İ.T.Ü. MİMARLIK FAKÜLTESİ
ŞEHİRSEL YERLEŞMELER DERS NOTLARI OCAK 1982 Prof. Kemal Ahmet aru
2
3
İçindekiler 1.YERLEŞME SİSTEMLERİ ......................................................................................... 1 1.1. SİSTEMİN GENEL TANIMLAMALARI ............................................................... 1 1.1.1. Sistem ........................................................................................................ 1 1.1.2 Evren .......................................................................................................... 2 1.1.3 Sistem Olarak Beşeri Çevre........................................................................ 2 1.1.4 Sistem ve Strüktür ...................................................................................... 3 1.1.5 Sistemler ve Beşeri Yerleşimler .................................................................. 3 1.2. SİSTEM KAVRAMININ PLAN ETÜDLERİNE TATBİKİ: ..................................... 4 1.3. KESİNLİK DERECELERİNE GÖRE PLANLAMADA ESNEKLİK SÜRECİ: ........ 6 2.ŞEHİR YERLEŞME SİSTEMLERİ ............................................................................. 7 2.1. ŞEHİR MERKEZİ – ANA ŞEHİR ...................................................................... 11 2.2. BANLİYÖLER................................................................................................... 12 2.3. TRABANT – PEYK – SATELİT – UYDU – ŞEHİRLER ..................................... 12 2.4. KOMŞU ŞEHİRLER ......................................................................................... 13 2.5. YENİ ŞEHİRLER .............................................................................................. 14 3.YERLEŞMELER VE DONATIM İLKELERİ ............................................................... 16 3.1. İLKOKUL YERLEŞME BİRİMİ ......................................................................... 18 3.1.1. İlkokul Yerleşme Biriminin Elemanları: ...................................................... 19 A. YERLEŞME ALANLARI ............................................................................... 19 B. DONATIM ALANLARI .................................................................................. 19 3.1.2. İlkokul Yerleşme Biriminin Fiziki Planlaması: ............................................ 20 3.1.3. Bugünkü Şehir Planlaması ve Komşuluk Üniteleri .................................... 20 3.2. SEMT BİRİMİ .................................................................................................. 22 3.3. ŞEHİRSEL BİRİM............................................................................................ 23 3.3.1. Şehirsel Birimde Gerekli Donatım Tesisleri: .............................................. 28 4.ARAZİ ANALİZİ........................................................................................................ 29 4.1. ARAZİNİN TOPOGRAFİK BİRİMLERİ İLE TEORİK YERLEŞME BİRİMLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER ................................................................................. 29 4.1.1 Yerleşme Birimleri .................................................................................... 29 4.1.2 Arazi Gelişme Potansiyeli – Doğal Yapı Yönünden ................................... 29
4
4.1.2.1.
Topografik Yapı .............................................................................. 30 a.Eğim Durumu ............................................................................... 30 b.Eğim Boyutları .............................................................................. 31 c.Eğim Derecesi .............................................................................. 31 d. Eğim Yönü ................................................................................... 32
4.1.2.2.
Su Havzaları (Doğal Drenaj) Durumu ............................................. 32
4.1.2.3.
Jeolojik Yapı ................................................................................... 33
4.1.2.4.
Toprak Cinsleri ............................................................................... 34
4.1.2.5.
İklim Durumu .................................................................................. 34
4.1.3 Değerlendirme .......................................................................................... 34 4.1.4 Çevre Görünümleri: .................................................................................. 36 5.YENİ YERLEŞMELERDE ULAŞIM SORUNU .......................................................... 37 5.1. YAYA YOLLARI............................................................................................... 39 5.1.1 Yürüyüş Zamanı Sınırları .......................................................................... 39 5.1.2 Yeşil Yollar ............................................................................................... 40 5.2. TAŞIT YOLLARI .............................................................................................. 40 5.3. DEĞİŞİK ULAŞIM ŞEMASI ÖRNEKLERİ: ....................................................... 42 6.YOĞUNLUK KAVRAMI............................................................................................ 45 6.1. YOĞUNLUK TANIMLARI ................................................................................ 45 6.2. KONUT YERLEŞME GRUBUNDA YOĞUNLUK HİYERARŞİSİ ...................... 49 6.3. BİR YERLEŞME BİRİMİNDE FARKLI YOĞUNLUK KABULLARİ VE GEREKLİ ALAN BÜYÜKLÜKLERİ ................................................................................... 50 7.ŞEHRİN DEMOGRAFİK STRÜKTÜRÜ.................................................................... 53 7.1. KONUT TİPLERİ .............................................................................................. 54 7.1.1. Konut Tipi Seçimini Etkileyen Faktörler ..................................................... 56 7.1.2. Konut Tipleri İle Aile Büyüklüğü Arasındaki İlişkiler ................................... 57 7.1.3. Yatay Düzeydeki Yapılar (Tek Aile Evi) – Şekil 21 .................................... 57 7.1.4. Yatay Düzede Yaygın Yapıların Ekonomik Faktörler Açısından Karşılaştırılması ........................................................................................ 60 7.1.5. Düşey Düzeyde Toplu Yapılar (Çok aile evi – Kat evi) .............................. 62 7.1.6. Aile Büyüklüğü İle Konutları Kat Sayıları Arasındaki İlişkiler ..................... 63 7.2. YENİ YERLEŞMELERDE KİTLE DAĞILIMI NASIL OLMALIDIR? .................... 65 7.3. ESNEK BİR PLANLAMA İÇİN DÜŞÜNCELER: ................................................ 66
5
8. MEKÂN DÜZENLEME İLKELERİ............................................................................ 68 8.1. RAUM (MİMARİ MEKÂN) YARATMANIN BAZI TEMEL KURALLARI ............... 68 8.2. MEKÂN DOĞUŞUNDAKİ ETKENLER NELERDİR? MEKÂNLAR NASIL YARATILIR?.................................................................................................... 71 8.3. ÇEŞİTLİ ÇAĞLARDA YARATILAN MEKÂNLARIN ÖZELLİKLERİ ................... 73 8.4. ÖRNEKLER ..................................................................................................... 74 A. İtalya'da Verona'da elbe Meydanı ............................................................... 74 B. Venedik'te San-Marko Meydanı .................................................................. 75 C. Floransa'da Signoria Meydanı..................................................................... 75 8.5. MEKÂN DÜZENLEMEDEKİ ESASLAR ............................................................ 77 9. BÜYÜK KİTLELERİN YERLEŞTİRİLMESİNDE TOPLU KONUT SORUNU ............ 80 9.1. MEVCUT KONUT STOKUNUN NİTELİK VE NİCELİK BAKIMINDAN YETERLİLİK YA DA YETERSİZLİK GÖSTERGELERİ .................................... 80 GÖSTERGE – 1. Milli Gelir Seviyesi .............................................................. 81 GÖSTERGE – 2. Ülke Nüfusunun Hızla artışı ................................................. 81 GÖSTERGE – 3. Ailede Nüfus Sayısının Yüksek Oluşu.................................. 82 GÖSTERGE – 4. Oda Başına Nüfus (Barınma Yoğunluğu) ............................ 82 GÖSTERDE – 5. Konut Başına Oda Sayısı ..................................................... 84 GÖSTERDE – 6. Mevcut Konut Stokunun Ailelere Dağılış Oranı .................... 85 GÖSTERDE – 7. 1000 Nüfus İçin Yılda Üretilen Konut Sayısı......................... 85 GÖSTERDE – 8. Nüfus Başına Düşen Konut Alanı Veya Konut Birimi Ortalama Alan Değeri ......................................................................... 87 10.SOSYAL KONUT ................................................................................................... 89 10.1. KAPSAMI ....................................................................................................... 89 10.2. UNSURLARI: ................................................................................................. 90 10.2.1. Önceliklere Sahip olma Zorunluluğu ......................................................... 90 a. Sosyal Sınıf Öncelikleri ......................................................................... 91 b. Gelir Seviyesi Öncelikleri ...................................................................... 91 c. Konut Standartı Öncelikleri ................................................................... 91 10.2.2. Ulusal Kalkınmanın Hedeflerine Uygunluk ................................................ 93 10.2.3. Şehircilik Arsa ve Bölge Planlama Politikalarına Bağlılık .......................... 95 10.3. KONUT POLİTİKASININ GELİŞİM SAFHALARI: ........................................... 96 10.3.1. I. Dünya Savaşı Yıllarına Kadar: ............................................................... 96
6
10.3.2. II. Dünya Savaşından Planlı Döneme Kadar: ............................................ 96 10.3.3. Planlı Dönem: ........................................................................................... 97 10.4. HALK KONUT STANDARTLARI .................................................................... 97 10.5.TÜRKİYE’DE KONUT ÜRETEN TEŞEKKÜLLER: ........................................... 99 11.GECEKONDULAR ............................................................................................... 101 11.1. GECEKONDU OLUŞUMU NEDENLERİ VE GELİŞİMİ ................................ 102 11.2. GECEKONDUDA SOSYAL VE TEKNİK DURUM......................................... 103 11.3. BÜYÜK ŞEHİRLERİMİZDE GECEKONDU (1969) ....................................... 103 11.4. GECEKONDULARIN PLAN VE YAPI ANLAYIŞI .......................................... 104 11.5. PLANLI DÖNEMDE GECEKONDU .............................................................. 105 11.6. GECEKONDU PROBLEMİNİ ÇÖZÜM İÇİN YAPILAN ÇALIŞMALAR .......... 106 11.6.1. Tasfiye Bölgelerinin Tespiti ..................................................................... 108 11.6.2. Tasfiyede Tabi Tutulacak Gecekondular ................................................. 109 11.6.3. Evini Yapana Yardım Metodu ................................................................. 109 11.7.KANUNDA KABUL EDİLEN ÖLÇÜLER ......................................................... 109 11.8.TARİFLER ..................................................................................................... 110
1.
YERLEŞME SİSTEMLERİ
1.1. SİSTEMİN GENEL TANIMLAMALARI Bir sistem aralarında belli ilişkiler ve bağlantılar bulunan elemanlardan oluşan bir bütündür.1 Ayrıca bu sistemin içindeki her elemanda kendi içinde bağımsız bir sistem sayılır. Büyük sistemin bütünü de, daha yaygın ve daha büyük bir sistemin parçası olduğu kabul edilir.
1.1.1 Sistem: - Karmaşık - Kompleks bir bütün - Birbirine bağlı şeyler veya parçalardan oluşan bir bütün - Maddi, manevi elemanlardan oluşan bir strüktür, bütünü veya bir bütün teşkil etmek üzere birbirlerini etkileyen objeler grubu olarak tanımlanabilir. (Şekil-1)
1
Brian Mc Lauglin : Planification urbanine et regionale,Sayfa: 59
2
Bir sistem aralarında bağlantılar olan elemanlardan oluşan bir bütündür. Ayrıca her eleman da bağımsız bir sistem sayılabilir. Bu sistemin bütünü de daha geniş sistemin bir parçası sayılabilir.
Şekil:1
1.1.2 Evren: Her biri daha geniş bir sistemin parçası olan, çok sayıda sistemlerden oluşmuş bir sistemler bütünüdür. Bu sistemi her an genişletmek veya toplamak mümkündür.
1.1.3 Sistem Olarak Beşeri Çevre: Sistemimizin elemanları “Beşeri faaliyetler” dir. Özellikle mekânlarda veya bölgelerde cereyan eden aktiviteler, eylemler bu faaliyetler içine girer. Beşeri faaliyetlerin geniş türleri içinde: a. Bir mekâna çok bağlı olarak cereyan edenler b. Mekânlardan tamamen bağımsız olanlar bulunabilir.
3
Örneğin, mekâna bağlı olanlara aile hayatı, beslenme, çocukların eğitimi, dostların kabulü gösterilebilir. Buna mukabil Igres’in bir tablosu veya fotoğrafçılık bunlar içinde bütün çevre ile ilgilenir fakat mekâna bağlı değildir. Bir sistem, birbirine az veya çok bağlı elemanlardan oluşan bir şebeke gibi de görülebilir.
1.1.4 Sistem ve Strüktür: Pek çok eylemler, onlara öz olmayan mekânlar içinde cereyan etmekte, eski kanallar yeni ulaşım fonksiyonları için kullanılmaktadır. Eski yapılar fonksiyonlarını kaybediyor, başka eylemlere tahsis ediliyor. Ayrıca, çeşitli eylemler için aynı mekân kullanılmaktadır. Örneğin; Bir göl; su deposu, balık tutmak veya su sporları yapmak üzere kullanılıyor veya yol; hareket etmeğe, üzerinde satış yapmaya veya toplantı düzenleme eylemlerine tahsis ediliyor. Bu örnekler bizi ümitsizliğe düşürmemeli, şunu hatırlamalıyız ki; Bir sistem bir gerçek dünya görüntüsü değil, onu bir sisteme tabi tutma biçimidir.
1.1.5 Sistemler ve Beşeri Yerleşimler: Şehirler, sayısız ilişkiler sistemidir diyebiliriz. Bu ilişkileri saptamak ve tanımlamak için, onlara matematiksel bir ifade vermek mümkündür. Zaman içinde değişimlerin ne biçimde meydana geleceği bir denklem haline getirilerek belirli bilgiler verilerek ordinatör aracılığı ile birkaç dakika içinde bir büyük şehrin büyümesini saptamak mümkündür. Bir şehirde çeşitli eylemlerin, mekân değişimlerini, örneğin kara ve deniz yollarındaki ulaşım değişimini, arazi değerlerindeki devamlı değişimi, şehirlerde yıkma ve yenileme operasyonlarını, büyümeyi, endüstriyel veya ticari teşebbüslerin değişimi veya yer değiştirmesini veya şehirsel hayatın evreninin büyük çizilerini, ileriye doğru saptamak mümkündür. Belirli bir durumu herhangi bir zamanda incelemek ve 1985’lerdeki
4
durumun ne olacağını bir hipotez içinde kabul etmek kabildir. Modelde metodumuz o oranda daha geçerli olur.
1.2. SİSTEM KAVRAMININ PLAN ETÜDLERİNE TATBİKİ: Şehir birçok etkenlerin tesiri altında, değişen bir dinamik sistem olduğuna göre, planları aynı fikir çerçevesi içinde düşünmemiz gerekir. Öyle bir gelişme süreci ki, bunları ancak statik değil dinamik terimlerle ifade etmek gerekir. Bunlar o anın koşullarından hareket ederek evrimin genel yönünü belirleyecektir. Planların, örneğin her beş yılda, eş zamanlar içinde, şehrin ne şekilde değişimlerle gelişeceğini tasvir lazımdır. Her beş yıllık devreler için tarım, endüstri, ticaret, konut, dinleme ve ulaşım bakımından şehrin temel aktiviteleri için önerileri gösteren, istatistik ve diyagramlar hazırlanacaktır. Arazi kullanışı ve şebekeler, Kalitatif ve kantitatif bir şekilde saptanacaktır. Yakın gelecek için bu öneriler daha çok kesinlik ifade edecek ve uzak geleceklere doğru bu kesinlik derecesi azalacaktır. Dinamik bir sistem için önerilen yörüngeleri tasvir etmek faydalıdır. Planlama süreci içinde üç biçimde yönelmiştir. a. Bir nihai planda bitmeyen bir süreklilik gösterir b. Gelecek için statik bir durum ifade etmek yerine, plan değişimleri etkilemek ve onlardan faydalanmak ister. c. Kısa ve uzun vadeli programlar önermek suretiyle gerekli kapital ve kaynakları kullanarak girişilecek aksiyonları ifade eder. Sonuç olarak, ciddi saptamalar karşısında, planın kapsamını gözden geçirmek ve hedeflerde düzeltmeler yapmak gerekebilir. Bu durum aynı zamanda, sevk idaresi, kontrolü ve revizyonudur. Planlamada sistem yaklaşımın savunucularından Brian Mc Lauqlin’e göre:
5
“İnsanın eko-sistemi bireylerin toplumdaki grupların değiştirme eylemleri ile ileriye doğru sürüklenir. Bu çeşitli eylemler davranış biçimi denen çevrimsel düzenin kritik noktalarını oluştururlar. Bu dönel dizinin özü şu beş aşamayı içerir: 1.
Çevre taranır, gözlenir. Bireyin veya toplumdaki grupların değerlerine bağlı olarak belirli ihtiyaç ve istekleri belirlenir. Bunların bazıları çevre ile olan fiziksel ilişki tarafından sağlanabilir.
2.
Amaçlar belirlenir, ortaya konur: Amaçlar genel bir düzeyde ortaya konurken bazıları da bu amaçlara varmak için gerekli belirli hedefler olarak belirlenirler.
3.
Eylem olasılıkları incelenir. Hedeflerine varmak ve amaçlara yaklaşmak için mümkün olan eylem yolları aranır.
4.
Bu eylem yolları değerlendirilir: Bu değerlendirmede eldeki olanaklar göz önünde bulundurulur. Eylemin sınırlayıcılarını aşmak için gerekli maliyet, ortaya çıkacak yarar; eylemin görülebilen sonuçlar değerlendirilir.
5.
Eyleme geçiş. Yukarıdaki durumun değerlendirilmesi sonucu eyleme geçilir. Burada eylem insan veya toplum grupları ile çevre arasındaki ilişkileri değiştirirken çevreyi de ve hatta bu çevreye değin değerleri de değiştirir. Bu durumda çevre tekrar gözetlenir, yeni hedefler ortaya konur. Böylece dönü tamamlanır ve yeniden başlar.
Bu davranış biçiminden doğan ve onu doğuran kompleks sistemlerin kontrol aracı olarak planlamanın da benzer formda olması gerekir. Yani toplumun bireylerinin çevre içindeki davranış biçimlerine bağlı olarak kontrol biçimi seçilmelidir. Şimdi yukarıdaki davranış biçimi evrelerini ayrı ayrı inceleyelim.
6
1.
Çevre taranır ve toplumun değerlerine bağlı olarak istekleri ortaya konur, planlamaya karar verilir.
2.
Yerleşmede gelişme amaçları belirlenir.
3.
Eylem olasılıkları alternatif planlar olarak ortaya konur.
4.
Amaçlara ve hedeflere varma durumu maliyet, yarar, etkenlik ve verimlilik yönlerinden değerlendirilir.
5.
Uygulamaya geçilir.
6.
Yeniden gözleme geçilir ve süreç yeniden başlatılır.
Şekil:2
1.3. KESİNLİK DERECELERİNE GÖRE PLANLAMADA ESNEKLİK SÜRECİ: Belirli zaman limitleri saptanır. Örneğin: 5 er yıl için yapılan planlama, birinci 5 yıl için kesin verilerle belirlenir. Ancak bunu takip eden 2., 3., 4., ve 5. yıllar için kesinlik dereceleri azalan alternatiflerle belirlenen öneriler yapılır. t1 zamanına gelindiğinde t0 zamanındaki planlama uygulanmıştır ve tekrar ileriye doğru değişik alternatifler göz önünde tutularak 25 yıl için yeni bir sistemi hazırlamak mümkünüdür. t1-t2 arasında uygulanacak planlama için ikinci dönemde a1, a2 alternatiflerinin biri seçilerek kesin
7
planlama yapılır. Ve t2 zamanından ileri doğru kesinlik derecesi az olan değişik alternatifli öneriler yapılması mümkündür. Planlamada uygulanacak bu metod zaman içinde verilen kesinleşme derecelerini göz önünde tutan ve her dönemde kendi kendisini yenileyen bir planlama metodudur.
2.
ŞEHİR YERLEŞME SİSTEMLERİ
Birbiri ile ilişkili çok sayıda yerleşme birimlerinden oluşan çok sayıda kentsel yerleşme grupları da bir sistem niteliği göstermektedir. Kentsel yerleşme birimlerinin kompleks sistemler olduğu düşüncesi ile sistem teorisinin genel kurallarını uygulanarak incelenmesi olanakları da ortaya konmuştur. Bir sistemi bütün olarak anlamak ise onun bölümleri olan alt sistemleri, parçaları ve bunlar arasındaki, ilişikleri anlamayı gerektirir. Gerçekte sistem teorisin, kompleks olgunun anlaşılabilmesi için, bir kalıp, bir düşünce biçimi olarak bakılabilir. Amaç, kompleks olgunun basite indirgenerek açıklanması, kentsel sistemin parçaları ve arasındaki ilişkilerin, plancıya yarayacak biçimde ortaya konmasıdır. Gerçekten de gerek yapı ve örgü gerekse ilişi, davranış bakımından büyük komplekslikler gösteren bir kentsel yerleşmeler sisteminin anlaşılabilmesi için çeşitli genellemeler gereklidir. Bu genellemeleri ortaya koyan yerleşmelerin niteliklerini, ilişkilerini tüm yapılarını ve çeşitli koşullar altındaki davranışlarını bilimsel olarak belirlemek, kurallar saptamak, şehircilik çalışmalarının başlıca görevidir. Bir kentsel sistemi oluşturan küçük büyük parçaların kendi aralarında olduğu kadar, o kentsel sistemin parçası olarak bir şehir de kendi içinde hiyerarşik bir düzen gösterir. Bir tek konuttan başlayarak, 5-10 konuttan oluşan bir konut grubu, 8-10 konut grubundan oluşan küçük komşuluk ünitesi, 10-15 komşuluk ünitesinden oluşan bir büyük komşuluk ünitesi, 2-3 büyük komşuluk ünitesinden oluşan bir semt ve birkaç semtten oluşan bir kent bu hiyerarşik düzeni kentsel ölçekte açıklar.
8
Merkez şehir-hinterlant veya merkez şehir-banliyö-uydu şehir komşu şehir gibi bir mekânsal düşünce kalıbı da bu kentin en yakın dış ilişkilerindeki kademelenmeyi ortaya koyar. Bu iki grup sıralanmayı içeren sıralanma daha büyük kentsel sistemleri ve bu sistemler içi ve sistemler arası ilişkileri açıklar. Kentsel sistemlerin içinde bulunan bu hiyerarşik düzenin değişik ölçekleri çerçevesinde incelenmesi ve şehir yerleşme düzenini anlama yönünden şehirciye önemli bilgiler sağlayacaktır. Hiyerarşik düzenin kurulması şehir yerleşme teorisi, özellikle şehir kuruluş nedenleri çerçevesinde açıklanabilir. Örneğin şehirler: a. Ulaşım ağı üzerinde stratejik yerleşmeler olabilir. b. Özel ekonomik aktivite yığılma alanları olabilir. c. Çevrelerine hizmet durumunda merkezi yerleşmeler olabilir. Şehirsel yerleşmelerin birbiri ile ilişkilerinin bir hiyerarşik sistem içindeki düzenlerinin açıklanması bakımından merkezi yerleşmeler kuramı yaygın olarak kullanılagelmiştir. Bir bakıma bu kuramın kurucusu olan Van Thunen’e göre: Tam üniform bir yeryüzü parçası üstünde teorik olarak (ideal koşullar altında) şehir bu arazinin ortasında gelişirken bu merkez etrafında konsantrik gelişme halkaları yer alacaktır. Böylece, merkez büyüklüğüne bağlı olarak çevre halkaları-şehrin etki alanı büyüyecek ve içindeki daha küçük etki alanı olan yerleşmeleri barındıracaktır. Merkezi yerleşmeler teorisinin babası olarak bilinen Walter Christaller 1935’lerde Van Thunen teorisini geliştirmiştir. Christaller’e göre belirli büyüklükteki üretim bir arazi parçası bir şehirsel merkezi besler. Buna karşılık şehirsel merkez çevresindeki alanlara hayati hizmet sağlar. Bu kurama göre şehir büyüdükçe destekleyen çevresinin de büyüyeceği düşünülür. Böylece çevresi için birkaç basit fonksiyon gören (örneğin alışveriş vb.) küçük köyler yanında çok daha kompleks hizmetler gören (örneğin toptan satış, bankacılık, özel
9
alışveriş vb.) ve küçük kasabaları da içeren bir destekleyici alanı ile büyük şehirler söz konusu olmaktadır. Burada hiyerarşik düzen merkezler etrafında yer alan altıgen hizmet alanlarından oluşur. Aşağıdaki tablo merkezi yerleşmelerin 1’den 7’ye kadar sıralanışını ve temel özelliklerini göstermektedir. Tablo: 1 MERKEZİ YERLEŞMELER
ŞEHİR
ÇEVRESİ
İki Yerleşme Arası Uzaklık (km)
Nüfus
Alanı (km2)
Nüfus
1.Bölge Merkezi
186
300.000
32.400
2.025.00
2.Alt Bölge Merkezi
108
90.000
10.800
675.000
3.Vilayet Merkezi
62
27.000
3.600
225.000
4.Kaza Merkezi
36
9.000
1.200
75.000
5.Büyük Kasaba Merkezi
21
3.500
400
24.000
6.Küçük Kasaba Merkezi
12
1.500
135
8.100
7.Pazarköyü
7
800
45
2.700
Merkezi yerleşmeler hiyerarşik düzeni içinde 1 tane en büyük yerleşme, 2 tane ikinci büyüklükte, 6 tane 3.büyüklükte ve 18 tane 4.büyüklükte, 54 tane 5.büyüklükte vb. gibi bir dizilme sistemi ortaya koyar. Ancak çeşitli etkenler bu düzeni bozma eğilimindedir. Örneğin: şehrin stratejik konumu, doğal yapısının farklılıkları, ulaşım durumu farklılıkları, yönetim sınırlamaları, toprak verimi vb.
10
Bu kurumsal düzenin gözlemlerle denenmesi yapılarak yukarıdaki veya başka etkenlerin hiyerarşik düzeni bozma eğilimleri, yani gerçek durumla olan ilişkilerinin belirlenmesine çalışılmıştır. Gazetede dağıtım telefon veya diğer kentsel hizmet fonksiyonlarına bağlı olarak bir şehrin içinde bulunduğu şehirsel sistem ile olan ilişkisinin saptanmasına çalışılmıştır. Şehir gibi çok kompleks fonksiyonlar gören ve kompleks ilişkiler içinde bulunan bir olguyu birkaç etkenle belirlemek, sınırlarını ve ilişkilerini saptamak çok zordur. Ancak, bu ilişkilerin çoğunu yansıtabilecek nitelikte olan endekslerden yararlanma söz konusu olabilmektedir. Bu endekslerden en önemlileri: 1. Nüfus 2. Şehirsel Yerleşme Karakteri, yoğunluğu 3. Bütünleşme, konut işyeri ve diğer eylemlerle ulaşım olarak belirlenmektedir. Nüfusun hiyerarşik düzende belirleyici yeri açıkça ortadadır. Belirli nüfus büyüklükleri (2.000, 5.000, 10.000 gibi) şehir-kır ayrımını ortaya koyarken 50.000, 300.000,1 milyon vb. ölçülerde değişik düşünürlere göre büyük şehir olgusunu ortaya koymaktadır. Bir yerleşme alanının şehirsel nitelik kazanmasında fiziksel yönden gelişmişlik durumu önem kazanmaktadır. Şehirsel yerleşmenin daha yoğun olduğu düşüncesi ile bir merkez çevresindeki yerleşme alanı belirli bir yoğunluğa ulaşıncaya dek (örneğin 10 kişi/ha) o merkezle birlikte düşünülmeyebilir. Veya çevresindeki nüfusun merkeze göre belirli bir oranı (örneğin %10 veya fazlası) tarım dışı faaliyette çalışmıyorsa bu alan kırsal bir alan olarak kabul edilmektedir. Bir yerleşmenin çevresi ile ilişkisinde bütünleşme kavramı önem taşınmaktadır. Artık hızla büyüyen şehirlerde şehir merkezinde çalışan şehir dışında yaşama olanağı vardır. Ancak, bir yerde oturup da başka yerde çalışan insanın nereye bağlı olduğundan bilinmesi planlamadan ötürü nasıl etkileneceğinin saptanması bakımından önemlidir.
11
Bugün teknolojinin ileri düzeyde olduğu ülkelerde örneğin 100 km gibi bir uzaklık çok aşırı sayılmamaktadır. Oysaki Türkiye’de 40-50 km uzaklıklarda bir şehir bitip başka bir şehir başlamaktadır. Gerçekte işyeri konut ilişkileri bakımından 40-50 km veya ½ saat 45 dakika gibi zaman alanı işyeri-konut uzaklıkları şehir ve ona bağlı sistemi tanımlamakta kullanılmaktadır. Ayrıca bu alışveriş uzaklıkları çerçevesinde belirli oranla da bakılabilmektedir. Örneğin; çevre yerleşmelerde oturan işçilerin %15’inin, merkezde oturan işçilerin %25’inin çevrede çalışması gibi... Bir şehirsel sistemin yukarıda sayılan fonksiyonel ilişkilerinin fiziksel yapıya yansıyacağı açıktır. Bu fiziksel yapı şöylece açıklanabilir. a. Şehir merkezi – Ana Şehir b. Banliyöler c. Trabent (Peyk-Satelit) uygu şehirler d. Komşu şehirler e. Yeni şehirler Bu yerleşme sistemlerini aşağıda tanımlayacak ve her birinin özelliklerini inceleyeceğiz (Şekil3).
2.1. ŞEHİR MERKEZİ – ANA ŞEHİR: Bütün sistemin odak noktasını teşkil eden, bütün fonksiyonların özellikle merkezi fonksiyonların toplandığı idari, ekonomik, politik bağımsızlığa sahip olan bu bölge, genellikle 10-15 km yarıçaplı bir alanı kapsar. Şehir merkezi içinde de, farklı alt merkezlerde bazı fonksiyonların ağırlık kazandığı görülür. Örneğin; Karaköy’de iş, Eminönü-Sirkeci’de toptan ticaret, Beyoğlu’nda olağanüstü ticaret ve eğlence fonksiyonlarının diğer fonksiyonlar yanında ağırlık kazanması gibi…
12
Şehir merkezinin hemen yakınında şehrin parçaları semtler yer alır, (Şişir, Ataköy, Levent gibi) birçok kişinin zannettiği gibi bunar yeni şehir veya banliyö değil şehrin parçalarıdır.
2.2. BANLİYÖLER: Şehir merkezi dediğimiz bölgenin hemen çevresinde yer alan birim banliyölerdir. Banliyölerin müstakil belediyeleri olabilir. (Politik bağımsızlık söz konusudur) Ancak tamamen büyük şehrin etkisi altındadır. Ekonomik, kültürel, donatı, ulaşım ve servis sistemleri bakımından büyük şehre büyük ölçüde bağlıdır. Banliyö nüfusu 30-50 bin arası değişir. Çalışan nüfusun %50si şehir merkezinde %50si banliyölerde çalışır. Banliyöler merkezden 15-25 km uzaklıkta yer alır. İstanbul için Pendik, Kartal K.Çekmece örnek olarak verilebilir.
2.3. TRABANT – PEYK – SATELİT – UYDU – ŞEHİRLER: Şehir merkezinden 25-40 km uzaklıkta yapılarla kendi içine kapanmış büyük şehrin yan şehri, merkeze mesafe bakımından fazla yakınlığı büyük şehrin manyetik alanı içine girme ve içinde erime tehlikesini doğurur. Bunun için banliyöler yeşil kuşakla ayrılmış olmalıdır. 25-40 km’lik mesafe bir milyonluk bir şehir için söz konusudur. Mesafe büyük şehrin potansiyeli ile doğru orantılı olarak artabilir. Trabant şehir büyük şehrin yanından öyle öyle bir şehirdir ki şehir; ihtiva etmesi gerekli, şehri karakterize eden idari, politik, ekonomik, kültürel, bağımsızlık gibi niteliklere, gereken tesis ve özelliklere sahiptir. Kendi nüfusu ile orantılı bir hayat yaşayacak kadar nüfusa sahiptir. Bu nüfus ise minimum 50.000dir. Genellikle 50-100.000 arasında değişi. İngiltere’deki son kabule göre bu rakam 300 bine çıkabiliyor. Çalışan nüfusun büyük kısmı %80-85 burada, ancak küçük bir kısmı ise %20-15 büyük şehirde çalışır.
13
Trabant şehir nüfusunun %15-20sine yakın bir nüfusta çevredeki kırsal yerleşmelerden çalışmak için çevresinde de kendi ölçüsünde bir sistem oluşur. Gelişmesi de bu çevreye doğru olacaktır. Bir Trabant şehir yanındaki büyük şehir olmadan da yaşamaya devam edebilir. Birçok ihtiyaçlarını merkezinde git gel sorunu olmadan halledebilir. Bunun dışında kendi bünyesi içinde yer almayan bazı merkezi fonksiyonları ise büyük şehir karşılar. (ihtisas isteyen sağlık, yükseköğrenim vb.) haftalık bağlantılar söz konusu olabilir. Bu yüzdendir ki, büyük şehirle iyi ulaşım bağlantısı olması şarttır. Trabant şehir olmanın bazı faydaları da söz konusu olabilir. Örneğim; büyük şehrin merkezi fonksiyonlarından bu fonksiyonun getireceği olumsuz şartlara katlanmadan faydalanmak gibi… Diğer bir fayda, küçük şehir olmanın getirdiği faydalardır ki, bunlar da yaşama, dinlenme, çalışma kolaylığı gibi…
2.4. KOMŞU ŞEHİRLER: İdari, ekonomik, politik, kültürel şartlar komşu şehirleri tam bağımsız yapmıştır. Merkeze uzaklık 40-60 km arasında değişir. Burada mesafe çok önemlidir. Daha yakın olması halinde peyk şehir tehlikesi ile karşı karşıyadır. Komşu şehir, ekonomik, politik, kültürel ve şehircilik bakımından bağımsızdır ve kendisine ait hinterlandı vardır. Komşu şehirler birbirlerini tamamlayabilirler, böylece büyük mekân içinde değişik merkezi fonksiyonlara sahip olabilirler. Çeşitli fonksiyonları içinde birbirinin veya bir kaçının ağırlık kazanması ile özel fonksiyona sahip olabilirler. (Sanat ve kültür şehri, üniversite şehri, ticaret pazarlama-iman şehri, turizm şehri gibi…) Bunlar bir şehrin çevresinde birbirlerini tamamlayan başka bir sistem teşkil edebilirler. (şekil 4) Merkezi fonksiyonları oldukça geniş çevreye tesir edebilir. Komşu küçük şehirlerle yeteri kadar ulaşım ilişkisi vardır. İki komşu şehir birbirine rakip de olabilir.
14
Büyük şehre git-gel oldukça az olup, komşu şehir nüfusun %100ü kendi bölgesinde çalışır. Özelliği nüfusun 50.000 fazla oluşu ve genellikle 100-250 bin arasında değişmesi…
2.5. YENİ ŞEHİRLER: 60. km’den sonra yeni bir sistem başlar. Yeni bir sistemin sınırında bulunan şehircilere yeni şehirler diyebiliriz. En az bir trabant veya komşu şehir özelliğini gösterirler. Doğal ve yapay sınırlarla birbirlerinden ayrılırlar. İdari, politik, ekonomik, kültürel bakımdan bağımsız olup nüfusu ile doğru orantılı olarak merkezi hizmetler gelişmiştir. Kendisi de ayrı bir cazibe noktası olabilir. Çevresinde tabiat ve tarım alanları (hinterlandı) vardır. Bu şehirler en az 60. Km uzaklıkta olmalıdırlar. Daha uzakta olması bağımsızlığını kökleştirir. Kendisi de manyetik bir noktadır ve etrafındaki sitemin merkezidir. Kendi etrafında da banliyöler, peykler vardır. Nüfusu teorik olarak birkaç yüz bin kadardır. Böyle bir sistemi İstanbul Metropoliten alanı üzerinden görelim (şekil 5) Sarayburnu merkezi olarak kabul edilirse, Levent, Şişli şehrin bir bölgesidir. Pendik, Kartal, K.Çekmece takriben 25 km. uzaklıkta banliyölerdir. Gebze-Silivri-trabant şehir; İzmit, Tekirdağ komşu şehir ölçüsündedir. Bir taraftan Tekirdağ, diğer taraftan İzmit olan bu lineer sistem bu şekilde genel yerleşme düzeni içinde bu tür tasnife tabi tutulabilir. Yeni şehir olarak da bu sistemin dışında kalan Sakarya havzası içinde yer alan Adapazarı veya Trakya kesimindeki Lüleburgaz’ı gösterebiliriz.
15
16
3.
YERLEŞMELER VE DONATIM İLKELERİ
Yurt yüzeyi üzerindeki şehircilik planlama birimlerini bölge planlama ünitelerinden başlayarak kırsal merkezlere ve köye kadar sıralayabiliriz. Sömestr konusu olarak ele alınan iskân üniteleri planlama birimleri içinde belirli bir yeri işgal eder. İskân üniteleri sınırları olması gereken nüfus büyüklüğüne bağlı olarak tayin edilmiş bir alan içinde genel ve mahalli programlarla tespit edilmiş, sosyal, ekonomik donatım tesislerini kapsayan yerleşme birimlerinin bir parçasıdır. Bu birimleri konut, konut grupları, küçük komşuluk, komşuluk, ilkokul yerleşme birimi, semt ve şehirsel birim olarak sıralayabiliriz. Bu birimler arasında nüfus alan ve donatımlar yönünden bir hiyerarşi mevcuttur. Bu kademelenme modern şehircilik ilkeleri yönünden kaçınılmaz bir gerçektir. Çünkü her bir ünite kendinden evvel teşekkül eden birimlerin birleşmesinden meydana gelmiştir. Bu üniteler nüfus yönünden aritmetik, donatılar yönünden ise geometrik artış göstermektedir. Her bir birim içerdiği küçük ünitelerin içindeki donatımlarını kapsadığı gibi, bunlar üzerinde nüfusuna göre olması gereken hizmet tesislerini de ihtiva eder. Ancak diğer bir yönden ünitelerin içerdikleri fert başına düşen gelir, yerleşmelerin iktisadi, sosyal, idari, hukuki durumlarına göre farklılıklar gösterir. İhtiyaçlar, yaşama şekilleri, temayüller ve demografik özellikler bu farklılıkları bariz bir şekilde etkiler. Bir şehircinin yerleşme planlaması ile uğraşan kişinin ampirik ve teorik araştırmalara dayanarak bir donatım tablosu yapması mümkündür. Ancak bu tabloda yer alacak tesislerin her zaman, her yerden hiçbir özellik göz önüne alınmadan uygulanacaktır diye bir şartı yoktur. Ancak böyle bir tablo bu yerleşme planlamasında çeşitli alanlara yer tahsisi için ön bir kabul olarak kullanılabilir. Şekil 6’da planlama yönünden yerleşme kademelenmesi, Tablo4’de; yerleşme kademelenmesinde, nüfus donatımlar ve gerekli alan hesapları gösterilmiştir.
17
Şekil - 6: Şehirsel Birimin Teorik Şeması
18
Şehircilik düzenleme ilkeleri yönünden üzerinde durulan en küçük bir komşuluk, sonra da ilkokul yerleşme birimidir. Donatım tesislerine ihtiyaç bu gruplarda belirlemeye başlar. Diğer bir deyimle bu gruplarda tabloda da belirtilen donatımların gerçekleşmesi ekonomik olacaktır.
3.1
İLKOKUL YERLEŞME BİRİMİ
Bu üniteyi bir ilkokul ve gerekli servisleri belirler. Ünitenin nüfusu her memlekette, memleket içindeki bölgelere, hatta şehirlere göre değişir. Sosyal strüktür, aile yapıları, fiziki, ekonomik faktörler bu ünitenin tayininde önemli rol oynarlar. Almanya’da böyle bir ünite için 6000, Amerika’da 2000-8000, İngiltere’de 6000-12000 nüfus kabul edilmektedir. Bazı araştırmalarda nüfus yerine aile yerine aile sayıları alınmaktadır. Çünkü ailede nüfus ve çocuk oranı bu ünitenin teşkilinde büyük rol oynar. Çocuk oranı fazla ise ünite nüfusu azdır. Bu gibi hallerde donatım tesislerinin ekonomik olması için iki üniteye paralel hizmet etmesi gerekir. Örneğin 3500 kişilik bir ünitede bir ilkokul için gerekli çocuk sayısı varsa, diğer yönden de 3500 kişi için bir ilkokul için bit ilkokul yapmak rantabl olamıyorsa, iki üniteye bir ilkokul yapılır. Bu tesis çift tedrisatlı olarak hizmet görür. İngiltere’de 1200 kişilik ünitelerde çift tedrisatlı okullar yerleştirilmiştir. Ülkemizde 7000 kişilik ünitelerde geçici olarak çift tedrisatlı ilkokullar düşünülebilir. Özellikle kalkınmakta olan ülkelerde bu tür davranışlar zorunlu görülmekledir. İlkokul yerleşme birimlerinde ölçü nüfus olduğu kadar büyüktür. Planlanacak bir mesafede bulunması zaman bakımından bu tesise 10 dakikada erişilmesi uzaklık yönünden ise en uzak konuttan en fazla 800 m mesafede olması zorunludur.
19
3.1.1 İlkokul Yerleşme Biriminin Elemanları: Bu ünite genellikle şu elemanları kapsar: A. YERLEŞME ALANLARI: (Konut yapıları, ikili kullanışlar, yapıların içindeki avlular, bahçeler, teraslar, garajlar vb.) B. DONATIM ALANLARI: - Eğitim (İlkokul, anaokulu, kreş) - Sosyal tesis (Çocuk oyun bahçesi, sosyal merkez, sosyal yardım toplantı salonu) - Kültürel tesis gençlik evi - Sağlık hizmeti (mediko sosyal merkez, servisleri) - Dinlene ve eğlence (oyun sahanları, park bahçeleri, sinema) - Ticari tesisler 15-20 mağaza teşkil eder. - Gıda (Fırın, kasap, bakkal, manav, şarküteri, sütçü, gazeteci, bayii), eczane, nalbur, berber, temizleyici, kahve - Alt yapı tesisleri – temiz su, pis su, elektrik, telefon vb. - İdari tesisleri, idari ünite (muhtarlık), yangın söndürme tesisleri, polis, PTT. Hizmet Tesislerinde Mesafeler: Çeşitli ülkelerde tesislere olan uzaklıklar aşağıda belirtilmiştir. Tablo: 2 SSCB’de İlkokula mesafe……………………………………………………..
300-400 m
İngiltere’de İlkokula mesafe ………………………………………………….
800 m
Çocuk yuvasına mesafe ……………………………………...
400 m
Alış-veriş merkezine mesafe ………………………………….
400 m
ABD’de İlkokula mesafe ……………………………………………………
400-800 m
olarak alınmaktadır.
20
Gerekli alan ihtiyacı: Ünite yarıçapları 500 m alındığı takdirde alan 80 ha. Ünite yarıçapları 710 m alındığı takdirde alan 157 ha. Ülkemizde, ünitelerde yarıçapı 350 m alırsak alan 40 ha. Ülkemizde, ünitelerde yarıçapı 700 m alırsak alan 156 ha. bulunur.
3.1.2 İlkokul Yerleşme Biriminin Fiziki Planlaması: Çarşı ve okul genellikle ünitenin merkezinde olacak, yaya erişebilir mesafede bulunacaktır. Clarance Stein bu üzerinde, fiziki planları yönünden teklifler yapan ilk şahıstır. Tekliflere göre ana bağlantı yolları hariç diğer tali yollar Radburn sistemini uygular tarzda düzenlemiştir. Amaç, her konut grubuna kadar ulaşabilen trafik yollarının bulunması ve bu yollarla ilgili olmadan merkeze ve okula ulaşabilen yaya sisteminin gerçeklemesidir. Bu suretle, çocuklar endişe etmeden okula gidebilecekler, anneler ayrıca rahat alışveriş etme imkanı bulacaklardır.
3.1.3 Bugünkü Şehir Planlaması ve Komşuluk Üniteleri İsviçreli sosyolog, şehirci Burckhardt, insanlığın mimar tarafından total bir şekilde planlamasını tenkit ediyor ve şöyle diyor: “Mimar tarafından icat edilmiş komşuluk ünitelerinde sosyoloji ilmi ispat etmiştir ki, bu kapalı sistemlerde stereotype formlar içinde hayatın akışı insanının cesaretini azaltıyor ve onun şahsi bağımsızlık duygusunu sınırlıyor. Alman sosyoloğu Prof. Bahrdt ise genel planlama için şu fikri savunuyor: “Şehir bilhassa tamamlanmamış, bir bütün içerisinde toplanmış şeylerden oluşmuş bulunmakla kendini belli eder. Bu toplulukta yaşayan insanlar arasında karşılıklı temas, dostluk kurmak, birbirleri ile anlaşma tamamen şehirlinin kendi ihtiyacına bırakılmıştır.”
21
“Şehir hayatı, insanı karşılıklı münasebetlerde saygı ve karşı tarafı dikkat etmeye mecur tutmaktadır. Bu da yüksek şuurlu bir fikir hayatının gelişmesini sağlar, kapalı cemiyetlerde ise, komşuların meraklı nazarları önünde beraber yaşama zorluğu insanı sıkıntıya sokmakta ve rahatsız etmektedir.” “Bizim hakiki dost ve komşularımız, bir komşuluk ünitesi içinde olmayıp belki de bütün veya memlekete hata memleketlere dağılmış olabilir. Komşuluk üniteleri düzeni amacının aynı grup içerisinde yaşayan insanların birbirleri ile komşuluk olmadığı da aşikârdır.” Büyük insan kitlelerini gruplamak, belli hizmetleri kolay ulaşılabilir mesafelere götürecek, değişik küçük yerleşmelere şahsiyet vermek, aileler arasında komşuluk kurmak zorunda kalmadan da bu ünitelerde yaşayacak insanların faydalanacakları hususlardır. Diğer taraftan bazı sosyologların büyük şehir insanın bu cins iskân ünitesinin birçok faydalarından da istifade edeceği aşikârdır. Bu suretle bütün bu fikirler toplumlara göre de üzerinde tartışılmalara imkân verecek düşüncelerdir. Şeklen, hem Buckhardt’ın hem de Bahrdt’ın düşüncelerine hak vermek mümkünüdür. Ancak diğer taraftan o sevilen hürriyeti sağlamak ve onu kaybetmemek için bir planlamaya da zaruret vardır. Büyük şehirlerdeki bugünkü kargaşalık ve karışıklık, görülmüş cinsten değildir. Güneş, temi hava, içme suyu, yeşil saha, açık eksikliği artık kaide haline gelmiştir. Düsseldorf’lu mimar Lekhmbrock şöyle diyor: “Bir duman bulutu güneşimizi örtmekle, sıkışıklık, gürültü tesirini arttırmakta ve zararlı gazların çekilişini zorlaştırmaktadır. Trafik kargaşalığı şehri gece ve gündüz bir büyücü kazanı haline getirmiştir.” Ancak, şunu da unutmamamız gerekir ki, şehir tabii bir hayatın akışını büyük ölçüde sınırlamış olmasına rağmen cazibe kuvvetini henüz muhafaza etmektedir.
22
Şehirlerdeki bu düzen bozukluğunun bütün sorumluluğu ve suçu da tekniğin sırtına yüklemiş bulunmaktadır. Genel olarak tekniğin zararlarından bahsedilmektedir. Ancak şunu da hemen söyleyelim ki, bugün her üç kişiden ikisinin teknik olmadan yaşamasının mümkün olmadığı tespit edilmiştir. Bugünkü tekniğin bize bahsettiği şeyleri sağlamak için antik devirlerde yaşamış olsaydık her birimiz için 30 esirin çalışması lazım geleceği hesaplanmıştır.
3.2.
SEMT BİRİMİ
Gaye birkaç komşuluk ünitesini kapsayan iskân planlamasında ortaya çıkan problemleri halletmek, artan ihtiyaçları karşılamaktadır. Teorik olarak bu ünitenin iki ilkokul biriminden meydana geldiği düşünülürse, ihtiyaçların iki misli olacağı akla gelebilir. Ancak; hizmet tesisleri nüfusa göre orantılı olarak artmaktadır. Örneğin, iki ilkokulu bitiren öğrenciler için bir ortaokul veya meslek okulu ihtiyacı belirmektedir. Diğer fonksiyon alanlarında yeni ihtiyaçlar belirmekte ve bu suretle hizmet tesisleri yalnız büyümekle kalmayıp, aynı zamanda da çeşitlenmektedir. İlkokul yerleşme birimine ilave edilecek elemanlar şunlardır: DİNİ MERKEZ
(Cami, kilise, sosyal elemanlar)
SOSYAL TESİSLER
(Bebek bakım yerleri)
TİCARET
(Balıkçı, parfümeri, çamaşır yıkama, ütüleme, gömlekçi ayakkabıcı, tuhafiyeci, tamirci, elektrikçi, lokanta gibi dükkânlar)
SAĞLIK MERKEZİ
(Dispanser, ana çocuk sağlığı merkezi)
İDARİ MERKEZ
(İdare ünitesi, merkezi ve mahalli teşkilat olarak)
DİNLENME TESİSLERİ
(Park ünitesi, merkezi ve mahalli teşkilat olarak)
EĞLENCE TESİSLERİ
(Sinemalar, gazinolar)
23
Bu tesislere olan uzaklık ve ulaşabilme süreleri: Hizmet Tesisleri
Uzaklık(m)
Süre(yaya)
Ortaokul ve meslek okullarına
1200-1600
15-20 dk.
Merkeze (ticaret, sıhhat, idare)
1600-2400
20-30 dk.
Ünite büyüklüğü nüfus yönünden 7000-15000 arasında değişir. Örnek: A. E. Egli tarafından 7200 nüfuslu bir semt ünitesi için veriler, ölçüler: Tablo: 3 Alanlar
Adam başına m2
Toplam Alan (ha)
Konut
44
31,68
Hizmetler
5
3,60
Yeşil + Boş alan
10
7,20
Yollar
5
3,20
Parklar
2
1,44
TOPLAM:
66
47,52 ha
3.3. ŞEHİRSEL BİRİM Bu ünite yaklaşık 20.000 nüfus sınırından başlar. En az bir lise veya kolej gibi yüksekokullara hazırlayıcı bir eğitim kuruluşunun bulunması gereken bir sosyal bütünü içine alır. Gerekli donatım tesislerinin rantabl olması için şehirsel olması için şehirsel birimin nüfusunun optimumum sınırları içinde 50.000-60.000 olması idealdir. Bu birçok yönlerinden ispat edilmiş durumdadır. Bu birim fiziksel yönden şehir merkezi + hizmet + konut + dinlenme alanları ve boş alanlardan teşekkül eder. Şehir merkezi ünitenin kalbi olarak tanımlanabilir. Ticaret, idare, kültür ve sosyal tesislerin bulunduğu, olağanüstü ihtiyaçların karşılandığı yer, topluluğun çekim merkezi olan alanıdır.
24
25
26
27
28
3.3.1.
Şehirsel Birimde Gerekli Donatım Tesisleri:
Bu ünitenin kapsaması gereken hizmet tesisleri, alan, nüfus yoğunluğu genel ve mahalli programlarla belirlenecek özel fonksiyon cinslerine göre değişir. En küçük nüfus grubunda (20.000) olması gereken hizmet tesislerini şöyle sıralayabiliriz:
ŞEHİR MERKEZİ -
Büyük mağazalar, bankalar, sigortalar ve çeşitli acenteler, mobilya, ev, eşyası, (olağanüstü, gerekli oyuncak, spor malzemesi satan ve günlük ihtiyaçların dükkânlar, diskotek. satıldığı yerler) Ticari Tesisler :
İdari Tesisler :
Merkezi ve mahalli teşkilatlar, adliye vergi daireleri
Sosyal Tesisler :
Kulüp, lokal, toplantı salonları, yardım cemiyetleri
Kültürel Tesisler :
Kütüphane, tiyatro v gençlik evleri, (nüfus geliştikçe) müze, konser salonu, sanat galerileri
Endüstri :
Mahalli endüstri veya küçük endüstri sanat bölgeleri, ateşli sanatlar, çeşitli atölyeler
Eğitim Tesisleri :
Bir lise veya kolej, sanat okulları (Nüfus geliştikçe) çeşitli meslek okulları
Dinlenme ve Eğlence Koşu ve spor tesisleri, okullar ile birlikte Tesisleri : düşünülecek küçük, kapalı bir spor, yüzme havuzu salonu, oyun sahaları, umumi park, çocuk parkı, eğlence tesisleri Sağlık tesisleri :
küçük bir poliklinik, doğum evi hastaneler (nüfus büyüdükçe) büyür ve çeşitlenir, yatak adetleri fazlalaşır, özel hastaneler çıkar.
29
Bu tesislere erişme: Lise ve okullara
20-30 dakika
Markete
30 dakika
Umumi park ve tesislere
4.
30-60 dakika
ARAZİ ANALİZİ
4.1. ARAZİNİN TOPOGRAFİK BİRİMLERİ İLE TEORİK YERLEŞME BİRİMLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER 4.1.1 Yerleşme Birimleri: Bir yerleşme birimini analiz edersek başlıca üç öğesinin var olduğunu görürüz. A. Doğal birim, B. İnsan kümeleri, C. Yapısal birim
1.Konutlar 2. Hizmetler (alt ve üst yapı hizmetleri)
Doğa birimleri ile yerleşme birimleri arsında dengeli bir sistem nasıl kurulur? Dengeli bir sistem nedir? Bunları açıklamadan önce bazı kavramlara temas etmek gerekir.
4.1.2 Arazi Gelişme Potansiyeli – Doğal Yapı Yönünden: Yerleşme tasarımında en önemli ilkelerden biri yerlerine alanın yerleşmeye sağlayacağı sınır ve olanakları ortaya koymak ve çevrimsel planlama sürecinde hedeflere alan etkisini belirlemektir. Bir yerleşme alanında yapay ve doğal sınırların oluşturduğu birimler gelişmenin fonksiyonel ve görsel yapısını ortaya koyar. Şehirci, bu birimleri arası ilişkileri
30
düzenlerken gelişmeye konan sınırlamaları veya sağlanan olanakları gözetir. Bu sınırlamalar ve olanaklar bir yerleşme alanının gelişme potansiyelini ortaya koyar. Yerleşme alanı içinde hemen geliştirilebilecek boşluklar, yoğunluğu arttıracak alanlar yapay birimler yönünden gelişme potansiyeli ise topografya, jeolojik yapı, su havzaları durumu toprak cinsleri ce iklime bağlı olarak belirlenir. Yapay çevrenin büyük ölçüde doğal çevreye yapılan bir müdahalenin sonucu biçimlenmesi,
doğal
çevrenin,
doğal
yapı
gelişme
potansiyelinin
ortaya
konmasınaönem ve öncelik kazandırır. Doğal yapı unsurlarının değişik ölçeklerde değişik ayrıntı düzeyinde incelenmesi söz konusu ise de genellikle bir şehirsel yerleşme alanı için şu analizler yapılır:
4.1.2.1.
Topografik Yapı:
Bir yerleşme alanının topografik yapısı bütün doğal etkenlerin binlerce yıl süregelen etkisi altında biçimlenmiştir. Yerleşme yönünden bu biçimlenişin estetik olduğu kadar ekonomik etkisi vardır. Bu etki topoğrafik yapının değişik unsurlarına göre farklı önem kazanır. A. EĞİM DURUMU: Eğim durumu bir yerleşme alanının inşaat yapılıp yapılamayacağı veya ne tür inşaat yapılabileceğini ortaya koyması bakımından büyük önem taşır. Bu önem derecesi de: -
Eğim durumunun dağılımına
-
Homojen eğim alanlarının boyutlarına
-
Eğim derecesine
-
Eğim yönüne
bağlı olarak değişir.
31
Eğim durumunun genel dağılımı topografik birimleri ortaya çıkarır. Bir yerleşme alanının genellikle homojen bir eğim alanından veya tepeliklerden veya düzlüklerden veya teraslardan oluşmuş olması yapay birimlerin genel strüktürünü ortaya koyar. Eğim alanlarının doğal sınırlayıcıları ise görsel farklılaşma veya birimleri bağlama çizgileri olarak önem kazanır. B. EĞİM BOYUTLARI: Eğim boyutları eş eğimdeki gelişme ölçeği ve amacına bağlı olarak, -
Küçük
- Orta büyüklükte
- Büyük
olarak belirlenirken homojen yerleşme birimlerinin de büyüklüklerini etkileyebilirler. C. EĞİM DERECESİ: Yerleşme düzenlemesinde eğim derecesine büyük önem verilir. Bunun nedeni değişik kullanışlar, yapay birimler için uygun olduğu kadar bazı eğimlerde inşaatın yapılmasının arzu edilmediği, bazı eğimlerde ise inşaatın yapılamayacağındadır. Ayrıca eğim durumu bir yerleşmenin içe dönük bir ifade kazanması (düz arazilerde) veya dışa dönük olmasını (eğimli arazide) uygun kılabilir. Genellikle %5e kadar olan eğimler düz sayılır ve özellikle bir düzlemde geniş alanı kaplaması gereken şehirsel fonksiyonlar (endüstri, fuar, spor, alışveriş, depolama vb.) için görülür. %20 dolayındaki bir eğim ise her türlü yapı için uygun olduğu gibi özellikle konut alanları için arzulanabilir de. Bu eğimde manzara, rüzgarlama, yönelme ve drenaj avantajları yüksektir. Eğim derecesinin %25-40 olduğu durumlarda set evleri, teras evler yapılabilmektedir. Gerçekte eğim kullanma yönünden bugünün teknolojisi sınır tanımaktadır. Bugün %100e kadar eğimlerde teras evler yapılabilmektedir. Ancak, bunun büyük sakıncaları olduğu unutulmamalıdır. Böyle bir yerleşmenin doğal güzelliği bozabileceği kadar doğal yapıyı onarılmayacak biçimde yararlanması ve çok pahalı
32
olması söz konusudur. Doğa bir yerleşme alanına binlerce yılda biçim vermiştir. Bu biçime karşı “saygısız” bir gelişmeyi ödetir. D. EĞİM YÖNÜ: Eğim yönü %15ten fazla eğimli alanlar için söz konusudur. Yerleşme alanında eğimlerin kuzeye, güneye, doğuya, batıya veya ara bir yöne doğru olmasının, yapay birimlerinin, konutların, yapıların hatta yolların yönlendirilmesi bakımından büyük önemi vardır. Bu önem iklim koşullarının yerleştirmeyi zorlayıcı, sert veya bunaltıcı oluşuna göre artar. Ülkemiz gibi alınan bir iklim yöresinde bile genellikle güney yönü yerleşme için olumlu bulunur. Güneyden doğuya veya batıya açılan eğimler yerel özelliklere bağlı olarak yerleşme yönünden uygun olabilir. Diğer yönlerin yerleşme için seçilmesi diğer doğal ve yapay etkenlere bağlı olarak düşünülebilir. Örneğin yazın kullanılacak tesisler için veya iyi manzara sağladığı durumlarda kuzey, kuzeydoğu, yönlerine eğimli bir arazi uygun yerleşme olabilir.
4.1.2.2.
Su Havzaları (Doğal Drenaj) Durumu:
Doğal drenaj durumunun planlama yönünden büyük önemi vardır. Bu önemi belirleye özellikle şöylece sıralanabilir. a. Yer çekimine bağlı kanalizasyon sistemi doğal drenaj sistemine bağlıdır. b. Gerçekte drenaj alanları kentsel maliyet değişim alanları (eşikleri) olması söz konusudur. c. Drenaj alanları görsel bütünlük alanları olarak da düşünülebilir. Böylece kentsel gelişme alanı sınırlayıcı olarak alınabilirler. d. Drenaj alanları içine kullanma suyu toplama alanları olabilirler, bu bakımdan su havzasını kirlenmekten korumak için gelişmenin sınırlanması gereken alanlar ortaya konabilir.
33
e. Drenaj alanlarını ortaya çıkaran su, dere, kanal, vs. şehirsel gelişmeye sınır teşkil edebilir veya önemli bir rekreasyonel sistemi bağlayabilir. Vadiler önemli, yeşil alanlar sistemi ortaya çıkarırken doğal birimleri de belirleyebilirler. f. Drenaj alanında bulunabilecek su endüstriyel gelişme bakımından önemli olabilir ve endüstriyel yerleşmeye neden olabilir. g. Bazı drenaj alanlarında sel veya yüksek zemin suyu söz konusu olabilir. h. Drenaj alanları toprak verimini de etkileyebilir. Verimli alanda kentsel gelişme ile çelişki söz konusu olabilir. Drenajla eğim durumu arasında açık bir bağımlılık vardır. Eğim su akışının ölçüsünü ve yönünü etkilerken, drenaj (sel vb.) eğimi değiştirme eğilimindedir. Ayrıca toprağın geçirgenliği, bitki örtüsü drenaj düzenini etkiler. Bir çalışma alanının doğal drenaj durumu, su toplama havzaları kademeleri olarak belirlenebilir. Her bir toplama alanı daha küçük akıntıları toplarken hiyerarşik bir su havzaları düzeni ortaya çıkar.
4.1.2.3.
Jeolojik Yapı:
Jeolojik yapının şehirsel gelişme potansiyeli yönünden önemi: a. İşlenebilecek madenler, ocaklar b. Taşıyıcı zemin durumu olarak ortaya çıkar Bir şehirsel yerleşme alanında değerli maden bulunması ve işlenmesi o alandaki gelişmeyi yerleşme alanı olarak veya görsel olarak sınırlayabilir. Maden çıkarımından sonra böyle alanların düzeltilerek, doldurularak özellikle rekreasyonel kullanışlar için değerlendirilmesi söz konusu olabilir. Görsel yönden taş ocaklarının doğal yapıyı “yaralamış” nitelikte görünüşü şehircilikte olumlu bulunmaz. Yerleşme alanının jeolojik yapısının yerleşme yoğunluğu ve entansitesi üzerinde büyük etkisi vardır. Örneğin kayalık bir zemin yüksek yapıları taşıyabilirken alüvyonlu bir zeminin taşıma kapasitesi düşük olabilir ve bu alanlarda şehirsel gelişme sınırlandırılabilir.
34
4.1.2.4.
Toprak Cinsleri:
Toprağın verim durumu çerçevesinde kentsel gelişme sınırlandırılabilir. Genellikle verimsiz arazideki bir kentleşme daha olumlu olur. Belirli alanlar ormanlandırma için uygun olabilir. Hatta bazen kumlu toprağın inşaat malzemesi olarak önemli olabilir.
4.1.2.5.
İklim Durumu:
Genellikle Tüikye’de iklim mutedil olduğu için iklimin önemi üzerinde az durulur. Ancak ülkenin belirli yerlerinde, örneğin Doğu Anadolu’da veya güney kıyılarında veyahut da Kuzey Anadolu kıyılarında iklimin yerleşme üzerine önemli etkileri olacaktır. Soğuk iklmilerin toplu sıkışık yerleşmeleri yanında, sıcak yörelerin dağınık, serin rüzgara açık veya gölgeden yararlanmayı amaçlayan yerleşme düzeni şehirleşme alanındaki düzenlenmeyi etkiler. Genel düzeydeki iklim etkisi mikro-klimatik özelliklere mekân biçimlenmesini etkiler. Örneğin bir vadi tabanı sis ve kirli hava birikmesi nedeniyle ele alınmayabilirken, hakim serinletici rüzgara dönük, dışa açılan bir yerleşme düzeni veya güneşe açılan eğimli bir araziye oturtulmuş teraslama düzeni mikro-klimatik özelliklerin planlanmaya, mekân düzenlemeye etkilerinin belirgin örnekleridir. İklimle arazi rölyef durumu arasındaki ilişkinin önemli olduğunu söylemeye gerek yok. Örneğin kuzeye dönük eğimler karı daha çok tutar. Veya güneye dönük eğimler daha sıcak olur. Gerçekte bu bağımlılık durumu Lean Mc Harg tarafından ilginç bir biçimde ortaya konmakta, bir arazinin jeolojik yapısının toprağını, toprak durumunun su ile vegetasyonu, vegetasyonun da hayvan türlerini ve bunların da insan yaşamını ve yerleşmesini belirlediğini önerir Mc Harg.
4.1.3 Değerlendirme: Doğal yapının analizi yanında çok önemli olan yönü bu yapıya gerekli değerlerin verilmesidir. Bu değerlendirmede doğal yapının kendi yapısını, biçimini korumak, varlığını sürdürmek yanında bu yapının belirlediği alanının şehirsel gelişime uygunluğunun potansiyelinin ölçülmesi söz konusudur.
35
Bu ölçmede yukarıda sayılan analizlerin düzenleme yönünden önemleri göz önünde bulundurulur. Bu arada şehirsel gelişme amaçlarının da yeterince belirlenmiş olarak ortaya konması gerekir. Gerçekte yerleşme alanının gelişme potansiyelini ancak bağlı olduğu gibi yapılan analizler de gelişme alanının hangi amaçlar için uygun olabileceğini ortaya koyar. Doğal yapının ortaya koyduğu koşulların, sınırlamaların aşılma maliyeti yanında estetik düşünceler, amaçla birleşecek şehirsel gelişme ve doğal yapı arsında uyumlu, optimum bir
çözüme
yaklaşma olanağı sağlayabilir.
Gerçekte doğal yapının gelişme
potansiyelinin iyi bir analizi sonucu ortaya konan şehirsel gelişme estetik koşullara uyarken çok kere ekonomik olmaktadır. Örneğin güçlü bir topografik yapıya saygı gösteren uyan, konturları izleyen bir düzenleme estetik yönden olumlu olduğu kadar ekonomiktir de. Doğal yapının ortaya koyduğu gelişme potansiyelinin saptanması genellikle şehircinin tecrübesi çerçevesinde sistematik olarak ortaya konabilir. Bu yönden geliştirilen bir yaklaşımda arazinin kullanılamayacak yerlerini belirlerken yerleşmeye en uygun alanların ortaya çıkarılmasına çalışılır. Örneğin vadi tabanları, sel yatakları, toprak kayma alanları yerleşmenin yaşantıyı, mal ve can emniyetini tehlikeye soktuğu alanalar veya yerleşme maliyetini yerleşmeden sağlanacak yararı artan alanlar aşırı eğim alanları kuzey yamaçları vb. gelişme dışı bırakılır. Böylece gelişmeye uygunluk yönünden ilk elemesi yapılan yerleşme alanında yukarıda açıklanan faktörler ışığı altında en iyi ikinci derecede iyi veya “n” inci derecede iyi alanlar belirlenir. Burada şehircinin bilgi ve tecrübesinin daha önemli rol oynayacağı açıktır. Yukarıda açıklana analizlerin, yerleşme alanının gelişme potansiyeline olan etkisinin saptanmasında sistematik ve sayısal yöntemler de kullanılabilir. Her doğal etken yönünden gelişmeye uygun alanların belirlenmesinden sonra haritaları üst üste çakıştırarak en iyi gelişme alanlarını saptama yöntemi yaygın olarak kullanılır.
36
Bugünün kompüter teknolojisi olanakları çerçevesinde her etkene göre gelişmeye uygunluk durumu sayısal olarak belirlenebilir. Matematiksel işlemlerle gelişme alanında seçilen her birimin toplam gelişme potansiyeli çıkarılabilir. Artık sorun, bu gelişme potansiyeli uygun alanların gelişme amaçları ve çeşitli sınırlamalar (sosyal yapı, gelişme programı, mali olanaklar ve geçerli şehircilik ilkeleri) çerçevesinde değerlendirmesi kentsel mekânların uygun bir ulaşım sistemi ile bütünleştirilerek düzenlenmesidir.
4.1.4 Çevre Görünümleri: Olumlu veya olumsuz olabilir. Çevresindeki bir su elemanına, bir yeşil alana, bir dağ veya tepeye, tarihi esere, eski bir şehir dokusuna bakan alanlar manzara bakımından olumsuz kabul edilebilir. Büyük arazi parçalarında yerleşme planlamasına geçmeden önce şekil 10’da gösterildiği gibi analizler yapılmalıdır. Eğim, yön, rüzgâr, çevre görünüşleri gibi yerleşmenin konumunu etkileyebilecek önemli faktörlere (+) ve (-) değerler vermek sureti ile geniş arazi paraları üzerinde karar almamızı kolaylaştırabiliriz. Meyilli arazide: Şekil 11’de görüldüğü gibi eğimli bir arazide yerleşme yapıları dışa yönelmiş, açık bir yerleşmedir. Güzel siluetler verir, şehrin tümünü görmek mümkündür. Arazinin bu niteliğini göz önünde tutarak, yerleşme ünitelerinin yan yana getirilişi kontrol altına alınmalıdır. Düz arazilerde: yerleşmeler kendi içine dönüktür. Meyili %8-10’a kadar olan arazilerde yerleşmeler içe dönül sayılır. Bunlar arasında yeşil mekânlar getirilerek, kitleleri bu yeşillere yöneltmek gerekir. Kitleler arasındaki yeşilin, dış yeşillerle bağlantısını sağlamak mümkün olmalıdır.
37
5.
YENİ YERLEŞMELERDE ULAŞIM SORUNU
Çevreden bir yerleşme birimi içindeki konut ünitelerine veya konut ünitelerinden çevreye insanların, eşyaların, araçların ulaşması için bir ulaşım ağı gereklidir. Bu ulaşım ağı yaya ve taşır yollarından oluşur. Yeni şehirler kurarken, yayalar ve motorlu taşıtları birbirlerinden tamamen ayırmak suretiyle planlama, bugün için tek çözüm şeklidir. O şeklinde bir yaya yolları ağı teşkil edilmelidir ki, motorlu taşıt yollarından tamamen ayrı tertip ediliş olsun. Bu iki yol sistemi, yalnız şehrin bazı bölgelerine değil, bütün şehre tatbik etmek zorunluluğu vardır. Bu şekilde tasavvur edilen şehirlerde, mekanik sirkülasyon bir minimumla indirilmiş olacak, yayalar ulaştırması bir önem kazanacak ve dinlenme alanlarına yayılacaktır. Diğer taraftan bütün kamu tesisleri, ticaret merkezleri, servis yerleri bu yayalar şebekesi üzerine dağılacaktır. Bu çözüm şekli sayesinde yerleri bu yayalar şebekesi üzerine dağılacaktır. Bu çözüm şekli sayesinde insanlar, trafik tehlikesi, gürültüsü ve rahatsızlıklarında kurtulacak ve günlük kısa mesafelerdeki hareketlerinde bu yolları kullanacaklardır. Bu psikolojik faydalar, aynı zamanda şehirlerdeki sağlık şartlarını da iyileştirecektir. Neticede, zararlı gazlardan, tozdan kurtulmuş temiz, havalı bir çerçeve yayalar için bir mikro klima sağlanmış olacaktır.
38
39
5.1. YAYA YOLLARI: Taşıt yollarında olduğu gibi az meyilli yerlerden geçirilme zorunda olmadığından arazinin istenen noktalardan geçirilebilecektir. Trafik yolları da bu durumundan faydalanacak, yayaların bulunduğu yollarda, taşıtlar daha süratle hareket etmek imkânını bulacaklarıdır ve taşıt sürenler de daha az yorulacaklarıdır. Ayrıca bu yollar boyunca hiçbir mesken inşaatı bulunmayacaktır.
5.1.1 Yürüyüş Zamanı Sınırları: Yaya yolları sistemini incelerken, normal yürüyüş boylarını da önceden kabul etmek gerekecektir. Alış-veriş yapacak ev kadınlarının veya küçük çocukların okula gitme mesafesi olarak yürünecek yol 5-10 dakikada fazla sürmemelidir. Bu suretle bir ünitenin çapı 1km olarak tespit edilmiş olur. Oturma bölgelerinde bu ölçüler içinde bir merkezin etrafında gruplamak gaye olacaktır. İlkokulları, oturma bölgelerine bağlayan yolların da bir yay yolu teşkil etmesi zaruridir. Küçük yaşlarda okul çağındaki yeşil yaya yollarından okullarına yürüyerek gitmesi ve bunu sağlamak için de okulların dengeli bir şekilde oturma bölgeleri içerisinde dağılmış olması lazımdır. ½ saat süren yol, mesken ile is arasındaki mesafeyi tayin eder. Bu yolda bisiklet taşıt kabul edilebilir. Bu mesafe 2 km’lik bir yaya yolu ifade eder. ½ saatlik yol mesafesini, aynı zamanda lise ve yüksekokullara bağlantı yolu olarak ve daha fazla çeşitleri bulunan bir ticaret merkezinin bağlantı yolu olarak da kabul edebiliriz. Böyle bir çekirdeğin etrafında 4-6 adet 2500 nüfuslu iskân ünitesi yerleşebilir. Bu ölçüler aşıldıktan sonra artık yaya trafiği manasını kaybeder. Buna mukabil bisiklet taşıtı daha uzun mesafeler için kullanılabilir. Ticari, kültürel, sosyal ekipman bu şekilde üniteler arasında dengeli bir şekilde dağıtıldığı vakit bu yerleşmelerde yaya ve bisiklet
40
münakalesi tatbiki mümkündür. Bundan sonra motorlu taşıtlar ve başka taşıt sistemleri tatbiki gerekecektir.
5.1.2 Yeşil Yollar Bilhassa yeni kuruluşlarda, şehir merkezinin yeşil yaya yolları ile iskan bölgelerine bağlanması gereklidir. Bütün yeşil yolların taşıt yolları tarafından kesilmemesi lazımdır. Yeniden kurulacak yaya yolu ağı bize şehirlerimizin güzelliklerini tekrar yaşamak fırsatını verecektir. Şehirlerimizin birisi yayalar, diğeri ise otomobil sürenler için iki görünüşlü bahis konusudur. Sanata bağlı olarak yaratılan mekân, güzel bir form almış yapı kütlesi, ancak yayalar tarafından duyulacak ve yaşanacaktır. Otomobil içindekiler için yalnız ritim, birbirlerini takip eden mekânların sırası, büyük satıhlar üzerindeki şehir elemanlarının organize edilmiş olması ve süratle değişen vizüel tesisler daha önemli olacaktır.
5.2. TAŞIT YOLLARI Taşıt ulaşım planlamasında iki kabul (davranış biçimi) düşünülebilir; 1. Kabul: önce bir ulaşım düzenini planlamak, sonra kitleleri bu yolun konumuna göre yola dik, eğik veya paralel biçimde arazi üzerine yerleştirmek. Önceden yol geçirmekle arazi bir takım yapı adalarına ayrılıyor. Sonra bu yapı adaları parsellere ayrılıyor. Bunun için gerekli şartlar eski yollar kanununda belirtilmişti. 2. Kabul: daha önce belirttiğimiz gibi araziyi topografik birimlere ayırmak sonra nerelere nasıl yerleşeceğini çıkarmak gerekir. Bunlar yapıldıktan sonra topografyada uygun bir yol sistemini geliştirerek iç ve dış çevre ile gerekli bağlantı sağlama şeklinde özetlenebilir. Bu iki davranış biçimi arsında büyük farklar vardır. Birinci kabulde önce yol davranış biçimi belirleniyor, yerleşme birimleri ona bağlı olarak geliştiriliyor. İkinci kabulde ise önce yerleşme birimleri teşkil ediliyor. Sonradan onların arasında veya içinde bir yol
41
sistemi geçiriliyor. Bize göre doğru çözüm: arazinin analizini yapıp parçalara ayırmak, sonra yaya veya taşıt ulaşım ikilisini de düşünerek yol sistemlerini teşkil etmektedir. Birinci davranış biçiminin uygulanmasının ortaya çıkarabileceği bazı sakıncalar da vardır. Bir yöne, istikamete yönelmesi nedeni ile her yol eş değer olma durumundadır veya bir tanesi ağırlık kazanacağı zaman onun genişliğini bir hayli fazla tutma zorunluğu ortaya çıkar. Birinci kabulde binaların konumu genellikle yolların yönüne tabidir, kitleleri doğrusal sistemde çözmek önem taşır. Izgara yol sistemi eğik bir araziye uygulandığında bu organik bir bünyeye geometrik biçim baskısı olacak ve yay taşıt ulaşımını kesişmesi önlenemeyecektir. Bunlara mukabil ikinci davranış biçimi uygulanmasının ortaya çıkarabileceği bazı olumlu yönleri şöyle sıralayabiliriz: Yol sınırlı bir kullanış yönelecektir. İstenmeyen genişlikte yol yapma zorunluluğu kalkacak, çünkü yol genişliği küçük gruplara doğru gittikçe azalacaktır. Bu kademelenme insanı belli bir yöne doğru sevk eder (Şekil 16). Belli bir nüfusun kullandığı kesitli sınırlı biten yollarla hem ekonomi sağlanmış hem de konut bölgelerinin istenmeyen kişiler tarafından çiğnenmesi önlenmiş olur. Böyle bir sistem bir ağaca benzetilebilir. Gövde ve dalları yollar, yaprakları se konut birimleri olan bir ağaç gibi.
42
5.3. DEĞİŞİK ULAŞIM ŞEMASI ÖRNEKLERİ: Yeni kuruluşlarda uygulanacak ulaştırma ağları için değişik sistemler bahis konusu olabilir. Topograifk şartlara, tabiat özelliklerine, güneşlenme ve manzara verilerine göre, değişik plan şemalarını seçimi mümkünüdür. Taşıtlar ve yayalar için düzenlenecek yol şebekeleri, ya dışarıya doğru açılmış bir sistem (Şekil 12) veya içeriye dönmüş kapalı bir sistem (Şekil 13) şeklinde düşünülebilir. Dışarıya doğru açılan sistemde, iskan grupları dış tabiatla doğrudan doğruya bağlantı kurabileceklerdir. İçeri dönmüş sistemlerde ise iskan yerleşmesinin ortasında muhtelif iskan gruplarının faydalanacağı bir tabiat parçası tertibi gerekecektir. Bu ikinci sistemde, yaya yolları iskan gruplarının arasında ortaya doğru uzanacak ve bütün bu yollar ortasındaki geniş tabiat içinde birleşecektir. Bu iki sistem dışında ters U’lar şeklinde, tabiat güneye veya manzaraya doğru açılan tertiplerde, münakale yolu yapımında iskan gruplarının ortasında küçük mahalle veya semt merkezleri yerleştirilir. Bu tertipte, bütün yaya yolları iskan adalarının arasından çıkarak, ortadaki yeşil saha içinde birleşmek imkanı bulacaklar ve dış tabiatla doğrudan doğruya bağlanmış olacaklardır. Bütün bu sistemlerde gaye, yeşil sahalar içinden geçirilen yaya yollarının bir taşıt yolu kesmeden tabiata ulaşmasını sağlamak olmalıdır. Yaya yollarının, taşıt yollarını kesmesi gerektiği durumlarda, muhtelif yaya yollarını toplamak suretiyle belli noktalarda alt veya üst geçitlerle bu yollar tabiata doğru çıkmalıdır.
43
44
45
6.
YOĞUNLUK KAVRAMI
6.1.
YOĞUNLUK TANIMLARI
Yoğunluk belirli bir alan birimi üzerine düşen kişi sayısıdır. Alan birimi olarak büyük ölçeklerde km2, daha küçük ölçeklerde, özellikle şehir ölçeğinde hektar kullanılır. Yoğunluk birimi olarak da km2 de nüfus…(N/ km2)…ha üzerinde nüfus (N/ha) olarak gösterilir. Yoğunluk içinde yer alan brüt ve net yoğunluk kavramlarını belirlemek için her şeyden önce bu konuda lisan birliğine varmak gereklidir. Yoğunluk her zaman aynı değeri taşımalıdır ki kontrol edilebilsin. Aksi halde yanlışlıklar ortaya çıkar. Bunun için yoğunluğu söz konusu olabilecek şeyleri önce büyükten küçüğe doğru bir sıraya koymak gerekebilir. (en büyük birim olan dünyadan başlayıp, birkaç konuttan oluşan küçük bir yerleşme birimine kadar uzanan bir sıra…) Bu sıra: Dünya Çapında
Ülkeler Çapında
Yerleşme Çapında
Dünya
Ülkeler
İller
Kıtalar
Bölgeler
Şehirler
Büyük Bölgeler
Alt Bölgeler
Şehir Bölgeleri
Dünya çapında yoğunluk ne kadardır? Konut grubu dünyanın toplam alanı 135.772,000 km2 ve 1969 senesinde dünya nüfusu 3.552.000.000 olduğuna göre, dünyanın yoğunluğu 26N/ km2dir.
46
Tablo: 5 Avrupa’da ……………......
61N/ km2
Avrupa’nın bazı ülkelerinde:
Asya’da ……………………
46 N/ km2
Batı Almanya’da ……
260 N/ km2
Sovyetlerde Av. kesiminde
33 N/ km2
Hollanda’da …………
360 N/ km2
K. Amerika’da …………….
12 N/ km2
Türkiye’de
Afrika’da …………………..
11 N/ km2
1970 senesinde …….. 46,6 N/ km2
G. Amerika’da ……………. 10 N/ km2 2 N/ km2
Avustralya’da …………….
1972 senesinde …….. 48,9N/km2 (2) Trakya bölgesinde; 1969 senesinde …….. 125 N/ km2
Brüt ve net yoğunluk kavramı: İkisini de tarif etmek daha doğrusu ikisi arasındaki farkı belirlemek için belirli kabullere göre hareket etmek gerekir, aşağıdaki kısa bir örnek ile bu farkı açıklayabiliriz. Dünya’da
Ortalama yoğunluk
26 N/ km2
Asya’da
Ortalama yoğunluk
46 N/ km2
Türkiye’de
Ortalama yoğunluk
48,9 N/ km2
Trakya’da
Ortalama yoğunluk
125 N/ km2
Bir düzen içinde sıralanmış bu sıradaki herhangi bir yoğunluğu brüt kabul ederek kendisinden bir sonra gelen kademenin yoğunluğu bir öncekine göre net yoğunluk olacaktır. Asya kıtasının Dünya’ya, Türkiye’nin Asya Kıtası’na göre yoğunluğu net yoğunluktur. Bu yoğunluk değerlerini yerleşmelere doğru yöneltelim. Örnek olarak Doğu Karadeniz Bölgesi’ni ele alalım ve buranın yoğunluğunun 110 N/ km2 olduğunu kabul edelim. Türkiye ortalamasının 48,9 N/ km2 olduğunu biliyoruz. Burada Türkiye ortalamasına göre bölgenin net yoğunluğu km’ye 110 kişi oluyor. Bu bölge içinde Trabzon’un il sınırları, içindeki yoğunluğu 500 N/ km 2dir. Daha alt bölge olarak şehir bölgesini ele alırsak mesela; 3.000 N/ km2 gibi bir değere ulaştığını görüyoruz 2
1972 senesinde Türkiye nüfusu 37.500.000 2 2 Türkiye yüzölçümü 781.000 km olduğuna göre yoğunluk 48,9 N/km
47
1 km2
1000x1000:
1.000.000 m2
1 ha
100x100
10.000 m2
:
olduğunu biliyoruz.
Buradan 100 ha: 1km2 sonucu çıkar. Yani 1 km2deki nüfusu 100’e bölersek hektar başına nüfusu buluruz. Şehirsel bölgelere geldiğimiz zaman km2 unutulur. Hektar üzerindeki nüfus esas olur. İstanbul’u ele alalım. Marmara Bölgesi yoğunluğunu 120 N/ km2 kabul edelim. Diğer bir değimle, nüfus 1,2 N/ ha’dır. Bundan sonraki kademede; sınırları içinde yoğunluğun belki de 1200 N/ km2 olduğunu göreceğiz. Bu 12 N/ ha demektir. Bir sonraki kademe İstanbul Belediye sınırları olabilir. Buradaki yoğunluğun da 10 kat fazla olabileceği düşünülebilir. Yoğunluğu 100 N/ ha diyelim (bu seviyede alan birimi olarak hektar kullanılır). Bir alt kademde İstanbul’un herhangi bir yoğun meskûn bölgesini ele alırsak böyle bir bölgede ortalama yoğunluğun 200 N/ha olduğunu görürüz. Bunlardan 100 N/ha brüt ise, 200 N/ha net yoğunluktur. Şehrin esas merkezinde nüfusun birden arttığı mesela, 500-600 N/ha olduğu görülür. Merkez içinde kesif bir noktada yoğunluk 800-1000 N/ha, çok daha ufak bir noktada 1400 N/ha gibi değerler alabilir. Yarı tarımsal, yarı şehirsel bir bölgede 100 N/ha, şehirsel bir bölgede yoğunluk 300 hatta bazı bölgelerde 450 N/ha olabilir. Düşük yoğunluk ulaşım ve hizmetlerin dağılmasına sebep olur. Arazi kullanışını başka birimlerle de kontrol edebiliyoruz. Bunlardan biri arsa kullanış emsali ve endisi dediğimiz değerdir. (Diğer bir deyişle kat alanı kat sayısı veya KAKS) Toplam İnşaat Alanı Arsa Kullanış Emsali = Arsa Alanı Elimizde 100 ha. bir arsa olsun. Ve endisi 1 kabul edelim. Endis 1 olduğuna göre: 100x10.000: 1.000.000 m2 inşaat alanı konutlarda kişi başına 20-25 m2 alan gerektiğini biliyoruz.
48
Bu hesabımızda 20 m2 alalım. 1.000.000 / 20: 50.000 kişi yaşayacaktır. Bu alan üzerindeki yoğunluk ise 50.000 / 100: 500 N/ha olacaktır. Toplam inşaat alanı hesaplanırken bütün katların m2leri toplanır. (toprak altındaki yapıların m2si buralarda yaşanmayacağı için hesaba katılmaz.) Eğer arsa kullanış endisi 1 değil de 2 ola idi yoğunluk 1.000 N/ha, burada yaşayacak nüfus 100.000; 0,5 olsaydı yoğunluk 250 N/ha, burada yaşayacak nüfus 25.000 olacaktı. Başka bir örnek: Arsa kullanma endisi 0,50, arsa alımı; 1.000 m2 Arsa kullanma endisi aynı zamanda yoğunluğu sınırlayan birimdir. Bu kat sayı 1 olsa idi ve tek katlı olarak inşa etmeyi kararlaştırsa idik arsanın tamamını kullanma durumunda kalırdık. 2 katlı olarak inşa edilecek ise arazinin %50sini 4 katlı olarak inşa edilecek ise arazinin %25ini kullanabiliriz. Kat sayı 0,50 olduğuna göre 500 m2 maksimum inşaat alanı bulunur. Buna göre taban alanı 125 m2 olan 4 katlı, veya taban alanı 50 m2 olan 10 katlı bina yapılabilir. Şehir merkezlerinde endis bir hayli yüksektir. Mesela İstiklal Cad. üzerinde arsa kullanma endisi 3’e kadar çıkabilir. Yoğunluğu kontrol için bir birim daha kabul edilebilir. Hektar üzerinde konut birimi gibi, bir konut biriminin ortalama 100 m 2 lik bir alan kapladığı kabul edilirse açık olarak hektar 20 konut birimle kabulünden yoğunluk: 20 x 5 : 100 N/ha (aile ortalaması 5 kişi kabul edilmiştir.) Bu kabuller; bize arazi üzerinde yerleşmeler dağıtılırken veya toplanırken veya ona yeşil karakter vermek istediğimizde bize yol gösterir.
49
6.2.
KONUT YERLEŞME GRUBUNDA YOĞUNLUK HİYERARŞİSİ:
1. Brüt konut bölgesi: Bütün konutların yerleştirildiği ( dolu ve alanlar, bütün hizmetler, ulaşım, yeşil) 2. Brüt konut yapı alanı: Hizmetler ve yeşil çıktıktan sonra geriye kalan konut alanları (dolu ve boş alanlar), ulaşım. 3. Net konut yapı alanı: Konutlar (dolu ve boş alanlar) otoparklar, garajlar. Bir yerleşme ünitesinin yoğunluğu, -
Yerleşme karakterine,
-
Toplum yapısına,
-
Konut tiplerine,
-
Yerleşmenin yapılacağı yerin topografik yapısına,
-
Çevrenin konumuna bağlıdır.
Arka sayfadaki tablo: 6.000 nüfuslu bir yerleşmede arsa kullanış emsalinin farklı değerlerine göre yoğunluğun aldığı değerler, kat evleri yüzdeleri ve bunlar ile ilgili konut-hizmet alanları gösterilmiştir. Tablo incelenirse arazi kullanma endisi arttıkça yoğunluğun ve buna bağlı olarak katevi yüzdelerinin arttığı görülür. Arazi kullanış emsali düşük olduğu zaman mesela, 0.2 olduğunda net konutlar yapı alanı 67.0 hektar, arazi kullanış emsali yüksekliği mesela, 1.0 değerine ulaştığı zaman net konutlar yapı alanı 13.5 ha. Olduğu görülür. Umumi yeşil alan ihtiyacı ise yoğunluk ve dolayısıyla arsa kullanış emsali arttıkça daha fazla olacaktır. 0.2 endis için 6,5 ha. 1.0 endis için 18.1 ha… gibi. Çünkü arazi kullanış emsali arttıkça kat evi yüzdesi artmaktadır. Buna bağlı olarak yeşil alan ihtiyacı da artacaktır.
50
6.3.
BİR YERLEŞME BİRİMİNDE FARKLI YOĞUNLUK KABULLARİ VE GEREKLİ ALAN BÜYÜKLÜKLERİ:
Tablo : 6 YOĞUNLUKLAR
6000 N.
Arazi kullanış emsali……………
0,2
0,3
0,45
0,5
0,7
1,0
Yoğunluk ha/N………………….. Kat evi %si……………………….
90 20
135 40
200 65
225 75
315 90
450 100
Net konutlar yapı alanı Konut yol çocuk bah. Dahil…………………
67,0
44,5
30,0
27,0
19,0
13,5
Ulaşım alan. Net konut alanının %14-15………………………….
9,4
6,2
4,2
3,8
2,7
2,0
Dükkanlar, Atölyeler, Merkezi Haizmet (Banka, kah. Büro, vs.) 3.3 m2/N………………………….
2
2
2
2
2
2
K.Sanat dahil tamir yakın hiz. a. m2/N………………………………. 1,2
1,2
1,2
1,2
1,2
1,2
İlkokul oyun alanı……………….. Cami – Kilise……………………..
2,5 0,5
2,5 0,5
2,5 0,5
2,5 0,5
2,5 0,5
2,5 0,5
Çocuk gündüz bakım merkezi 2 ilkokul için 1 ilkokula düşen ha…
0,3
0,3
0,3
0,3
0,3
0,3
Çocuk oyun alanları (12 yaşa kadar)……………………………. Spor alanları…………………….
0,2 2,0
0,24 2,98
0,28 3,06
0,3 3,10
0,3 3,10
0,3 3,10
Brüt konut yapıları alanı ha…….
86,0
60,40
44,04
40,7
31,6
25,4
Genel yeşil hariç net alanı %......
28,4
35,8
46,9
50,7
66,3
82,2
Umumi yeşil……………………..
6,5
8,9
12,0
13,0
15,8
18,1
Brüt iskan alanı…………………
92,5
69,32
56,04
54,0
57,4
43,5
Net konu yapı alanına ilavesi gerekli % alan……………………
38,06
55,80
86,8
100,0
149,4
222,2
ALANLAR
51
52
Dengeli Bir Arsa Kullanışı: Aşağıda vereceğimiz değerler dengeli bir yerleşmede arazinin çeşitli fonksiyonlara nasıl dağıldığını gösterir. Bu değerler bizim yapacağımız çalışmalarda, arazi kullanışını kontrol etmemize yarayabilir. Ancak bunların çok genel kabuller olduğunu bu arada belirtelim.
53
7.
ŞEHRİN DEMOGRAFİK STRÜKTÜRÜ
Bir yerleşmenin kuruluştaki demografik dokusunun, o şehrin gelecekteki hayatı için büyük bir önemi vardır. Kuruluşta bir yeni şehir kısmında, Sakinlerin ekserisi ev evlilerden oluşmuş ise; ilk zamanlar çocuk sayısı fazla, yuva ve ilkokullar dolu olacaktır. Bu devrede aileye yapılması gerekli sosyal servislerin masrafları yüksektir. Birkaç sene sonra, başlangıçta değiştirme veya ferahlama imkanı düşünülmemişse, meskenler ailelere dar gelecektir. Evvela yuvalardaki çocuk sayısı, sonra da ilkokullardaki çocuk sayısı azalmaya başlayacaktır. Buna mukabil ortaöğretime bir hücum olacaktır. Sosyal ve kültürel tesislerin kullanılmasında hissedilir masrafları gerektirecektir. Daha sonra evlenme çağına gelen gençler kendi ebeveynleri henüz emekli yaşa gelmeden siteyi terk edeceklerdir. Kısaca bu yerleşmede kuruluşlardan 20 sene sonra bir demografik kriz baş gösterecektir. Demek oluyor ki; kuruluştaki demografik kompozisyon öyle seçilmiş olmalıdır ki, seneler boyunca oldukça stabil bir şekilde kalabilsin. Bunun için kuruluşta bekarlar, genç evliler, yaşlılardan müteşekkil ve demografik bakımdan başlayıp bitmekte olan dengeli sayıda aileden oluşan bir topluluk seçilmiş olmalıdır. Bu verileri tespit için cemiyetlerin sosyal bünyesinde gerekli sosyolojik araştırmaları yapmak ve bunlardan sonuç çıkarmak lazımdır. Büyük yerleşmelerin kuruluşlarında bugün kabule dilen kavramların gözden geçirilmesi gerekiyor. İnşa edilen bir iskan ünitesi, belli bir yerdeki mesken krizini önlemek ve normal bir öncelik tanımak suretiyle aileler dağıtıldığı takdirde, kompozisyon bakımından dengesiz, çok çocuklu ailelerden müteşekkil olabilir veya bazı endüstri müesseselerinin personelleri için düşünülen lojmanlarda yalnız genç aileler barınabilir. Bundan dolayı büyük iskan sitelerinde konutların kompozisyon tarzını yalnız istatistiklerin verdiği neticelere göre değil aynı zamanda demografik kriterlere göre tertip etmek gerekir. Demografik kriterler ve bunlardan çıkacak neticelere göre konut tiplerinin sosyal ve kültürel ekipmanların, kompozisyonu tespit metodu, hayli güç bir problemdir. Her
54
bölgenin özel karakterine göre rasyonel planlarda sosyolojik ve demografik etütler neticesinde tespitler yapılması gereklidir.
7.1. KONUT TİPLERİ: “Konut tipleri” adı altında vereceğimiz bu derste, konutların iç planlamasının detayına girmeden, çeşitli konut tiplerinin; genel özellikleri, yerleşme ilkeleri ve topografya ile ilişkileri, konut tipi ile aile yapısı arasındaki ilişkiler gibi genel problemler incelenecektir. Yapacağımız yerleşmelerde, büyük insan topluluklarını yerleştirmek söz konusudur. Bu bakımdan çeşitli sosyal, ekonomik… araştırmalar yapmak büyük önem taşır. Her şeyden önce buraya yerleştireceğimiz toplumun yapısını iyi bilmemiz gerekir. Yerleşmelerde; aile büyüklüğü, programlama bakımından nüfusun ihtiyaçlarını sağlamak bakımından ilginçtir. Biz daha önce yapmış olduğumuz çeşitli hesaplarda bir aileyi ortalama 5 kişi kabul etmiştik. Ancak bu bir ortalama kabuldü. Ve Türkiye ortalamasına yakın bir değerdi. Bazı Ülkelerde Ortalama Hane Halkı Büyüklüğü: Tablo: 7 Türkiye-1972
Cezayir-1966
İsviçre-1965
Ortalama
5,57
5,90
2,80
Şehirsel
5,09
5,60
2,70
Kırsal
5,81
6,10
3,00
Buradan şu sonuçlar çıkarılabilir: -
Ortalama hane halkı büyüklüğü; geri kalmış ülkelerde gelişmişlere göre daha büyüktür.
-
Yine ortalama hane halkı büyüklüğü şehirsel yerleşmelerden kırsal yerleşmelere doğru gidildikçe artar.
-
Şehirleşme etkisi ailelerin ufalmasına ve çekirdek aile dediğimiz tipin oluşmasına yol açmaktadır.
55
Şu halde ortalama aile büyüklükleri, ülkelere, bölgelere, şehirlere, hatta şehirleri farklı bölgelerine göre değişir. İstanbul’u ele alalım: Örneğin Okmeydanı’ndaki gecekonduda oturan bir aile 8 kişiden oluşuyorsa Ataköy’de oturan bir aile muhtemelen 4-5 kişidir. -
Yerleşmelerdeki aile büyüklükleri farklıdır. Ailelerin küçük veya büyük oluşunda çeşitli etkenlerin rolü vardır. Fiziki, sosyal, kültürel, ekonomik etkeneler gibi… Yeni bir yerleşmeyi planlayacağımızı kabul edelim. Bu yerleşmelerdeki konut tipleri konut tiplerinin % olarak dağılımı ne kadar olacaktır. Şüphesiz bize bir değeri buraya yerleştirecek ailelerin, büyüklüklerinin yüzdesi verecektir. Gerçeğe yakın değerlere ulaşmak ve yanılma payını mümkün olduğu kadar azaltmak için buraya yerleştireceğimiz kesimin aile büyüklüklerini anketlerle tespit etmemiz gerekiyor.
Aşağıdaki tabloda İstanbul için hane halkı büyüklüklerinin %leri görülmektedir. -
Burada tekrar etmede yarar var. Bu değerler İstanbul için ortalama değerlerdir. İstanbul’un değişik sosyo-ekonomik gruplarının yer aldığı değişik semtlerde bu değerler daha farklı olacaktır.
Tablo: 8 Hane halkı büyüklüğü
Toplam hane halkları içindeki %si
1 nüfuslu
%4,4
2 nüfuslu
%16,0
3 nüfuslu
%18,6
4 nüfuslu
%22,5
5 nüfuslu
%16,8
6 nüfuslu
%10,4
7 ve daha fazla
%11,3
1-2, 3-4, 5-6 kişilik hane halkları yüzdelerini birleştirip gruplarsak bulacağımız değerler bu gruplamadan dolayı tipleri ve bu tiplerin genel yerleşme içindeki yüzde oranlarını verecektir.
56
Tablo: 9 A – tipi konut (1-2 kişilik)…………………………………………………….
%20,4
B – tipi konut (3-4 kişilik)…………………………………………………….
%41,4
C – tipi konut (5-6 kişilik)…………………………………………………….
%27,2
D – tipi konut (7 kişilik) ………………………………………………………
%11,3
Bunu bir örnekler açıklayayım: Problem İstanbul civarındaki bir bölgeye 10.000 nüfus yerleştirmek olsun. Hane halkı büyüklükleri için İstanbul ortalama değerlerini aynen kabul edelim. İstanbul için ailedeki ortalama nüfus sayısı 4,87 kişi olduğunu da biliyoruz. Bunlara göre şöyle yaklaşık bir değer hesaplanabilir: 10.000 Nüfus =2053 yerleşmede yer alarak konut birimi sayısı 4,87 Ortalama aile büyüklüğü 2053 konut birimini yukardaki yüzdeleri nispetinde dağıtırsak: Tablo: 10 A – tipi konut (1-2 kişilik)………………………………………..
2053 x %20,4 =418
B – tipi konut (3-4 kişilik)………………………………………..
2053 x %41,4 = 844
C – tipi konut (5-6 kişilik)…………………………………………
2053 x %27,2 = 559
D – tipi konut (7 kişilik) ………………………………………….
2053 x %11,3 = 232
Toplam 2053 konut birimi
7.1.1 Konut Tipi Seçimini Etkileyen Faktörler: -
Ekonomik Faktörler
-
Sosyal – Kültürel Faktörler
-
Aile Büyüklüğü
-
Doğal ve Topografik Yapı
-
Standartlar, Yasalar
gibi faktörler konut tipi seçimini etkilemektedir.
57
7.1.2 Konut Tipleri İle Aile Büyüklüğü Arasındaki İlişkiler: Yerleşmelerde kalabalık ailelerin toprakla ilişkisini kesmemek çok önemli. Kalabalık bir aileye 5 katlı bir binaya yerleştirmek yerine bir veya 2 katlı bir bahçeli eve yerleştirmek çok daha . Merdiven dediğimiz düşey sirkülasyon elemanı çocuklar için yorucudur ve üzücü olaylara yol açabilir. Bu nedenle bahçeli bir ev fazla çocuklu aileler için idealdir. Bahçede hem çocuklar oynayabilir, hem de sebze, meyve vb. yetiştirilerek aile bütçesine ufak bir katkıda bulunmak öz konusu olabilir. Sonuç olarak diyebiliriz ki; ailede kişi sayısı arttıkça yeni aile kalabalıklaştıkça barınacak konut az katlı, toprağa yakın, ailedeki kişi sayısı azaldıkça barınacak konut fazla katlı olacaktır. Konut Tipleri: Yerleşme birimlerinde yer alan konutların dış görünüşlerine göre iki esas gruba ayırabiliriz. 1. Yatay düzeydeki yapılar 2. Düşey düzeyde yoğun, toplu yapılar Başka bir açıdan ise tek aile evleri olmak üzere iki grubu ayırabiliriz. Buna göre bir toplu konut yerleşmesi: 1. Sadece yatay düzeydeki binalardan 2. Sadece düşey düzeydeki binalardan 3. İlk iki sistemin kombinasyonundan (karma sistem) oluşabilir. 7.1.3 Yatay Düzeydeki Yapılar (Tek Aile Evi) – Şekil 21 1-2 katlı yatay düzeyde tek aile konutları, grup veya sıralar halinde tertip edilebilir. Bu tip kalabalık aileler için uygundur. Bunlar tabiatla, bahçe ile ilişkisi olan konutlardır. Aileleri birbirlerinden tabiat veya düşey elemanlar dediğimiz duvarlar ayırır. Genel görünümleri yaygındır. Ev girişleri her aile için ayır ayrıdır. Toplu olarak tertip edilmeleri
58
halinde yoğun bir yerleşme meydana getirebilirler. 1-2 katlı binalarla parsel ebadını küçülterek dolayısıyla yoğunluğu yükselterek yerleşmeyi ekonomik bir düzeye çıkarmak mümkün olabilir. Kırdan şehre gelmiş, henüz topraktan kopmamış aileleri 1-2 katlı bahçeli evlere yerleştirmek ugun olur. Yatay Düzeydeki Yapılar: A) Ayrık bağımsız ev, B) İkiz ev, C) Bitişik bahçeli ev (tek katlı), D) Bitişik bahçeli ev (çift katlı), E) Atrium tipi ev olarak bölümlere ayırmak mümkün. A) Ayrık, bağımsız, bahçeli ev: Herkesin kabul ettiği, sahip olmayı arzuladığı bir konut tipidir. Ancak toplu yerleşmelerde ekonomik açıdan hiç de uygun olmayan bir tip. Arsa inşaat-alt yapı gibi masraflar ile ısıtma ve bakım masraflarının fazla olduğu ve bu özelliğinden dolayı toplumun çok az bir kısmının sahip olabileceği bir konut tipi olarak karşımıza çıkar. Sayfa 60, bu tipin aynı metre kareli yatay düzeydeki diğer yapılarla mukayesesi yapılmaktadır.
Bu
tip
için
pahalı
demiştik,
gerçekten
de;
yaklaşık
olarak
dört tarafından cephe olmasından dolayı
%10
fazla arsa alanı gerektirmesinden
%5
fazla yol alanı ve alt yapı tesisleri gerektirmesinden
%5
dört tarafını cephe nedeni ile ısıtma masraflarından dolayı
%2
oranında maiyet artar. Estetik bakımdan da mahzurlu, binaların yan cepheleri birbirlerini görmekten ve dolayısıyla bağımsızlık ifadesi belirli bir yerde durmaktadır. Bu tiplerden teşkil edilmiş bir yerleşmede yoğunluk az olacağından servisler ve ulaşım dağınık ve pahalı olacaktır. B) İkiz ev tipi: Üniteleri ayrı ayrı tek tek inşa etmek yerine bunları ikişer ikişer birleştirerek inşa edebiliriz. Böylece ikiz evler dediğimiz tipi ortaya çıkar. Böyle bir konutta 3 cephe tabiat
59
ile temas etmektedir. Dolayısıyla çeşitli yönlerden ayrık eve nazaran daha ekonomik olacaktır. C) Bitişik ev (Tek katlı): Tek katlı evleri birleştirerek inşa etmek ve bu şekilde sıralar teşkil etmek mümkündür. Bu durumda açılabilecek cephe adedi iki olmaktadır ki sadece bu özeliği birinciye göre %15-20 oranında bir maliyet azalmasına neden olur. D) Bitişik bahçeli ev (İki katlı) Çok ekonomik bir tip olarak kabul edebiliriz. Alt yapı tesisleri için tul uzunluk, konut başına yol alanı, konut başına arsa alanı gibi kriterleri bu tipte minimum seviyeye inmiştir. E) Atrium tipi evler Bunlardan birkaç taneyi yan yana getirerek istediğimiz kompozisyonu yapabiliriz. 12x12=144m2lik bir alanın 100m2 sini konut olarak kabul edersek geriye 44 m2lik bahçe alanı kalır. L tipindeki planın kollarının tümünü veya bir tanesini iki kat inşa ederek daha büyük ailelerin barınması için de uygun hale getirebilir. Kırdan şehre gelen topraktan kopmamış aileleri bu gibi konutlara yerleştirmek doğru bir davranış olur. 40-50m2lik bahçede fazla problem çıkarmadan kolaylıkla bakılabilir. Yaşama hacminin büyük bir kısmı yaz aylarında bahçeye taşabilir, dolayısıyla yaşama hacimlerinde 2025m2lik bir artış olabilir. Bu konutların her birisinin önünden taşıt yolu geçmeyebilir. En uzak bir noktadan bir trafik yoluna mesafe max. 70 metredir. Konutlar arasında 3,5-4m genişliğinde bir yaya yolu bulunur. Taşıtlar gerektiğinde buralara gidebilir. Atrium evlere teşkil edilecek bir yerleşmede net yoğunluğu 250-300 kişiye kadar çıkartmak mümkün olabilir.
60
7.1.4 Yatay Düzede Yaygın Yapıların Ekonomik Faktörler Açısından Karşılaştırılması:
61
Şekil – 21: Yatay - Yaygın – Yoğun Düzen
62
7.1.5 Düşey Düzeyde Toplu Yapılar (Çok aile evi – Kat evi) Bu tiplerde dikeylik önem kazanır. Toplu veya yaygın tertiplenebilirler. Buna göre de az veya çok yoğun olabilirler. Bu konut tiplerinde aileler hem düşey, hem de yatay elemanlarla birbirinden ayrılır. Konut birimlerini üçüncü boyutta üst üste konulması alt yapı ve arsa maliyetlerini azaltır. Çok aile evlerinde müşterek bazı elemanlar vardır. Müşterek giriş, merdiven asansörü, çöp bacası gibi kat evleri 3 kattan başlar. Genellikle eski Türk evlerinde bir tek ailenin yapısı gereği kat sayısı genellikle dörttür. Bizdeki son kabullere göre 5e çıkmıştır. Sosyal konutta müşterek ısıtma bulunmayabilir, düşey sirkülasyon mekanik değildir 4-5 katta genellikle tabiatla ilgili kat adedi arttıkça tabiatta kopma uzaklaşma söz konusu oluyor. Kat evleri:
A. Tek Bloklar,
C. Parçalı Bloklar,
B. Duvar Bloklar,
D. Kule Bloklar diye tasnif edebiliriz.
A. Tek Bloklar Genellikle kuzey taraftan merdiven ve servisler, güney taraftan ise yaşama hacimleri yer alır. a. Bir merdiven ve asansörden 1 dairenin faydalandığı tip, b. Bir merdiven ve asansörden iki dairenin faydalandığı tip, c. Bir merdiven ve asansörden ikiden fazla faydalandığı tip, kat evlerinde asıl gaye merdiven, koridor, asansör gibi müşterek kısımlardan mümkün olduğu kadar fazla ailenin faydalanmasını sağlamaktır. d. İçten koridorlu sistem: çocuksuz ve bekarlar için uygun bir tiptir. Arkadan koridorlu sistem: düşey sirkülasyon bir noktada toplanmış, merdiven yanında asansör, çöp bacaları gibi tesisatlar yer alabilir. Bir tarafı ise güneye bakar. Servisler koridora, diğer hacimler tabiata bakar. Servislerin koridora bakması problem yaratır, bu yüzden pencereler üstten açılır. e. Maisonnette tip: dubleks tip: iki kat bir aileye aittir. Cephe 5 m olabilir. Bağlantı koridor vasıtası ile olur. Koridor iki katta bir teşkil eder.
63
Koridorun geçtiği kat yaşama eylemlerinin yer aldığı kattır. Üst kat tamamen bağımsız olup yatma eylemlerine ayrılır. Net yüksekliği yatak katında 2,30 m olabilir. Bu dubleks evlere de aile evi özlemini kısmen gideren bir sıra ev gözü ile bakabiliriz. B. Duvar Bloklar: (Şekil 23) 200
– 300 m boyunda düz veya kavisli duvarlar.
C. Parçalı Bloklar: (Şekil 24) Değişik mekânlar düzenlemek, yöne ve araziye uymak için teşkil edilebilirler. D. Kule Bloklar: (Şekil 25) Yerleşmelerde organizmayı belirleyen, toplayan, dominant unsurlardır. Özellikle büyük yerleşme sistemi içinde itina ile dağıtılması gerekir. Bir yerleşmede yer alabilecek, sosyal, kültürel, idari, ticari fonksiyonları bunların altıda veya yakınında toplamak uygun olur. Özetlersek, kule bloklar yerleşmelerde; 1. Kontrastlar yaratmak, 2. Belirli ailelere konut tipi yaratmak (küçük ailelere) 3. Siluette ve iç mekânda canlı görünümler yaratmak ve özel fonksiyonları belirlemek gibi görevler yükleriler. Şunu da belirtmekte yarar var. Aslında kule blok tesri tamamen izafi bir kavramdır. Atrium konutlardan oluşan bir grup içinde 5 – 6 katlı bir bina kule blok tesiri yapabilir. Bir binanın kat sayısı, çevresindeki yapıların kat sayısının bir mislinden fazla olduğu zaman kule tesiri yapar.
7.1.6 Aile Büyüklüğü İle Konutları Kat Sayıları Arasındaki İlişkiler Buradaki temel kabulü, ailedeki kişi sayısı azaldıkça, bunların yerleşecekleri konutların kat sayısı artacak, kişi sayısı arttıkça yerleşecekleri konutların kat sayısı azalacak şeklinde özetleyebiliriz.
64
Şekil – 22:.
Şekil – 25: KULE BLOKLAR
65
Beşinci kata kadar asansör gibi mekanik araçlara gerek olmadığı için çok ekonomiktir. Sosyal konutta merkezi ısıtma sistemi olabilir de olmayabilir de
Şekil – 26:
7.2. YENİ YERLEŞMELERDE KİTLE DAĞILIMI NASIL OLMALIDIR? Bir yerleşme düşününüz: Ne kadar kule – blok varsa hepsi bir yerde, ne kadar tek katlı evler varsa hepsi başka bir yerde toplanmış olsun. Böyle bir kitle dağlımı nedeniyle biz aileleri bir tasnife tabi tutmuş oluyoruz. Bir iki kişilik aileler A bölgesinde, iki üç kişilik aileler B bölgesinde ye alması gibi. Böyle bir tasnif yapmak doğru mu? Doğru olmasa gerek. Her birinin eşiti bloklar, kapı üzerinde harflere bağlı bir şahsiyet ve neticede monoton bir şehir silueti ortaya çıkar. O halde silueti ve perspektifi canlı bir yerleşme nasıl yaratılır. Bunun için yeni yerleşme gruplarında her tip konutun yer alması lazım. Bu sayede organik birimler çeşitli boyutlara sahip olabilir. Karma düzen diyebileceğimiz, bu yerleşme tipi üçüncü boyutta değişen canlı bir şehir silueti sağladığı gibi yerleşme içinde de değişik canlı perspektifler sağlar. Karma bloklardan oluşan bir yerleşme düzenini getirdiği bazı olumlu yönler;
66
1.
Aynı yerleşme birimi içinde değişik konut tiplerinin yer alması nedeni ile, değişik büyüklükteki aileler bir arada yaşarlar.
2.
Normal ömür süresi boyunca insanların konut ihtiyacı farklıdır. İnsan normal ömrü boyunca beş – altı konut şekline ihtiyacı olan devrelerden geçecektir. Ancak bu sayıda çeşitli konutun hem temini imkânsızdır, hem de bu sayıda ev değiştirmeye lüzum yoktur. Bir aileye ait üç kuşağın aynı anda yaşadığı kabul edilir. Endüstrinin ve prodüktivitenin değiştiği bu devirde dahi, biz hem aileye ihtiyacı değiştikçe yeni bir konut arz edemeyiz. Konutların birkaç kuşağa tahsisi mümkün olmalı ve bunun için de plan bakımında esnek ve bir araya getirilen tipler değişik dönemlerdeki ihtiyaçları karşılayabilir.
3.
Estetik bakımdan canlı bir siluet sağlar.
7.3. ESNEK BİR PLANLAMA İÇİN DÜŞÜNCELER: Dünyanın birçok memleketlerinde, bugün birçok yeni şehirler kurulmaktadır. Bu kuruluşlar ekonomik kalkınma planlarının programları içinde yer alır. Yeni kuruluşlarda yalnız cesaretli mimari kompozisyonlar düşünülmekle yetinilmiyor, aynı zamanda sosyal hayatın organize edilmesi için de gayretler sarf ediliyor. Bu yeni kuruluşlar teknik bakımdan tam başarılı olmalarına rağmen, bazen buralarda yaşayan insanlar yine hayatlarından memnun olmayabilirler. Ailelerin demografik bünyesi zamanla bozuluyor ve aileler çözülmeye başlıyor. Şehircinin, sosyoloğun, mimarın kuruluşta bütün problemleri düşünmüş olması ve hatta kavram hatalarını bertaraf etmesi de kâfi gelmiyor. Kişilerin hürriyeti içinde komünü yaratmak gerekiyor. Plancılar tarafından kabul edilen programların belli bir esneklik ve değişme imkanı veren çözüm şekillerine ihtiva etmesi düşünülmeli ve mahalli otoritelerin yardımı ile belli zamanlarda değişmeler yapmaya imkan vermelidir. Bu konu için İsviçre’li sosyolog Burckhardt şöyle diyor:
67
“ Şehircilik üç boyutlu düşünülemez. Muhakkak 4 boyut, zaman boyutu ilave edilmelidir.” Düşüncelerine şöyle devam ediyor: “ Esnek planlama ile işe başlamak tabii hatalıdır. Planlamak muhakkak stabil bir olaydır. Ve esasen “esnek” olan şeyi planlamak da mümkün değildir. Ancak planlama esnasında gelecek zamanlardaki gelişmeleri en az kısıtlayan şekilleri göz önünde tutabilir. ” Fikrini şöyle tamamlıyor: “ En iyi planlama, en fazla dayanan ve ömürlü olandır. “ Diğer taraftan bu gibi yeni yerleşmelerde ekseriyetle kültür merkezi, sosyal kulüp veya benzeri tesisler planlanıp inşa edildikten sonra bazen bunları canlandıracak kimseler çıkmayabiliyor ve neticesiz kalıyor. Bu gibi yeni kuruluşlarda (henüz bitmemiş) tesirini hemen (eskimiş) ifadesi takip ediyor.
68
8.
MEKÂN DÜZENLEME İLKELERİ
Mekân düzenleme bir sanat kavramı olarak karşımıza çıkar. Ortaya çıkan dolu ve boş alanların büyüklükleri birinin diğerine oranı sanatla çok yakından ilişkilidir. Buna da sanat renkli bir tablo veya heykel yapımındaki ustalık değil, belli bir amacı ortaya koyan davranış biçimidir. Şekil verme; mimaride tek tek binalar için söz konusu olabilirken, şehircilikte ise çok daha büyük ünitelere giderek bir şehre şekil vermeye kadar varabilir. Bir tek elemanı planlamak organik şehir kompleksi içinde bugün fazla önem taşımaz. Eğer raum (mimari mekân) fikri mutlak ve değişmez bir değer taşımış olsa idi mimari serbest mekânlar, tarih boyunca muhtelif sanat devirlerinde formları bakımından değişiklikler göstermezdi. Her devir sanat bakımından, özel bir mekân fikrini ifade etmektedir. Bu da insanların muhtelif zamanlardaki yaratma kabiliyetine bağlı olarak çeşitli görünüşleri meydana getirmiştir. Yaratmadaki serbesti formun uçsuz bucaksız bir hal almasını gerektirmez. Bu serbestliği daha iyi şekilde şu şekilde ifade edebiliriz. Belli kanunlarla sınırlanmış bir nizamın içinde serbest hareketleri mümkün kılmak.
8.1. RAUM (MİMARİ MEKÂN) YARATMANIN BAZI TEMEL KURALLARI Gerçek bir mekân tesiri yaratmak ve onu raum olarak kabul edebilmek için, 1.
Bakış noktasından bahis konusu mekânın çevresine kadar olan mesafenin belli bir ölçüyü geçmemesi ve buna mukabil gözün en geniş manada, raum’u kapsaması lazımdır.
2.
Raum’un teşkil eden karışlıklı köşelerin veya kenarların beraber görülebilmesi mimari mekân tesirini kuvvetlendirir. Burada bakış açısı söz konusudur. İnsanın algıladığı açı yatayda 33°, düşeyde ise ufuk hattının 0° ve üstünde 27° olmak üzere yine 33°dir. Her raum yaratmak, geniş manadaki tabiattan veya peyzaj mekânında insan tarafından kıvranılabilecek belli bir kısma sınırlamak demektir. Mikyas ve ölçüler bakımından tesirli ve kolay kavranabilen ve çevredeki yapılarla bir münasebet kuran, ebadı bakımından çevresiyle kıyaslanabilecek mek.3anlar hakiki raumlardır.
69
70
Mekânlar; doğa içindeki mekânlar, şehir içindeki yapısal mekanlar, hem yapısal hem de doğal mekanlar biçiminde olabilirler. Bandırma’dan Tekirdağ istikametine baktığımız zaman doğal mekân kavrayamayacağımız boyutlara erişir. Burada mesafenin fazlalığı Marmara mekânını algılamamıza engel olur. Buna mukabil daha küçük bir ölçekte olan İzmit körfezinin veya Boğaziçi’nin herhangi bir noktası kolaylıkla kavranabilir. Bu bakımdan mekanları kavranabilen mekanlar ve kavranamaz mekanlar şeklinde bir tasnife tabi tutmamız mümkündür. Değişik devirlerde yaratılan mekanlar da 2 ayrı nizamın prensipleri tatbik edildiği görülür. 1. Metrik düzen
2. Ritmik düzen
1. Metrik düzen mesela geometride olduğu gibi, rakamlar, ölçü verileri ile tebarüz eder. Özellikleri, verilerde eşitlik veya çizgilerin, satıhların, raum’ların benzerliği ve eşit oranlarıyla ifade edilir. Metrik düzende kelime olarak (şekil vermek) kullanılabilir. Bu davranışa (şekilci) de denebilir. Kısaca mekanların biçimi geometrik biçimlerdir. ( Şekil 28 ) Şekil – 28:
2. Buna mukabil ritmik düzende ( yaratmak meydana getirmek) kelimesinin kullanılması doğrudur. Ritmik mimari mekân fikri ile hareket eden siluet fikri de beraber tasavvur edilir. Öyle canlı bir siluet ki, kâh yükselerek kah alçalarak karşımıza çıkar. Hâlbuki metrik bir düzende kurulmuş bir mekânda, hareket daha azdır. Sakin kontur çizgileri değişmeyen yükseklikteki çevre duvarları bu mekânın özel karakterini teşkil eder.
71
8.2. MEKÂN DOĞUŞUNDAKİ ETKENLER NELERDİR? MEKÂNLAR NASIL YARATILIR? Tek tek deminantlardan parlayan kuvvetler, raum değeri üzerinde değişik kuvvete tesir eder ( şekil 29 ). Şekil - 29 Bir nokta çevresine çeşitli yönlerde ışınlar yayar. Örneğin bir sütun. Burada mekân kavramından söz etmek mümkün değildir. Bunun yanında ikinci bir noktanın varlığını kabul ettiğimiz takdirde ortaya doğrusal bir mekân çıkmaktadır. Hakiki bir mimarı mekânın yaratılması için üçüncü bir noktanın ortaya çıkması gerekiyor. Bu üç koridor ortaya bir
mekânın
çıkmasını
sağlıyor.
Mekânı
mutlaka
duvarlarla çevirmek gerekmez. Dört noktayı sağlarsak, bu noktalardan çıkan duymadığımız, göremediğimiz ışınlar bir zar gibi bu mekânı çevirir. Bugün raum içinde görmek, raum’u yaşamak fikri, herkesin görüş hassasına ve görüş fikrine göre değişik bir mana taşımaktadır. Antik devirde ve ortaçağda yaratılan meydanlarda (raum’u hissetmek, raum’u bulmak) fikri hâkimdi. Buna karşılık Rönesans’ta ve mesela klasik devirde raum’u teşkil etmek, ona da raum yaratmadaki bu iki esas fikir değişik şekillerde ayrı ayrı, bazen de yanyana görülmektedir. İnsan için kavranamayan, ezici tesirler yapan sözde monumantal ve ne Antikite’de ne de Ortaçağ’da rastlamadığımız şekiller, bugünkü insanlar için de onun yaratılışı ile bağdaşmayan bir etki yaratmaktadır. Bugün yeni bir kavram olarak karşımıza çıkan: Raum’u bulmak, raum’u hissetmek fikri, tek tek yapı bloklarının serbest ve ritmik bir düzen içinde karşılıklı bağlar teşkil etmek üzere tertibidir. Bugünkü kavramla, mimaride serbest
mekânların
sınırlanmasında
raum’u
mevcudiyetine muhakkak suretle ihtiyaç yoktur.
teşkil
eden
karşılıklı
duvarların
72
Bazı durumlarda bir veya birkaç raum köşesi, karşılıklı maddi bağlar bulunmadan da, tam bir raum hissini sağlamak için kifayet eder. Köşeler arasında gözle görülmeyen mambranlar, yeni zarlar, fikren gözümüze kapanmış raum’lar halinde tesir ederler. Bazen bir mekânı onu çevreleyen mekânlar oluşturur. Bazen tek tek noktalar, veya sınırlanmış plastikler, motifler veya benzeri şeyler hacimleri çevreler ve onları birbirinden ayırır (şekil 30).
Şekil - 30 Ayrıca, mimari serbest raumların, tabiat raum’undan kesin olarak ayrılması da bugünkü mimari kavramda pek arzu edilmiyor gibi görülüyor. Bugünkü mimari mekan, artık raum içinde bir raum değil, daha ziyade bütün bir mekanın devam eden parçalarıdır. İnşa edilen meydan duvarları, mekânları tamamen örtmezler, bölücü elemanlar mesela hacimlerin tam ortasındadır ve bütün raum’u devamlılık ifade eden kısımlara ayırırlar. Mimari raum’un görünüşü bugüne kadar olan raum şekillerine kıyasen daha açık, daha boşluklu, daha hafiftir. Bu suretle hâsıl olan mimari ara-raumlar daha üstün bir düzenin mekanları olarak artık gözle görülmez, daha ziyade bu değişik hacimlerde hasıl olan tesir gerilemelerinin kuvvetine göre duyulur, hissedilir. (Tesir sahası) kavramı da bu yeni görüşte esaslı bir eleman telakki edilir. Bu mekânın içerisinde İNSAN Rönesans’ta olduğu gibi merkez noktasını teşkil etmez; o şimdi bizzat bu mekanın tesir sahası içerisine çekilmiştir. Bizatihi akıcı hisleri ile insan bu tesir ve gerilme sahasının ortasında devamlı, değişen tesirlerin arasında telakki edilir.
73
8.3. ÇEŞİTLİ ÇAĞLARDA YARATILAN MEKÂNLARIN ÖZELLİKLERİ Çeşitli çağlardaki şehirlerin içindeki mekân şemaları: 1. Metrik düzendeki mekân düzenlemeyi Rönesans şehirlerinde görüyoruz. Bu şehir mekânlarında statik tesir hâkimdir. Bu yüzden her yönde eşit ilişkiler vardır (şekil 31).
Şekil - 31 2. Buna karşılık Barok devirde yönlendirilmiş dinamik tesir söz konusu olmaktadır. Burada bir yönde aks vardır. Bu aks üzerinde dinamik tesir aramak için yönlendirilmiştir. Çift yönler eşit değerde bir yöne doğru hareket var (şekil 32). 3. Her yönde dinamik tesir yaratan organik mekân şeması: Bir dikdörtgende eksenler her iki istikamette hareket edebiliyor. İki eksenin kesiştiği noktada bundan dolayı her yönde hareket edebiliyor. Dikdörtgen alan üzerindeki bütün noktalara b kesişme noktası (buna ağırlık noktası diyebiliriz) gelebilir. Demek ki alan üzerinde ağırlık kazanmayan nokta ve eşit değerde yönler yok. Mekân içinde her yönde değişik alanlar var. Dolayısıyla her yöne gelişmeye elverişli bir dinamik tesir söz konusu (şekil 33). Buradan simetri asimetri sorunu ortaya çıkar. Raum’ları asimetrik olarak meydana getirmek, raum2u teşkil eden duvarları asimetrik şekilde organize etmek bir tesadüf eseri veya ortaçağın bir şehir inşa sanatı modası telakki edilmemelidir. Bu daha ziyade, o yapı devrenin mekân içinde görüş ve düzen fikrinin ayrılmaz parçasıdır.
74
Asimetrik şekiller daha ziyade gözün manalandırma hassasını harekete geçirir. Bunu her insan kendi görüş hassasına göre değişik şekilde manalandırılacaktır. Bilerek gayri muntazam şekiller yaratmayı istemek bunu zorlamak imkânsızdır. Bahis konusu tesadüfi şekiller değildir. Ritmik bir yaratmanın temel şartı, iç bünyeden bazı gayri muntazamlıkların yüze çıkmasını sağlamaktadır. Şekilci olmayan bu davranış sayesinde çok daha canlı formların doğması mümkündür. Bu konuyu bir açalım. Bir bina projesinde yan yana veya üst üste getirilecek vaya getirilemeyecek hacimler bulunacaktır. Büyük bir amfiyi büyük bir hacim de eritirsek bu şekilci bir davranış olur. Kabul edilen bir form içinde hacimler ya eritiliyor veya istif edilmiş oluyor. Şehirde ızgara yol sistemini uygulamak şekilci bir davranış olarak nitelendirilebilir. Tek tek dominantlardan parlayan kuvvetler, raum değeri üzerinde değişik kuvvette tesirler yaparlar. Bugün raum içinde görmek, raum’u yaşamak fikri herkesin görüş hassasına ve görüş fikrine göre değişik bir mana taşımaktadır. Antik devirde ve ortaçağda yaratılan meydanlarda (raum’u hissetmek raum’u bulmak) fikri hâkimdi. Buna karşılık Rönesans’ta ve mesela klasik devirde raum’u teşkil etmek, ona şekil vermek fikri daha önemlidir. Geçen asrın ve bu asrın kompozisyonlarında raum yaratmadaki bu iki esas fikir değişik şekillerde ayrı, bazen de yan yana görülmektedir.
8.4. ÖRNEKLER: A- İTALYA’DA VERONA’DA ELBE MEYDANI (Şekil 34) Ortaçağ’da bir Pazar Meydanı olarak 14. Yüzyılda kurulmuş yayalar için düzenlenmiş insan ölçüsünde bir mekânlar grubu. Bütün boyu 165 cm en geniş yeri 50 m en dar yeri 22 m kadar olan bu uzayan meydan, ortaya sıralanmış plastiklerle kısımlara bölünmüş e sağdan ikinci alana portikler vasıtası ile bağlanmıştır. Kuruluş prensiplerinde yalnızca yayaların dolaşacağı ön görülmüş bu meydanın bir kenarında bugün motorlu taşıtların geçirilmesi zorunluluğu kalınmıştır.
75
B- VENEDİK’DE SAN MARKO MEYDANI (Şekil 35) Yapıların üzerindeki inşa tarihleri bu meydanın 830-1818 yılları arasında 980 yılda kurulduğunu göstermektedir. Dünyanın en güzel yayalar meydanı olduğu düşünülebilir. San Marko aslanı ve San Marko azizini temsil eden sütunlarla PIAZZETTA dış mekândan ayrılır. C- FLORANSA’DA SIGRORIA MEYDANI (Şekil 36) 13 – 16. yüzyılda kurulan ve gelişen bu meydan, birinden diğerine geçen üç ayrı mekânın boyutları insan ölçeğindedir. İlk iki mekanda tamamen organik form hakim. Bugün müze olarak kullanılan üçüncü mekân ise metrik düzende yapılmıştır. Bugün otopark olarak kullanılan meydan 20. yüzyıla kadar yalnız yayaların dolaştığı bir açık sanat galerisi karakterini taşıdı. Auguste Rodin der ki; “ Sanatın en yüksek gayesi, en esaslı şeyi tebarüz ettirmektir. “ Büyük sanatkârın prensibine uyarak; dominantlarla kendini gösteren bir mekâna, bir atmosfer, bir peyzaj ahengi, renk ve ışık gerekecektir. Renk artık burada bir dekor veya tezyinat elemanı, bir süs malzemesi değildir. Burada bu renk bir tesir malzemesidir. Gayesi de raum fikrinde en esaslı şeyi karakterize etmek ve tesirini kuvvetlendirmektir. Renk, sonradan ilave edilmiş sathı karakterini kaybedecek bir ifade vasıtası olarak telakki edilecektir. Renk belli bir yapı üzerinde, belli bir raum çerçevesi içinde, daha sonra bir zamandaki yenilemede başka bir renk tonu, renk değeri ile değiştirilemeyecektir. Renk mimari ritmik bir mekân içinde yaşayanlar da sükûnet veya hareket, yaşama kuvveti, hayata bağlılık gibi hisler uyandıracaktır. Bütün bu nevi mekânlarda, görünenden ziyade görünmeyen uyum hakimdir. (Herakalit) Şehirlerin düzen prensipleri üzerinde, muntazam planlı şehirler veya gayri muntazam planlı şehirler şeklinde eski şehircilik ekolünün yaptığı tasnifler bugün manasını
76
kaybetmiştir. Prof. Wetzel bundan 30 sene evvel ilk defa Stuttgart TH.sını şehircilik hocası olarak şekil vermedeki temel prensibi şöyle tarif ediyor: “ Gaye muntazam şekiller değil, sarih bir düzen tesirinin elde edilmesini sağlamaktır. “ Watzel, şehircilik sanatı bakımından iki ayrı kompozisyon düzeni kabul etmektedir. Onun tabiriyle (exakte geometric) kaidelerine göre gelişen tertipler veya (optische geometric) esaslarına göre inkişaf eden raumlar. Exakt Geometri öyle bir nizam prensibidir ki, soyut matematiğe dayanmaktadır. Optik geometri de aynı düzen gayesi güder. Ancak gözün görme hassaslarının bazı kaidelerine bağlıdır. Bir düzen endişesi planda daima doğru bir hatta bir dik açıyı arayacaktır. Hâlbuki optik geometrinin kanunlarına göre yaratılan raumlarda, ne planda ne de görünüşte matematik bir dik açı görünmez. Burada daha ziyade gözün görme imkânları geliştirilir. Zira plandaki şekillerin, hakikatte raum içinde gözle görüldüğü zaman, tesirleri çok başka olabilir. Birbirine tamamen zıt prensiplerine göre tertiplenmiş mekânlarda çok değişik görünüşteki şekiller şuurumuza her şeyden evvel farklı tesirler yapabilir. Orta çağın eski şehirlerinin çekirdek kısımlarında ritmik düzen prensiplerinin karakterini okumak mümkündür. Mimari raum kavramının mana ve kabullerinin değiştiği bu devirde orta çağın mimari raum anlayışı üzerinde durmak da faydalı olabilir. Bizden evvelki devirler, bir şehirdeki, yapıların nizamını bağlı olduğu fikri, raum ve plastik değerlerin tesirleri bakımından şehir planını manasını anlamışlar ve bu fikre hürmet ederek onu devam ettirmişlerdir. Kitlenin emniyet içinde ve bilerek inşa etmekte bir devamlılık sağladığı göze çarpmaktadır. Bu raumların içinde tesir gerilmeleri, yoğunluklar tesir azalmaları, tesir akışları görülür. Bu değişik değerdeki tesir gerilmelerini, iki kenarı paralele ve birbirini takip eden kitlelerin teşkil ettiği cansız bir yol mekânında bulamayız. Canlı olan şey, hiçbir zaman tek şey değil, çok şeydir.
77
8.5. MEKÂN DÜZENLEMEDEKİ ESASLAR Büyük şehir komplekslerine şekil vermek tek tek binalara şekil vermekten çok daha güçtür. Bir tek motif zaten genel organizma içinde fazla alan taşımaz. Bütünün esas uzuvlarına ortaya koymak ve çevre ve peyzaja uydurmak, sanat bakımından genel problemdir. Bunları kısaca özetlersek; 1. Mekânda kitlelerin dağıtması, satıhların, fonksiyon alanlarının değişik parçalara bölünmesi ritmik bir düzen içinde olmalıdır. Bu düzen bir hareket ve sükûnet değişimidir. Şehir organizması içinde sakin ve canlı mekânların birbirini takip edişi bir canlılık yaratır. 2. Mekânların daralması – mekânların genişlemesi arasında da bir ritim olmalıdır. Mekânları bazen açarak, bazen kapatarak devamlı değişen bir çevre yaratılır. Genişleme bir noktaya doğru giderek artabilir. Ve en önemli bir noktada en büyük en etkili değerine ulaşabilir. Burası muhtemelen şehrin, kasabanın veya semtin merkezidir. Dar yolardan geçilerek ulaşılan 20 – 30 m ebadındaki bir mekân insan üzerinde birdenbire hayli büyükmüş tesiri uyandırır. 3. Mekânlar daralır ve genişlerken yön de değiştirmelidir. Yön değiştirirken sürprizlerle karşılaşmalar mekân algısını kuvvetlendirir. 4. Mekânlarda üçüncü boyutta seviyeler (kademeler) yaratma, mekân tesirini kuvvetlendirir. Ancak bu seviyeler insan boyunu geçmemelidir. 100 – 200 cm’lik seviye farkları bu bakımdan çok uygundur. Böylece alt seviyelerdeki üst seviye de, üst seviyedekiler de alt seviyede cereyan eden olaylardan
haberdar
olabilirler.
Mekânda
bir
kaynaşma,
bütünleşme,
canlılık
sağlanabilir. 5. Yatay ve düşeyler birbirini takip etmelidir. Bazen yatay bazen düşey tesirler, yani mekân içinde üç boyutta değişmeler arasında da bir ritim sağlanabilmelidir.
78
6. Malzeme ve renk değiştirmede de bir ritim düşünülmelidir. 7. Işıklı ve gölgeli görünüşler ve mekânlar birbirini takip etmeli ve bunlar arasında da bir ritim sağlanabilmelidir. 8. Dominant unsurlar hakim noktalara yerleştirilmeli ve dengeli dağıtılabilmelidir. 9. Tabiat mekânlarından kopmak istemiyorsa mimari mekânları tabiata doğru açmak doğru olur. 10. Dominantlarla belirleniş mekânlara renk, plastik ve tabiat parçası ilave edilebilir.
79
80
9.
BÜYÜK KİTLELERİN YERLEŞTİRİLMESİNDE TOPLU KONUT SORUNU
9.1. MEVCUT KONUT STOKUNUN NİTELİK VE NİCELİK BAKIMINDAN YETERLİLİK YA DA YETERSİZLİK GÖSTERGELERİ Bir ülkenin konut stokunun durumu, nitelik ve nicelik bakımlarından yeterli veya yetersiz oluşunu, mevcut konut stoku üzerinde, uzun incelemeler yapmadan, ülkenin bazı göstergelerine bakarak, bir ön yargıda bulunmak olasıdır.
Bir ülkede
1. Milli gelir düşükse
orada konut vardır.
Bir ülkede
2. Nüfus artıyorsa
orada konut yetersizdir.
Bir ülkede
3. Ailede nüfus sayısı yüksekse
orada konut birim alanı teresizdir.
Bir ülkede
4. Odabaşına düşen nüfus yüksek ise
konutta sağlık koşulları bozuktur.
Bir ülkede
5. Konut başına oda sayısı alçak ise
konutların yetersizdir.
Bir ülkede
6. Mevcut konut stokunun ailelere dağılışında boyutlar bakımından bir dengesizlik varsa
Bir ülkede
Bir ülkede
7. 1000 nüfus için yılda üretilen konut belli bir standardın altında ise
8. Nüfus başına düşen konut alımı düşük ise
sorunu stoku
niteliği
büyük konut sayısı büyük aile sayısı ile orantılı değildir.
her yıl konut birikmektedir.
açığı
konutlarda sıkışma vardır.
aşırı
Bu 8 gösterge bir ülkenin tüm yatırılar içinde konut yatırımlarının ne olması gerekliliğine ve ayrıca kamu ve özel sektör konut üretim %lerinin kamu kesimi tarafında ne kadar yüklenilmesi gerekliliğini saptamaktadır. Saydığımız bu 8 gösterge, ayrıntılarına girerek açıklamaya çalışalım:
81
GÖSTERGE – 1. Milli Gelir Seviyesi: Milli gelir seviyesinin çok düşük olduğu 3. Dünya ülkelerinde mevcut konut stoku, nitelik ve nicelik bakımlarından çok yetersiz olduğunu, dünya istatistikleri gösterir. Dünya üzerinde en düşük milli gelirin, Asya’da: Pakistan, Hindistan, Endonezya, Kore, Afrika’da; Sudan, Kenya, Marok, Güney Amerika’da; Paraguay, Peru, Ekvator gibi ülkelerde konutun çözümlenmemiş en büyük sorun olarak kabul edildiği bilinmektedir. Buna karşıt milli gelir düzeyinin en yüksek olduğu Amerika Birleşik Devletleri, İsveç, Avustralya, Japonya, Almanya, İngiltere, Kanada’da konut sorunu bir ülke problemi olmaktan çıkmıştır. GÖSTERGE – 2. Ülke Nüfusunun Hızla artışı Dünya üzerinde nüfus artış hızını: Yılda %0-1’e kadar artanla (Kuzey Amerika, Kuzey Avrupa, Rusya) Yılda %1-2 arasında nüfusu artanlar (Çin, Arjantin, Avustralya, Rusya, Güney Afrika) Yılda %2-3 arasında nüfusu artanlar (Orta Afrika, Hindistan, Lagor, Kamboçya, Bolivya, Türkiye) Yılda %2-3’den fazla artanlar olarak Kuzey Afrika, Moğolistan, Brezilya, Peru, İran, Pakistan, Malezya ve Meksika’yı sınıflandırabiliriz. Nüfusun hızlı arttığı bütün ülkelerde, konut üretimi, artan nüfusun gereksinimlerine yeterli olmamakta, bu ülkeler henüz endüstri devrimi içinde bulunduklarından, şehirsel yerleşmelerde marjinal kesimde, gecekondu biçiminde konut biçimleri yaygın biçimde üremektedir. Nüfus artış hızının dört kademesi içinde Türkiye 3. kademede yer almakta ve hızla artan nüfusa gerekli olan yeteri kadar konutu üretmek olanağı bulamamaktadır. Ayrıca şehirleşme sonucu büyük şehirlerin nüfusu %6-8 arsında artmakta ve tamamen ayrı bir olgu niteliği gösteren gecekondu üretimini doğurmaktadır. Bu sorunu bugünkü genel konut ihtiyacı sorunu ile karşılaştırmak istemedik.
82
GÖSTERGE – 3. Ailede Nüfus Sayısının Yüksek Oluşu Ailede nüfus sayısının en yüksek olduğu ülkeler arasında Türkiye de yer almaktadır. Örneğin: Malezya
: ailede ortalama
5.9 nüfus
Suriye
: ailede ortalama
5.9 nüfus
Cezayir
: ailede ortalama
5.9 nüfus
Kolombiya
: ailede ortalama
5.8 nüfus
Kore
: ailede ortalama
5.6 nüfus
Türkiye
: ailede ortalama
5.6 nüfus
Buna karşıt, aile nüfus sayısının en düşük olduğu ülkeler: İsveç
2.7 nüfus
Danimarka
2.8 nüfus
Norveç
2.9 nüfus
Almanya
2.9 nüfus
İngiltere
3.0 nüfus
Amerika Birleşik Devletleri
3.3 nüfus
Rusya
3.7 nüfus
Kanada
3.9 nüfus
Ailede nüfus sayısının yüksek olması, üretilecek toplu konut alanları ortalamasının da çok yüksek olmasını da gerektirecek ve neticede belirli sayıda aile sayısı veya konut birimi sayısı için toplam konut alanı artacak ve sonuç olarak da ülkenin konut yatırımı yükselecektir. Eğer bu ülke, ayrıca 3.dünyadan ise milli gelir seviyesi düşük, nüfus artış hızı yüksekse ki, genellikle öyle olmaktadır, yıllık konut üretimi hiçbir zaman, konut gereksinimlerine yetişmeyecektir. GÖSTERGE – 4. Oda Başına Nüfus (Barınma Yoğunluğu) Bir ülkenin nüfusunun ülkede mevcut toplam oda sayısına bölünmesi sonucu çıkan değere barınma yoğunluğu denilmektedir. Bu değer bir ülkede bir odada yaşayan
83
ortalama nüfus sayısını ifade etmekte ve çeşitli ülkelere göre ortalama 1-4 arasında değişmekte tek özel hallerde, örneğin Hong Kong’da, İngilizlerin Çinlileri yerleştirdiği sosyal konutlarda barınma yoğunluğu çok daha yükselmektedir ( Nüfus başına 2.2 m 2 alan gibi …). Dünya üzerinde gelişmiş ülkeleri inceleyecek olursak: Barınma Yoğunluğu
USA
0.7 kişi
Avustralya
0.7 kişi
Kanada
0.7 kişi
İngiltere
0.7 kişi
İsveç
0.8 kişi
Norveç
0.8 kişi
Almanya
0.9 kişi
Japonya
1.1 kişi
Brezilya
1.1 kişi gibi
Uluslararası kabullere göre bu değer normal koşullarda 1’i geçmemesi gereklidir. 3. Dünya ülkelerindeki tablo ortalama 3 ve daha fazla nüfusun bir odada yaşadığını göstermektedir. Pakistan
3.2 kişi
Malezya
3.2 kişi
Filipinler
3.2 kişi
Meksika
3.0 kişi
Nijerya
3.0 kişi
Türkiye Devlet İstatistik Enstitüsü’nün resmi sayımlarına göre 1970’de barınma yoğunluğu:238 olarak saptanmaktadır. 35.666.549
Nüfus
238 nüfus/oda
Oda
Barınma yoğunluğu
= 14.965.973
Görülüyor ki, Türkiye konutta barınma yoğunluğu bakımından normal standart değerden 2.38 defa daha yoğun barınmaktadır. Ve bu durum Türkiye konut stokunun nitelik bakımından uygun ve yeterli olmadığını göstermektedir. Türkiye’de barınma yoğunluğu üzerinde de yapılan bir araştırma 8 büyük şehirdeki durumu şöylesine yansıtmaktadır.
84
1970 Türkiye ortalaması
2.38
1970 kırsal nüfus ortalaması
2.44
1970 İstanbul ortalaması
1.72
1970 Ankara ortalaması
2.01
1970 İzmir ortalaması
1.73
1970 Adana ortalaması
2.60
1970 Bursa ortalaması
1.87
1970 Antep ortalaması
3.03
1970 Konya ortalaması
2.13
8 büyük şehir dışında kalan yerlerde
2. 47 değeri bulunmaktadır.
Türkiye’de 1 odada 1 nüfustan fazla oturanların oranı
%80.30
Türkiye’de 1 odada 2 nüfustan fazla oturanların oranı
%42.59
Türkiye’de 1 odada 3 nüfustan fazla oturanların oranı
%22.00
Türkiye’de 1 odada 4 nüfustan fazla oturanların oranı
%8.70
olarak saptanmış bulunmakta, ülke düzeyinde özellikle şehirsel yerleşmelerde barınma yoğunluğunun yüksek olduğu görünmektedir. GÖSTERDE – 5. Konut Başına Oda Sayısı Dünya üzerindeki konutlarda, değişik ülkelerde konut başına oda sayısı 1.7 ile 5.3 arasında değişmektedir. Örneğin, gelişmiş ülkelerde: Kanada’da
5.3
Avustralya’da
5.2
İspanya’da
5.2
Belçika’da
5.1
İrlanda’da
5.1
USA’da
4.9
İngiltere’de
4.8
Brezilya’da
4.5 gibi…
Buna karşıt, gelişmemiş ve gelişmekte olan ülkelerde konut birimi başına oda sayısı değeri çok düşük olmaktadır. Örneğin:
85
Nijerya’da
1.4
Pakistan’da
1.7
Kenya’da
1.9
Tunus’da
1.9
Kore’de
2.2
Türkiye’de
2.4 gibi değerler göstermektedir.
Özellikle Türkiye’de ailelerin %33’ü 7 ve daha fazla nüfuslu oluşları ve %13.27’si 6 nüfuslu ve %15’i 5 nüfuslu ailelerden oluştuğu ve toplam %61.88 kalabalık ailelerle oluşan bu toplamda konutlarda ortalama oda sayısının 2,4 olması mevcut konut stokunun nitelikleri açısından çok düşük standartta olduğunu ortaya koymaktadır. Bu göstergede görüldüğü gibi bir ülkede konut stokunun yeterli veya yetersiz olduğunu belirlemeye kâfidir. GÖSTERDE – 6. Mevcut Konut Stokunun Ailelere Dağılış Oranı Türkiye’de 5,6,7 ve daha fazla nüfuslu ailelerin toplam aile içinde %61.88, 5 ve daha fazla nüfuslu ailelerle olmasına karşıt, mevcut konut stokunda 4 ve 5 odalı konutların yüzde oranı %16.76’dır. Bu değerlerde mevcut konut stoku birimlerindeki büyüklük oranı büyük ailelerin yüzde oranı ile dengeli bir değer göstermemektedir. Büyük konut stoku, büyük aile sayısına karşıt ¼ oranındadır. GÖSTERDE – 7. 1000 Nüfus İçin Yılda Üretilen Konut Sayısı Bir yılda, 1000nüfus için üretilen konut sayısının değeri, bir ülkedeki konut sorunu üzerinde bir gösterge niteliğindedir, şöyle ki, gelişmemiş ve gelişmekte olan ülkelerde bu değer çok düşük, gelişmiş ülkelerde ise çok yüksektir. Örneğin Asya’da 1000 nüfus için yılda üretilen konut sayısı 5 iken, Avrupa’da 1972’de bu değer 9.5 idi. Gelişmesini tamamlayamamış ülkelerden bazı ilginç örnekler sunalım.
86
1000 Nüfus İçin Yıllık
1000 Nüfus İçin Yıllık
Konut İhtiyacı
Gerçekleştirilen Konut Sayısı
Afganistan
9.3
1.9
Seylan
9.7
2.1
Hindistan
12.0
3.8
Endonezya
13.0
2.0
İran
12.0
2.7
Malezya
17.6
3.5
Türkiye
8.8
3.8
(1977) Konut 244.000
Üretilen 160.000
Nüfus 42.000.000
Nüfus 42.000.000
Gelişmiş ülkelerde ise yılda 1000 nüfus için üretilen konut sayısı genellikle 10 değerinin üzerindedir.
1000 Nüfus İçin Yılda Üretilen Konut Sayısı Finlandiya
13.0
İsveç
12.8
İsviçre
11.6
Hollanda
11.5
Fransa
10.9
Norveç
10.4
Batı Almanya
10.7
Danimarka
10.0
Görülüyor ki yılda 1000 nüfus için üretilen konut miktarı, bu ülkenin konut gereksinmelerini belirleyen iyi bir göstergedir.
87
GÖSTERDE – 8. Nüfus Başına Düşen Konut Alanı Veya Konut Birimi Ortalama Alan Değeri Bu gösterge bir ülkedeki konut stokunun, sayısal yeterli oluşu yanında niteliksel bakımdan yeterli veya yetersiz olduğunu saptamaya yaramaktadır. Batı Avrupa’da konut başına, ortalama konut alanı 1972’de 82m2, Doğu Avrupa’da ise ortalama 55 m2 idi. Gelişmesini tamamlamış ülkelerde baştan büyük konutlara sahiplilik oranının en yüksek olduğu Belçika… Ortalama Konut Alanı (m2) Belçika
152
Danimarka
121
Birleşik Devletler
120
Hollanda
109
İrlanda
109
Norveç
87
Batı Almanya
84
Avusturya
82
İsveç
81
Yunanistan
80
Fransa
77
İspanya
75
Finlandiya
70
Çekoslovakya
70
İngiltere
69
Bulgaristan
63
Macaristan
63
Yugoslavya
62
Doğu Almanya
55
Polonya
48
URSS Romanya
33
88
150 m2 ile 33 m2 değerlerinin alt ve üst uçlar olarak kabulü söz konusu değildir. Zira örneğin Hong Kong’da konut alanı kişi başına 2,3 m2 hesaplanmakta ve 5 nüfuslu bir ailenin 12 m2lik bir konutta yaşadığı unutulmamalıdır. Örenin Endonezya’da Dakarta şehrinde 3 aile 3 odalı bir evde yaşamakta ve bu iç ailenin toplam sayısı bazı hallerde 45 nüfusa kadar çıkmaktadır. 3 odalı bir konutu ortalama 30 m 2 kabul edersek, bu örnekte kişi başına 0,7 m2 alan düşmektedir. Asya’da ailelerin %50den fazlası bir odalı konutlarda yaşadığını Birleşik Milletler yayınlarından öğrenmekteyiz. 4. Göstergeyi açıklarken Türkiye’deki konut stoku ve ailelerle dağılış oranları açıklanmıştır. Türkiye’de kır ve şehirlerde toplam konut stokunun, toplam değeri üzerinden bir istatistik mevcut değildir. Ancak: 1972 Kır konutlarında toplam Şehir konutlarında toplam Toplam
: 9.472.000 oda : 7.625.000 oda : 17.097.000 oda
oda büyüklüğünü ortalama 10m2 kabul edersek: 1972 nüfus
170.000.000 m2 oda = 403 m2 / kişi konut alanı 37.500.000 2 x 2 = 4,00 3 x 3 = 9.00 4 x 4 = 16,00 29,00
30m2 / 3 = ort. 10 m2
Bu değer gelişmiş ülkelerde standart olarak 25,15 m2 arasında değişmektedir. Görülüyor ki, Türkiye’de 4,5 kişi başına konut alanı, konut stokunun ne kadar yetersiz olduğunu göstermektedir. Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Türkiye’yi açıkladığımız göstergeler ışığı altında incelediğimiz zaman konut üretiminde, kamu sektörüne büyük göreveler düşmektedir. Kalkınma planındaki verilere göre
89
1995’e kadar şehirlerde artacak nüfusu yerleştirmek için mevcut 3 milyon konuta, 7 milyon yeni konut eklenmesi gerekmektedir. Bugünkü stokun 2 katından fazla konutu önümüzdeki 17 yıl içinde üretebilmek için uygulanacak politikaların, bugünkü kabullerden çok farklı olması gereklidir. Devletin, ülkenin konut sorununu çözümleyebilmek için, çok daha aktif biçimde konut sektörü yatırımlarına katılması zorunluluğu vardır.
10.
SOSYAL KONUT:
10.1. KAPSAMI: Sanayi devriminin büyük şehirlerde yarattığı olumsuz barınma koşullarına rağmen, 1. Dünya Savaşı’na girinceye kadar kamu kuruluşları halk kitlelerinin konut ihtiyacı ile ciddi olarak ilgilenmemişlerdir. Liberalizmin geçerli olduğu çağlara ev sahibi – kiracı ilişkilerini düzenleyen sözleşmenin varlığı yeterli sayılmış, polis, devlet yalnız sözleşmenin uygulamasından doğan sorunları çözmek ve kamu idarelerinin konutla ilgili çabaları büyük şehirlerdeki yeteriz barınma koşullarının daha çok sağlık ve ahlak ile ilgili tehlikelerinin önlenmesi şeklinde olmuştur. 2. Dünya Savaşı arasındaki dönem içinde durumun biraz değiştiği görülür. Avrupa ülkelerinin pek çoğunda bu sorun artık ülkeler ölçüsünde önem taşıyan sosyal, ekonomik, politik sorunlar arasında yer almıştır. Sefalet yuvalarının, sanayi bölgeleri ve şehirlerin eski kesimlerinde doğup gelişmesi, hızla artan nüfus için gerekli konut ihtiyaçlarını karşılamaktan yoksun oluşu, savaşın ve afetlerin etkileri, kamu kuruluşlarının konut sorunu üzerinde aktif rol almalarını zorunlu kılmıştır. Sosyal konut politikası kavramının doğuşu bu döneme rastlar. Çok sayıda ve ucuz konut yapımını sağlamak, özellikle büyük şehirlerdeki dar gelirli ailelerin barınma ihtiyacını karşılamak devletlerin bu dönemde varmak istedikleri başlıca hedefler olmuştur.
90
2.Dünya Savaşı’ndan sonra ise, sosyal konut politikası kavramı, kapsamını genişletmiş ve bu alandaki devlet müdahalesinin genel bir nitelik kazanmasına yol açmıştır. Tarihe kadar konut yetersizliğinden en fazla zarar gören kitle işçi sınıfı olduğu için, bu sınıfın barınma koşullarını iyileştirmek başlıca amaç olmuştur. Ancak gelir durumu iyi olanlar tarafından da sınıflarının konut durumları ile ilgilenmek, onlara gerekli yardımlarda bulunmak ve kontrolleri yapmak gibi görevleri üzerine almıştır. Sosyal konut politikası anlayışındaki bu gelişmeyi hızlandıran faktör, işçi sınıfı ile orta sınıf arasında var olduğu genellikle kabul edilen hayat standartı ve tüketim tercihi farklarının azalmasıdır. Ancak gelir durumu iyi olanlar tarafından da konut ihtiyacı duyulmaya başlandığı zaman, konut idareleri toplumun bütün sınıflarının konut durumları ile ilgilenmek, onlara gerekli yardımlarda bulunmak ve kontrolleri yapmak gibi görevleri üzerine almıştır. Sosyal konut politikası anlayışındaki bu gelişmeyi hızlandıran faktör, işçi sınıfı ile orta sınıf arasında var olduğu genellikle kabul edilen hayat standartı ve tüketim tercihi farklarının azalmasıdır.
10.2. UNSURLARI: Sosyal konut politikası anlamında meydana gelen değişiklik ve devletin konut politikasına gittikçe artan müdahalesi, sosyal konut ihtiyacı ile ekonomik imkânlarını bağdaştırması, özellikle az gelişmiş ülkelerde her çeşit sınıfa aynı hakların sağlanması, adil olmayan bir durum arz etmektedir. Bu nedenle bu sosyal bu konut politikasının bir takım özelliklere sahip bulunması zorunluluğu ortaya çıkmaktadır.
10.2.1. Önceliklere Sahip olma Zorunluluğu: Önceliklerin tespitinde her ülke kendi sosyal, ekonomik ve tarihsel koşulların gerektirdiği yolu tutmaktadır. Uygulamalarda görülen büyük farklılıklara rağmen
91
öncelikleri genellikle, belli sosyal sınıflara, belli gelir dilimlerine ve son olarak belli tip ve standarttaki konutlara ait öncelikler olarak sınıflamak mümkündür. a. Sosyal Sınıf Öncelikleri: Çeşitli sanayi kollarındaki işçiler, memurlar, yaşlılar, emeliler, öğretmenler ve ordu mensupları gibi meslek toplulukları ve çocuklu aileler, zaman zaman sosyal sınıf önceliklerinin konusu olmuştur. Konut politikasına yön vereni sosyal sınıf önceliklerini belirleyen başlıca kriterlerin, meslek ve unvan olduğu görülmektedir. b. Gelir Seviyesi Öncelikleri Gelir seviyesi önceliği; kamu yardımlarından yararlanacak grupların temsil ettiği durumlarını belirleyen bir üst sınır şeklinde tanımlanabilir. Bundan daha yukarındaki gelir dilimi içinde bulunanlar, sosyal konut politikası dışında kalırlar. Örneğim: Almanya’da yapılan konutların yarısı sosyal konut kavramı içinde olup, bunlardan belli gelir gruplarına haiz aileler yararlanır. Danimarka, Fransa, İtalya ve İsviçre de bu gruba girer. sosyal konut tipindedir. Bu ülkelerde gelir seviyesi yanında ailedeki çocuk sayısının fazlalığı da rol oynar. c. Konut Standartı Öncelikleri: Diğer öncelik kriterleri ile yakından ilişkili bulunan konut standartı önceliği kamu yardımlarının yönetileceği konutların alt ve üst sınırlarını belirtmede kullanılır. Bir konutun malzeme, alan, standartı ile kat sayısı ve yapı tarzı, çatı şekli gibi özellikleri maliyete etki edeceğinden, bu önceliğe “maliyet önceliği” adı da verilebilir. Konut standartlarının tespiti ve uygulamasında bazı sorunlara ve güçlüklere değinmeliyiz. 1. Sosyal ihtiyaçlar ve tercihler devamlı olarak değişmektedir. 2. Bu değişme nedeni ile sosyal konutlar için tespit edilen asgari ölçüler sonradan bunlara dayanılarak yapılan konutları iyileştirilmesini gerekli kılmaktadır.
92
3. Özellikle az gelişmiş ülkelerde mevcut sınırlı kaynaklarla kısa sürede çok sayıda konut yapımı ancak mümkün olan en basit ve ucuz şekillerle sağlanabilmektedir. 4. Diledikleri nitelikte konut yapımları önlenen özel tasarruf sahiplerinin tasarruflarının konut yapımları önlenen özel tasarruf sahiplerinin tasarruflarının konut yapımına ayırmamaları he zaman belirlenebilir. Bu güçlülere rağmen konut yardımı yapan devletlerden b<zıları politikalarını belli nitelikteki konutlara yöneltmişlerdir. Bazı Avrupa ülkelerinde sosyal konut alan standartları: Tablo : 11 Ortalama Faydalı Alan (m2)
Yıl
55
1956
55 – 56
1956
Hollanda
58
1956
Norveç
70
1956
60 – 70
1956
Batı Almanya
57
1956
Doğu Almanya
64
1956
Çekoslovakya
57
1956
Macaristan
43
1956
Polonya
48
1956
Yugoslavya
59
1956
30,5 – 69,3
1964
Ülkeler Avusturya Finlandiya – Fransa
İsveç
Türkiye (fiili durum) 1964 ortalaması evlerde apartmanlarda
86,5 11,7
Görülüyor ki sosyalist Doğu Avrupa ülkelerinde değil, fakat aynı zamanda Batı Avrupa ülkelerinde de sosyal konutların alan standartları üzerinden sınırlamaları vardır. Konut standartları çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. Bununla en geniş anlamda, bir ülkede konut ihtiyaçlarının tatmin derecesi kastedilmektedir.
93
Bu, bugünkü tatmin derecesi olduğu gibi belli bir ekonomik, sosyal ve teknik gelime seviyesi için farz edilen bir tatmin derecesi de olabilir. Oysa sosyal konut politikasının öncelikleri söz konusu olduğunda, asgari ve azami olmak üzere iki çeşit standarttan bahsedilebilir. Asgari standart; kabul edilmesi sosyal bakımdan mümkün olan asgari biyolojik ihtiyaçlara cevap veren ve ulusal ekonominin andan daha küçüğünü verimli bulmayıp israf saydığı standarttır. Diğer yandan azami standart ise; belli kişilerin ya da sosyal grupların serbest ve sınırsız tercihlerine set çekmek üzere saptanan, sosyal bakımdan savunulması mümkün olmadığı gibi genel ekonomik düşüncelerin de hak vermediği standarttır. Sosyal konuların finansmanında kullanılan standartlar, daha çok bu standartlar ve bunlar yatak odası ya da m2 taban alanı olarak gösterirler. Özellikle az gelişmiş ülkeler bakımından birim konut maliyetinin en önemli unsurlarından birini teşkil eden konutların alanı standartlarının, sosyal konut politikası önceliklerini tespit amacıyla ayrıntılı bir şekilde bilinmesi gereklidir. Ancak bu belirlemede sosyal ve ekonomik koşullar doğru olarak tartılmalı, asgari standartların uygulanacağı çeşitli beşeri, sosyal, psikolojik eylemler ayrıntılı araştırmalara konu yapılmalı, standartlara, çeşitli coğrafi bölgelere ve zamana göre esnekliğin verilmesi sağlanmalıdır.
10.2.2. Ulusal Kalkınmanın Hedeflerine Uygunluk: Devletin konut piyasasına müdahalesi derece yavaş olmuş ise, sosyal konut politikasının ulusal ekonomik kalkınma hamleleri içindeki yerini alması da 2. Dünya Savaşı’ndan sonraki yıllara planlı kalkınma uygulamasının gelişmesine paralel ve o derece geç olmuştur. Bilindiği gibi planlı kalkınma belli sosyal ve ekonomik hedeflere ulaşmak için eldeki kaynakları belli önceliklere göre kullanmasını gerektirmektedir. Bu nedenle konuta ayrılacak kaynak miktarının tespitinde, bu sektörün ulusal kalkınma içinde diğer sektörlere nazaran nisbi önleminin gözden uzak tutulmaması zorunludur.
94
Bu karşılaştırmayı zorunlu kılan nedenleri birkaç noktada toplayabiliriz: 1. Bir kere konut ve onunla ilgili bulunan sektörler geniş yatırım kaynakları tüketmektedirler. 2. Konut ve onunla ilgili sektörler büyük ölçüde istihdam imkânı yaratmaktadırlar. 3. Konut şartlarının iyileştirilmesi ve şehirleşme, belli ölçüler içinde genellikle iktisadi kalkınmaya yardımcı olmaktadır. 4. Devletin ve kamu kuruluşlarının konut sektörüne daima geniş ölçüde müdahale etmeleri gerekir. Birleşmiş Milletler Teşkilatı Ekonomik ve Sosyal İşler Dairesi’nin, 1962 yılında konut ve şehirleşme uzmanlarına hazırlatmış olduğu rapor, bu noktadan hareket ederek, hükümetlere bazı tavsiyelerde bulunmuştur. Bunlara göre: a. Hükümetler dengeli bir iktisadi ve sosyal gelişmenin bir aracı olarak konut ve şehirleşme sorunlarının çözümü için yapılacak yatırımların makro planlar içinde gerekli yeri almasını sağlamalıdır. b. Memleket ölçüsündeki kalkınma faaliyetleri, iş imkânları ve nüfus dağılışı hem gerektiğinde fazla konut talebi yaratılmasını önleyecek hem de mevcut konut ve şehirleşme sorunlarının çözümünü kolaylaştıracak nitelikte olmalıdır. c. Konut ve şehirleşme sorunları için yapılacak yatırımlarda kuruluş yerini hesaba katan sosyal ve ekonomik bir takım öncelikler saptanmalıdır. d. Bu sorunu çözmek için yapılacak yatırımlara kalkınma planında öncelik verilmelidir. Konut yatırımlarının ekonomik kalkınma bakımından taşıdığı anlam üzerinde iktisatçılar, şehir ve bölge plancıları ve diğer disiplinler mensupları arasında görüş birliği yoktur. İki görüş vardır: 1. Konut yatırımlarının ekonomik kalkınmaya olumlu etkisi azdır. Bunlar nispeten az verimli yatırımlardır. Yapılan bir araştırmaya göre konut yatırımlarının sermaye hasıla kat sayısı 7dir. Oysa çelik sanayinde bu kat sayı 1,8’dir.
95
Dış ödemeler dengesinde katkısı olmayan bu sektör eldeki bu mevcut kaynaklardan yararlanmada tarım sanayi ve diğer verimli sektörlerle yarış halindedir; dolayısıyla enflasyonu bir eğilime sahiptir. O halde ekonomik kalkınma hızlı olması istendiği takdirde konut yatırımlarının miktarı mümkün mertebe küçük olacaktır. 2. Diğer yandan bazı mülkiyetler konutun içinde yaşayan insanların verimli çalışmasına olumlu etkide bulunduğu dolayısıyla verimliliği arttırdığı görüşünü savunmaktadırlar. Bunlara göre konut yatırımları yapı malzemesi, suretiyle ulusal ekonominin hızla kalkınmasına yardım ederler. Bütün bu düşünceler etkisiyle her ülke bu konuda kendi özel koşullarına uygun gelen yolu tutmaktadır. Bu düşüncelerin ışığı altında saptanan yatırım oranları ülkeden ülkeye değişmektedir.
10.2.3. Şehircilik Arsa ve Bölge Planlama Politikalarına Bağlılık: Konut politikasının hedefi sadece konut yapımı değildir. Konutun içinde yerleştirileceği çevre ve çevrede yaşayan insanların sosyal, ekonomik ve kültürel ihtiyaçlarını karşılamaya
yarayan
tesislerin
de
sağlanması
bugün
konut
anlamı
içinde
sayılmaktadır. Konutun ve içinde bulunduğu ortamın şehir dokusuna bağlı olması dolayısıyla şehir düzenlemeleri içinde yer alması gereklidir. Konut politikasının başarı ile uygulanması aynı zamanda şehir ve bölge planlaması disiplininin, şehir arsalarının kullanışı konusunda geliştirdiği ilkelerin benimsenmesine bağıdır. Arsa, başarılı konut yapım programında önemli bir yer tutar. Arsanın mülkiyet ve kullanış şekli, üzerinde önemle durulması gereken bir konudur. Sosyal konutu gerçekleştirecek olan kamusal kuruluşların hem konut yapımında ucuzluk
stoku yapmaları gerekirse bunları uzun süreli kiraya vermeleri arsa
politikasının önemli unsurlarındandır.
96
Sosyal konut bölge kalkınma politikasının amaçlarına yönelmelidir. Bu ülkenin şehirleşme ve sanayileşme politikaları ile ilgilidir. SONUÇ: Sosyal konut politikası, ulusal ekonomik, kalkınma planları içinde yer alan sosyal sınıf, gelir ve konut standartı gibi unsurlar bakımından bir takım önceliklere sahip bulunana ve ilgili ülkenin şehircilik, arsa ve bölge kalkınma politikaları ile bağdaşması gereken birbirini tamamlayıcı tedbirlerin tümüdür.
10.3. KONUT POLİTİKASININ GELİŞİM SAFHALARI: 10.3.1. I. Dünya Savaşı Yıllarına Kadar: Türkiye’de bu devre içinde sosyal anlamlı ir konut politikasının sadece belirtilerine rastlanır. Bilinçli bir politikanın öngördüğü öncelik teşkil etmemekle beraber çabalar daha çok memurların, özellikle Ankara’da yaşayan memurların ve göçmenlerin ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelmiştir. Örneğin, 1944 tarih 4624 sayılı memur meskenleri inşası hakkındaki kanunun uygulaması sonucunda, Ankara’da 434 memur konutundan meydana gelen Saraçoğlu (Namık Kemal) mahallesi kurulmuştur. Bu devirde devletin konut alanına kavuşması, belli bir kredi ve vergi politikası yardımıyla desteklenmek yerine, ya doğrudan doğruya inşa etmek, ya da tazimat ödemek şeklinde olmuştur. Bu devrede dar gelirlileri korumak amacıyla, mevzuatta kiraları sınırlayan hükümlere yer verilmiştir.
10.3.2. II. Dünya Savaşından Planlı Döneme Kadar: Bu devrede şehirleşme, yerleşme ve konut politikalarından sorumlu bir bakanlık kurulasına rağmen, konut ihtiyacının giderilmesiyle ilgili tek tek, çabalar arasında
97
gereken birlik ve beraberlik sağlanamamıştır. Ancak kira kontrolü savaş sonrasının şartlarına uydurularak devam ettirilmiştir.
10.3.3. Planlı Dönem: Birinci Beş Yıllık plan yapılmış, konut çalışmalarının değerlendirilmesine fırsat verilmiş, halk konutlarına (sosyal konuta) öncelik sağlanmıştır. Burada Anayasasının 49. maddesine göre: Devlet yoksul ve dar gelirli ailelerin sağlık şatlarına uygun konut ihtiyacını karşılayacak tedbirler alır, hükmü önemli rol oynamıştır. Planlı dönem öncesi yatırımların çoğunluğu lüks konutlara yöneltilmiştir. Planın amacı aynı miktar yatırıma daha çok sayıda konut yapmaktadır. Bu bakımdan vergi ve kredi politikası esas alınarak asgari nitelikte konut standartlarına dönüş yapılmıştır. 13.11.1964 tarihli 11855 sayılı resmi gazetede yayınlanan 6/3827 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla yürürlüğe konana halk konutları standartları yönetmeliği ortaya konmuştur. Bu standartlar 7 – 9 Ocak 1965 halk konutları standartları seminerinde tartışılmıştır.
10.4. HALK KONUT STANDARTLARI 23.3.1964 günü 11664 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır. “Halk konutları Standartları”
dar
gelirli
ailelerin
konut
yapımını sağlamak
amacı
ile
çeşitli
araştırmalardan yararlanarak hazırlanmıştır. Genel Kurallar: Memleketimizde yapılacak halk konutlarını bu standartlara uygun olarak projelendirilmesi gerekir.
98
Bu standartlarla belirtilmeyen hususlar da “Belediye İmar Talimatnameleri ile genel hükümleri uygulanacaktır.” Halk Konutlarının Tanım ve Kabulleri: Bu standartlara uygun olarak yapılan konutlara “Halk Konutları” adı verilir. Bunlar: a.
Asgari nitelikte halk konutları,
b.
Orta faydalı alan 69,30 m2 olan nitelikte halk konutları olmak üzere iki kısımdır. Faydalı alan 100 m2
Faydalı Alan: konut içinde balkon ve dolaplar dâhil duvarlar arasında kalan temiz alana denir. Merdiven altları, kapı ve pencere şeritleri buna dâhil değildir. Dış Faydalı Alan: Konut dışında kalan genel giriş, merdivenler, sahanlıklar, üst kapalı geçitler dış faydalı alandır. Dış + iç faydalı alan = Toplam faydalı alandır. Bu standarttaki boyut ve alanlar ayrıca belirtilmediğinde kaba yapı boyut ve alanlarıdır. Önemli Hususlar: Çekme ve çatı katı yapılamaz. A. Yaşama grubu Yemek, oturma ve çalışma için kullanılır. Dar kenarı en az 2,80 m’dir. B. Yatak grubu Yatak odası dar kenarı en az 2,10 m’dir. Ranza kullanılabilir. C. İş grubu Mutfak (tezgâh enleri en az 0.50 m’dir), iş balkonu, kiler, depo, yıkanma, hela, lavabo gibi. D. İç geçitler Giriş ve oda aralarının toplamı (dar kenarı en az 1,00 m’dir)
99
E. Teras, balkon, veranda dış oturma yerleridir. F. Yerli dolap, iç faydalı alanın en az %3ü kadar yerli dolap ve vestiyer kullanılır. Korkuluk yükseklikleri 0,80 m alınır. Kat yükseklikleri; döşeme üstünden tavan altına kadar 2,40 m’dir. Bodrum katında 2,20 m’dir. Afet bölgelerindeki yapılarda; bunlar hakkındaki yönetmelik kararlarında uygulanacaktır.
10.5. TÜRKİYE’DE KONUT ÜRETEN TEŞEKKÜLLER: A – EMLAK KREDİ BANKASI (Kamusal Kredi Kurumu): 3 Haziran 1926 tarihinde çıkarılan 844 sayılı kanunla Emlak ve Eytam Bankası adıyla 20 milyon lira sermayeli bir bankanın kurulmuş olduğu bilinmektedir. 1946 yılında ise imar ihtiyacını karşılamak ve bu amaç ile özel sektörün yapacağı yatırımları desteklemek üzere 100 milyon lira sermaye ile anonim bir ortaklık şeklinde Türkiye Emlak Kredi Bankası kurulmuştur. Bu tarihten itibaren Emlak ve Eytam Bankası’nın bütün hak ve görevleri, yeni kurulan Emlak ve Kredi Bankası’na aktarılmıştır. Bu banka, taşınmaz mal ipoteği karşılığında çeşitli şekillerde konut kredileri vermektedir. Bunlar konut kredileri, konut dışı inşa kredileri, onarım ve hazır bina kredileri şeklinde olmaktadır. Banka 1972 yılı sonu itibariyle ipotekli finansmanların %89’unu konut kredilerine tahsis etmiştir. 1946’dan 1972 yılının sonuna kadar açılan konut kredisi (afetler ve gecekondu fonlarına açılan kredilerden başka olmak üzere) 141286’dır. Kredi miktarı ise 309.376.400 TL’dir. İlk kez 20.000 TL olarak saptanan sözleşme miktarı günün koşullarına uydurularak sırasıyla 30 bin, 40 bin, 50 bin, 1973 yılında ise 60 bin TL’ye çıkartılmıştır. Banka olanakları oranında yapı kooperatiflerine konut kredisi açılmaktadır. Bu şekilde açılan krediler 37.333 kişiye olmuştur. 461.020.000 lira tutarındadır. Türkiye Emlak Kredi Bankası 1946 – 1972 yıları arasında kendi olanaklarıyla 12240 konut üretmiştir. Görüldüğü gibi Emlak Kredi Bankası bankacılık çalışmaları yanı sıra
100
konut ve toplu konut üretimi alanında ülke gerçeklerine ve konut politikalarına uygun çalışmalar yapmıştır. Banka İstanbul’da I. Levent, II., III., IV. Levent, Ataköy I., II., III. mahallelerini, Ankara’da Telsizler metinde sosyal konut ünitelerini inşa etmiştir. B – SOSYAL SİGORTALAR KURUMU: 1946 yılında 4792 sayılı kanunla kurulan bu kurum, 1950 – 51 yılları arasında konut üretimine geçmiş, 1962 yılına kadar 299, daha sonra 61 toplam olarak 360 konut kooperatifine kredi açmıştır. 1962 – 72 yılları arsında 57 il, 4 ilçede 50658 kişiye kooperatifler aracılığı ile doğrudan doğruya olmak üzere 2.669.214.784 TL kredi yardımında bulunmuştur. Ayrıca 1972 yılı sonuna kadar Etibank, Sümerbank ve Karabük Demir Çelik Fabrikaları gibi kuruluşlar eliyle yaptırılan 2196 konut için 16.916.516 TL’lik yatırım yapılmıştır. Kurum 1957 – 1972 yılları arasında kendisi harcama yaparak 12 ilde 3821 tan konut üretmiş ve bu amaçla 160.442.817 TL yatırım yapmıştır. Emlak Kredi Bankası aracılığıyla 1952 – 65 yılları arasında 34 ilde 15013 kişiye toplam 3.337.415.144 TL yatırım yapılmıştır. C – ORDU YARDIMLAŞMA KURUMU: 205 sayılı kanunu ile kurulan kurum, Türk Silahlı Kuvvetleri’nde hizmet gören kişilere, belli hizmet yıllarını doldurduktan sonra konut kredisi vermektedir. 1963 yılında işe başlayan kurum Ankara, İstanbul, İzmir gibi şehirlerde çalışmalarını yoğunlaştırmış, 13882 üyeye 579.571.998 TL tutarında konut yardımı sağlamıştır. D – DİĞER KREDİ KURULUŞLARI: a. DDY İşçileri Emekli Sandığı Yapılan konut sayısı, 1964 yılına kadar 1800’dür. b. Askeri Fabrikalar Emekli ve Yardım Sandığı: Yapılan konut sayısı 652’dir.
101
E – KONUT KOOPERTAİFLERİ: Bu kooperatifler Cumhuriyet’in kuruluşundan 10 yıl sonra görülmektedir. 1934 ve 1936 yıllarında Türk Kooperatifçilik Kurumu ve yapı kooperatiflerinin bazılarının kurulduğu bilinmektedir. 1964 yılında Türkiye’de konut kooperatifi sayısı 2214 idi. Diğer kooperatifler için de bu kesim devamlı bir artış göstermektedir. Bunun nedeni, daha çok finansman bakımından almış olduğu kolaylıklar ve özellikle büyük şehirlerde meydana gelen konut buhranıdır. Genellikle bu kooperatifler Ankara, İstanbul, İzmir, Adana, Bursa, Eskişehir gibi şehirlerimizde kurulmuşlardır. Konut kooperatifleri, bankalar, sigortalar, andıklar ve çeşitli teşekküllerden kredi sağlayarak konut yapımını gerçekleştirirler. Örneğin Emlak Kredi Bankası, Yapı ve Kredi Bankası, Sümerbank, Türkiye Kredi Bankası, İller Bankası, İş Bankası, Osmanlı Bankası, Etibank, sosyal Sigortalar Kurumu, DDY Emekli Sandığı, özel sigorta şirketleri Petrol Ofisi, Anadolu Sigorta, Güven Sigorta gibi kuruluşlar konut kredisi verirler.
11.
GECEKONDULAR:
Gecekondular, büyük çoğunluğu kırdan şehre göç eden vatandaşların, ekseriyetle kendine ait olmayan bir arazi parçası üzerinde, imar müsaadesi olmadan inşa ettiği konutlardır. Bu konutlar kanun ve yönetmeliklerin ‘inşa sırasında hemen’ yıkılmasına amir hükmünden kurtulmak ve “iskân edilmiş olması halinde” ise mahkemelerde ve encümenlerden karar çıkıncaya kadar zaman kazanmak maksadı ile alelacele ve çoğu hallerde yardımlaşmalı olarak kısa zaman içerisinde, bilhassa seçim arifelerinde ve sosyal kontrolün zayıfladığı anlarda yüzlerce ve binlercesi birden inşa edilmişlerdir. Gecekondulu vatandaş, zabıtaya karşı teşkilatlanmak, siyasi bir kudret olmak, sosyal ve manen kuvvetli bulunmak için bölgeye memleketlilerini, akrabalarını celp etmek mecburiyetinde kalırlar. Bu sebepten gecekondu bölgeleri içine girilmek, grift bir hale gelmiştir.
102
Bu şekilde gelişen bölgelerde yaşayan insanlar şehrin diğer bölgelerine bakım, psikolojik bir baskı içinde bulunurlar. Bu bölgelerde plansız ve yoğun yerleşme idare ve belediye de gerekli hizmetleri götürmek, şartları iyileştirmek açısından bela olmaktadır. Bu kadar sıkışık bölgelere su, elektrik, kanalizasyon yapmak, yol açmak bir problem olmaktadır. Gecekondu tanımını dört şekilde yapabiliriz: A. Alelacele yapılmış olmak, B. Gayri sıhhi ve gayri fennî olmak, C. Başkalarına ait arazide yapılmış olmak, D. İmar mevzuatına aykırı olmak.
11.1. GECEKONDU OLUŞUMU NEDENLERİ VE GELİŞİMİ Gecekondu Türkiye’ye özgü bir olgu değildir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerin pek çoğunda gecekondu vardır. Ve Türkiye’ye benzer koşullar içinde yer almaktadır. Şehir nüfusunun Lima’da %6’sı, Caracas’ta %35’i, Manila’da %35’i, Calouta’da %33’ü bu bölgelerde yaşamaktadır. Gecekondunun ortaya çıkması ve hızla yayılmasının başlıca nedenleri köylerden, şehirlere olan nüfus akımları yani kentleşmedir. Kentleşme ve konut açığı gibi etmenlere, gecekonduda yaşayanların, toplumları dar gelirli ve yoksun aileleri oldukları gerçeği de eklenmelidir. Türkiye’de gecekonduda yaşayanları şehir konutunun ne kirasını ödeyebilecek ne de satın alabilecek gücü vardır. Barınma ihtiyacını en ucuz yoldan gidermeye çalışmaları işte bu gelir yetersizliğindendir. Diğer bir yönden şehir arazisinin mülkiyet yapısı, dar gelirli kitleler için sosyal konut yapmaya yetecek miktarda ucuz değildir. Kamu kuruluşlarının özellikle belediyelerin ellerinde şehir içinde toplu konut projelerinin gerçekleştirilecek arazileri yoktur. Gecekondu, Türkiye’de 2. Dünya Savaşı yılları içinde ortaya çıkmış bir sosyal olaydır. 1948 yılında gecekondularla mücadele etmeyi amaçlayan ilk kanun çıkarılıncaya kadar büyük şehirlerde 25 – 30 bin gecekondunun inşa edildiği tahmin edilmektedir.
103
1953’de izinsiz yapılarla ilgili ikinci bir kanun çıkarıldığı zaman gecekondu adedi 80.000’i bulmuştu. Bu rakam 1960’da 240.000, 1970 yılında 500.000’dir. 3. Beş Yıllık Kalkınma Planı’na göre 1972’de gecekondu sayısı 70.000 olarak tahmin edilmektedir. İmar İskan Bakanlığı sayımlarına göre 1973’de 55 il ve 185 belediyede 1052 gecekondu bölgesinin bulunduğu 408.375 gecekondunun var olduğu anlaşılmaktadır
11.2. GECEKONDUDA SOSYAL VE TEKNİK DURUM Gecekondu bölgeleri üzerine yapılan araştırmalara göre bu bölgelerde tahsil durumu, hatta okuryazarlık durumu şehir bölgelerine göre düşük seviyededir. Bu bölgeler heterojen ve hareketli bölgelerdir. İşsizlerin veya yardıma muhtaç kimselerin sayısı fazladır. Su şebekesi ve pis su kanallarının iyi nitelikte olmaması çok kere bulunmaması nedeniyle çeşitli hastalıkların sayısı artmaktadır. Bulaşıcı hastalıklar yalnız kendi bölgesini değil şehri tehdit eder durumdadır. Diğer yandan ekonomik yetersizliğe rağmen doğum oranı fazladır. Özellikle erkek ve genç nüfusun fazla olduğu görülür. Gecekondu bölgelerindeki nüfusun geliri köylü vatandaşa göre yüksek, normal şehir meskeninde oturanlara göre çok düşüktür. Bu bölgeler yol, su, elektrik, hava gazı, kanalizasyon, yeşil saha, park yeri, çocuk oyun alanı, çeşitli eğitim, sağlık, sosyal tesisler yönünden mahrumiyet çeken alanlardır.
11.3. BÜYÜK ŞEHİRLERİMİZDE GECEKONDU (1969) Tablo : 12 Şehir Ankara
Şehir Nüfusunun Gecekonduda Yaşayanın Yüzdesi % 65
İstanbul
45
İzmir
35
Adana
45
Bursa
25
Samsun
36
Erzurum
35
Diyarbakır
20
104
Ülkemizde bütün gecekondular 25 bin hektardan daha fazla bir alanı kaplamaktadır. İstanbul’da belediye hudutları dahilindeki gecekondu sahaları: Zeytinburnu (294 hektar), Gaziosmanpaşa (460 hektar), Beşiktaş Balmumcu, Dikilitaş, Ortaköy (70 hektar), Büyükdere Sarıyer (32 hektar), Beykoz, Paşabahçe, Gümüşsuyu, Çubuklu (328 hektar), Anadoluhisarı (70 hektar), Üsküdar, Beylerbeyi, Kuzguncuk, Çamlıca (67 hektar), Kadıköy, Gazhane, Göztepe, Erenköy (124 hektar) ve muhtelif yerlerde (200 hektar) toplam: 1645 hektar. İstanbul’da belediye hudutları haricinde gecekondu alanları: (mücavir sahalarda) Sağmalcılar (235 hektar), Kâğıthane (275 hektar), Maltepe (42 hektar), Kartal (93 hektar), Pendik (16 hektar), Ümraniye (100 hektar), Küçükyalı (10 hektar), toplam: 771 hektar. Gecekonduların işgal ettikleri saha 2.416 / 27.683 = %9’dur. İstanbul’da
ilk
gecekondular
Taşlıtarla
(Gaziosmanpaşa)
ile
Zeytinburnu’nda
oluşmuştur. Bunlarsan birincisi idari bir kuruluş ve tapu imkânlarına kavuşmuş, ikincisi ise bu imkânlar yanı sıra belediye hizmetleri imkanını da elde etmiştir. Bütün Gültepe, Çağlayan, Harmantepe, Ümraniye gecekondu bölgeleri yeni yerleşme noktalarında hızla gelişmekte ve büyümektedir.
11.4. GECEKONDULARIN PLAN VE YAPI ANLAYIŞI Topografik düzen yönünden gecekondular; a. Düz arazide yerleşmeler, b. Eğimli arazide eğime dik yerleşmeler, c. Eğimli arazide eğime paralel yerleşmeler, diye ayırabiliriz. a. Düz arazide yerleşme Bu tipin en güzel örneği Zeytinburnu’dur. Bu bölgede gecekondular gruplar halinde yerleşerek bir yapı adası, daha açık deyişle birer komşuluk meydana getirmişlerdir. Genellikle konut grupları iç avluları etrafında, organik bir bütün meydana getirecek
105
şekilde sıralanmışlardır. Bölgeye yerleşen ailelerin çoğu Trakya tarafından geldikleri için yaşamlarındaki temayül olarak yakın akrabalar bir avlu içinde yaptıkları konutlara yerleşmişlerdir. Genellikle iş hacimlerinde ışıklandırma ve havalandırmaya dikkat etmişlerdir. b. Eğimli Arazide Eğime Dik Yerleşme Gültepe, Harmantepe ve Çağlayan’ın bir kısmı buna örnektir. Bu tip yerleşmelerde inşaat imkânı çok zordur. Ancak toprağı çok kazmadan binalarını inşa etme durumu elde etmişlerdir. Genellikle buradaki binaların planları birbirine benzer. Minimum alanda maksimum kullanış elde etmek için iki hacimli planlar yapmışlardır. 1. Kuru hacimler (oda, salon) 2. Sulu hacimler (mutfak, banyo) İkinci katı çıkma her an mevzubahistir. Genellikle pek çok evde mutfak yoktur. c. Eğimli Arazide Eğime Paralel Yerleşme Kuştepe, bu tip yerleşmeye örnektir. Burada wc genellikle dışarıdadır. Kuru ve sulu hacimler birbirini sarmaktadır. Sulu hacimler genellikle dışarıdadır. Yukarıda saydığımız üç tipte görülen ortak vasıflar şunlardır: Plan bakımından bir gayeye prensip birliği vardır. Bina alanları birbirine çok yakındır.
11.5. PLANLI DÖNEMDE GECEKONDU Birinci 5 yıllık kalkınma planı döneminde gecekondular için 775 sayılı özel bir kanun çıkarılmış ve bu kanuna dayalı olarak önleme, ıslah ve tasfiye uygulamasına gidilirmiştir. Gecekondu önlemeye öncelik verilmiş, ıslah ile mevcut gecekondu bölgelerine
özellikle
altyapı
tesislerinin
götürülmesine
çalışılmıştır.
Tasfiye
106
uygulamasında ise içinde oturulamayacak olan konutların kaldırılması öngörülmüştür. Bu kanundaki amaç ve hedefler aşağıda sıralanmıştır. a. Gecekondu sorunu konut sektörünün içinde ele alınacaktır. b. Bu sorun, önlemeye öncelik vererek ve bu alandaki kendi evini yapma gücünden yararlanılarak çözümlenmeye çalışılacaktır. c. Gecekonduların
arsa
mülkiyeti
problemi,
şehirlerin
gelecekteki
gelişmesini
zorlaştırıcı olmaktan çıkarılacaktır. d. Gecekondu ıslah bölgelerinde oturanların arsa mülkiyeti problemini çözmek, kamu hizmetlerini tamamlayarak durumlarını düzeltmek e. Düşük standartlı kötü gecekondular ile konum bakımından tasfiyesi gereken gecekondular içinde oturanlara konut temin etmek suretiyle ortadan kaldırmak. Ancak kanunda bu amaçla ayrılan kaynakların yetersizliği, üretimde yoğunlaşmak yerine zabıta tedbirlerine önem verilmiş olması ve gecekondu sahiplerine arsa mülkiyetinin de öngörülmesi nedenleri ile uygulama başarılı olmamıştır. Uygulamada öncelik kriterleri açıklığa kavuşturulamamıştır. Gecekondu önleme çalışmaları büyük yerleşim merkezlerinde ve belli başlı endüstri bölgelerinde yoğunlaşacağına, ülke üzerine dağılmıştır.
11.6. GECEKONDU PROBLEMİNİ ÇÖZÜM İÇİN YAPILAN ÇALIŞMALAR Kalkınma planlarının öngördüğü ilkeler çerçevesinde, 30.7.1966 tarihinde yürürlüğe giren 775 sayılı gecekondu kanununun ana ilkeleri mevcut gecekonduların ıslahı, tasfiyesi, yeniden gecekondu yapımının önlenmesi devletin, valiliklerin, belediyelerin güçlerini vatandaşların imkânları ile birleştirilerek çözüme en kısa zamanda ulaşmaktır. Dar gelirli vatandaşların konut ihtiyacının karşılamak üzere hazine ve belediyelerin ellerinde bulunan arsalar tespit edilerek uygun olanların gecekondu önleme bölgesi olarak tespit edilmesi kararlaştırılmıştır.
107
Bu meyanda İmar İskân Bakanlığınca İstanbul’da Rumeli yakasında iki, Anadolu yakasında 4 gecekondu önleme bölgesi tespit edilmiş, burada bulunan şahıs mallarının istimlaki için 10.887.634 TL. sarf edilmiştir. Bu bölgelerin kapasiteleri şöyledir: Tablo : 13 Adı
Saha (ha)
Ünite
Osmaniye
61
8.000 (İmar İskan Bakanlığı inşa etmiştir)
Küçükköy
69
4.000
Okmeydanı
3
80
Sineklitepe
370
10.000
Gülsuyu
347
14.000
Maltepe (2)
126
6.000
Kartal
2,5
İçerenköy
110
Kâğıthane
0,5
110 Kartal Belediyesi 4.000
İstanbul Belediyesi
14 İstanbul Belediyesi
İnşa etmiştir. Bunların 360 km’lik yol ve kanal yapımı, 46.224 ünitenin su ve elektrik ihtiyacının karşılanması için 75 milyon lira gerekmektedir. Planlanmış 3.732 ünite tasfiye bölgelerinden yoksul ve dar gelirli ailelere tahsis edilmiş ve verilmiştir. Yoksul ve dar gelirliler için limit, 2 kişilik aile için 400 TL’dir. Bundan fazla her kişi için 100 TL ilave yapılacaktır. Gecekondu önleme bölgelerindeki arsalar, bakanlıkça geliştirilen 3 sistem uyarınca dağıtılmaktadır. Bu sistemler: 1. Arsa, proje verilmesi 2. Arsa, proje, 5.000 TL kredi verilmesi (şahıs katkısı yok) 3. Arsa, proje 5.001 – 1000 TL kredi verilmesi (%25 şahıs katkısı var) şeklindedir. Burada amaç, yoksul, dar gelirlileri konut sahibi yapmak için onların sınırlı tasarruf gücünü devletin teknik ve mali desteği ile birleştirmektedir.
108
Kalkınma planının, konut sorunu dolayısı ile, gecekondu bölgelerinin kontrolü ve düzene sokulması için öngördüğü metotlardan biri ‘’kendi evini yapana yardım metodudur.’’ Bu metodun uygulanmasında organizasyon ile kırsal yörelerde ve gecekondu bölgelerinde olumlu gelişmeler olacaktır. Türkiye’de özellikle kırsal yörelerde ‘’İmece’’ denilen karşılıklı yardımlaşarak toplu halde iş yapma geleneği vardır. Bu dayanışma alışkanlığının şuurlu hale getirilip devletin katkısıyla değerlenmesi anlamına gelen ‘’kendi evini yapana yardım metodu’’ bir nevi ‘’ destekli imece’’ olarak tanımlanabilir. Bu metodun uygulanmasında devletin katkısı başlıca şu yönlerde olacaktır: Arsa sağlanması, Uygulama öncesi ve sırasında eğitim, Yapı malzemesi ve teknolojik destek sağlanması, Alt yapı tesislerinin yapılması, Kredi yardımı, Teknik rehberlik sağlanması, Örgütleşmenin denetimi. ‘’Kendi evini yapan yardım’’ metodunun başlıca uygulama alanları, yeniden iskan gerektiren köyler, doğal afetlerden zarar görmüş veya görmesi ihtimali olan yöreler ve hızlı şehirleşme hareketi sonucunda şehir çevrelerinde doğan gecekondu bölgeleridir. 11.6.1. Tasfiye Bölgelerinin Tespiti Gecekondu kanunun 16. Maddesi gereğince tespiti gereken ıslah ve tasfiye bölgelerinde aşağıdaki esaslar göz önünde tutulacaktır. 1.
Afete maruz sahalar,
2.
Gayri sıhhi ve iskâna müsait olmayan sahalar,
3.
Tarihi ve turistik sahalar,
4.
Amme hizmetlerinin götürülmesine iskân olmayan veya gayri iktisadi olan sahalar,
109
5.
Normal şehircilik prensipleri içerisinde tahsisi mümkün olmayan sahalar,
6.
Gecekondu ıslah bölgeleri olarak ayrılması, arsa kıymeti bakımından gayri iktisadi olan sahalar. (Bakanlık tarafından bir heyete hazırlattırılır.)
11.6.2. Tasfiyede Tabi Tutulacak Gecekondular 1.
Yukarıda zikredilen tasfiye bölgelerindeki gecekondular.
2.
Plan ve mevzuat icaplarına göre tamir ve değiştirilmesi mümkün olmayan gecekondular
3.
İmar yönetmeliğine uydurulmayan gecekondular
4.
Islah bölgelerinde imar planları tatbikatları dolayısıyla kaldırılması icap eden gecekondular.
11.6.3. Evini Yapana Yardım Metodu Gecekondu ıslah ve tasfiye bölgesinde oturup, kendi evini yapmak isteyene bakanlık ve belediye yardım edecektir. Mülk konutları, kiralık konutlar ve misafir konutlar bu işin dışında kalırlar.
11.7. KANUNDA KABUL EDİLEN ÖLÇÜLER Alanlar
: Konut alanı 100 m2 yi geçemez.
Parsel genişliği
: Bitişik nizamda en az 6 m., ayrık nizamda yan bahçeler (3m) ilave edilecektir. Ön bahçe 5 m’dir.
Sokak genişliği
: Çıkmaz ise 1,5 m eğer 2 parselden fazla ise, hizmet ediyorsa en az 3 m alınacaktır.
Kiralık gecekondularla alınacak alan hesapları: 50 m’ye kadar 2-3 nüfuslu (3 dahil) 50-65 m’ye kadar 4-5 nüfuslu (5 dahil) 65-85 m’ye kadar 6-7 nüfuslu (7 dahil) 80-100 m’ye kadar 8 ve daha fazla nüfuslu ailelere tahsis edilir.
110
Projelerin Hazırlanmasında Gerekli Görülen Hususlar: a. Yaşama grubu
: Dar kenarı en az 2.80 olabilir. Yüzölçümü serbest
b. Yatak grubu
: Yüzölçümü en az 1.60 olabilir. Yüzölçümü serbest yatak odası yerine yatak nişi de yapılabilir.
c. İş grubu
:
Mutfak
: Dar kenarı en az 1.30 olabilir. Niş halinde ise en az 0.85 m.
Kiler-Depo
: Yiyecek ve eşya koymak amacıyla ayrılacak mekanların dar kenarı en az 0.85 m olabilir.
Yıkanma
: En dar kenarı 1.20 olabilir, (hela ve lavabo ile birlikte) eğer ayrı ise 0.85 m.
İç geçitler
:En az 1m.
Balkon
: Dar kenarı en az 1m. yapılması zorunlu değil
11.8. TARİFLER Islah Planları : Mevcut gecekondu bölgeleri içinde düzenlenen imar planlarıdır. İfadelerinde, imar planlarında gecekondu kanunlarına istinaden bu maksatla ayrıldıkları açıkça belirtilmiş olan bölgeler kastedilmektedir. Nüve Konut
: Konutun, bir ailenin asgari şartlarla barınmasını temin eden bir yaşama ve yatma bölümü ile iş gruplarında meydana gelen kısmıdır.
Misafir Konut :
Yaşam ve iş grupları müşterek olan, kullanış şart ve şekillerine göre yatak grubu da müşterek veya müstakil olarak tertiplenen ve muvakkat ikamete tahsis edilen konutlardır.
111
Şekil – 38
112
Ĺ&#x17E;ekil - 39
113
Ĺ&#x17E;ekil - 40
114
Ĺ&#x17E;ekil - 41
115
Ĺ&#x17E;ekil - 42
116
Ĺ&#x17E;ekil - 43