detect technological changes capable of changing their market. As these are many and continual, they make an effort to focus their strategies and thus avoid having their attention distracted from what their market is really demanding. They achieve this by including a technical chapter in their strategic plans, whether these are formalised or not. Putting the strategy into practice always demands new capabilities, which might be in training, in buying technology incorporated or not into industrial goods or, even in carrying out R and D, whichever is needed to understand the possibilities of the technological change in depth. Finally, innovation implementation is reached, which includes acquisition of licences or capital goods, and carrying out work for development of products or services.

Figure 1: The Temaguide model for innovation management.

3. THE ECONOMIC RELEVANCE OF ACTIVITIES THAT MAKE UP TECHNOLOGICAL INNOVATION

In this way, the creation of science and technology has become an economic activity of clear relevance in the knowledge society, inasmuch as it is the basis for innovation.

Enterprises can also acquire technology on the market.

Ideally, it is possible to envisage a competitive company that is

294

Juan Mulet

entirely dependent upon such acquisitions, but the reality is that it is increasingly necessary to have in-depth understanding of the technology sustaining a business activity. It is said that technology is increasingly important not just for what it is, but rather because it changes at great speed. For a company to continue being competitive it must understand the technology enough to be able to substitute it before it becomes obsolete, either by making it evolve in the company or finding the most ideal replacement on the market. Neither of these two options is easy without internal R&D activity, albeit a minimum.

R&D is an economic activity belonging to the knowledge society and one of the first indicators that are presented when evaluating a society's degree of modernity. The availability of reliable historical data series for such spending has made it very popular, but its objective importance is unarguable.

But there are other activities involved in technological innovation that often get relegated, given the availability of R&D data. It has been seen in the Oslo Manual that besides the already mentioned technology purchases, those included or not in capital goods, inclusion must also be made of expenditure on product and processing engineering, resources dedicated to new product design and launch and the reduction of marketing risks for products and services. The resources a country devotes to innovation are notably higher than those for R&D, but are still not well known. In its 1996 tables, the Commission of the EU gives approved figures for the percentage of total turnover that companies devote to innovation. According to these figures, the combined 15 countries of the EU devote 3.7%, with Sweden having the highest percentage at 7.0%, followed by Denmark with 4.8% and Germany with 4.1%. Spain is attributed with 1.8%. It should be noted that these data are from recent innovation statistics that have not been calculated in the same way by the different national statistics organisations. In the specific case for Spain, there are no figures for the vast majority of service industries.

Technological innovation, a characteristic economic activity of the knowledge society

295

Given this lack of direct indicators for innovation, the EU Commission has published a list of 16 indicators (EU, 2000), which should allow the policies being carried out to encourage innovation in a knowledge economy to be tracked. Four of them are to do with human resources, three with the transmission and application of knowledge, six with finance and the results of innovation and finally three deal with the production of knowledge.

When these values are compared with the US, the EU figures, both overall and nationally, are clearly lower. By way of an example, it can be stated that Europe is in a significantly unfavourable situation regarding people with higher education, private R&D expenditure, hi-tech product patents, new market capitalisation and use of the Internet and other information and communications technologies.

Reference must also be made to innovation in services, a characteristic economic activity of the knowledge society, but one about which we still know little. Not only do we know little in terms of data, as has been mentioned, but also, and this is more serious, in terms of concepts. Everything seems to indicate that current principles for studying industrial innovation are valid for service innovation, but first analyses have introduced changes in the perception previously held. Services are highly innovative and do not respond to patterns of supplier dependence as had always been assumed. Services have many more facets capable of, and in need of, innovation. Innovation takes place in the very concept of service, which would be equivalent to product innovation in manufacturing. Innovation takes place in processes. Innovation takes place in the way services are presented to consumers and also in the way they are provided. Curiously, technology appears as a support for all these innovations. In general, technological innovations are not what receive the kudos as they do for manufacturers, this lies in what are called "non technological" innovations, but this does not exclude services from becoming demanding seekers of technological innovations from their suppliers, with which they assume a role so far undiscovered in the knowledge society.

Juan Mulet

296 4. THE TECHNOLOGICAL INNOVATION SYSTEM

In all developed countries, companies find themselves in an environment that, in one way or another, intervenes in their innovation processes and conditions them greatly. It is estimated for multinationals that more than 80% of their innovative activities are developed in their country of origin, as opposed to productive ones, which are often distributed in complementary proportion. And it can be affirmed that technological innovation can only happen harmoniously and continuously within a business fabric where there is knowledge of this type and with access to sources of science and technology beyond the company.

It is not surprising, therefore, that there is a great preoccupation to know the features of the fine-tuning that determines the innovative attitude of companies. For the past few years, the study of this question has relied upon a powerful analysis tool, the concept of the "national innovation system", which is defined as the "set of elements and relationships that, at a national (regional or local entity) level, act and interact both in favour and against any process of creation, diffusion or use of economically useful knowledge" (Nelson, 1993). The main contribution of this concept is the consideration of innovation as taking place within a system where relationships between elements or subsystems are established.

A possible model, which has proven useful for Spain, considers companies and the public system for research and development as agents or subsystems. Administrations and a broad swathe of institutions not initiated with innovation in mind, but without which the process could become impossible, for example the financial or education systems are considered, as well as the so-called innovation support infrastructures.

The public R&D system is a professional creator of science and technology in the terms already mentioned. The administration redistributes funds and regulates. The infrastructures act as an interface between companies on the one hand and the public R&D system and the administrations on the other. A feature of

Technological innovation, a characteristic economic activity of the knowledge society

297

Figure 2: Model of the innovation system

evolved innovation systems is the quantity and quality of these infrastructures, composed of technological parks and centres and many other structures of a less technological nature that ease the relationships between companies and technological and administrative bodies. Finally, the remaining institutions make up the economic and social environment in which the company functions.

From a functional point of view, the innovation system operates with some elements that are professionally dedicated to generating scientific and technological knowledge, called R&D, and others that are orientated towards production or the provision of services, called productive fabric. The latter also generates technological knowledge, especially when it describes problems and demonstrates the need for solutions. All technological knowledge, whatever its origin, is shared by the other two elements, as can be seen in Figure 4.

4.1 Spain The functional model just described offers a yardstick for quantifying the situation of both national and regional innovation

298

Juan Mulet

Figure 3: Functional model of the innovation system

systems. For this, the resources used by the system are determined and the results they provide are evaluated with greater or lesser accuracy. The diagram in Figure 5 defines what are commonly called "inputs" and "outputs".

A well-known fact of Spanish public opinion is the small size of our innovation system. Some global data have already been referred to, but it is useful to recall that while our GDP is equivalent to 11% of that of the four big European countries (Germany, France, Italy and the United Kingdom), the total expenditure on research and development, the best indicator there is for comparison, comes to only 4% of what these four countries make annually.

When this quantity is compared in GDP terms, Spain spent only 0.94% in 1999, whereas the advanced countries exceeded 2%.

Another feature that differentiates us from other countries is that private sector spending on this item is of the order of 0.42%, against the European average of 0.7%. Involvement of

Technological innovation, a characteristic economic activity of the knowledge society

299

companies in R&D activities is clearly below that for the other countries we compare ourselves with, which highlights less recourse to technology as the origin for competitive advantage in our productive fabric.

Figure 4: Innovation system inputs and outputs

It can be said that the Spanish productive sector bases its innovation fundamentally on acquired technology and it can been seen that there is more interest in process innovation than product innovation. Other data confirm that there are much fewer resources applied to innovation than by European competitors and there are fewer skilled personnel to understand and gain advantage from technological change. Despite this, the production capacity for high and medium technology goods has increased considerably over the past few years. More than two thirds of our exports to Europe correspond to products from these categories.

300

Juan Mulet

On the other hand, the structure of the Spanish business fabric is concentrated in sectors whose habitual innovation routes begin with technology provided by their suppliers, which means they have little need for their own R&D results. The purchase of external capital goods, which has tripled in the last ten years, and payments for technology not incorporated into equipment, only exceeded in Europe by those made by the Germans, are the cause of the current technological level of our productive fabric.

The quality of research developed by the Spanish public system is considered to be internationally competitive. It is responsible for 2.4% of quality publications produced in the world and has an efficiency, measured in both the number of articles and bibliographic quotes for R&D expenditure, which is clearly above that for European countries. However, it is necessary to increase the number of groups of excellence, particularly in those subjects that are closest to the Spanish business fabric, so as to increase the possibility of technology transfer.

The scarce mobility of research personnel, which is currently hindered by legislation, is one of the most important causes of the separation that exists between the scientific and business worlds. Enterprise does not benefit from the technological knowledge of researchers and the public R&D system cannot directly know the problems enterprise has, nor the conditioning factors to be borne in mind when it comes to resolving them.

The Spanish environment has not traditionally favoured technological innovation. Internal markets, finance and education have not been inducers of innovative attitudes in Spanish society.

Private requirements have been undemanding with regards the technological contents of their purchases, surely due to low education levels. Neither have administrations behaved as purchasers that are intelligent enough to induce an increase in the technological capacity of our companies, and it must be said that public purchases have never been used efficiently as an instrument for technological policy.

The financial system has not found means to share risks in the innovation process, nor to offer ways for rapid disinvestment

Technological innovation, a characteristic economic activity of the knowledge society

301

in already consolidated companies with yield expectations that are smaller but surer. Venture capital and second bourses are being introduced slowly but steadily into the innovation system, which shows that a great cultural shift is necessary in our entrepreneurs in order to accept the American model, which is envied by all European countries, us included.

The administration's role in the innovation system is worth mentioning. Since 1986, Spain has had the "Ley de la Ciencia" or Science Act, which, despite being conceived according to the ideas of the time on the nature of innovation, has borne important fruit, fundamentally in the area of scientific production, without doubt a necessary step to reaching an efficient system. On the other hand, stimulus for technological processes for companies has been more erratic. Spain has gone it alone with soft loans as an incentive and has had excessive red tape in managing aid, which has been scarce and has had unpredictable payment terms for beneficiaries, which means that its direct influence on innovation has often been placed in doubt.

The recent creation of the Ministry of Science and Technology has been considered to be an excellent signal, whose effects have yet to be perceived. But what is without doubt most outstanding is the tax system for innovation, which was established in 2000 and is considered to be the most generous in OECD countries. Its efficiency depends on the use companies make, which will at least demand the use of an accounting system which separates out expenditure earmarked for innovation.

5. CONCLUSIONS

Technological innovation is without doubt one of the most characteristic economic activities of the current knowledge society.

Developed countries pay attention to the environment in which their companies move and their administrations have taken on the commitment to facilitate the innovative processes of their companies. In this contribution, analysis has been made of the activities that compose company innovation processes and the concept of

302

the innovation system has been introduced, with some of the more relevant features of the Spanish case having been considered.

The conversion of knowledge into well-being and wealth is a clear concern of present day society, which implicitly bears improvement in the efficiency in this process and the reduction in the time it needs. Management of technological knowledge has always been practised more or less intensely in companies, but no productive activity now excludes this concern, for it has been demonstrated that services also resort to intensive use of technology as a weapon of competitiveness.

The indisputable acceptance of that which is technical within that which is economic is a further step on the road to understanding the sources of well being and the way of taking advantage of these. The rules that encourage the creation of science and technology and those that favour their transformation into processes, products and services are still not well known, but it is clear that they are distinct and it would be suicide not to attend to both. It also seems clear that the market is not capable on its own of achieving harmonious development and all countries accept that this is an area where their governments are obliged to act.

And this is happening at a time when globalisation and liberalisation appear to guide the world.

GLOBAL INITIATIVES: TRANSATLANTIC BUSINESS DIALOGUE

Manuel Avenda帽o Telef贸nica, Brussels

The TransAtlantic Business Dialogue (TABD) is a forum through which European and American companies and commercial associations in the EU and the US develop recommendations on common trade policy, working jointly with the European Commission and the US administration.

The TABD's aim is to boost transatlantic trade and investment opportunities by elimination of costly inefficiencies caused by excessive regulation, duplication and differences in EU and American regulatory systems and procedures. In addition, the TABD works to identify those areas where the US and the EU could strengthen cooperation in facing the challenges of the global market.

The TABD was launched in Seville in November 1995, at a conference attended by CEO's from over 100 US and EU companies along with top government representatives from both blocs, and chaired by the European Commissioners for Trade and Industry and the American Secretary of Trade. It was a key point in the New Transatlantic Agenda, adopted by the 1995 Madrid Summit, which established an Action Plan to strengthen economic and political relations. Its creation was inspired by the Transatlantic Policy Network (TPN), a previous approach initiative between both blocs.

The strengthening of EU-US economic relations should be framed within the context of worldwide multilateral cooperation.

The TABD fully supports the rules and principles of the World Trade Organisation.

One of the TABD goals is to contribute to a New Transatlantic Market (NTM) allowing goods, services and capital to be able to flow more freely across the Atlantic. Achieving this

304

Manuel Avenda帽

goal requires steady change in traditional transatlantic trade and in investment barriers, aspects which the TABD is contributing to in a practical and gradual way.

Telef贸nica has actively participated in the TABD practically since its start. According to the previous organisational structure of a forum divided into five working groups with over 30 sectorbased groups, Telef贸nica formed part of the Telecommunications and Services Sector Group (integrated in Working Group I) and in Working Group V on Electronic commerce, initially renamed the New Digital Economy and now called the Networked Economy.

At the last General Conference in Cincinnati last November, the Services and Telecommunications Sector Group adopted recommendations on the following issues: ISP Liability: Backing was given for the creation of a content notification and withdrawal procedure to protect ISP's from eventual liability for transmission and storage of illegal contents. It was agreed that ISP's could only be obliged to block access to content stored on their networks on reception of an order from a competent legal or administrative authority.

Funding for international Internet access infrastructures: Consensus was reached with American industry representatives on the need to establish trading agreements between American ISP's and those in the rest of the world considering joint funding of international Internet connection circuits.

Cyber-crime: Emphasis was placed on the need to encourage a policy of cooperation between governments and industry to encourage the development of international solutions to the proliferation of computer viruses and frauds that significantly damage the development of electronic commerce.

For its part the Working Group on the Networked Economy presented recommendations on the following issues: Consumer confidence: Cooperation from all interested parties - governments, industry and consumers, is deemed

Global initiatives: transatlantic business dialogue

305

essential to encouraging the confidence needed for the development of electronic commerce.

Electronic commerce taxation: Together with the recommendation to avoid the creation of specific new taxes for electronic commerce, emphasis was placed on the need to seek harmonisation of the different tax regimes.

Trade: In the context of the WTO, liberalisation was considered fundamental for service provision for those services that facilitate the development of electronic commerce (financial services, postal delivery, I.T., etc.) as well as the development of the work programme on electronic commerce.

Protection of intellectual property rights: It was recommended to establish limits of responsibility for ISP's based on a procedure of withdrawal of contents infringing copyright after valid notification from a competent authority.

MEBF (MERCOSUR EUROPEAN UNION BUSINESS FORUM)

Inspired by the TransAtlantic Business Dialogue (TABD), the MEBF (Mercosur European Union Business Forum) was born as an initiative of the EU and Mercosur business communities, aimed at strengthening economic relations between the two blocs - the second and fourth by business volume in the world, respectively. Its main objective is to formulate policy recommendations for the respective governments on behalf of the participating companies, with the aim of eliminating current barriers to trade and investment between both areas and encourage liberalisation in different economic sectors.

Together with the Management Committee, there are three Working Groups in each bloc to develop and search for solutions to the main obstacles that have been identified in the areas of: 1. Access to markets: Tariff barriers, import regimes (licences, quotas), technical barriers (standards, certification, approval) 2. Investment/Privatisation: Symmetrical conditions for

306

Manuel Avenda帽

investment, privatisation, harmonisation of regulatory framework, financial services, etc.

3. Business development services: Access difficulties relative to the telecommunications/information society, energy and transport and tourism sectors. Copyright protection.

The first General Conference of the MEBF was held on February 22 and 23, 1999 in Rio de Janeiro, giving rise to the Rio Declaration, a document that contains the forum's working method and its first recommendations in each of the Working Groups mentioned. Nine months after the Rio Conference, the second meeting of the MEBF took place in Maguncia in the days leading up to the Council for Cooperation of External Affairs Ministers for the opening of negotiations orientated towards signing an Inter-regional Association Agreement between the EU, Mercosur and Chile. The meeting resulted in the Maguncia Declaration, a document which placed a set of recommendations before the WTO Ministerial Conference in Seattle, requesting a round of exhaustive negotiations be started which would include agriculture, services, access to markets and foreign investment from a balanced perspective for both developed and developing countries.

Telef贸nica chaired the Services and Business Development Group and its subgroups on matters of information society/electronic commerce and telecommunications. From this position, Telef贸nica has prepared the sector and horizontal recommendations presented at both General Conferences held in Rio de Janeiro and Maguncia in 1999 and has coordinated the preparation of the recommendations to be presented at the General Conference in Buenos Aires which has been postponed from May 18 and 19, 2001. However, these recommendations maintain their validity and usefulness in the negotiation process between both blocs, even though they cannot be presented as the official result of a General Conference for the time being. They are divided into three blocks, grouped in the following fashion:

Global initiatives: transatlantic business dialogue

307

Information Society Infrastructure funding: Together with cooperation from multilateral financial institutions (IDB, World Bank, BEI) for the funding of infrastructure development projects, the MEBF recommends cooperation programmes to be drawn up between both blocs with contents similar to that of ALIS (Alianza para la Sociedad de la Informaci贸n, Information Society Alliance), which, with a broader geographical perspective (EU/Latin America), is currently at the European Commission approval stage.

Cooperation among regulators: The MEBF backs the development of information exchange among regulators on the development of harmonised regulatory models. Thus the EU can share the benefits of its model with Mercosur countries.

Education: Backing is given to cooperation between the public and private sectors for the introduction of new technologies in education centres, promoting at the same time the development of contents in Spanish and Portuguese.

SME's: The MEBF recommends the creation of a programme for cooperation among SME's in both blocs in the Information Society field, backed by a budget to fund high technology strategic alliances, joint projects for technological research and human resources exchanges.

Electronic commerce Cooperation Policy: Given the global nature of electronic commerce and its dynamism, a policy of cooperation between Governments and self-regulatory initiatives from industry is considered to be the most appropriate approach in order to guarantee unhindered development in electronic commerce.

Consumer confidence: Fostering consumer confidence, which is key to the future of electronic commerce, must be backed by industry-developed codes of conduct that promote transparency in electronic transactions. Alternative mechanisms

Manuel Avenda単

308

for resolving conflicts must likewise be developed to guarantee rapid and economic formulas for solving controversies derived from on-line contracts. Industry must take responsibility for adopting highest possible levels of protection for personal data by means of seals of trust.

ISP liability: The MEBF backs the development of a notification and withdrawal procedure for illegal contents. ISP's should not be considered liable for the illegal content they transport when acting as intermediaries. They should, however, follow the necessary steps for its withdrawal after notification from a competent authority.

Electronic contracts and transactions: Governments and industry should work together to treat electronic contracts in the same way as traditional ones and recognise the validity of electronic signatures.

Intellectual property rights: The EU and Mercosur governments should guarantee an adequate level of copyright protection by means of a regulatory framework ensuring full implementation of the TRIPS dispositions. However, reasonable copyright exceptions should be recognised such as temporary copies for ISP's or reproductions for private use.

Electronic commerce taxation: Together with maintaining the policy of non-imposition of tariffs of electronic transactions, the MEBF recommends that no specific taxes implying discriminatory treatment of electronic commerce be created.

Eliminate barriers to services necessary for the development of electronic commerce operation: It is recommended that obstacles that can hinder free provision of services facilitating the development of electronic commerce operations (financial, postal delivery, I.T. services, etc.) be eliminated.

Telecommunications IMT-2000: The MEBF recommends international cooperation for development of harmonised, open, market-

Global initiatives: transatlantic business dialogue

309

orientated standards for the next generation of mobile phones to benefit the customer. It is thus considered a priority to reserve spectrum for providing these new services according to the agreements reached within the UIT framework.

Global circulation of terminals: The governments of both blocs should adopt a regulatory framework favouring global circulation of IMT-2000 terminals to the benefit of consumers.

WORLD ECONOMIC FORUM

The World Economic Forum has its origins in the European Management Forum, a regional initiative dating from the start of the 70s aimed at designing strategies for European industry in the international market. The foundation's activities took on an international dimension in 76 and 77 when symposia were held between European business leaders and their Arab and Latin American counterparts. This international character became steadily more marked and in 1987 the name was changed to the World Economic Forum.

Its objective is to operate as an independent, impartial, non-profit foundation, bringing business people, politicians and intellectuals together to discuss key global economic issues, searching for solutions to further economic growth and social progress.

The Forum's organisational structure rests upon three institutions: the Foundation Board, responsible for managing the forum and establishing long-term policy action; the Forum Council, responsible for implementing the forum's strategic activities plan; and the Management Board which supervises and channels resources needed for the forum's day to day working. As well as its regional meetings, the most significant event for the forum is the Annual Conference, which is held in the town of Davos, Switzerland.

Among the forum's various task forces, a notable one was created in January 2000 to tackle the problem of the digital divide.

The aim of this group is to act as a global integrator for existing

Manuel Avenda単

310

initiatives at a political and business level so as to overcome the digital divide which widens differences people with access to information technologies and those whose social conditions deny them this possibility. Within this working group there are three Committees specialised in the areas of: Education: The Management Committee on education works internationally investigating those projects in this field related to the digital divide, which it classifies in order to offer aid and backing to those considered of most interest.

Policies and Strategies: The Management Committee analyses and articulates best practice in policy and regulation for tackling and overcoming the digital divide.

Enterprise: This Committee has created a global network for certifying the existence of initiatives and local centres for development orientated towards overcoming the digital divide.

GBDE: GLOBAL BUSINESS DIALOGUE ON ELECTRONIC COMMERCE

GBDe background: 1998 was when the information society began to pass from being almost a fiction to being a complete reality the world over.

The new concept of the Information Society with a global character triggered the appearance of numerous initiatives analysing the situation of electronic commerce in its various facets.

"The white paper on electronic commerce" by Clinton/Gore, the OECD's general guidelines drawn up in Ottawa, Canada, in 1998, the Global Action Plan by the International Chamber of Commerce, the EU International Charter, the American Digital Millennium Copyright Act (DMCA) or relations between the EU and the US through the TABD are clear examples of initiatives whose concern was to study the situation of electronic commerce and its possible development.

However, all these initiatives suffered the same defect: their partiality. In many cases because they had specific and limited geographic scope (e.g. "the white paper on electronic

Global initiatives: transatlantic business dialogue

311

commerce), others were aimed only at member countries of a particular organisation (EU International Charter, CCI Global Action Plan, OECD, TABD) and finally some dealt with single specific issues without analysing the globality of this within the development of the information society (DMCA, which focuses exclusively on copyright protection).

Given this situation, the achievement of an environment in which the development of guaranteed electronic commerce could prosper called for an environment which was clear, stable, but above all GLOBAL. GBDe milestones During June 1998, the European Commission launched the idea of creating a working group in which companies linked to electronic commerce advised legislators on how to overcome development barriers to such trade.

In January 1999, the companies participating most in electronic commerce met in New York and officially approved the organisation and launch of the GBDe. Finally, on September 13, 1999, before five hundred top ranking representatives from governments, international bodies and the business community from all over the world who were gathered in Paris, the GBDe presented its recommendations, drawn up by the working groups it had been divided into in its first year. These recommendations obviously have a self-regulatory character, advocate contractual freedom and encourage codes of conduct to be drawn up. They belong to what is known as soft law, as the combination of accelerated technological evolution and the global scope of electronic commerce would make it impractical to apply binding legislation developed equally and at the pace demanded by the Network in all countries. Following on from this first GBDe annual summit, further ones have been organised for September of each year. In 2000 in Miami and in 2001 in Tokyo.

Telef贸nica has always played a leading role in these meetings, being the company directing the recommendations

Manuel Avenda単

312

from the working group responsible for defining Intermediary Responsibility (1999), the Advocacy group (2000) and the Convergence group at the Tokyo meeting in September 2001.

Description of the GBDe The need to match applicable solutions to identified obstacles with the Internet's global dimension gave rise to a private sector initiative, launched by the European Commission and joined by practically every company with heavy involvement in electronic commerce from all five continents. Known as the GBDe or Global Business Dialogue on Electronic Commerce, it has been able, basically by sharing information through e-mail among 800 companies around the world, to draw up recommendations for actions that will make it possible to overcome obstacles identified as being those most harmful to the speedy development of electronic commerce.

The GBDe is made up of the most important companies worldwide linked to electronic commerce. Of note among them are: ABN Amro, Accenture, Alcatel, AOL, BBVA, Bertelsmann, Cisneros Group, DaimlerChrysler, Deutsche Bank, Deutsche Telekom, Disney, EDS, France Telecom, Fujitsu, Hewlett Packard, Hitachi, IBM, INDRA/Atlante, Korea Telecom Freetel, Mediaset, Microsoft, Sharp, SIEMENS, Telecom Argentina, Time Warner, Vivendi, WorldCom, etc.

Its aim is to draw up recommendations of a global nature for governments and to encourage self-regulation. It can currently be said that the GBDe has become a vital reference point in the development of electronic commerce.

The advantages offered by this forum compared to any other initiative with similar characteristics are that, firstly, its recommendations have worldwide consensus; secondly, it consolidates the relationships companies have with each other within the sector, with potential customers (B2B) and with governments around the world, given that this last group is target for the recommendations; thirdly, these recommendations are a

Global initiatives: transatlantic business dialogue

313

commitment from the world leaders in electronic commerce as the members of the GBDe's executive committee are high-ranking board members in the companies making up the forum. Last, but by no means least, the GBDe has developed cooperation agreements with international bodies such as ASEAN, CCI or the OECD (BIAC).

Conclusions on the GBDe recommendations Paris Conference: September 1999 At this GBDe annual meeting recommendations were presented from nine different working groups representing the nine problems that were then basic to GBDe development. These were: Commerce and taxation, infrastructure, authentication and security, contents, intellectual property, jurisdiction, data protection, consumer confidence and liability.

Already, at this fist meeting, the GBDe received strong backing from both governments and the leading companies in electronic commerce. The following principles of basic consensus were reached at the meeting: a) The regulatory framework surrounding electronic commerce should be drawn up through self-regulation by companies, with minimum government involvement. b) As far as possible, rules applied off-line should also apply on-line. c) Electronic commerce will always be governed by maximum contractual freedom. d) Global seals and trustmarks should be created which ensure consumer confidence in electronic commerce. e) In most norms regulating electronic commerce, and due to its global nature, international harmonisation will be necessary. f) The GBDe should exist as an electronic commerce reference body for the public and private sectors. g) The GBDe will develop close cooperation with international bodies in aspects of electronic commerce (OECD, CCI, etc.).

At the same time, the organisational structure for the year 2000 was decided, with agreement to increase the number of GBDe member companies to 60 and its committee to six (two

Manuel Avenda帽

314

per region) plus the presidents of each group. Finally, it was agreed that, with the aim of improving the quality of recommendations, the working groups should be reduced from nine to the following seven: Consumer confidence/Alternative dispute resolution mechanisms (ADR), chaired by Daimler Chrysler. Consumer confidence/Trustmarks, chaired by Fujitsu. Advocacy, chaired by Telef贸nica. Commerce and taxation, chaired by IBM. Intellectual property, chaired by Disney. Privacy, chaired by Toshiba.

Extension, chaired by the GBDe executive committee.

In this way the equal division of group chairing duties by region was continued, with two for each region once the Extension group dealing with the Forum membership increase was taken on by the GBDe executive committee.

However, two issues arose during the year's work that made the GBDe aware of the industry's importance and weight in dealing with them and prompted rapid action: two working subgroups were set up to find the necessary solutions. The subgroups worked on the Digital Divide between developed and developing countries and the fight against Cyber Crime.

Miami Conference: September 2000 After a year of work in which fundamental actions were carried out for the development of electronic commerce, particularly in advocacy of GBDe recommendations, the annual summit in Miami was reached, where not only were the goals achieved by the GBDe during the year analysed but, furthermore, a second block of GBDe recommendations were created based on the issues tackled in 2000 and whose main conclusions were: - Digital Divide: The GBDe proposed a compendium of best practices, or Clearinghouse, for creating opportunities for digital development, taking example from those development programmes that member companies had been practising.

- Intellectual Property: A "notice and takedown" procedure for notification and withdrawal of illegal contents was

Global initiatives: transatlantic business dialogue

315

recommended to strike a balance between intellectual property protection and effective network functioning.

- Taxation: The GBDe invited governments to advance towards a globally viable consumption taxation system.

- Trade: It was agreed to recommend the WTO to adopt liberalisation measures for services under the "national treatment" norm, aimed at facilitating transactions through electronic commerce.

The GBDe governing body was also approved for the following year - 2000/2001 - with Fujitsu and Korea telecom becoming global chairs under the rotation system which that year gave GBDe presidency to the Asia/Oceania region. Due to the great number of issues affecting electronic commerce development, it was decided to return to nine working groups (three per region) which included four new groups on top of the existing ones electronic payment, electronic government, cyber security and convergence. The entry of new members, particularly SME's, to the GBDe structure was approved.

Finally, a general policy for the GBDe was approved: the creation of cooperation agreements with some international organisations such as the International Chamber of Commerce (ICC), the Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD), the Association of South East Asian Nations (ASEAN) and other organisations whose interests were linked to electronic commerce development, such as the Global Cities Dialogue (GCD). Thanks to such cooperation agreements the GBDe would place its experts at the service of these organisations, and itself benefit from their expertise.

Thus the structure for the GBDe groups for 2001 is as follows: Consumer confidence, led by Hewlett Packard; Convergence, led by Telef贸nica; Electronic government, led by Hitachi; Digital divide, led by Equitable card; Electronic payment, led by ABN-Amor; Intellectual property, led by Disney; Taxation, led by Siemens; Trade, led by Sharp; and Cyber security, led by EDS.

Manuel Avenda帽

316

Latest GBDe activities On February 28th, 2001, the first GBDe Sherpas meeting was held in Mexico. Its objectives were to analyse the progress to date of the working groups and to study the new GBDe plans for promotion, or Advocacy, work being carried out by all GBDe members as a whole this year.

On the 24th and 25th of April, the mid-term GBDe meeting was held in Madrid, attended by Sherpas and GBDe member company CEO's alike. It was organised by Telef贸nica, BBVA and Indra/Atlante and had the aims of analysing GBDe achievements and defining new challenges for it: a working subgroup or task force was launched on horizontal procedure for notice and takedown of illegal contents; a declaration of Cyberethics was presented; dialogue with the governments of several countries (Co-regulation); agreement of cooperation with the Global Cities Dialogue (GCD).

ICANN (Internet Corporation for Assigned Names and Numbers) ICANN's origins With the creation of the Internet and its expansion all over the world, it was realised that the network was something global.

This new concept meant that the basis for the administration of a new market needed to be created, above all with regard to the administration of domain names.

In February 1998, the US administration created the Green Paper on Internet Government and a period of commentaries at an international level was begun in order to attain global participation and coordination for tackling the conflicts that the Worldwide Intellectual Property Organisation had recognised concerning domain name (Domain Name System, DNS) conflicts with commercial brand names, and solving the monopoly situation in IP number administration (Internet addresses) which had thus far been in the hands of the IANA (Internet Assigned Numbers Authority).

Global initiatives: transatlantic business dialogue

317

In June 1998, after receiving comments from all international organisations related to the Internet and commerce in general, and from most governments, the US white paper was drawn up which gave rise to the creation of ICANN (Internet Corporation for Assigned Names and Numbers).

What is ICANN? It is a non-profit, private sector corporation made up of a broad coalition of Internet companies, technical experts, academics and user communities. It is recognised worldwide as the body that co-ordinates the technical administration of the Internet domain name system, address and Internet space distribution and the determination of protocol parameters.

ICANN was officially constituted in October 1998 with its headquarters in Los Angeles (California). It is a global corporation open to the whole international community with interests in the Internet and thus has the features of geographical and functional diversity, which mean that there is, a priori, international balance in the interests represented by the organisation. Its four main functions, based on technical coordination and centralised policies, are: a) DNS Management b) IP address space placement c) Protocol parameter determination and d) Root server management.

part ii: knowledge society, territorial dynamics and networks

THE ECONOMY ON THE NET: GEOGRAPHICAL PERMEABILITY*

Emilio Ontiveros Universidad Autónoma de Madrid and Analistas Financieros Internacionales

The network based economy, the knowledge economy, is difficult to enclose in just one country. Its basis - the versatility of applications and connectivity that make information and telecommunications technologies possible –and its main implications– the generation of network externalities, propitiate the extension not only of the number of agents, but also of the geographical sphere in which they can take root. In reality, it is geography itself which loses economic relevance, at least that which has traditionally been assigned to it in basic decisions such as location. The significance of the spatial dimension of markets is reduced, given this ever more blurred border between the markets for products and those for services. What emerges is an economy based on networks that join communities of the same nature, but not so much in geographical space as in the virtual one; it is an economy that requires the spaces to enlarge and for the number of occupants to grow.

Unlike other technological revolutions, this one takes place in an international context characterised by growing integration, in which different forces (cost reductions in international trade or the extension of investment in the same) contribute to diluting borders between economies. The access that a growing number of countries have to the technologies themselves, configuration around more homogenous organisation systems and the adoption of similar economic policies, are consequences of the convergence favoured by the growing unification of the economic space. Convergence among an * This work reproduces, in a slightly summarised way, chapter 5 of the book La economía en la red by the author, published by Editorial Taurus, Madrid, 2001.

322

Emilio Ontiveros

increasing number of economies that, obviously, does not necessarily mean in practice the attainment of the same results.

In reality, growing international economic integration and the irruption of these transformations from the new economy constitute two totally complementary phases of economic system evolution, of this kind of metamorphosis that capitalism is experiencing, renewing itself with a vitality that, far from its stagnation, strengthens its capacity for reproduction. Two trends with unequally intense dynamics, but which share some determining factors and are both to be found in the second half of the last decade, mutually backing each other up, facilitating that already well advanced convergence of economic systems: of institutions and policies. If the globalisation process, although more or less explicit for the past century and a half, takes full shape at the beginning of the eighties in the twentieth century, provoking the announcement of "the end of geography", it is half way through the nineties when its main stimulus comes from advances in information and telecommunications technologies: from the incorporation of this new current of innovation into several areas of business activity. Within this convergence lies the necessary complicity that will be reciprocally maintained in what follows; international competition will continue to stimulate the adoption of structural reforms that favour the transformations of the new economy taking root in a growing number of countries.

Assuming this irreversible character of the basic features of this new configuration for the United States economy is, therefore, equivalent to doing what has to be done with the need for reproduction: with the requirement of reaching potentially greater demand, supporting the most emblematic attribute of the new economy: its cross-border influence. An implicit feature of association to the net of nets encapsulated in that inciting slogan, "Today America, tomorrow the world". It is not, however, an easy undertaking.

Also unlike any other innovation dynamic, this high degree of international integration and the very nature of

The economy on the net: geographical permeability

323

information technologies favour easier and cheaper spread, beyond a few industrialised countries. It is a fact that the spread of the Internet has taken place faster than any other technology in history1; its sure rooting in developing economies is an underlying central hypothesis when anticipating the possible redefinition of the geography of wealth, depending in the last instance on capacity to take on the structural reforms that facilitate the gains in efficiency seen in the US and other advanced economies. If technological endowment does not form an insuperable barrier to association with the net of nets, its complete assimilation by economies that are today less efficient could start to provide advantages that are more explicit than those seen in the US. Thus, countries with less efficient commercial and distribution systems, those with more protected markets, are now precisely the most exposed to the contrast of digital exchange possibilities and, as a consequence, where potential savings in distribution margins and productivity increases could be most intensely seen. Something similar can be expected from the extension of digitisation to other spheres of social and economic activity.

This same logic is what helps the possibilities in less developed economies for technological dissemination and insertion into the network. Greater facilities for diffusion of information and knowledge should permit a reduction in the gap existing today in economic development levels. Improvement in infrastructures (in some countries we should talk of their creation) and strengthening of education systems are seen to be basic conditions for reducing this new form of differentiation, of digital divide, between individuals and countries which is already making itself sufficiently evident. History, however, favours scepticism about the possibilities of convergence. Not since the 1. Jim Barksdale (2001) reminds us of the contrast with other developments. Several centuries passed after the invention of the printing press before books reached many levels of society. Household electricity dates from 1873, yet almost half a century went by before 25% of North American homes could connect to the mains. The telephone took 35 years to reach the same number of US households. Radio took 38 years to reach 50 million US users; television 13 years, and cable 10. The Internet has done this in just five years.

Emilio Ontiveros

324

start of the gold standard, in the 1860's, where the beginnings of the first phase of globalisation is located, has the distance between standards of economic prosperity been so explicit. Only among a select group of countries, those belonging to the "first world", has this convergence been real.

The digital gap Jeffrey Sachs (2000) reminds us: 15% of the global population generates practically all the technological innovations in the world; less than half of that total population is able to adopt those technologies, whether in production or consumption; roughly a third of the world's population is technologically disconnected: it is unable to innovate and to assimilate foreign technologies. A significant part of these technologically excluded groups are in countries in which technological developments have been absorbed in other regions. These generic considerations are equally valid for information and telecommunications technologies.

The fact that the technologies on which the new economy is based are cheaper and easier to spread is not equivalent to them not contributing to enlarging the great gap existing between the development levels of countries. Neither does the greater geographic permeability allow us to observe the same effects in those economies where the new technologies have managed to penetrate. The differences are considerable, not only between industrialised and less developed countries, but also right inside these, between different social groups. Besides the geographical distinction, differential access to information and communication technologies is found to be conditioned by barriers of a material, financial, cognitive and political nature.

The "digital divide" concept refers to this distance between individuals, families, companies and geographical areas in the opportunities that these technologies offer. Although the most explicit differences explaining this digital distance are those observed between countries, the divide existing inside these can

The economy on the net: geographical permeability

325

be equally relevant and, ultimately, it is determined by the same factors: income and education.

The Internet, for example, the main proponent of this new surge of technological innovation with economic transformation potential, is very unequally distributed. Network penetration in lesser developed countries of Africa, the Middle East and Latin America remain significantly below the levels (between 25% and 50% of population) of industrialised countries and south east Asia; in some of these former regions, barely 1% of population has Internet access. In some developing countries growth in the introduction of the telephone continues to be clearly below population growth. But the digital division, the risk of "elimination" that has been warned of in developed countries, transcends unequal network distribution.

Despite information and communication technologies having fewer demands than others for their spread and establishment, it is a fact that their extension is dependent upon basic infrastructures, essentially in telecommunications, and to a certain extent upon the maturity of economic and educational institutions which are absent in the majority of less developed countries. The most important indicator, at least the most immediate, of the digital divide is the number of telephone lines per 100 inhabitants and the access price to these. Together with this, investment in education, and close links between this and research and development, shows itself to be the main strategic factor in the more complete global configuration, one capable of generating more explicit yields in the race for insertion in the new economy, now subject to less binding restrictions than those imposed by it being, until recently, dominantly transmitted through physical presence.

The most widely exhibited case so far showing this easy globalisation of the economy is India, and, more precisely, Bangalore (that old residential city in the south of India, the capital of Karnataka, so appreciated by the British colonists), a paradigm for Silicon Valley cloning possibilities, through more

326

Emilio Ontiveros

or less programmed grouping of homogenous enterprises in certain sectors that are capable of attracting human resources which are qualified enough to fulfil an ever more relevant role in the industry as a whole on a global scale.

The value of the production of information technologies in this country doubles every year and a half, whilst its participation in the world-wide market for software development keeps on growing, now reaching a share of almost 20%. With data from D. Gardner (2000), software exports for 1999 reached 3,900 million dollars, of a total sales figure of 5,000 million, whilst 253 of the 500 largest companies (according to the Fortune magazine ranking) trust companies from this country to satisfy their software needs. India's success as a main centre for technological development must basically be explained by efficiency in information technology education. Its six selective technology institutes (a creation of the 1950's, straight after independence), are responsible for this development and the demand from the rest of the world for its professionals.

The connectivity that the net favours could constitute, in effect, a fundamental element in the integration of developing countries into the new economy, and then into the still differentiated globalisation process. The Internet could achieve what numerous multilateral rounds of trade negotiations have not done, particularly for those countries that have overcome the lowest threshold of poverty. Besides India, the markets of China, Brazil and Mexico are an inducement for large multinationals and, as happens with other less developed economies, their relative delay in taking on traditional technologies should not constitute an insuperable obstacle for insertion into this new economic order in which the prevailing technologies will be less restrictive, and easier to spread the world over.

China's capacity to attract foreign investment reflects backing from both national authorities and large multinationals

The economy on the net: geographical permeability

327

for the placing of this country in the new economy. The location in this economy of semiconductor makers, or manufacturers of mobile phones or any other electronic devices, encounters something more than just the traditional advantages in labour costs. Only petrol refineries seem to compete with electronics assembly plants.

Latin America, with 8% of world population, had 3.5% of Internet users in 2000 and barely 1% of global electronic trade, although the trends observed allow one to anticipate a higher growth rate than for the rest of the world. Data from CEPAL shows that the number of computers connected for the first time to the net increased more rapidly in this region than in any other part of the world in 1999. The growth in Internet use seen in some of the region's countries and the capacity to attract financial resources for new enterprise from the rest of the world support the forecasts by International Data Corporation that say there will be 24 million users from 2003 on, up from 8.5 million at present, with half of them in Brazil. The convenience of some time zones with relation to the US east coast and the European working day are factors favouring these growth possibilities. Insufficient telecommunications development and relatively high I.T. equipment costs continue, however, to act as important barriers.

In spite of this, there is a clear perception that ease of connection to the global network is not enough in order to take full advantage of the transforming potential associated with the international dissemination of the new economy, let alone reduce the still large gap existing between the advanced economies and the others. And this is how it seems to have been perceived by international institutions such as the Inter-American Development Bank or the European Commission itself, both determined to catapult the economies under their jurisdiction towards the information and knowledge era, by undertaking structural reforms aimed at a more explicit homogenisation with the basic features of the US model.

Emilio Ontiveros

328

Single market welding: Europe in 2010 The contrast between the behaviour of the US economy and that of the European Union over recent decades leaves little room for nuances. After a period of approach between the end of the fifties and the beginning of the eighties, US GDP growth exceeded the EU's in all except three of the last 20 years, with the gap widening in the ten years up to 2000. As a consequence of this, US income per capita has steadily distanced itself from that of the EU's most advanced countries and the OECD in general.

This contrast is accentuated with the euro zone, whose gross domestic product per capita does not exceed 65% of that for the US (nine percentage points below the maximum reached at the end of the eighties), and in the unequal capacity each one has to guarantee satisfactory employment levels, without a doubt the most immediate of the social inclusion indicators. The old joke among economists (mostly from the States, I accept), recalled by Paul Krugman, about the European definition of "boom" - "a year when the unemployment rate increases less than usual" - took on its full significance in the nineties. An improvement in the relationship between unemployment and inflation could only be observed from 1997 on, in all events, years after it had been felt in countries such as Canada or even the United Kingdom.

Evolution in labour productivity also left little room for doubt about the US advantage from the late nineties on, revealing greater attention to improvement in supply conditions and to market functioning in the US economy2. In euro zone countries, labour productivity fell during the second half of the nineties; this drop was more intense in those countries (France, Italy, Holland, and Spain) in which employment growth was more intense and, consequently, where the incorporation of less skilled workers, or temporary or part-time contract workers, had been relatively 2. BIS (2000) points out that of all OECD countries only Australia recorded increases in labour productivity greater than the US during the second half of the nineties. It is also the only country, besides the US, in which this indicator accelerated its growth significantly compared to the eighties and first half of the nineties.

The economy on the net: geographical permeability

329

greater. Exceptions to this negative association between employment growth and productivity gains are found, besides in the US, in Australia, Ireland, Sweden and Finland; the intensity of investment in information technologies is the explanation for the increase in growth potential in these countries. This has been impossible to see in Spain over the latest growth phase of its economy; OECD data (2001b) indicate that in the 1987-1994 period the average productivity growth rate was 2.3% (four decimal points above the euro zone countries' average and six points above the OECD average); from 1994-2000, the Spanish rate was 0.8%, the lowest in the euro zone and the OECD, which recorded averages of 1.2% and 1.7% respectively.

American smugness was also clear when the US Treasury Secretary at the end of Clinton's presidency, Lawrence Summers, recalled another joke that had circulated at the end of the eighties, which stated that the winners at the end of the cold war had been Germany and Japan. Support for this paradox lay in the contrast then existing between the economies of those countries and that of the US. Low productivity, reductions in business size and excessive public deficits characterised the US, compared to the drive of the losers in the global struggle. A decade later the tables had turned significantly. And who knows, we could now ask ourselves whether during this, the first decade of the new century, they could turn again. This is the spirit with which the European Council of Lisbon was started in March 2000, devoted singly to actions aimed at reducing the digital distance from the United States.

The virtuous coexistence of US expansion in the last five years of the 90's with reduced unemployment figures, high job creation rates, low inflation and productivity acceleration caused renewed interest among economists, politicians and international institutions in analysis of the factors that had fostered the situation; with unequal prejudice and scruples, some of them have recognised the need to assimilate some of the factors that were behind this behaviour. Of course, the intensification of investment

330

Emilio Ontiveros

in information and communication technologies that coincided with this long expansion period and with other structural factors, besides stimulating investment growth, has also had its own effect on the efficient application of these technologies, by making the most of its transformation potential in the various subsystems in which business decisions are taken.

This need to reduce distances between the two economic blocs was tackled specifically in Lisbon, even though this action would involve overcoming the continent's resistance to importing features proper to the American model; mild resistance, in all events, through expression of due cautiousness about the eventual generation of social exclusion levels traditionally associated with that system. The Council particularly underlined the need to elevate the employment rate at the heart of the EU, from an average of 61% to levels nearer 70% in 2010.

An "embrace of the new economy", which granted a central role to the so-called "e-Europe" initiative, launched by the commission in December 1999, was aimed at taking rapid advantage of the opportunities offered by digital technologies and the Internet, and to put Europe online (citizens, enterprises and public administrations). A total of 23 statistical indicators will gauge the eleven objectives stated in the initiative's action plan tending to digitise Europe as soon as possible: percentages of Internet connections, their cost, the number of computers per 100 inhabitants, I.T. education, etc., etc. New Community directives entering into force at the end of 2001 will attempt to harmonise regulations concerning access and interconnection of all the communication networks between the member countries.

It will be in 2010, after setting the 15 million formerly unemployed to work, when the European Union will harbour "the most competitive and dynamic economy in the world, based on knowledge; capable of sustainable growth with the creation of better jobs and with greater social cohesion", according to the intentions of the European Commission given in the final declaration. Certainly an ambitious statement, utopian for some,

The economy on the net: geographical permeability

331

which will require more than just good intentions. The meeting saw an economic and social reforms programme adopted which is intended to create 20 million jobs and achieve an annual economic growth rate of 3%. Among the most outstanding priorities were the adaptation of economies to the Internet age, stimulus and development of small enterprise, availability of risk venture capital, and consolidation of the internal market.

Technological endowment and structural adaptation Modern science was born in Europe, and it was some of the countries that now make up the European Union that led many of the technological revolutions, advances in agriculture, in civil engineering, in the written press and, of course, the Industrial Revolution of the 19th century.

As we have seen in the preceding pages, in the foundations of the new economy's characteristic innovation dynamics, and in its economic results, there is an intensification in investment in information and telecommunications technologies, a fundamental factor in productivity increase. With data from Goldman Sachs, these technologies in the US accounted for 7% of GDP in 1999, against a little under 4% for the euro zone. More than 635,000 million euros were destined to them in the US against 300,000 million and 250,000 million euros in Japan and the euro zone, respectively. This investment grew between 1996 and 1999 at an average annual rate of 26.5% against a figure below 20% for the euro zone, with marked variation, which is illustrated by 32% growth in Finland and Ireland against 17% in Italy and Germany. Other indicators expressing relative intensity in the technology and information sector (employment, added value, the R&D sector or exports) given in OECD (2000), underline the delay Europe shows against the US. From these basic data the US advantage can be appreciated in the rest of the indicators considered relevant in the measurement of how deep-rooted the knowledge society is: the number of Internet users, percentage of on-line business compared to the total, penetration of personal computers among

332

Emilio Ontiveros

the population, etc. A hegemony which is, in all events, declining, consistent with the relatively fast and easy spread of these technologies. Thus, according to Morgan Stanley (2001), the US had a third of the world's Internet users at the end of 2000, whereas in 1997 this figure was 51%. In Europe as a whole the participation figure went up from 28% to 34% over the same period.

Infrastructure quality and costs, the ease and speed of connection to the network, the cost of local calls (clearly unequal from country to country, with prohibitive prices in some areas, without sufficient service quality) or the availability of secure servers for private information exchange, condition this unequal insertion into the digital economy and in more than a few cases make it clear that, despite the deregulation achieved in telecommunications services in countries generally, competition comes more slowly, particularly in segments such as local calls, which are so important for Internet access.

The US lead in the development of the network economy does not lie so much in technological differences but in those existing in the environment in which businesses operate. In addition to the unequal growth patterns in the two economic blocs, the rate of take up of information technology is more directly related to adaptation of the institutions and markets and the financial system particularly. Even if technological equipment were similar (in some European countries it is not in fact inferior), its business applications and the associated increase in productivity require a favourable environment; the role played by government in generating and adopting these technologies or in defence of competitive conditions, the greater or lesser ease with which enterprises find applications for them, without forgetting the existence of adequate financing mechanisms, are all factors that would explain, in short, the greater or lesser propensity of economic systems to harbour the dynamics of change, of innovation: that is, to assume risks3.

3. Some of the ideas and commentaries in this section were dealt with by Ontiveros (2000).

The economy on the net: geographical permeability

333

The former US Treasury Secretary, Lawrence Summers (2000), in a work highlighting the differences between the US and Europe in the spread of the new economy, reduced to two the factors that had been essential in the US economy's transformation during the nineties: the emphasis on decentralised decisions and the preservation of competition, procuring that public actions were guided by the generation of incentives before mere coordination, on the one hand, and the willingness to adopt radical changes on the other.

Together with these attitudes and orientations of economic policy, the establishment of the new economy in the US has rested upon two basic pillars: the generation of enough appropriate business projects for these technological possibilities and the availability of a financial system to give them coverage. In both aspects, comparison between the economies on both sides of the Atlantic shows significant differences, and reduction in these differences requires more than just an intensification in spending on these technologies or the availability of facilities for diffusion.

The capacity for enterprise and the attitude towards risk are the main determining factors for successful exploitation of these new technologies.

In the US, most and, in all events, the most important projects to do with the new possibilities offered by the net, have mainly involved newly created companies, many of them born out of nothing. In Europe, the most important, from the Internet service providers themselves to the main vendors on the electronic shopping channels, are companies spun off from pre-existing ones, whether they be large telecoms operators (many in transition from positions of market power and public ownership towards more competitive environments), or commercial organisations long established in the "old economy".

The capacity for enterprise - the business birth rate - is at the origins of any innovation process, or of the creation of new products and services and of new operative processes and methods, and this capacity has encountered fewer incentives in

334

Emilio Ontiveros

European countries than in the US. The different attitude towards assuming risk, and towards failure, is at the heart of this unequal capacity for the generation of innovation, explicable by means of many factors, from the most easily observable ones (barriers and administrative paperwork during the creation of enterprises, tax systems, education systems, fewer resources earmarked for knowledge diffusion, defence of competition, etc.) to those that are more deep-rooted in social and cultural attitudes. Many of these are obstacles that have not only impeded growth in the number of entrepreneurs, but what is without doubt more important, they have also meant that the allocation of new talents to the enterprise function has been much less in Europe than that observed in the US. No matter how stereotypical it may seem, there continues to be a significant contrast between the number of business administration graduates on either side of the Atlantic opting to set up their own companies as opposed to those who aspire to work in large organisations, including public ones.

In the explanation of these differences between the US and the EU, the role played by the respective financial systems - the unequal capacity to adapt their institutional and operative structure to the dynamics of innovation - is without doubt one of the most important factors. One of the points of contrast between different financial systems is precisely this greater or lesser flexibility to give coverage to innovation, to provide enough resources for the birth of companies in equally new sectors or, in contrast, to limit itself to financing established, mature businesses.

If the existence of broad share markets and a no less broad base of institutional and individual investors continues to be a significant differentiating feature, what is equally so is the proliferation of institutions specifically orientated towards the financing of higher risk projects, with less tangible assets to offer as collateral, or those others devoted to strengthening the management of new-born enterprises, keeping them in "incubators" in which co-operation with business administration schools eases the necessary transition between the education system and business reality.

The economy on the net: geographical permeability

335

This greater ease of transfer of savings towards investment in relatively high risk projects, its more direct link to the creation of new companies by new entrepreneurs, capable of stirring up the positions acquired by established companies, is a common factor in any analysis of the establishment of the new economy in the US. In this respect, the role played by venture capital funds in the US has been fundamental, becoming the point of union for the innovation dynamic - of assuming risk - and the financial markets.

Despite growth recorded at the end of the nineties in the intensely bank-oriented countries of the euro zone, the relative importance of these financing modes, which are closer to the genesis of new projects in digital technologies and biotechnology, is still greatly inferior to that in the US. In 1999, investment in venture capital funds came to 0.4% of GDP for the whole European Union, against 0.7% in the US. At the same time, investment in the initial phases of the new companies in the US came to 22% of venture capital fund investment, whereas the EU figure was 12%.

In the Europe of the 21st century –of the single currency and of the Internet– there is no single stock market. Despite projects to this end dating back to the prehistory of European Community formation, it will have to be the dynamics of the financial markets themselves, more than the initiatives of the authorities, which will end up, and indeed are, promoting the configuration of a truly pan-European market. Different national regulations, the maintenance of differing standards, resistance from national bureaucracies when not from finance companies themselves fearful of greater competition, should cease to be obstacles to the realisation of hopes for a single market.

Demographic evolution (over the next 30 years European citizens of 65 and over will make up a quarter of the total population) and the associated demands for strengthening of the public pensions systems will continue to constitute one of the elements that are more directly favourable towards this greater depth, amplitude and degree of European stock market integration.

In anticipation of greater relative growth of information technologies in the euro zone, and particularly those linked to

336

Emilio Ontiveros

electronic commerce, familiarisation with the single currency is ascribed a crucial role, both as a transactions currency that makes greater transparency possible and for the effects on stock market integration and the subsequent restructuring of the financial services industry as a whole.

The role of governments in the emergence of these more favourable conditions for innovation in the broadest sense cannot be minimised. Contrary to how the US economic system is presumed to be, the contribution of the Administration has been essential, not only in terms of defining environmental conditions by means of appropriate macroeconomic policies or favourable regulations, but also through active intervention in innovation processes. The attitude of US Administrations over the past few decades has not exactly been one of standing back, nor even of limiting themselves to being the regulatory environment needed for companies, institutions and markets to make the new economy emerge. Public investment in basic research and education have been sufficiently important, in absolute terms and in relation to other industrialised countries, to contribute in a determinant way to the configuration of intellectual, human and financial capital that stimulates efficient use of information technologies. Together with this, the formulation of appropriate rules, the making of more flexible markets and a special zeal for the defence of competitive conditions, help to explain this leadership and what it means in practice: the most singular expansion phase in economic history.

The name "new economy", we should recall, is synonymous with the "knowledge economy". Its establishment depends to a great extent on the capacity to generate, transmit and apply knowledge efficiently. One sphere in which the US administration's involvement in the realisation of this technological leap has been clear is research and development (R&D) investment. R&D spending constitutes the cornerstone of innovation processes, of successful exploitation of new ideas.

Together with this, there must also be the capacity to turn

The economy on the net: geographical permeability

337

technical advances and new business possibilities on offer into viable, profitable products that strengthen a company's competitive edge in its market. There are now few doubts about the close relationship between a company's capacity to innovate and its competitive edge, or that capacity and the education and scientific policy system.

Since the beginning of the nineties, the divergence in resources devoted to R&D between the US and what is today the European Union has become more noticeable: if the EU earmarked the equivalent of 2% of GDP and the US 2.7% in 1990, in 1999 the US proportion was maintained (despite the great increase in the value of its production of goods and services) whereas in the EU it fell to 1.8% of GDP. This contrast becomes starker when the distribution of this spending is known for individual European countries, with clearly unequal proportions (Sweden 3.77%, Finland 2.89% and Germany 2.29%, compared to less than 1% for Spain, Greece and Portugal). Equally differing results are seen when contrasting private sector contributions to R&D spending in both economies. Whilst 77% of this spending in the US is by the private sector, in the EU this figure is 64%. From total R&D spending (always using Eurostat figures for 1998), the amount going towards information and telecommunications technologies is 51.5% in the US against 12.9% in the euro zone and 17.9% in the EU. To be added to this gap in the quantity of investment in science and technology that exists between Europe and the US and Japan, is the difference in efficiency. As we have been reminded by Joan Maj贸 (2000), President of the group of experts entrusted by the European Commission to evaluate science and technology policy, this investment is more fragmented nationally and, in some countries, regionally, which generates obvious duplicities, in addition to suffering insufficient homogeneous global orientation for the region as a whole. The need for coordination is equally clear in order to reduce this obvious dispersion of efforts in educational programmes and professional training.

338

Emilio Ontiveros

The target 3% of GDP for all Europe for investment in scientific research and technological development is no less necessary just because it is ambitious. The average for the area is currently 2.4%, but it must be remembered that in some countries, Spain to take an obvious example, it has not reached 1% in recent years. For the statements made so solemnly and ambitiously in Lisbon not to become just another reference in the annals of Euro-scepticism will depend to a great extent on the increase in investment effort in this field, followed by tight coordination.

Investment in human capital has a truly crucial and strategic importance, and this is what enterprises, government and, of course, universities in some countries seem to have accepted. The role played by these in development of the new economy in the US was notable, not just in the role of generators of technological and business innovations, but equally in their contribution to adapting human resources to take on the changing demands of the new forms of business management. Together with their participation in sharing experiences, circulating ideas around the academic and business world, public and private universities have been active in the creation of companies themselves, fostering "incubators", encouraging the creation of venture capital societies, and, more generically, developing programmes leading to knowledge and specialisation in the new economic environment.

Governments are important in the new economy, but businesses are more so. Reduction of the distances separating Europe and the US will depend to a great extent on adaptation to these new conditions and emerging ones. This inventory of differential factors between the two economies would be incomplete if note were not taken of the capacity of companies, in particular those located in the old economy, to adapt their strategies to the transformations taking place. For years now, restructuring processes aimed at greater organisational flexibility and investment intensification, particularly in specific equipment

The economy on the net: geographical permeability

339

to take advantage of efficiency gains associated with the new network economy, have permitted significant increases in the supply capacity and, with these, the re-emergence of longforgotten productivity growth rates. In the same period, 1990-99, in which US companies doubled the value of their investments in real terms, those from the euro zone only saw 16% increase. The significance of this is all the greater because a part of this investment stimulus from American companies was focused on information technologies, upon which rest today's new forms of production, distribution and marketing.

Of particular importance, especially for the small to medium-sized and emerging companies, is the adaptation of the labour market to the new environment, the increased flexibility in hiring and negotiation which is a move towards that greater capacity for adaptation that the new competitive environment demands of companies. Additional steps in a direction which has been explicit in practically every country over the past few years, even those countries with longer trade union traditions such as Holland or the Nordic countries, which today lead insertion into the new economy in Europe and which, in 1999 and 2000, saw the fastest job creation rate for the last 30 years. The compatibility of this trend with the productivity increase derived from growing adoption of these technologies will continue to demand regulation changes in the labour market.

Convergent capitalisms Economic prosperity and growth, on the one hand, and social distribution and stability on the other, summarise the orientations that have dominated over the last half century in the economic systems of the US and continental Europe, respectively.

Both are commonly presented as irreconcilable options, determinants in the policy dilemmas that governments have faced on both sides of the Atlantic. Even when they are so clearly defined, and respond effectively to majority preferences to citizens in both economic blocs, what is truly questionable is, in the first

340

Emilio Ontiveros

place, the absolute incompatibility with which these options are usually presented.

None of the factors we have identified as responsible for the superior behaviour of the US economy over the past decade (its increased capacity to create wealth) can be considered as incompatible with any of those values considered specific to what is assumed to be the majority expression of the European tradition. US Government participation has been sufficiently explicit in the creation of favourable conditions for the emergence of the new economy, not just through policies tending to guarantee the competition which the new forms of market power threatened, but equally through public investment in transforming technologies or in research and development education programmes.

What is more evident is the acceleration in the gradual, yet now observable, shift in basic organisation patterns and, of course, in the orientations of economic policy, from what is considered to be the European model of tutelary capitalism or mixed system to the US model. A shift which is not exactly being lead in the main by the traditional political parties of the right, but rather by leftwing coalitions which seem to have taken on the approach of the US "New Democrats": competition, innovation and enterprise.

The explicit connection between these three vectors and the greater economic growth rate, with its sustainability and increase in employment, are the basis for reformist proposals aimed at favouring an increased role for business initiatives capable of seizing the opportunities, the redefinition of comparative advantages, that the new economy can bring with it. Reforms tending to favour the capacity for enterprise, the elimination of obstacles that are still important when creating an enterprise (greater costs and more time-consuming bureaucracy than in the US) and legal and institutional adaptation (even in the education system) which favours the development of new-born companies.

Not only is Europe still in time to take on these promising transformations, but there is enough evidence to be able to

The economy on the net: geographical permeability

341

anticipate the possibility of their definite establishment and the generation of advantages equivalent to those seen in the US economy. The effects that can be expected from investment intensification in information technologies and the subsequent organisational restructuring of European companies could be greater than those observed in the US, as a consequence of the deregulating implications of the "e-economy" on still protected sectors. The extension of these technologies will make the costs derived from the absence of a common European policy more explicit in areas such as financial markets, taxation, labour markets, patent rights, etc., giving rise to acceleration of the corresponding structural reforms. The transforming potential of information technologies can, effectively, contribute to faster erosion of the EU's still great structural rigidity and those other impediments to the complete configuration of the single market.

That is why, first, it will be the spatial, geographical effects that will accelerate achievement of the internal market, revealing the limitations of the regulatory inconsistencies and asymmetries.

The increase in transparency, derived from greater competition among those with something to offer on the various national or regional markets in Europe, will turn into the availability of greater possibilities of choice for consumers. Second, as a consequence of the increasingly diffuse differentiation between the markets for goods and services, in addition to the spatial dimension of the markets, the changes will also affect the different ways in which those markets are maintained, mixing goods and services according to the needs of increasing adaptation to customer demands.

Definite crystallisation of these economic transformations will depend on the willingness of national governments to assume the community space as the place for their propagation. If simply holding the Lisbon summit, the statements made there and the recognition of some of the structural limitations underlying the countries' economic systems, has allowed there to be hope of adoption of a common strategy orientated towards the reduction

342

of these differences, the reactions of some governments to business concentration movements in sectors around information technologies continue to be expressive of excessive nationalist precaution, propitiatory of ways to fragmentation of the market in addition to those imposed by diversity of cultures and languages, and of distancing from the singleness of its market, which is necessary for constituting a truly pan-European network economy.

If information and telecommunications technologies constitute the welding of the globalisation process, the single European market should be constituted in the most favourable micro-climate for fostering those business strategies tending to reinforce the pan-European dimension of the new economy. Both processes, the consolidation of economic and financial unification in Europe and the definite assimilation of the digital revolution, are absolutely complementary and meeting the Lisbon objective for full employment in 2010 is going to depend to a great extent on the simultaneity with which both are conducted.

PUBLIC POLICY, TERRITORIAL DYNAMICS AND NETWORKS1

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats Universitat Autònoma de Barcelona 1. INTRODUCTION. THE ROLE OF TERRITORY IN THE NEW WORLD SCENARIO

It might seem that in an increasingly interconnected world, in which economic relations and exchanges have been globalised, and in which there appear to be strong trends towards homogenisation, there is increasingly less room to speak of territorial differentiation, of community, of local identity and government. But, we would rather state, firstly as a reaction, but then more consciously, that local and territorial identities are resurgent, seeking their own way of being universal. The globallocal dynamic is not a form of localist resistance to globalisation.

Rather, it is a natural dynamic that obliges local problems to be placed unfailingly in a global context, and that, at the same time, demands dialogue with globality from the specific coordinates of each local community, of each territory. We must think globally and act locally, but likewise we will have to think locally and act globally. The future demands strengthening of the identifying links that are understood to be social assets and not a liability in a global world. Without doubt there is little future for local communities and territories that are isolated and enclosed in their own peculiarities, but neither is there much for local artificially created local conglomerates or for territories concerned only with exploiting their resources without generating a sense of belonging.

We attempt to place the reflections presented here in that physical and temporal space: territory, government and local policies, in this time of changing era we are going through. And it is done in all its complexity and interweaving of subjects that starting with territory and its various alternatives and forms of 1. This article follows to a great extent the reflections made by the authors in the book on this subject being prepared by the Deputación de Barcelona.

344

Quim BruguĂŠ, Ricard GomĂ , Joan Subirats

governance means. We wish, therefore, to tackle three key ideas conceptually: territory, government and local policies, within an environment of a network of players.

Indeed, local communities present themselves to us as territorial spaces where various social and economic networks are found together. Much recent study that tries to understand the new development dynamics indicate the importance of social fabric, that is, of networks for collective interaction, or all those traditions and experiences that generate a collective sense of responsibility for spaces and shared problems. "Social capital" is used to refer to this set of ties, entities, links between people and groups in a specific territory that generate relations of reciprocity, trust, collective involvement in public spaces and the problems generated by coexistence. Our hypothesis is that those territories and communities that have, and make the most of, this social base, or that know how to generate mechanisms to make it blossom and consolidate, will be communities that are better prepared to face their future collectively.

In a territory we find a conglomeration of interacting people and groups that depend on each other to a greater or lesser extent, and that, also to a greater or lesser extent, maintain relationships of strong continuity. At the same time the idea is gaining ground that a territory's quality of life, its quality of social cohesion and civic coexistence, do not depend so much on strong, sovereign authority but rather on the fact all those players, institutions, organisations and people feel responsible for that territory's future, without this implying the blurring of each one's responsibilities. Interdependence, continuity and lack of sovereign authority capable of deciding for everyone at all times are characteristics that are usually used when defining a network.. A network of players that in the local sphere end up being responsible in one way or another, by act or omission, for the local dynamics that are produced.

Urban and territorial density are important for the future of local communities and their sustainability. It is difficult to maintain ties of belonging, of community, of collective implication

Public policy, territorial dynamics and networks

345

in a diffuse urban environment. Cities, dense territories, and many of our local communities have the characteristic of making us feel and be more complex people. In a framework in which urban and territorial density predominates, relationships and exchanges are eased without great mobility and resource costs. At the same time, this urban and territorial density avoids often irreversible impacts and pressures on external natural resources. This same density makes social segmentation more difficult, favouring cohesion.

This all aids environmental and social sustainability, which without doubt is ultimately a key factor for facing future challenges with guarantees for success.

Relationships between different territories and their representative institutions must increasingly be based on principles of collective joint responsibility and civic participation.

Government of territory, government of cities and local communities cannot be considered as a problem that only affects local councils and representative authorities. We should increasingly speak less of government alone, and more of capacity for government. Governance of territories, of cities and local communities cannot be considered simply as a problem for local councils or for local representative authorities. It must be seen as a collective problem in which rules of hierarchy are no longer of use, and in which mechanisms need to be established for coordination and joint responsibility between agents and social players present in the territory.

We all know that the globalisation process is generating an increase in competition among companies and that, at the same time, this competition depends on and simultaneously conditions the social, productive and institutional environment in which it is produced: the territory is the main receiver of globalisation's effects and, at the same time, the main emitter of responses to its challenges. Therefore, it is possible to identify, in short, a set of strong interrelationships: territory - economy; territory - social and political practices; territory - economic competition - social cohesion - institutions.

346

Quim BruguĂŠ, Ricard GomĂ , Joan Subirats

In this way, the growing importance of territory and the break from more traditional forms of urbanisation industrialisation convergence, is easing the emergence of a new system of cities and regions on a global scale. A system that no longer adopts a hierarchical form but rather a polyhedral one (multiple hierarchies). A system that is no longer set up just from external decisions on investment in particular locations, but also from strategies for endogenous development which each territory assumes.

A polyhedral territory that is developed from its own peculiarities demands new development strategies. Without going into the content here, we can point out that some of the factors characterising these development strategies would be: capacity to manage the network of local players, the capacity to improve competitiveness by means of ongoing learning and innovation; strengthening of social and territorial cohesion, avoiding exclusion and social segregation of space; the ability to make the most of non-material resources such as social capital or endogenous cultural and environmental attractions; and the use of instruments for territorial marketing (called place marketing) or the skills of networking and lobbying.

We are seeing the progressive substitution of the borders between territories, between statute powers, between rigid institutional delimitation, for dynamics that are centred more on the capacities of the players to make their projects and strategies progress from positions of influence and the setting up of resources and complicities. Managing the interdependencies between local communities, cities and regions is the great challenge of a territory's government, which has to get over the phase in which borders isolated and delimited. What we have today is growing interaction between players and institutions on the edge of power spheres or enclosed lands. Hierarchical frameworks and pre-established fields of play are being substituted by complex, multi-directional networks. And it is in this new context in which we have to ask what it means to govern.

Public policy, territorial dynamics and networks

347

2. GOVERNING IN A CONTEXT OF NEW TERRITORIAL TENSIONS

To govern means to regulate the conflicts that arise in a particular community. It is, furthermore, regulation which avoids direct confrontation between the various individual interests and that, instead, resolves them by means of handing over mediation or arbitration capabilities to an authority which should be recognised and accepted by the various parties. The popular definition of politics as the continuation of war using other means would correspond to this view of government as a peaceful way of resolving conflicts between confronting interests.

Definitions like this, generally accepted by the academic community, tend to exclude explicit references to the territorial dimension of government. Implicitly, however, the presence of territory is constant: the conflicts between interests are located spatially, the governed communities are identified by their territorial settlement (or mobility), and acceptance of arbitration functions is not world-wide but framed within specific territorial limits. Indeed, governments are not characterised just by the resolution of collective conflicts, but also by the defence of their territorial borders against penetration from alternative governments or by the will to enlarge their capacities for regulation beyond the original limits. The action of governing, in short, attempts to resolve specific social conflicts but, simultaneously, generates permanent territorial tension.

A good part of world history can be interpreted as the history of these territorial tensions. They are tensions that have generated various points of balance, such as, for example, the Roman Empire or feudal society. Each of these examples not only represents a way of governing but also a way of connecting this government with territory. From the point of view of our recent history, territorial tensions reached a point of stability with the Peace of Westphalia (1648). With it the territorial reference for the development of government capacities was born: the nation-state.

Now is not the time to dwell on its conceptualisation, although we could sum up its basic elements by means of two

348

Quim BruguĂŠ, Ricard GomĂ , Joan Subirats

metaphors oft-used by specialist literature (Lakoff and Johnson, 1980): the nation-state as a person and as a home. Both metaphors give us an analytical framework constructed from three key concepts: interior, border and exterior. The nation-state is a person and, as such, has a physical border that distinguishes interior from exterior. The nation-state is also a home and, as such, also has physical limits which distinguish inside from outside. The nationstate, in short, is defined by means of territorial limits, that is, borders that fix the dimensions of the space that contains both a self-aware community and the government capacities needed to resolve its conflicts: a new metaphor, that of a container, sums up the essence of the nation-state.

The point of balance represented by the nation-state has been maintained, not without difficulties, for three centuries.

However, today it seems to be showing clear signs of exhaustion.

Thus, there are a growing number of arguments aimed at identifying the challenges besieging the nation-state and conjectures on the forms of government and territorial structures that will eventually supersede it. We are, then, faced with an historic moment where territorial tensions have emerged again and where, as a consequence, we are waiting for the appearance of a new point of balance.

There are many arguments wielded to justify and explain this transition stage, although from our viewpoint we are interested in highlighting the two processes that more commonly come together in the interpretation of current tensions: globalisation and localism2 (Castells, 1999; Goetz and Clarke, 1993). Both processes challenge the nation-state, globalisation overflowing it from on top and localism doing its own thing from 2. We understand the concept localism in its broadest sense: as the set of processes that pressure and shift government capacities towards territorial proximity. A proximity that can be expressed on different scales. Regional - in the "technical" sense of the word - that is, towards meso-governments: autonomous communities, regions, länder, etc.; supra-municipal - in Spain, mancomunidades (commonwealths), comarcas (local regions), provinces; municipal and even intra-municipal: districts, neighbourhoods, etc.

Public policy, territorial dynamics and networks

349

underneath. Both processes, furthermore, oblige us to redefine both the spaces over which government capacities are exerted and the very shape which these capacities are to take. JÜnsson, Tägil and TÜrnqvist (2000) have plotted the axes of the current debate from the identification of different forms of government that appear when we combine different intensities of globalisation and localism. Their diagram, applied to Europe, is shown in Figure 1.

Figure 1: Forms of government and territorial tensions

From this diagram, therefore, we can analyse the different government alternatives that, with a willingness to adapt to a changing territorial structure, currently compete. The nation-state would be the historical and still dominant form of government, suitable for a situation where the intensity of globalisation and localist processes is low; whereas government by means of network would suit a time when these processes were intensified.

The growing importance of regionalism or municipalism and the appearance of supra-national entities (such as the EU) would represent answers for each of the mentioned processes, although not the combination of both.

Pressures from globalisation and localism lead us towards the setting up of a territory increasingly organised in a reticulated

350

Quim BruguĂŠ, Ricard GomĂ , Joan Subirats

way. We shall attempt, below, to observe the implications of this on the ways and capacities of government.

In fact, we are supposing that the conceptual point of reference for the network serves both to characterise a reality that is imposing itself on us and to think of an alternative form of governing. That is, the network is used as an image in order to define our real world, but also as a resource for thinking of new ways of tackling its regulation. Let us look now how the different public and private players adapt their activities to this new situation. The logic of the argument is shown in Figure 2, where the network is no longer an alternative but a direction in which the constellations of players at different territorial scales move.

Figure 2: Forms of government and territorial tensions 3. GOVERNING THE NETWORK

Over the last decade, political science has responded to the challenges of a reality that did not fit its traditional analysis criteria, proposing a new concept: the emergence of a distinct form of government that we have called governance. With this label an attempt has been made to construct an analytical approach which allows us to move, although with some lag, in the same direction as our environment. That is to say, in the face of the disappearing former territorial continuum and the emergence of a

Public policy, territorial dynamics and networks

351

network of flows, it seems vital to develop forms of government that adapt themselves to the flexibility, openness and complexity this situation generates.

Governing the network, on the other hand, means that this new governance is no longer just a challenge to the state, as the political organisation that has traditionally monopolised the responsibilities of government, but rather it affects all those players (public and private) who participate in the various territorial networks. This dispersion of government responsibilities has favoured two lines of reflection: the incorporation of civic society in the task of government and the appearance, in the institutional sphere, of a multilevel government, where the local-global axis must be joined. Below we deal openly with both of these dimensions of reflection. The following chapters provide new specific elements of analysis. In the conclusions we put forward a more integrated vision of all as a whole.

4. SETTING UP AND GOVERNING HORIZONTAL NETWORKS

Societies in transition towards post-industrial models and with a strong presence of information and knowledge technologies are increasingly complex societies: social, work, family, demographic and ethno-cultural structures are diversified; also diversified are values, cultural patterns, identities and ways of collective action. In this context the conception of a monopolistic government becomes unsustainable: social complexity is projected towards the process of drawing up policies and the pluralist government model begins to spread, which, beyond traditional logic of state, takes on a reticular configuration. The networks of multiple independent players, with more or less conflictive or consensual relationships, and with more or less asymmetrical power distributions, become the new predominant spaces for social regulation, for governance. In these spaces, background political options will determine the role to be played by each one. From a vision committed to the public sphere, the need for institutional players to reinforce their leadership

352

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

capabilities and network structure can be maintained. And, from this leadership, they open up the game to the strengthening of society in a shared public space.

Networks of players are not just descriptive metaphors for government processes. They are independent variables, factors with an explanatory capacity about the content and performance of policies. They are beside, of course, other variables of a more structural nature. A double challenge needs to be taken on in all this: a) to define the concept of governance network from its key elements; b) to consider the management mechanisms and network leadership from a public perspective.

4.1 What defines a governance network?

The networks express complex changing realities. Any attempt to define them exhaustively, with a profusion of characterising elements, becomes a sterile exercise. However, it should be stated what defines the network as a space for governance, and what, therefore makes it different to more traditional alternatives. We highlight three characteristics: · The non-existence of a hierarchical centre with capacity for determining government processes in a monopolistic way.

Expressed in the positive: the network's multi-nodal structure and the relational determination of processes and results. · Interdependence. This is not just pluralism, or more players; this is above all about mutual dependencies (heterarchies) between players when resolving problems, pursuing aims and achieving certain results. · A certain institutionalisation, in the least structural sense of the term. That is to say, the existence of more or less sustained interactions with some level of stability and routine.

4.2 The management and public leadership of governance networks The running of a hierarchical organisation is done from the command capability of its head. Markets contain their own selfregulation mechanisms. Beyond the logic of the hierarchical state

Public policy, territorial dynamics and networks

353

and the market, how can a network of players be led, as far as it is the governance space, or the space for regulation of social conflict? 路 Management of internal actions The objective is to influence an already existing network of players, whether to activate and intensify interactions, or to generate intermediation tending to favour specific objectives from a public perspective.

A) Activate the network: From a defined public perspective, this means stimulating the interactions needed for the network to get underway. It is important to stress interdependencies and strengthen key nodal positions for producing policies.

B) Fortify relational density: Public management of a network must generate conditions that minimise the risks of interaction. It is necessary to explore the creation of wholly positive scenarios and the design of instruments for conflict regulation that reduce uncertainties.

C) Promote intermediation: Public leadership of a network must strengthen the capacities for encountering common denominators that channel differences towards action: processes for generating trust, ease of dialogue and construction of spaces of consensus.

From the three elements above one gathers that the levels of centrality of the public perspectives inside a network do not only depend on the capacity to define strategic goals, but also on the capacity to activate relationships, offer formulas for minimising costs and uncertainties and construct spaces for intermediation and unblocking in conflicts that have become stuck. None of these capacities guarantee strict control of the governance process, but they help to place it in a perspective of public pluralism (Kickert et al, 1997). 路 Management of network structure On occasions, the structure of the existing network can generate an unsuitable space for promoting certain policies. It is then possible to influence alteration in the network itself from three different dimensions of influence:

354

Quim BruguĂŠ, Ricard GomĂ , Joan Subirats

A) Influence the basic network configuration. By allowing new players to enter the network, so making it more permeable and potentially denser, more plural and more heterogeneous. B) Influence power distributions. This means altering the patterns of asymmetry in the distribution of normative, economic, symbolic or cognitive resources, in such a way that situations of network capture by powerful but non-majority interests are avoided. C) Influence on values and perceptions. In this case the public strategy includes the production of reference frameworks or universes. That is, the generation of a situation of cultural hegemony. Using discourse and deliberation policy core beliefs are created - or paradigms for policy in line with the strategic goals of public action.

5. GOVERNING FROM MULTIPLE TERRITORIAL LEVELS

Firstly, we will restore the state sphere to its place in order then to tackle the openings to what is local and what is global. As we shall see, our exposure is limited, upwards, by the European scope; we therefore identify the European Union with the suprastate level of government. This position, which is the current reality, should not make us forget that analysis must also include governance and regulation spaces on a planetary level.

5.1 The state level (State governance) The state has been the form of political organisation for the continuous physical space. Its government is exercised according to borders and, like the atom, produces simplifications and regularities that order collective issues in a given territory. Apparently, the globalisation and localism processes we have referred to previously would be weakening it, even rendering it pointless.

However, the state is the most besieged and, at the same time, the most powerful political player. The state, despite its current difficulties, conserves a recourse of crucial legitimacy and, furthermore, has shown great capacity for adaptation. Not in vain, as we have stated above, has it managed to survive over more than three centuries. It has lost the exclusivity and governmental monopoly that went together with the traditional notion of

Public policy, territorial dynamics and networks

355

territoriality, that is true. The loss of this exclusivity, in all events, might not entail a parallel loss in centrality, but rather the challenge of finding alternative forms of exerting this centrality.

The state, in order to adapt itself to the network-territory, has to redefine its role and seek a way to adapt this to the relational nature of the network.

Along these lines, some suggest the emergence of the "commercial state", defined as that which, using interdependence, looks for comparative advantage in a relational environment; others speak of "competitive state", which would limit itself to generating a suitable territorial climate in order to make the most of globalisation opportunities; and the rest, using current terminology, refer to the emergence of a "virtual state", which, instead of producing, becomes an evaluating entity for its product and a negotiator for this in the space for flows.

According to JÜnsson, Tägil and TÜrnqvist (2000) what these conceptualisations have in common is "a notion of the state that is gradually becoming a mediator between the political and economic spheres and between domestic and international activities, in substitution of the state characterised internally by its omnipotent authority and externally by being the exclusive agent representing a well-defined territory and its population, as prescribed by the traditional principle of sovereignty".

So, sovereignty - a characteristic of the nation state -is no longer a territorial barrier but a fundamental negotiator resource for acting politically in a complex network of interactions. The state, therefore, can no longer invoke the principle of sovereignty in order to monopolise political activity, but can use this principle to become a crucial player in political negotiations.

5.2 The local level (local governance) Contrary to what we explained earlier, local entities (or in more generic terms, sub-state ones) had lost their former political relevance in a move towards state political organisation. This loss did not correspond to a European model where cities have

356

Quim Brugué, Ricard Gomà, Joan Subirats

historically been the fibre of their development, but rather to a rationalising and standardising political conception. However, the combination of globalisation and localism has given a new boost to cities and regions as significant public players - a significance that, in urban governance terms, is being developed in two directions.

Firstly, from an internal perspective, cities and regions are analysed as societies. That is, they show certain economic and social conditions that, besides being particular, are capable of being structured by means of local political actions. Local collective identities, therefore, are formed in this idea of local society. Furthermore, local or regional identities are not a random thing, but can be implicitly or explicitly developed by local players who consider it convenient. According to Bagnasco and Le Galès (2000), developing these identities means encouraging scenarios where the local players interact, meet each other and, through recognition of proximity, collaborate in pursuing a common good.

The concept of social capital proposed by Coleman (1990) and Putman (1993) refers precisely to the cultural and civic components that ease the proper functioning of these local contexts for relationships and cooperation.

Secondly, analytical approaches from the idea of urban governance are centred on the possibilities of local elites for converting cities (or regions) into political players with autonomous strategies and collective projects. Furthermore, to encourage these schemes, local elites cannot monopolise the political resources, but have to share them and form pacts with the many public and private players that make up local society. In the words of Bagnasco and Le Galès (2000), "urban governance is defined as a coordination process of players, social groups and institutions with the intention of reaching certain objectives that they have collectively discussed and that have been defined in fragmented environments".

So far we have referred to urban governance as a management process for internal networks. It is also important to highlight that the aim of this management is to take up a position in the external networks and that, as a consequence, urban

Public policy, territorial dynamics and networks

357

governance has to incorporate this second dimension. In reality, internal alliances are established as mechanisms to defend against the effects of a market, to achieve a certain level of competitiveness, to capture investment or to have greater weight in specific international forums. Internal cooperation becomes a means for external competitiveness.

5.3 The supra-state level (EU governance) Focusing on our most immediate surroundings, the EU is an interesting experiment not just in trans-national government but also in trans-national governance. That is, what is peculiar about the EU is not just its existence, but, especially, its peculiar form of governing.

The EU has been interpreted from the intergovernmental perspective (an organisation limited to those tasks that interest the member states and that do not threaten their sovereignty) or from the point of view of a supra-national state (an organisation that would gradually assume the functions that are traditionally in the hands of the member states), although neither of these seems to capture what is most novel about the experience (Marks et al., 1998). This dissatisfaction has encouraged the appearance of approaches, more or less confused, that label the EU as neofederal, post-modern or post-sovereign. What all these approaches share is the recognition that the EU, as an emerging political organisation, does not resort to traditional principles of sovereignty and territorial exclusivity, but is defined by a blurred, shared exercise of authority. The concept of EU governance refers to this blurred, shared exercise, which has been defined in terms of a multilevel system of government. Returning to JÜnsson, Tägil and TÜrnqvist (2000), this notion not only reminds us that different levels of government participate in the definition and execution of policies, but also "draw our attention to negotiation as a key process and to networks as key structures". References to negotiation and networks place the EU within the scope of what we have called governance or relational government: negotiation substitutes authority as a fundamental resource providing us with the

358

Quim BruguĂŠ, Ricard GomĂ , Joan Subirats

capacity to govern, whereas the network substitutes continual physical territory as a spatial reference over which to apply these government capacities.

The treaties of Maastricht, Amsterdam and Nice enlarge the agenda for supra-national government and endow the Union with fundamental regulatory roles. As a consequence, the Europeanisation process for policies takes off. However, the style of this Europeanisation has little to do with classical harmonising forms; it is placed far more in the perspective of endowing the EU with capacities for design and strategic regulation and, as a consequence, marks out an open playing field in which the other levels and public and private players can lay down their own capacities. In short, European integration, far from recentralising, introduces complexity in the model for intergovernmental relationships, and even enables new fields of play where local powers can develop new territorial strategies for government (Figure 3).

Figure 3: Trends towards the European governance model

Public policy, territorial dynamics and networks

359

To sum up. We have proposed the need for readaptation of the classic schemes of government to a reality of social dynamics that today take on a clear relational nature. We have also specified this readaptation in a double dimension: configuration, leadership and management of horizontal, public-private networks; and emergence of a governance scenario, defined on multiple territorial levels of government.

6. THE NETWORK AS A NEW ANALYTICAL CONCEPT AND AS A NEW IMAGE OF TERRITORY

In this section we want to include three basic aspects that have been more or less present in the previous pages: multidisciplinary challenges that the network sets as a new conceptual reference point; the emergence of a new reading of space: the network-territory; and the political treatment of this from the categories of multilevel and reticular governance.

The territorial dimension of the nation-state is specified in the reference to a continuous space which used to occupy part of the Earth's surface. The network, in contrast, is presented to us as a space made up of discrete points (nodes) linked by lines of relationship, not by physical continuities. Analytically, the concept of network has been incorporated into many scientific disciplines.

As Jönsson, Tägil and Törnqvist (2000) remind us, "one can see how the network is substituting the atom as a general symbol for science: while the atom represents simplicity, regularity and enclosure, the network invokes complexity, flexibility and openness". This transition from the atom to the network entails both profound analytical challenges and transformations in the images we use to perceive territory.

6.1 Analytical challenges When writing this, we have tried to combine the sensitivities and knowledge of at least three scientific disciplines: geography, economics and political science. If these three areas of work share anything, it is the need to incorporate concepts and instruments for analysis that are capable of comprehending the

360

Quim BruguĂŠ, Ricard GomĂ , Joan Subirats

complexity, flexibility and openness of their respective objects of study. All three observe with a certain uneasiness how the world is disarranged for them and how the simplifications and regularities that serve to interpret it lose validity. The discovery of the network, then, appears as a chance to construct new and more complex interpretations, although their development is still excessively precarious for definite victory to be hailed.

The geographic perspective, in the first place, has experienced notable updating by confirming how analytical pillars as solid as the concepts of distance, accessibility and physical continuity of space have cracked. These, until recently unchangeable, notions make way for more complex and dynamic visions of territory: distances are played down as they do not depend on measurable physical proximities; the accessibility of territory is not conditioned just by the availability of infrastructures; and space is no longer a physical continuum and is evaporated by criteria that are more flexible and open to delimitation, such as the intensity of relationships and the different types of exchange.

In the economic sphere similar things are happening. The globalisation of markets has favoured a opening up of national economies that, in turn, has resulted in major transformations in terms of competition. Competition is intensified, for the demands of cost are added to those of quality and differentiation of products. To survive in this situation one cannot act in the market as an independent player, as classic economics suggests, but rather need to establish alliances and agreements for collaboration between the various areas of production, between companies and between these and their environment. In the words of Veltz (2000), "competitiveness is increasingly the result of relationships (...) and less the result of traditional forms of productivity". As a consequence, the concepts of enterprise-network and network of enterprises appear as analytical resources for approaching the complexity, openness and flexibility of current economic processes.

Public policy, territorial dynamics and networks

361

Finally, political science analysis has also seen itself obliged to review its main conceptual constructions. Modern political science understood the activity of governing to be the result of a rationalisation process by which an organisation appeared which was specialised in the regulation of certain collective issues that were, furthermore, perfectly differentiated from those arising in the private sphere. At the same time, the exercise of government followed patterns of hierarchy and control that guaranteed its regularity and predictability. Now, political organisations have to assume the complexity of their tasks by means of openness and flexibility in their structures. On the other hand, specialisation and governmental monopoly give way to new concepts that tend towards to a reality where there are many participating in the activity of government (networks and multilevel government) and where the hierarchy gives way to negotiation and interaction 6.2 New territorial images Traditionally, territory responded to the image of a hierarchy of cities with strong financial and institutional centrality, industrial peripheries and third order spaces where neither urbanisation nor industrial agglomeration had reached. Over the last twenty years, however, various transformations have occurred in territory: processes of de-urbanisation, contra-urbanisation and peri-urbanisation (Berry, 1976). All this terminology eventually converges on the generation of a new image: the network territory.

The main trigger for this transformation is to be found in the revitalisation of the concept of proximity; that is, in the rejection of the classical vision according to which the organisation of territory was based exclusively on spatial relationships of proximity. On the contrary, as Dematteis (2000) states, "networks multiply within themselves the vertical and horizontal relationships beyond the old links of proximity, suggesting to us the (difficult to visualise) idea of a virtual space for flows which is no longer conditioned by physical differences".

This idea, excellently stated and popularised in the work of

362

Quim BruguĂŠ, Ricard GomĂ , Joan Subirats

Castells (1999), suggests that space is not just a physical reality but also relational. As the flows of relationships acquire importance when it comes to constructing the space, the network (as a representation of links and relationships) becomes an analytical reference for its understanding.

The analysis, in all events, becomes complicated when we move from theory to observation of the practical impacts that this process means for the territory. Thus, urban theorists have used the City Life Cycle theory to explain some oscillating processes in which alternative stages of territorial centralisation and decentralisation would occur (Van den Berg, et al, 1982). Thus, the urban centralisation associated with industrialisation would be followed, in the fifties and sixties, by a process of decentralisation (contra-urbanisation) and, therefore, we would be expected to see a new re-centralisation movement in the eighties and nineties.

However, a hybrid was produced instead, made up of two tendencies in opposition: what is called peri-urbanisation or unconcentrated centralisation. From this point of view, what has happened in European territory over the last two decades is a complex process that has worked by means of two movements: one of decentralisation (massive and visible) and another of centralisation (selective and qualitative).

If we observe territory city by city, the first is dominant; whereas if we aggregate things regionally the second takes on greater relevance. In other words, cities experience processes of contra-urbanisation and, therefore, deconcentrate their population and activities towards the expanding urban periphery. At the same time, when we look at a regional level, we can visualise the flows between cities (the network) and, contrary to what we stated earlier, we detect processes of concentration of management and decision-taking activities in specific central nodes.

Thus, we can identify two levels in the spatial representation of territory: a local level and a global level. The first refers to individual cities and interprets space in terms of proximity and the interactions this facilitates. Whereas on the second level space is

Public policy, territorial dynamics and networks

363

perceived as a network of flows and relationships linking the cities regardless of the physical distances separating them. The first level refers to a physical space and the second to a virtual space. They are distinct spaces, yet compatible with each other: the city is simultaneously physical and virtual, close and relational.

These details are crucial to understanding current territorial dynamics. If the local space (the city) had been totally annihilated by global space (the network), interactions of proximity would have lost all importance and we would only see the territory as a network where the lines would be the fundamental thing and the nodes (the cities) would be empty of content. However, reality shows us a very different situation: a situation where cities, as much or more than in the past, want to behave and express themselves as a unified collective player. The local node is then an important element, a letter of introduction without which the lines on the global network lack sense.

Thus, the double logic of territory obliges its units to move in a double direction too. On the one hand, they have to accept the relational nature of territory and, as a consequence, develop strategies for connection and linking which allow them to form part of the global network. On the other hand, in order to be able to develop their role in the network (to be influential and taken into consideration) they have to act like an internally united player; that is, their economic capacities, social capital and physical appeal must be asserted by means of internal pacts which allow them to go out into the world with a single voice. In short, cities, as units making up a territory - must be both competitive and collaborative at the same time. competitive in their strategies for external relationships (in the global network) and collaborative in their strategies for internal relationships (at the local level).

The transformations in territory we have referred to so far bear with them, obviously, transformations in the way it is governed. The network-territory calls for political organisation that adapts to its peculiarities and that, therefore, overrides a continuous, simplifying and hierarchical vision of the exercise of government. We deal with this in the next section.

364

Quim BruguĂŠ, Ricard GomĂ , Joan Subirats 7. MULTILEVEL AND NETWORK GOVERNANCE

In the face of the state's permanence as relevant political player and the appearance of simultaneous localism and globalisation processes, analysts have drawn up the idea of multilevel government. At the same time, in this scenario, the capacities of government depend on the relationships that are established with a network of multiple private and public players.

The new governance, therefore, responds to the complexity of the times by taking on and provoking a double complexity: operating from vertical interaction (multilevel) and from the inclusion of a growing number of players (network). This governance, in the words of Llamazares and Marks (1999), can be defined as "a system in which the different institutional levels share, instead of monopolising, decisions about broad areas of powers. More than a uniform domination by central States, we are seeing the emergence of a highly variable, non-hierarchical pattern of interaction between various players in different areas of politics".

But, apart from the most obvious transformation (such as the appearance of negotiation dynamics or the multiplication of players), what is the underlying difference between traditional government and new governance? To answer this question, firstly, we should recall that governmental action is characterised by its capacity for regulation of individual conflicts and, above all, for its capacity to defend or represent a public or collective interest. That is, in the face of distortions from a selfish search for private interest, the government is interpreted as an organisation that forces citizens to cooperate for the benefit of a higher collective interest. Secondly, once this starting point has been established, we should ask ourselves if this goal of government is what is being called into question or if, alternatively, the transformations only affect the ways this goal is achieved.

From our perspective, we are rethinking the ways of governing and not its goals. New forms of governance should continue to ensure that it is possible to pursue the collective interest and mediate between individuals, for if this objective were

Public policy, territorial dynamics and networks

365

put in doubt, we would not be talking of capabilities of government, but other things. The ways of governing, on the other hand, are effectively experiencing profound transformations.

To analyse these it seems fitting, in the first place, to identify the key characteristics of traditional forms of government and, later, evaluate to what point new governance is reformulating these.

Thus, we have considered that the traditional model of government is characterised by two fundamental elements of form: specialisation and authority.

Figure 4: Public policy and levels of governance

By specialisation we mean that the appearance of government takes place in parallel with the precise attribution of tasks and powers. That is, there are areas which are under governmental responsibility and others which are not, and a wall is put up between them, a border very like that used by the nation-

366

Quim BruguĂŠ, Ricard GomĂ , Joan Subirats

state to distinguish what is external from what is internal. The metaphor of the container could then also be applied to government: we place inside a more or less wide-ranging set of responsibilities, whereas what is found in the exterior is totally foreign. This same logic operates when government shares out its responsibilities among the various territorial levels: different drawers appear within the container in which certain responsibilities are placed. What we put within a drawer forms a part of that level of government's responsibilities, whereas what remains outside is not its concern. From this perspective, there is nothing more annoying for traditional government than an unpaired sock: when a left sock appears in one drawer and the right one in another, traditional government heads feel extremely awkward and do not stop until both have been united and they have decided which is the drawer, the only drawer, they should be in.

The new forms of government, on the other hand, do not show the same obsession for specialisation: the government is not a container and the different territorial levels are not drawers where the pieces in the container are distributed. Physical borders give way to flows in the governmental field, too. Multilevel government and network government entail the disappearance of what is interior and what is exterior, the abolition of the borders between what is public and what is private and between the various levels of what is public. In turn, the disappearance of this specialisation means that the emphasis in the tasks of government shifts from the players to the contents. That is, what is important is not the attribution of functions and responsibilities to a particular level of government or a certain public or private institution, but rather the policy being promoted and the objectives that this pursues.

Around this policy, the different players and various governmental authorities share responsibilities and functions.

Multilevel government, however, does not imply a process of power decentralisation, but rather a concurrence of powers. In the diagram above we have tried to show how the traditional specialised structure in governmental segments is crossed by a

Public policy, territorial dynamics and networks

367

wedge that imposes a new logic of governance: this in no longer competition for the assignment of specific responsibility, but sharing and collaboration in responsibility to achieve set goals. The logic of concurrence is, in short, the logic of the positive whole, whereas the logic of specialisation is the logic of zero whole.

We had identified traditional government's second traditional feature of form as the exercise of authority. Specialisation in functions, furthermore, facilitated the exercise of this authority in a monopoly, as there was no competition in the area of the functions and responsibilities previously assigned. The physical walls of the governmental container also prevented any possibility of collaboration. The government, in other words, neither competes nor collaborates with anyone, it just exercises its responsibilities with the authority that has legitimately been assigned it.

The arguments wielded in the above paragraph do not reflect, by any means, what actually happens. In reality, public monopoly of authority is a fiction, as the different levels of government compete and/or collaborate with each other and with other players in civic society. This situation triggers certain perplexities, for if the task of government consists of obliging us to cooperate in favour of collective interest, how can it oblige us without resorting to authority? How can it defend a common good that is not the result of interaction - cooperating and competitive - between different partial interests?

We academics have found an answer to this question that is generic and therefore still unsatisfactory: what the government should do to govern without resorting to authority is to manage the network in such a way that it ends up governing through influence.

At the same time, the flows and relationships that characterise the networks (those which the government must manage) can be competitive or collaborative, by which we return to the preHobbesian forms or regulation. The new capacity of government, therefore, is concentrated in the management of networks that show simultaneous features of competition and collaboration.

What is the main recommendation we are making from theory to leaders anxious to manage the network and, thus,

368

Quim BruguĂŠ, Ricard GomĂ , Joan Subirats

govern through influence? From our point of view, we are suggesting that they have an internal network in which they have to stimulate the cooperation dynamics, without which they will find it difficult to be competitive in the external networks. That is to say, in the case of municipalities, their leaders should establish pacts, alliances and commitments (collaboration) between the various local social and economic agents (internal network) in such a way that they can develop a project that allows them to achieve a competitive edge with respect to other municipalities on the same scale (external network). In a similar way, regions should encourage collaboration between their municipalities and their internal players so as to be competitive; and states should promote collaboration between their regions and players in order to be internationally competitive. In other words, municipalities compete with each other but must collaborate to give regional projects coherence; regions compete with each other but at the same time must collaborate from state point of view; and states must also compete with each other but should collaborate to generate a certain international order. In the figure below, we have represented graphically the double dynamic of internal collaboration and external competition.

Figure 5: Public Policy: dynamics of territory

Public policy, territorial dynamics and networks

369

Can internal collaboration be compatible with external competition in this multilevel government set-up? We do not know exactly, although we do know that this is perhaps the most important challenge for the new governance. A challenge that, in principle, would mean that the different governmental levels must simultaneously have available enough autonomy to design their development projects from the internal network of players and enough vision to comprehend that they must also join together in a cooperative way for greater projects (external network). From environmental concerns the expression "think global, act local" has become popular, but our proposal entails complementing this statement with its opposite, "think local, act global". Only if we are capable of overcoming the interior-exterior distinction and eliminate institutional boundaries that reality has already abolished, will we be able to recover the capacity to govern; in the original sense of the term, that is, as regulation of collective issues.

8. FINAL REFLECTIONS

Indeed, government by means of nation-state entailed a process of rationalisation of simplifying aims, whereas government by means of network allows us to recover and assume complexity. No attempt is made to reduce or eliminate this complexity, but rather it is accepted and managed: 路 No attempt is made to eliminate it because this is recognised as impossible. The build up of experience and the advance of knowledge has not led us to a greater trust in our capacity for social control, but, on the contrary, it has increased awareness of our limits. The trust of the 19th century was an adolescent trust, in which one believes one knows everything; whereas the scepticism of the 21st century is a mature attitude, that of one who knows how to recognise that they will never have absolute control over themselves or over their environment. The 21st century must bring us, in other words, a dose of humbleness that allows us to recognise complexity. 路 And no attempt is made to reduce it because the complexity is rich and provides nuances that would otherwise be

370

Quim BruguĂŠ, Ricard GomĂ , Joan Subirats

lost to us. Simplification is clarifying, but also impoverishing: it does not allow us to see more than what we expect to see.

Acceptance of complexity, however, enriches us: it allows us to identify multiple dimensions and diverse perceptions on problems, it allows us to detect the presence of varied instruments for intervention, and it allows us to accept the existence of distinct objectives and points of view. Diversity, multiplicity, variety and distinction are attributes of complexity, and factors that enrich our capacity of both comprehension and intervention.

From our perspective, this acceptance of complexity also extends to ways of governing. Complexity cannot be managed from government structures built on simplifying premises. There are those who explain that if a citizen of the 19th century could see things now they would be taken aback by technological novelty, economic changes and social and cultural transformations.

The same citizen, however, would understand, without too much difficulty, the institutional framework of government, for its evolution has been rather scant. The lack of adaptation between rates of transformation is currently one of government's main problems. We continue, more or less, with the same instruments and the same concepts as in the 19th century, yet we have entered the 21st already. The idea of governance attempts, precisely, to stimulate the transformation of our capacities for government, inviting us to accept the interaction between levels of government and the presence of a network of diverse players. Inviting us, in short, to incorporate complexity into the tasks of government.

Finally, accepting complexity in forms of government means connecting up the diversity and the fragmentation with coordination or integration mechanisms. Governing in a complex environment entails, in other words, recognising the multiple players making up the network, accepting their participation in government tasks and managing the relationships that are established between them with the aim of provoking integrated actions. The government of complexity accepts the existence of interactions between levels, becomes aware of interdependencies between players, assumes that the important thing is the content of policies and not the assignation

Public policy, territorial dynamics and networks

371

of responsibilities, perceives problems to have many facets, and establishes complicities that allow resources and strategies for action to be joined. The government of complexity, in short, is no longer a container of static objects, but a flow of contacts and relationships that allows the flexibility and openness that have substituted regularity and closure of atoms to be assumed.

IMPLICATIONS ON THE SPREAD OF ICTS ON REGIONAL DEVELOPMENT: A PERSPECTIVE FROM GALICIA

Oscar Perelli Consultores de Administraciones PĂşblicas and Universidad Complutense 1. INTRODUCTION

The succession of changes associated with the development of what have come to be known as information and knowledge technologies (or information and communications technologies - ICTs) and their implications on economic relationships have introduced the increasingly consolidated idea of the presence of a new technological paradigm. The spread of ICT use in all internal company operations - organisation, management and productions - and in relationships with its environment supplies, commercialisation, access to demand and information - and their capacity to change them, creating a new scenario, have promoted the idea that we are before a new technological era, which has been given several names - "the Fourth Industrial Revolution", "the New Economy", "the Digital Economy" - that encompass the shift of the implementation of the New Knowledge Society into the scope of the economy.

As with all change in the process of development, it is time to analyse and establish behaviour hypotheses on key aspects that will mark its implications in the medium term. The speed at which ICTs have been implemented has had clear sector-based incidence, with notable leadership from their support industries telecommunications and IT infrastructures - and from companies with greater gains in efficiency, through multiplication of their operations and the importance of real-time information in their transactions, such as in financial services and logistics. In all events, spread in the use of ICTs marks economic reality and all 1. See the Info XXI Initiative, Ministry of Science and Technology (Ministerio de Ciencia y TecnologĂ­a) (2000) or the Lisbon Summit Conclusions (2000).

374

Oscar Perelli

public strategies1. There are many areas where changes derived from ICT use are expected to favour the correction of imbalance and gains in efficiency and equity. One of these, the focus of this article, is spatial distribution of economic activities and its effects on the growth capacity of different territories.

Defence is made from different ambits2 of the opportunities introduced by ICT use in correcting territorial imbalances and the ways open to those more remote places with problems of depopulation, ageing populations and loss of economic activity, thanks to their capacity for eliminating physical distances in access and spread of information and working in real time. This fact contrasts with the incipient concentration of the first infrastructures and service companies in areas enjoying access to economies of agglomeration, in terms of market and already consolidated ancillary companies.

This dichotomy between the opportunities of peripheral, rural spaces in decline and the consolidated advantages in urban areas is particularly relevant in Galicia. Documents on Galician programmes3 on the whole establish the reduction of imbalances between inland rural areas and areas of concentrated economic activity and the Atlantic Axis population as one of their core strategies. The capacity of ICTs to improve location advantages for inland areas is not clear, but they do introduce, with their spread, a set of opportunities that require their reinforcement.

This article has the aim of approaching the answer to the questions arising from the confrontation of both propositions and analysing the position presented by Spain and Galicia in the face of this dichotomy. In order to do this, the first section presents the main transformations from the introduction of ICTs, then the second section explains the propositions upon 2. The Info XXI Initiative mentions the opportunity for rural areas.

3. The most symptomatic example is the Strategic Development Plan for Galicia (Plan EstratĂŠgico de Desarrollo de Galicia) 2000-2002, which, in practice, represents the Regional Development Plan.

Implications on the spread of ICTs on regional development: a perspective from Galicia

375

which regional development is established. This makes it possible, in the third section, to identify the main implications of ICTs on theoretical developments and, in the fourth section, to analyse the repercussions on regional imbalances and to put forward guidelines to take into account in regional and local policy for Galicia.

2. MAIN TRANSFORMATIONS ASSOCIATED WITH THE INTRODUCTION OF ICTS

The spread in the use of ICTs has modified the parameters that economic relationships were consolidated on. The implications have provoked structural changes in the business processes of production, management and commercialisation derived from the introduction of new elements in the economic scenario. The foundations of this process have in turn generated modifications in the macroeconomic behaviour of those territories where the spread has been fastest and most profound, as in the case of the United States. The main transformations associated with the introduction of ICTs in economic processes can be summed up in a set of new elements and changes in economic behaviour.

Firstly, ICTs consolidate knowledge as a new, basic factor for production for companies and the territories they are located in. The spread of the Information Society to the economy has to be seen as the consolidation of the Knowledge Economy, beyond mere information. Knowledge emerges in this new scenario as a determining resource in the capacities generated by a company in the competitive framework. The build up of Knowledge determines the capacity for innovation in an environment of growing facilities for information access and a faster spread in technology derived from using ICTs. In this environment, companies have to consolidate their resources based on knowledge, which is intrinsic to their organisational structure and production systems, where labour maintains its leading role, but with an added ingredient and in relation to the company as a

376

Oscar Perelli

whole. What this means is that the capacity for knowledge generation rests upon the systems for education, training and learning for work.

Secondly, the capacity for work in real time under a universal network system allows the barriers imposed by time and space on access to information to be overcome. The spread of telecommunications networks lays the foundations for being able to operate with global parameters for access to suppliers and customers, and to reach what some economists have begun to call "virtual" external economies. This could introduce changes in the location of economic activities and people, which has been marked over recent years by urbanisation processes and supremacy of economies of agglomeration. The extension and depth of the many-centred character now being talked of for the spatial structure of economic activity will be determined by the ICTs' capacity to generate opportunities for the appearance of externalities in intermediate territories between large metropolitan centres.

So far, the capacity for overcoming space and work in real time has favoured the globalisation process for economic transactions, particularly financial ones. The main players are concentrated in large companies which have a certain advantage over SME's as they have invested in ICT use in their processes, be this in complex management systems for their operations or for their knowledge.

Thirdly, innovation is even more consolidated as a determinant element for business leadership against economies of scale. In all events we are dealing with continuous innovation in a sector undergoing constant transformations and permanent technological revolution, where the capacity for making a technological trajectory triumph over another type is a crucial element of competitive success. The availability of a particular scale of production becomes a part, at a lower stage, of this success, but as an element providing capacity for defining basic strategies for the company: research, internationalisation,

Implications on the spread of ICTs on regional development: a perspective from Galicia

377

training, etc. The insufficiency of business scale, which is characteristic of many territorial spaces, must be substituted by cooperation mechanisms, on a foundation that is an innovational environment.

Continuous innovation has provoked an increase in labour productivity that has favoured a process of economic growth without inflation. The paradigm has been represented by the American economy in the nineties, which linked sustained economic growth through increased demand with maintenance in price rises and continuous increase in productivity. Within this framework an expansion in investment has been produced in ICT support industries needed for the development of these technologies, which has acted as a lever on demand. In this situation, investment is concentrated in the telecommunications, IT and content industries, becoming consolidated as a branch of expansion activity.

In fourth place, the extension capacity for information derived from ICTs is provoking a de-intermediation process.

The function of eliminating asymmetries in access to information and the build up of demand and supply from all companies in various sectors is beginning to find itself being supplied alternatively by enterprises operating on the Net, whether newly created or derived from a shift of some of the already existing business. This is the case of travel agencies, personnel agencies or financial services companies.

Finally, the magnitude of ICT development and the continuous changes associated with its technological trajectory have generated growing needs for skilled labour, which currently outstrip the labour market's capacity for response. The novelty of the professional profiles and associated knowledge have meant a new type of employment, which to date has presented intense concentration in those territories with consolidated economies for learning in the fields of IT, business services, telecommunication, universities and dynamic training systems.

378

Oscar Perelli

To sum up, there are important changes appearing mainly in the co-ordinates of space and time, and which necessarily have to introduce transformations in the location of activities and people. The definite polarity of the transformations is not clear and some of the changes appear to respond by pointing in opposite directions.

3. PRINCIPLES AND EXPLANATORY BASIS OF REGIONAL DEVELOPMENT

The evolution of contemporary Economic Theory has again recovered territory as a determinant element in development capacity and economic growth. The space in which economic agents are established carries out an active function as an explanatory element for the birth and spread of positive externalities based on proximity and on the interactivity of companies and people inhabiting it, which breaks with the passive role given to it by classical approaches.

From different perspectives and approaches - Porter (1990), Krugman (1992), Becattini (1997) to cite some of them - study has been made of the interactivity between territory and economic growth and the foundations which support the processes of externality generation and the role of "environment". This section does not try to explain all these due to the breadth of the subject and the recent, fine references that are available - Furi贸 (1996), V谩zquez Barquero (1999) or Mella (1998). However, over the next few paragraphs, without following a systematic or chronological approach, the main principles upon which the explanatory hypotheses for territorial development are expounded, above all for those in which the digital economy will have the greatest repercussions.

Once the theoretical approaches and practical strategies for promotion which made growth capacity rest upon the location of large enterprises, which are "exogenous" to the features and composition of the economic agents present there, had been overcome, there has been consolidation along a line of

Implications on the spread of ICTs on regional development: a perspective from Galicia

379

work based on the capacity of endogenous sources such as a guarantee of development sustainability. The flight or relocation of large multinational type companies from some territories to others, with the problems of unemployment and loss in activity in the substituted ones, lay the foundations for the need to back initiatives derived from the resources belonging to each city or region. The suitability of laying foundations for development in the endogenous potential of each territory was supported even further by empirical evidence found in some places - see VĂĄzquez Barquero and Garofoli (1995) - which shows intense economic growth rates based on a structure of small to medium-sized enterprises with strong territorial roots, flexible production systems and extended learning curve throughout the whole of a dynamic local labour market.

This empirical experience, coupled with developments in theory, points at a set of elements that are behind the success of endogenous development as an element of sustained economic growth on a territorial level. Firstly, a basic element making it possible to speak of efficiency levels for a group of companies located in one place that are greater than the sum of the individual enterprises, and that is at the heart of the determinants for endogenous development, is derived from the presence of externalities that are internal to the productive system the enterprises make up and external to each individual one. The presence of a company in one territory is affected by the set of elements to be found in that environment, whose suitability has a direct consequence on performance and competitiveness in markets. Companies enjoy the consequences of having access to a skilled workforce, a pool of input suppliers to whom they can convey their technological needs, efficient public support mechanisms, a demanding and encouraging requirement for change and a modern communications and telecommunications infrastructure network These elements are completed by the externalities derived from local market structure –oligopolist

380

Oscar Perelli

(MAR type externalities) or competitive (Porter type or Jacobs type)– which act as technological diffusion mechanisms.

Secondly, the spread of externalities in local environments is encouraged by the presence of a favourable "atmosphere" derived from the existence of a contacts network, set up either formally or informally, which acts as a drive belt for its constituents. This is the interface between the productive system and the social relationships system of the territory, sustained by its culture and institutions. As a result, a reduction in transaction costs and an improvement in the organisation of the production line are produced, articulated in the participation of various companies in each of the stages, working in a network on a basis of trust. The consolidation of this reality takes up the hypotheses introduced by Marshall and reflected in the figure of the Industrial District, understood to be a network of companies that makes production organisation efficient and competitive. Working in a network allows the small companies to reach economies of scale in the network that would be impossible for them to achieve working individually.

Thirdly, the interaction is based on a relationship of cooperation and competition among the various enterprises facing a competitive environment (Milleu) and advancing towards globalisation. This relationship encourages innovation.

The productive systems are neither static nor rigid, which would have provoked a loss of competitiveness in them in the mediumterm. One of their characteristic features lies in their capacity to adapt to the competitive medium by means of innovation as an element of change and differentiation. Working in a network in turn favours the rapid spread of technical innovations throughout the set of enterprises making up the productive system. Learning is guaranteed thanks to the build-up of knowledge by workers in the system, already located on the "technological trajectories" used on the production lines.

Implications on the spread of ICTs on regional development: a perspective from Galicia

381

In fourth place, the development of a flexible, specialised labour market shared by the productive system acts as an informal communications channel between the companies. This allows the productive system to function. The specialisation of each company in the district (or cluster in clearly marked cases) favours the build-up of knowledge thanks to a learning system shared by all its inhabitants. The production systems applied require a high degree of flexibility which benefits the extension of ways of production among the companies. In turn, identification with the territory's culture and the establishment of personal relationships favours adjustment processes in the labour market which is characterised by a high degree of dynamism.

In short, economic development has in territory one of its favourable elements as a support and scenario for the generation of externalities, its spread thanks to the networked working of economic and social agents located at its heart, the encouragement of innovation thanks to competition/cooperation relationships between companies and access to a labour market whose players show an intense accumulation of knowledge and perform the function of introducing and identifying with the local culture.

This logic has been imposed on endogenous development processes and is found behind strategies applied in recent years aimed at encouraging local development based on industry or services, mainly for tourism.

4. IMPLICATIONS OF THE DEVELOPMENT OF ICTS ON REGIONAL AND LOCAL DEVELOPMENT

The elements on which the competitive success of local productive systems has been based are faced with the change of paradigm imposed by the introduction of ICTs and the globalisation process for competition. There are many questions arising in this field that can be summed up in whether the ICTs' capacity for overcoming the barriers in time and space and the opportunities that this generates for peripheral and rural areas will override the effects of concentration of their support

382

Oscar Perelli

industries in those territories which already have a consolidated base of economies of agglomeration. Or analysed from another viewpoint, whether the opportunities associated with the spread of ICTs will be able to overcome their threats to territorial equilibrium.

There are five fields in which analysis can be made of possible impacts from the modifications brought about by ICTs on territorial development. Innovation, besides being an essential element for ICT support industries, is located at the axis of determinant factors for economic growth. Despite this, public strategies for encouraging innovation directed at reducing failures in the market derived from uncertainty and asymmetry of access to information belonging to basic and/or applied research have come face to face with a large access barrier to enterprises due to limits in resources devoted to R&D activities. The result has been a concentration of instruments in enterprises belonging to sector structures of consolidated companies (Clusters) or territorially close, with limited multiplying effects on the capacity to innovate in enterprises that are "isolated" either territorially from those sectors.

The possibilities of ICTs in information spread must favour the possibility of incorporating new regional agents in promotion and diffusion policies for innovation by means of new schemes of an increased decentralised nature. However, the strategies could find themselves with the difficulty of not having the parameters or enough critical mass to segment and establish a detailed scheme. In all events, the first step to be taken by technology policy for non-innovational enterprises must be centred on the promotion of capacity for change and connection to the public and private agents of the regional innovation system, which are parameters that can be favoured by the extension of use of ICTs4.

4. The Community of Madrid, within its Madrid I+D innovation promotion strategy, has created a consultancy portal for innovating enterprises (www.madridmasd.org).

Implications on the spread of ICTs on regional development: a perspective from Galicia

383

The keys to success of initiatives like this depend on the capacity for codification of the knowledge incorporated into the innovation in order to ease its transmission as information. In general, innovation means an increase in knowledge that is difficult to codify as it forms part of the organisation generating it. The use of ICTs in such cases is limited as an instrument of innovation diffusion. If the system is understood to be a mere element of information and advanced services, these should adapt to the conditions of the target enterprises and, in this case, increase their success.

The basis of network working introduced by ICTs has to be one of the main opportunities introduced into the productive organisation framework, with impacts on spatial distribution and economic activities. IT network connection has to favour and consolidate networked relationships between physically close enterprises, but also, the belonging to a supra-territorial network system independent from spatial location. Thus, territorial parameters are overridden by parameters of production function on a global scale, which do not necessarily have to be conditioned by physical proximity to agglomeration externalities, which are extended by network externalities, or what have come to be known as "virtual" external economies. In turn, the establishment of business relationships channelled through ICTs has to ease and stimulate internationalisation strategies in both their active and passive formulation.

The use of ICTs can act as an element that intensifies the externalisation process of activities, favouring all those companies that opt for links channelled through the network (B2B, B2C). The various speeds of introduction to the infrastructures and the linking of business strategies to productive history - with those located in more dynamic sectors and territories being those with greater capacity for change and adaptation to new technological paradigms - can act as a brake that introduces greater differences between territories and causes the opportunities mentioned to be lost.

384

Oscar Perelli

As has been said, the development of ICTs has smashed the barriers of the physical concept of distance and time, as realtime information exchange has meant substantial modifications in economic activities and in their constitutive elements.

Furthermore, information technologies favour the overcoming of lacks in a territory's resources, opening up new development possibilities. In this way, information and communication technologies trigger reformulation in territorial classification policy, beyond reserving space for infrastructures, since new opportunities for the configuration of multi-centred regions appear.

The two aspects of space-time most affected by the impact of information technologies are physical transport relationships information transport and that existing between information and merchandise. The physical transport/information transport relationship has provoked significant changes in activities that require personal contact or physical movements of materials.

Current telecommunications systems allow journeys to be avoided, large volumes of information to be transmitted and participation in distance training activities or meetings anywhere in the world.

The merchandise/information relationship refers to substantial modifications introduced into society when the goods transmitted are made up of information and services. On changing physical transport routes for logical and instantaneous information routes, a new concept of space-time comes to light, which broadens the horizons of commercial relationships.

In another field, despite the destruction of jobs caused by the automation and substitution of processes, ICTs have an inherent potential for generating employment, both in telecommunications and IT related activities and in the creation and redefinition of professions related to the production and diffusion of content adapted to the network, to which must be added the possible reactivation of traditional

Implications on the spread of ICTs on regional development: a perspective from Galicia

385

activities such as those linked to logistics. The generalisation of tele-working means a decentralisation of activities and encouragement of self-employment. However, most of the generated demand for jobs will tend towards high levels of specialisation, which will provoke an increase in the need for continuous worker training, meaning that unskilled workers could be left out, so consolidating structural pockets of unemployment among this collective. Finally, the ICTs' inherent potential for decentralising activities could cause certain territories to specialise in activities with scarce added value, such as those to do with electronic component manufacturing or call centres, which do not need a qualified workforce.

Among the regional development opportunities that ICTs offer in the area of lifestyle, improved access to a wide range of services stands out in the case of territories further removed from centres of economic activity. Thus, they could contribute to the convergence of living conditions in rural and urban areas. Furthermore, the generalisation of the information society in the sphere of Administration brings with it the definition of a new model for relationships between the administration and citizens, which will particularly benefit residents in rural areas who would avoid costly journeys. Other modifications that ICTs will introduce into our habits and behaviour patterns are the redefinition of distance learning, banking, goods and service acquisition through electronic commerce and the proliferation of tele-working. Although parallel risks arise of social duality, with the threat of a consolidated collective of the technological illiterate ignorant of basic network accessing skills, to which must be added a possible blurring of local cultural identities in the face of universal "cyberculture" spread through "cyberspace". Finally, delay in the extension of infrastructures could make socioeconomic development in these areas difficult.

386

Oscar Perelli

Table 1: Opportunities and threats from ICT´s in key regional development factors

Implications on the spread of ICTs on regional development: a perspective from Galicia

387

5. INFLUENCE OF ICTS ON REGIONAL DEVELOPMENT: GALICIA'S SITUATION

The effect of ICTs on the territorial growth dynamic from a structural point of view, happens in two clearly differentiated spheres. Firstly, greater growth is produced in territories housing enterprises which make up the so-called ICT hyper-sector - which contains the sub-sectors for information technologies and the telecommunications industry - as these enterprises are characterised by an intense investment pace with direct and indirect effects on the business fabric of the area they have been established in. Secondly, the spread of the information society into rural areas could benefit relevant information access processes, distance training, working by means of ICTs and the establishment of direct commercialisation methods, all elements which boost their location advantages and, in short, their capacity for economic dynamism.

With regard to the first of the territorial effects - the location in Spain of so-called "New Economy" enterprises and their growth rate - data available so far do not allow much optimism regarding the capacity for territorial re-equilibrium. The ICT hyper-sector was one of the EU economy's fastest growing sectors throughout the 90's. Its growth in Spain could be classed as spectacular, and this can be seen in the variation recorded in 1999 which comes to 18.2%. Its market value in 1999 exceeded 4.8 billion pesetas, having increased by 18.2% with respect to the previous year and 19.6% with respect to 1997. In the period 1997-1999 it experienced annual growth of 18.9%, a reflection of its continuous dynamism which has been the fruit of the operating companies’ implementation plans. According to this data, the Internal Net Market for Information Technologies in Spain would be 1,797,668 million pesetas if a total were calculated for IT services and products and added value products which, in this case, include additional features incorporated into basic telecommunication services. Recently published data for 2000 puts average sector growth at 14.2% and this is expected to be at around 13% for 2001.

388

Oscar Perelli

Table 2: The value os ICT markets in Spain (Millions of pesetas)

The other ICT component, telecommunications, had a 1999 turnover of 3.5 billion pesetas, according to the Comisi贸n del Mercado de la Telecomunicaciones (Telecommunications Market Commission). This figure shows the extraordinary dynamism of the sector in Spain, as it means a 19% increase on 1998. If final services are considered, that is, excluding intermediate services (interconnection), terminal sales and public subsidies, 1999 turnover comes to 2.92 billion pesetas, 16.7% higher than that recorded the previous year.

These figures are reflected in the growing strategic character of the telecommunications sector in the national economy, with a 3.1% contribution to Gross Domestic Product in 1999. Growth of the sector has resulted directly in its increased share of GDP, which increased by 3.6% in 1999. This growth is due to advances seen in the sector liberalisation process, which resulted in new operators entering the market throughout 1999, a process which will continue with market access to the successful winners of licences for third generation mobile telephony, telephony via radio, and digital radio and television in 2000.

This growing participation in the Spanish economy is equally reflected in employment terms. The number of employees in the telecommunications sector in 1999 was over 88,000

Implications on the spread of ICTs on regional development: a perspective from Galicia

389

workers, which when added to the 76,933 IT workers comes to 1.2% of total employment in Spain and 1.9% of the figure for the nation's service sector. Comparison between employment and production makes it possible to identify the sector's greater relative productivity. In all events, this is a sector with growing employment needs that will continue into the future.

The sparse amount of information broken down into Autonomous Communities indicates that the vitalising element associated with companies in the ICT hyper-sector has had unequal impact on Spanish regions. More importantly, it would seem to have influenced territorial imbalance, placing Galicia in a position of great relative delay.

The telecommunications hyper-sector shows a tendency towards business concentration in the main centres of economic activity of the State, with particular incidence in the Madrid region, in which a reinforcement of its traditional HQ effect can be appreciated, derived from the conurbation's size implying a potential market of over five million inhabitants, and its functions as a region and capital of State which brings with it the location of the sector's main centres for decision making (Ministries, Telecommunications Market Commission, Industry Associations and so on).

After Madrid, Catalonia shapes up as the second business centre for ICTs. 71.2% of information technology enterprises have their head offices in these two regions, Madrid with the lion's share of 41.4% of the sector's companies. After Catalonia (29.9% of enterprises) is the Community of Valencia (6.9%), AndalucĂ­a (4.8%) and the Basque Country (4.2%) which correspond to the economic development axes configured around the Mediterranean and Cantabrian areas. Galicia is lagging behind, with 2.3% of information technology enterprises, although it does hold sixth position in Spain.

This territorial distribution is repeated for licences and general authorisations, in force at the end of 1999, regulated in the Ley General de Telecomunicaciones, although one peculiarity is the concentration of practically all licences in Madrid. This

390

Oscar Perelli

circumstance is most clearly expressed by fixed-line telephony, corresponding to Type A licences, with 60.9% of licence-holding companies concentrated in Madrid, and Type B1 (83.3%), a likely consequence of the HQ effect in the region referred to earlier.

Figure 1: Percentage of information technology enterprises 1999

The hegemony of the Madrid region is also seen in the location of enterprises holding Type C authorisations. These are essential for information society development as they licence service provision for data transmission to the public. Madrid holds 64.2% of these companies and a long way behind are Catalonia (11.1%), the Community of Valencia (5.8%) and AndalucĂ­a (4.1%). Galicia is again to be found below its share in Spanish GDP by this indicator (5.5%).

The concentration of sector enterprises has an influence on the regional distribution of the Gross Domestic Market (GDM) for information technologies. Thus, in 1999, roughly half the GDM (48.6%) was concentrated in the Madrid region, and 19.2% in Catalonia, and further behind were the Basque Country (6.1%) and

Implications on the spread of ICTs on regional development: a perspective from Galicia

391

AndalucĂ­a (5.2%) - the same regions in which the enterprises are concentrated. Therefore, the territories in which enterprises tend to concentrate are those that generate the greatest percentage of national GDM, due to the volume of commercial operations in the business sector, which is greater than that for the residential sector.

Regional GDM growth in 1999 reflects, on the one hand, the positive growth that has taken place in all the regions and, on the other, a concentration of the largest percentages for growth in

Figure 2: Location of type C operators 1999

the Canary Islands (25.9%) and Murcia (25.0%) followed by Extremadura (23.5%) and La Rioja (20.9%). This fact points towards decentralisation of activity in the sector as a consequence of the implantation process of new telecommunications operating companies which demand services linked to information technologies, although the regional and local public sector's weight should not be scorned, as it is immersed in an IT equipment and infrastructure renovation process.

392

Oscar Perelli

Table 3: Net internal for information technologies 1999

As can be seen from this data, and as would be expected, those areas with greater endowment of factors that generate positive externalities for the ICT sector are the ones where the ICT fabric is mainly located and where the multiplying effect of this is spread over the economy. The intensive technology and knowledge nature of ICTs together with other factors, such as consolidated economies of agglomeration and a more flexible financial system, explain why Madrid and Catalonia are the communities with a greater concentration of enterprises from this sector. The effects that should be expected from this paradigm can be summed up in increased territorial imbalance with urban centres and their metropolitan areas taking a leading role5.

The second of the territorial elements associated with the use and spread of ICTs is derived from the spread of the Information Society and the opportunities in terms of 5. ICT enterprises in Madrid are mainly located in northern outskirts, where an authentic ICT cluster is in process of consolidation. In Barcelona they are working to favour ICT enterprise location in the city centre by using changes in urban planning instruments.

Implications on the spread of ICTs on regional development: a perspective from Galicia

393

improvement from location advantages and dynamism of peripheral areas and rural space in particular. According to the theory, access to ICTs by rural territories and those are peripheral to economic activity and population could reduce the regressive trend they are undergoing. ICT use could support economic diversification strategies that are the basis for reconversion to new development paradigms (rural tourism, leisure activities, crafts, organic agriculture, second homes, etc.), because of their access capacity for customers, suppliers and information. The success of these strategies would favour population maintenance and rejuvenation, which is particularly relevant for Galicia as a whole and especially so for inland rural areas.

However, although it is certain that there can really be a vitalising element, current conditions could manage to intensify "info-exclusion" in the rural world and limit the positive effects of ICTs. So, what are the key elements for making the most of these opportunities, and what is the rural world's situation regarding each one? Firstly, for the benefits of the Information Society to be developed, a series of telecommunications infrastructures are required. These should be appropriate in terms of data transmission capacity and price, as it is difficult to envisage the rural world connected to the Internet without sufficient transmission capacity and affordability. The need for investment payback in the telecommunications infrastructure operating companies is concentrating extension of different telecommunications networks (fibre optic cable, ISDN, 3G mobile, etc.) in municipalities with a higher concentration of companies and population, generating a situation of "info-exclusion" among rural populations.

Secondly, a vital training effort has to be made to generate the knowledge needed to use ICTs. We could find ourselves in a situation in which a suitable telecommunications network were laid down and yet not have the human capital to use it - the current reality in a rural world which is elderly and untrained.

Training schemes must be linked to media provision (hardware

Oscar Perelli

394

and software) and be complementary to efforts in social dynamism.

Thirdly, economic diversity promotion processes need to be linked to ICT use. It is particularly necessary to increase the possibility for developing new jobs linked to IT use as a work tool and information channel. Thus, together with opportunities they provide for cooperation, management and marketing of rural tourism and craft activities that have traditional problems of access to demand, ICTs open the possibilities of encouraging certain jobs normally found in large urban areas to be carried out in areas away from them.

In any territorial environment, these key moves require a 6 plan which states all the measures directed at encouraging the

> 23,4% Between 17,4% e 23,4% Font: SEDISI

< 17,4%

Figure 3: Percentage of homes with PC 1999 6. This is established in the chapter devoted to the Information Society in the Proyecto Galicia 2010 project.

Implications on the spread of ICTs on regional development: a perspective from Galicia

395

Information Society. Generic comparisons available place Galicia in a retarded situation in the extension of ICT use, without distinguishing between urban and rural areas. Thus, the percentage of homes with a PC in Spain in 1999, according to SEDISI data, was 23.2%. By region, Madrid (30.1%) and Catalonia (29.0%) hold the leading positions, followed by a group made up of the Balearics (26.3%), Navarra and Cantabria both with 24%. These are all above the regional average. Only 17.3% of Galician homes have a computer, trailing the list of Autonomous Communities. The application of measures considering aids for PC acquisition, which have been the subject of numerous public debates, could contribute to the correction of regional imbalances in the PC ownership.

Regarding Internet access, November 2000 data from the Estudio General de Medios (General Media Study) give a national average for population over 14 with Internet access of 15.8%. The overall figure is 11.8% for the year. Again, Galicia is below the national average with 8.2%, far from Cataloniaâ&#x20AC;&#x2122;s 18.6%, La Rioja's 17.3% and Madrid's 16.3%, which correspond to the regions registering the greatest advances in the process of information society implantation.

CONCLUSIONS

The implications of the principles that are implicit to the new technological paradigm, and the changes associated with it, on sources of regional development give rise to a number of questions, as yet unanswered, that affect the capacity for economic growth at a territorial level and the introduction of efforts directed towards territorial re-equilibrium. These are issues of great relevance for Galicia because of its peripheral geographic situation, its smaller economic dynamism and depopulation process with regard to the other Spanish regions and its growing internal imbalances between coastal areas on the Atlantic axis and inland rural areas.

396

Oscar Perelli

Figure 4: Internet access by region 2000

Information available so far does not allow for optimism concerning the capacity of ICTs to introduce more intense growth dynamics in peripheral and rural areas. On the one hand, the enterprises that form a part of ICTs are being located in territories with consolidated economies of agglomeration and abundant provision of factors in which ICTs are intensive - knowledge and innovation - which reduces their direct effect on peripheral and rural areas. On the other hand, the vitalising effects derived from the spread of the Information Society are limited by the nonexistence of adequate telecommunications infrastructure in terms of capacity and price and the scarcity of training among the population in these areas.

This pessimism, however, should be seen as relative in that there are issues in which market defects are being produced that require intense public participation. Some steps are currently being taken along these lines. Fulfilment of legal requirements by licence holding operating companies that obliges them to deploy

Implications on the spread of ICTs on regional development: a perspective from Galicia

397

their networks in communities of over 25,000 inhabitants, and the implementation of actions from the Iniciativa Info XXI for Information Society development in Spain, should mean the extension, in the medium term, of information infrastructures to the whole of Spain, by which residents and companies in the smallest municipalities will be able to benefit from a hypothetical dislocation of activities.

These are steps on a global scale that need to be accompanied by initiatives for promoting the basis and principles of the Information Society from the public administrations closest to the citizen - Autonomous Communities and Local Authorities.

This fact is particularly clear for Galicia, where the first step should be the definition of a Strategic Plan for promoting the Information Society which will classify and co-ordinate wideranging activities for the administration implementing them.

THE SMALL TO MEDIUM-SIZED ENTERPRISE IN THE FACE OF TECHNOLOGICAL CHANGE

Vicent Soler Universidad de Valencia 1. NEW SCENARIOS FOR THE SMALL TO MEDIUM-SIZED ENTERPRISE

From the perspective of any economic agent and, more particularly, from that of the small to medium-sized enterprise (SME), technological change –the topic of this book– the new economy derived from the IT (Information Technology) and telecommunications revolution, the revolution of ICT, Information and Communication Technologies and other technologies - has not arrived on its own. It is accompanied by other extremely important phenomena such as the consolidation of economic globalisation and European economic integration, of which the circulation of euros in the coming months will be the most tangible symbol1.

All this creates new scenarios for SMEs to act in. But these new scenarios do nothing but add due diligence and acceleration to enterprises of this kind for them to proceed with changes that have been necessary for a long time. Changes, particularly, in the way they approach their competitive edge (Soler, 2001). Let me be more precise: the growth model for Spanish SMEs, and those in southern Europe generally, is showing clear signs of exhaustion and urgent action is needed as a consequence.

At the same time, there is the overcoming –at least in a good number of productive activities– of the post-World War II growth model based on "Fordist" principles, that is, leadership by 1. At the beginning of the nineties, the change in scenario had already included aspects of tariff removal (Single Market, Uruguay Round), high relative real interest rates, recurrent appreciation of the effective real exchange rate or relatively rapid blurring of competitive devaluations (the European Monetary System, the path to the euro).

400

Vicent Soler

large companies with economies of scale in productive processes for large series. We can now speak of "post-Fordism", as the reduced life cycle for many products and growing demands from consumers give SMEs a new leading role, as there is a need for more flexible processes that must meet more demanding, differentiating and variable requirements2.

However, in all events, the growing importance in the role of the intangible (knowledge, design, IT) in all types of productive process and the creation of new products and services based on new technologies (which, we insist, are not just the ICT for we should also include biotechnology, fuel cells (an alternative energy source to fossil fuels in particular), nanotechnologies or miniaturisation, the aerospace industry, new materials, etc.) have substantially altered the nature of business management. So much so that disassociation could perfectly well take place between types of production process (short series and flexible production) and types of enterprise (large ones, in order to make such complex internationalisation of innovations viable). This potential phenomenon of business concentration in traditional sectors creates an added challenge for the southern European SME fabric.

Why? Because all these changes act as a sandwich for the traditional competitive strategy of these SMEs. These enterprises are walled in between the growth logic of emerging industrial countries and that of the more industrialised ones (Soler, 2001).

The former follow the logic of competing basically through prices because they have comparative advantages in intensive productive processes in unskilled work, as they have a very low costs for this production factor. The latter compete with differentiation and 2. Discussion in enterprise literature, as GarcĂ­a Olaverri and Huerta (1999) remind us, is shifting from the traditional focus of Porter (1980, 1985), in which the object of the strategy was to adapt to market demands, to a more dynamic vision, defended by Foss (1997) or Dyer and Singh (1998), which considers interacting, promoting and developing new products and services to be desirable. In Consumano et al. (1995) this new strategic profile for the enterprise is effectively identified with the concept of flexibility. In all events, we believe the approaches are not incompatible but complementary.

The small to medium-sized enterprise in the face of technological change

401

qualification of products, as they have advantages derived from using superior technology and know-how.

Furthermore, although globalisation is increasing market sizes, it is also true that their volatility and uncertainty are increasing, which means the capacity for adaptation and adjustment of the volumes and varieties on offer appears as an essential competitive demand for continuing in the market.

In sum, the peripheral condition (geographical but also economic) of Spanish and other southern European SMEs has been eroded over time and by the behaviour of third countries. It is necessary, therefore, to face the new challenges by falling into line, as far as possibilities and determination allow, with the logic of enterprises from more advanced countries: relying on niche markets which can be accessed by nurturing intangibles, that is, quality, brand, R&D, design, product differentiation, good marketing, building in new technology, implementing more integrated systems for production management, internalising the cost of pollutant waste, etc. Let us analyse this in more detail.

2. THE IMPACT OF THE NEW ECONOMY ON THE SME

There are important changes in the underlying factors that support competitiveness in international commerce and one of the most fundamental of these new underlying factors is the creation and spread of technological capabilities3. This is fundamental because of the central role such capabilities play in the development of productivity and the setting up of renewed forms of competing.

But it is not easy to measure the impact of R&D on economic activity. What is more, we are of the opinion that all analysis of the economic consequences of the wave of innovations in Information and Communication Technologies (ICTs) â&#x20AC;&#x201C;computers, software, telecommunications and the Internetâ&#x20AC;&#x201C; must be done with care. Other evidence is that, together with the falls in 3. That is, the capability that enterprises have to introduce new products and new techniques in the production process and that can be the fruit of Technological Research and Development (R&D) effort in the company itself or the result of technology transfer from other enterprises and/or territories.

402

Vicent Soler

the cost of communication, computers are becoming increasingly connected through the Internet. This makes the benefits of being online increase exponentially with the number of connections4.

The development of ICTs or the new economy5, then, is of capital importance for enterprises, jobs, consumers, and public entities in terms of electronic commerce, Internet based instruments, data transmission, R&D, financial operations, etc., that is, everything that is meant by the information society.

However, ICTs is a sector characterised by high and sustained growth, the speed with which innovations are produced, a high degree of globalisation and its enormous influence on practically all the productive system. Therefore, we are talking about a sector with a very high degree of dynamism, a very diversified character for its activities, but also with ephemeral product lifetimes and high innovation rates needed to face the competition. In fact, its competitiveness can rapidly be eroded due to innovation and new technical standards (Ilzkovitz and Mogensen, 1999)6.

We agree, then, that ICTs are revolutionising the ways of communicating, working, shopping and playing. But, are they actually changing the economy? The truth is that there is no unanimity in the literature7. Nobody doubts, effectively, that the 4. According to Metcalfe's Law (Robert Metcalfe was a pioneer in IT networks), the value of a network grows approximately by the number of users cubed. Thus, we must remember that the Internet only really managed to function with the invention of the World Wide Web (WWW) in 1990 and the browser in 1993, but the number of users has leapt to over 350 million and could reach 1,000 million in four years.

5. This term needs to be conceptually bounded. For example, the US President's Economic Report (2001) defines the New Economy "by the extraordinary gains in performance - including rapid productivity growth, rising incomes, low unemployment, and moderate inflation - that have resulted from this combination of mutually reinforcing advances in technologies, business practices, and economic policies".

6. Some segments of the sector use a highly skilled, well paid work force, which is the case for software production, whereas others, such as PC making, are characterised by a very unskilled, low paid work force. An underlying factor of the sector's great growth is the phenomenon of outsourcing or subcontracting of products or services, particularly in IT (Information Technology) and new projects rather than existing activities. In all events, although ICTs lead to process innovations, they now more quickly lead to innovations in product quality and differentiation.

The small to medium-sized enterprise in the face of technological change

403

Internet, for example, has had great impact through the enormous reduction it has meant, we insist, on the cost of communications, greater than any previous invention. It has also permitted profound reorganisation at the heart of companies, from online procurement of inputs to facilitating decentralisation and externalisation of tasks, outsourcing. In reality, there are many possibilities still to come, particularly in B2B (business to business) commerce.

In all events, the possible impact of technologies of this type on the economy is easy to understand if we assume that, as acquisition costs are reduced for an important input - information - the supply curve shifts to the right, that is, more product is offered at the same price. Or, put another way, the equilibrium price drops for the same aggregate demand curve, and the equilibrium quantity shifts to the right. That is to say, lower prices and greater quantities, as happened with other inventions such as the wheel or electricity8.

The challenge, from the perspective of the SMEs we are referring to, is how to relate the old economy with the new economy, in such a way that ICTs can improve the efficiency of all parts of the economy, particularly, of course, the old economy enterprises, which are those that deserve our main attention (Soler, 2001).

7. Optimists say that ICTs help economies to grow more quickly and have eliminated both inflation and economic cycles. According to former US Trade Secretary William Daley (US Department of Commerce, 1998), over a quarter of economic growth achieved during the last five years was derived from ICTs. Therefore, the old rules of the economy and the traditional way of valuing shares (particularly those of new economy enterprises) are no use. At the Federal Reserve in Washington (Oliner and Sichel, 2000) are optimists, like their boss Alan Greenspan. At the OECD, too (Scarpetta et al., 2000). Brad De-Long, an economist at the University of Berkeley, says that ICTs "amplify the brain power in the same way that industrial revolution technologies amplified muscle power". In contrast, some areas of academe, such as the University of Northwestern (Gordon, 2000), are somewhat sceptical on this matter.

Professor Robert Gordon states that the total growth for the whole productivity of factors outside the IT sector is due to the economic cycle. He adds that ICTs might even have decreased labour productivity when, for example, a company's employees surf the net during work hours. The cybersceptics, then, reply that the Internet is not comparable with inventions such as the printing press, the steam engine or electricity.

404

Vicent Soler

There is growing agreement to admit that growth in the ICT sectors improves productivity in the economy as a whole9.

Both labour productivity and that measured by the efficiency of use of production factors, that is, total factor productivity, or TFP. Because it seems clear that, in the long term, reorganisation in working methods and the network externalities associated with growth in the use of ICTs could lead to a significant improvement in the economy's efficiency (European Commission, 2000b)10.

There are discrepancies, in all events, when the impact of ICTs on productivity growth for the rest of the economy is evaluated, discrepancies that are due to the fact that many of the advantages of ICTs cannot be measured adequately11. For example, the opportunities that have opened up in many other fields of research such as genetics, nanotechnology, fuel cells, and 8. For example, cost reductions for a company when introducing B2B e-commerce take place in several ways: reducing input requirement costs, as they can find the cheapest supplier more easily and the number of inter-business contact errors decreases; reducing distribution costs and allowing stock levels to be reduced.

9. In all events, until very recently, there was talk of a paradox, the productivity paradox.

Because the massive investment in IT had not been able to implement productivity growth in an unmistakable way. This is not of little importance, because, of course, labour productivity growth is the most important economic indicator. Indeed, in 1987, Solow was still making this paradox explicit (Solow, 1987): "computers are visible everywhere but in the productivity statistics". Other authors see this as normal because the impact of innovations tends to shift to productivity only once they have exceeded a high penetration rate in production processes, 50%, for example. Things have changed slightly since then, as is highlighted in the definition of the New Economy made by the Economic Report of the US President in January 2001, which we have cited above.

10. If we have to detail the channels by which production and the use of ICTs can have an effect on economic growth, they would be: a) Accumulation of capital in ICT, as this increases the stock of capital itself; b) Rapid technical progress caused by the production of ICT goods; and c) Possible externalities - that ICT use increases productivity in activities outside the ICT sector. This third channel is where the controversy surrounding the "new economy" is centred, thanks to difficult measurement of the output in sectors where ICT investment is great (the tertiary sector). The evidence for gains in productivity from ICT use is normally obtained from TFP growth after calculating the contribution of the ICT sector. Estimates made (European Commission, 2000b, 131) say that for each percentage point of growth in the share of ITC investment, TFP growth would be a quarter of a point.

The small to medium-sized enterprise in the face of technological change

405

biotechnology. Or the fact that the advantages have shown up in improving product quality, time saving and comfort, which do not easily appear in macroeconomic figures. Thus, micro-economic studies are important, studies at an enterprise level that can identify the gains in productive units in these fields.

2.1 Economic growth is linked to technological effort But, how are the potentialities of ICTs to be deployed? At first, it was considered that ICTs â&#x20AC;&#x201C;and, in general, all innovation processesâ&#x20AC;&#x201C; were a linear process which started with basic research and ended up with the creation of prototypes. Heavy investments were made in large research centres to guarantee the supply of innovations, where SMEs felt totally out of place. But it is now agreed that innovation is systemic and that it depends on interdependence among companies, public and private research centres, institutions and the social environment where there are particular recipes for the small to medium-sized company.

The Sixth Periodic Report on the social and economic situation of the regions in the European Union (hereafter, the Sixth Report) (European Commission, 2000a) clearly spells out the current great possibilities for SMEs in this respect. But it gives some conditioning factors: these possibilities depend on the existence of support services, relationships with large companies and/or networks between them (between the SMEs), skilled work, adequate ICT infrastructures, among other characteristics of the environment12.

So, economic growth is linked to technological effort.

Thus, the geographical distribution of this effort shows that only 11. One important statistical limitation is the capture of all the resources devoted to the technological innovation process. Since 1992 an attempt has been made to do this systematically and homogeneously by means of the Oslo Manual, published by the OECD (consolidated version in OECD, 1997). According to this Manual, innovation costs include acquisition on non-incorporated technology, the purchase of machinery and equipment with technological improvement connected to product or process innovations, improvement of industrial engineering or equipment, industrial design, commercialisation of new products, and the training of workers connected to the introduction of new products and processes.

406

Vicent Soler

a group of European countries, particularly the Nordic countries, and the United States and Japan have high indicators of this type13 (Crespo and Velรกzquez, 1999). The following chart shows the differences between the European countries and the US in terms of the weight of ICT sectors in the economy as a whole.

Notice the percentages over GDP that are so discrete for Spain (in contrast, for example, with Ireland) and remember that, if the average annual rate for ICTs is high, it is because GDP has been above the average for the countries in the chart:

Table 1: ICT sectors (Percentual share of GDP)

12. The networks of enterprises, understood to be both a product and an element of social capital (business culture and institutional structure), are capable of combining the economies of scale that only large enterprises can normally use with the dynamism and flexibility of small units and are, therefore, especially important for innovation.

13. The reason for the differences between countries in the quantities of this technological effort - the quantity of resources devoted to innovation - is to be found, logically, in the divergence in the expected impact of these activities on the productivity, profitability or competitiveness of companies

The small to medium-sized enterprise in the face of technological change

407

The institutional context â&#x20AC;&#x201C;inancial market, public support, etc.â&#x20AC;&#x201C; counts for a lot in this matter, as does the existence of growing scale yields or the existence of thresholds that cause the impact of R&D expenditure to vary according to the previously accumulated amount14.

In Europe, there are three groups of countries: the most advanced - the Nordic countries - as has already been pointed out, then the UK, Germany, France and the Benelux group and, finally, the south of Europe. In all events, there is a clear delay in comparison with the US (European Commission 2000b, 132). We must not forget that the US has a comparative advantage with respect to the EU and that this continues, being based on available human capital, industrial policy centred on innovation (strongly backed by Clinton-Gore), externalities of the defence industry, but also on historical coincidences with inventions or locations of dominant market companies. Furthermore, Europe has many difficulties when turning R&D into marketable goods and services.

However, for the same reasons that the new economy has favoured productivity growth in the US, it is now doing so in the EU. To be precise, technical progress in the ICT sector and the accumulation of ICT capital (excluding software) has contributed from 0.5% to 0.7% to economic growth in the second half of the nineties (similar to the first half in the US). This means there is a delay in Europe of half a decade.

R&D expenditure is often taken as the most appropriate approximation for evaluating investment made in knowledge - in new technologies. Indeed, many studies have confirmed that a greater R&D expenditure is associated, ceteris paribus, with greater rates of growth in a permanent way (OECD, 2000). It is, then, worth evaluating the technological and innovational effort in the SMEs of each country. It is worth it because, without a doubt, the growth capacity of country is visible in this evaluation.

14. In Europe, we have to admit that of the three aspects for ITC development - computers, Internet access and mobile telephones - only is the third one in a better situation here than in the US. However, it is the combination of the three fields that is convenient.

408

Vicent Soler 2.2 MARKET FAILURE IN ASSIGNING RESOURCES FOR INNOVATION

But, before entering into the subject, it should be highlighted that, if we let the market work on its own, we could find ourselves in an uncomfortable situation. This is because economic theory itself suggests that a market economy will tend to invest too little in technological activities. The main reason for this arises from the difficulty in extracting profit from research.

Naturally, the problem is particularly serious in basic research.

But, even in more applied fields, part of the economic value tends to "escape" towards suppliers, customers or competitors, because innovation generates "external effects" that introduce a separation between private profitability and social profitability, so reducing the incentives for economic agents to invest in activities of this type. In the absence of correcting public intervention, the final result will be a sub-optimal level of investment15 (De la Fuente, 1999).

15. To be precise, it has been estimated that the optimum ratio for R&D investment and investment in capital assets would be approximately equal to 1/5. In OECD average countries, investment in R&D is less than half the amount it should be, and, in Spain, only 20% of the optimum figure is invested (De la Fuente, 1999,90).

16. Some studies defend that policy and institutions affect the level of economic efficiency by the resources assigned to the economy. So, a change of economic policy would lead, in the short and medium term, to a change of track for growth, although the underlying growth rate would be maintained - determined by exogenous factors (which could be different from one country to another) such as population growth and technological progress. Other studies point out that technological progress itself could be influenced by policy, which leads to a more persistent effect of the policy on production growth.

The distinction between these two approaches depends on how the way the governmental policies affect the accumulation process of various types of capital is considered, and how this accumulation affects production growth. Policy can affect savings and the formation of capital assets, human capital (education) and knowledge capital (R&D) and infrastructures. Some of these forms of capital are very likely to influence the innovation process and technological progress. For example, human capital and R&D are important ingredients in the formation of new ideas and their conversion into new production processes. The same technological process can be incorporated into new capital equipment, so creating a link between capital assets accumulation and growth rates in the long term. Only empirical evidence can determine which of these two points of view is the more relevant.

The small to medium-sized enterprise in the face of technological change

409

This "market failure" more than justifies governmental intervention in R&D issues, both in direct provision and funding and in indirect measures such as tax and financial incentives and the protection of intellectual property rights to encourage R&D in the private sector.

This does not remove the fact that we must recognise there is a healthy debate on the precise mechanisms that link policy and institutions with accumulation of capital, economic efficiency, technological progress and, in short, growth in production (Ahn and Hemmings, 2000)16. In all events, economic agents and markets cannot function efficiently without adequate institutions, as is demonstrated by Russia at the moment.

Therefore, it is important to bear in mind the efficiency of the institutional structure. Public powers need to involve themselves in this difficult challenge of setting up enterprise and markets for the 21st century.

Measures aimed at funding and improving research, innovation, education, training and thus encourage the culture of innovation are increasingly centred on the creation of networks or poles for stimulating innovation in enterprises and guaranteeing wide spread of research results17. The aim is to maximise the spread effects for scientific and technological advances and encourage their incorporation into the production process. Above all, when the leading role in the business structure is played by SMEs. 17. Against the disincentive of not being able to appropriate part of the profits from R&D investment due to spillovers, co-operation among companies could reduce the effects of this market failure. The increase in market power of the companies participating in the agreement improves the capability of appropriating the profits from innovation and, therefore, from incentives to innovate (Leahy and Neary, 1997). To be exact, networks of companies are especially important for regional development - both vertical and horizontal ones (or both together) and the relationships between participating companies tend to include both institutional aspects (long term) and market aspects (short term: participants can leave the network if they wish). One important aspect of networks is that they facilitate the spread of knowledge and innovations. The generation and acquisition of knowledge are normally the object of considerable economies of scale, as we have already admitted) and networks allow enterprises to make the most of knowledge accumulated by all the members.

410

Vicent Soler

The March 2000 EU Lisbon Summit took good note of this and recommended, on the threshold of a new century: macroeconomic stability, entrepreneur culture, efficiency in markets, fluidity in capital provision, support for R&D (to be precise, by incentives for R&D clusters and reinforcement of public and private sector co-operation), qualified human resources, capacity for ICT use and organisational changes inside companies and between companies, facilitating co-operation among them.

There are specific areas in which the government could support the spreading of new technologies beyond the need of the government itself to ensure a broad environment that eases sustained growth. This is an area worthy of attention, because the innovative SME has played a key role, greater than that of established enterprises, by producing advances in technology and developing products and services. The evidence presented here underlines the role that certain suitable conditions in financial markets and in product market regulation play in the promotion of improvement in innovation and productivity18 (OECD, 2000).

That is why, in the Sixth Report (2000), various programmes are explained - and there are many of them - for European action to encourage ICTs in the SMEs of the regions that are included in some of the objectives of EU structural funds policy, in collaboration with state and sub-state authorities. However, when formulating an ideal industrial policy - and not just an industrial one - the most important thing is the adaptation to the specific business reality in which one wishes to act: the type of enterprise, size, specialisation, and sector dynamics, specific product characteristics, etc. (GarcĂ­a Reche, 2000). Never forgetting the environment: existence of social capital, human capital, infrastructures, institutions and financial institutions, technological culture, territorial externalities and many other ingredients.

18. i.e., a region's social capital must be evaluated, understanding this to be (OECD, 2000) "the characteristics of the social organisation, such as the trust, the norms and the networks, that can improve the efficiency of society by facilitating coordinated actions".

The small to medium-sized enterprise in the face of technological change

411

Analysis cannot be done, then, only in the scope of the sector, but rather the problems, for similar environments, are always managerial. There could be a weak demand sector with strong demand production segments or that some enterprises have encountered strong demand niche markets. Everything will depend on the capacity of enterprises to incorporate differentiating elements into products, where cost is not the buyer's only reference.

2.3 Possible policies Following the guideline marked out by the aforementioned European Union Lisbon Summit in March 2000, given the particular difficulties in adapting SMEs to the new economy's new scenarios, it becomes difficult to reduce the involvement of public powers in the matter.

However, we must start out with the fact that the institutional framework has changed radically in recent times.

There are now three administrations (regional - the Autonomous Community in Spain, central and European) with powers in the economic field, which allow public actions to be better suited to the type and level of goals sought for issues, but, at the same time, they demand great depth of inter-institutional coordination in order to encourage synergies in economic policies.

The Autonomous Communities, at least those with a greater number of powers such as Galicia or the Community of Valencia, have fewer financial and tax powers and no monetary ones, but they do have many in infrastructures, in human capital (education, training and health), in territorial coordination, economic planning and particularly in business aid and cooperation policy, which allow them to influence aspects of innovation in production and marketing.

Suitable policies would be, firstly, not to lose sight of the European framework, which is increasingly important and which, as we saw at the Lisbon Summit, has its heart set on SMEs. The Agenda 2000 (there are many autonomous communities which

412

Vicent Soler

are assured Target nยบ 1 region status by the EU until 2006) is a vitally important matter which should be the concern of both autonomous and state economic authorities, because being able to reduce the distance separating them from the European average and, particularly being able to overcome the peripheral economic situation, depends partly upon the size and opportunities for its funds.

Autonomous authorities, particularly, have to collaborate in improved access for SMEs to funding. Likewise they have to provide incentives for inter-business collaboration in order to encourage and improve access to new technologies, designs, qualities and marketing techniques and channels. This activity, in all events, should not be carried out using obsolete policies of general subsidy to enterprises but through actions of greater complexity and diligence in the search for support for business projects that deserve it, within the coordinated framework of the Community directives themselves (Soler, 2001).

Business services have to be encouraged, but these should be of the highest qualification possible in order to obviate, as far as possible, the peripheral or branch-office character that exists with regard to Madrid in Spain. That is, cultivate qualified outsourcing, which is much needed in order to retain the highest level of human capital. On this issue, the most powerful urban centres must be put to work: Vigo or Corunna in Galicia.

And, above all, political powers have to implement the technological effort. In Spain the figures for R&D investment are half, in GDP terms, the European average: 0.9% against 1.8%.

Figures that, no matter which way they are looked at, are insufficient.

But, why are such poor results generated? Among the possible explanations would be the small average company size and the sector structure based on traditional sectors from the old economy, the scarcity of technologically advanced multinational companies with R&D centres, the scant presence of capital goods

The small to medium-sized enterprise in the face of technological change

413

companies and the weak relationship between enterprise and the university19.

Naturally, in order to carry these changes out, improvement is needed in human resource training. In the south of Europe, and in the world of the SME in particular, this means thinking in terms of human capital and recognising the vital entry into the information society. An entry which demands passage from one economic scenario - one of abundant, cheap labour - to another of skilled work and high productivity.

3. THE VALENCIAN EXPERIENCE

Among the wide range of public experiences in the matter of innovation policies with SMEs, several studies by the OECD have highlighted one Spanish case: that of the Generalitat Valenciana, with over fifteen years of experience.

In short, if there is one single key point in the case of Valencia it is the deep involvement of public powers - the Autonomous Administration to be precise - in the formulation and development of SME policy. The Generalitat, with powers and funding since the first half of the eighties, took on the leading role in SME policy, which facilitated the design of an industrial and innovation policy that was specific in microeconomic aspects, just as the EU's Sixth Report and analysts into the impact of innovations on the economy now stress.

3.1 Theoretical basis The theoretical basis for the Generalitat's intervention â&#x20AC;&#x201C;which matured throughout the eightiesâ&#x20AC;&#x201C; was close to that 19. SMEs producing semi-transformations and linked to large companies (Opel, Ford, CitroĂŤn, GEC-Alsthom, etc.) deserve special consideration. What has arisen here is what Gunnar Eliasson (1996) calls integrated production, based on the technological externalities within and surrounding advanced companies. Eliasson has shown that capable blocks of companies operate like technical universities and research institutes, providing, unintentionally, free educational and research services.

Integrated production is an organisational technique for co-ordinating complex productions in the mechanical engineering industry within companies and with specialised subcontractors and consultants in the market. The SME becomes impregnated with a new business culture.

414

Vicent Soler

formulated years earlier in the Terza Italia, many regions which had an industrial structure similar to that of Valencia, as Professor Ernest Lluch had revealed to his disciples in the Facultat d'Economiques de València during the seventies20, and, particularly, in his book "La Via Valenciana" (Soler, 2001). These reflections were dominated by the idea of the local production system or the industrial district21.

Indeed, the vast majority of the business fabric in Valencia has an ideal framework in the industrial district for obtaining territorial economies of scale (outside the company) and appropriate cooperation synergies (Martínez Pellegrini, 1994).

This is an industrial district that has to include economies of information, particularly those of information about the market, because information technologies are the ones that have had the greatest growth in OECD countries in recent years, as we have appreciated above (Mistri, 1993)22.

That is to say, the Generalitat Valenciana had to specify a policy that would orient and aid companies to establish a strategy based on the creation of new products, new technologies and new forms of organisation with sufficient organisational flexibility to continually adjust their strategy to changing circumstances. With two objectives: business modernisation and productive diversification that allowed passage through the pattern of interindustrial commerce to intra-industrial commerce, within the framework of European integration.

20. We refer to the neo-Marshallian contributions by Becattini (1969,1990), Brusco (1982), Sforzi (1989), Bellandi (1989), Bianchi (1994), Dei Ottati (2000) and others, where the territorial dimension of the economic analysis is key to understanding the complessità industriale. That is, to contemplate a post-Fordist scenario, in order to collaborate in the cultivation of the SMEs' innovation capacity and their externalities, of static and dynamic location and urbanisation, which the various industrial districts and/or milieus themselves allow, in the logic of endogenous development. This is a similar scenario to other southern European regions (Garofoli, 1992).21. Later, Krugman himself (1995) has recognised this from the heart of western mainstream theory. It is interesting to note current efforts to connect both theoretical traditions (Muñiz, 1996).

22. In fact, information technologies - as we have seen - are those which have seen greater growth in OECD countries in recent years (Papaconstantinou, 1997).

The small to medium-sized enterprise in the face of technological change

415

In short, in this new productive model, the size of the enterprise takes on new meaning and its competitive capacity depends on its versatility to adapt itself to a new environment that has become more uncertain and unstable. And on the cooperation of other companies.

3.2 Instruments The Generalitat's instrument for carrying out this policy for SMEs has been, and still is, IMPIVA23 (Institut de la Mitjana i Petita Indústria Valenciana - the Valencia Institute for Small to Medium-sized Enterprise). This policy is established by means of Technological Institutes (Instituts Tecnològicos), European Centres for enterprise and innovation (Ceeis), the Paterna Technology Park (for cross fertilisation of innovations) and various other organisations, where entrepreneurs from the sector take on an important role24.

23. IMPIVA was created by the Generalitat in 1984. However, it did not only create IMPIVA but also other bodies which completed the wide range of policies deemed to be necessary: the IPEAE (Institut per a la promoció de energies alternatives i estalvi energètic), SEPIVA (Seguretat i promoció industrial valencià), ITVA (Institut valencià de turisme) or PROCOVA (Promocions Comunitat Valenciana), IVF (Institut valencià de finances), or the Brussels Office. The SGR (Societat de garantia reíproca) was also revitalised. With the change of government in 1995, some of these bodies also changed name (ITVA for Agència Valenciana de Turisme; PROCOVA for Insitut valencià de l'exportació-Ivex), of a judicial nature (SEPIVA or the Office in Brussels) or, simply, they lost their policy drive.

This last aspect is regrettable from all points of view, but particularly because, with time, these bodies had built up rich experience and highly qualified human resources.

24. The initiative by the Generalitat was due, in good part, to the relative inhibition of Central Government in industrial restructuring processes in the first half of the decade, at least for certain sectors and particularly for SMEs. In general, industrial restructuring processes, a product of adjustments in the face of the crisis dragging on from the previous decade and the changes that were taking pace at breakneck speed in the worldwide economic sphere, had warranted little of the public powers' attention. In all events, a genuine technology policy in Spain did not start until 1966 and even then there was need to wait until the creation of the Centre for Industrial Technology Development (CDTI - Centro para el Desarrollo Tecnológico Industrial) in 1977 so that it could gain some strength. Currently, the collection of enterprises and bodies involved in this field is dominated by the National System for Innovation (SIN - Sistema Nacional de Innovación).

416

3.3 Network of organisations at the service of SMEs In sum, a dense network of organisations for encouraging knowledge and innovation. These bodies are located in the districts were the corresponding manufacturing expertise is to be found. Thus, together with the physical proximity of the possible beneficiaries, cooperation between enterprises can also be encouraged in the way of the networks that the EU stimulates in its policy for SMEs25.

It is a shame that in the second half of the nineties there has been a loss of drive for some of the guidelines for the innovation policy presented so far. For example, the understanding between Valencia's scientific and academic community and public powers has slackened. IMPIVA has recently had the function of a general supplier of subsidies for enterprise, with no selection of the more interesting innovative proposals. Funding for research and R&D has been cut back and this has even been noted in a certain deterioration in the working environment of the Valencian economy's economic analysts. In other words, the Valencia Innovation System (SVI - Sistema Valencià d'Innovació) has lost strength.

In all events, the Valencian experience has been evaluated as exemplary by the OECD itself and, with the necessary correction, could be a useful reference for the formulation of innovation policies in territorial contexts for small to mediumsized enterprises.

25. This correspondence can be seen, if we compare the geography of industrial location by sector and the siting of these technological institutes and European centres for innovation. It was confirmed in 1996 (Honrubia and Soler, 1996) that the number of enterprises using the network's services is growing: 53% of companies with over 20 workers are associated with the Instituts Tecnològics and 85% use them. This gives an idea of the usefulness and important impact of IMPIVA on modernising Valencia's SMEs. The pending task was then to attract the micro-enterprise, which is so abundant in the Community of Valencia.

"PROJECT BARCELONA, CITY OF KNOWLEDGE" FROM THE ECONOMY1

Joan Trullén Universitat Autònoma de Barcelona INTRODUCTION

At the start of the 21st century, Barcelona finds itself facing the outbreak of a new scientific and technical revolution entailing great political, economic and social challenges. The appearance of a new wave of technological innovations and acceleration in the economy's internationalisation process make traditional forms of organisation in the city obsolete. Due to their magnitude, these changes are compared to the commercial revolution or to the first industrial revolution - revolutions in which, as Professor Jordi Nadal has pointed out, Barcelona knew how to play a leading role.

The city now needs to respond actively and determinedly to the new challenges, And this means going way beyond facilitating the economic and technological renovation process: a new form of coexistence and social interaction must be constructed, which demands citizens as a whole to take determined responsibilities. In the 21st century, work will become a creative pursuit, far from the routine that dominated the 20th century.

The transformation of information into knowledge will be a decisive approach for facing up to these challenges. Information will tend to become cheaper over the next few years; knowledge in place, on the other hand, will gain greater importance.

This does not just mean that the municipal Administration facilitates Barcelona's attainment of the leadership it still does not have within the cities of Europe in activating new processes of a scientific or technical nature. This is a challenge that should 1. This work forms a summary of the document Projecte Barcelona, Ciutat del Coneixement. Informe final. Elements per a una diagnosi econòmica i territorial by the author. The Catalan version of which has been published in Barcelona Metrópolis Mediterránea, Monográfico Barcelona, Ciutat del Coneixement, Barcelona, 2001.

418

Joan TrullĂŠn

matter to anyone living or working in our city, whatever they do.

It demands particular effort in the education of children and young people, but it also involves permanent adaptation in the knowledge of citizens as a whole, particularly those aged within the active population.

Creativity and social cohesion are two of the assets that Barcelona can contribute as differential factors in the new knowledge society.

However, there is an underlying set of problems, headed by an activity and employment rate between five and ten points away from the main European and American cities, and a training and research and development level at between 70% and 50% of that for those same cities.

Therefore, it seems right that the Barcelona of the 21st century openly proposes its insertion into the new information society and the new knowledge economy. Barcelona must have a high level of competitiveness available in the economic world and a high level of social cohesion, and at the same time it must offer itself as a privileged space for the development of creativity and social interaction.

Project Barcelona, City of Knowledge attempts to be the city's response to some of these great challenges - a response that should be active and not defensive, open and not protectionist, participatory and not interventionist. Not just efficiency goals are proposed, but also equality goals. It is particularly important to spread the fruits of scientific and technical progress to all the population, and avoid - or at least correct - the social costs that this new economic and technological context could generate.

A project such as "City of Knowledge", proposed by the Joan Clos City Hall Administration, should necessarily be understood as an open, multifaceted and complex project for the city, and the citizens. Here, only some of the characteristic features are illustrated; features which, from economic and territorial analysis, can be contemplated today in the light of this objective of city renovation.

"Project Barcelona, city of knowledge" from the economy

419

Special thought is given to the need to intensify research and development activities linked to the most dynamic sectors, and the creation of a new scientific, technical and cultural centre around Poblenou is proposed within a new axis for urban development which, beginning at Nou Barris, will take in Sant Andreu and Sant Mart铆 and which will have basic reference points at the new Sagrera station and the Foro Universal de las Culturas in 2004. The urban renewal in Poblenou should be accompanied by reuse of old industrial manufacturing spaces for new knowledge-related activities, including advanced research and learning activities.

This proposal for a new strategy for Barcelona based on increasing its potential as a city of knowledge has been made for reasons of efficiency (increasing its competitiveness) and equality.

The benefits of the new revolution must be spread to as many of the City's citizens as possible, and universal access to information must be facilitated. A new axis for development must be drawn out strategically within the city, which will include a new focus on facilitating the production of new activities and access to new technologies and training.

Joan Mir贸, in his time one of Barcelona's most involved artists, knew how to create art from motifs that were often linked to what is both most local and routine and most universal. He applied his creativity by ascending from the material to the immaterial: perhaps a symbol of the will to move the new city of knowledge towards the whole world, to integrate art and technique, to fuse culture and innovation.

1. TOWARDS A NEW STRATEGY

We propose to begin with the following hypotheses2 : a) The importance of know-how or knowledge for explaining the continuity of production; together with the factors 2. See OECD: Proceedings, Industrial Competitiveness in the Knowledge-based Economy.

The New Role of Governments, Paris, 1997.

Joan Trullén

420

of work and capital, knowledge gains importance as a factor of production. b) The increasing importance of skilled work against unskilled work and tangible capital. · Growth in the importance of intangible factors such as education · Reduction in the importance of the capital factor · Cheapening of codified know-how Authors such as Michael Piore propose, on the basis of philosophical work begun by Hanna Arendt, the distinction of three categories for work: · work - that is not necessarily verified within market assignation mechanisms, such as housework or volunteer work; · labour - or the typical Fordist capitalist work, which is routinely verified in the search for a wage regardless of the existence of motivations besides financial remuneration; and · action - or work that has remuneration within its action besides the typical salary.

The new jobs related to the information society and the knowledge economy participate more in the third category than the second. c) The increasing importance of growing yields in industrial and non-industrial production, which means a progressive specialisation for territories. Technical change is operating in both traditional sectors of an industrial nature and in services, making the existence of economies of scale no longer the exclusive property of industry, but also of services. d) The importance of territorial factors to explain the continuity of industrial and non-industrial production.

2. ECONOMIC BASIS

Under no circumstances should the Project Barcelona, City of Knowledge be viewed as being of a purely scientific or technical nature. It should be interpreted in a much broader sense, one which goes much further than the notion of scientific or

"Project Barcelona, city of knowledge" from the economy

421

technological knowledge and that, as a consequence, exceeds the strict bounds defined by the concept "information society".

One proposal is to use a notion closer to economy than to knowledge, of a broader scope than that generally used by scholars of the new information technology phenomena and which not only embodies all the know-how of a scientific or advanced research nature, but also localised or specific know-how.

A distinction is made between information and knowledge. Information would be codified know-how; whereas, knowledge would be non-codified or know-how, or that which cannot be codified.

New information technologies allow the scope of noncodified know-how to be reduced, but will never eliminate the know-how that cannot be codified. Knowledge or know-how would include two categories as interpretation codes for information itself, abilities or specialisation with tacit content, and solutions to problems or research of a heuristic nature which are not capable of being defined with algorithms3.

This means that, despite technical progress, there is still an important part of the explanation of the continuity of production in the existence of specific know-how, not easily transportable.

In Barcelona, one possibility to be exploited is the existence of a long tradition of industrial know-how established on an important basis of arts and trades, with world-wide renown in design and art, and also in fields related to medicine and health, training and passing on of know-how. That is, Barcelona can back new technologies, but with a heavy dose of creativity, more in search of economies of range than economies of scale.

3. TERRITORIAL BASIS

Unlike that which was commonly admitted in the seventies and eighties about production's territorial dynamic, in 3. See Moses Abramovitz and Paul A. David, Technological Change and the Rise of Intangible Investments: The US Economy's Growth-path in the Twentieth Century, and Dominque Foray and Bent-Ake Lundvall, The Knowledge-based Economy: from the Economics of Knowledge to the Learning Economy (1997).

422

Joan TrullĂŠn

recent years the large metropolises in developed countries have shown advantages of location for productive activities that are more knowledge dense, against the typical trends of the seventies and eighties that indicated greater growth in medium-sized cities.

In particular, a re-centralisation process has been detected for these strategic productive activities in both the United States and Japan4. Activities that are more knowledge dense tend to be located in metropolitan centres. Whereas industrial manufacturing industries tend to de-locate from centres towards smaller peripheral cities, towards non-metropolitan regions or towards emerging countries5.

The trends detected by Peter Hall, among others, in decentralisation towards activity and population suburbs, in deindustrialisation and re-concentration of industrial activities in cities peripheral to metropolises, would have a counterpoint precisely in the trend to substitute the productive basis of the most advanced metropolises, moving from traditional manufacturing activities to new activities based on the manipulation of symbols or, in general, on the intensity of knowledge.

There would be, then, large economies of agglomeration which would tend to intensify the process of relocation towards the centres of great metropolises for activities that are more dense in knowledge.

4. See Saskia Sassen, La ciudad global, Eudeba, Buenos Aires, 1999. For Sassen, global cities carry our four new functions: they organise the world-wide economy; they concentrate finances, specialised service companies and the advanced tertiary sector; they produce innovation in advanced service activities; and they are in themselves markets for innovations and new products. See also Masahisa Fujita and Takatoshi Tabuchi, "Regional growth in post-war Japan", Regional Science and Urban Economics, n.Âş 27, 1997, pp. 643-670. According to these authors, in cities such as Tokyo the shift of productive activities to high-tech ones and advanced services would be inducing a transformation in the location of activity. The recent development of transport and telecommunications technology tends to agglomerate activities that are intensive in knowledge in the nucleus of a region, at the same time as industrial activities that are less dense in knowledge tend to disperse towards non-metropolitan regions or even outside Japan. This would explain the recent trend towards increased income differential between central metropolitan regions and peripheral regions.

5. Peter Hall, The Disappearing City.

"Project Barcelona, city of knowledge" from the economy

423

Of the set of economies of agglomeration that would explain the growing importance of large metropolises, those related to the existence of public services with economies of scale (international airports, large ports, large specialised hospitals, large universities and research centres, and so on) would be as important as those related to economies of location (whether through cross-fertilisation of ideas derived from the multiplicity of activities offered in large cities or Jacobs externalities, such as specialisation in particular activities or Marshall, Arrow, Romer externalities).

Together with the analysis of the urban externalities that would explain the continuity or emergence of non-codified, localised know-how, it also would be necessary for a project such as Barcelona, City of Knowledge to employ urban analysis tools centred on the notion of the urban network. As a counterpoint to the traditional notion of a city system, the network notion explores the possibility that several urban nuclei can show the advantages of large cities if they share facilities and services, or they specialise to present synergies6.

Some European metropolitan regions, such as Milan or Barcelona would present urban network characteristics, with specialisation in the various urban nuclei in different and complementary productive activity.

4. ELEMENTS FOR A DIAGNOSTIC

Since the start of the industrial revolution, Barcelona has known how to adopt innovations relatively quickly and lead, in the Spanish context, economic and urban change. The Barcelona City Administration has often played a leading role in this process, especially in all that links town planning, technical change and economy. The adoption of the 1859 Plan de Ensanche y Reforma (Enlargement and Reform Plan) by the engineer Ildefons Cerdà 6. See Roberto Camagni and Carlo Salone, "Network Urban Structures in Northern Italy: Elements for a Theoretical Framework", in Urban Studies, vol. 30, n.º 6, 1993.

See also David F. Batten, "Network Cities: Creative Urban Agglomerations for the 21st Century", in Urban Studies, vol. 32, n.º 2, 1995.

424

Joan Trullén

was a milestone along this path; this plan allowed the main technological innovations stemming from the first industrial revolution to be integrated into the Plan de Barcelona urbanisation process. In the same way, the 1905 Jaussly Plan and the 1917 General Town Planning Plan showed the willingness of the city to adopt the second wave of scientific and technical innovations. The 1934 Macià Plan integrated functionalism with new Fordist production techniques. To some extent, and despite such an unfavourable political context, the 1953 District Plan and the 1976 General Metropolitan Plan represented two attempts to adapt the city to challenges derived from the industrialisation and rapid growth of the sixties, but within a development model in which a strategy based on cost reduction through low salaries, attraction of unskilled work force and lack of endogenous technological innovation predominated7.

Thus, until the economic crisis of the seventies, Barcelona had based its productive activity on manufacturing. Halfway through the sixties, two thirds of the jobs in the Barcelona municipality were in industry; centred basically on manufacturing and the attainment of economies of scale through vertical integration.

The process of shifting to a tertiary economy in the municipality of Barcelona, which accelerated during the eighties, has been accompanied by a parallel process of decentralisation of industry and metropolitan growth. The change of economic functions in the central municipality within the metropolitan dynamic has born with it the definition of an extremely interesting new territorial model. In a productive context in which a small average size predominates among productive establishments, the new metropolitan Barcelona emerges as constellation of cities that shine with their own light and in which the main star shows growing specialisation in tertiary activities and also in which the other outstanding metropolitan cities tend to maintain large pockets of specialised manufacturing activity.

7. See Joan Busquets, Barcelona, Evolución urbanística de una capital compacta, Editorial Mapfre, Madrid, 1992.

"Project Barcelona, city of knowledge" from the economy

425

In this localisation model of activity and population there is compatibility between the existence of a small average size in productive establishments and growing external competitiveness.

The old industrial city, protected from the exterior, that imported from the exterior and exported above all to the rest of Spain, has given way to an open European metropolis with balanced external accounts.

For two basic elements that define the traditional model for Barcelona's economic and territorial development have radically changed in recent years. On the one hand, since entry into the European Community and the start of the third phase of Economic and Monetary Union, the macroeconomic context in which activity is developed has become utterly different from what had predominated since the initial stages of industrialisation. Also, changed derived from the intensification of process and product innovations have substantially altered the basic parts of the city's traditional development model.

In effect, in reference to the new macroeconomic context, it should be pointed out that there are new financial and economic co-ordinates which demand a new approach to tackling transformation programmes for the economy and town planning in the city of Barcelona.

In the last quarter century, the existence of high financial costs has been the rule rather than the exception, in the same way as tariff protection and economic interventionism had predominated in earlier stages of our industrial history.

Barcelona is entering the 21st century in a radically different macroeconomic context: monetary stability allows interest rates to be much lower; additionally, integration into the European Union allows a much wider market to be made available, which makes it possible to increase specialisation and decrease costs.

But also in recent years, a new scientific and technical revolution has been taking place that is giving rise to a new abundance of innovations and that entails radical changes in

Joan Trullén

426

process and product. Productive processes of an industrial nature are increasingly being modified by this wave of innovations, which have a characteristic in common: their intensity in knowledge. The innovations are centred in fields such as biotechnology, telecommunications, new materials, IT and medical devices. The trend is clear: increase the technological intensity of the economy, measured by the R&D/sales ratio.

It is not, therefore, a process that simply intensifies earlier trends towards tertiary sector predominance and globalisation in the economy. It is a new way of production in which the production of knowledge will become more and more important compared to methods based on reducing industrial costs and the extension of traditional services.

5. SOME TRENDS AND SALIENT FACTS

In this section we do not want to present systematically a complete economic diagnostic of the changes in Barcelona's economic activity over recent years, something that has already been the subject of various recent publications8. These are noted only in terms of tracking the main indicators for some of the main trends9.

8. See Joan Trullén, Noves estratègies econòmiques i territorials per a Barcelona, Ajuntament de Barcelona, 1998; "Factors territorials de competitivitat de la Regió Metropolitana de Barcelona", in Revista Econòmica de Catalunya, n.º 34, 1998; "El modelo Barcelona de desarollo economico-urbanistico: a la búsqueda de flexibilidad territorial", in Quim Brugué and Ricard Gomá [ed.], Gobiernos locales y políticas públicas, Barcelona, Editorial Ariel, 1999; Joan Trullén and Josep Lladós, "Polinuclear metropolis and competitiveness: changes in industrial location and international trade in Metropolitan Barcelona", 40th Congress, European Regional Science Association, 1st September 2000; "Barcelona como ciudad flexible. Economías de localización y economías de urbanización en una metrópolis polinuclear", in G. Becattini, M. Costas and J. Trullén [ed.], Desarrollo local: teorías y evidencia, Madrid, Pub. Civitas, 2001.

9. Economic and territorial indicators are to be found on the Pacto Industrial Metropolitano web page: pacteind.org. See the document "Indicadores econòmics i territorials de la Regió Metropolitana de Barcelona", Pacto Industrial Metropolitano/Departamento de Economia Aplicada at UAB, Research agreement n.º 162054, 7th June, 2000. An enlargement and update of the indicators is being carried out thanks to an agreement between Barcelona City Hall/GTP, the Diputacion de Barcelona and UAB.

"Project Barcelona, city of knowledge" from the economy

427

In the first place, we are basically referring to exterior commerce and to the study of one of the distinctive characteristics of its economy - flexibility - and we will document the change of economic basis towards the tertiary sector. After that we will point out some features of economic activity location in metropolitan Barcelona as a whole, and identify especially the existence of a poly-nuclear reality with condensed pockets of specialised activity in both the central municipality (advanced tertiary) and in the main metropolitan municipalities. Some phenomena related directly to the production of knowledge are described in the final section.

From an economic and territorial point of view, the main features of the Barcelona economy are the following: a) Internationalisation of the economy / spread of the metropolis.

The internationalisation of Barcelona's economic activity has been followed by extension in the labour market; Barcelona has changed scale as a metropolis, becoming a part of the first stratum of large international European metropolises, just below the Paris London apex of the urban hierarchy. The economies of urbanisation are growing.

Main salient facts: 路 Barcelona is Spain's export capital: it exports 22.5% of Spain's total external goods trade, a figure which outstrips that for Madrid, Valencia and Zaragoza together. 路 The technological content of exports is changing: the new pattern is now 2/3 parts of high and medium-high technological intensity. 路 Since entering the European Union, Barcelona has converged in income per capita with regard to the European average by some 15 points. 路 The metropolis of Barcelona is enlarging as a consequence of the population and activity decentralisation process, despite integrating a population, which in 1996 was close to 4.4 million inhabitants, into the same labour market.

Joan Trullén

428

· The change of scale places Barcelona as one of the six most populated metropolises in the European Union. b) Productive flexibility and metropolitan poly-nucleation.

Barcelona's improved competitiveness has been possible despite the small average size of it productive establishments. In spite of the importance of decentralisation, Barcelona's metropolis is poly-nuclear. The existence of external Marshallian economies is to be found in the basis for competitive success in traditional industrial sectors.

Main salient facts: · The average size of productive establishments is very small. It comes to about 10 workers per establishment for all manufacturers, a level which is similar to that for Japanese metropolises such as Kobe, Kyoto or Usaka, or continental European metropolises such as Milan or Paris. · Cities with older industrialisation, such as Sabadell, Terrassa or Mataró, and cities with more recent industrialisation, such as Martorell, show high levels of productive specialisation. · Some metropolitan cities show features of an urban network. c) Change of the Barcelona municipality economic basis Despite the great diversification of productive activity in the Barcelona metropolis, great productive specialisation has appeared in the central municipality's tertiary activities, which will have changed its economic basis radically since the sixties.

Barcelona provides services to all the industrial cities in the metropolitan region, the rest of Catalonia and a good part of Spain. · In June 2000, the Barcelona municipality concentrated more than 800,000 jobs affiliated to Social Security, a figure which exceeds the previous peak in the economic cycle (June 1991). The rest of the metropolitan region surpasses even the figure for the Barcelona municipality. Including the self-employed, the joint metropolitan area of Barcelona has gone from roughly 1.53 million jobs in 1995 to some two million in June 2000.

"Project Barcelona, city of knowledge" from the economy

429

· The Barcelona municipality is becoming specialised in typical global city activities: financial services, business services, real estate, health care activities, public Administration and education. · Since 1995, the demand for space for tertiary activities has grown by 500,000m2 annually in the Barcelona municipality. d) City of knowledge indicators: some salient facts about Barcelona, City of Knowledge.

Training, research and development are becoming key variables for the deployment of a new strategy. Some salient facts can be extracted: · The stock of knowledge existing among the working population has been growing rapidly since the mid-sixties, albeit from weak starting point. In 1996 in Barcelona, 8.23% of the total population had higher education qualifications, still a long way from the 15% of more advanced cities. · R&D expenditure is near to 1.13% of GDP (Catalonia), far from the 2-5% for the more advanced metropolises in the US, Japan and Europe. Catalonia concentrates almost 23% of R&D spending in Spain. In most industrial sectors, Barcelona leads innovation spending, except in electronics and telecommunications services, where Madrid leads. · Growth in activities related to telecommunications and IT is rapid, but this has been from a weak starting point. · Productive diversity is very great. Production in sectors with exogenously originated technology is highly significant, such as in the automotive, cement, brewing, water and gas sectors.

There are also activities with more endogenous technology both in traditional sectors such as publishing and new biochemistry or food activities.

6. STRENGTHENING THE KNOWLEDGE ECONOMY

From the study of economic and territorial trends mentioned so far, the opportunity arises to deploy a new economic-territorial strategy that stimulates activities related to the knowledge economy.

430

Joan TrullĂŠn

Barcelona, as the central city in a poly-nuclear metropolitan region, must intensify its specialisation in knowledge dense activities.

It seems convenient to try and convert the whole of Barcelona into a knowledge city and not to reserve these functions to just one part of the city. A new strategy would need to be deployed that included the whole municipality aimed at extending and boosting new productive activities. These have an advantage: their occupational or labour density. That is, they do not require as much space, or transport, as traditional industrial activities, which makes them different from traditional manufacturing activities or transport industries which use increasingly more land and are less dense in employment terms.

Barcelona's traditional economic-urbanism strategy has been based on the premise of a predominantly manufacturing economic sector and that land-use zoning in the central municipality should preserve industrial manufacturing production as a priority. The transition from an industrial manufacturing model to a model adapted to the new technological revolution requires extending zone 22a of the 1976 General Metropolitan Plan to these activities, with the aim of stimulating a new productive and employment base.

In recent years, the town planning policy in the city has proposed the improvement of living conditions in all the city's districts. First, this has been done by giving a monumental character to the urban periphery, in a complex operation of reconstruction. The idea of extending the improvement in quality of life to all spheres of the city stands out in the urbanism for the Olympic games, which facilitates connectivity between different districts and neighbourhoods. In now seems possible to promote the new productive activities and some higher functions such as training and research and development in some of the old industrial zones.

A strategy of this nature can be organised around the strengthening of generic economies of urbanisation that facilitate

"Project Barcelona, city of knowledge" from the economy

431

the presence of new activities, such as those included in the Digital Barcelona Plan, aimed at facilitating network access to all citizens and enterprises in Barcelona, among others.

A specific policy would also have to be deployed aimed at making Barcelona concentrate a good part of the activities linked to new information and knowledge technologies which potentially have to be based in the Iberian Peninsula as a whole. And this is where the proposal to create, in Poblenou, a new technological, scientific and cultural focal point should play a vital role, as described below.

It should be pointed out that a strategy for boosting knowledge-related activities goes beyond the simple activation of new research and learning centres.

A good part of the new strategy should have a cultural and educational dimension, which needs to be included. Objectives related to the quality of life and sustainability should also be integrated into the proposal. Thus, it seems particularly relevant to link the new technological, scientific and cultural focal point with the station at Sagrera, a paradigm for a new mobility scheme based on rail transport and respecting the objectives of sustainability the new maritime front and the Foro Universal de las Culturas, an emblem of the new Barcelona, open to the sea, respectful of the environment and multicultural.

Training, innovation and knowledge must spread throughout the city as a whole. There is already a large focal point for research and training activities in the Poniente area of the city (the UPC north campus and the Pedralbes university area of UB); within the framework of the urbanism operation that reshaped Poblenou as a new district for activity, the location of a new technological focal point for research and training would have to be pressed for which extended towards the Levante area of the city.

7. POBLENOU, TECHNOLOGICAL DISTRICT

The aim is to create in Poblenou - and within a new scientific, technical and cultural axis based on new activities and taking in the districts of Nou Barris, Sant Andreu and Sant MartĂ­ -

432

Joan Trull茅n

a new technological district that allows strategic location of new productive, research, learning and development activities that are knowledge intensive. This means defining the neighbourhood of Poblenou as Barcelona's technological district.

The instruments for attaining an integral transformation of Poblenou must necessarily be very diverse. We will mention only two of the most significant: those of a town planning nature and those of a university and R&D nature. It is worth noting that the interaction between the world of economic activity and the world of training and research demands the deployment of further instruments for stimulus that are quite complex, such as, for example, those linked to boosting new enterprise, which today deserve specific policies from the Barcelona City Council such as Barcelona Activa, and which, in fact, are located in Poblenou. 路 Instruments of a town planning nature: The attraction of new activities of a scientific, technical and cultural nature demand the definition of a new industrial land policy which extends current industrial zoning to all activities of the new economy, whether they are classed as industrial or not. The notion of sector would have to be substituted by the notion of activity, driving activities dense in knowledge and employment in the old zones classed as 22a. The change in zoning underlines the fact that what will be relevant in the new economy is not so much what is produced, but how it is produced. The generic definition of the new Poblenou technological district's activities is: a) Occupational density b) Knowledge density c) Intensive use of new information and communication technologies It is worth noting the fact that the new activities based on information technologies that are, in general, dense in knowledge, show an occupational density above that for traditional industrial manufacturing activities.

"Project Barcelona, city of knowledge" from the economy

433

Together with the specific approach centred on land use, it is worth noting the importance of attaining an environment of high quality town planning in the Poblenou area. This environment will not only demand specific provision of public goods of a town planning nature, but also education services intended to cater for a population from different countries and cultures, and with great mobility.

Instruments of a university and R&D nature: The strengthening of new research and development activities will demand the definition of a new location for university style centres, with learning and research in the Poblenou area. This will demand facilitating land to meet the space requirements for these uses, and designing new forms of management for these services that facilitate interaction.

OS AUTORES

437

Os autores

Arias, Xosé Carlos:

Gomá, Ricard

Catedrático de Economía Aplicada na Universidade de Vigo. Autor, entre outros, dos libros Leviatán tras el naufragio (Espasa-Calpe, 1992) e La formación de la políttica económica (Cívitas, 1996).

Profesor de Políticas Públicas na Universidade Autónoma de Barcelona.

Coautor de Gobiernos locales y políticas públicas (Ariel, 1998), e, xunto con J. Subirats, de Políticas públicas en España (Ariel, 1998).

Majó, Joan Avendaño, Manuel Responsable de Telefónica para a Unión Europea e asuntos de regulación internacional, Bruxelas. Membro do foro Global Business Dialogue on E-Commerce.

Presidente do Infomation Society Forum da Unión Europea e do European Institute for the Media de Düsseldorf.

Autor do libro Chips, cables y poder (Planeta, 1997). Foi ministro de Industria nos anos oitenta.

Mulet, Juan Brugué, Quim Profesor de Políticas Públicas na Universidade Autónoma de Barcelona.

Coautor, xunto con R. Gomà, do libro Gobiernos locales y políticas públicas (Ariel, 1998).

Director xeral da Fundación COTEC para a Innovación Tecnolóxica.

Membro do Industrial Research and Development Advisory Commitee da Unión Europea. Autor de numerosos artigos sobre materias de electrónica e semiconductores.

Ontiveros, Emilio Figueiras, Anibal R. Catedrático da Universidade Carlos III de Madrid. Membro numerario da Academia de Enxeñería. Autor de numerosos artigos de investigación no ámbito das telecomunicacións.

Fundador da Escola de Telecomunicacións da Universidade de Vigo

Catedrático de Economía da Empresa na Universidade Autónoma de Madrid e conselleiro delegado de Analistas Financieros Internacionales. Autor, entre outros, dos libros Sin orden ni concierto: Medio siglo de relaciones monetarias internacionales (EFA, 1997) e La economía en la red (Taurus, 2001). Director da revista Economistas.

438

Perelli, Oscar

Subirats, Joan

Profesor da Universidade Complutense de Madrid e membro de Consultores de Administraciones Públicas (grupo Analistas).

Coautor (xunto con Pedro Prada) do libro Las infraestructuras y los efectos de la "Nueva economía" (EFA, 2000).

Catedrático de Ciencia Política na Universidade Autónoma de Barcelona.

Entre as súas múltiples publicacións merece ser destacada Políticas públicas en España (Ariel, 1998), da que é coautor. Editor de ¿Existe sociedad civil en España? (Fundación Encuentro, 1999).

Soler, Vicent

Trullén, Joan

Catedrático de Economía Aplicada na Universidade de Valencia. Autor de numerosos artigos e libros sobre a economía española e a valenciana.

Editor recente de La via valenciana, de Ernest Lluch (Afers, 2001).

Ex-conseller de Industria da Generalitat valenciana.

Catedrático de Economía Aplicada na Universidade Autónoma de Barcelona.

Comisionado da Alcaldía para a avaliación do Proxecto Barcelona, Cidade do Coñecemento. Autor, entre outros, do libro La política económica de los Acuerdos de la Moncloa (Ministerio de Trabajo, 1993).