11 minute read
HUIS DOORN
Het verhaal van een keizer in ballingschap
Gedurende het interbellum had Doorn een illustere inwoner: de gevluchte Duitse keizer Wilhelm II. Het huis dat hij bewoonde vertelt sinds zijn dood een schat aan verhalen over de keizer en zijn tijd.
Advertisement
Tekst en foto’s Annemique de Kroon
Er is een korte film in korrelig zwart-wit van de commotie op het treinstation van het Limburgse Eijsden na de komst van de Duitse keizer Wilhelm II. Het is november 1918. Gevlucht uit Duitsland na het echec van de Eerste Wereldoorlog zoekt de keizer asiel in neutraal Nederland. De Kaiser en zijn officieren wachten op officiële goedkeuring van de Nederlandse regering om met de keizerlijke trein de Duits-Nederlandse grens te passeren. Zijn verzoek brengt Nederland diplomatiek in verlegenheid, maar wordt ingewilligd. Enkele jaren geleden bleek overigens dat koningin Wilhelmina ‘Onkel Willy’ haar hulp al eerder had toegezegd. Graaf Bentinck biedt de Kaiser en zijn vrouw onderdak in kasteel Amerongen. De Kaiser tekent daar de troonsafstand en zal er anderhalf jaar blijven logeren. Het laatste hoofdstuk – of eigenlijk de epiloog – van dit kantelpunt in de Duitse geschiedenis vindt plaats in Nederland. ROZE TUTU Grofweg valt het leven van de keizer in te delen in dertig jaar opvoeding en onderwijs, dertig jaar keizerschap en twintig jaar ballingschap. Het verhaal van de keizer begint op 27 januari 1859. De artillerie vuurt 101 kanonskogels af om de geboorte van de toekomstige koning van Pruisen te vieren. Friedrich Wilhelm Viktor Albert von Preußen komt niet zonder moeite ter wereld: zijn moeder prinses Victoria, vrouw van keizer Frederik III en dochter van de Engelse queen Victoria, overleeft de bevalling ternauwernood. De baby wordt met een tang gehaald waardoor een van zijn armpjes ontwricht raakt en niet zal volgroeien. Hoe zichtbaarder zijn handicap wordt, hoe meedogenlozer zijn moeder aandringt op een spartaanse opvoeding. Zijn huisleraar stelt een uitputtend dagprogramma op, inclusief paardrijden, zwemmen, schermen, schaatsen en zwijnenjachten. Als keizer maakt Wilhelm II ook al vóór de voor Duitsland rampzalig verlopen Eerste Wereldoorlog ongelukkige keuzes. Een grote politieke blunder is het interview dat hij geeft aan de Britse krant The Daily Telegraph. Bedoeld om de vriendschappelijke relatie tussen beide landen te benadrukken heeft het gesprek door de emotionele tirades van zijne majesteit een tegenovergesteld effect. In Duitsland leidt dit debacle zelfs tot verzoeken om zijn aftreden. Zo ver komt het niet, maar de keizer boet in aan invloed en zelfvertrouwen en wordt depressief. Naast de Daily Telegraph-affaire zijn er ook privékwesties die tot ophef leiden. Geruchten over zijn vermeende homoseksualiteit kunnen nooit volledig de kop in worden gedrukt, vooral niet de verhalen over romantische betrekkingen met zijn beste vriend Philipp Eulenburg. Deze prins en diplomaat is een vooraanstaand lid van De Ronde Tafel van Liebenberg. Een befaamde anekdote over deze mannenclub waarvan de keizer voorzitter >
Wilhelms ochtendjas en zijn met bont afgezette pantoffels in de slaapkamer.
In Doorn hield Wilhelm II hofprotocol in stand. Uniform van het bedienend personeel in de dienkamer van Huis Doorn. Een 19de-eeuws wasstel van Villeroy en Boch met het monogram van Wilhelm II in de badkamer.
was, betreft graaf Von Hülsen-Haeseler. Voor een keizerlijk en adellijk publiek danst de graaf in een roze tutu De stervende zwaan. Na zijn optreden met pirouettes en kushandjes richting de toeschouwers bezwijkt de 56-jarige edelman aan een hartaanval.
ZILVEREN VORKJE Terug naar Kaiser Wilhelm. Na zijn verbanning koopt hij in 1919 het met klimop bedekte Huis Doorn van Wilhelmina Cornelia baronesse van Heemstra-de Beaufort, een overgrootmoeder van Audrey Hepburn. Keizer, echtgenote en gevolg (zo’n veertig personeelsleden uit Duitsland en Doorn) nemen er in 1920 hun intrek. Op het stationnetje van Maarn arriveren treinen met in totaal een zestigtal wagons, gevuld met kunst en antiquiteiten afkomstig uit paleizen in Berlijn en Potsdam. De uitgebreide collectie – veel te groot voor de zeventien vertrekken van Huis Doorn – omvat veel zilver en porselein, schilderijen en meubels uit de 17de en 18de eeuw. Tot het tafelzilver behoort de Kaisergabel, een speciaal voor Wilhelm ontworpen vork met drie tanden en een snijvlak waarmee hij, ondanks zijn verlamde arm, toch makkelijk kon eten. Een groot deel van het porselein komt uit de eigen fabriek van de Hohenzollern, de Königliche Porzellan Manufaktur (KPM). Ook Wilhelms verzameling uniformen verhuist mee. Wilhelm heeft er meer dan honderd (met ingekorte linkermouw), plus een kilt en bijbehorende tas die hij van zijn liefhebbende grootmoeder queen Victoria had gekregen. Als keizer verkleedde de ijdele Wilhelm zich soms wel zeven keer op een dag. Berlijners grapten dat hun koning zich zelfs voor een alledaags bezoekje aan het plaatselijke aquarium in admiraalsuniform hees. In zijn privévertrekken op de eerste verdieping laat Wilhelm zich omringen door aquarellen van Corfu, het eiland waar het keizerlijk paar een buitenhuis had (paleisvilla Achilleion gebouwd door de Oostenrijkse keizerin Sissi). De ‘Reisekaiser’ die gemiddeld tweehonderd dagen per jaar onderweg was, is voorgoed verleden tijd: Wilhelm mag zich tot twintig kilometer rondom Huis Doorn begeven. Wil hij verder weg – bijvoorbeeld op bezoek bij vrienden in Zandvoort aan Zee – dan moet hij toestemming vragen aan de Nederlandse staat.
EENTONIG LEVEN Het dagelijks leven van de Kaiser is gedocumenteerd in dagboeken die werden bijgehouden door zijn adjudant Sigurd von Ilsemann. De keizer leest elke dag voor uit de Bijbel, in bijzijn van het voltallige personeel. Houthakken is een belangrijke dagbesteding. Hakkend en zagend bespreekt de Kaiser politiek en andere wereldse zaken met zijn mannen. ’s Middags neemt hij krantenartikelen van het thuisfront en boekpassages door die Ilsemann voor hem selecteert. Er wordt wat gediscussieerd en over de gang heen en weer gelopen. Na het diner (elke avond stipt om acht uur; de keizer las tijdens > Tot het tafelzilver behoort de Kaisergabel, een speciaal voor Wilhelm ontworpen vork met drie tanden en een snijvlak waarmee hij, ondanks zijn verlamde arm, toch makkelijk kon eten
Op de plek van Wilhelm II in de eetkamer ligt zijn Kaisergabel. De linkertand van de vork is extra breed en fungeert als mes.
EEN GREEP UIT DE VELE BOEKEN DIE ZIJN GESCHREVEN OVER HET LEVEN VAN DE KEIZER:
• Sigurd von Ilsemann, Dagboeken Wilhelm II in Nederland 1918-1941, Dagboekfragmenten bezorgd door Jacco Pekelder en Wendy Landewé (Aspekt, 2014). • John C.G. Röhl, Keizer Wilhelm II. Een biografi e (Ambo|Anthos, 2015). Vuistdik boek over de keizer en zijn doel: het Duitse Rijk transformeren tot een supermacht. • Ronald Kousbroek, Majesteiten zijn nu eenmaal geen gewone stervelingen! (Aspekt, 2021). Dagboekaantekeningen van de lijfarts van de ex-keizer, over het verblijf van het keizerlijk echtpaar op kasteel Amerongen. • Er is zelfs een stripboek over keizer Wilhelm II: De keizer die zijn land ontvluchtte, (PelikaanPers, 2016), gemaakt door Hennie Vaessen.
Deel van het poortgebouw uit 1922. De keizer heeft zich hoogstpersoonlijk met het ontwerp bemoeid. het eten voor uit P.G. Wodehouse – lachen om grappige fragmenten was verplicht) trekken de heren zich terug in de rookkamer. Ilsemann vindt het een beproeving: “Het moeilijkst voor mij waren de avonden in de rookkamer, vooral het lange zitten in een stoel zonder op te kunnen staan.” Ook de andere heren van dienst vechten tegen de slaap. Naast de aantekeningen van Ilsemann zijn er ook dagboekpassages van Ilsemanns vrouw Elizabeth Bentinck, dochter van eerdergenoemde graaf Bentinck. (Een terzijde: het dierenasiel dat zij in 1955 heeft gesticht bestaat nog steeds en ligt naast een tuinhuisje dat bij Huis Doorn hoorde maar dat naar de Amerongse Berg is verplaatst.) Elizabeth schrijft op 2 december 1919: “De keizer, die nu dagelijks een stil, eentonig leven leidt en die ’s morgens onder een afdak met zijn adjudant Amerongse bomen zaagt of in ons kinderhuisje zit, zich warmend aan een klein vuur in onze voormalige speelgoedkachel. Hij rookt een sigaret totdat de keizerin na haar wandeling de ongelukkige echtgenoot komt opzoeken en hem bewondert omdat hij vandaag al weer zoveel hout heeft gezaagd. Alleen God weet, hoe dit leven van de banneling op een dag zal eindigen.”
HOUT, HERMINE EN HONDEN Ook al draait het leven op Huis Doorn om de keizer, hij woont er niet alleen. Zijn eerste vrouw prinses Augusta Victoria van Sleeswijk-Holstein had hem in bezadigde opeenvolging zeven kinderen geschonken. De gewezen keizerin – een modelechtgenote die de keizer zijn diplomatieke en sociale blunders vergeeft – verveelt zich in haar nieuwe huis en in Nederland in het algemeen. Na de zelfmoord van zoon Joachim gaat haar toch al zwakke gezondheid snel achteruit. Ze overlijdt in april 1921. Het duurt niet lang (november 1922) of de keizer hertrouwt met de 28 jaar jongere prinses Hermine Reuss van Greiz. In een brief aan een bevriende prinses schrijft de keizer dat het geluk hem weer toelacht na de verschrikkelijke jaren van verlies en beproeving. Met hervonden levensvreugde wandelt hij over het landgoed met zijn honden Wai-Wai, Arno, Topsy en Senta. Deze laatste, een teckel, ligt begraven in de tuin onder een marmeren gedenkplaat waarop staat dat het hondje zijn majesteit in de Eerste Wereldoorlog overal trouw vergezelde. Hermine is een vrouw met ambities en wil graag keizerin van Duitsland worden. Het wordt dan ook aan haar toegeschreven dat nazileider Hermann Göring in Huis Doorn op bezoek komt. De keizer is niet gecharmeerd van Görings arrogante en onbehouwen gedrag, gebrek aan tafelmanieren en laatdunkende uitlatingen over het Duitse keizerrijk. Er wordt beweerd dat Wilhelm de stoel waarop Göring heeft gezeten na afl oop van het bezoek meteen in brand steekt.
EINDELOOS ZELFBEDROG Tegen de achtergrond van een schamel hofprotocol en een onbeduidend leven verliest de keizer grip op de realiteit. De >
De houthakkersplaats in het park van Huis Doorn. Hier werkte Wilhelm II iedere ochtend.
De grote tafel in de bibliotheek van Wilhelm II ligt vol met persoonlijke herinneringen. keizer kan moeilijk alleen zijn en laat zich omringen door gasten en – als die niet meer komen – hofhouding en personeel. Hij gaat door met het toekennen van de hoogste ridderorde van het Koninkrijk Pruisen. Zo maakt hij Hermine vrouwe in de ‘Hoher Orden vom Schwarzen Adler’. Zijn grootste zelfbedrog betreft de monarchie: tot aan zijn dood blijft hij geloven in zijn terugkeer op de troon en een deel van zijn hofhouding laat hem in die waan. In zijn testament laat hij opnemen dat hij na zijn dood niet in Duitsland wil worden bijgezet tenzij de monarchie op het moment van zijn overlijden is hersteld. Na het overlijden van de keizer op 4 juni 1941 en het einde van de Tweede Wereldoorlog, confisqueert de Nederlandse staat het landgoed als vijandelijk bezit. Al gauw wordt het een museum. De inrichting is grotendeels authentiek, maar delen van de collectie zijn in de jaren zestig teruggegeven aan de erfgenamen van de keizer, de familie Hohenzollern. In een klein mausoleum op het landgoed, in een loden kist onder een vlag met de zwarte adelaar van Pruisen, ligt het stoffelijk overschot van de keizer. De graftombe is alleen toegankelijk met toestemming van de familie Hohenzollern. Nazaten van de laatste Duitse keizer, zoals achter-achterkleinzoon Philip Kiril prins van Pruisen, willen nog altijd dat de monarchie in Duitsland wordt hersteld. Ook doet de familie onder aanvoering van familiehoofd Georg Friedrich pogingen om de keizerlijke paleizen en kunstverzamelingen terug te krijgen. In 2014 heeft Georg Friedrich nog aanspraak gemaakt op Huis Doorn als familiebezit, maar de Nederlandse staat heeft die eis niet gehonoreerd. •
Huis Doorn Open op dinsdag t/m zaterdag van 11 tot 17 uur en op zondag van 13 tot 17 uur. huisdoorn.nl
RONDOM HUIS DOORN In de garage van Wilhelm II is een tentoonstelling over de Eerste Wereldoorlog en de Nederlandse neutraliteit. Het dienstengebouw op het landgoed wordt momenteel gerenoveerd en zal in 2024 opengaan voor het publiek. De parktuin van Huis Doorn – waarvan de rozentuin deel uitmaakt – is vrij te bezoeken. In de voormalige oranjerie kun je terecht voor lunch en high tea (woensdag tot en met zondag, 12-18 uur). Aan de Dorpsstraat, tegenover de voormalige toegangspoort (getooid met keizerlijke W) van Huis Doorn, liggen naast elkaar Spott (voor lunch, borrel of diner) en Bij Frouke (voor koffie, thee, taart, ontbijt en lunch).
Kruk met zadel in de studeerkamer. Volgens Wilhelm nam een keizer zijn beste beslissingen in het zadel. Rozen in de Auguste Victoria rozentuin. Hier stonden ooit 7000 roze, rode, paarse en gele rozen.