Lịch sử Vương Quốc Chăm-pa - Giáo sư P-B Lafont

Gs. Ts. Pieørre-Bernard LAFONT

Vöông Quoác Champa Ñòa Dö, Daân Cö vaø Lòch Söû Döôùi söï baûo trôï cuûa

The Council for the Social-Cultural Development of Champa

Ân hành bởi

International Office of Champa, 2011 Tái bản dùng cho hệ thống mạng Web

Champaka.info, 2012

Gs. Ts. Pieørre-Bernard LAFONT (1926-2008)

Vöông Quoác Champa Ñòa Dö, Daân Cö vaø Lòch Söû

Champa laø vöông quoác coù neàn vaên minh cao ñoä, ñaõ töøng ñoùng moät vai troø quan troïng trong tieán trình hình thaønh lòch söû Vieät Nam. Tieác raèng daân toäc Champa hoâm nay vaãn chöa tieáp thu moät taùc phaåm naøo ñaùng ñöôïc mang teân Lòch Söû Champa trong nghóa roäng cuûa noù. Ñeå traû lôøi cho nhöõng khuyeát ñieåm ñoù, Gs. Ts. P-B. Lafont, moät hoïc giaû Phaùp chuyeân veà Lòch Söû vaø Neàn Vaên Minh Baùn Ñaûo Ñoâng Döông cuûa ñaïi hoïc Sorbonne (Paris) ñaõ ñaàu tö raát nhieàu thôøi gian haàu bieân soaïn laïi moät coâng trình nghieân cöùu mang töïa ñeà Vöông Quoác Champa : Ñòa Dö, Daân Cö vaø Lòch Söû. Ñaây laø taùc phaåm lòch söû Champa ñaàu tieân mang tính caùch toång theå, khoa hoïc vaø khaùch quan, keùo daøi töø ngaøy Champa laäp quoác vaøo theá kyû thöù II cho ñeán khi vöông quoác naøy bò xoùa boû treân baûn ñoà vaøo naêm 1832.

Champaka Tập san nghiên cứu lịch sử và nền văn minh Champa Hình thành vào năm 1999

Sáng lập viên Hassan Poklaun, Po Dharma Tổng biên tập Pgs. Ts. Po Dharma (Viện Viễn Đông Pháp) Ban biên tập Pgs. Ts. Danny Wong Tze-Ken (Đại học Malaya, Mã Lai) Ts. Nicolas Weber (Viện INALCO, Paris) Ts. Shine Toshihiko (Đại học Ngoại Ngữ Tokyo, Nhật Bản) Pgs. Ts. Liu Zhi Qiang (Đại học Dân Tộc, Quảng Tây) Pts. Emiko Stok (Đại học Nanterre, Paris) Abdul Karim (Viện Bảo Tàng Quốc Gia, Mã Lai) Musa Porome (IOC-Champa) Trụ sở 56 Square des Bauves 95140 Garges Les Gonesse, France Email: champaka1999@aol.com Web: www.champaka.info Cơ quan ấn hành International Office of Champa (IOC-Champa) © Champaka – 2012 Hình bỉa: Công chúa Champa, Hương Quế, thế kỷ X (Photo. Champaka)

Trung Quùçc F_ai Vi_"t ●

Hâ N_çi

Lao

Hoânh S!n

Bi"n giù!i phùia bù&c Champa Bi"n giù!i 1069 Huù"

●

Bi"n giù!i 1306

C

Thùai Lan

H Bînh F_inh ● Bi"n giù!i 1471

A Nha Trang ●

Bi"n giù!i 1611

M

Cao Mi"n

Cam Ranh

P

Bi"n giù!i 1653

Phan Rang ●

A Saigon ●

1658

Phan Thiù"t ● Bi"n giù!i phùia nam Champa

© Po Dharma 1999

Baœn ñoà Champa trong quaù trình lòch söœ

Trung Quùçc F_ai Vi_"t ●

Lao

Hâ N_çi

Bînh F_inh

● Pleiku

●

Harek Kah Harek Dhei ● Aia Ru

KAMPUCHEA ● Banmethuot

❑ Aia Trang

Thùanh F_ia KAUTHARA Dalat ●

A G N ❹❸❶❷ A R U D ❺ N PA

Kam Ranh

● Panrang Kraong

● Parik

● ● Baigaor (Saigonà

Pajai

Malithit

Baœn ñoà tieåu vöông quoác Panduranga

❶ ❷ ❸ ❹ ❺

Bal Lai Bal Sri Banay Bal Batthinéng Bal Hangaow Bal Pandarang

© Po Dharma 1999

Thay lôøi töïa Pgs. Ts. Po Dharma (EFEO-Vieän Vieãn Ñoâng Phaùp) Gs. Ts. Pieørre-Bernard Lafont sinh ngaøy 17 thaùng 2 naêm 1926 taïi Syrie (Trung Ñoâng). Toát nghieäp tieán só luaät hoïc taïi ñaïi hoïc Sorbonne vaø xuaát thaân töø Vieän Chính Trò Hoïc Paris, oâng ñöôïc boå nhieäm vaøo Vieän Vieãn Ñoâng Phaùp vôùi chöùc vuï thaønh vieân khoa hoïc chuyeân veà neàn vaên minh Ñoâng Döông, ñaõ töøng coù maët nhieàu naêm taïi Vieät Nam keå töø 1953 ñeå nghieân cöùu veà daân toäc Taây Nguyeân vaø moái lieân heä vôùi ngöôøi Chaêm sinh soáng ôû vuøng duyeân haûi cuûa vöông quoác Champa.

Gs. Ts. P-B. Lafont cuõng laø ngöôøi ñaõ töøng giöõ chöùc giaûng vieân cuûa Ñaïi Hoïc Vaên Khoa Saøi Goøn, quen bieát raát nhieàu hoïc giaû Vieät Nam, trong ñoù coù Gs. Nghieâm Thaåm, Gs. Nguyeãn Theá Anh, Gs. Phaïm Cao Döông, v.v. Beân caïnh ñoù, oâng ta khoâng ngöøng goùp phaàn vôùi Linh Muïc G. Moussay ñeå thaønh laäp Trung Taâm Vaên Hoùa Chaêm taïi Phan Rang vaøo naêm 1969. OÂng ta cuõng raát thaân caän vôùi thieáu

Vuông quoác Champa

töôùng Les Kosem, goác ngöôøi Chaêm Campuchia naém vai troø chuû ñoäng trong toå chöùc Fulro, töùc laø phong traøo ñaáu tranh nhaèm phuïc höng laïi qui cheá cuûa daân toäc baûn ñòa taïi mieàn trung Vieät Nam vaøo nhöõng naêm 1964-1975. Töø moái lieân heä naøy, oâng ta ñöùng ra ñôõ ñaàu cho moät soá thaønh vieân Fulro sang Phaùp du hoïc. Söï hieän dieän cuûa toâi taïi ñaïi hoïc Sorbonne vaøo naêm 1972 cuõng naèm trong döï aùn naøy. Keå töø ñoù, oâng ta laø giaùo sö höôùng daãn toâi cho ñeán ngaøy toát nghieäp tieán só vaøo naêm 1986 vaø cuõng laø baäc thaày ñaõ truyeàn laïi cho toâi moät kho taøng kinh nghieäm, töø caùch soáng laøm coâng daân trong moät quoác gia taân tieán vaø daân chuû, phöông phaùp lyù luaän vaø nhaän ñònh vaán ñeà trong ngaønh nghieân cöùu khoa hoïc cho ñeán khaùi nieäm veà vai troø cuûa moät ngöôøi trí thöùc xuaát thaân töø vöông quoác Champa ñaõ bò xoùa boû treân baûn ñoà. Ñoù laø nhöõng coâng lao voâ giaù maø toâi khoâng theå queân trong quaõng ñôøi cuûa mình.

Noùi ñeán lòch söû vaø neàn vaên minh Ñoâng Döông thì ngöôøi ta phaûi nhaéc ñeán Gs. Ts. P-B. Lafont, moät hoïc giaû coù taàm hieåu bieát saâu roäng vaø coù aûnh höôûng lôùn trong giôùi khoa hoïc Phaùp. Sau ngaøy nhaäm chöùc giaùo sö taïi ñaïi hoïc Sorbonne vaøo naêm 1966, oâng ta thaønh laäp Trung Taâm Lòch Söû vaø Neàn Vaên Minh Baùn Ñaûo Ñoâng Döông vaøo naêm 1968 vaø taêng cöôøng moái lieân heä vôùi Vieän Vieãn Ñoâng Phaùp ñeå hình thaønh moät Chöông Trình Champa Hoïc vaøo naêm 1980 ñaët döôùi quyeàn ñieàu haønh cuûa toâi. Keå töø ñoù, oâng ta 12

Thay lôøi töïa

trôû thaønh coá vaán khoa hoïc cuûa toå chöùc naøy, taäp trung raát nhieàu chuyeân gia nhaèm khoâi phuïc laïi coâng trình nghieân cöùu Champa ñaõ bò boû queân keå töø naêm 1945 vì tình hình chieán tranh khoâng cho pheùp.

Naêm 1988, qua lôøi ñeà nghò cuûa Gs. Ts. P-B. Lafont, Vieän Vieãn Ñoâng Phaùp ñaõ dôøi truï sôû Chöông Trình Champa Hoïc sang Kuala Lumpur vaø giao traùch nhieäm cho toâi ñieàu haønh cô quan naøy maø muïc tieâu nhaèm môû roäng theâm chuû ñeà nghieân cöùu veà moái lieân heä giöõa vöông quoác Champa vaø theá giôùi Maõ Lai. Sau 30 naêm hoaït ñoäng, Chöông Trình Champa Hoïc ñaõ xuaát baûn taïi Paris vaø Kuala Lumpur 20 coâng trình nghieân cöùu veà Champa haàu goùp phaàn laøm saùng toû laïi di saûn lòch söû vaø neàn vaên minh cuûa vöông quoác naøy: - Po Dharma, Phuï luïc thö tòch vaên baûn Chaêm coå löu tröõ trong thö vieän Phaùp, Paris, 1981 - Nhieàu taùc giaû, Thö tòch tö lieäu hoaøng gia Panduranga vieát baèng tieáng Haùn, Paris, 1984 - Po Dharma, Panduranga-Champa: Moái lieân heä vôùi Vieät Nam, 1802-1835 (Taäp I vaø II), Paris, 1987 - Nhieàu taùc giaû, Kyû yeáu hoäi thaûo Champa toå chöùc taïi ñaïi hoïc Copenhague, Paris, 1988 - P-B. Lafont, Po Dharma, Thö tòch Champa vaø Chaêm, Paris, 1989 13

Vuông quoác Champa

- Nhieàu taùc giaû, Theá giôùi Ñoâng Döông vaø theá giôùi Maõ Lai, Kuala Lumpur, 1990 - Nhieàu taùc giaû, Vöông quoác Champa vaø theá giôùi Maõ Lai, Paris, 1991 - Alaudin Majid, Po Dharma (chuû bieân), Cheá ñoä maãu heä Champa vaø Maõ Lai, Kuala Lumpur, 1994 - P-B. Lafont, Ismail Hussein, Po Dharma (chuû bieân), Theá giôùi Maõ Lai vaø theá giôùi Ñoâng Döông, Kuala Lumpur, 1995 - Po Dharma, G. Moussay, Abd. Karim, Söû Thi Inra Patra, Kuala Lumpur, 1997 - Po Dharma, G. Moussay, Abd. Karim, Söû Thi Dewa Mano, Kuala Lumpur, 1998 - Adi Taha, Po Dharma (chuû bieân), Ñoàng phuïc Champa, daân toäc Ña Ñaûo taïi Vieät Nam, Kuala Lumpur, 1998 - Po Dharma, Boán töø vöïng coå Maõ Lai-Chaêm bieân soaïn taïi vöông quoác Champa, Paris 1999, dòch sang tieáng Maõ vaø xuaát baûn vaøo naêm 2000 - Po Dharma, G. Moussay, Abd. Karim, Nai Mai Meng Makah hay laø Coâng chuùa ñeán töø Kelantan, Kuala Lumpur, 2000 - Po Dharma, Abd. Karim, Nicolas Weber, Majid Yunos, Taùi baûn vaên hoïc Chaêm : Chuyeän coå tích, truyeàn thuyeát, söû thi vaø taùc phaåm vieát baèng thô, Kuala Lumpur 2003 14

Thay lôøi töïa

- Po Dharma, Mak Phoeun (chuû bieân), Baùn ñaûo Ñoâng Döông vaø theá giôùi Maõ Lai : moái lieân heä vaên hoùa vaø lòch söû, Kuala Lumpur, 2003 - Po Dharma, Töø maët traän giaûi phoùng Thöôïng ñeán phong traøo Fulro : Cuoäc ñaáu tranh cuûa daân toäc thieåu soá ôû mieàn nam Ñoâng Döông (1955-1975), Paris 2005 - G. Moussay, Ngöõ Phaùp Chaêm, Paris, 2006 - Po Dharma, Nicolas Weber, Abdullah Zakaria Bin Ghazali, Söû thi Um Marup, Kuala Lumpur, 2007 - Po Dharma (chuû bieân), Kyû yeáu hoäi thaûo : Ngoân ngöõ vaø chöõ vieát Chaêm, Kuala Lumpur, 2007 * Champa laø vöông quoác coù neàn vaên minh cao ñoä naèm ôû mieàn trung Vieät Nam, ñaõ töøng ñoùng moät vai troø chuû yeáu trong tieán trình hình thaønh caùc quoác gia taïi khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Tieác raèng ñoäc giaû hoâm nay vaãn chöa tieáp thu moät taùc phaåm naøo ñaùng ñöôïc mang teân Lòch Söû Champa trong nghóa roäng cuûa noù.

G. Maspero laø söû gia ñaàu tieân ñaõ xuaát baûn vaøo naêm 1928 moät coâng trình mang teân Vöông Quoác Champa trong ñoù taùc giaû chæ baøn ñeán lòch söû cuûa Champa cho ñeán ngaøy thaát thuû cuûa thaønh Ñoà Baøn vaøo naêm 1471. G. Coedes laø 15

Vuông quoác Champa

hoïc giaû tieáp theo cuõng quan taâm ñeán neàn vaên minh coå ñaïi Champa, nhöng oâng ta chæ trình baøy lòch söû cuûa vöông quoác Champa naèm trong lòch trình hình thaønh caùc quoác gia AÁn Hoùa taïi khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, xuaát baûn vaøo naêm 1964. Po Dharma laø nhaø nghieân cöùu thöù ba ñaõ aán haønh vaøo naêm 1987 taùc phaåm Panduranga-Champa : Moái lieân heä vôùi Vieät Nam, trong ñoù taùc giaû chæ ñaët troïng taâm ñeán moái quan heä cuûa Champa ñoái vôùi cuoäc Nam Tieán cuûa nhaø Nguyeãn keùo daøi töø theá kyû thöù XV cho ñeán khi vöông quoác naøy bò xoùa boû treân baûn ñoà vaøo naêm 1832.

Beân leà cuûa ba taùc phaåm khoa hoïc naøy, lòch söû Champa cuõng laø chuû ñeà khoâng ngöøng xuaát hieän treân laøn soùng saùch baùo vaø maïng web vieát baèng tieáng Vieät maø noäi dung chæ laø moät theå loaïi vaên chöông daønh cho quaàn chuùng ñaïi traø hay bieåu töôïng cho quan ñieåm cuûa moät soá hoïc giaû tìm caùch xaây döïng lòch söû Champa theo laêng kính caù nhaân cuûa mình. Ñeå traû lôøi cho nhöõng khuyeát ñieåm ñoù, Chöông Trình Champa Hoïc ñeà nghò phaûi xaây döïng laïi lòch söû Champa moät caùch toång theå, khoa hoïc vaø khaùch quan, chia laøm hai thôøi kyø roõ reät. Lòch söû Champa thôøi caän ñaïi do toâi ñaûm traùch qua chuû ñeà Töø maët giaûi phoùng Thöôïng ñeán phong traøo Fulro : Cuoäc ñaáu tranh cuûa daân toäc thieåu soá ôû mieàn nam Ñoâng Döông (1955-1975), xuaát baûn taïi Paris vaøo naêm 2005. Lòch söû Champa thôøi coå ñaïi laø toång theå cuûa 16

Thay lôøi töïa

nhöõng bieán coá ñaõ xaûy ra töø ngaøy Champa laäp quoác vaøo theá kyû thöù II cho ñeán naêm 1832. Ñaây laø moät coâng trình khoa hoïc voâ cuøng khoù khaên ñoøi hoûi moät kho taøng hieåu bieát saâu roäng veà vöông quoác naøy. Theo quan ñieåm cuûa Chöông Trình Champa Hoïc, Gs. Ts. Lafont, moät hoïc giaû chuyeân veà lòch söû vaø neàn vaên minh Ñoâng Döông taïi ñaïi hoïc Sorbonne (Paris) laø ngöôøi duy nhaát trong giôùi khoa hoïc Phaùp môùi coù theå thöïc hieän döï aùn naøy. Chính ñoù laø nguyeân nhaân giaûi thích cho söï ra ñôøi cuûa taùc phaåm Vöông Quoác Champa: Ñòa Dö, Daân Cö vaø Lòch Söû.

Sau 15 naêm ñaàu tö vaøo döï aùn, Gs. Ts. P-B. Lafont raát quyeát taâm, maëc duø ñaõ gaëp phaûi bao khoù khaên veà söùc khoûe vaøo thôøi ñieåm cuûa tuoåi quaù cao, hoaøn taát cho baèng ñöôïc taùc phaåm naøy vaøo naêm 2007, tröôùc khi oâng ta töø traàn vaøo naêm 2008, thoï 82 tuoåi. Ñaây laø moùn quaø quí giaù maø Gs. Ts. P-B. Lafont ñaõ ñeå laïi cho haäu theá hoâm nay.

Vöông Quoác Champa : Ñòa Dö, Daân Cö vaø Lòch Söû do Gs. Ts. P-B. Lafont thöïc hieän laø taùc phaåm lòch söû Champa ñaàu tieân mang tính caùch toång theå, keùo daøi töø ngaøy laäp quoác vaøo theá kyû thöù II cho ñeán khi vöông quoác Champa bò xoùa boû treân baûn ñoà vaøo naêm 1832. Ñaây laø coâng trình mang tính caùch Löôïc Söû Champa thì ñuùng hôn, vì muïc tieâu cuûa taùc phaåm nhaèm phuïc vuï cho quaàn chuùng phoå 17

Vuông quoác Champa

thoâng, taäp trung töø giôùi sinh vieân, caùc nhaø nghieân cöùu khoâng chuyeân veà Champa hoïc, caùc giôùi thöông gia vaø ngoaïi giao ñoaøn coù moái lieân heä vôùi Vieät Nam cho ñeán ñoäc giaû thoâng thöôøng muoán tìm hieåu veà vöông quoác Champa.

Chính ví theá, noäi dung vaø caùch caáu truùc daøn baøi cuûa taùc phaåm naøy raát ngaén goïn vaø saùng suûa nhaèm giuùp ñoäc giaû tieáp thu nhanh choùng hôn nhöõng yeáu toá cô baûn naèm trong tieán trình hình thaønh lòch söû vaø neàn vaên minh cuûa vöông quoác naøy.

Trong taùc phaåm naøy, Gs. Ts. P-B. Lafont töï ñaët mình vaøo vò trí cuûa moät söû gia ñeå xaây döïng laïi lòch söû Champa moät caùch khoa hoïc vaø khaùch quan, bao goàm nhieàu chuû ñeà lieân quan ñeán tieán trình hình thaønh lòch söû cuûa vöông quoác Champa, töø yeáu toá ñòa dö, nguoàn goác daân cö, di saûn vaên hoùa, phong caùch ngheä thuaät, ñôøi soáng taâm linh, heä thoáng toå chöùc xaõ hoäi vaø gia ñình cho ñeán theå cheá chính trò cuûa Champa. Gs. Ts. P-B. Lafont cuõng khoâng boû qua heä thoáng phaân kyø lòch söû cuûa vöông quoác naøy, phaân tích laïi moät caùch khaùch quan moái lieân heä chính trò vaø quaân söï giöõa Champa vaø quoác gia laùng gieàng ôû phía baéc trong suoát chieàu daøi cuûa cuoäc Nam Tieán cuûa daân toäc Vieät, maø muïc tieâu chæ nhaèm ñöa lòch söû cuûa vöông quoác naøy trôû veà ñuùng vôùi vò trí cuûa noù. Keå töø ñoù, taùc phaåm mang töïa ñeà Vöông Quoác Champa : Ñòa Dö, Daân Cö vaø Lòch Söû do Gs. Ts. P-B. Lafont thöïc hieän ñaõ trôû thaønh moät di saûn vaên hoùa Champa voâ cuøng quí giaù vaø cuõng laø kim chæ nam daønh cho nhöõng ai 18

Thay lôøi töïa

muoán tìm hieåu ñeán lòch söû vaø neàn vaên minh cuûa vöông quoác naøy.

Vöông quoác Champa: Ñòa Dö, Daân Cö vaø Lòch Söû laø taùc phaåm vieát baèng tieáng Phaùp mang töïa ñeà Le Champa: Geùographie - Population - Histoire do nhaø xuaát baûn Les Indes Savantes aán haønh vaøo naêm 2007 taïi Paris. Taùc phaåm naøy ñöôïc chuyeån ngöõ sang tieáng Vieät bôûi oâng Hassan Poklaun, moät nhaø trí thöùc Chaêm toát nghieäp töø tröôøng trung hoïc Phaùp (Lyceùe Yersin, Ñaø Laït), xuaát thaân töø Vieän Quoác Gia Haønh Chaùnh vaø cuõng laø ngöôøi ñaõ töøng dòch sang tieáng Vieät nhieàu taùc phaåm chuyeân veà Islam, nhaát laø Kinh Thaùnh Hoài Giaùo.

Baûn chuyeån ngöõ sang tieáng Vieät do oâng Hassan Poklaun thöïc hieän laø moät coâng trình voâ cuøng khoù khaên, vì phong vaên tieáng Phaùp coù caùch caáu truùc rieâng bieät. Chính vì theá, coâng taùc phieân dòch taùc phaåm naøy khoâng theå döïa vaøo phöông phaùp “töø ñoái töø”, maø laø trình baøy laïi moät caùch trung thöïc vaø chính xaùc yù töôûng naèm trong caâu vaên cuûa taùc giaû nhaèm giuùp ñoäc giaû tieáp thu nhanh choùng noäi dung cuûa taùc phaåm. Ñaây laø moät coâng trình nghieân cöùu mang tính caùch khoa hoïc, neân baûn chuyeån ngöõ sang tieáng Vieät cuõng thoâng qua hoäi ñoàng coù traùch nhieäm ñoïc laïi baûn thaûo, trong ñoù coù Abd. Karim (Ñaïi Hoïc Putra, Maõ Lai), Chaâu Vaên Thuû 19

Vuông quoác Champa

(Toång Thö Kyù cuûa Council for the Social-Cultural Development of Champa) vaø toâi, nhaèm naâng cao theâm giaù trò vaø ñoä chính xaùc cuûa taùc phaåm naøy.

20

Lôøi môû ñaàu Champa laø moät vöông quoác xuaát hieän taïi mieàn trung Vieät Nam töø theá kyû thöù II cho ñeán ñaàu theá kyû thöù XIX. Vaøo nhöõng thôøi kyø vaøng son nhaát, laõnh thoå Champa bao goàm vuøng ñoàng baèng duyeân haûi vaø caû khu vöïc cao nguyeân cuûa mieàn trung Vieät Nam hieän nay, naèm giöõa hai baùn vó tuyeán 18 vaø 11.

Theá kyû thöù X laø thôøi kyø ñaùnh daáu cho trang söû huy hoaøng nhaát cuûa Champa, nhöng cuõng laø giai ñoaïn maø vöông quoác naøy baét ñaàu ñoái phoù vôùi Ñaïi Vieät vöøa môùi thoaùt ra khoûi neàn ñoâ hoä cuûa Trung Hoa ñeå taïo cho mình moät quoác gia coù chuû quyeàn. Keå töø ñoù, vöông quoác Ñaïi Vieät khôûi ñaàu taïo aùp löïc ñoái vôùi Champa ngaøy caøng lôùn maïnh, gaây ra söï xuïp ñoå thuû ñoâ Vijaya (Ñoà Baøn) vaøo naêm 1471, keùo theo cuoäc Nam Tieán nhaèm xaâm chieám laõnh thoå phía baéc cuûa Champa ñoàng thôøi phaù tan caû truyeàn thoáng AÁn Giaùo, voán laø yeáu toá cô baûn trong tieán trình phaùt trieån neàn vaên minh cuûa vöông quoác naøy. Maëc daàu laõnh thoå Champa bò thu heïp vaøo khu vöïc ôû phía nam keå töø theá kyû

Vöông quoác Champa

thöù XV nhöng vöông quoác Champa vaãn coøn toàn taïi vôùi danh nghóa laø moät quoác gia ñoäc laäp coù chuû quyeàn, tieáp tuïc bieåu döông söùc naêng ñoäng ñeå cuûng coá laïi heä thoáng toå chöùc xaõ hoäi vaø dung naïp theâm caùc giaù trò tinh thaàn môùi ñeå xaây döïng cho mình moät neàn vaên minh coù ñaëc thuø rieâng.

Treân bình dieän bang giao quoác teá, Champa cuõng khoâng ngöøng gia taêng caùc moái quan heä vôùi caùc nöôùc laân bang. Tröôùc söùc eùp khoâng ngöøng cuûa Ñaïi Vieät, moät quoác gia laùng gieàng ôû phía baéc vôùi daân soá phaùt trieån ngaøy caøng ñoâng ñuùc, do ñoù vöông quoác Champa phaûi ñöông ñaàu vôùi bao bieán coá ñeå baûo veä bieân giôùi cuûa mình caøng ngaøy caøng bò thu heïp. Moät khi khoâng ñuû söùc ngaên chaën cuoäc Nam Tieán cuûa daân toäc Vieät, Champa chæ coøn caùch laøm trì hoaõn böôùc tieán cuûa hoï veà phía nam cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông trong suoát ba theá kyû röôõi, vì cho ñeán naêm 1832 nhaø Nguyeãn môùi xaâm chieám toaøn boä laõnh thoå cuûa quoác gia naøy.

Sau khi bò xoùa teân treân baûn ñoà theá giôùi, vöông quoác Champa chæ ñeå laïi cho theá heä hoâm nay moät chuoãi di tích lòch söû coå xöa, moät soá vaên baûn ghi khaéc treân bia ñaù hay treân ñeàn thaùp, moät soá tö lieäu vieát treân caùc laù buoâng cuõng nhö treân giaáy vaø moät coäng ñoàng chuûng toäc raát töï haøo laø nhöõng ngöôøi thöøa keá moät neàn vaên minh ñaõ töøng ñaùnh daáu nhöõng neùt vaøng son treân trang söû cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông.

22

Lôøi môû ñaàu

Cho ñeán ñaàu theá kyû XXI, nhöõng thaønh töïu nghieân cöùu veà Champa chæ phaùt trieån trong moät taàm möùc raát giôùi haïn. Chính vì theá, caùc coâng trình nhaèm xaây döïng laïi moät caùch khaùi quaùt veà quaù trình cuûa Champa, veà daân cö cuûa vöông quoác naøy keå caû daân cö coøn soáng soùt hoâm nay cuõng nhö caùc phöông aùn nhaèm phaân tích laïi moät caùch khaùch quan hôn nhöõng yeáu toá lòch söû cuûa noù, ñaõ trôû thaønh moät chuû ñeà caàn thieát vaø höõu ích naèm trong taùc phaåm naøy.

23

Maõi ñeán cuoái theá kyû thöù XX, caùc nhaø nghieân cöùu thöôøng cho raèng laõnh thoå Champa trong nhöõng thôøi vaøng son nhaát vaøo theá kyû thöù IX chæ naèm treân daûi ñaát cuûa mieàn duyeân haûi chaïy daøi töø muõi Hoaønh Sôn ôû phía baéc cho ñeán soâng Ñinh (Baø Ròa-Vuõng Taøu) ôû phía nam vaø beà roäng cuûa vöông quoác naøy raát eo heïp bò giôùi haïn töø bôø bieån Nam Haûi cho ñeán chaân nuùi cuûa daõy Tröôøng Sôn maø thoâi. Hay noùi moät caùch khaùc, laõnh thoå cuûa Champa chæ bao goàm caùc vuøng ñoàng baèng duyeân haûi cuûa mieàn trung Vieät Nam hieän nay. Ñaây chæ laø moät giaû thuyeát khoâng thuyeát phuïc cho laém, vì gaàn 20 naêm qua, caùc tö lieäu lòch söû, di saûn khaûo coå vaø caùc vaên baûn coøn löu laïi ñaõ chöùng minh raèng laõnh thoå Champa chaúng nhöõng naèm treân mieàn duyeân haûi ôû phía ñoâng maø coøn bao goàm, tuøy theo giai ñoaïn cuûa lòch söû, caû khu vöïc Taây Nguyeân cuûa daõy Tröôøng Sôn naèm ôû phía taây, coù ñoä doác chaïy thoai thoaûi cho ñeán soâng Cöûu Long (Meùkong).

Vaøo naêm 914, caùc bia kyù thuoäc giaùo phaùi Phaät Giaùo ñaïi thöøa tìm thaáy ôû khu vöïc Kon Klor (Kontum) cho bieát laõnh thoå Champa bao goàm caû vuøng cao nguyeân Kontum.

Moät bia kyù khaùc vieát vaøo theá kyû XII naèm trong khu vöïc cuûa Mó Sôn cuõng nhaéc ñeán coäng ñoàng Vrlas vaø Randaiy, töùc laø moät taäp theå toäc ngöôøi Taây Nguyeân coù ñòa baøn daân cö

Vöông quoác Champa

naèm treân khu vöïc Laâm Ñoàng, Gia Lai (Pleiku) vaø Dak Lak ñaõ töøng phuïc tuøng vua chuùa Champa. Ñieàu naøy ñaõ aùm chæ raèng Taây Nguyeân laø khu vöïc naèm treân laõnh thoå phía taây cuûa vöông quoác Champa tröôùc kia.

Böôùc sang theá kyû thöù XIII, moät soá chuù thích trong taùc phaåm Yuan-che (CCX 55a) cuûa Trung Hoa vaø nhaät kyù cuûa Marco Polo lieân quan ñeán cuoäc tieán quaân cuûa Moâng Coå nhaèm chinh phaït Champa vaøo naêm 1283-1285 cuõng coâng nhaän raèng laõnh thoå Champa vaøo thôøi kyø ñoù bao goàm caû khu vöïc cao nguyeân Kontum vaø Pleiku. Theâm vaøo ñoù, söï hieän dieän cuûa caùc ñeàn thaùp Champa vaøo theá kyû thöù XIV vaø XV taïi thoân Phuù Thoï gaàn Pleiku, moät soá ñeàn thaùp khaùc naèm trong tænh Phuù Boån (Cheo Reo), thung luõng Ia Ayun vaø Soâng Ba vaø xa hôn nöõa, taïi khu vöïc Yang Prong thuoäc veà phía nam cuûa Dak Lak (Ban Meâ Thuoät) caáu thaønh moät yeáu toá vöõng chaéc nhaèm xaùc nhaän raèng Taây Nguyeân laø khu vöïc naèm trong bieân giôùi chính trò cuûa vöông quoác Champa thôøi tröôùc. Cuoái cuøng, caùc tö lieäu vieát baèng chöõ Haùn, chöõ Chaêm, caùc hoài kyù cuûa nhöõng thöông thuyeàn AÂu Chaâu vaøo theá kyû thöù XVII-XIX cuõng nhö caùc truyeàn thuyeát daân gian cuûa caùc toäc ngöôøi baûn ñòa taïi mieàn trung Vieät Nam vaø Laøo quoác cuõng thöôøng ñöa ra nhöõng yeáu toá nhaèm minh ñònh raèng keå töø theá kyû thöù XVI cho ñeán ngaøy dieät vong cuûa Champa vaøo naêm 1832, laõnh thoå cuûa vöông quoác naøy bao goàm moät phaàn ñaát ñai cuûa daõy Tröôøng Sôn vaø khu vöïc ñoàng baèng naèm veà phía taây.

28

Ñòa dö

Toùm laïi, veà maët ñòa dö, ñaát nöôùc Champa laø moät vöông quoác naèm ôû mieàn trung Vieät Nam bao goàm mieàn duyeân haûi, khu vöïc Taây Nguyeân keå caû caùc daõy nuùi cuûa Tröôøng Sôn.

Vuøng duyeân haûi cuûa Champa Töø baéc xuoáng nam, mieàn duyeân haûi Champa traûi daøi khoaûng 800 caây soá vaø khoâng quaù 50 caây soá chieàu ngang, bao goàm caùc vuøng ñoàng baèng vaø chaâu thoå (delta) nhoû heïp, thöôøng taùch rôøi vôùi nhau bôûi caùc muõi ñaù nhoâ noái lieàn töø chaân nuùi Tröôøng Sôn cho ñeán bôø bieån Nam Haûi (Vuõ Töï Laäp, Vieätnam. Donneùes geographiques, Hanoi, 1977).

Caùc muõi ñaù nhoâ naøy thöôøng chia caét mieàn ñoàng baèng thaønh nhieàu vuøng eo heïp raát khoù baêng qua. Ñòa theá ñòa dö thieân nhieân naøy ñaõ bieán Champa thaønh nhieàu khu vöïc töï trò coù baûn saéc vaø ñaëc thuø rieâng maø caùc bia kyù vaø vaên baûn thöôøng nhaéc ñeán.

Töø ngaøy thaønh laäp, Champa laø moät quoác gia coù ñaát ñai roäng lôùn. Vaøo naêm 1069 vaø 1306, vöông quoác naøy ñaõ nhöôøng laïi cho Ñaïi Vieät hai khu vöïc naèm treân laõnh thoå cuûa tænh Bình-Trò-Thieân coù ranh giôùi phía baéc laø muõi Hoaønh Sôn vaø ranh giôùi phía nam laø ñeøo Haûi Vaân (nuùi Baïch Maõ), voán laø moät böùc maøng ngaên chaän khí haäu moät caùch töï nhieân. Veà phía ñoâng cuûa Bình-Trò-Thieân laø khu vöïc eo 29

Vöông quoác Champa

bieån khoâng cao cho laém, thöôøng laø naïn nhaân cuûa caùc luoàng gioù, doøng nöôùc, hoà nöôùc maën vaø nhaát laø naïn nhaân cuûa caùc soùng bieån vaø traän baõo nhieät ñôùi thöôøng xaûy ra haøng naêm vaøo thaùng 9 vaø thaùng 10. Phía taây cuûa khu vöïc naøy laø caùc ngoïn nuùi vôùi caùc ñænh cao vöôït töø 1200 ñeán 1500 thöôùc.

Buoàng ngaên naøy bao goàm nhieàu vuøng ñoàng baèng (Roøn, Ñoàng Hôùi, Leä Thuûy, Thöøa Thieân, v.v..) maø beà ngang khoâng bao giôø vöôït quaù 20 caây soá maø phaàn ñaát phì nhieâu ñeå canh taùc thöôøng bò thu heïp laïi vaø ñöôïc töôùi bôûi nhieàu doøng nöôùc.

Veà phía nam cuûa ñeøo Haûi Vaân laø khu vöïc Ñaø Naüng (Tourane) coù bieân giôùi phía nam laø nuùi Chuøa, bieân giôùi phía taây laø ñænh nuùi vôùi beà cao hôn 1000 thöôùc. Beân caïnh chaân nuùi coù nhieàu goø cao lôùn vaø nhoû. Veà phía ñoâng laø caùc hoà nöôùc maën vôùi caùc coàn caùt cuûa bôø bieån. ÔÛ trung taâm laø ñoàng baèng cuûa tænh Quaûng Nam goàm caùc thung luõng roäng lôùn chaïy doïc theo caùc bôø soâng cuûa noù. Ñaát ñai phì nhieâu cuûa ñoàng baèng thöôøng saûn xuaát nhieàu vuï muøa luùa quan troïng. Giöõa caùc theá kyû VII vaø XIII, vuøng naøy laø trung taâm vaên hoùa vaø chính trò cuûa vöông quoác Champa. Caùc di tích lòch söû naèm ngoån ngang treân khu vöïc Traø kieäu, quaàn theå Mó Sôn vaø Ñoàng Döông v.v. caáu thaønh nhöõng yeáu toá cuï theå ñeå chöùng minh cho lyù thuyeát cuûa chuùng toâi.

Veà phía nam cuûa nuùi Chuøa laø ñoàng baèng Quaûng Ngaõi. Vuøng naøy ñöôïc töôùi nöôùc bôûi nhöõng doøng soâng nhoû, thöôøng bò ngaên caùch vôùi nhau bôûi caùc daõy nuùi ñaù cöùng.

30

Ñòa dö

Caùc con soâng naøy vaøo muøa möa thöôøng hay luõ luït vaø vaøo muøa khoâ thì khoâ raùo. Caùc daáu tích coøn hieän höõu naèm trong tieåu vöông quoác Amaravati, töùc laø khu vöïc Quaûng NamQuaûng Ngaõi, ñaõ giaûi thích theá naøo laø coâng trình daãn thuûy nhaäp ñieàn voâ cuøng ñoà soä maø vua chuùa Champa ñaõ thöïc hieän trong quaù khöù. ÔÛ phía nam Quaûng Ngaõi laø ñoàng baèng bò ngaên laïi ôû phía taây bôûi caùc ngoïn nuùi Bình Ñònh coù chieàu cao töø 1000 ñeán 1500 thöôùc. Naèm ngay beân chaân nuùi laø caùnh ñoàng ruoäng luùa baäc thang choàng leân nhau töøng lôùp ñöôïc xem nhö laø moät kyõ thuaät daãn thuûy nhaäp ñieàn cuûa tieåu vöông quoác Vijaya toàn taïi cho ñeán naêm 1471. Phía nam cuûa caùnh ñoàng naøy laø ñeøo Cuø Moâng. Phía ñoâng cuûa noù laø bôø bieån san hoâ vaø moät soá moûm ñaù lôûm chôûm. Töø baéc xuoáng nam cuûa khu vöïc naøy coù nhieàu caùnh ñoàng, nhö caùnh ñoàng Boàng Sôn, Phuù Myõ vaø Qui Nhôn, thöôøng bò taùch rôøi vôùi nhau bôûi caùc muõi nuùi nhoâ. Ñöôïc töôùi nöôùc bôûi nhieàu con soâng, caùc caùnh ñoàng naøy caáu thaønh moät khu vöïc coù ñaát ñai raát laø maøu môõ. Ñi xuoáng veà phía nam cuûa tieåu vöông quoác Vijaya (Bình Ñònh) laø laõnh thoå cuûa tænh Phuù Khaùnh hieän nay thuoäc tieåu vöông quoác Kauthara. Khu vöïc thöù nhaát cuûa noù naèm giöõa ñeøo Cuø moâng vaø muõi Varella, noái daøi ñeán hoøn Voïng Phu bao goàm nhieàu caùnh ñoàng nhoû heïp naèm eùp vôùi chaân nuùi vôùi chieàu cao khoaûng 1000 thöôùc coù vò trí raát gaàn vôùi 31

Vöông quoác Champa

bôø bieån ghoà gheà. Moät khu vöïc ngoaïi leä laø ñoàng baèng Tuy Hoøa naèm treân chaâu thoå vaø treân thung luõng coù ñoä cao trung bình cuûa soâng Ñaø Raèng. Qua khoûi muõi Varella xuoáng veà phía nam laø nhöõng ngoïn nuùi nhoû bieät laäp vaø nhöõng vònh nöôùc bieån ñoâi khi raát saâu thöôøng bò kheùp laïi bôûi nhöõng baùn ñaûo nhö vònh Cam Ranh hay bôûi nhöõng hoøn ñaûo nhö vònh Nha Trang. Vò trí ñòa dö naøy thöôøng laøm eo heïp laïi dieän tích cuûa caùc caùnh ñoàng thieân nhieân, nhö caùnh ñoàng Ninh Hoøa, Nha Trang hay Ba Ngoøi. Vì ñaát xaáu vaø khoâ raùo haøng naêm, ñoàng baèng naøy khoâng mang laïi nguoàn saûn xuaát noâng nghieäp ñaùng keå. Khu vöïc thöù hai naèm trong tieåu vöông quoác Kauthara laø coàn caùt traûi daøi töø chaân nuùi ñeán bôø bieån.

Qua khoûi khu vöïc Kauthara (Nha Trang) laø ñoàng baèng cuûa tieåu vöông quoác Panduranga naèm trong hai tænh Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän hieän nay. Ñaây laø vuøng ñòa dö coù raát nhieàu coàn caùt, chia thaønh ba mieàn rieâng bieät. Veà höôùng baéc laø caùnh ñoàng Phan Rang traûi daøi ñeán taän muõi Dinh coøn goïi laø Cap Pandaran vaø bò chaën laïi phía taây bôûi caùc nuùi ñaù doác. Caùnh ñoàng naøy coù nhöõng ngoïn nuùi raûi raùc vaø bieät laäp, aên nöôùc soâng Kinh Dinh vaø caùc phuï löu cuûa noù, nhöng chòu söùc noùng do aùnh saùng maët trôøi gay gaét vaø ít möa. Löôïng nöôùc trung bình ít hôn 700 mm, vì daõy tröôøng sôn vaø höôùng bieån ñaõ ngaên noù khoûi caùc côn möa muøa ñoâng. Ñoàng baèng Phan Rang laø khu vöïc thöôøng bò aùp ñaûo bôûi caùc luoàng gioù khoâ raùo, thöôøng trôû thaønh moät vuøng ñòa 32

Ñòa dö

dö coù khí haäu raát laø khoâ haïn, ñoøi hoûi vieäc cung caáp nöôùc ñeå troàng troït. Chính vì theá, coâng vieäc daãn thuûy nhaäp ñieàn ñaõ trôû thaønh moät ngaønh kyõ ngheä noâng nghieäp haøng ñaàu cuûa ngöôøi daân Panduranga xöa kia. Phía ñoâng cuûa caùnh ñoàng naøy laø coàn caùt chaïy daøi ñeán taän Muõi Dinh tieáp noái vôùi ruoäng muoái Caø Naù ñaõ ñöôïc khai thaùc töø nhieàu theá kyû qua. Vaø cuoái cuøng laø tieåu caùnh ñoàng Tuy Phong. Veà phía nam cuûa Tuy Phong laø caùnh ñoàng Phan Rí coù hieän töôïng khí haäu raát gaàn guõi vôùi khu vöïc ôû Phan Rang. Caùnh ñoàng naøy bò giôùi haïn veà phía ñoâng bôûi caùc bôø bieån ñaát caùt vaø phía taây bôûi nuùi ñoài. Löôïng nöôùc möa cuûa noù gia taêng töø töø khi ñi vaøo mieàn nam, nhöng khoâng keùm hôn ñoàng baèng Phan Rang. Heát khu coàn caùt laø caùnh ñoàng Phan Thieát roäng hôn boán laàn so vôùi caùnh ñoàng Phan Rí. Maëc duø vôùi löôïng nöôùc möa trung bình 1200 mm haèng naêm vaø ñöôïc töôùi bôûi nhieàu doøng soâng ngaén, caùnh ñoàng naøy cuõng caàn heä thoáng daãn thuûy nhaäp ñieàn ñeå phaùt trieån noâng nghieäp, bôûi vì ñaát ñai canh taùc cuûa noù laø ñaát caùt naèm choàng leân lôùp ñaát bieån.

Sau caùnh ñoàng Phan Thieát laø coàn caùt naèm phuû leân caùc bôø bieån vaø caùc baõi caùt noái tieáp vôùi caùc vuøng ñaàm laày.

Khu vöïc hoang vu naøy laø bieân giôùi töï nhieân giöõa Trung Vieät vaø Nam Vieät vaø cuõng laø bieân giôùi phía nam cuûa Champa tröôùc ñaây.

33

Vöông quoác Champa

Nhìn qua baûn ñoà ñòa hình cuûa Trung Vieät xöa kia, ngöôøi ta coù theå ñöa ra keát luaän raèng dieän tích ñoàng baèng ñaát thaáp cuûa Champa raát thu heïp, vì daõy Tröôøng Sôn chaïy daøi töø muõi Hoaønh Sôn naèm quaù keà caän vôùi vuøng bieån ñaõ laøm ruùt ngaén laïi chieàu daøi cuûa caùc con soâng. Ngoaøi ra, caùc ñoä doác töø vuøng nuùi thöôøng bò caùc doøng nöôùc thöôïng löu khoeùt moøn, mang theo ñaù soûi vaø caùt boài xuoáng vuøng ñaát thaáp. Nhöõng vaät lieäu naøy, nhaát laø ôû mieàn trung, ñaõ toâ boài caùc vònh nöôùc, caùc hoà nöôùc maën vaø cuoái cuøng caáu thaønh caùc ñoàng baèng hieän taïi. Ngöôïc vôùi doøng nöôùc thöôïng löu, caùc doøng haï löu cuûa caùc con soâng naøy coù moät ñoä doác raát laø yeáu keùm cho neân ñoâi khi khoù kieám moät loái thoaùt ra bieån vaø thöôøng baêng qua caùc khoaûng caùch raát daøi chaïy song song vôùi bieån tröôùc khi thoaùt vaøo ñaïi döông.

Ai cuõng bieát raèng khí haäu haûi phaän cuûa Champa raát noùng nöïc vaø aåm thaáp. Nhieät ñoä trung bình thay ñoåi giöõa 30 ñoä C vaøo thaùng baûy Taây Lòch vaø 20 ñoä C vaøo thaùng gieâng Taây Lòch, nhöng nhieät ñoä toái ña naèm giöõa 40 ñoä C vaø 15 ñoä C ôû Hueá. Khí haäu naøy chòu aûnh höôûng cuûa gioù muøa.

Vaøo muøa ñoâng, caùc luoàng gioù thoåi töø ñoâng-baéc sang taâynam vaø vaøo muøa haï, töø taây-nam sang ñoâng-baéc. Caùc luoàng gioù naøy coù taùc duïng ñeán söï sinh hoaït cuûa ngheà haøng haûi cho ñeán söï ra ñôøi cuûa ghe thuyeàn chaïy baèng hôi nöôùc. Veà löôïng nöôùc möa, noù thay ñoåi tuøy theo vó tuyeán cuõng nhö höôùng bieån vaø höôùng nuùi. Caùc côn möa dieãn ra toái ña töø 34

Ñòa dö

thaùng chín ñeán thaùng gieâng Taây Lòch ôû ven bieån mieàn trung vaø töø thaùng möôøi ñeán thaùng möôøi hai Taây Lòch ôû mieàn nam. Lòch trình cuûa caùc muøa möa naøy phaùt xuaát töø heä thoáng gioù muøa dieãn ra vaøo muøa ñoâng, töø aùp löïc khoâng khí raát laø ñaëc bieät vaø nhaát laø töø caùc traän baõo nhieät ñôùi - trung bình chín traän haèng naêm - thöôøng hay caøn queùt bôø bieån vaøo thaùng möôøi vaø möôøi moät. Ngöôïc laïi, vaøo muøa haï laø muøa khoâ keùo daøi moät thôøi gian khaù laâu, boài theâm bôûi caùc ngoïn gioù noùng chaùy da töø höôùng taây thoåi xuoáng theo caùc khe nuùi cuûa daõy Tröôøng Sôn. Tình traïng muøa khoâ caøng ngaøy caøng gia taêng bôûi söï boác hôi quaù cao.

Caùc lôùp ñaát cuûa vuøng ñoàng baèng thöôøng laø ñaát phuø sa. Soá coøn laïi thöôøng chöùa moät loaïi ñaát ñaù cöùng vaø moät soá khaùc raát hieám chöùa loaïi ñaát ñaù bazan cuûa nuùi löûa. Loaïi ñaát thöù nhaát thöôøng ruùt nöôùc raát nhanh, bôûi vì nguyeân lieäu goàm coù ñaát caùt. Caøng xuoáng veà phía nam thì nguyeân lieäu ñaát caùt caøng taêng theâm. Coäng vôùi caùc yeáu toá sinh thaùi ñòa phöông, loaïi ñaát naøy chæ nuoâi döôõng cho moät loaïi caây coái thöôøng coù gai. Bôûi vì theá, neáu muoán bieán khu vöïc naøy thaønh ñaát ñai ñeå troàng troït thì ngöôøi ta phaûi phaùt trieån maïnh vieäc daãn thuûy nhaäp ñieàn. Ñaây laø coâng trình maø ngöôøi daân Champa soáng ven bieån tröôùc kia ñaõ töøng thöïc hieän. Caùc di tích coøn löu laïi taïi mieàn trung Vieät Nam cho ñeán hoâm nay ñaõ chöùng minh cho caùc noå löïc veà kyõ thuaät daãn thuûy nhaäp ñieàn maø vöông quoác Champa ñaõ töøng phaùt 35

Vöông quoác Champa

trieån nhaèm khai thaùc caùc khu vöïc quaù khoâ raùo (Nguyen Thieu Lau, “Les eùtangs desseùcheùs de la reùion de MöôøngMaùn”, trong Institut Indochinois pour l'Etude de l'Homme V-1, 1942, trg. 131-134 + 5 planches). Tuy nhieân ngaønh kyõ ngheä naøy vaãn khoâng bao giôø cho pheùp phaùt trieån nhanh choùng vieäc saûn xuaát noâng nghieäp ñeå laøm gia taêng daân soá cuûa vöông quoác Champa.

Vuøng cao nguyeân cuûa Champa Mieàn taây cuûa ñoàng baèng duyeân haûi Trung Vieät coù moät hình thaùi thieân nhieân raát khaùc bieät giöõa phía baéc vaø phía nam cuûa nuùi Baïch Maõ (Thöøa Thieân vaø Ñaø Naüng). Veà phía baéc cuûa nuùi naøy, caùc ñoài ñaù cöùng xuaát hieän gioáng caùc maéc xích theo höôùng taây-baéc / ñoâng-nam (nuùi Voi Meïp, nuùi Ñoâng Ngai). Veà phía nam laø khu vöïc coù caùc ñoài nuùi (nuùi Chuøa ôû Quaûng Ngaõi, nuùi Kontum, nuùi Ba ôû Bình Ñònh), keát hôïp thaønh moät daõy raát cao vaø coù ñoä doác ñöùng thaúng theo chieàu baéc nam xuoáng caùc vuøng ñaát thaáp. Veà phía taây cuûa ñoä doác naøy laø daõy cao nguyeân truøng ñieäp. Baét ñaàu töø nuùi Voïng Phu ñeán muõi Varella laø khu vöïc ñòa dö coù hình thaùi xeáp ngang xuaát phaùt töø nhöõng ngoïn nuùi Chaâk Yang, nuùi Bi Dup (Khaùnh Hoøa), nuùi Langbian (Laâm Ñoàng), nuùi Brah Yang, nuùi Yung (Bình Thuaän) chaïy daøi lieân tuïc, heát nuùi naøy sang nuùi kia, ñi xuoáng veà phía bôø bieån 36

Ñòa dö

taïo thaønh caùc vuøng ñoàng baèng nhoû heïp nhö ñaõ ñeà caäp ôû phaàn treân.

Maëc duø khoâng hoaøn toaøn laø moät daõy Tröôøng Sôn (cordilleøre) maø ngöôïc laïi laø meùp rìa (rebord) cuûa cao nguyeân höôùng veà phía nöôùc Laøo coù ñoä cao khoâng quaù 2610 meùt, caùc daõy ñænh cao naøy chaïy daøi töø ngoïn nuùi Ataouat (2500 meùt) naèm treân baéc vó tuyeán 16 cho ñeán nuùi Voïng Phu (Nha Trang) keát thaønh moät böùc maøng ngaên chaän khí haäu giöõa mieàn duyeân haûi cuûa mieàn trung Vieät Nam chòu aûnh höôûng cuûa gioù muøa cuõng nhö caùc traän baõo nhieät ñôùi vaø nöôùc Laøo coù thôøi tieát muøa ñoâng hoaøn toaøn khaùc haún.

Töïa löng vaøo tuyeán cao ñieåm ngöï trò caû ñoàng baèng duyeân haûi baét ñaàu töø nuùi Baïch Maõ laø khu vöïc bao goàm nhöõng vuøng cao nguyeân ñi xuoáng thoai thoaûi töøng choàng, chaïy veà maïn soâng Cöûu Long (Meùkong).

Cao nguyeân ñaàu tieân cuûa Taây Nguyeân laø cao nguyeân Kontum maø phaàn phía nam traûi daøi ra khoûi bieân giôùi Pleiku ñaõ nhaän moät löôïng nöôùc möa trung bình 2500 mm giöõa naêm 1950 vaø naêm 1960. Cao nguyeân naøy coù chieàu cao khoâng quaù 800 meùt laø khu vöïc coù nuùi löûa hoaït ñoäng xöa kia ñaõ löu laïi caùc di tích cuûa choùp nuùi löûa nhö nuùi Hodrung, caùc hoà nöôùc treân mieäng nuùi löûa nhö hoà Tonueng vaø caùc ñaát ñai thích hôïp cho vieäc troàng troït. Caùc vuøng ñaát 37

Vöông quoác Champa

naøy xöa kia laø röøng raäm maø moät phaàn bò con ngöôøi taøn phaù. Vaøo naêm 1950, ngöôøi ta thaáy khu vöïc naøy coù nhieàu choã bò taøn phaù ñeå bieán thaønh röøng caây tre, nhö cao nguyeân Pleiku (vuøng Gia Lai). Veà phía ñoâng cao nguyeân naøy laø baäc theàm ñi xuoáng ñoàng baèng duyeân haûi nhö vuøng An Kheâ vôùi ñoä cao khoaûng 400 meùt aên nöôùc töôùi doài daøo vaø coù moät ngoïn ñeøo mang teân ñeøo An Kheâ tieáp giaùp bôø bieån, vôùi ñoä cao ngang vôùi Qui Nhôn. Veà phía nam cuûa cao nguyeân An Kheâ laø thung luõng Cheo Reo (Phuù Boån) traûi daøi theo caùc con soâng Ya Ayun vaø soâng Ba, töùc laø nôi cao ñieåm cuûa soâng Ñaø Raèng chaûy xuoáng bieån gaàn Tuy Hoøa.

Tieáp theo cao nguyeân Kontum chaïy xuoâi veà phía nam laø cao nguyeân Dak Lak ñaõ tieáp thu vaøo caùc naêm 1950-1960 moät löôïng nöôùc trung bình 1500 mm. Vôùi ñoä cao töø 600 ñeán 700 meùt, cao nguyeân naøy hieän ra giöõa Cheo Reo vaø Ban Meâ Thuoät nhö moät taám thaûm ñaù bazan hôi gôïn soùng. Ñaát troàng cuûa noù raát maøu môõ aên nöôùc soâng Sreâ Poác (Sreùpok) thöôïng, moät phuï löu cuûa soâng Meù Kong, bò caét ñoaïn bôûi nhieàu thaùc nöôùc nhö thaùc Dray Hlinh. Caøng ñi saâu veà phía nam, ngöôøi ta thaáy nhöõng thung luõng roäng lôùn laãn loän vôùi nhöõng khu vöïc coù moâ hình khoâng roõ reät thöôøng hieän ra caùc hoà nöôùc, nhö hoà Lak, caùc ao nöôùc vaø caùc ñaàm laày. Veà phía ñoâng cuûa cao nguyeân naøy laø khu vöïc baäc theàm keát hôïp vôùi caùc vuøng ñaát thaáp, vuøng ñaát suïp cuûa Khaùnh Döông (M'Drak) caáu thaønh moät ñoàng baèng khoaùng chaát vôùi ñaù bazan maø ñeøo Yok Kao (Phöôïng Hoaøng) môû 38

Ñòa dö

cöûa xuoáng vuøng Ninh Hoøa. Gaàn moät theá kyû qua, ngoaøi caùc khu vöïc ñaõ ñöôïc söû duïng ñeå troàng troït, ñaát ñai chung cuûa vuøng naøy, nhaát laø khu vöïc phía baéc, vaãn coøn laø quang caûnh cuûa nhöõng khu röøng thöa, nhöõng baõi troáng, nhöõng ñoàng coû vaø veà phía nam laø nhöõng khu röøng raäm raát töôi toát.

Veà phía nam cuûa cao nguyeân Dak Lak laø moät loaït caùc ñænh nuùi löûa maø moät soá coù ñoä cao ñeán 2400 meùt, nhö ngoïn Chök Yang, ngöï trò treân moät cao nguyeân goïi laø cao nguyeân Langbian vôùi ñoä cao trung bình laø 1500 meùt. Cao nguyeân naøy vôùi ñoä cao raát goàng geành, goàm caùc loaïi ñaù nuùi löûa maø moät soá taùc giaû coøn goïi cao nguyeân Ñaø Laït, coù nhieàu thung luõng vaø hoà nöôùc nhö hoà Meâ Linh vaø thaùc nöôùc nhö thaùc Cam Ly. Cao nguyeân naøy laø khu vöïc truø phuù phaùt xuaát töø caùc röøng thoâng, caùc baõi coû, caùc hoa maàu. Veà phía ñoâng nam, cao nguyeân naøy chaïy daøi veà phía bieån theo moät loaït khu ñaát baäc thang (terrasse), chaúng haïn khu ñaát baäc thang Dran (Ñoàn Döông) raát laø noåi tieáng. Neáu cao nguyeân naøy ñi veà caùc höôùng khaùc, thì noù thöôøng chaám döùt baèng caùc söôøn nuùi hôi doác ñöùng.

Veà phía taây cuûa cao nguyeân Langbian laø cao nguyeân ba bieân giôùi Ñak Noâng, coøn ñöôïc goïi laø cao nguyeân Chhlong thöôïng. Thöïc ra noù chæ noái daøi cao nguyeân Dak Lak veà caïnh nam-taây-nam vaø coù quang caûnh cuûa caùc ngoïn ñoài phuû laáp bôûi ñaù saïn. Vôùi ñoä cao trung bình 1000 meùt, cao nguyeân naøy bò chia caét thaønh nhöõng thung 39

Vöông quoác Champa

lung saâu vôùi caùc bôø söôøn coù ñoä doác ñöùng. Phuû lôùp bôûi ñaù caùt, ñaù xít (dieäp thaïch) vaø ñoâi luùc bôûi ñaù bazan, ñaát ñai cuûa ba bieân giôùi Ñak Noâng khoâng phì nhieâu cho laém. Theâm vaøo ñoù, nhieàu söôøn nuùi doác ñöùng cuûa noù ñaõ taïo ra nhöõng con laïch vaøo muøa möa vaø tình traïng thieáu nöôùc vaøo muøa haïn.

Veà phía nam cao nguyeân Langbian laø cao nguyeân Di Linh hieän ra nhö laø böïc thang thaáp cuûa Langbian. Vôùi ñoä cao töøng baäc giöõa 800 meùt vaø 1000 meùt, cao nguyeân naøy laø moät ñoàng baèng loõm goàm coù ñaù caùt vaø ñaù bazan, bò chia caét thaønh nhieàu khu vöïc bôûi con soâng Ñoàng Nai Thöôïng vaø caùc phuï löu cuûa noù taïo ra. Cao nguyeân Di Linh thöôøng coù nhöõng thung luõng vôùi ñaát ñai troàng troït raát laø maøu môõ. AÊn nöôùc möa doài daøo vôùi löôïng nöôùc möa trung bình haèng naêm laø 2115 mm, cao nguyeân naøy laø khu vöïc röøng raäm luùc ban ñaàu taïi caùc vuøng cao, nhöng thöôøng nhöôøng choã cho caùc khu röøng xuoáng caáp do con ngöôøi gaây ra.

Khí haäu mieàn cao nguyeân ôû mieàn trung Vieät Nam thay ñoåi theo töøng vuøng. Nhöng ñaïi theå, ngöôøi ta ghi nhaän raèng töø thaùng naêm ñeán thaùng chín Taây Lòch laø muøa aåm thaáp vôùi maây möa vaø söông muø. Vaøo thaùng möôøi cho ñeán thaùng tö thì laø muøa khoâ, töùc laø thôøi kyø töôi maùt nhaát tuøy theo ñoä cao. Cao nguyeân Langbian, nhieät ñoä thöôøng xuoáng ñeán 10 ñoä C vaøo thaùng hai. Nhieät ñoä trung bình haèng naêm 40

Ñòa dö

thay ñoåi tuøy theo kinh tuyeán vaø vó tuyeán (+20 ñoä C / -2 ñoä C ôû phía baéc cao nguyeân Kontum vaø 24,6 ñoä C trung bình ñeå roài xuoáng cho ñeán 8 ñoä C taïi trung taâm cuûa cao nguyeân Ñaék Laék).

Cho ñeán theá kyû XX, caùc vuøng cao nguyeân naøy vaãn laø khu röøng raäm vôùi nhieàu höông thôm khaùc bieät goàm caùc loaïi caây höông traàm nhö loaïi caây aloeøs, caây baøng, caây santal caáu thaønh moät thò tröôøng daønh cho nguôøi AÛ Raäp vaø ngöôøi Nhaät. Cao nguyeân naøy cuõng coù nhieàu loaïi thuù röøng nhö con voi taïi cao nguyeân Dak Lak, vuøng ba bieân giôùi vaø Di Linh maø caùc chieác ngaø ñaõ ñöôïc xuaát khaåu ñi khaép AÙ Chaâu; boø röøng vaø traâu röøng treân caùc cao nguyeân Kontum, An Kheâ vaø Langbian; con hoï höôu (cervideù) treân khaép cao nguyeân vaø bình nguyeân; coïp röøng maø da cuûa noù thöôøng ghi laïi trong danh daùch haøng hoùa cuûa thöông thuyeàn di chuyeån töø Ñaø Naüng ñeán Malithit (Phan Thieát) trong vöông quoác Champa thôøi ñoù; con teâ giaùc maø söøng vaø xöông coát cuûa noù caáu thaønh caùc moùn haøng thöông maïi raát quí giaù. Ñeán giöõa theá kyû XX, daân cö treân caùc vuøng cao nguyeân Kontum, Pleiku, Dak Lak, Dinh Linh vaø vuøng Ba Bieân Giôùi chæ goàm nhöõng ngöôøi daân baûn ñòa Ñoâng Döông.

Hoï chuyeân soáng veà noâng nghieäp phaù röøng laøm raãy du canh theo muøa, di chuyeån töø vuøng naøy sang vuøng khaùc sau khi ñaát ñai ñaõ heát maøu môõ. Tæ leä daân soá trong vuøng naøy raát 41

Vöông quoác Champa

thaáp vaø nôi cö truù raát laø thöa thôùt (J. Boulbet, “âLe Miir, culture itineùrante sur brulis avec jacheøre forestieøre en pays Maa”, ñaêng trong taïp chí Bulletin de l'EÙcole Francaise d'Extreâme Orient LIII-1, 1966, trg 77-98). * Nhö chuùng ta vöøa nhìn qua, ñoàng baèng naèm doïc theo bôø bieån cuûa Champa coù ít ñaát troàng troït vaø vì theá chæ coù theå cung caáp moät saûn löôïng noâng nghieäp raát laø haïn cheá vaø coá ñònh. Saûn löôïng noâng nghieäp laø yeáu toá goùp phaàn vaøo vieäc gia taêng daân soá raát nhanh choùng, vôùi ñieàu kieän laø vöông quoác Champa phaûi gia taêng dieän tích troàng troït.

Nhöng vì lyù do toân giaùo, Champa khoâng theå môû roäng ñaát ñai cuûa mình ra khoûi bieân giôùi ñöôïc qui ñònh bôûi thaàn linh cuûa vöông quoác naøy. Chính ñoù laø nguyeân nhaân giaûi thích taïi sao caùc cuoäc chieán do Champa khôûi xöôùng khoâng phaûi laø cuoäc chieán xaâm chieám ñaát ñai. Vaø sau nhöõng cuoäc chieán thaéng quaân söï, vöông quoác naøy cuõng khoâng bao giôø saùp nhaäp ñaát ñai cuûa nöôùc laùng gieàng thua traän vaøo laõnh thoå cuûa quoác gia mình (“La notion de frontieøre dans la partie orientale de la peninsule indochinoise” trong taùc phaåm Les frontieøres du Vietnam, Paris, L'Harmattan, 1989, trg. 1819). Ñieàu naøy cuõng giaûi thích theâm taïi sao daân soá taïi caùc vuøng ñoàng baèng Champa ñaõ khoâng thay ñoåi trong suoát chieàu daøi cuûa lòch söû.

42

Ñòa dö

Cao nguyeân cuûa Champa bao goàm nhieàu khu vöïc roäng lôùn chöùa nhieàu röøng raäm, nhöng daân cö cuûa vöông quoác naøy khoâng bieát caùch khai thaùc, chæ baùm vaøo heä thoáng noâng nghieäp coå truyeàn baèng caùch ñoát röøng khai hoang ñeå chuaån bò ñaát troàng. Phöông phaùp naøy khoâng cho pheùp phaùt trieån ngaønh troàng troït moät caùch lieân tuïc treân moät khu ñaát vì chu kyø maøu môõ cuûa lôùp ñaát chæ coù giôùi haïn. Chính ñoù laø nguyeân nhaân laøm suy giaûm naêng suaát thu hoaïch. Ñaây cuõng laø yeáu toá ñaõ laøm cho daân soá ñoïng laïi neáu khoâng canh taân heä thoáng saûn xuaát nhö chính saùch noâng nghieäp ñaõ töøng phaùt trieån vaøo giöõa theá kyû XX. Ñieåm cuoái cuøng maø ngöôøi ta khoâng theå boû qua ñöôïc ñoù laø söï chia caét ñaát ñai vuøng ven bieån bôûi traïng thaùi thieân nhieân cuûa ñòa dö vaø heä thoáng saûn xuaát ñoát röøng khai hoang treân caùc vuøng cao nguyeân ñaõ ngaên trôû vieäc lieân ñôùi chaët cheõ giöõa caùc daân cö Champa. Taïi mieàn duyeân haûi, daân cö sinh soáng ít khi lieân heä vôùi nhau vì caùc chöôùng ngaïi nuùi non maëc duø coù theå vöôït qua deã daøng. Treân cao nguyeân, caùc daân cö cuõng bò coâ laäp töøng khu vöïc bôûi caùc vuøng ñaát boû hoang chôø cho ñaát maàu taùi sinh.

Haèng bao theá kyû qua, yeáu toá ñòa dö ñaõ laøm trì hoaõn ñi ñaø phaùt trieån daân soá vaø heä thoáng toå chöùc cuûa xaõ hoäi Champa. Trong khi ñoù, beân kia phía baéc ranh giôùi cuûa Champa, daân toäc Vieät laøm chuû moät ñòa baøn canh taùc voâ cuøng roäng lôùn bao goàm chaâu thoå cuûa soâng Hoàng Haø cuõng 43

Vöông quoác Champa

nhö caùc ñoàng baèng mieàn baéc nhö vuøng Thanh Hoùa chaúng haïn, vaø khoâng ngöøng saûn xuaát vuï muøa haèng naêm. Ñoù cuõng laø yeáu toá ñaõ laøm gia taêng daân soá daân toäc Vieät moät caùch nhanh choùng vaø phaùt trieån heä thoáng lieân ñôùi cuûa hoï moät caùch chaët cheõ hôn. Moät khi cuoäc chieán buøng noã giöõa hai quoác gia laân bang, vaán ñeà ñòa dö ñaõ trôû thaønh moät yeáu toá thuaän lôïi cho phía Ñaïi Vieät vaø baát lôïi cho vöông quoác Champa.

44

Hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi caùc lyù thuyeát ñaõ ñöa ra gaàn moät theá kyû qua, vöông quoác Champa khoâng nhöõng bao goàm caùc phaàn ñaát naèm ôû ven bieån cuûa mieàn trung Vieät Nam hieän nay maø keå caû daãy Tröôøng Sôn (Codilleøre Annamitique) vaø vuøng cao nguyeân tieáp noái vôùi noù. Döïa vaøo yeáu toá ñòa dö naøy, ngöôøi ta ñöa ra keát luaän raèng daân cö Champa keát hôïp khoâng nhöõng ngöôøi daân sinh soáng ôû vuøng ñoàng baèng maø coøn bao goàm caû daân cö cuûa vuøng cao nguyeân, thöôøng goïi laø ngöôøi Thöôïng (Montagnards) hay laø ngöôøi baûn xöù Ñoâng Döông (Proto-Indochinois). Chính vì theá, vöông quoác Champa khoâng phaûi moät laø ñaát nöôùc rieâng cuûa ngöôøi Chaêm maø laø moät quoác gia ña chuûng goàm caû daân toäc Taây Nguyeân, trong ñoù moãi saéc daân thöôøng ñoùng moät vai troø rieâng bieät trong tieán trình lòch söû cuûa vöông quoác naøy maø chuùng toâi seõ trình baøy ôû phaàn döôùi ñaây.

Nguoàn goác Vaøo ñaàu kyû nguyeân cuûa Taây Lòch, ngöôøi ta khoâng bieát nhieàu veà nguoàn goác daân cö sinh soáng trong laõnh thoå xöa kia cuûa Champa. Caùc baûn vaên Trung Hoa ñöôïc xem nhö laø nguoàn söû lieäu duy nhaát nhöng cuõng chæ noùi moät caùch sô löôïc lieân quan ñeán daân toäc sinh soáng trong khu vöïc naèm

Vöông quoác Champa

giöõa Hoaønh Sôn (Porte d’Annam) vaø ñeøo Haûi Vaân. Theo taøi lieäu naøy, ñaây laø khu vöïc naèm veà phía nam cuûa bieân giôùi Trung Hoa maø daân cö bao goàm moät soá ngöôøi Trung Hoa nhaäp cö vaø ña soá coøn laïi chieám phaàn quan troïng laø daân baûn ñòa ôû vuøng ven bieån vaø treân cao nguyeân coù cuoäc soáng raát gaàn guõi vôùi nhau. Theo taùc phaåm Jinshu (trang 57, 4b.

Baûn dòch cuûa Paul Pelliot), “nhöõng ngöôøi baûn ñòa naøy caáu thaønh töøng nhoùm bieát hoã trôï laãn nhau”. Hôn nöõa caùc taøi lieäu treân goïi hoï laø daân toäc “man rôï” (barbare), vì raèng ñoái vôùi taùc giaû Trung Hoa thôøi ñoù, taát caû nhöõng ai khoâng phaûi laø ngöôøi Trung Hoa hay khoâng mang saéc thaùi cuûa neàn vaên minh Trung Hoa ñeàu bò gaùn cho cuïm töø laø “ngöôøi man rôï”.

Taøi lieäu treân cuõng qui luoân caû ngöôøi Khu Lieân (Qulian) vaøo nhoùm “man rôï” naøy, moät thuaät ngöõ ñeå aùm chæ cho toäc ngöôøi coù nöôùc da raùm naéng.

Rieâng veà daân toäc sinh soáng treân laõnh thoå naèm veà phía nam cuûa nuùi Baïch Maõ (Hueá), moät soá taøi lieäu khaûo coå ñaõ neâu ra vaøi chi tieát khaù roû raøng hôn. Theo taøi lieäu naøy, caùc haøi coát döôùi thôøi thöôïng coå ñöôïc tìm thaáy treân Taây Nguyeân naèm veà phía taây cuûa daãy Tröôøng Sôn laø nhöõng haøi coát cuûa ngöôøi baûn ñòa Maõ Lai (Proto-Malais) coù soï ñaàu daøi (dolichoceù phales) vôùi thaân hình vaïm vôõ. Ngay töø thôøi kyø ñaù môùi (neùolithique), hoï laø daân baûn ñòa Ñoâng Döông (Proto-Indochinois) duy nhaát ñaõ töøng laøm chuû khu vöïc Taây Nguyeân vaø toàn taïi cho ñeán giöõa theá kyû XX. Beân caïnh ñoù, ngöôøi ta cuõng tìm thaáy caùc haøi coát ôû vuøng ven bieån coù 48

Daân cö

nguoàn goác naèm trong thaønh phaàn daân baûn ñòa Maõ Lai (Proto-Malais) coù ñaàu daøi vaø di truù ñeán Champa ñôït thöù hai nhöng laïi pha troän vôùi moät soá yeáu toá cuûa chuûng toäc Moâng Coå do caùc ngöôøi nhaäp cö goác Trung Hoa mang ñeán.

Vaøo thôøi kyø ñaù môùi (neùolithique), sau khi tieáp thu nhieàu nguoàn vaên minh cuûa thôøi tieàn söû vaøo ñaàu kyû nguyeân Taây Lòch, nhöõng ngöôøi baûn ñòa Maõ Lai (Proto-Malais) naøy ñaõ trôû thaønh moät taäp theå chuûng toäc maø ngöôøi AÂu Chaâu thöôøng duøng thuaät ngöõ Vieät Nam ñeå gaùn cho hoï laø ngöôøi Chaêm, trong khi ñoù cuïm töø “Chaêm” hoaøn toaøn bò laõng queân trong ngoân ngöõ cuûa daân toäc Taây Nguyeân vaø cuõng khoâng bao giôø xuaát hieän trong caùc bia kyù hay trong caùc baûn vaên xöa vieát baèng tay taïi vöông quoác Champa. Cuïm töø thöôøng söû duïng ñeå aùm chæ cho thaàn daân cuûa vöông quoác Champa xöa kia laø Urang Champa (urang = ngöôøi, caù nhaân) chöù khoâng phaûi laø Urang Cham töùc laø ngöôøi Chaêm nhö moät soá nhaø khoa hoïc thöôøng hieåu laàm. Hôn moät theá kyû qua, cuõng vì vieäc söû duïng töø “Chaêm” laø caùch nuoát aâm (apocope) cuûa töø “Champa” ñeå aùm chæ moät saéc daân cö nguï töø xöa taïi vuøng duyeân haûi Champa ñaõ trôû thaønh moät thoâng leä, thaønh ra ngöôøi ta tieáp tuïc duøng töø “Chaêm” naøy vôùi yù nghóa mang tính ñaëc tröng ñeå aùm chæ chung nhöõng gì thuoäc veà Champa, khoâng nhaát thieát thuoäc veà daân toäc Chaêm hoâm nay.

49

Vöông quoác Champa

Ngoân ngöõ Caùc döõ kieän khaûo coå hoïc cho raèng nhöõng daân cö baûn ñòa Maõ Lai (Proto-Malais) coù maët treân laõnh thoå Champa xöa kia ñaõ söû duïng moät hay nhieàu ngoân ngöõ thuoäc gia ñình Maõ Lai Ña Ñaûo (proto-malayo-polynesienne).

Qua caùc tieán trình phaùt trieån, ngoân ngöõ naøy ñaõ bieán thaønh moät gia ñình ngoân ngöõ môùi trong ñoù coù tieáng Chaêm (ñöôïc söû duïng bôûi ngöôøi Chaêm sinh soáng taïi caùc vuøng ñoàng baèng) vaø caùc thoå ngöõ cuøng chung moät nguoàn goác vôùi tieáng Chaêm, nhö tieáng Jarai, EÂñeâ, Churu, Raglai, Hroi, ñöôïc söû duïng bôûi caùc daân cö cuûa vuøng cao thuoäc mieàn trung-baéc cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông.

Tieáng Chaêm ñaõ coù maët taïi vöông quoác Champa vaøo theá kyû thöù IV. Xöa kia, tieáng Chaêm laø ngoân ngöõ ñöôïc löu haønh töø Hoaønh Sôn ñeán vuøng Bieân Hoøa. Nhöng hoâm nay, ngoân ngöõ Chaêm chæ coøn löu haønh taïi caùc thoân aáp ngöôøi Chaêm trong hai tænh Ninh thuaän vaø Bình Thuaän cuõng nhö taïi thung luõng Nam Vang vaø chung quanh tænh Kampot cuûa Kampuchea. Tieáng Chaêm thuoäc gia ñình ngoân ngöõ Maõ Lai Ña Ñaûo (autroneùsien), maëc duø chöùa ñöïng moät soá yeáu toá thuoäc gia ñình Chaâu AÙ Ngöõ (austoasiatique). Ngoân ngöõ Chaêm ñaõ phaùt trieån theo ñaø tieán hoùa roõ raøng, ñaëc bieät nhaát laø söï xuaát hieän caùc phuï aâm phaùt töø tröôùc coå hoïng 50

Daân cö

(preùglottaliseù) vaø vieäc vay möôïn nhieàu töø cuûa Phaïn ngöõ, Vieät ngöõ vaø tieáng Khmer, ñeå roài hoâm nay tieáng Chaêm khoâng gaàn guõi vôùi tieáng Maõ Lai nhö xöa kia nöõa.

Ngoân ngöõ Chaêm xuaát hieän laàn ñaàu tieân treân moät bia kyù (theá kyû thöù IV) vieát baèng tieáng Chaêm coå ñaïi (vieux cham) ñöôïc phaùt hieän gaàn Traø Kieäu trong tænh Quaûng Nam-Ñaø Naüng hieän nay (G. Coedeøs, “ La plus ancienne inscription en langue chame” trong New Indian Antiquary, Extra Series I, 1939, trg. 46-49). Chöõ vieát cuûa taám bia naøy phaùt sinh töø chöõ vieát Devanagari cuûa AÁn Ñoä maø vöông quoác Champa thöôøng duøng ñeå khaéc treân caùc bia ñaù song song vôùi tieáng Phaïn cho ñeán theá kyû thöù XV, töùc laø nieân ñaïi ñaùnh daáu cho söï bieán maát hoaøn toaøn tieáng Chaêm coå ñaïi ñeå thay theá vaøo ñoù chöõ Chaêm trung ñaïi (Cham moyen) vaø sau laø chöõ Chaêm caän ñaïi (Cham moderne) taäp trung boán daïng khaùc nhau goïi laø: akhar rik, akhar yok, akhar tuel vaø akhar srah (töùc chöõ vieát phoå thoâng). Chöõ Chaêm caän ñaïi thöôøng ñöôïc söû duïng tröôùc tieân treân maët laù buoâng (olles) sau ñoù treân giaáy (P.B. Lafont, Po Dharma vaø Nara Vija, Catalogue des manuscrits cam des bibliotheøques francaises, Paris, Publications de l’Ecole Francaise d’Extreâme-Orient, vol CXIV, 1977, trg 2, 6-8 vaø saùch coå Chaêm mang kyù hieäu CM 23-2). Taïi Vieät Nam hoâm nay, ngoân ngöõ vieát (langue eùcrite) vaø ngoân ngöõ noùi (langue parleùe) cuûa ngöôøi Chaêm coù nhieàu söï khaùc bieät ñaùng keå.

51

Vöông quoác Champa

Ngoân ngöõ vieát Chaêm ñaõ traûi qua nhieàu tieán trình phaùt trieån nhöng coøn giöõ nguyeân nhöõng yeáu toá cô baûn raát gaàn guõi vôùi heä nguyeân thuûy cuûa ngoân ngöõ Maõ Lai Ña Ñaûo trong khi ñoù ngoân ngöõ noùi cuûa daân toäc naøy thì bò ñôn tieát hoùa (monosyllabisme) qua caùc cuoäc tieáp xuùc vôùi tieáng Vieät maø ngöôøi Chaêm ñaõ hoïc trong caùc tröôøng lôùp vaø söû duïng noù nhö tieáng phoå thoâng haèng ngaøy. Taïi Campuchia, tieáng noùi vaø chöõ vieát maø ngöôøi Chaêm ñang söû duïng ñaõ chòu aûnh höôûng saâu ñaäm tieáng Khmer.

Treân Taây Nguyeân, trong thôøi kyø naøy daân cö Champa söû duïng hai ngoân ngöõ raát khaùc bieät nhöng chöa coù chöõ vieát, ñoù laø heä ngöõ thuoäc nhoùm Chamic (nhoùm ngoân ngöõ cuûa tieáng Chaêm) thuoäc gia ñình ngoân ngöõ Maõ Lai Ña Ñaûo (austronesien) nhö tieáng Jarai, EÂñeâ, Churu, Raglai vaø Hroi vaø moät heä ngöõ khaùc, cuõng khaù quan troïng, cuûa nhoùm Moân-Khmer thuoäc gia ñình ngoân ngöõ Ñoâng Nam AÙ-Chaâu (austroasiatique). Ngoân ngöõ Jarai, EÂñeâ, Churu, Raglai vaø Hroi thuoäc nguoàn goác Maõ Lai Ña Ñaûo nhöng raát gaàn guõi vôùi tieáng Chaêm coå ñaïi hôn laø tieáng Chaêm caän ñaïi. Ngoân ngöõ naøy laø tieáng noùi raát thònh haønh treân khu vöïc Taây Nguyeân so vôùi ngoân ngöõ thuoäc gia ñình Ñoâng Nam AÙChaâu. Nhöõng bia kyù vieát baèng Phaïn ngöõ vaø Chaêm ngöõ coå ñaïi cho raèng nhöõng ngöôøi sinh soáng treân Taây Nguyeân laø daân toäc söû duïng ngoân ngöõ Chamic, coù söï lieân heä raát gaàn guõi vôùi ngöôûi Chaêm ôû ñoàng baèng keå töø theá kyû thöù XII, trong khi ñoù vaên chöông truyeàn khaåu cuûa daân toäc Taây 52

Daân cö

Nguyeân duøng ngoân ngöõ Ñoâng Nam AÙ-Chaâu thöôøng noùi ñeán caùc moái quan heä gay gaét trong quaù khöù giöõa coäng ñoàng naøy vaø saéc daân Chaêm sinh soáng ôû ñoàng baèng.

Daân soá Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, mieàn duyeân haûi cuûa Champa laø khu vöïc ñònh cö cuûa daân toäc Chaêm, bao goàm coù caùc vuøng ñaát raát haïn heïp vaø khoâng maáy thuaän lôïi cho vieäc troàng troït. Noù chæ cung caáp moät soá löôïng hoa maàu giôùi haïn, khoâng giuùp cho vieäc gia taêng daân soá moät caùch nhanh choùng neáu daân toäc naøy khoâng tìm caùch khai khaån caùc vuøng ñaát môùi. Tieác raèng ngöôøi Chaêm khoâng bao giôø laøm chuyeän ñoù, vì lyù do toân giaùo maø chuùng toâi ñaõ neâu ra ôû phaàn treân.

Theo truyeàn thoáng tín ngöôõng, ngöôøi Chaêm khoâng coù quyeàn ñònh cö beân ngoaøi bieân giôùi thoân xoùm cuûa hoï, töùc laø ñòa baøn daân cö ñaõ ñöôïc qui ñònh bôûi caùc thaàn linh phuø hoä cho thoân xoùm naøy. Chính vì theá, hoï khoâng daùm nôùi roäng ñaát ñai ra khoûi bieân giôùi truyeàn thoáng, vì sôï khoâng coøn höôûng quyeàn baûo boä cuûa thaàn linh Champa nöõa. Ñieàu naøy khieán cho bieân giôùi cuûa caùc laøng xaõ vaø ngay caû bieân giôùi cuûa quoác gia Champa trôû thaønh bieân giôùi coá ñònh vaø vónh vieãn, khoâng bao thay ñoåi. Chính ñoù cuõng laø nguyeân nhaân ñaõ giaûi thích taïi sao daân soá cuûa Champa taïi caùc vuøng ñoàng baèng khoâng heà thay ñoåi trong quaù trình lòch söû.

53

Vöông quoác Champa

Traùi ngöôïc vôùi vuøng duyeân haûi, khu vöïc cao nguyeân Champa coù dieän tích roäng meânh moâng, nhöng ngöôøi daân baûn ñòa soáng ôû nôi ñoù chæ bieát khai khaån ñaát ñai theo hình thöùc du canh ñoát röøng laøm raãy, töùc laø coâng thöùc canh taùc hoa maøu moät caùch lieân tuïc trong moät thôøi gian vaøo khoaûng 3 naêm sau ñoù phaûi boû hoang töø 15 ñeán 20 naêm ñeå cho ñaát ñai naøy trôû laïi maàu môõ (P-B. Lafont, “ L’agriculture sur brulis chez les proto-indochinois des hauts plateaux du centre Vietnam”, ñaêng trong Les cahiers d’Outre-Mer. Revue de Geùographie, Tome XX, 1967, trg.

37-50). Chính vì theá, daân toäc baûn ñòa soáng ôû mieàn cao cuûa Champa khoâng theå gia taêng ñaát ñai troàng troït cuõng nhö daân soá cuûa hoï moät caùch nhanh choùng.

Nhöõng yeáu toá vöøa neâu ra ñaõ chöùng minh raèng tyû leä daân soá Champa khoâng thay ñoåi cho ñeán thôøi kyø caùo chung cuûa neàn vaên minh AÁn Giaùo vaøo theá kyû thöù XV. Neáu ngöôøi ta khoâng bieát roõ daân soá cuûa thaàn daân Champa vaøo theá kyû XVI-XIX laø bao nhieâu, thì ngöôøi ta cuõng khoâng bieát chæ soá thaät söï cuûa daân toäc Champa laø bao nhieâu trong suoát chieàu daøi cuûa lòch söû. Cuõng vì quaù chuù taâm ñeán caùc söï kieän mang noäi dung AÁn Giaùo, caùc bia kyù Champa chæ nhaéc ñeán moät caùch tình côø vaøi bieán coá lieân quan ñeán daân cö trong vöông quoác naøy. Neáu tö lieäu naøy coù neâu ra moät vaøi chæ soá daân cö ñi nöõa, thì ñaây chæ laø toång soá quaân ñòch thua traän treân baõi chieán tröôøng, vôùi soá löôïng ñoâi luùc ñöôïc phoùng ñaïi ñeå 54

Daân cö

nhaèm taâng boác vaø toân vinh caùc nhaø laõnh ñaïo Champa thaéng traän thì ñuùng hôn (L. Finot, “Les inscriptions de Mósôn XXI A & B” trong BEFEO IV, 1904, trg 965). Theo bieân nieân söû Vieät Nam, quaân ñoäi Champa tröôùc theá kyû thöù XV coù vaøo khoaûng moät traêm ngaøn ngöôøi, nhöng ñaây chæ laø con soá mang tính chaát suy ñoaùn khoâng bieåu töôïng cho soá löôïng quaân lính thaät söï cuûa vöông quoác Champa thôøi ñoù.

Rieâng daân soá cuûa thuû ñoâ Champa vaøo theá kyû thöù XV, bieân nieân söû Vieät Nam neâu ra hai laàn. Laàn ñaàu, taøi lieäu naøy cho raèng Thaønh Ñoà Baøn (Vijaya) coù vaøo khoaûng 2500 gia ñình (töông ñöông khoaûng möôøi ngaøn ngöôøi) vaø laàn thöù hai, baûy möôi ngaøn ngöôøi.

Vaøo cuoái theá kyû XX, ngöôøi ta cuõng khoâng bieát moät caùch chính xaùc soá löôïng ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Taây Nguyeân ôû mieàn trung Vieät Nam. Nhöõng con soá do caùc nhaø nghieân cöùu vaø caùc vieän thoáng keâ chính thöùc hay baùn chính thöùc ñöa ra chæ laø con soá phoûng chöøng vaø ñoâi luùc theâm bôùt ñeå xaùc minh cho lyù thuyeát cuûa hoï maø thoâi. Thí duï ñieån hình laø daân soá ngöôøi Chaêm taïi Vieät Nam xuaát hieän trong caùc taøi lieäu thöôøng thay ñoåi töø 76 000 ngöôøi (Cao Xuaân Phoå, Hanoi, 1988) cho ñeán 95 000 ngöôøi Chaêm (Po Dharma, Paris, 1997) trong luùc ñoù con soá 60 000 ngöôøi döôøng nhö gaàn guõi vôùi thöïc teá hôn. Veà ngöôøi Chaêm taïi Campuchia, hoï laø taäp theå ñaõ boû rôi vuøng ñoàng baèng duyeân 55

Vöông quoác Champa

haûi Champa ra ñi laùnh naïn töø cuoái theá kyû XV ñeå thoaùt khoûi caùc thaûm hoïa Nam Tieán cuûa daân toäc Vieät. Soá löôïng daân soá cuûa hoï cuõng laø moät vaán ñeà chöa giaûi quyeát thích ñaùng. Caùc nhaø nghieân cöùu AÂu Chaâu thöôøng nhaàm laãn hoï vôùi caùc ngöôøi Maõ Lai sinh soáng taïi Campuchia, töùc laø hai daân toäc cuøng chung moät gia ñình ngoân ngöõ vaø tín ngöôõng Hoài Giaùo vaø thöôøng lieân heä vôùi nhau qua caùc cuoäc hoân nhaân hoãn hôïp. Theâm vaøo ñoù, caùc nhaø nghieân cöùu AÂu Chaâu cuõng khoâng bao giôø ñöa ra moät con soá chính xaùc hay khoaûng chöøng lieân quan ñeán toång soá rieâng cuûa ngöôøi Chaêm hay ngöôøi Maõ Lai taïi vöông quoác Campuchia, maø chæ neâu ra toång soá chung cuûa coäng ñoàng Chaêm-Maõ Lai theo Hoài Giaùo maø thoâi. Chính vì theá, soá löôïng daân toäc Chaêm vaø Maõ Lai taïi Campuchia vaãn laø moät lyù thuyeát mang tính caùch tröøu töôïng maø thoâi. Con soá ñaùng tin caäy nhaát maø ngöôøi ta thöôøng nghó ñeán laø con soá cuûa vieän ñieàu tra daân soá thöïc hieän vaøo naêm 1998 thoáng keâ coù 250 000 ngöôøi Khmer Islam töùc laø caû ngöôøi Maõ Lai vaø ngöôøi Chaêm theo ñaïo Hoài Giaùo coäng laïi. Ngöôïc laïi vôùi nhöõng gì maø ngöôøi ta thöôøng ñöa ra, chæ soá ngöôøi Chaêm ít hôn ngöôøi Maõ Lai. Keå töø ñoù, ngöôøi ta öôùc löôïng daân soá ngöôøi Chaêm taïi Campuchia, töùc laø taäp theå töï cho mình goác Chaêm vaø noùi tieáng noùi Chaêm, coù vaøo khoaûng 100 000 ngöôøi.

Töø khi chieán tranh Ñoâng Döông laàn thöù hai chaám döùt vaøo naêm 1975, coù vaøo khoaûng 20 000 ngöôøi Chaêm sang 56

Daân cö

ñònh cö taïi Maõ Lai vaø moät soá löôïng nhoû hôn taïi mieàn taây cuûa Hoa kyø vaø Coäng Hoøa Phaùp. Haàu nhö toaøn theå caùc ngöôøi tò naïn naøy laø ngöôøi Khmer Islam ñaõ rôøi boû Campuchia töø khi quaân Khmer Ñoû naém chính quyeàn vaøo naêm 1975. Ña soá nhöõng ngöôøi tò naïn naøy töï cho mình goác Maõ Lai chöù khoâng phaûi laø Chaêm. Moät soá coøn laïi, thöôøng töï giôùi thieäu mình laø ngöôøi Muslim thay vì ngöôøi Chaêm Hoài Giaùo. Coøn nhöõng ngöôøi Chaêm ti naïn ôû nuôùc ngoaøi xuaát thaân töø mieàn trung Vieät Nam thì coù soá löôïng raát ít. Hoï ñaõ boû xöù ra ñi vì sôï bò traû thuø sau bieán coá 1975.

Lieân quan ñeán ngöôøi Taây Nguyeân coù tieáng noùi thuoäc gia ñình ngoân ngöõ Ña Ñaûo, daân soá cuûa hoï vaãn coøn lu môø maëc duø baûng ñieàu tra naêm 1991 ñaõ lieät keâ nhö sau: daân toäc EÂ Ñeâ (Rhadeù) coù vaøo khoaûng 194 000 ngöôøi maëc duø chæ soá cuûa hoï khoâng quaù 120 000 ngöôøi ; daân toäc Raglai coù 71 696 trong luùc ñoù hoï chæ coù khoaûng 50 000 ngöôøi ; Daân toäc Churu coù 10 746 ; daân toäc Jarai döôøng nhö coù khoaûng 150 000.

AÁn hoùa Sau neàn vaên minh cuûa thôøi kyø ñaù môùi (neùolithique) ñöôïc xem nhö laø giai ñoaïn saùng choùi nhaát, ngöôøi ta phaûi 57

Vöông quoác Champa

noùi ñeán neàn vaên minh cuûa thôøi ñaïi ñoàng thieác (bronze) töø Trung Hoa traøn xuoáng pha troän vôùi moät vaøi aûnh höôûng cuûa vaên hoùa Ñoàng Sôn. Thôøi ñaïi naøy baát ñaàu ñöa khu vöïc mieàn trung vaø nam cuûa vuøng duyeân haûi Trung Vieät vaøo moät khoâng gian môùi cuûa thôøi tieàn söû keå töø theá kyû thöù VI tröôùc Coâng Nguyeân. Sau thôøi ñaïi cuûa ñoàng thieác (bronze), khu vöïc vuøng duyeân haûi Trung Vieät ñaõ töøng coù moät neàn vaên minh cöïc thònh, baét ñaàu tieáp thu theâm moät neàn vaên minh môùi nöõa töø AÁn Ñoä truyeàn sang keå töø theá kyû ñaàu cuûa Coâng Nguyeân.

Cho ñeán hoâm nay, ngöôøi ta khoâng tìm thaáy nhöõng daáu tích coå noùi ñeán lòch söû cuûa söï phaùt trieån AÁn Giaùo treân laõnh thoå mang teân laø vöông quoác Champa. Ngöôïc laïi, ngöôøi ta chæ bieát caùc thöông thuyeàn vaø nhaø buoân AÁn Ñoä chuyeân ñi tìm vaøng ñaõ töøng ñeán vuøng ñoâng-nam vaø trungñoâng cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông vaøo ñaàu theá kyû Coâng Nguyeân caøng ngaøy caøng ñoâng ñaûo. Hoï thöôøng thieát laäp caùc traïm giao thöông buoân baùn taïi caùc vuøng ven bieån coù ñoâng daân cö sinh soáng. Söï hieän dieän cuûa nhöõng tu só (Brahman) vaø giai caáp thöôïng löu (Ksatriya) cuûa AÁn Ñoä ñaõ bieán caùc traïm giao thöông naøy trôû thaønh trung taâm truyeàn baù neàn vaên minh AÁn Giaùo vaøo coäng ñoàng cuûa ngöôøi daân baûn ñòa (G. Coedeøs, Les EÙtats hindouiseùs d’Indochine et d’Indoneùsie, Paris, De Boccard, 1964, trg 44-72). Ngöôøi ta cuõng khoâng bieát luùc naøo neàn vaên minh AÁn Giaùo trôû thaønh moät toân giaùo thònh haønh trong khu vöïc naøy, maëc duø moät soá 58

Daân cö

nhaø nghieân cöùu cho raèng söï phaùt trieån cuûa AÁn Giaùo chæ baét ñaàu vaøo khoaûng theá kyû thöù IV. Ngöôøi ta vaãn khoâng bieát söï du nhaäp AÁn Giaùo vaøo Champa qua heä thoáng ñöôøng bieån hay laø theo ñöôøng boä nhö tröôøng hôïp cuûa khu vöïc naèm ôû phía nam cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông (töùc laø Funan vaø baùn ñaûo Maõ Lai). Quaù trình AÁn Hoùa (indianisation) naøy chaéc chaén ñaõ giuùp cho nhöõng nhaø taêng löõ Baø La Moân du nhaäp moät caùch deã daøng vaøo cuoäc soáng daân baûn ñòa Champa, moät coäng ñoàng ñaõ töøng saün coù moät neàn vaên minh höng thònh nhaèm xaây döïng laïi cho mình moät neàn moùng chính trò vöõng chaéc hôn döïa vaøo heä thoáng cuûa AÁn Giaùo. Hoaøn toaøn traùi ngöôïc haún vôùi lyù thuyeát ñaõ töøng ñöa ra gaàn moät theá kyû qua, AÁn Giaùo laø heä thoáng toân giaùo chæ giaønh cho moät soá giai caáp xaõ hoäi ôû vöông quoác Champa maø thoâi, chöù khoâng phaûi laø moät tín ngöôõng quaàn chuùng daønh cho moïi taàng lôùp cuûa ngöôøi daân baûn ñòa Champa thôøi ñoù. Treân thöïc teá, AÁn Giaùo chæ ñaët neàn taûng vaøo coäng ñoàng ngöôøi daân baûn xöù coù moái quan heä chaët cheõ vôùi caùc ngöôøi AÁn nhaäp cö, ñaëc bieät laø coäng ñoàng cuûa ngöôøi baûn ñòa Champa thuoäc ñaúng caáp cao, chaáp nhaän tieáp thu neàn vaên minh AÁn Ñoä vaø goø mình vaøo neáp soáng cuûa hoï. Ñaây laø hieän töôïng ñaõ töøng xaûy ra vaøo theá kyû thöù XV vaø cho pheùp ngöôøi ta ñöa ra keát luaän raèng chæ coù moät thieåu soá thuoäc taàng lôùp cuûa giai caáp thöôïng löu Champa môùi coù quyeàn theo AÁn Giaùo trong khi ñoù ña soá thaàn daân Champa coøn laïi chæ tieáp thu moät soá yeáu 59

Vöông quoác Champa

toá tín ngöôõng mang tính caùch kyõ thuaät ñöôïc sôn pheát leân treân moät lôùp moûng cuûa maøu saéc AÁn Giaùo maø thoâi. Vì raèng ña soá quaàn chuùng Champa vaãn tieáp tuïc duy trì truyeàn thoáng vaø baûn saéc vaên hoùa rieâng tö khaù tieán boä cuûa hoï ñaõ coù saün tröôùc khi ngöôøi AÁn chöa xaâm nhaäp vaøo vöông quoác naøy. Keå töø ñoù, ngöôøi ta thöôøng nghó raèng AÁn Giaùo laø moät tín ngöôõng ñaëc quyeàn chæ daønh cho giai caáp laõnh ñaïo Champa thöôøng döïa vaøo ñoù ñeåø aùp ñaët neàn thoáng trò cuûa hoï leân treân thaønh phaàn cuûa xaõ hoäi nôi maø hoï ñaõ töøng xuaát thaân.

Cuõng nhôø söï phaùt trieån cuûa neàn AÁn Hoùa (indianisation), caùc taàng lôùp laõnh ñaïo Champa ñaõ döïa vaøo maãu töï cuûa devanagari cuûa AÁn Ñoä ñeå saùng cheá cho mình moät loaïi chöõ vieát rieâng vaø coù cô hoäi ñeå söû duïng Phaïn ngöõ cho ñeán naêm 1253. Vaø giai ñoaïn AÁn Hoùa (indianisation) naøy ñaõ mang laïi cho vöông quoác Champa hai neàn giaùo lyù roõ reät ñoù laø Shiva Giaùo vaø Phaät Giaùo vaø moät heä thoáng toå chöùc xaõ hoäi döïa vaøo söï phaân chia quaàn chuùng thaønh boán giai caáp xaõ hoäi cha truyeàn con noái, ñöôïc toàn taïi cho ñeán theá kyû thöù XV (L. Finot, “Les inscriptions de Mó-sôn XVI” trong BEFEO IV, 1904, trg. 950). Neàn vaên minh AÁn Hoùa naøy coøn cung caáp theâm caùc taùc phaåm vaên hoïc veà toân giaùo, söû thi (eùpic), vaên chöông kyõ thuaät cuõng nhö heä thoáng quaân chuû caáu thaønh moät neàn taûng cuûa toå chöùc quoác gia Champa 60

Daân cö

AÁn Hoùa vaø coøn toàn taïi döôùi thôøi Champa baûn ñòa (Champa indigeøne) sau theá kyû XV. Lieân quan ñeán khu vöïc mieàn cao, caùc taøi lieäu cho thaáy raèng vaøo nhöõng theá kyû ñaàu cuûa Taây Lòch, daân chuùng Taây Nguyeân chöa tieáp thu nhöõng aûnh höôûng cuûa AÁn Giaùo vaø cuoäc soáng cuûa nhoùm toäc ngöôøi naøy vaãn coøn ôû trong tình traïng keùm môû mang. Maõi cho ñeán luùc bia kyù Batau Tablah (gaàn thoân Vaên Laâm, Phan Rang) vieát vaøo theá kyû XII cho raèng caùc daân toäc « Randaiy (Rhadeù), Mada, Mleccha vaø caùc ngöôøi daân laïc haäu khaùc » chaáp nhaän thaàn phuïc vöông quoác Champa. Keå töø ñoù, daân toäc Taây Nguyeân thuoäc gia ñình ngoân ngöõ ña ñaûo (austronesien) môùi baét ñaàu tieáp thu moät neàn vaên hoùa vaø kyõ thuaät môùi do daân toäc Chaêm truyeàn sang, ñaõ giuùp hoï töï bieán hoùa töø nhoùm ngöôøi laïc haäu (Mleccha) sang hình thaùi xaõ hoäi cuûa daân toäc mieàn nuùi (Kirata). Quaù trình lòch söû naøy ñaõ cho pheùp daân toäc Taây Nguyeân phaùt trieån nhieàu moái quan heä raát laø chaët cheõ vôùi daân toäc Chaêm maø bia kyù Champa thöôøng ghi laïi, maëc duø bia kyù naøy cuõng nhö caùc ñeàn ñaøi cuûa Champa AÁn Giaùo tìm thaáy treân cao nguyeân khoâng bao giôø noùi roõ daân toäc Taây Nguyeân ñaõ hoøa nhaäp vaøo giai caáp xaõ hoäi Champa AÁn Hoùa nhö ngöôøi Chaêm sinh soáng ôû vuøng duyeân haûi hay khoâng ?

61

Vöông quoác Champa

Toå chöùc xaõ hoäi Toå chöùc xaõ hoäi cuûa daân cö Champa hoaøn toaøn khaùc bieät nhau vaøo thôøi kyø AÁn Hoùa vaø sau theá kyû XV. Cuõng vaøo hai thôøi kyø naøy, heä thoáng xaõ hoäi ngöôøi daân soáng ôû vuøng ñoàng baèng vaø ôû mieàn cao khoâng coù söï töông ñoàng roõ reät.

Vaøo thôøi kyø AÁn Hoùa, vuøng duyeân haûi laø ñòa baøn daân cö cuûa daân toäc Chaêm, trong ñoù soá löôïng ngöôøi Chaêm mang doøng maùu AÁn Ñoä qua caùc cuoäc hoân nhaân hoãn hôïp raát laø ít. Ngöôøi ta cuõng khoâng bieát coäng ñoàng ngöôøi Chaêm thôøi ñoù theo cheá ñoä phuï heä hay maãu heä. Vì raèng moät bia kyù ghi baèng hai ngoân ngöõ (Phaïn vaø Chaêm) tìm thaáy taïi Mó Sôn coù noäi dung maâu thuaãn vôùi nhau. Phaàn vieát baèng tieáng Phaïn (Sanskrit) thì nhaán maïnh veà vai troø phuï heä trong trieàu ñaïi cuûa vua Harivarman IV, trong khi ñoù phaàn vieát baèng tieáng Chaêm laïi toân vinh quyeàn maãu heä trong gia ñình cuûa oâng ta (L. Finot, “Les inscriptions de Mó-sôn XII” trong BEFEO 1904, trg 904, 934-935, 937-938). Söï maâu thuaãn naøy coù theå phaùt xuaát töø nguyeân nhaân sau ñaây. Moät khi bia kyù Champa vieát baèng Phaïn ngöõ, thì taùc giaû cuûa bia kyù naøy phaûi toân troïng truyeàn thoáng cuûa AÁn Giaùo trong ñoù doøng doõi vua chuùa cuûa ngöôøi AÁn Ñoä ñeàu theo cheá ñoä phuï heä, trong khi ñoù caùc ñoaïn vaên vieát baèng tieáng Chaêm thì taùc giaû naøy phaûi ñeà cao cheá ñoä maãu heä, moät heä thoáng toå chöùc gia ñình vaãn coøn toàn taïi trong coäng ñoàng ngöôøi Chaêm taïi mieàn trung Vieäït Nam vaøo ñaàu theá kyû thöù XXI naøy. Cho ñeán hoâm nay, 62

Daân cö

khoâng ai coù theå traû lôøi cho söï maâu thuaãn naøy. Theo taám bia tìm thaáy ôû Mó Sôn vieát baèng tieáng « Chaêm coå », daân toäc Chaêm vaøo thôøi kyù ñoù ñaõ hoøa nhaäp vaøo heä thoáng xaõ hoäi chia thaønh boán giai caáp (caste) theo qui luaät cha truyeàn con noái, nhöng chæ coù moät nhoùm thieåu soá môùi coù quyeàn naèm trong thaønh phaàn giai caáp quí phaùi thöôïng löu (BEFEO IV, 1904, trg 948, 950). Giai caáp ñaàu tieân laø nhöõng baäc tu só Baø La Moân (Brahman) maø moät bia kyù ghi raèng “ khoâng coù toäi naøo naëng hôn baèng toäi gieát tu só Brahman” (BEFEO IV, 1904, trg. 925). Gia caáp thöù hai laø thaønh phaàn thöôïng löu (Ksatriya) thöôøng lieân keát vôùi caùc nhaø tu só Brahman ñeå taïo thaønh moät giai caáp hoãn hôïp goïi laø Brahman-ksatriya (BEFEO IV, 1904, trg. 963-964) maø moät soá ngöôøi thöôøng cho raèng ñoù laø giai caáp laõnh ñaïo toân giaùo vaø quaân söï. Caùc giai caáp thöôïng taàng naøy caáu thaønh moät taàng lôùp laõnh ñaïo naém toaøn quyeàn trong guoàng maùy chính trò vaø toân giaùo taïi caùc tieåu vöông quoác hay lieân bang Champa. Bia kyù cuõng thöôøng nhaéc ñeán vai troø doøng toäc (vamsa), chöù khoâng phaûi laø boä toäc (clan) cuûa moät soá vò hoaøng töû leân laøm quoác vöông lieân bang Champa maø bia kyù goïi laø « Vua cuûa Vua » (rajadhiraja). Ba doøng toäc quen thuoäc nhaát ñoù laø Narikelavamsa (doøng caây döøa), Kramukavamsa (doøng caây cau) vaø Brsuvamsa. Cuõng vì caùc bia kyù khoâng bao giôø nhaéc ñeán teân doøng toäc cuûa caùc thaønh phaàn gia caáp xaõ hoäi khaùc, thaønh ra ngöôøi ta cuõng khoâng bieát quaàn chuùng bình daân 63

Vöông quoác Champa

Champa coù moät heä thoáng doøng toäc hay khoâng, vaø neáu coù thì hoï coù mang moät teân goïi naøo hay khoâng ? Giai caáp thöù ba laø giai caáp vaisya töùc laø taäp theå bao goàm nhöõng ngöôøi noâng daân sinh soáng ôû mieàn duyeân haûi ; nhöõng ngöôøi khai thaùc röøng nuùi cuûa daãy Tröôøng Sôn ; nhöõng ngöôøi buoân baùn vaø thaønh phaàn chuyeân soáng veà ngheà bieån nhö ngheà ñaùnh caù, thöông thuyeàn treân bieån Nam Haûi vaø ngheà cöôùp bieån.

Giai caáp thöù tö daønh cho thaønh phaàn daân chuùng coøn laïi goïi laø sudra maø ngöôøi ta khoâng bieát hoï laø ai, vì bia kyù chæ löu yù ñeán hai giai caáp Brahman vaø Ksatriya maø thoâi. Theâm vaøo ñoù, caùc tö lieäu lòch söû cuõng khoâng queân löu yù raèng daân toäc Champa thôøi ñoù thöôøng hay choáng ñoái laãn nhau, keùo theo söï raïn nöùc giöõa ngöôøi Champa mieàn nam, ñaëc bieät laø tieåu vöông quoác Panduranga, vôùi nhöõng ngöôøi Champa mieàn baéc. Chính vì theá, taám bia Po Klaung Garai khoâng ngaàn ngaïi ghi raèng nhöõng ngöôøi daân Champa mieàn nam “luoân luoân noåi loaïn choáng laïi vua chuùa cai trò quoác gia Champa” (L. Finot, “Panduranga”, trong BEFEO III, 1903, trg. 643, 645). Beân caïnh nhöõng thaønh phaàn naèm trong boán giai caáp naøy, caùc bia kyù cuõng noùi ñeán söï hieän dieän cuûa hulun, moät thuaät ngöõ maø ngöôøi ta coù thoùi quen cho ñeán hoâm nay gaùn cho noù laø ngöôøi « noâ leä ». Treân thöïc teá, halun khoâng aùm chæ cho ngöôøi « noâ leä » maø laø ngöôøi maát quyeàn töï do (non-libre), vì hoï phaûi laøm ngheà lao dòch ñeå ñeàn buø cho moät vaán ñeà gì ñoù, nhö lao ñoäng ñeå traû nôï naàn, phuïc dòch trong heä thoáng toân giaùo, v.v. (L. Finot, BEFEO IV, 64

Daân cö

1904, trg. 915). Vì raèng, taám bia Lamngaâ tìm thaáy ôû khu vöïc Phan Rang coù lieät keâ caû “ngöôøi Taøu”, “ngöôøi Xieâm” (Thaùi Lan) vaø “ngöôøi Pukam” (Mieán Ñieän) thuoäc vaøo thaønh phaàn ngöôøi hulun trong vöông quoác Champa thôøi ñoù (L. Finot, BEFEO III, 1903, trg. 634). Cuoái cuøng, moät soá tö lieäu coøn cho raèng coù moät soá ít ngöôøi Thöôïng sinh soáng ôû ñoàng baèng vì chòu aûnh höôûng cuûa ngöôøi Chaêm, töï cho mình laø ngöôøi naèm trong qui cheá halun. Ñaây chæ laø moät giaû thuyeát khoâng ñaùng tin caäy cho laém.

Trong suoát giai ñoaïn cuûa Champa AÁn Hoùa, ngöôøi ta hoaøn toaøn khoâng bieát theá naøo laø toå chöùc xaõ hoäi cuûa daân toäc Taây Nguyeân thôøi ñoù. Hoï chia thaønh hai saéc daân (ethnies) : nhoùm söû duïng ngoân ngöõ thuoäc gia ñình ña ñaûo (austronesien) thì theo cheá ñoä maãu heä vaø nhoùm noùi tieáng moân-khmer (austroasiatique) thì theo cheá ñoä phuï heä.

Nhöõng saéc daân noùi tieáng ña ñaûo ñöôïc goïi chung laø ngoân ngöõ Chamic (töùc laø ngoân ngöõ raát gaàn vôùi tieáng Chaêm) coù moái quan heä raát chaët cheõ vôùi ngöôøi Chaêm. Baèng chöùng cuï theå laø moät soá daân toäc Taây Nguyeân ñaõ töøng ñoùn tieáp quoác vöông Champa vaø caû trieàu ñình cuûa oâng ta chaïy leân cao nguyeân laùnh naïn khi thuû ñoâ Vijaya bò loït vaøo tay cuûa quaân Moâng Coå vaøo naêm 1283 vaø 1285. Daân toäc mieàn cao naøy cuõng töøng tham gia vaøo cuoäc chieán beân caïnh vua chuùa Champa ñeå choáng laïi quaân Moâng Coå ñaõ chieám ñoùng vuøng 65

Vöông quoác Champa

duyeân haûi cuûa vöông quoác naøy. Lieân quan ñeán moät soá saéc daân mieàn nuùi khoâng tuaân phuïc uy quyeàn trieàu ñình Champa, caùc bia kyù thöôøng goïi hoï laø Mleccha (ngöôøi Man, theo Haùn-Vieät), töùc laø taäp theå daân toäc coøn chaäm tieán. Theo caâu chuyeän truyeàn khaåu bình daân vaøo giöõa theá kyû XX cuûa saéc daân coù tieáng noùi moân-khmer keå laïi, moät soá ngöôøi Mleccha ñöôïc xeáp vaøo theå loaïi nhoùm qui haøng, trong luùc ñoù moät soá coøn laïi khoâng mang moät qui cheá roõ raøng. Treân thöïc teá ngöôøi ta khoâng bieát gì theâm veà daân toäc Taây Nguyeân ngoaïi tröø di tích toân giaùo nhö thaùp Yang Praong xaây döïng taïi tænh Dak Lak (Ban Meâ Thuoät) vaøo giöõa theá kyû thöù XII. Söï hieän dieän cuûa ñeàn thaùp naøy ñaõ xaùc nhaän söï hoøa nhaäp cuûa moät soá löôïng quan troïng ngöôøi Randaiy (Rhadeù) vaøo ñôøi soáng cuûa Champa keùo theo söï hoøa nhaäp cuûa moät soá saéc daân khaùc ôû mieàn nuùi vaø caøng noùi leân roõ neùt hôn veà vai troø cuûa hoï trong cuoäc chieán beân caïnh vua chuùa Champa nhaèm choáng laïi quaân Moâng Coå vaøo theá kyû thöù XIII. Sau giai ñoaïn suy taøn cuûa Champa AÁn Hoùa, töùc laø vaøo giöõa theá kyû XV cho ñeán ñaàu theá kyû XIX, taøi lieäu lòch söû noùi veà Champa trôû neân chính xaùc hôn. Nhöõng vaên baûn naøy cho bieát töø nhieàu theá kyû qua vaø coù leõ tröôùc theá kyû thöù XVI nöõa, daân toäc Chaêm ôû mieàn trung Vieät Nam theo cheá ñoä maãu heä, moät qui cheá phaùp lyù trong ñoù ngöôøi ñaøn baø naém toaøn quyeàn trong moïi sinh hoaït vaø phaân chia taøi saûn 66

Daân cö

cuûa gia ñình. Cho ñeán bieán coá chính trò vaøo naêm 1975, daân toäc Chaêm vaãn tieáp tuïc duy trì cheá ñoä maãu heäâ vaø maãu cö, töùc laø qui luaät buoäc ngöôøi con trai phaûi ra khoûi voøng phaùt trieån kinh teá cuûa gia ñình maø hoï ñaõ xuaát thaân ñeå veà soáng chung vôùi ngöôøi vôï cuûa mình (P-B. Lafont, “Contribution aø l’eùtude des structures socials des chaøm du Viet nam”, trong BEFEO LII-1, 1964, trg. 157-171). Ñoái vôùi ngöôøi Chaêm ñònh cö taïi Campuchia, vieäc theo ñaïo Islam cuûa hoï ñaõ laøm bieán ñoåi ñi moïi cô caáu toå chöùc xaõ hoäi Chaêm truyeàn thoáng, baét buoäc hoï phaûi töø boû cheá ñoä maãu heä ñeå thay vaøo ñoù heä thoáng toå chöùc xaõ hoäi theo cheá ñoä phuï heä, töùc laø qui cheá daønh cho ngöôøi ñaøn oâng coù nhieàu öu quyeàn hôn phuø hôïp vôùi caùc giaùo ñieàu cuûa kinh Koran.

Ai cuõng bieát, söï suy taøn cuûa Champa AÁn Hoùa ñaõ laøm suïp ñoå ñi cheá ñoä giai caáp trong vöông quoác naøy. Keå töø ñoù, tieåu vöông quoác Panduranga ôû mieàn nam chæ coøn duy trì hai taàng lôùp xaõ hoäi maø thoâi. Taàng lôùp thöù nhaát mang treân laø “thar patao bamao maâh”, töùc giai caáp quí toäc, bao goàm caùc baäc vua chuùa, caùc thaønh vieân trong gia ñình hoaøng gia vaø nhöõng ngöôøi thaân thuoäc cuûa vua chuùa cuõng nhö caùc giôùi quan chöùc cao caáp trong trieàu ñình. Taàng lôùp coøn laïi goïi laø “bal li-ua hua hawei” töùc laø ngöôøi thöôøng daân chia laøm ba nhoùm. Nhoùm thöù nhaát bao goàm nhöõng ngöôøi ñaøn oâng vaø phuï nöõ coù qui cheá cuûa coâng daân bình 67

Vöông quoác Champa

thöôøng (homme libre), nhö ngöôøi noâng daân, ngöôøi laøm coâng (keå caû ngöôøi laøm coâng bò boác loät vaø cöôõng eùp), ngöôøi buoân baùn vaø ngöôøi soáng veà ngheà bieån. Nhoùm thöù hai laø nhöõng ngöôøi coâng daân maát quyeàn töï do (non-libre), töùc laø ngöôøi töï tình nguyeän hay bò boù buoäc ñeå laøm coâng cho ngöôøi khaùc haàu traû moùn nôï cuûa mình. Nhoùm thöù ba laø halun, töùc laø nhoùm ngöôøi laøm toâi tôù maø oâng chuû coù theå baùn nhöôïng cho ngöôøi khaùc neáu caàn, nhöng hoï coù quyeàn huûy boû qui cheá halun naøy ñeå trôû thaønh coâng daân bình thöôøng neáu hoï coù phöông tieän ñeå traû moùn nôï cuûa mình (Inventaire des archives du Panduranga du Fonds de la Socieùteù Asiatique de Paris, Pieøces en caracteøres chinois, Paris, Centre d’Histoire et Civilisations de la Peùninsule Indochinoise, 1984, trg. 34, 48). Giai caáp xaõ hoäi quí toäc vaø thöôøng daân naøy do gia ñình maãu heä truyeàn laïi vaø khoâng ngöøng ñoùng moät vai troø quan troïng trong caáu truùc xaõ hoäi cuûa ngöôøi Chaêm hoâm nay, nhaát laø Chaêm Jat hay Chaêm Ahieùr (aûnh huôûng Baø La Moân giaùo). Theo thoâng leä, ngöôøi Chaêm thöôøng daønh öu ñaõi cho nhöõng hoân nhaân giöõa ngöôøi cuøng chung moät giai caáp vaø raát haïn cheá cho söï keát hoân giöõa caùc coâ gaùi thuoäc giai caáp thöôøng daân vaø caùc chaøng trai thuoäc giai caáp quí toäc, bôûi vì doøng maùu cuûa meï môùi laø yeáu toá ñeå quyeát ñònh nguoàn goác doøng toäc cuûa mình trong cheá ñoä maãu heä.

68

Daân cö

Sau theá kyû thöù XV, nhieàu coâng trình nghieân cöùu cho thaáy raèng xaõ hoäi cuûa daân toäc Taây Nguyeân chia thaønh boä laïc coù caùc teân goïi rieâng, nhöng khoâng coù moái lieân ñôùi vôùi nhau veà doøng toäc gia ñình (F. M. Lebar, G. C. Hickey, J. K. Musgrave, Ethnic Groups of Mainland Southeast Asia, New haven, HRAF Press, 1964, trg. 135-158, 249-255).

Cho ñeán theá kyû thöù XXI, caùc coâng trình naøy cuõng neâu ra keát quaû raèng söï hình thaønh cuûa caùc boä laïc chæ laø keát quaû cuûa caùc cuoäc keáp naïp nhöõng laøng maïc chaáp nhaän lieân minh vôùi nhau hay caùc laøng maïc bò thua traän. Chính vì theá, moät soá thaønh vieân trong moät boä laïc khoâng heà quen bieát nhau vaø cuõng khoâng mang moät yù thöùc heä ñoaøn keát vôùi nhau roõ raøng. Hôn nöõa caùc moái töông quan giöõa caùc laøng maïc thöôøng döïa vaøo moái lieân heä cuûa caùc cuoäc hoân nhaân qua laïi thöôøng xaûy ra trong moät moät khu vöïc raát laø eo heïp.

Töø theá kyû thöù XVI, xaõ hoäi cuûa daân toäc Taây Nguyeân chia thaønh 2 theå cheá roõ raøng. Caùc saéc daân Jarai, EÂñeâ, Churu, Raglai, Hroi thuoäc gia ñình ngoân ngöõ ña ñaûo (austronesien) thì theo cheá ñoä maãu heä. Nhoùm ngöôøi coøn laïi (austroasiatique) theo cheá ñoä phuï heä. Beân caïnh ñoù, moät vaøi gia ñình cuûa daân toäc Taây Nguyeân thöôøng lieân keát vôùi nhau qua caùc cuoäc hoân nhaân giöõa hai thò toäc (clan) khaùc nhau. Trong tröôøng hôïp naøy, moãi thaønh vieân theo cheá ñoä maãu heä thì mang teân thò toäc phuï maãu cuûa mình vaø nhöõng ai theo cheá ñoä phuï heä thì do phaùi nam truyeàn laïi. Thò toäc 69

Vöông quoác Champa

(clan) töùc laø taäp theå coù cuøng chung moät toå toâng, ngaên caám nhöõng thaønh vieân trong thò toäc naøy keát hoân vôùi nhau.

Nhöõng caëp vôï choàng ñöôïc pheùp laáy nhau töùc laø nhöõng ngöôøi phaùt xuaát töø hai thò toäc khaùc nhau. Vaøo giöõa caùc theá kyû XVII vaø XIX, daân toäc Taây Nguyeân, ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi söû duïng ngoân ngöõ thuoäc gia ñình ña ñaûo (austronesien) vaø theo cheá ñoä maãu heä, thöôøng coù caùc moái quan heä raát chaët cheõ vôùi ngöôøi Chaêm vaø hoøa nhaäp vôùi hoï.

Caùc vaên baûn vieát baèng Chaêm ngöõ cho bieát moät trong soá phu nhaân cuûa vua Po Romeù (1627-1651) laø ngöôøi goác EÂñeâ (CM 41-4; CAM micro- film 1-3) vaø sau khi vöông quoác Champa-Panduranga (Traán Thuaän Thaønh) bò xoùa boû treân baûn ñoà vaøo naêm 1832, laõnh tuï cuûa phong traøo khaùng chieán choáng trieàu ñình Hueá vaøo naêm 1834-1835 ñaõ choïn moät ngöôøi goác Raglai coù vôï laø coâng chuùa goác daân toäc Chaêm, leân laøm vua Champa ñeå phuïc höng laïi neàn ñoäc laäp cuûa vöông quoác naøy (CM 24-5; CM 32-6; Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chính Bieân XVI, Baûn dòch quoác ngöõ, Hanoi, 1962, trg.

197). Caùc taøi lieäu vieát baèng Chaêm ngöõ vaøo theá kyû XVII vaø XVIII coøn cho thaáy coù nhieàu ngöôøi mieàn nuùi ñaõ töøng giöõ nhieàu chöùc vuï quan troïng trong trieàu ñình Champa. Ñieàu naøy ñaõ chöùng minh raèng vaøo thôøi kyø ñoù coù moät söï lieân keát chaët cheõ giöõa ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi mieàn nuùi vaø hai taäp theå chuûng toäc naøy ñeàu coù quyeàn vaø nghóa vuï ngang nhau trong vöông quoác Champa. Moái quan heä haøi hoøa naøy vaãn tieáp tuïc cho ñeán naêm 1835, khi vua Minh Meänh ra leänh 70

Daân cö

ngaên caám moïi tieáp xuùc giöõa ngöôøi ngöôøi Chaêm soáng ôû ñoàng baèng vôùi daân toäc soáng ôû mieàn cao. Keå töø ñoù môùi coù söï chia caùch roõ reät giöõa caùc saéc daân trong moät vöông quoác Champa ñaõ suy taøn.

Tín ngöôõng Töø luùc hình thaønh quoác gia cho ñeán ngaøy suïp ñoå thuû ñoâ Vijaya vaøo naêm 1471, vöông quoác Champa khoâng ngöøng vaây möôïn nhöõng yeáu toá tín ngöôõng cuûa AÁn Ñoä ñeå xaây döïng heä thoáng toân giaùo cuûa mình. Hoaøn toaøn traùi ngöôïc laïi vôùi nhöõng gì maø moät soá nhaø nghieân cöùu ñaõ hieåu laàm, caùc nghi thöùc AÁn Giaùo naøy chæ daønh rieâng cho caùc thaønh phaàn quí toäc vaø giai caáp thöôïng löu Champa maø thoâi. Vì raèng caùc taàng lôùp thaàn daân thoâng thöôøng vaãn tieáp tuïc duy trì tín ngöôõng ñòa phöông cuûa hoï ñaõ coù saün tröôùc thôøi kyø AÁn Hoùa. Maëc duø chaáp nhaän moät soá aûnh höôûng cuûa AÁn Giaùo, nhöng taàng lôùp nhaân daân thoâng thöôøng naøy khoâng ngöøng caûi bieán moät soá yeáu toá cuûa AÁn Giaùo trôû thaønh heä thoáng tín ngöôõng baûn ñòa cuûa mình.

Trong suoát möôøi hai theá kyû, caùc giai caáp quí toäc vaø thöôïng löu Champa thöôøng thöïc hieän hai nghi leã AÁn Giaùo raát laø roõ reät: Nghi thöùc tín ngöôõng hoaøng gia vaø tuïc toân thôø caù nhaân. Nghi thöùc tín ngöôõng hoaøng gia laø nghi leã mang tính caùch quoác gia thöôøng dieãn ra trong thaùnh ñòa cuûa Mó 71

Vöông quoác Champa

Sôn, voán laø trung taâm toân giaùo cuûa vöông quoác naøy. Trong suoát thôøi kyø AÁn Hoùa, tuïc thôø ñaáng Shiva ñöôïc xem nhö vò thaàn quan troïng nhaát, caáu thaønh moät heä thoáng tín ngöôõng cuûa Champa thôøi ñoù. Vieäc toân thôø thaàn Shiva thöôøng gaén lieàn vôùi söï thôø cuùng phu nhaân (Sakti) cuûa ngaøi, töùc laø vò nöõ thaàn ñöôïc toân vinh thaønh thaùnh maãu cuûa vöông quoác Champa. Toân thôø ñaáng Shiva ñaõ trôû thaønh moät nghi leã quan troïng nhaát trong vöông quoác Champa so vôùi vieäc thôø cuùng nhöõng vò thaàn khaùc nhö Brahma vaø Vishnu cuûa AÁn Giaùo ñöôïc toå chöùc taïi quoác gia naøy (L. Finot, “Inscription de My-sôn”, trong BEFEO II, 1902, trg. 190). Caùc bia kyù cuõng nhö caùc hình töôïng thaàn linh coøn löu laïi ñaõ xaùc nhaän ñieàu ñoù. Trong suoát thôøi kyø Champa AÁn Hoùa, thaàn Shiva thöôøng bieåu töôïng qua moät böùc töôïng coù thaân theå nhö con ngöôøi vôùi con maét thöù ba naèm ngay treân traùn, coù hai hay nhieàu caùnh tay caàm caùc leã vaät, thoâng thöôøng laø coù sôïi daây buoäc cuûa Brahman (cordon brahmanique). Thaàn Shiva coøn bieåu töôïng qua hình daïng cuûa Linga, töùc laø moät böùc töôïng hình truï coù muõ choûm hình baùn caàu gioáng nhö töôïng döông vaät, coù phaàn chaïm troå giaûn dò hay caàu kyø. Töôïng Linga ñoâi luùc ñöùng rieâng reû moät mình nhöng haàu heát thöôøng keát lieàn treân moät caùi chaäu duøng taåy theå (cuve à ablution). Moãi Linga thöôøng mang moät teân goïi rieâng. Moät soá töôïng Linga naèm trong thaùnh ñòa Mó Sôn thöôøng bieåu töôïng cho moät trieàu ñaïi, hoaëc noùi theo ngoân töø hieän ñaïi hôn, töôïng tröng cho moät « quoác gia », nhö töôïng Linga mang teân 72

Daân cö

Bhadresvara, töùc laø bieåu töôïng cuûa nhaø vua Bhadravarman I vaø vöông quoác Champa.

Phu nhaân (Sakti) cuûa Shiva cuõng ñoùng moät vai troø quan troïng trong tín ngöôõng cuûa Champa. Vò nöõ thaàn naøy thöôøng ñöôïc trình baøy döôùi hình theå con ngöôøi hoaëc ñôn ñoäc hoaëc ngoài treân löng cuûa Nandin, töùc laø con boø duøng laøm phöông tieän di chuyeån cuûa Shiva. Phu nhaân cuûa thaàn Siva thöôøng ñöôïc toân thôø qua nhieàu teân goïi khaùc nhau, ñaëc bieät nhaát laø nöõ thaàn mang teân Bhagavati ôû mieàn nam cuûa Champa. Cho ñeán theá kyû thöù X, teân nöõ thaàn naøy thöôøng dính lieàn vôùi vieäc thôø cuùng Po Nagar ôû Nha Trang, töùc laø “Baø Chuùa Nöõ Thaàn” (Maitre de la Deùesse), sau naøy trôû thaønh vò nöõ thaàn ñöôïc toân vinh nhaát ôû mieàn nam Champa döôùi danh nghóa laø Yang Po Nagara (Thaùnh maãu cuûa vöông quoác). Sau theá kyû thöù X, nöõ thaàn Yang Po Nagara thöôøng saùt nhaäp vaøo vieäc thôø cuùng vò nam thaàn Bhadresvara cuûa ñeàn Mó Sôn maø muïc ñích laø döïa vaøo söï hoøa ñoàng cuûa tín ngöôõng ñeå taêng cöôøng vieäc thoáng nhaát hai mieàn baéc nam cuûa Champa.

Rieâng veà tuïc thôø caù nhaân, caùc nghi leã naøy thöôøng ñöôïc toå chöùc bôûi caùc vua chuùa, caùc vò hoaøng töû vaø caùc giôùi chöùc cao caáp trong trieàu ñình. Nhöõng nghi leã naøy chæ mang moät taàm quan troïng töông ñoái maø thoâi, maëc duø caùc bia kyù khoâng ngöøng nhaéc ñeán. Moät soá nghi leã toân thôø caù nhaân thöôøng daønh rieâng cho nam thaàn Vishnu, nhaát laø vaøo caùc 73

Vöông quoác Champa

theá kyû VII-VIII (E. Huber, “ EÙtudes Indochinoises. IX Trois nouvelles inscriptions du roi Prakacadharma du Campa : L’inscription de Ñöông Mong” trong BEFEO 1911, trg. 262). Vaø nghi leã naøy cuõng thöôøng aùp duïng cho nöõ thaàn Laksmi, töùc laø phu nhaân cuûa Vishnu maø caùc taøi lieäu thöôøng nhaéc ñeán vaøo theá kyû VIII vaø XIV. Ngöôøi ta cuõng khoâng queân toân thôø nam thaàn Brahma, maëc duø khoâng thöôøng xuyeân cho laém vaø moät soá vò thaàn linh khaùc maø bia kyù thöôøng neâu ra. Nhöng noäi dung cuûa caùc leã nghi naøy thöôøng mang tính caùch vaên chöông tín ngöôõng hôn laø nghi leã toân giaùo. Trong soá caùc tuïc thôø caù nhaân naøy, nghi leã daønh cho moân phaùi Phaät Giaùo cuõng chieám moät vò trí raát laø quan troïng vaøo moät soá thôøi kyø, ñaëc bieät nhaát laø vaøo cuoái theá kyû thöù IX döôùi trieàu ñaïi cuûa Indravarman II, töùc laø vò vua Champa ñaõ daønh moät öu ñaõi ñaëc bieät cho Phaät Giaùo ñaïi thöøa (mahayana) vaø raát toân suøng Avalokitesvara, moät vò Boà Taùt raát ñöôïc toân kính taïi vöông quoác naøy. Indravarman II laø ngöôøi ñaõ xaây döïng taïi Ñoàng Döông, phía nam Traø Kieäu, moät thaùnh ñòa Phaät Giaùo lôùn nhaát ñeå thôø phöôïng ñöùc Laksmindra-Lokesvara maø H. Parmentier ñaõ vieát moät soá baøi nghieân cöùu, thieát keá hoïa ñoà veà thaùnh ñòa naøy cuõng nhö kieåm keâ laïi nhöõng di tích vaø töôïng Phaät ñaõ tìm thaáy trong quaàn theå hình chöõ nhaät taïi Ñoàng Döông, ñeå ñaêng taûi trong taùc phaåm L’Inventaire archeologique de l’Indochine. II Monuments cam de l’Annam (Paris, Leroux, 1909-1918).

Phaät Giaùo ñaïi thöøa (mahayana) laø heä thoáng tín ngöôõng ñaõ 74

Daân cö

töøng giöõ moät vai troø öu theá taïi Champa cho ñeán naêm 914, töùc laø naêm ñaùnh daáu cho söï bieán maát bia kyù Phaät Giaùo taïi vöông quoác naøy. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø tín ngöôõng Phaät Giaùo bò suy suïp haún, vì caùc töôïng baèng ñoàng vaø moät soá baûo vaät Phaät Giaùo vaãn tieáp tuïc xuaát hieän vaøo theá kyû X vaø XI. Chính ñoù laø döõ kieän ñaõ chöùng minh raèng Phaät Giaùo vaãn coøn hieän höõu taïi Champa cho ñeán theá kyû thöù XI. Beân caïnh nhöõng nghi leã maø chuùng toâi vöøa ñeà caäp ñeán, caùc vua chuùa Champa cuõng xaây döïng nhieàu ñieän thôø toân giaùo quan troïng trong suoát thôøi kyø AÁn Hoùa, ñaëc bieät taïi thaùnh ñòa Mó Sôn vaø Po Nagar ôû Nha trang, nhaèm toân vinh caùc vò thaàn linh vaø daâng lôøi kính caån ñeán baäc tieàn nhaân hieån thaùnh vôùi nieàm hy voïng laø caùc vò voâ hình naøy seõ ñem laïi söï an bình cho vöông quoác vaø trieàu ñaïi cuûa hoï. Noái goùt nhöõng coâng trình xaây döïng do vua chuùa Champa ñaõ thöïc hieän, caùc hoaøng töû vaø quan chöùc cao caáp trong trieàu ñình cuõng töøng goùp phaàn vaøo chöông trình thieát keá caùc ñieän thôø hoaëc daâng taëng cho caùc ñeàn thaùp nhöõng töôïng Linga maø moät soá coù vaøng bao boïc beân ngoaøi ñeå thôø cuùng ñaáng Shiva. Ñoái vôùi caùc vò hoaøng töû, cöû chæ daâng taëng Linga cho ñeàn thaùp thöôøng nhaém vaøo muïc tieâu nhaèm toân vinh doøng toäc quí phaùi cuûa hoï. Ñoái vôùi quan chöùc cao caáp trong trieàu ñình, ñaây laø haønh ñoäng nhaèm bieåu döông vò trí vaø quyeàn löïc cuûa hoï trong xaõ hoäi. Ngoaøi ra, caùc bia kyù thöôøng ghi raèng vua chuùa vaø doøng quí toäc Champa cuõng thöôøng trôï 75

Vöông quoác Champa

caáp cho caùc ñeàn thaùp nhieàu ñaát ñai canh taùc, gia suùc, ngöôøi phuïc dòch, gaïo thoùc, vaøng baïc, v.v. Soá löôïng hieän vaät naøy thöôøng vöôït quaù möùc ñaõ laøm hao moøn ñi moät phaàn taøi nguyeân cuûa quoác gia Champa thôøi ñoù (E. Huber, BEFEO XI,1911, trg. 19-20).

AÁn Giaùo theå hieän qua caùc nghi leã hoaøng gia Champa chæ laø tín ngöôõng daønh rieâng cho taàng lôùp quí toäc.

Moät khi caùc giai caáp quí toäc naém giöõ quyeàn haønh bò tieâu dieät trong cuoäc vieãn chinh cuûa Ñaïi Vieät vaøo theá kyû thöù XV, ngöôøi ta nhaän thaáy raèng truyeàn thoáng AÁn Giaùo maø trieàu ñình Champa thöôøng döïa vaøo ñoù töø ngaøy laäp quoác ñeå laøm neàn moùng cho toå chöùc quoác gia cuûa mình cuõng bieán maát. Cuøng trong thôøi ñieåm ñoù, khu vöïc mieàn nam cuûa Champa (töùc laø Panduranga vaø Kauthara) chöa bò rôi vaøo neàn ñoâ hoä cuûa Ñaïi Vieät, tìm caùch xaây döïng cho mình moät quoác gia hoaøn toaøn môùi meû vaø moät heä thoáng tín ngöôõng mang nhieàu yeáu toá tieán hoùa haàu giuùp nhaân daân Champa khoâng phaân bieät giai caáp ñeàu coù quyeàn gia nhaäp vaø tham gia.

Moâ hình toân giaùo vöøa môùi ra ñôøi sau naêm 1471 thöôøng theå hieän qua ñöùc tin vaøo caùc ñaáng voâ hình goïi laø yang. Theo trieát lyù cuûa tín ngöôõng naøy, thaàn linh laø taäp theå sieâu hình luùc naøo cuõng “hieän dieän beân caïnh vaïn vaät vaø nhaân loaïi” baát cöù nôi naøo treân laõnh thoå cuûa Kauthara vaø Panduranga (CM 35 -14). Chính vì theá, tuïc thôø thaàn linh 76

Daân cö

thöôøng nhaém vaøo muïc tieâu nhaèm naâng cao söï che chôû cuûa thaàn linh hay laùnh xa nhöõng söï tröøng phaït cuûa caùc vò voâ hình naøy. Ñaây chæ laø tín ngöôõng cuûa “nhöõng ngöôøi daân baûn ñòa Ñoâng döông” ñaõ coù saün tröôùc ngaøy du nhaäp cuûa AÁn Giaùo vaø tieáp tuïc toàn taïi nhö nhöõng leã nghi daân gian trong suoát thôøi kyø AÁn Hoùa, maëc duø trieàu ñình Champa khoâng coâng nhaän noù nhö tín ngöôõng chính thöùc cuûa quoác gia naøy (P. Mus, “L’Inde vue de l’Est. Cultes indiens et indigenes au Champa”, trong BEFEO XXXIII, 1933, trg. 367, 374).

Sau ngaøy hôïp thöùc hoùa tuïc thôø thaàn linh bôûi caùc giôùi laõnh ñaïo toân giaùo vaø chính trò ôû mieàn nam Champa (CAM 104 : 4-5), tuïc thôø thaàn linh naøy döôøng nhö phaùt trieån daàn daàn thaønh moät heä thoáng tín ngöôõng trong ñoù caùc nhaân vaät voâ hình quan troïng nhaát trôû thaønh caùc ñaáng thaàn linh coù ñuû quyeàn löïc nhaèm can thieäp moät caùch tröïc tieáp vaøo ñôøi soáng cuûa con ngöôøi. Ñieàu naøy ñaõ giaûi thích raèng taïi sao ngöôøi ta phaûi quan taâm raát nhieàu ñeán caùc thaàn linh baûo veä caùc möông ñaäp vaø nhöõng nghi leã daønh cho caùc vò thaàn naøy.

Mieàn nam Champa laø khu vöïc coù khí haäu raát khoâ caèn. Chæ coù caùc baäc thaàn linh môùi coù ñuû quyeàn löïc treân heä thoáng daãn thuûy nhaäp ñieàn vaø mang laïi muøa maøng truø phuù haàu nuoâi soáng ngöôøi daân. Chính vì theá, caùc baäc voâ hình coù traùch nhieäm baûo toàn möông ñaäp thöôøng giöõ moät vò trí haøng ñaàu trong danh saùch phong thaàn cuûa vöông quoác naøy. Ñoù cuõng laø nguyeân nhaân ñeå giaûi thích raèng beân caïnh caùc leã teá 77

Vöông quoác Champa

gia suùc (deâ vaø gaø) thöôøng dieãn ra vaøo thaùng gieâng vaø thaùng baûy cuûa lòch Chaêm, ngöôøi ta coøn laøm leã teá moät con traâu haèng naêm daønh cho thaàn linh baûo veä möông ñaäp naèm trong khu vöïc Phan Rang (CAM 22-4). Vaø cöù baûy naêm moät laàn, ngöôøi ta coøn tieán haønh moät ñaïi leã long troïng hôn goïi laø leã teá con traâu baïch taïng (CAM 30-13).

Beân caïnh tuïc thôø caùc vò thaàn linh mang tính caùch ñòa phöông caáu thaønh moät heä thoáng tín ngöôõng raát laø phoå bieán trong quaàn chuùng daân gian cuûa mieàn nam Champa, ngöôøi ta coøn thaáy xuaát hieän moät theå loaïi tín ngöôõng môùi nöõa, ñoù laø tuïc thôø cuùng caùc töôïng thaàn linh AÁn Giaùo khoâng bò taøn phaù tröôùc cuoäc Nam Tieán cuûa daân toäc Vieät. Tröôùc theá kyû thöù XV, moãi böùc töôïng ñeàu mang teân cuûa vò nam thaàn hay nöõ thaàn maø noù bieåu töôïng. Nhöng sau theá kyû thöù XV, qui cheá tín ngöôõng naøy khoâng coøn toàn taïi nöõa. Haàu heát quaàn chuùng daân gian ôû mieàn nam Champa khoâng quen thuoäc cho laém vôùi caùc leã nghi hoaøng gia do giai caáp quí toäc Champa thöôøng toå chöùc nhaèm vinh danh tam thaàn (Brahma, Vishnu vaø Siva) hay toân thôø moät soá thaàn linh khaùc naèm trong heä thoáng AÁn Giaùo. Vaø daân chuùng mieàn nam Champa cuõng khoâng bieát teân tuoåi, chaân dung vaø nguoàn goác lai lòch cuûa caùc vò thaàn AÁn Giaùo caáu thaønh bieåu töôïng cuûa böùc töôïng naøy. Maëc duø vaãn bieát nhöõng böùc töôïng ñoù thöôøng töôïng tröng cho caùc ñaáng sieâu hình vaø thieâng lieâng döôùi thôøi AÁn Hoùa, nhöng daân toäc Chaêm ôû mieàn nam Champa vaãn tìm caùch nhaân caùch hoùa nhöõng 78

Daân cö

hieän vaät naøy thaønh nhöõng vò thaàn linh hoaøn toaøn mang phong caùch ñòa phöông cuûa hoï. Chính vì theá, hoï thöôøng gaùn cho böùc töôïng AÁn Giaùo moät teân goïi cuûa caùc vò thaàn linh ñòa phöông Panduranga-Kauthara hay teân goïi cuûa nhöõng nhaân vaät mang tính caùch huyeàn thoaïi hay nhöõng nhaân vaät coù thaät trong lòch söû mang nhieàu ñöùc tính xuaát chuùng vaø ñaõ töøng ñoùng goùp coâng lao nhaèm baûo veä cho nhaân daân mieàn nam cuûa vöông quoác naøy. Vaøo theá kyû XIX vaø XX, moät soá nhaø nghieân cöùu cho raèng vieäc thôø cuùng caùc töôïng thaàn naøy chæ laø söï tieáp noái cuûa caùc taäp tuïc tín ngöôõng Champa döôùi thôøi kyù AÁn Hoùa. Keå töø ñoù, hoï thöôøng goïi nhöõng ngöôøi Chaêm thöïc hieän vieäc thôø cuùng caùc töôïng thaàn AÁn Giaùo laø « Chaêm Baø La Moân”. Ñaây laø giaû thuyeát hoaøn toaøn sai laàm. Vì raèng daân toäc Champa ôû mieàn nam khoâng toân thôø ñaáng Siva hay nhöõng vò thaàn linh AÁn Giaùo trong nghóa roäng cuûa noù, maø ngöôïc laïi hoï chæ toân thôø caùc baäc thaàn linh ñòa phöông cuûa hoï qua caùc töôïng vaät mang phong caùch thaàn linh AÁn Giaùo maø thoâi. Ñaây laø 2 thí duï ñieån hình nhaát : Böùc töôïng cuûa Po Inaâ Nagar (Baø Chuùa Xöù) taïi ñeàn Nha Trang laø vò nöõ thaàn AÁn Giaùo mang teân laø Bhagavati (phu nhaân cuûa ñaáng Shiva) xaây döïng vaøo theá kyû X vaø thöù XI. Tuy nhieân, ngöôøi Chaêm hoâm nay chæ xem nhö moät vò nöõ thaàn sinh ra töø boït nöôùc bieån vaø caùc töøng maây, coù chöùc naêng taïo ra vuõ truï vaø ñöôïc toân vinh nhö moät vò thaàn quan 79

Vöông quoác Champa

troïng nhaát taïi mieàn nam Champa (CAM 57-3). Maëc duø ngöôøi Chaêm haèng naêm thöôøng ñeán daâng hieán caùc leã vaät cho Po Inaâ Nagar, nhöng hoï cuõngï khoâng bieát theá naøo laø lai lòch vaø teân tuoåi thaät söï cuûa vò nöõ thaàn AÁn Giaùo naøy. Böùc töôïng cuûa Po Klaung Garai (CAM microfilm 15-5) laø thí duï ñieån hình thöù hai. Theo taøi lieäu vieát baèng tieáng Chaêm, Po Klaung Garai laø vò vua huyeàn thoaïi ñaõ daïy cho daân toäc naøy phöông caùch xaây döïng ñaäp nöôùc, daãn thuûy nhaäp ñieàn, ñöôïc xeáp vaøo nhaân vaät haøng ñaàu trong danh saùch thaàn linh cuûa mieàn nam Champa. Nhöng treân thöïc teá, Po Klaung Garai chæ moät Mukhalinga (töôïng coù khuoân maët con ngöôøi) cuûa ñaáng Shiva naèm trong heä thoáng AÁn Giaùo maø ngöôøi Chaêm khoâng caàn bieát ñeán. Nhöõng thí duï khaùc coù nguoàn goác töông töï nhö böùc töôïng Shiva trong ñeàn Po Rome (1625-1651) maø ngöôøi Chaêm cho ñoù laø töôïng cuûa vua Po Rome (CAM 152-7) töùc laø vò laõnh tuï thaät söï cuûa vöông quoác Champa mieàn nam ñaõ coù coâng thoáng nhaát laïi yù thöùc heä ñoaøn keát giöõa hai coäng ñoàng Chaêm Ahier (taïm goïi laø Baø La Moân) vaø Chaêm Awal (Hoài Giaùo khoâng chính thoáng). Ngöôøi ta cuõng khoâng queân nhaéc ñeán moät thí duï khaùc nöõa ñoù laø töôïng thaàn Shiva lieân keát vôùi chaäu taåy theå ñöôïc thôø phöôïng trong moät caùi ñeàn taïi Phan Rí maø daân toäc Chaêm cho ñoù laø böùc töôïng cuûa vua Po Nraup (1652-1653).

Theâm vaøo ñoù, quaàn chuùng Chaêm thöôøng cho raèng taát caû nhöõng töôïng thaàn Nandin (boø thaàn), Ganesa (thaàn coù ñaàu voi), Makara (thaàn bieån) hay moät soá töôïng mang phong 80

Daân cö

caùch AÁn Giaùo ñöôïc tìm thaáy töø loøng ñaát ôû mieàn nam Champa ñeàu laø töôïng thaàn ñòa phöông cuûa daân toäc naøy, bôûi vì ngöôøi Chaêm tin raèng nhöõng baûo vaät naøy moïc töø döôùi ñaát leân.

Döôùi thôøi AÁn Hoùa, moïi nghi leã trong trieàu ñình Champa thöôøng ñoøi hoûi coù söï hieän dieän cuûa nhöõng vò tu só Brahman. Chính vì theá, nhöõng ñaïi leã taïi mieàn nam Champa nhaèm vinh danh caùc thaàn linh ñòa phöông thöôøng ñaët döôùi quyeàn chuû trì cuûa caùc chöùc saéc toân giaùo Chaêm Ahier, nhö Po Adhia vaø Ong Basaih coù söï hieän dieän cuûa Ong Camnei (phuï traùch baûo toàn leã vaät), Ong Kadhar (phuï traùch veà aâm nhaïc vaø baøi xöôùng ca) vaø moät soá chöùc saéc phuï thuoäc khaùc trôï giuùp. Trong caùc nghi leã naøy, taát caû chöùc saéc Chaêm Ahier ñeàu maëc nhöõng loaïi leã phuïc raát laø ñaëc bieät maø ngöôøi ta coù theå tìm thaáy trong taùc phaåm Busana Campa = Caùc trang phuïc Champa xuaát baûn taïi Kuala Lumpur (Muzium dan Antikuiti & EFEO, 1998).

Vaøo khoaûng cuoái theá kyû XVI, moät soá tín ñoà Chaêm Ahier baét ñaàu tieáp thu aûnh höôûng vaên hoùa Hoài Giaùo qua trung gian cuûa caùc nhaø thöông thuyeàn Maõ Lai vaø AÛ Raäp thöôøng gheù qua caùc bôø bieån Champa, keùo theo söï ra ñôøi cuûa moät coäng ñoàng Chaêm Awal coøn goïi laø Chaêm Bani (töùc laø Chaêm theo Hoài Giaùo khoâng chính thoáng) taïi Panduranga vaø coù theå caû khu vöïc Kauthara xöa kia (P-Y. Manguin, “L’introduction de l’islam au Campa” trong BEFEO 81

Vöông quoác Champa

LXVI,1979, trg. 255-287). Nhöng ngöôøi ta vaãn coøn ñöa ra bao nghi vaán coù chaêng vöông quoác Champa thôøi ñoù ñaõ theo Hoài Giaùo thaät söï? Caâu traû lôøi chaéc chaén laø khoâng. Vì raèng ngöôøi Chaêm vaøo thôøi kyø ñoù chæ tieáp nhaän vaøo tín ngöôõng baûn ñòa cuûa mình moät soá chöông muïc cuûa kinh thaùnh Koran maø ña soá caùc baûn vaên ñeàu vieát baèng ngoân ngöõ Chaêm pha laãn vôùi ngoân ngöõ AÛ Raäp ñaày loãi chính taû.

Ngoaøi ra, ngöôøi ta coøn thaáy Ñaáng Allah xuaát hieän trong vaên chöông Chaêm khoâng mang moät yù nghóa nhö laø Thöôïng Ñeá duy nhaát theo nghóa roäng trong giaùo lyù cuûa Hoài Giaùo maø chæ laø moät Ñaáng sieâu hình ñöùng haøng ñaàu trong danh saùch thaàn linh quan troïng cuûa ngöôøi Chaêm ôû Panduranga maø thoâi. Theâm vaøo ñoù ngöôøi Chaêm Bani naøy chæ thöïc hieän moät soá giaùo ñieàu cô baûn cuûa Hoài Giaùo maø thoâi, chaúng haïn nhö vieäc boá thí (zakat) maø yù nghóa cuûa noù khoâng coøn nguyeân thuûy nöõa. Hoï khoâng thi haønh leã nguyeän 5 laàn trong moät ngaøy. Leã nhòn chay vaøo thaùng Ramadan chæ daønh cho caùc vò Imam vaø caùc taêng löõ. Leã caét bì (circoncision) cho phaùi nam cuûa hoï chæ laø moät nghi thöùc töôïng tröng. Hoï cuõng khoâng thi haønh vieäc haønh höông taïi Makkah ôû vuøng Trung Ñoâng, vì söï hieän dieän cuûa hoï seõ laøm maát ñi baûn tính thieâng lieâng cuûa thaùnh ñòa naøy. Maëc duø töï nhaän mình laø Chaêm Bani (Bani laø tieáng AÛ Raäp, coù nghóa caùc ñöùa con) theo Hoài Giaùo, nhöng hoï vaãn tieáp tuïc duy trì cheá ñoä maãu heä vaø maãu cö, moät qui cheá toå chöùc gia ñình vaø xaõ hoäi hoaøn toaøn ñi ngöôïc laïi vôùi phong tuïc cuûa Hoài Giaùo. Theâm vaøo ñoù, 82

Daân cö

khoâng ai coù theå nhaäp ñaïo Hoài Giaùo cuûa ngöôøi Chaêm Bani, neáu thaân maãu cuûa hoï khoâng phaûi laø Chaêm Bani (CAM microfilm 6-2). Cuoái cuøng, ngöôøi Chaêm Awal laø moät coäng ñoàng coù moät tín ngöôõng rieâng nhöng luùc naøo cuõng soáng lieân keát chaët cheõ vôùi ngöôøi Chaêm Ahier, töùc laø Chaêm Ba La Moân chaáp nhaän Po Auluah (Allah) nhö ñaáng taïo hoùa ñòa phöông cuûa hoï. Ngöôøi Chaêm Awal cuõng thöôøng tham gia trong caùc nghi leã rieâng cuûa Chaêm Ahier, maëc duø nghi leã naøy khoâng lieân heä gì vôùi giaùo lyù cuûa Islam. Vaøo dòp leã muùa rija (CAM 27-30) hoaëc caùc leã teá thaàn noâng, caùc vò chöùc saéc Chaêm Bani nhö Po Gru, Imam vaø Katib ñeàu coù maët trong caùc leã tuïc naøy beân caïnh caùc chöùc saéc Chaêm Ahier.

Hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi coäng ñoàng Chaêm Bani ôû mieàn trung Vieäït Nam, haàu heát ngöôøi Chaêm sinh soáng taïi Campuchia ñeàu theo Hoài Giaùo chính thoáng, ngoaïi tröø moät vaøi thoân xoùm leû loi coøn theo phong tuïc taäp quaùn Chaêm Bani. Hoï toân troïng ñuùng möùc thöïc hieän 5 leã nguyeän trong moät ngaøy nhö giaùo ñieàu cuûa Islam, tuaân leänh gaét gao nhöõng ñieàu caám kî trong tín ngöôõng naøy vaø caùc nghóa vuï khaùc cuûa giaùo phaùi Hoài Giaùo Sunni. Söï gia nhaäp Islam cuûa ngöôøi Chaêm taïi Campuchia phaùt xuaát töø moái quan heä chaët cheõ vôùi ngöôøi Maõ Lai sinh soáng taïi vöông quoác naøy, voán laø coäng ñoàng ñaõ ñoùng goùp tích cöïc vaøo vieäc truyeàn baù tín ngöôõng Hoài Giaùo vaøo vöông quoác Champa keå töø theá kyû 83

Vöông quoác Champa

thöù XVI. Theâm vaøo ñoù, ngöôøi Maõ Lai cuõng khoâng ngöøng khuyeán khích coäng ñoàng Chaêm Campuchia neân hoïc hoûi giaùo lyù vôùi caùc Ulama (chuyeân gia veà luaät Hoài Giaùo) taïi Kelantan vaø Terengganu (hai tieåu bang cuûa Maõ Lai) ñeå gia taêng ñöùc tin cuûa hoï. Ñieàu naøy caáu thaønh yeáu toá ñeå giaûi thích raèng taïi sao ngöôøi Chaêm Campuchia ñaõ töøng traûi qua töø maáy chuïc naêm qua, döôùi bao aùp löïc cuûa moät soá phong traøo caûi caùch Islam coù ñòa baøn hoaït ñoäng trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ.

Khu vöïc Taây Nguyeân ôû mieàn trung Vieät Nam laø nôi maø ngöôøi ta tìm thaáy moät soá hieän vaät vaø ñeàn thaùp Champa. Ñieàu naøy ñaõ chöùng minh raèng taïi vuøng cao cuûa Champa thôøi ñoù cuõng coù nhöõng taäp tuïc tín ngöôõng AÁn Giaùo, raát gaàn guõi vôùi vaên hoùa ôû vuøng ñoàng baèng ven bieån cuûa vöông quoác naøy. Taám bia vieát baèng Phaïn Ngöõ ôû Klon Klor gaàn Kontum ñaõ xaùc nhaän söï hieän dieän cuûa AÁn Giaùo treân khu vöïc Taây Nguyeân, maëc duø bia kí naøy chæ nhaéc ñeán moät nhaân vaät mang teân laø Mahindravarman vaø cuõng khoâng cho bieát ai laø ngöôøi saùng taùc caùc bia kyù Phaïn ngöõ naèm trong loøng chaûo cuûa soâng Ba, thuoäc tænh Gia Lai. Chính vì theá ngöôøi ta thöôøng neâu ra bao caâu hoûi coù chaêng taùc giaû cuûa bia kyù naøy laø ngöôøi Taây Nguyeân mang aûnh höôûng vaên hoùa Chaêm hay hoï laø ngöôøi Chaêm töø vuøng ñoàng baèng sang ñònh cö treân mieàn cao cuûa Champa vaøo nhöõng thôøi kyø ñoù.

84

Daân cö

Ai cuõng bieát, vaøo caùc theá kyû XVIII, XIX vaø XX, Taây Nguyeân vaãn laø khu vöïc coù moät nguoàn goác tín ngöôõng baûn ñòa rieâng bieät. Ñoái vôùi daân toäc naøy, vuõ truï laø moät khoâng gian hoaøn toaøn naèm trong tay cuûa ñaáng voâ hình, cuûa caùc baäc thaàn linh vaø vong linh maø daân toäc baûn ñòa Taây Nguyeân phaûi toân vinh vaø qui phuïc hay tìm caùch laùnh xa nhöõng söï hung aùc cuûa noù (J. Boulbet, Pays des Maa, Domaine des genies, Nggar Maa, Nggar Yang, Paris, Publications de EFEO, vol. LXII, 1967). Hoï tin raèng phöông caùch höõu hieäu nhaát ñeå ñaït ñöôïc loøng tin cuûa theá giôùi voâ hình laø toå chöùc nhöõng nghi leã teá vaät nhaèm toân vinh caùc baäc thaàn linh keøm theo lôøi khaán nguyeän cuûa moät trong caùc ngöôøi tham döï. Ñieàu naøy ñaõ giaûi thích nguyeân nhaân söï ra ñôøi cuûa nhieàu leã teá treân khu vöïc Taây Nguyeân cho ñeán khi Coäng Hoøa Xaõ Hoäi Chuû Nghóa Vieät Nam ñöa ra chieán dòch choáng phaù meâ tín dò ñoan baèng caùch ngaên caám caùc taäp tuïc naøy vaøo cuoái theá kyû XX.

Vaên hoùa Caùc bia kyù vieát baèng Phaïn ngöõ hay Chaêm ngöõ coå laø nguoàn tö lieäu duy nhaát cung caáp nhöõng tin töùc veà Champa vaøo thôøi kyø AÁn Hoùa. Tieác raèng nhöõng nguoàn tö lieäu naøy chæ ghi laïi nhöõng gì ñaõ xaûy ra trong trieàu ñình vaø giai caáp laõnh ñaïo, khoâng bao giôø ñeà caäp ñeán thöïc traïng vaên hoùa vaø 85

Vöông quoác Champa

xaõ hoäi cuûa ñaïi ña soá quaàn chuùng soáng ven bieån hay treân cao nguyeân.

Gioáng nhö taát caû caùc xaõ hoäi khaùc döôùi thôøi AÁn Hoùa, tín ngöôõng trôû thaønh moät chuû ñeà luoân luoân ngöï trò trong cuoäc soáng cuûa giai caáp laõnh ñaïo Champa cho ñeán theá kyû XV. Moät phaàn do söï taùc ñoäng cuûa AÁn Giaùo trong moïi sinh hoaït cuûa xaõ hoäi vaø phaàn khaùc do caùc giai caáp quí toäc Champa khoâng ngöøng vay möôïn töø quan nieäm veà vuõ truï cuûa AÁn Giaùo cho ñeán noäi dung vaên chöông Phaïn ngöõ ñeå laøm yeáu toá cho neàn vaên minh cuûa mình.

Bia kyù laø vaên baûn chính thöùc bieåu töôïng cho böùc tranh vaên hoùa cuûa taàng lôùp quí phaùi Champa maø noäi dung chæ nhaèm toân vinh nhöõng ai coù söï hieåu bieát saâu ñaäm veà vaên chöông Phaïn ngöõ, thaáu trieät vaên phaïm cuûa Panini (nhaø ngöõ phaùp AÁn Ñoä) vaø am töôøng veà taùc phaåm Mahabhasya (bình luaän ngöõ phaùp), caáu thaønh chuû ñeà raát ñöôïc yeâu chuoäng trong caùc giôùi öu tuù Champa cho ñeán theá kyû XII, töùc thôøi kyø ñaùnh daáu cho söï ra ñôøi cuûa moät soá baøi thô Phaïn ngöõ do vua Jaya Harivarman I saùng taïo vaø söï xuaát hieän cuûa moät bieân nieân söû vieát baèng Phaïn ngöõ theo theå vaên vaàn (sloka) mang töïa ñeà Arthapuranasastra (L. Finot, “ Les inscriptions de Mó-sôn” trong BEFEO IV, 1904 trg. 963964). Böùc tranh vaên hoùa naøy coøn nhaém vaøo muïc tieâu nhaèm phaùt trieån söï hieåu bieát veà thô vaên coå ñieån cuûa AÁn Giaùo, nhaát laø söû thi (eùpopeùe) mang teân Mahabharata vaø Ramayana raát ñöôïc phoå bieán trong trieàu ñình Champa thôøi 86

Daân cö

ñoù. Baèng chöùng cuï theå ñoù laø nhieàu taùc giaû cuûa bia kyù Champa thöôøng laäp ñi laäp laïi moät soá ñoaïn vaên trích töø taùc phaåm cuûa hai söû thi naøy. Moät soá bia kyù khaùc vaøo theá kyû thöù VII coøn toân vinh moät soá taùc giaû Champa ñaõ coù coâng saùng taùc söû thi döïa vaøo noäi dung cuûa taùc phaåm Ramayana (P. Mus, L’inscription aø Valmiki de Prakacadharma (Traø kieäu)” trong BEFEO XXVIII, 1928, trg.147-152). Taát caû nhöõng söï ngöôõng moä naøy thöôøng mang yeáu toá phoå bieán vaên chöông AÁn Giaùo hôn laø truyeàn baù giaùo lyù cuûa AÁn Giaùo. Ñoái vôùi giai caáp laõnh ñaïo Champa thôøi ñoù, neàn vaên hoïc uyeân baùc ñoøi hoûi öu tieân vieäc thaáu trieät noäi dung cuûa Dharmasastra (taùc phaåm luaät hoïc) maø vöông quoác Champa thöôøng döïa vaøo ñoù ñeå xaây döïng heä thoáng phaùp lyù cuûa mình, chöa noùi ñeán söï hieåu bieát veà vaên chöông kyõ thuaät (nghi thöùc cuûa caùc leã tuïc) vaø khoa hoïc sieâu hình (science magique) cuûa AÁn Giaùo (E. Huber, “L’eùpigraphie de la dynastie de Ñoàng-döông”, trong BEFEO XI, 1911, trg.

291, 296 vaø 303-309). Moät yeáu toá quan troïng khaùc cuûa neàn vaên hoïc uyeân baùc naøy ñoù laø thieân vaên hoïc caáu thaønh moät chuû ñeà daønh cho caùc nhaø chuyeân moân, nhaát laø tu só Brahman. Thieân vaên hoïc laø moät khoa hoïc raát caàn thieát cho vieäc tính toaùn thôøi gian vaø thieát keá nieân lòch Champa, töùc laø lòch aâm-döông hoãn hôïp (anneùe luni-solaire) pha laãn vôùi lòch Saka cuûa AÁn Giaùo, baét ñaàu sau lòch Coâng Nguyeân vaøo 87

Vöông quoác Champa

naêm thöù 78. Lòch Champa thöôøng mang tính chaát vöøa tín ngöôõng vöøa sieâu hình, maø ngöôøi ta döïa vaøo ñoù ñeå qui ñònh caùc ngaøy thaùng cuûa caùc leã nghi vaø nhaát laø thieát laäp danh saùch caùc ngaøy kî trong moät naêm, nhö ngaøy may maén, ngaøy ruûi ro, ngaøy voâ can, v.v., caáu thaønh yeáu toá chi phoái tröïc tieáp vaøo nhòp soáng vaø cung caùch söû lyù haèng ngaøy cuûa daân toäc Champa thôøi ñoù (L. Finot. “Inscriptions du Quaûngnam”, trong BEFEO IV, 1904, trg.107, 109).

Beân caïnh di saûn vaên hoùa Phaïn ngöõ cuûa taàng lôùp quí phaùi toàn taïi cho ñeán theá kyû XV, vöông quoác Champa coøn coù moät neàn vaên hoùa daân gian phaùt trieån raát maïnh trong moïi taàng lôùp cuûa quaàn chuùng. Neàn vaên hoùa daân gian naøy coù nguoàn goác phaùt xuaát töø neàn vaên minh cuûa vöông quoác Lin Yi keå töø theá kyû III-IV, baèng caùch tieáp nhaän moät soá yeáu toá kyõ thuaät môùi nhaäp cö töø Trung Hoa pha laãn vôùi moät lôùp nöôùc sôn cuûa vaên hoùa AÁn Giaùo. Vaên hoùa daân gian naøy caøng phaùt trieån nhanh choùng vaøo nhöõng theá kyû tieáp theo, nhôø söï ñoùng goùp cuûa caùc ñoaøn thuûy thuû nuôùc ngoaøi thöôøng gheù vaøo haûi caûng cuûa Champa ñeå tieáp teá löông thöïc vaø nöôùc uoáng tröôùc khi tieáp tuïc vaän haønh thöông thuyeàn cuûa mình treân bieån Nam Haûi noái lieàn vuøng Trung Ñoâng vaø AÁn Ñoä vôùi luïc ñòa Trung Hoa. Neàn vaên hoùa daân gian naøy khoâng ngöøng thaêng tieán song song vôùi neàn vaên hoùa Phaïn ngöõ caøng ngaøy caøng tích cöïc hôn, ñaõ laøm lu môø daàn daàn ñi nhöõng yeáu toá mang tính chaát AÁn Giaùo. Ñoù cuõng laø nguyeân nhaân giaûi thích cho suy taøn cuûa neàn vaêm minh Phaïn ngöõ 88

Daân cö

treân laõnh thoå Champa. Naêm 1253 ñaùnh daáu cho baûn bia kyù cuoái cuøng vieát baèng Phaïn ngöõ taïi vöông quoác naøy. Sau ñoù ngöôøi ta chæ coøn tìm thaáy caùc bia kyù vieát baèng coå ngöõ Chaêm maø thoâi. Nhöng treân thöïc teá söï suy taøn cuûa Phaïn ngöõ ñaõ phai maàu töø laâu, bôûi vì Champa baét ñaàu giaûm daàn ñi vieäc söû duïng bia kyù vieát baèng Phaïn ngöõ keå töø theá kyû thöù IX vaø khoâng coøn quan taâm cho laém ñeán nguyeân taéc vaên phaïm cuûa ngoân ngöõ AÁn Giaùo naøy. Keå töø ñoù, vaên chöông coå ñieån AÁn Giaùo cuõng rôi vaøo voøng queân laõng, ñeå roài caùc taàng lôùp giai caáp quí toäc Champa khoâng coøn nhôù ñeán Mahabharata, moät taùc phaåm thieân anh huøng ca (eùpopeùe) noåi tieáng cuûa AÁn Ñoä maø vöông quoác Champa khoâng coøn nhaéc ñeán caâu thô cuûa noù nöõa keå töø ñaàu theá kyû thöù XIII, ngoaïi tröø taùc phaåm thieân anh huøng ca Ramayana maø noäi dung cuûa noù chæ coøn toàn taïi döôùi hình daïng cuûa moät caâu chuyeän ngaén goïn vieát baèng baèng vaên xuoâi löu truyeàn ñeán hoâm nay vôùi nhan ñeà Pram Dit Pram Lak. Sau theá kyû thöù XV, neàn vaên minh cuûa Champa AÁn Hoùa caøng ngaøy caøng taøn luïi ñi ñeå nhöôøng böôùc cho söï ra ñôøi cuûa moät neàn vaên minh môùi maø ngöôøi ta goïi laø neàn vaên hoùa baûn ñòa Champa.

Khi laõnh thoå Champa bò thu heïp vaøo hai tieåu vöông quoác Kauthara vaø Panduranga keå töø theá kyû thöù XVI, toaøn boä di saûn tín ngöôõng cuûa AÁn Giaùo bò suïp ñoå ñeå roài khoâng coøn ai toân thôø nöõa, ngoaïi tröø moät nghi leã duy nhaát ñoù laø Sati, töùc laø leã tuïc daønh cho hoaøng haäu Champa töï thieâu 89

Vöông quoác Champa

treân daøn hoûa ñeå cuøng cheát chung vôùi ngöôøi choàng cuûa mình. Leã tuïc Sati taïi vöông quoác Champa ñaõ xaûy ra laàn ñaàu tieân vaøo luùc ñaùm tang cuûa Harivarman IV vaøo naêm 1081. Nhaân dòp naøy, 14 nöõ hoaøng Champa quyeát ñònh töï thieâu treân daøn hoûa cuûa choàng ñeå baøy toû loøng trung thaønh ñoái vôùi nhaø vua (L. Finot, “ Les inscriptions de Mó-sôn XII C” trong BEFEO IV, 1904, trg. 936, 939). Leã Sati cuõng dieãn ra tröôùc maét cuûa Linh Muïc Odoric de Pordenone nhaân dòp oâng ta vieáng thaêm Champa vaøo ñaàu theá kyû thöù XIV vaø coøn aùp duïng cho ñeán theá kyû thöù XVII vaøo luùc leã hoûa taùng cuûa vua Po Rome (1627-1651). Cuõng vì nöõ hoaøng Champa khoâng chaáp nhaän leân daøn hoûa cuûa quoác vöông Po Rome, ngöôøi ta phaûi khaéc treân böùc töôïng cuûa vò nöõ hoaøng naøy ñeå ñaùnh daáu söï töï choái cuûa baø choáng laïi nghi leã Sati cuûa hoaøng gia Champa thôøi ñoù. Ñieàu naøy ñaõ chöùng minh raèng leã tuïc Sati chæ bieán maát sau theá kyû thöù XVII ñeå thay theá vaøo ñoù baèng moät hình thöùc khaùc, ñoù laø leã daâng hieán caùc di saûn vaät chaát thuoäc veà ngöôøi quaù coá treân daøn hoûa maø phu nhaân cuûa hoï thöôøng thöïc hieän ñeå chuùng ñi theo ngöôøi choàng vaøo coõi khaùc. Nghi leã naøy ñaõ laøm bieán maát nhieàu kho taøng vaên hoïc coå ñieån Chaêm ñeå roài hoâm nay ngöôøi ta chæ coøn nhôù ñeán teân cuûa taùc phaåm maø thoâi (Po Dharma, Nicolas Weber, Abdullah Zakaria Bin Ghazali, Akayet Um Marup, KKKW &EFEO, 2006, trg. 9). Chính vì theá, daân toäc Chaêm hoâm nay chæ coøn löu laïi moät vaøi taùc phaåm mang noäi dung phaùp lyù phong tuïc maø daân toäc naøy thöôøng döïa 90

Daân cö

vaøo ñoù ñeå laøm khuoân maãu cho heä thoáng toå chöùc xaõ hoäi hoâm nay. Keå töø ñoù, moïi yeáu toá vaên hoùa coå ñieån cuûa Champa töï bieán maát ñeå thay theá vaøo ñoù moät heä thoáng vaên hoùa môùi mang tính caùch daân gian hôn, töùc laø söï keát hôïp giöõa vaên hoùa baûn ñòa cuûa mieàn nam Champa vaø vaên hoùa cuûa daân toäc Ña Ñaûo (Nam Döông vaø Maõ Lai), töùc laø moät taäp theå toäc ngöôøi coù moái quan heä thöôøng tröïc töø laâu vôùi daân toäc Chaêm soáng ven bieån vaø raát gaàn guõi vôùi nhau veà maët nhaân chuûng, ngoân ngöõ vaø vaên hoùa.

Nhö vöøa nhaéc qua ôû phaàn treân, neàn vaên minh cuûa mieàn nam Champa chæ laø moät di saûn vaên hoùa coù söï tieán hoùa veà maët tín ngöôõng vaø leã nghi trong ñoù coù haøng traêm nhaân vaät sieâu hình (yang) ñòa phöông trôû thaønh caùc baäc thaàn linh cuûa vöông quoác maø taát caû caùc taàng lôùp xaõ hoäi Chaêm ñeàu toân thôø qua caùc nghi leã cuùng teá gia suùc, chöa noùi ñeán caùc ñaïi leã nhö Kateù, Ca-mbur (CAM 125) hoaëc leã cuùng ñaàu muøa caøy caáy maø muïc ñích chæ nhaèm taåy ueá ma taø ra khoûi ñaùm ruoäng boû hoang vaøo muøa khoâ caïn tröôùc khi baét ñaàu vieäc troàng troït trôû laïi.

Vaøo cuoái theá kyû XVI vaø ñaàu theá kyû XVII, caùc thöông thuyeàn Hoài Giaùo Maõ Lai ñaõ mang laïi cho ngöôøi Chaêm soáng ven bieån moät soá yeáu toá vaên hoùa Ña Ñaûo cuûa hoï. Ñaùng lyù ra hoï ñaõ bieán ngöôøi Chaêm thôøi ñoù thaønh moät coäng ñoàng theo ñaïo Hoài thaät söï, nhöng söï vieäc xaûy ra khoâng phaûi laø nhö theá. Vì raèng, daân toäc Chaêm, maëc duø ñaõ 91

Vöông quoác Champa

chaáp nhaän moät soá tín ñieàu cuûa kinh thaùnh Koran, khoâng bao giôø töø boû yeáu toá tín ngöôõng daân gian cuûa hoï. Chính vì theá, tín ngöôõng cuûa nhoùm ngöôøi Chaêm Awal chæ laø moät söï pha troän giöõa yeáu toá vay möôïn töø Hoài Giaùo vaø taäp tuïc ñòa phöông. Cuõng vì daân toäc Chaêm cuûa mieàn nam Champa, nhaát laø Chaêm Ahier, thöôøng hay caûi bieán moät soá thieân söù cuûa Hoài Giaùo thaønh nhoùm thaàn linh ñòa phöông cuûa hoï, thaønh ra ngöôøi ta raát khoù maø phaân bieät ñaâu laø bieân giôùi cuûa söï traø troän naøy. Chính vì theá moïi nhaän xeùt veà nguoàn goác tín ngöôõng cuûa daân toäc Chaêm khoâng bao giôø phuø hôïp vôùi nhau. Moät thí duï ñieån hình, ñoù laø Ñaáng Allah vieát thaønh Po Uvalvah (CM 27-27) ñöôïc xem nhö moät vò vua huyeàn söû ñaàu tieân ghi trong bieân nieân söû cuûa tieåu vöông quoác Panduranga- Champa. Thieân söù Muhammad maø ngöôøi Chaêm goïi laø Po Rasulak (CM 39-1) ñöôïc xeáp vaøo danh saùch beân caïnh caùc thieân söù Hoài Giaùo khaùc trong baûng phong thaàn cuûa daân toäc naøy.

Vieäc coäng sinh giöõa hai tín ngöôõng naøy ñaõ taïo ra nhöõng aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán moät soá quan nieäm vaên hoùa cuûa ngöôøi Chaêm taïi mieàn trung Vieät Nam. Chính vì theá, keå töø theá kyû XVII, ngöôøi Chaêm Bani (Hoài Giaùo khoâng chính thoáng) coù moät khaùi nieäm veà vuõ truï hoaøn toaøn khaùc haún vôùi ngöôøi Chaêm Ahier vaø khoâng nhìn heä thoáng taïo hoùa theá gian nhö tröôùc thôøi nhaäp ñaïo Hoài Giaùo nöõa (CAM 97-2 vaø CAM 143-2). Maëc duø coâng vieäc tính toaùn thôøi gian hoaøn toaøn döïa vaøo moät phöông phaùp chung, nhö vieäc ghi cheùp 92

Daân cö

ngaøy thaùng trong nieân lòch döïa vaøo teân cuûa 12 con giaùp, ngöôøi Chaêm Ahier vaø Bani hieän nay vaãn duøng hai nieân lòch khaùc nhau vaø ngaøy thaùng khoâng truøng hôïp vôùi nhau (CAM 138-4). Chính vì theá, caùc chöùc saéc toân giaùo naém quyeàn thöôøng töï quyeát ñònh thay ñoåi ngaøy leã thöôøng nieân mang tính coá ñònh ñöôïc thöïc hieän bôûi hai coäng ñoàng Chaêm Ahier vaø Bani, thí duï nhö leã rija nagar, moät khi leã tuïc naøy rôi nhaèm vaøo ngaøy ñaïi leã cuûa ngöôøi Chaêm Bani nhaát laø truøng vaøo thaùng aên chay (Ramadan) cuûa hoï.

Moät soá yeáu toá vaên hoùa khaùc cuõng baét ñaàu hình thaønh taïi mieàn nam Champa, ñaëc bieät nhaát laø söï ra ñôøi cuûa moät heä thoáng ngoân ngöõ chöõ vieát môùi. Keå töø ñaàu theá kyû XVI, chöõ vieát Chaêm thôøi coå ñaïi baét ñaàu nhöôøng böôùc cho chöõ vieát Chaêm thôøi trung ñaïi vaø moät soá loaïi chöõ vieát khaùc, caáu thaønh moät phöông tieän duøng ñeå dieãn ñaït tö töôûng. Keå töø ñoù, caùc taùc phaåm vaên chöông cuûa mieàn nam Champa chæ vieát baèng tieáng Chaêm maø thoâi, duø ñoù laø taùc phaåm vaên hoïc coù chung moät nguoàn goác cuûa caùc quoác gia AÁn Giaùo taïi khu vöïc Ñoâng Nam AÙ maø noäi dung luùc naøo cuõng nhaèm toân vinh moät nhaân vaät chính yeáu treân saân khaáu cuûa kòch tröôøng, thöôøng ñoùng vai hoaøng töû, luùc naøo cuõng töøng traõi qua caùc cuoäc soáng phieâu löu dò thöôøng ñeå roài cuoái cuøng, oâng ta trôû veà queâ höông sau ngaøy chieán thaéng veõ vang choáng laïi ñoái töôïng cuûa mình vaø leân ngai vaøng ñeå noái ngoâi 93

Vöông quoác Champa

cuûa vua cha. Taùc phaåm Inra Sri Bikan laø moät kieåu maãu ñieån hình naèm trong theå loaïi vaên chöông naøy (CAM microfilm 11-2). Keå caû taùc phaåm vay möôïn töø theá giôùi Maõ Lai, maëc duø ngöôøi Chaêm baûn ñòa vaãn xem ñoù nhö laø moät kho taøng vaên hoïc coù giaù trò chung, nhöng hoï phaûi chænh lyù laïi noäi dung cho phuø hôïp vôùi heä thoáng caáu truùc taâm linh vaø yeáu toá vaên hoùa Chaêm tröôùc khi du nhaäp taùc phaåm naøy vaøo vöông quoác Champa. Chính vì theá, ña soá ngöôøi Chaêm chöa quen thuoäc vôùi vaên hoïc nöôùc ngoaøi, khoâng bao giôø nghó raèng caùc thieân anh huøng ca (akayet) cuûa hoï, ñaëc bieät nhaát laø Akayet Inra Patra vaø Akayet Deva Mano chæ laø taùc phaåm coù nguoàn goác xuaát phaùt töø kho taøng vaên hoïc cuûa Maõ Lai (Po Dharma, G. Moussay, Abdul Karim, Akayet Dowa Mano, Kuala Lumpur, PNM vaø EFEO, 1998). Ñaø tieán hoùa naøy cuõng phaùt trieån khoâng ngöøng trong neàn ngheä thuaät Champa thôøi ñoù. Veà maët aâm nhaïc maø moät soá nhaïc cuï thöôøng ñöôïc duøng vaøo thôøi kyø Champa AÁn Giaùo nhö ñaøn vina (ñôøn tranh AÁn Ñoä), ñaøn thuï caàm (harpe) hay troáng voã, thöôøng xuaát hieän treân caùc phuø ñieâu cuûa ñeàn Mó Sôn vaø Phong Leä ñaõ bieán maát, ñeå nhöôøng choã laïi cho caùc nhaïc cuï khaùc, ngoaïi tröø goâng chieâng coå ñieån laø coøn toàn taïi cho ñeán ngaøy nay. Nhöng haàu heát caùc nhaïc cuï maø ngöôøi Chaêm ñang söû duïng hoâm nay chæ laø nhöõng vaät theå vay möôïn töø theá giôùi Maõ Lai. Veà maët ñieäu muùa cuõng theá.

Keå töø theá kyû thöù XV veà sau, caùc ñieäu vuõ khoâng coøn laø ngheä thuaät ñoäc quyeàn cuûa thaàn thaùnh nöõa. Caùc töôïng Siva 94

Daân cö

nhaûy muùa cuûa ñeàn Phong Leä hay Khöông Myõ vaø caùc töôïng vuõ nöõ (apsara) cuûa ñeàn Chaùnh Loä hay Traø Kieäu maø caùc nhaø ñieâu khaéc thöôøng trang ñieåm cho nhöõng chieác beä cuûa töôïng Linga, khoâng coøn xuaát hieän nöõa. Caùc töôïng vuõ coâng maø ngöôøi ta thöôøng daâng hieán cho caùc ñeàn thaùp trong vieäc thôø cuùng cuõng bieán maát luoân theo thôøi gian (BEFEO IV, 1904, trg. 942, 943). Keå töø ñoù, ñieäu muùa chæ laø moät chuoãi nhòp ñieäu cuûa caùc böôùc chaân vaø ñoäng taùc cuûa vuõ nöõ uoán eùo nhòp nhaøng theo ñieäu nhaïc, chaúng haïn nhö ñieäu muùa goïi laø patra. Coøn veà ñieäu muùa mang taùch caùch taäp theå cuûa ñoaøn vuõ nöõ vaø vuõ coâng maø ngöôøi ta trình dieãn ngaøy nay treân caùc ñeàn thaùp chæ laø phong caùch ngheä thuaät ñöôïc cheá taïo vaøo cuoái theá kyû XX nhaèm vaøo muïc ñích cho kinh teá du lòch maø thoâi.

Ngöôøi ta hoaøn toaøn khoâng bieát gì veà neàn vaên hoùa cuûa ngöôøi Taây Nguyeân vaøo thôøi kyø AÁn Giaùo, bôûi vì khoâng coù moät bia kyù naøo noùi ñeán. Ngöôïc laïi, ngöôøi ta bieát roõ theá naøo laø yeáu toá vaên hoùa cuûa daân toäc mieàn cao vaøo giöõa theá kyû thöù XX, töùc laø tröôùc ngaøy hieän dieän cuûa haøng vaïn ngöôøi Vieät di cö töø mieàn Baéc vaøo mieàn trung vaø mieàn nam ñeán ñònh cö treân Taây Nguyeân keå töø naêm 1955, taïo thaønh moät coäng ñoàng ngöôøi Kinh ña soá laán aùp vaøo ñòa baøn daân cö cuûa daân toäc baûn ñòa thieåu soá vaø taøn phaù ñi neàn vaên minh cuûa hoï.

95

Vöông quoác Champa

Ñoái vôùi daân toäc baûn ñòa Taây Nguyeân (ProtoIndochinois), söï chuyeån vaän cuûa vuõ truï hoaøn toaøn naèm trong tay cuûa voâ soá ñaáng voâ hình caáu thaønh moät taäp theå thaàn linh coù quyeàn löïc ñeå laøm sinh ñoäng baàu trôøi, traùi ñaát, thieân nhieân ngay caû vaïn vaät vaø tieáp tuïc ngöï trò treân traùi ñaát maø hoï ñaõ taïo ra. Ñieàu naøy ñaõ giaûi thích raèng tín ngöôõng cuûa daân toäc Taây Nguyeân luùc naøo cuõng lieân keát chaët cheõ vaøo ñôøi soáng vaø caùc sinh hoaït haøng ngaøy cuûa hoï. Do ñoù daân toäc Taây Nguyeân thöôøng xuyeân phaûi nghó ñeán vieäc cuùng quaåy thaàn linh vì hoï tin raèng nhöõng lôøi caàu nguyeän trong leã tuïc naøy coù theå taïo ra moät aûnh höôûng treân quyeàn löïc cuûa ñaáng voâ hình naøy baèng caùch voâ hieäu hoùa nhöõng thaàn linh hung döõ hoaëc toân vinh nhöõng thaàn linh coù ñöùc ñoä töø bi (xem P-B. Lafont, Prieøres Jarai, Paris, EFEO Textes et Documents sur l’Indo-chine VIII, 1963). Neàn vaên hoùa toân giaùo naøy coøn phaùt trieån trong caùc luaät tuïc coøn goïi laø chaâm ngoân phaùp lyù (coutumier) cuûa töøng saéc daân. Ngoaøi vieäc ñieàu hoøa caùc qui öôùc sinh hoaït trong xaõ hoäi, luaät tuïc coøn coù muïc tieâu giaùo huaán con ngöôøi veà cung caùch cö xöû ñoái vôùi chính baûn thaân cuûa mình vaø ñoái vôùi caùc ñaáng voâ hình ñang chuû trì vaän meänh cuûa vuõ truï. Luaät tuïc thöôøng ñoøi hoûi moãi daân toäc Taây Nguyeân phaûi bieát hoaøn thieän, caáu thaønh moät qui öôùc ñoøi hoûi moãi caù nhaân phaûi toân troïng söï töông quan trong caùc cuoäc sinh hoaït haøng ngaøy vaø boù buoäc hoï phaûi phuïc tuøng caùc vò thaàn linh töø tö töôûng cho ñeán haønh ñoäng. Luaät tuïc vaø luaân lyù caáu thaønh moät chuû ñeà 96

Daân cö

chung vaø thöôøng choàng chaát leân nhau. Theo daân toäc baûn ñòa Taây Nguyeân, luaät tuïc vaø luaân lyù ñaïo ñöùc ñeàu phaùt xuaát töø moät nguoàn goác chung, vì caû hai yeáu toá ñoù hoaøn toaøn do ñaáng thaàn linh cai quaûn vuõ truï ban cho hoï maø thoâi.

Daân toäc Taây Nguyeân laø coäng ñoàng toäc ngöôøi khoâng coù chöõ vieát. Chính vì theá, moïi kieán thöùc cuûa hoï ñeàu phaùt sinh töø vaên hoùa truyeàn khaåu, duø ñoù laø lôøi caàu nguyeän, luaät tuïc hay caùc taùc phaåm vaên hoïc. Nhaèm giuùp taäp theå quaàn chuùng bieát ñeán noäi dung cuûa vaên baûn naøy, vaên chöông daân gian hay luaät tuïc thöôøng ñöôïc trình baøy theo theå thô, ñeå moãi khi ñöôïc xöôùng leân thì aâm tieát gieo vaàn coù phaàn nhòp nhaøng coá tình laøm noåi baät leân caùc ñieäu khuùc cuûa taùc phaåm.

Nhòp ñieäu vaø söï hoøa hôïp aâm ñieäu caáu thaønh yeáu toá nhaèm ñoùng goùp vaøo vieäc tieáp thu nhanh vaøo trí nhôù. Cuõng nhôø ñoù maø moät soá taùc phaåm vaên chöông nhö tuïc ngöõ, coå tích, truyeàn thuyeát, chuyeän keå vaø thieân anh huøng ca cuûa daân toäc Taây Nguyeân ñaõ ñöôïc löu truyeàn cho ñeán hoâm nay (D. Antomarchi, “Le chant eùpique de Kdam Yi”, trong BEFEO XLVII-2,1955, trg.590-615). Vaø neàn vaên hoïc naøy coøn coù muïc tieâu nhaèm phaùt trieån söï haøi hoøa cuûa xaõ hoäi, duy trì nhöõng yeáu toá kinh teá coå truyeàn vaø nhaát laø nhaèm xaùc nhaän quyeàn löïc toái cao vaø tính xuaát chuùng cuûa caùc ñaáng voâ hình ñoái vôùi theá giôùi cuûa caùc sinh vaät.

97

Vöông quoác Champa

Toå chöùc chính trò Cuõng gioáng nhö caùc quoác gia naèm trong khu vöïc vaøo thôøi kyø AÁn Giaùo vaø nhöõng giai ñoaïn tieáp theo, Champa laø moät vöông quoác döïa vaøo quaân chuû chuyeân cheá ñeå laøm moâ hình toå chöùc chính trò cuûa mình. Nhöng Champa khoâng phaûi laø moät quoác gia trung öông taäp quyeàn nhö moät soá nhaø khoa hoïc thöôøng hieåu laàm, maø laø moät quoác gia lieân bang taäp trung nhieàu tieåu vöông quoác (principauteù) goàm coù : Indrapura, Amaravati, Vijaya, Kauthara vaø Panduranga. Moãi tieåu vöông quoác ñöôïc chia thaønh caùc ñôn vò haønh chaùnh ñaët döôùi quyeàn quaûn lyù chung cuûa tieåu vöông. Ñöùng ñaàu cuûa lieân bang Champa laø vò thuû laõnh ñoùng ñoâ taïi Vijaya töø theá kyû XI ñeán theá kyû XV mang danh hieäu laø rajadiraja (vua cuûa caùc vua), töùc laø nhaân vaät duy nhaát coù quyeàn nhaän leã ñaêng quang (abhiseka) ñeå leân ngoâi vua cuûa lieân bang maø bia kyù thöôøng ghi laïi. Nghi leã naøy ñöôïc toå chöùc taïi thuû phuû Vijaya, moät ñòa ñieåm naèm laân caän thaønh phoá Qui Nhôn hieän nay. Ñaây laø moät qui cheá chính trò khoâng phuø hôïp cho laém vôùi öôùc voïng cuûa Panduranga, moät tieåu vöông quoác ôû mieàn nam luùc naøo cuõng tìm caùch taùch rôøi ra khoûi lieân bang Champa ñeå taïo döïng cho mình moät quoác gia ñoäc laäp rieâng.

98

Daân cö

Taát caû caùc vò vua Champa ñeàu laø nhöõng ngöôøi xuaát thaân töø giai caáp Ksatriya (giai caáp quí toäc, töôùng laõnh quaân söï) hay laø nhöõng Brahman-Ksatriya (tu só-quí toäc). Khi ñaõ leân ngoâi, hoï thöôøng ñaët moät taàm möùc quan troïng vaøo vieäc thaàn thaùnh hoùa baûn thaân cuûa mình. Moãi vò thuû laõnh töï xöng mình laø vua cuûa vöông quoác Champa, nhöng ñoàng thôøi laø hieän thaân cuûa moät vò thaàn, thoâng thöôøng nhaát laø hieän thaân cuûa ñaáng Siva. Chính vì theá, vua Champa thöôøng ra leänh taïc töôïng mang hình theå caù nhaân cuûa mình nhöng laïi ñeo caùc ñoà trang söùc cuûa vò thaàn linh. Moãi vò vua thöôøng ñaët cho mình moät teân goïi mang tính caùch toân giaùo beân caïnh danh xöng chính thöùc cuûa trieàu ñaïi (L. Finot, “ Steøle de Cambhuvarman aø Mó-sôn”, trong BEFEO III, 1903, trg.

210-211). Vua chuùa Champa laø bieåu töôïng cho quyeàn löïc vaø vinh quang trong moät quoác gia maø caùc bia kyù thöôøng toân vinh qua nhöõng lôøi taâng boác ñoâi khi raát laø quaù ñaùng.

Nhöng moâ hình chính trò naøy cuõng khoâng ngaên caám ñöôïc vaøo theá kyû XII vaø XIV moät soá hoaøng töû thöôøng ñöùng ra choáng laïi uy quyeàn cuûa nhaø vua hoaëc tìm caùch laät ñoå chính quyeàn Champa, nhö tröôøng hôïp Indravarman V vaø Maha Quí Ñoâ ñaõ töøng nhuùng tay vaøo cuoäc ñaûo chaùnh nhaèm chieám quyeàn ngoâi vua taïi vöông quoác naøy. Caùc cuoäc tranh chaáp quyeàn haønh giöõa caùc vò hoaøng töû coäng theâm söï khuûng hoaûng chính trò trieàn mieân giöõa mieàn baéc vaø mieàn nam Champa cuõng laø nguyeân nhaân ñaõ laøm suy yeáu ñi yù thöùc heä 99

Vöông quoác Champa

ñoaøn keát cuûa vöông quoác naøy. Ñieàu naøy ñaõ giaûi thích raèng quyeàn löïc cuûa vua chuùa phaûi naèm treân phaùp lyù cuûa moät quoác gia maø lòch söû cuûa Champa thöôøng chöùng minh ñieàu ñoù. Vaøo nhöõng giai ñoaïn xaùo troän vaø giao thôøi, caùc nhaø vua thöôøng choïn söùc maïnh cuûa quyeàn löïc nhö laø chính saùch öu tieân ñeå traán aùp ñoái phöông vaø cuûng coá ngai vaøng.

Hoï chæ baän taâm ñeán nhöõng bieán coá chính trò mang tích caùch thôøi söï coù theå laøm lung lay oai quyeàn cuûa trieàu ñình hôn laø lo nghó ñeán vaán ñeà xaây döïng moät theå cheá chính trò döïa vaøo hieán phaùp cuûa moät quoác gia. Vaøo nhöõng giai ñoaïn yeân bình, caùc vua chuùa Champa thöôøng lo ñaûm baûo traät töï vaø an ninh trong nöôùc haàu neù traùnh nhöõng vieäc tranh chaáp choáng laïi uy quyeàn cuûa nhaø vua.

Nhaèm ñaûm baûo vieäc ñieàu haønh quoác gia vaø taêng cöôøng quyeàn löïc cuûa mình, caùc vò quoác vöông Champa thöôøng thaønh laäp moät noäi caùc chính phuû taäp trung moät soá quan thaàn cao caáp (hauts dignitaires) chöù khoâng phaûi caùc vò boä tröôûng trong nghóa roäng cuûa noù. Beân caïnh ñoù, vua chuùa Champa coøn coù moät heä thoáng khueâ phoøng goàm coù caùc baø hoaøng haäu vaø nhieàu cung phi myõ nöõ. Caùc quan laïi trong noäi caùc thöôøng laø nhöõng nhaân vaät xuaát thaân töø giai caáp thöôïng löu coù aûnh höôûng lôùn trong quoác gia, vôùi muïc ñích nhaèm bieán hoï thaønh moät taäp theå luoân luoân trung thaønh vôùi vua.

Cho ñeán hoâm nay, ngöôøi ta khoâng bieát theá naøo laø danh xöng vaø quyeàn haïn cuûa caùc vò quan laïi cao caáp trong 100

Daân cö

noäi caùc Champa. Ngöôïc laïi, nhieäm vuï chính yeáu cuûa hoï laø quaûn trò ngaønh thu thueá, huaán luyeän boä binh vaø thuûy binh ñeå chuaån bò cho vieäc chinh chieán. Moái öu tö lôùn nhaát cuûa moãi vò quoác vöông Champa laø nguoàn kinh phí quoác gia.

Chính vì theá thueá maù laø yeáu toá caàn thieát trong vieäc phaùt trieån ngaân khoá cuûa hoaøng gia haàu naâng cao cuoäc soáng cuûa caùc quan ñaïi thaàn trong vöông quoác, nuoâi döôõng quaân ñoäi, xaây döïng caùc coâng trình daãn thuûy nhaäp ñieàn, thieát keá caùc cung ñieän hoaëc xaây döïng caùc ñeàn ñaøi toân giaùo ñeå laøm neàn moùng cho uy quyeàn cuûa mình. Tieác raèng, caùc nhu caàu chi phí thöôøng vöôït quaù khaû naêng cung öùng cuûa quoác gia, bôûi do söï ngheøo khoù cuûa daân chuùng vaø söï mieãn thueá daønh cho caùc trung taâm toân giaùo maø moät soá bia kyù cuûa Ñoàng Döông thöôøng neâu ra (L. Finot vaø E. Huber, BEFEO IV, 1904, trg.

89 vaø 95; BEFEO V, 1905, trg. 280, 281). Ñeå phuïc hoài ngaân khoá nhaø nöôùc, moät soá quoác vöông Champa phaûi nghó ñeán caùc chieán dòch ñaùnh phaù caùc nuôùc laùng gieàng, nhaát laø vöông quoác Ñaïi Vieät, hoaëc aùp duïng vuõ löïc ñeå ñaùnh thueá caùc taøu beø di chuyeån trong haûi phaän cuûa mình. Vì nhu caàu caàn thieát trong chính saùch phoøng thuû quoác gia, vua chuùa Champa thöôøng ñaët moïi troïng taâm vaøo vaán ñeà xaây döïng moät ñoäi nguõ luïc quaân vaø haûi quaân huøng maïnh maø hình aûnh cuûa caùc binh só, caùc ñoäng vaät tham chieán vaø caùc chieán cuï vaãn coøn löu laïi treân caùc böùc phuø ñieâu taïi ñeàn Angkor Vat, Bayon (Angkor) vaø Banteay Chmar cuûa vöông quoác 101

Campuchia

Vöông quoác Champa

(M.

Jacq-

Hergoualc’h,

L’armement

et

l’organisation de l’armeùe khmeøre aux XII et XIII sieøcles, Paris, PUF, 1979).

Sau ngaøy suïp ñoå neàn vaên minh AÁn Giaùo ôû mieàn baéc vaøo naêm 1471, vöông quoác Champa ôû mieàn nam vaãn tieáp tuïc hieän höõu, nhöng laïi töø boû moïi theå cheá chính trò vaây möôïn töø AÁn Ñoä raát coù hieäu löïc cho ñeán theá kyû thöù XV, ñeå thay theá vaøo ñoù moät heä thoáng toå chöùc quoác gia hoaøn toaøn môùi meõ, döïa vaøo truyeàn thoáng baûn ñòa cuûa Kauthara vaø Panduranga, pha laãn vôùi moät soá yeáu toá cuûa theá giôùi Maõ Lai, moät khu vöïc maø vöông quoác Champa ñaõ hoøa nhaäp vaøo keå töø cuoái theá kyû thöù XV qua caùc maïng löôùi thöông maïi haøng haûi noái lieàn vôùi caùc haûi caûng naèm treân bôø bieån Nam Haûi cuûa Trung Hoa (D. Lombard, Le Carrefour javanais. Essai d’histoire globale: II. Les reùseaux asiatiques, Paris, Editions de l’EHESS, 1990). Keå töø ñoù, caùc quoác vöông Champa ôû mieàn nam töø boû hoaøn toaøn quan nieäm thaàn thaùnh hoùa baûn thaân cuûa mình nhö thôøi xa xöa ñeå trôû thaønh caùc nhaø laõnh tuï chính trò ñieàu haønh quoác gia trong nghóa roäng cuûa noù. Ñaây cuõng laø thôøi ñieåm ñaùnh daáu cho söï ra ñôøi cuûa moät khaùi nieäm chính trò raát môùi meû trong ñoù quyeàn löïc cuûa moät chính quyeàn chæ döïa vaøo söï giaøu coù vaø thònh vöôïng cuûa moät quoác gia maø thoâi. Keå töø ñoù, Champa khoâng coøn chuù taâm nhieàu ñeán vieäc phaùt trieån noâng nghieäp coå truyeàn nhö vaøo thôøi AÁn Giaùo nöõa maø laø tìm caùch laøm chuû heä thoáng trao ñoåi kinh teá giöõa nhöõng haûi 102

Daân cö

caûng lôùn naèm trong khu vöïc. Chính vì theá, caùc quoác vöông Champa ñaõ bieán heä thoáng thöông maïi haøng haûi thaønh moät toå chöùc ñoäc quyeàn cuûa nhaø vua vaø ñaõ nhieàu laàn trôû thaønh caùc ñaïi thöông gia gioáng nhö caùc quoác vöông Maõ Lai thöôøng aùp duïng.

Nhaèm phaùt trieån maïnh heä thoáng kinh teá môùi naøy, caùc quoác vöông Champa sau theá kyû thöù XV thöôøng tuyeån choïn vaøo giai caáp ñieàu haønh quoác gia cuûa mình moät soá nhaân vaät goác ngöôøi Ña Ñaûo nhaèm naém giöõ caùc chöùc vuï coá vaán kinh teá cho hoaøng gia Champa cuõng nhö vieäc thieát laäp vaø phaùt trieån caùc moái quan heä vôùi caùc thöông gia, caùc ngöôøi laùi taøu, caùc ñaïi dieän chuû haøng vaø nhaát laø moái quan heä vôùi nöôùc ngoaøi maø caùc taøi lieäu Champa cuõng nhö caùc lôøi töôøng thuaät cuûa caùc nhaø thöông thuyeàn Taây Phöông thöôøng keå laïi. Cuõng neân nhôù raèng, vaøo giöõa theá kyû XVI vaø XVIII tieáng Maõ Lai laø ngoân ngöõ ngoaïi giao raát thoâng duïng ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ Chaâu. Vì raèng taát caû caùc cuoäc trao ñoåi kinh teá chính trò qua caùc cuoäc ñoái thoaïi hay vieát thaønh vaên baûn chính thöùc giöõa caùc quoác gia naèm trong khu vöïc hay vôùi nhöõng ngöôøi Taây Phöông ñeàu thöïc hieän baèng ngoân ngöõ Maõ Lai. Hieäp öôùc giöõa vöông quoác Campuchia vaø Hoøa Lan kyù vaøo naêm 1656 nhöng vieát baèng tieáng Maõ Lai laø moät thí duï ñieån hình. Chính vì theá, trong trieàu ñình cuûa caùc quoác gia naèm trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ Chaâu thôøi ñoù thöôøng coù nhöõng ngöôøi noùi tieáng Maõ Lai raát thoâng thaïo.

103

Vöông quoác Champa

Hoï phaûi laø nhöõng ngöôøi Maõ Lai chính thoáng môùi coù theå noùi raønh tieáng meï ñeû cuûa hoï vaø coù khaû naêng ñeå ñoïc caû vaên baûn vieát baèng tieáng AÛ Raäp. Beân caïnh nhöõng ngöôøi Maõ Lai giöõ vai troø coá vaán, vua chuùa Champa thöôøng tuyeån choïn vaøo trieàu ñình cuûa mình nhöõng quan laïi goác ngöôøi Chaêm Ahier (taïm goïi laø Baø La Moân) vaø baét ñaàu töø theá kyû XVII caû ngöôøi Chaêm Bani (Hoài Giaùo khoâng chính thoáng) vaø keå caû ngöôøi Taây Nguyeân nhö saéc daân Eñeâ, Churu vaø Raglai, töùc laø daân toäc noùi tieáng noùi Ña Ñaûo. Moãi saéc daân phuïc vuï trong trieàu ñình Champa thöôøng ñoùng vai troø rieâng bieät trong toå chöùc toân giaùo, quaân söï, taøi chaùnh (kieåm soaùt vieäc thu thueá, v.v..), kinh teá (kieåm soaùt vieäc ñaõi vaøng, v.v..) vaø haønh chaùnh.

Heä thoáng toå chöùc chính trò môùi naøy ñaõ dieãn ra taïi mieàn nam Champa cho ñeán giöõa theá kyû thöù XVII. Keå töø ñoù, vua chuùa nhaø Nguyeãn, sau khi ñaët quyeàn baûo hoä treân laõnh thoå Panduranga, ñöùng ra choïn löïa nhöõng nhaø caàm quyeàn Champa raát thaân caän vôùi mình haàu kieåm soaùt hoï chaët cheõ hôn baèng caùch ban cho hoï nhöõng vöông hieäu toái cao vôùi muïc ñích doã daønh hoï phaûi phuïc tuøng oai quyeàn cuûa trieàu ñình Hueá. Tình traïng naøy keùo daøi trong suoát cuoäc noäi chieán giöõa Nguyeãn AÙnh vaø Taây Sôn töø naêm 1771 cho ñeán naêm 1802. Trong khoaûng thôøi gian naøy, caùc quoác vöông Champa naém quyeàn cai trò ñaát nöôùc maát heát taát caû quyeàn haønh vaø chæ haønh ñoäng nhö keû muùa roái theo chieâu baøi cuûa nhaø Nguyeãn, nhöng hoï vaãn coøn toàn taïi treân ngai vaøng cho 104

Daân cö

ñeán khi hoaøng ñeá Minh Meänh quyeát ñònh khai tröø hoï vaø xoùa boû danh xöng Panduranga-Champa ra khoûi baûn ñoà vaøo naêm 1832.

Kinh teá Caùc taøi lieäu lòch söû ít khi baøn ñeán moät caùch saâu ñaäm veà tình hình toå chöùc kinh teá Champa tröôùc hay sau theá kyû XV. Maëc duø nhö theá, ngöôøi ta cuõng bieát raèng vöông quoác naøy coù hai neàn kinh teá song phöông vôùi nhau trong quaù khöù, ñoù laø neàn kinh teá töï cung töï caáp (eùonomie de subsistance) cuûa ñaïi ña soá quaàn chuùng taäp trung haàu heát caùc noâng daân vaø ngö daân doïc theo bôø bieån vaø neàn kinh teá lôïi nhuaän (eùonomie de profit) maø trieàu ñình Champa thöôøng aùp duïng vôùi caùc nhaø buoân nöôùc ngoaøi.

Haàu heát caùc daân cö Champa soáng ôû vuøng ñoàng baèng cuõng nhö toaøn theå ngöôøi Taây Nguyeân chuyeân soáng veà noâng nghieäp. Ngheà troàng luùa voán laø sinh hoaït chính cuûa hoï. Chính vì theá, “aên côm” trôû thaønh cuïm töø raát phoå thoâng trong caùc quoác gia thuoäc veà khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Cuõng nhôø caùc vaên bia coù noäi dung lieân quan ñeán vieäc daâng hieán hoa maøu cho caùc ñeàn thaùp maø ngöôøi ta bieát raèng cö daân Champa sinh soáng ôû vuøng ñoàng baèng laø taäp theå chuyeân khai thaùc ruoäng luùa qua heä thoáng daãn thuûy nhaäp ñieàn (BEFEO IV, 1904, trg.959, 962). Ngöôïc laïi, daân toäc soáng ôû 105

Vöông quoác Champa

vuøng cao thì khai thaùc caùnh ñoàng ñaát truõng (champs de deùpressions) doïc theo ngoïn ñoài. Vì khí haäu khoâ haïn thöôøng dieãn ra taïi moät soá vuøng ôû phía nam, thaønh ra caùc khu vöïc canh taùc cuûa Champa caàn phaûi coù heä thoáng daãn thuûy nhaäp ñieàn baét nguoàn töø caùc möông ñaäp. Keå töø ñoù, cuïm töø “caáp nöôùc” trôû thaønh coâng trình chính yeáu cuûa caùc nhaø vua daønh cho taäp theå noâng daân (BEFEO IV, 1904, trg.

942,943). Ñöông nhieân ngöôøi ta khoâng bieát roõ cho laém, duø laø phoûng chöøng ñi nöõa, veà soá löôïng saûn xuaát luùa gaïo vaøo thôøi kyø Champa AÁn Giaùo, bôûi vì saûn phaåm noâng nghieäp thöôøng ñònh giaù baèng jak. Ngoaøi saûn phaåm luùa gaïo, caùc taøi lieäu Chaêm coå khoâng bao giôø cho bieát caùc loaïi gioáng hoa quaû vaø caây coái duøng trong ngaønh troàng troït taïi vöông quoác naøy, maø chæ nhaéc ñeán caùc loaïi thöïc phaåm, haït gioáng vaø caùc phöông tieän kinh teá töï cung töïc caáp maø thoâi. Cuõng nhôø tö lieäu vieát baèng tieáng Maõ Lai, ngöôøi ta bieát raèng vöông quoác Champa coù moät soá loaïi caây troàng treân caùc maûnh ñaát khoâng caàn daãn thuûy nhaäp ñieàn nhö caây meø, caây ñaäu, caây chuoái, caây mía, caây döøa maø ngöôøi ta duøng laøm “röôïu döøa” nhö taøi lieäu Trung Hoa ghi laïi. Theo nhaät kyù cuûa Linh Muïc Odoric de Pordenone lieân quan ñeán chuyeán coâng du cuûa oâng ta taïi khu vöïc AÙ Chaâu vaøo theá kyû XIV, ngöôøi daân Champa vaøo thôøi kyø ñoù coù ñuû löông thöïc ñeå sinh soáng. Ngöôøi ta cuõng khoâng bieát nhieàu hôn veà ngaønh noâng nghieäp Champa sau theá kyû XV maëc daàu caùc thöông thuyeàn AÂu Chaâu coù maët treân haûi phaän cuûa vöông quoác naøy keå töø naêm 1540 ñaõ 106

Daân cö

thöôøng xuyeân laäp baûng keâ khai caùc loaïi haøng hoùa vaø thöïc phaåm maø hoï coù theå duøng vaøo vieäc buoân baùn. Trong soá caùc loaïi haøng hoùa naøy, ngöôøi ta cuõng khoâng bieát ñeán caùc loaïi saûn phaåm coàng keành saûn xuaát taïi Champa maø ngöôøi nöôùc ngoaøi khoâng duøng ñeán. Luùa laø moät loaïi gioáng thònh haønh nhaát trong ngaønh noâng nghieäp cuûa vöông quoác naøy, nhöng ngöôøi ta cuõng khoâng bieát saûn löôïng troàng troït laø bao nhieâu, trong luùc ñoù luùa gaïo laø löông thöïc chính yeáu duøng vaøo vieäc ñoåi chaùc, vay möôïn hoaëc traû goùp. Vì raèng daân toäc Chaêm sinh soáng taïi ñoàng baèng thôøi ñoù khoâng troàng cau vaø traàu, thaønh vaäy hoï duøng luùa gaïo ñeå ñoåi chaùc saûn phaåm naøy vôùi ngöôøi Vieät Nam. Ngoaøi loaïi nguû coác naøy, ngöôøi daân Champa thöôøng troàng khoai lang (Convolvulus Batatas Linneù) duøng laøm löông thöïc thay gaïo vaøo luùc thaát muøa.

Boâng vaûi (Gossypium hirsutum) laø saûn phaåm raát phaùt trieån trong khu vöïc Bình Thuaän trong khi ñoù thuoác laù raát thònh haønh taïi vuøng Phan Rang. Hoï cuõng troàng caây döøa vaø caùc loaïi caây troàng khaùc ít quan troïng hôn. Song song vôùi vieäc canh taùc caùc loaïi caây coái duøng ñeå tieâu thuï, ngöôøi daân Champa coøn chuyeân laøm ngheà thu nhaäp nhöõng saûn phaåm thieân nhieân do nuùi röøng cung caáp, nhaát laø rau caûi vaø hoa quaû maø hoï thöôøng söû duïng ñeå laøm moùn aên haøng ngaøy. Hoï cuõng laøm ngheà saên baén caùc loaïi thuù nhoû, nhö thoû röøng, gaø röøng, con teâ teâ (pangolin), chim röøng, con coâng (BEFEO XI, 1911, trg. 291, 296). Ngheà saên baén cuûa hoï thöôøng dieãn 107

Vöông quoác Champa

ra haøng ngaøy, nhaát laø nhaân dòp ñoàng aùn, ñaõ ñem laïi cho böõa côm cuûa hoï coù thòt, vì vieäc chaên nuoâi mang tính caùch gia ñình khoâng theå cung caáp cho hoï nhöõng moùn thòt thöôøng xuyeân, moät phaàn do beänh dòch suùc vaät, ñaëc bieät laø cuùm boø thöôøng hay taøn phaù ngaønh chaên nuoâi gia suùc vaø phaàn khaùc thì xuaát phaùt töø leã teá thöôøng söû duïng quaù nhieàu thuù vaät gaây ra naïn thieáu thieáu thoán veà gia suùc, gia caàm maø hoï chaên nuoâi trong gia ñình. Cuoái cuøng caùc noâng daân naøy cuõng laøm ngheà caâu caù soâng vaø caù hoà nhaèm taêng cöôøng theâm thöïc phaåm ñeå duøng trong gia ñình.

Caùc ngö daân Champa soáng ven bieån Nam Haûi chaïy daøi hôn 800 caây soá cuõng coù moät cuoäc soáng kinh teá raát gaàn guõi vôùi taàng lôùp noâng daân, nhöng chæ coù moät söï khaùc bieät hôn ñoù laø ngö daân duøng haûi saûn cuûa mình ñeå ñoåi laáy gaïo cuûa noâng daân. Chính vì theá caù vaø gaïo laø thöïc phaåm cô baûn cuûa vöông quoác Champa thôøi ñoù, nhaát laø phía nam Champa, moät haûi phaän raát nhieàu caù maø Linh Muïc Odoric de Pordenone ñaõ ghi nhaän vaøo theá kyû XIV. Haàu heát nhaân daân Champa chæ chuyeân soáng veà ngheà noâng nghieäp vaø ngö nghieäp. Ngöôïc laïi, vua chuùa vaø quan thaàn Champa thöôøng ñaët troïng taâm vaøo neàn kinh teá coù lôïi nhuaän qua caùc vieäc buoân baùn vôùi caùc thöông thuyeàn AÁn Ñoä, Trung Hoa, Maõ Lai, AÛ Raäp, vaø keå töø theá kyû thöù XVI vôùi ngöôøi AÂu Chaâu. Caùc thöông thuyeân naøy thöôøng mua caùc saûn phaåm coù höông thôm, da thuù röøng vaø kim loaïi 108

Daân cö

quí theo söï ñoøi hoûi cuûa thò tröôøng. Quoác vöông Champa laø ngöôøi chieám ñoäc quyeàn ñeå cung caáp nhöõng saûn phaåm cho thò tröôøng naøy.

Vaøo nhöõng naêm ñaàu cuûa Taây Lòch, vöông quoác Champa döôøng nhö ñaõ baét ñaàu tham gia vaøo vieäc trao ñoåi kinh teá vôùi moät soá quoác gia laân caän. Moät soá maûnh vôõ cuûa hieän vaät goác Trung Hoa vaø AÁn Ñoä ñöôïc tìm thaáy taïi Traø Kieäu ñaõ chöùng minh ñieàu ñoù. Keå töø caùc naêm ñaàu cuûa theá kyû thöù V, taøi lieäu Trung Hoa thöôøng ghi raèng Champa laø quoác gia ñaõ coù moät ñoäi nguõ haøng haûi quan troïng thöôøng duøng vaøo vieäc ñaùnh phaù caùc bôø bieån Ñaïi Vieät ôû phía baéc vaø chuyeân veà ngaønh di chuyeån haøng hoùa treân ñaïi döông.

Chính vì theá, moät soá taøi lieäu lòch söû thöôøng caùo buoäc raèng ngaønh haøng haûi cuûa Champa thôøi ñoù chæ laø ñôn vò chuyeân laøm ngheà cöôùp bieån. Maëc daàu ngöôøi ta khoâng bieát soá löôïng taøu beø thuoäc ñôn vò haøng haûi cuûa vöông quoác naøy, nhöng ngöôøi ta coù theå nghó raèng Champa phaùt trieån raát maïnh ngaønh thöông thuyeàn cuûa mình vaøo ñaàu theá kyû thöù IX, khi khu vöïc Taây AÙ vaø Trung AÙ, vì tình hình an ninh khoâng cho pheùp, khoâng duøng ñöôïc ñöôøng boä xuyeân luïc ñòa Chaâu AÙ coøn goïi laø con ñöôøng tô luïa, ñeå laøm heä thoáng giao thoâng nöõa. Keå töø ñoù, caùc nhaø thöông gia buoân baùn phaûi choïn ñöôøng bieån ñeå chôû haøng hoùa cuûa hoï.

Phaûi noùi raèng ngaønh thöông maïi haøng haûi ñaõ ñem laïi cho Champa moät nguoàn tö lôïi voâ cuøng lôùn lao, bôûi vì 109

Vöông quoác Champa

caùc taøu beø quoác teá phaûi döøng chaân taïi bôø beå cuûa vöông quoác naøy ñeå tieáp teá löông thöïc vaø nhaát laø Champa coù nhieàu haûi caûng noåi tieáng nhö Turan (Ñaø naüng hieän nay), Kam-ran (Cam Ranh), Sri Banoy (haûi caûng cuûa Vijayapura trong vònh Qui Nhôn hieän nay), Malithit (Phan Thieát), v.v.

Vaø caùc vò vua ñaàu tieân cuûa Champa ñaõ töøng höôûng neàn truø phuù cuûa ngaønh thöông maïi naøy laø trieàu ñaïi cuûa Indrapura (Ñoàng Döông) maø caùc tö lieäu khaûo coå hoïc ñaõ töøng chöùng minh. Keå töø ñoù, Champa trôû thaønh moät quoác gia huøng maïnh veà ngaønh haøng haûi. Naêm 1177, haïm ñoäi Champa ñaõ chuyeân chôû nguyeân ñoaøn quaân cuûa mình ñeå ñaùnh phaù Angkor vaø vaøo naêm 1203, coù hôn hai traêm chieác taøu buoàm ñaõ thaùp tuøng vò vua Champa ñoùng ñoâ ôû Vijaya ñeå vöôït bieân laùnh naïn (Vieät Söû Löôïc III). Löïc löôïng haøng haûi naøy caáu thaønh nhöõng ñôn vò haûi quaân ñaõ giuùp vöông quoác Champa gia taêng maïnh meõ ngaønh trao ñoåi thöông maïi cuûa mình vôùi Trung Hoa, AÁn Ñoä vaø caùc nöôùc Trung Ñoâng chuyeân veà ngheà buoân baùn caùc saûn phaåm.

Söï suïp ñoå cuûa thuû ñoâ Vijaya vaøo naêm 1471 khoâng laøm caûn trôû neàn thöông maïi cuûa Champa bò thu heïp laïi ôû mieàn nam, vì vöông quoác naøy trôû thaønh moät quoác gia ñaõ hoäi nhaäp raát nhanh vaøo voøng caàu kinh teá cuûa tieåu vöông quoác Malacca (Maõ Lai), töùc laø trung taâm thöông maïi quoác teá thôøi ñoù. Keå töø ñoù, Champa tìm caùch ñöa ngaønh thöông thuyeàn cuûa mình vaøo caùc maïng löôùi thöông maïi haøng haûi noái lieàn caùc haûi caûng cuûa taøu beø vaø caùc kho chöùa haøng hoùa 110

Daân cö

naèm treân caùc bôø bieån Nam Haûi. Vaø tình hình thöông maïi naøy keùo daøi ñeán giöõa theá kyû XVII, töùc laø thôøi ñieåm maø vua chuùa nhaø Nguyeãn ñaõ ngaên caám caùc taøu beø nöôùc ngoaøi caäp beán Champa vaø mua baùn vôùi vöông quoác naøy, moät ngaønh thöông maïi ñaõ mang laïi nhieàu lôïi nhuaän cho vua chuùa vaø quaàn thaàn Champa thôøi ñoù.

Trong soá caùc moùn haøng ñoåi chaùc chính yeáu trong ngaønh haøng haûi ñaõ ñem laïi nguoàn lôïi nhuaän quan troïng cho trieàu ñình Champa vaøo thôøi kyø AÁn Giaùo hay sau theá kyû thöù XV, ngöôøi ta phaûi keå ñeán moät loaïi saûn phaåm cuûa Champa ñaõ töøng gaây bao tieáng vang töø Nhaät Baûn cho ñeán Trung Ñoâng ñoù laø goã traàm (gahlau), toûa höông thôm raát laø ñaëc bieät maø caùc nhaø thöïc vaät hoïc (botaniste) vaãn chöa tìm ra nhöõng bí aån trong tinh chaát höông thôm cuûa noù. Ñaây laø moät loaïi caây ñoøi hoûi bao kieân nhaãn vaø nghi leã phieàn phöùc tröôùc khi khôûi coâng ñi tìm, noù vaø cuõng laø saûn phaåm raát quí trong danh saùch haøng hoùa töø thuôû xa xöa. Traàm höông Champa ñöôïc xem nhö laø loaïi traàm quí giaù nhaát bôûi ngöôøi AÁn Ñoä vaøo ñaàu kyû nguyeân ; bôûi ngöôøi Trung Hoa keå töø thôøi kyø Laâm AÁp (Lin Yi), vì goã naøy ñöôïc lieät keâ vaøo danh saùch cuûa saûn phaåm maø Champa phaûi trieàu coáng hoaøng ñeá cuûa hoï ; bôûi caùc taùc giaû AÛ Raäp nhö Al-Mas’udi vaøo theá kyû thöù X vaø Al-Idrisi vaøo theá kyû XII ñeå roài hoï goïi traàm höông Champa laø sanf ( tieáng AÛ Raäp: sanf = Campa) ; bôûi caùc taùc giaû Boà Ñaøo Nha döôùi teân goïi cuûa goã naøy laø calambac keå töø 111

Vöông quoác Champa

giöõa theá kyû thöù XVI vaø vaøo theá kyû keá tieáp bôûi caùc thöông gia Hoøa Lan. Traàm höông Champa laø chuû ñeà maø ngöôøi ta tìm thaáy haàu heát trong nhöõng hoài kyù cuûa ngöôøi thöông gia thôøi ñoù, vì thò tröôøng cuûa goã quí naøy ñaõ mang laïi moät nguoàn lôïi nhuaän lôùn lao nhaát. Bôûi vì theá, vaøo theá kyû thöù XV ngöôøi Trung Hoa cho bieát giaù traàm höông mua taïi Champa, neáu tính theo troïng löôïng, thì baèng giaù baïc kim vaøo theá kyû thöù XVII. Ngöôøi AÂu Chaâu coøn ghi raèng giaù trò cuûa traàm höông coù theå gia taêng gaáp 15 laàn giöõa giaù mua taïi Champa vaø giaù baùn laïi taïi Nhaät Baûn hay taïi Trung Ñoâng.

Theo ngöôøi AÂu Chaâu, coù söï khaùc bieät giöõa traàm höông mang teân laø bois d'aloeøs hay calambac vôùi traàm höông teân laø bois d’aigle maø caùc nhaø thöïc vaät hoïc vaãn khoâng bieát roõ nguoàn goác cuûa noù. Ngöôïc laïi nhieàu taùc giaû hieän ñaïi vaãn thöôøng nghó raèng traàm höông (bois d'aloeøs) vaø traàm höông (bois d’aigle) coù giaù trò ngang nhau, trong khi ñoù caùc nhaø buoân AÂu Chaâu vaøo theá kyû XVII trò giaù traàm höông bois d’aigle reû hôn 20 laàn so vôùi traàm höông mang teân laø bois d'aloeøs hay calambac.

Neáu ngöôøi ta bieát roõ veà thò tröôøng cuûa goã traàm höông (bois d'aloeøs) thì ngöôïc laïi ngöôøi ta ít bieát veà giaù caû cuûa caùc saûn phaåm laâm nghieäp khaùc maø caùc taøi lieäu Trung Hoa vaø Boà Ñaøo Nha thöôøng ghi laïi töø ñaàu theá kyû thöù XVI. Moät soá saûn phaåm laâm nghieäp ñaõ trôû thaønh moùn haøng thöông maïi ñoäc quyeàn cuûa nhaø vua hay quan laïi Champa thôøi ñoù laø voû caây queá röøng cuûa mieàn trung Vieât Nam 112

Daân cö

thöôøng gôûi sang Nhaät Baûn cho ñeán khi quoác gia naøy quyeát ñònh beá moân toûa caûng vôùi theá giôùi beân ngoaøi vaøo theá kyû XVII. Beân caïnh queá röøng laø caây ñaøn höông (santal) vaø ñaäu khaáu (cardamom) thöôøng moïc treân vuøng cao maø ngöôøi ta haùi haït ñeå xuaát khaåu sang Trung Hoa. Trong soá caùc saûn phaåm khaùc maø caùc nhaø thöông thuyeàn thöôøng ñaët mua taïi Champa goàm coù caùc loaïi da thuù, söøng thuù, goã quí vaø moät soá noäi taïng (visceøre) thuù vaät maø vieän baøo cheá thuoác men cuûa Trung Hoa thöôøng yeâu caàu ñoù laø noäi taïng cuûa traâu röøng, boø röøng Nam AÙ (banteng), con höu, teâ giaùc caáu thaønh moät ñaøn ñoäng vaät raát ñoâng ñaûo treân vuøng cao nguyeân. Theo taøi lieäu Trung Hoa, vua Champa ñaõ chieâu coáng vaøo naêm 995 cho hoaøng ñeá cuûa quoác gia naøy möôøi chieác söøng teâ giaùc, hôn ba traêm chieác ngaø voi. Ngöôøi ta cuõng khoâng queân nhöõng loaïi da cuûa thuù döõ khaùc, nhö coïp vaø beo, vöøa soáng ôû vuøng ñoàng baèng vaø treân cao nguyeân, thöôøng ñöôïc xuaát khaåu ñeán caùc haûi caûng coù kho döï tröõ haøng hoùa chôø ngaøy chuyeân chôû sang AÂu Chaâu. Sau cuøng, moät saûn phaåm khaùc cuõng naèm trong danh saùch haøng hoùa xuaát caûng ñoù laø ngaø voi röøng maø caùc ngöôøi Taây Nguyeân phaûi noäp moät phaàn naøo cho trieàu ñình Champa thôøi ñoù nhö moät loaïi thueá coù kyø haïn maø caùc vua chuùa cuûa vöông quoác naøy thöôøng söû duïng vaøo caùc theá kyû XVI vaø XVII ñeå ñoåi chaùc döôùi hình thöùc moùn haøng da loâng

113

Vöông quoác Champa

thuù (pelleterie) vôùi caùc thöông thuyeàn nöôùc ngoaøi treân ñöôøng sang Trung Hoa. Caùc vò vua Champa cuõng kieåm soaùt vieäc khai thaùc moû kim loaïi quí vaø naém ñoäc quyeàn thöông maïi veà saûn phaåm naøy keå töø cuoái theá kyû XV. Kim loaïi quí quan troïng nhaát trong thò tröôøng thôøi ñoù laø vaøng laãn loän trong caùt cuûa soâng raïch. Vieäc khai thaùc moû vaøng taïi Champa trôû thaønh moät kyõ ngheä ñaùng keå vì soá löôïng vaø troïng löôïng cuûa nhöõng baûo vaät laøm baèng vaøng maø caùc vò vua Champa AÁn Hoùa ñaõ töøng daâng hieán cho caùc vò thaàn cuûa hoï laø moät thí duï ñieån hình. Chaúng haïn vua Harivarman V, chæ rieâng naêm 1114, ñaõ daâng hieán cho thaàn Sri Sanabhadresvara chín moùn vaät baèng vaøng vôùi troïng löôïng hôn 20 kilogram (BEFEO IV, 1904, trg. 951, 952). Moùn thöù hai laø baïc coù khoái löôïng raát lôùn naèm trong caùc moõ ôû mieàn nam cuûa Indrapura, Amaravati vaø phía baéc cuûa Vijaya, maø quoác vöông Champa thôøi AÁn Giaùo ñaõ daâng cuùng moät caùch roäng raõi cho caùc ñieän thôø toân giaùo. Vaøo naêm 1174, vua Jaya Indravarman V ñaõ daâng hieán gaàn 60 kilogram baïc cho thaàn Sri Sanabhadresvara nhaèm trang trí moät caên ñieän thôø nhoû vaø coâng trình xaây döïng phaàn phuï thuoäc cuûa ñeàn naøy nhaèm ca ngôïi söï quang vinh cuûa oâng ta (BEFEO IV, 1904, trg.

971, 974. Sau ngaøy Vijaya suïp ñoå, Champa khoâng coøn laøm chuû moät soá con soâng coù moû vaøng vaø toaøn boä caùc moû baïc.

Tuy nhieân, Champa vaãn tieáp tuïc saûn xuaát vaøng maëc duø soá löôïng ít hôn maø caùc vò vua cuûa vöông quoác naøy naém ñoäc 114

Daân cö

quyeàn buoân baùn vôùi caùc thöông thuyeàn Boà Ñaøo Nha, Hoøa Lan vaø Vieät Nam. Cuøng trong thôøi gian ñoù, ngöôøi ta cuõng khoâng bieát Champa coù khai thaùc moû baïc hay khoâng, bôûi vì caùc taøi lieäu keå töø ñaàu theá kyû XVI khoâng nhaéc ñeán teân cuûa kim loaïi quí naøy.

Ngheä thuaät Caùc ñeàn ñaøi naèm raûi raùc treân laõnh thoå cuûa Champa AÁn Hoùa xöa kia ñaõ thu huùt raát nhieàu söï löu yù cuûa nhöõng nhaø nghieân cöùu ngöôøi Phaùp khi hoï ñaët chaân ñeán caùc vuøng ñoàng baèng cuûa mieàn trung Vieät Nam thôøi ñoù. Veà sau, vieäc khaùm phaù quaàn theå di tích lòch söû naèm trong thung luõng cuûa Mó Sôn vôùi 70 ñeàn ñaøi cuûa noù bò choân vuøi döôùi coû caây hoang pheá chöa noùi ñeán caùc di tích trang nghieâm trong khu vöïc Ñoàng Döông maø H. Parmentier vaø C. Carpeaux ñaõ ra coâng khai quaät töø ñaàu theá kyû thöù XX ñaõ giuùp cho ngöôøi ta coù moät caùch khaùi quaùt veà taàm möùc quan troïng cuûa neàn ngheä thuaät ñeàn ñaøi Champa (Missions archeùologiques francaises au Champa, Photographies et itineùraires 19021904, Paris, Les Indes savants, 2005). Vieäc caäp nhaät haèng loaït caùc böùc töôïng vaø caùc taùc phaåm ñieâu khaéc Champa naèm trong chöông trình baûo toàn di saûn lòch söû do caùc nhaø khoa hoïc vaø kieán truùc sö cuûa Vieän Vieãn Ñoâng Phaùp (EFEO) thöïc hieän ñaõ xaùc nhaän moät laàn nöõa giaù trò cuûa caùc 115

Vöông quoác Champa

di tích naøy. Moät soá hieän vaät khaûo coå ñöôïc kieåm keâ moät caùch coù heä thoáng vaø moät soá khaùc ñöôïc ñöa vaøo Vieän Baûo Taøng do oâng H. Parmentier thaønh laäp taïi Tourane (Ñaø Naüng). Keå töø cuoái naêm 1969, moät soá ñeàn thaùp naèm trong quaàn theå Mó Sôn vaø khu vöïc Ñoàng Döông cuõng nhö caùc cao ñòa khaûo coå vaø vaên hoùa khaùc cuûa Ñoâng Döông ñaõ bò taøn phaù döôùi bom ñaïn cuûa khoâng löïc Hoa Kyø ñeå roài caùc cô quan vaên hoùa cuûa Coäng hoøa Xaõ hoäi Vieät nam phaûi ra coâng thaùo mìn vaø truøng tu caû chuïc ngoâi ñeàn naèm trong khu vöïc naøy sau ngaøy chaám döùt chieán tranh vaøo naêm 1975.

Neáu hoâm nay ngöôøi ta tieáp thu ñöôïc moät caùch khaùi quaùt veà kyõ thuaät kieán truùc ñeàn thaùp Champa ôû mieàn trung Vieät Nam duø di tích naøy vaãn coøn hieän höõu hay ñaõ bò taøn phaù ñi nöõa cuõng laø nhôø caùc hình veõ vaø baûn in maø caùc nghieân cöùu chuyeân veà Champa ñaõ löu laïi. Veà phöông dieän caáu truùc, caùc ñeàn thaùp Champa chæ laø coâng trình kieán truùc mang tính caùch tín ngöôõng cuûa AÁn Giaùo vaø Phaät Giaùo do gia ñình hoaøng gia thöïc hieän vaø luoân luoân raäp theo moät khuoân maãu ñoàng nhaát. Trong moät quaàn theå ñeàn thaùp luùc naøo cuõng coù moät ngoâi thaùp chính ñieän mang teân laø Kalan, beân trong coù moät böùc töôïng thaàn linh, thöôøng laø linga.

Chung quanh thaùp chính dieän laø caùc ñeàn phuï thuoäc (thoâng thöôøng laø hai ñeàn) coù dieän tích khoâng lôùn cho laém. Caùc ngoâi thaùp naøy thöôøng laø hình vuoâng xaây baèng gaïch nung, moät ngaønh kyõ ngheä raát noåi tieáng cuûa vöông quoác naøy.

116

Daân cö

Trong suoát chieàu daøi lòch söû cuûa Champa AÁn Hoùa, ngheä thuaät kieán truùc ñeàn thaùp khoâng thoaùt khoûi söï tieán hoùa trong khoâng gian. Chính vì theá caùc chuyeân gia phaûi heä thoáng hoùa laïi caùc theå loaïi phong caùch kieán truùc vaø nieân ñaïi cuûa noù döïa vaøo caùc yeáu toá raát thuyeát phuïc maø moïi ngöôøi ñeàu nhaát trí chaáp nhaän cho ñeán hoâm nay (P. Stern, L’art du Champa (ancient Annam) et son eùvolution, Toulouse, Douladoure, 1942).

Maëc duø caùc tö lieäu Trung Hoa thöôøng cho raèng daân cö Champa laø nhöõng ngheä nhaân coù naêng khieáu baäc thaày chuyeân veà ngheä thuaät xaây caát ñeàn thaùp baèng gaïch nung.

Caùc vaên bia cuõng khoâng ngöøng noùi ñeán söï phaùt trieån ngheä thuaät raát laø maïnh meõ treân laõnh thoå cuûa Champa, nhöng vöông quoác naøy khoâng ñeå laïi cho haäu theá töø theá kyû thöù III cho ñeán theá kyû thöù VII, moät di saûn ngheä thuaät naøo ngoaøi moät vaøi moùn hieän vaät coù nguoàn goác cuûa nöôùc ngoaøi, nhö böùc töôïng Phaät Ñoàng Döông laøm baèng ñoàng tuyeät ñeïp, nhöng nhaäp caûng töø AÁn Ñoä.

Keå töø theá kyû thöù VII, ngheä thuaät kieán truùc taïi Champa môùi baét ñaàu ñi vaøo moät kyû nguyeân môùi. Vieäc khaùm phaù nhöõng di tích traùng leä xaây döïng vaøo giöõa theá kyû thöù VII vaø ñaàu theá kyû thöù VIII ñaõ cho pheùp cho ngöôøi ta ñöa ra keát luaän raèng Champa laø vöông quoác coù moät neàn kieán truùc cao ñoä thöôøng mang moät phong caùch ngheä thuaät 117

Vöông quoác Champa

rieâng bieät, khôûi ñaàu baèng phong caùch kieán truùc goïi laø Mó Sôn E 1 (maãu töï A, B, C, D, E, v.v. chæ ñònh cho nhoùm ñeàn ñaøi naèm trong quaàn theå cuûa Mó Sôn vaø con soá 1, 2, 3. v.v. chæ ñònh soá ñieän thôø cuûa töøng nhoùm). Phong caùch Mó Sôn E 1 maø oâng J. Boisselier ñaõ phaân taùch laø moät quaàn theå di tích coù moät saéc neùt raát laø ñoäc ñaùo, maëc daàu noù pha laãn moät phaàn aûnh höôûng ngheä thuaät töø nöôùc ngoaøi, ñaëc bieät laø ngheä thuaät cuûa AÁn Ñoä, Moân (Dvaravati), Nam Döông vaø tieàn Angkor (J. Boisselier, “Arts du Champa et du Cambodge Preùang korien. La date de Mi-sôn E 1”, trong Arts Asiatiques XIX-3-4, 1956, trg.197-202). Phong caùch naøy coù moät neùt ñaëc tröng cuûa noù, ñoù laø caùc chaân töôøng cuûa ñeàn thaùp thöôøng ñöôïc trang trí moät caùch loäng laãy. Caùc oâ traùn (tympan), mí nhaø (frontons ) vaø caû chieác beä (pieùdestal) cuûa töôïng ñaù cuõng coù nhöõng phuø ñieâu chaïm troå. Ñieàu ñaùng chuù yù theâm, ñoù laø moãi hình töôïng ñeàu coù phong caùch xeáp neáp quaàn aùo rieâng, chieàu höôùng cöû ñoäng, ñoà trang söùc, buùi toùc vaø muõ maõo treân ñaàu cuûa noù.

Töø giöõa theá kyû thöù VIII cho ñeán giöõa theá kyû thöù IX, thuû ñoâ chính trò vaø quyeàn löïc cuûa Champa ñöôïc dôøi vaøo mieàn nam, naèm trong khu vöïc cuûa Panduranga (xem phaàn lòch söû). Keå töø ñaàu cuûa theá kyû thöù IX, ngöôøi ña ñang chöùng kieán röï ra ñôøi cuûa moät phong caùch kieán truùc môùi goïi laø phong caùch Hoøa Lai thuoäc tænh Ninh Thuaân, taäp trung ba ngoïn thaùp, nay chæ coøn coù hai. Caùc ñeàn ñaøi Hoøa Lai xaây döïng theo kieåu hình khoái (cubique) vôùi chieàu cao khoaûng 118

Daân cö

hai möôi meùt vaø choàng chaát leân nhau bôûi caùc böïc taàng thu nhoû laïi. Ñaëc tröng cuûa thaùp naøy laø caùc voøm kieán truùc nhoâ ra naèm treân cöûa, ñöôïc trang trí theo kieåu caønh laù löôïn (rinceau). Caùnh cöûa ra vaøo cuûa thaùp naøy coù khuoân hình chieác truï laøm ñaù thaïch (greøs) vaø nhöõng choã naøo coù moâ hình cöûa giaû taïo (fausses portes) thöôøng coù nhöõng thaàn linh gaùc cöûa (Dvarapala) ñöùng hai beân. Ñaây laø phong caùch rieâng bieät cuûa mieàn nam Champa. Keå töø cuoái tam thaäp nieân cuûa theá kyû thöù IX, phong caùch Hoøa Lai bieán maát ñeå nhöôøng böôùc cho moät ngheä thuaät kieán truùc môùi raát ñaëc bieät vaø uy nghi hôn maø ngöôøi ta goïi laø phong caùch Ñoàng Döông, töùc laø vaøo thôøi ñieåm maø thuû ñoâ chính trò ñöôïc dôøi sang Vijaya cuûa mieàn baéc Champa.

Maëc duø bò taøn phaù bôûi quaân ñoäi Hoa Kyø trong cuoäc chieán taïi Vieät Nam, Ñoàng Döông vaãn laø moät quaàn theå di tích Phaät Giaùo lôùn nhaát vaø ñoäc ñaùo nhaát cuûa Champa.

Theo taùc phaåm Le Museùe de sculpture cham de Ñaø-naüng (Paris, AFAO, 1997, trg. 68-69), tu vieän Phaät Giaùo Ñaïi Thöøa taïi Ñoàng Döông ñöôïc xaây döïng töø naêm 875 cho ñeán ñaàu theá kyû thöù X chieám moät chu vi roäng lôùn, daøi moät caây soá ba traêm thöôùc, taäp trung nhieàu caùnh laàu ñaøi xaây baèng gaïch chín, phaân chia thaønh nhieàu khu vöïc. Taát caû caùc ñieän thôø naøy ñöôïc trang trí bôûi caùc böùc phuø ñieâu khaéc treân töôøng. Phaàn lôùn dieän tích coøn laïi cuûa böùc töôøng thöôøng ñöôïc chaïm khaéc qua moâ hình laù caây caáu thaønh nhöõng neùt 119

Vöông quoác Champa

cô baûn trong phong caùch kieán truùc cuûa Ñoàng Döông, töùc laø loái trang trí coù hoa vaên laù caây bao phuû khoaûng troáng cuûa maët thaùp. Phong caùch naøy cuõng ñöôïc aùp duïng vaøo hai ñieän thôø Phaät Giaùo khaùc coù cuøng nieân ñaïi cuûa noù, ñoù laø ñeàn Ñaïi Höõu vaø Mó Ñöùc.

Böôùc vaøo theàm cuûa kyû thöù X, ngheä thuaät kieán truùc Champa ñöôïc chuyeån sang moät phong caùch môùi nöõa goïi phong caùch Mó-sôn A 1 vaø ñöôïc chia thaønh hai giai ñoaïn roõ reät. Giai ñoaïn ñaàu goïi laø phong caùch Khöông Mó vaø giai ñoaïn thöù hai laø phong caùch Traø-Kieäu.

Giai ñoaïn thöù nhaát bieåu töôïng cho ba ngoïn thaùp raát ñaëc bieät qua phong caùch caáu truùc raát haøi hoøa cuûa noù.

Nhöõng caûnh trang trí cuûa nhöõng ñeàn naøy ñaùnh daáu moät söï chuyeån tieáp giöõa phong caùch cuûa Ñoàng-döông vaø nhöõng giai ñoaïn keá tieáp. Phong caùch cuûa Mó-sôn A 1 ñaùnh daáu cho söï phaùt trieån cao ñoä veà ngheä thuaät kieán truùc ñeàn thaùp cuûa vöông quoác Champa. Thaùp chính dieän A 1 naèm trong khu vöïc naøy laø bieåu töôïng cho neàn ngheä thuaät cuûa di tích Mó-sôn maø bom ñaïn cuûa quaân löïc Hoa Kyø ñaõ taøn phaù thaønh tro buïi. Ñaây laø ñeàn ñaøi xaây baèng gaïch nung ñöôïc coâng nhaän nhö laø kyø quang cuûa vöông quoác Champa. Myõ Sôn A 1 taäp trung raát nhieàu ñeàn naèm trong khu vöïc A, B, C, D maø ngöôøi ta coù theå tham khaûo treân baûn ñoà do AFAOEFEO (op. cit., trg. 72-73) thöïc hieän. Phong caùch Myõ Sôn A 1 ñaùnh daáu cho söï caân ñoái haøi hoøa cuûa neàn kieán truùc vôùi nhöõng ñöôøng neùt raát trong saùng. Böùc töôøng cuûa noù thöôøng 120

Daân cö

chia thaønh nhöõng taám khuoân mang ñöôøng chæ noåi vaø beân treân cuûa ngoïn thaùp thöôøng coù nhöõng mieáng taám thaûm nhoâi ra coù chaïm khaéc vôùi moâ hình ngoïn löûa, gaén lieàn vaøo caùc goác cuûa caùc maùi taàng laàu giaû, caøng leân cao thì kích thöôùc cuûa noù caøng giaûm daàn. Giai ñoaïn thöù hai cuûa Myõ Sôn A 1 khôûi ñaàu baèng nhöõng kieán truùc töø chaân töôøng cuûa thaùp A 1 vôùi nhöõng oâ traùn (tympan) chaïm troå, noái lieàn vôùi caùc chaân töôøng cuûa caùc ñeàn ñaøi khaùc. Caùc ñieän thôø hình baùt giaùc cuûa khu vöïc Chaùnh Loä cuõng thuoäc veà ñaëc tröng cuûa giai ñoaïn naøy maø bieåu töôïng phong caùch cuoái cuøng cuûa noù laø moät ñieän thôø Po Nagar ôû Nha Trang xaây döïng vaøo ñaàu theá kyû thöù XI. Sau thôøi kyø vaøng son cuûa theá kyû thöù X, ngheä thuaät Champa baét ñaàu traûi qua moät giai ñoaïn chuyeån hoùa laâu daøi keå töø ñaàu töø theá kyû XII qua phong caùch kieán truùc ngheøo naøn vaø caøng ngheøo naøn roõ neùt hôn trong suoát theá kyû thöù XIII. Bieåu töôïng cho ngheä thuaät naèm trong giai ñoaïn chuyeån hoùa naøy laø phong caùch cuûa caùc ñeàn ñaøi naèm trong khu vöïc Bình Ñònh vaø Thaáp Maãm. Ñoù laø Thaùp Baïc (5 ñeàn) vôùi caùc khung cöûa voøm nhoû coù hình muõi nhoïn ; Thaùp Ngaø (3 ñeàn) coøn goïi laø thaùp Döông Long, coù heä thoáng rui keøo (linteau) raäp khuoân theo kyõ thuaät xaây döïng cuûa thôøi Bayon Angkor; Thaùp Ñoàng coøn goïi laø thaùp Caùnh Tieân vaø Thaùp Vaøng coøn goïi laø Thoác Loäc. Ñaëc tröng cuûa phong caùch naøy laø söï xuaát hieän caùc daõy cöûa voøm nhoû (arcature) chung 121

Vöông quoác Champa

quanh caùc ngoâi thaùp vaø laèn quaên (frise) cuûa nhöõng truï coät coù nhöõng hình ñoäng vaät mang tính huyeàn thoaïi. Theo oâng P. Stern, caùch trang trí quaù coàng keành naøy thöôøng bieåu töôïng qua moâ hình ñieâu khaéc cuûa phong caùch Thaáp Maãm, töùc laø theo moâ hình neáp cuoän cuûa con oác seân, thöôøng chaám döùt baèng moät caùi moùc.

Keå theá kyû thöù XIV, ngheä thuaät kieán truùc Champa baét ñaàu suy taøn vaø ngaøy caøng gia taêng. Tröôùc heát noù bieåu loä qua ñöôøng neùt ngheä thuaät quaù loãi thôøi roài daàn daàn maát ñi veõ tinh khieát vaø thanh lòch cuûa noù. Phong caùch cuûa giai ñoaïn suy ñoài naøy baét ñaàu vôùi caùch xaây döïng cuûa thaùp Po Klaong Garai coù thaân hình cuûa ngoâi ñeàn raát phaùt trieån vaø ñoà soä, nhöng caùc böùc töôïng duøng vaøo khung trang trí ôû phaàn treân cuûa thaùp chæ laø nhöõng hieän vaät quaù nhoû vaø sô saøi. Phong caùch naøy vaãn coøn tieáp dieãn vôùi ngoïn thaùp naèm veà phía nam cuûa ñeàn Po Nagar Nha Trang maø ngheä thuaät ñieâu khaéc raát laø ñôn sô vaø taàm thöôøng, chöa noùi ñeán caùc ñeàn Yang Praong vaø ñeàn Yang Mum treân mieàn cao nguyeân. Ñeàn thaùp cuoái cuøng bieåu töôïng cho söï suy ñoài naøy laø thaùp Po Rome. Maëc duø truyeàn thuyeát thöôøng reâu rao cho söï cao nieân huyeàn bí cuûa noù, thaùp Po Rome chæ laø moät coâng trình xaây döïng vaøo cuoái theá kyû XV hay vaøo ñaàu theá kyû thöù XVI maø thoâi. Thaùp naøy laø phong caùch kieán truùc cuoái cuøng cuûa vöông quoác Champa xaây baèng vaät lieäu cöùng, nhöng ñoù chæ laø caùi ñeàn coù hình daïng cuûa moät khoái gaïch traàn truoàng choàng chaát leân nhau.

122

Daân cö

Cuõng nhôø söï khaùm phaù keå töø cuoái theá kyû thöù XIX raát nhieàu hieän vaät khaûo coå nhö böùc töôïng, taám ñuùc, beä loùt, ñaø ngang, phuø ñieâu, v.v. maø moät soá ñöôïc caäp nhaät hoùa vaø chuyeån veà vieän baûo taøng Ñaø Naüng hoaëc vieän baûo taøng Guimet ôû Paris haàu traùnh khoûi söï taøn phaù cuûa chieán tranh, ngheä thuaät ñieâu khaéc hình töôïng Champa trôû thaønh moät ñeà taøi ñöôïc ñaêng taûi treân nhieàu taïp chí khoa hoïc, cuï theå nhaát laø taùc phaåm cuûa taùc giaû J. Boisselier (La statuaire du Champa. Racherches sur les cultes iet l’iconographie, Paris, Publications de l’EFEO, vol LIV, 1963) nhaèm trình baøy vaø phaân tích moät soá hieän vaät ngheä thuaät cuûa vöông quoác naøy. Ñaây laø moät taùc phaåm ngheä thuaät Champa coù giaù trò khoa hoïc raát cao maø ngöôøi ta khoâng theå boû qua nhöõng phaàn chính yeáu cuûa noù.

Trong soá caùc hieän vaät thuoäc phong caùch Mó Sôn E 1, ngöôøi ta phaûi nhaéc ñeán moät chieác beä raát ñeïp vaø hoaøn mó naèm beân trong cuûa thaùp naøy ñöôïc phaùt hieän vaøo naêm 1903.

Chieác beä naøy laø moät hieän vaät coù moâ hình trang trí raát tuyeät vôøi treân moïi khung maët cuûa noù, qua caùc ñieäu muùa cuûa vuõ nam, caùc nhaïc só cuøng vôùi moät soá nhaân vaät khaùc. Ngöôøi ta cuõng khoâng theå boû qua moät traùn töôøng (fronton) bieåu töôïng cho neàn ngheä thuaät ñieâu khaéc raát trang nhaõ, nhaèm trình baøy thaàn Vishnu ôû tö theá ñang naèm nguû coù chieác boâng sen

123

Vöông quoác Champa

moïc töø ruùn cuûa vò thaàn naøy ñeå ñaùnh daáu söï khai sinh cuûa ñaáng Brahma.

Ngoaøi hai böùc töôïng thaàn gaùc cöûa (Dvarapala), caùc hieän vaät thuoäc phong caùch Hoøa Lai (giöõa theá kyû VIII- giöõa theá kyû IX) coù soá löôïng raát laø ít oûi, ñaëc bieät laø nhöõng töôïng Phaät nhoû bieåu töôïng cho Avalokitesvara (Quan Theá AÂm) laøm baèng ñoàng mang aûnh höôûng ngheä thuaät Nam Döông.

Phong caùch Ñoàng Döông cuõng ñeå laïi nhieàu hieän vaät ngheä thuaät cuûa Champa. Noù bao goàm nhöõng hieän vaät bieåu töôïng cuûa Ñöùc Phaät cuõng nhö nhöõng hoaït caûnh ñôøi soáng cuûa ngaøi ; caùc vò taêng löõ ; caùc vò thaùnh duø moät soá bò ñöùt ñaàu, vaãn coøn khoaùc aùo thaày tu ; moät vaøi nhaân vaät khaùc ; caùc vò Dvarapala (thaàn gaùc cöûa) khoaùc leân mình moät chieác sampot (vaùy ñaøn oâng) ; nhöõng hình töôïng coù neùt maët khaùc haún vôùi ngöôøi thoâng thöôøng ; nhöõng ñoäng vaät thaät söï hay mang tính caùch huyeàn thoaïi (caùc con voi, naga, makara v.v..). Nhöõng khuoân maët cuûa phaùi nam trong phong caùch Ñoàng Döông thöôøng coù muõi teït vaø moâi treà vôùi meùp raâu daøy naèm beân treân. Caùc hình töôïng cuûa phaùi nöõ thöôøng coù khuoân maët khoâng bao giôø coù nuï cöôøi, vôùi boä ngöïc traàn truoàng nhaèm phoâ tröông caëp vuù baùn caàu vaø thöôøng maëc chieác sarong thoøng xuoáng taän maét caù cuûa chaân. Moät trong nhöõng hieän vaät, coù leõ laø böùc töôïng ñeïp nhaát cuûa phong caùch naøy, laø moät böùc töôïng lôùn laøm baèng ñoàng cao gaàn 120 cm ñöôïc khai quaät taïi Ñoàng Döông vaøo naêm 1978 vaø ñaõ ñöôïc oâng J. Boisselier nghieân cöùu (“ Un bronze de Tara 124

Daân cö

du museùe de Ñaø-naüng et son importance pour l’histoire de l’art cu Champa”, trong BEFEO LXXII, 1948, trg. 319337, 5 baûn khaéc). Ñaây laø töôïng Tara (Quan Theá AÂm phaùi nöõ) coù moät boä maët vôùi nhöõng neùt hôi nghieâm khaéc, vôùi caëp vuù to vaø maëc hai chieác vaùy choàng leân nhau phuû xuoáng treân baøn chaân. Töôïng naøy cuõng laø moät taùc phaåm ñaùng löu yù nhaát, vì noù bieåu töôïng cho söï lieân hôïp giöõa phong caùch thuaàn tuùy cuûa vöông quoác Champa vôùi neàn ngheä thuaät cuûa AÁn Ñoä vaø Trung hoa.

Phong caùch Mó Sôn A 1 ñöôïc xeáp vaøo nieân ñaïi cuûa theá kyû thöù X cung caáp vaøo nhöõng giai ñoaïn ñaàu cuûa noù coøn goïi laø giai ñoaïn cuûa ñeàn Khöông Mó, nhieàu nhaân vaät coù nhöõng neùt töôi ñeïp hôn so vôùi thôøi kyø tröôùc vaø thöôøng ñeo nhieàu ñoà trang söùc hôn, nhö caùc sôïi voøng coå, caùc sôïi ñeo tai thoøng xuoáng, v.v... Nhaân vaät nam thöôøng maëc taám sampot phuû tôùi ñaàu goái. Moät trong nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät ñeïp nhaát vaøo giai ñoaïn naøy laø böùc töôïng nöûa thaân laøm baèng ñaù goïi laø töôïng Devi taïi Höông Queá maø buùi toùc ñöôïc toâ ñieåm baèng moät maûnh traêng löôõi lieàm, bieåu töôïng cho Sakti (phu nhaân) cuûa thaàn Siva, töùc laø moät böùc töôïng maø treân ñoù ngöôøi ta trang ñieåm baèng nhöõng ñoà nöõ trang di ñoäng baèng vaøng treân tai vaø treân maùi toùc, nhaân caùc cuoäc leã nghi naøo ñoù. Giai ñoaïn naøy cuõng laø giai ñoaïn ñaùnh daáu cho söï chuyeån tieáp sang phong caùch cuûa Traø Kieäu. Ngheä thuaät ñieâu khaéc cuûa giai ñoaïn naøy cung caáp moät söï thoáng nhaát 125

Vöông quoác Champa

thöïc söï veà phong caùch, vôùi nhöõng nhaân vaät thaät söï thöôøng coù buùi toùc troøn ñöôïc bao phuû laïi vaø moät chieác muõ mieän (diadeøme) ; nhöõng nhaân vaät huyeàn thoaïi ñöôïc trình baøy treân nhöõng phuø ñieâu gaén ôû phaàn treân hay phaàn döôùi cuûa böùc töôøng ; nhöõng hình vuõ nöõ (apsara) döôøng nhö ñeo caùc ñoà nöõ trang rieâng cuûa hoï vaø nhöõng con vaät thöïc söï hay thaàn thoaïi nhö garuda, nandin, sö töû, gala ; nhöõng con voi, v.v., coù nhöõng boä ñieäu raát laø khaùc bieät. Moät trong nhöõng kieät taùc cuûa phong caùch Traø Kieäu laø chieác “beä vuõ nöõ” maø moãi coät truï phía treân ñeàu ñöôïc trang trí baèng moät daùng ñieäu cuûa coâ vuõ nöõ coù moät neùt raát ñoäc ñaùo vaø moät veõ ñeïp tuyeät vôøi, tieâu bieåu cho moät taùc phaåm ngheä thuaät thaät söï cuûa vöông quoác Champa.

Tieáp theo phong caùch cuûa Traø Kieäu laø phong caùch Thaùp Maãm bieåu töôïng cho moät neàn ngheä thuaät cao hôn, khoâng chöùa ñöïng moät aûnh höôûng naøo cuûa ngheä thuaät AÁn Ñoä vaø Java nhö thôøi tröôùc nöõa. Caùc hình töôïng cuûa thaàn linh, nhaø tu khoå haïnh vaø vuõ nöõ (apsara) luoân luoân döïa löng vaøo caùc ñieän thôø, thöôøng coù buùi toùc vaø saéc phuïc (sampot ngaén vaø aùo boù saùt vaøo thaân) vaø thöôøng ñeo nöõ trang, ñaëc bieät laø ñoà vaät ñeo tai thoøng xuoáng vaø sôïi daây thaét löng caáu thaønh ñaëc thuø cuûa phong caùch Thaäp Maãm. Caùc loaøi ñoäng vaät trong phong caùch naøy noùi chung laø hình töôïng cuûa caùc con vaät thaàn thoaïi (gajasimha, makara, con roàng, v.v..) mang nhieàu ñöôøng neùt chaïm troå raát phong phuù. Bieåu töôïng cho phong caùch naøy laø loaïi vuù “baùn caàu” trang trí treân 126

Daân cö

nhöõng chieác beä duøng ñeå laøm ñeá cho töôïng Linga. Ñaây laø hình theå ñoäc ñaùo nhaát trong neàn ngheä thuaät ñieâu khaéc cuûa khu vöïc Ñoâng Nam AÙ.

Trong suoát hai theá kyû XIV vaø XV, ngheä thuaät Champa cung caáp ít taùc phaåm ñieâu khaéc hôn, vaø ñôn giaûn hôn. Ñaïi ña soá caùc nhaân vaät trong giai ñoaïn naøy chæ hieän dieän treân caùc phuø ñieâu ôû phaàn treân cuûa böùc töôøng. Nhöõng böùc töôïng naøy ít khi trình baøy baøn chaân cuûa nhaân vaät vaø treân ñaàu cuûa noù thöôøng coù vöông mieän hoaëc laø caùi muõ coù choùp cao (mitre). Boä maët thì coù mieäng khaù roäng vaø caëp maét baùn nguyeät. Trong soá nhöõng böùc töôïng thuoäc giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa AÁn Giaùo naøy, ngöôøi ta phaûi noùi ñeán böùc töôïng Shiva cuûa thaùp Drang Lai (Dak Lak) vaø cuûa Yang Mum (Coâng Tum).

Ngoaøi nhöõng böùc töôïng baèng ñaù, ngöôøi ta khoâng theå boû queân moät soá hieän vaät maø caùc vò vua chuùa Champa thöôøng coáng hieán cho caùc thaàn linh treân ñeàn thaùp, ñoù laø caùc moùn nöõ trang baèng vaøng hay baïc duøng ñeå trang ñieåm caùc töôïng thaàn, caùc bình chaäu, bình chöùa nöôùc coù quai vaø nhöõng ñoà vaät khaùc duøng vaøo caùc leã nghi. Haàu heát nhöõng taùc phaåm baèng vaøng, baïc, ñoàng thau (laiton), ñoàng (cuivre) maø caùc thôï kim hoaøn hay thôï baïc Champa ñaõ thöïc hieän, khoâng coøn hieän höõu nöõa. Trong suoát chieàu daøi cuûa nhöõng cuoäc chieán do ngoaïi bang gaây ra, nhöõng kim loaïi quí vaø nöõ 127

Vöông quoác Champa

trang naøy caáu thaønh nhöõng hieän vaät laøm cho quaân ñòch theøm thuoàng nhaát. Ñaùnh caép caùc hieän vaät maø vua chuùa Champa ñaõ daâng hieán cho thaàn linh cuõng laø muïc tieâu chính yeáu nhaèm tieâu dieät ñi söï che chôû cuûa caùc thaàn linh ñoù ñoái vôùi vöông quoác naøy. Duø sao ñi nöõa, ngöôøi ta vaãn bieát roõ nguoàn goác moät soá taùc phaåm ngheä thuaät ñoù, bôûi vì caùc vaên bia Champa chaúng nhöõng cho bieát teân tuoåi cuûa nhaân vaät ñaõ daâng hieán nhöõng taùc phaåm naøy maø coøn lieät keâ vaøo danh saùch nhöõng teân thaàn linh ñaõ nhaän moùn quaø, ñoàng thôøi moâ taû moät caùch chi tieát lieân quan ñeán troïng löôïng vaø soá löôïng cuûa noù. Ñaây laø ñoaïn vaên maø bia kí ghi laïi lieân quan ñeán caùi cheùn (kosa) ñöôïc duøng laøm hieän vaät ñeå daâng hieán cho thaàn linh vaøo naêm 1010 cuûa lòch Sakaraja, (“Les inscriptions de Mó-sôn XVI B”, trong BEFEO IV, 1904, trg.

948, 950-951) do L. Finot dòch: “Ngaøi Cri Jaya Indravarmadeva yù thöùc raèng thaàn Bhadresvara laø vò chuû teå cuûa vaïn vaät höõu hình nôi theá gian, ñaõ ñaët laøm moät kosa luïc dieän (sanmukha) baèng vaøng ñöôïc trang trí hình con roàng thieân (nagabhusana) vaø nhöõng hoa vaên cuûa chaâu baùu coù maàu saéc naèm treân muõi nhoïn cuûa nhöõng vöông mieän. Vaø caùi maø ngöôøi ta goïi laø urdhvakosa laøm baèng vaøng tuyeät vôøi. Vaø ngöôøi ta laøm moät beä ñôõ (adhara) naèm beân döôùi cuûa Kosa naøy vôùi moät mieáng ñaù cuûa maët trôøi (suryakanti) naèm ôû treân ñænh cuûa vöông mieän. Dieän höôùng (?) veà phía Ñoâng coù moät 128

Daân cö

hoàng ngoïc (rubis)...ôû treân ñænh cuûa chieác vöông mieän vaø trang trí hình con roàng thieân cuûa vua chuùa (nagaraja).

Caùc dieän höôùng veà ñoâng-baéc vaø ñoâng-nam coù moät ngoïc sa phia (saphir)...trong con maét cuûa con roàng thieân [vaø] treân ñænh cuûa chieác vöông mieän. [Dieän] höôùng veà phía nam coù moät hoàng ngoïc (rubis) ... treân ñænh cuûa vöông mieän. [Dieän] höôùng veà phía taây coù moät hoaøng ngoïc (topaze) ... treân ñænh cuûa chieác vöông mieän. [Dieän] höôùng veà phía baéc coù moät haït trai (uttaratna ?). Chieác kosa baèng vaøng naøy coù 314 thil 9 dram ... vaøng; saùu maët cuûa kosa, vôùi vöông mieän, con roàng thieân [naèm] beân treân, vaø caùi adhara urdhvamukha caân 136 thil; taát caû laø 450 thil 9 dram”.

Vieäc phaùt hieän vaøo naêm 1995 moät chieác taøu chôû haøng bò chìm ôû phía nam cuûa hoøn ñaûo Palawan (Philippines) cuõng cho pheùp cho ngöôøi ta bieát ñöôïc vaøo khoaûng theá kyû XV, caùc vuøng laân caän cuûa Vijaya töùc laø thuû ñoâ Champa, ñaõ saûn xuaát vaø xuaát khaåu ñeán caùc nöôùc laân bang vaø coù theå xa hôn, nhöõng ñoà goám xuaát xöù töø khu vöïc Goø Saønh vaø vuøng laân caän cuûa noù (K. Morimura, “Ceramics Salvaged from a Sunken Vessel of Pandanan Island in Philip- pines”, trong Trade Ceramics Studies soá 16, 1996, trg. 111-125). Theo ñeà nghò cuûa moät giaû thuyeát duø khoâng thuyeát phuïc cho laém, vieäc saûn xuaát ñoà goám taïi Champa 129

Vöông quoác Champa

vaãn coøn tieáp dieãn trong suoát theá kyû thöù XVI. Coù chaêng ñaây laø saûn phaåm ngheä thuaät duy nhaát coøn toàn taïi cho ñeán luùc Champa AÁn Giaùo bò suïp ñoå.

Keå töø naêm 1471 trôû ñi, Champa khoâng coøn tieàm löïc vaø naêng löïc ñeå xaây döïng caùc ñeàn thaùp, saùng taùc caùc taùc phaåm ngheä thuaät hay laøm caùc ñoà nöõ trang nöõa, vì naêng khieáu ñaõ töøng ñöa ngheä thuaät Champa leân ñænh cao cuûa söï saùng choùi ñaõ bieán maát ñi. Chính vì theá, nhöõng töôïng Kut ñöôïc saùng taùc vaøo thôøi kyø Champa baûn ñòa ñeå laøm daáu hieäu cuûa nhöõng ngoâi moä thuoäc veà gia ñình maãu heä, khoâng phaûi laø yeáu toá thuyeát phuïc nhaèm chöùng minh raèng neàn ngheä thuaät Champa vaãn chöa suy taøn. (Nghieâm Thaåm, “Toân giaùo cuûa ngöôøi Chaøm taïi Vieät Nam” trong Queâ Höông 34, 4-1962, trg. 108-123). Kut chæ laø moät khoái ñaù nhoû coù hình daïng cuûa moät taám bia moä. Moät soá Kut thöôøng coù hình daùng cuûa moät boùng ngöôøi hay coù boä maët ñöôïc chaïm troå ít nhieàu. Nhöng ña soá coøn laïi chæ coù moät ñöôøng vieàn giaûn dò, khoâng bieåu töôïng cho söï thaåm myõ cuûa moät neàn ngheä thuaät. Chính vì theá, caùc nhaø chuyeân veà ngheä thuaät Champa khoâng bao giôø quan taâm ñeán cho laém.

130

Cho ñeán hoâm nay, lòch söû Champa vaãn coøn laø moät chuû ñeà caàn ñöôïc nghieân cöùu theâm moät caùch saâu roäng, vì ña soá tö lieäu cuûa vöông quoác naøy bò bieán maát theo thôøi gian vaø vaên baûn coøn löu laïi thì coù soá löôïng quaù ít, nhöng thöôøng chöùa ñöïng moät noäi dung raát khoù hieåu. Chính ñoù laø nguyeân nhaân giaûi thích taïi sao nhieàu nhaø nghieân cöùu thöôøng döïa vaøo nhöõng lôøi töôøng thuaät sô saøi vaø ngaén goïn trong bieân nieân söû cuûa Trung Hoa ñeå thieát keá laïi lòch söû thôøi coå ñaïi cuûa vöông quoác naøy.

Ai cuõng bieát, nhöõng chi tieát cuûa söï kieän naèm trong bieân nieân söû Trung Hoa thöôøng ñöôïc cheùp laïi sau moät thôøi gian daøi cuûa bieán coá ñaõ xaûy ra, coù phaàn theâm bôùt ñeå phuø hôïp vôùi quan ñieåm cuûa chính quyeàn thôøi ñoù, baát chaáp moïi haäu quaû coù theå xaûy ra. Theâm vaøo ñoù, bieân nieân söû cuûa quoác gia naøy chæ baøn ñeán nhöõng gì coù söï lieân heä giöõa Champa vaø Trung Hoa maø thoâi. Rieâng veà bia kyù vieát baèng tieáng Phaïn vaø Chaêm coå maø ngöôøi ta thöôøng döïa vaøo ñoù ñeå nghieân cöùu veà Champa vaøo nhöõng thôøi ñaïi keá tieáp thì khoâng ñöôïc doài daøo cho laém so vôùi soá löôïng bia kyù xuaát hieän ôû Campuchia. Hôn nöõa, noäi dung cuûa nhöõng bia kyù naøy thöôøng bò giaùn ñoïan trong khoâng gian cuûa nieân ñaïi, vì moät phaàn bò taøn phaù theo hoaïch ñònh cuûa chính saùch Nam Tieán cuûa daân toäc Vieät. Treân toång soá 206 taám bia Champa

Vöông quoác Champa

coøn toàn taïi vaø ñaõ ñöôïc kieåm keâ, chæ coù 81 taám bia ñaõ ñöôïc nghieân cöùu vaø phieân dòch. Chính ñoù cuõng laø nguyeân nhaân khoâng cho pheùp caùc nhaø khoa hoïc ñi saâu vaøo chi tieát cuûa lòch söû Champa. Vì quaù quan taâm ñeán vaán ñeà toân giaùo, caùc bia kyù Champa thöôøng hay boû qua nhöõng bieán coá chính trò quan troïng ñaõ xaûy ra taïi vöông quoác naøy. Hôn nöõa, moät soá bia kyù ñaõ maát ñi ngaøy thaùng vaø nieân ñaïi, cho neân vieäc söû duïng nguoàn tö lieäu bia ñaù ñoøi hoûi nhieàu phaàn khaùch quan vaø luoân luoân deø daët. Beân caïnh bia kyù, ngöôøi ta coøn coù moät nguoàn tö lieäu lòch söû nöõa ñoù laø caùc bieân nieân söû vieát baèng chöõ Chaêm trung ñaïi (cham moyen) vaø caän ñaïi (cham modern). Tieác raèng, nhöõng vaên baûn naøy chæ ñeà caäp ñeán Champa sau theá kyû thöù XV, töùc laø chæ chuù taâm vaøo lòch söû cuûa tieåu vöông quoác Panduranga maø thoâi, chuùng toâi chöa noùi ñeán nhöõng kho taøng tö lieäu khaùc ñaõ bieán maát theo moâi tröôøng töï nhieân cuûa khí haäu vaø tính vôõ vuïn cuûa phöông phaùp baûo trì. Rieâng veà nguoàn tö lieäu Vieät Nam vaøo giai ñoaïn caän ñaïi (peùriode moderne) vaø hieän ñaïi (peùriode contemporaine), vaên baûn naøy chæ chuù troïng ñeán Champa trong giai ñoïan cuûa cuoäc Nam Tieán hoaëc chæ noùi ñeán caùc bieán coá ñaõ xaûy ra coù söï lieân heä tröïc tieáp ñeán trieàu ñình Vieät Nam maø thoâi.

Duø vieäc phaân kyø nieân ñaïi coù heä thoáng ñeán ñaâu ñi nöõa, lòch söû Champa vaãn laø toång theå cuûa nhöõng bieán coá chia thaønh 3 thôøi kyø roõ reät.

134

Lòch söû

-

Thôøi kyø ñaàu tieân laø giai ñoïan laäp quoác vaø söï ra ñôøi cuûa vöông quoác Lin Yi (Laâm AÁp), danh xöng lòch söû maø caùc söû gia Trung Hoa thöôøng söû duïng ñeå aùm chæ Champa.

-

Thôøi kyø thöù hai goïi laø thôøi kyø Champa AÁn Hoùa (Champa indianiseù), keùo daøi qua nhieàu theá kyû, trong ñoù vaên hoùa Phaïn ngöõ, Siva Giaùo, Phaät Giaùo ñaïi thöøa (duø laø ngaén nguûi) vaø nhaát laø truyeàn thoáng Baø La Moân du nhaäp töø mieàn nam nuôùc AÁn caáu thaønh neàn taûng cô baûn cuûa moïi cô caáu toå chöùc chính trò vaø xaõ hoäi cuûa vöông quoác Champa. Giai ñoaïn naøy laø giai ñoïan ñaùnh daáu cho moät cuoäc chieán laâu daøi giöõa hai neàn vaên minh ñoái nghòch nhau, ñoù laø neàn vaên minh AÁn Giaùo maø vöông quoác Champa döïa vaøo ñoù ñeå xaây döïng di saûn vaên hoùa tinh thaàn cuûa mình nhaèm gaây tieáng vang sang phía baéc, choáng laïi neàn vaên minh Trung Hoa, töùc laø noâi sinh vaên hoùa cuûa daân toäc Vieät luùc naøo cuõng tìm caùch traøn xuoáng phía nam.

-

Thôøi kyø thöù ba goïi laø thôøi kyø Champa Baûn Ñòa ra ñôøi sau ngaøy suïp ñoå cuûa Champa AÁn Hoùa, nhaát laø sau ngaøy laõnh thoå mieàn baéc cuûa Champa bò rôi vaøo tay cuûa Ñaïi Vieät vaøo theá kyû thöù XV. Keå töø ngaøy laõnh thoå Champa bò thu heïp laïi vaøo hai tieåu 135

Vöông quoác Champa

vöông quoác Kauthara vaø Panduranga cho ñeán luùc danh xöng cuûa quoác gia naøy bò xoùa boû treân baûn ñoà vaøo ñaàu theá kyû XIX, vöông quoác Champa khoâng ngöøng döïa vaøo yeáu toá vaên hoùa baûn ñòa cuûa tieåu vöông quoác mieàn nam ñeå xaây döïng cho mình moät neàn vaên minh môùi vaø moät heä thoáng toå chöùc xaõ hoäi hoaøn toaøn môùi meû.

Nguoàn goác cuûa Champa: Lin Yi Noùi ñeán nguoàn goác cuûa vöông quoác Champa, tö lieäu lòch söû Trung Hoa cho raèng vaøo cuoái theá kyû thöù II sau Coâng Nguyeân, quaän Nhaät Nam (Rinan) laø moät ñôn vò haønh chaùnh (commanderie) naèm veà phía nam cuûa Trung Hoa, coù laõnh thoå, chaïy daøi töø muõi Roän (muõi Hoaønh Sôn) cho ñeán ñeøo Haûi Vaân cuûa mieàn trung Vieät Nam. Maëc duø vò trí ñòa dö vaø qui cheá chính trò nhö theá, nhöng tö lieäu Trung Hoa vaãn cho raèng ña soá daân cö cuûa quaän Nhaät Nam laø ngöôøi daân baûn ñòa; phaàn coøn laïi laø daân cö ngöôøi Hoa coù soá löôïng raát laø ít oûi. Vaøo cuoái theá kyû thöù II, moät ñôn vò haønh chaùnh naèm trong quaän Nhaät Nam mang teân laø phuû (preùfecture) Xianglin lôïi duïng tình hình suy yeáu cuûa Trung Hoa ñeå tìm caùch thoaùt ra khoûi aùch thoáng trò cuûa quoác gia naøy. Sau khi nghieân cöùu vaø phaân tích nhöõng vaên baûn Trung Hoa lieân quan ñeán quaän Nhaät Nam, hoïc giaû R. A. Stein (« Le Lin136

Lòch söû

Yi. Sa localisation, sa contribution aø la formation du Champa et ses liens avec la Chine » in Han-Hiue, Peùkin, volume II, Fascicules 1-3, 1947, 335 trang) cho raèng vaøo khoaûng cuoái naêm 192 Taây Lòch, moät nhaân vaät goác ngöôøi baûn ñòa ñaõ gieát cheát vò thuû tröôûng goác ngöôøi Trung Hoa naém quyeàn ôû phuû Xianglin roài töï xöng laø quoác vöông cuûa quoác gia naøy maø laõnh thoå ñaát ñai bao goàm caû khu vöïc cuûa tænh lî Hueá hieän nay chaïy daøi cho ñeán bieân giôùi mieàn nam cuûa nuùi Baïch Maõ.

Vaøo nhöõng naêm 220-230, nhaân cuoäc trao ñoåi ñaïi söù vôùi caùc nöôùc laân bang, tö lieäu Trung Hoa laàn ñaàu tieân duøng teân goïi Lin Yi ñeå aùm chæ cho moät vuông quoác vöøa môùi ñoäc laäp naøy. Chính vì theá, moät soá nhaø khoa hoïc tin raèng Linyi coù theå laø teân ñòa danh xuaát phaùt töø cuïm töø cuûa phuû Xianglin. Ngay khi ra ñôøi, Lin Yi baét ñaàu môû roäng ñaát ñai baèng caùch saùt nhaäp moät phaàn ñaát phía baéc cuûa quaän Nhaät Nam vaøo laõnh thoå cuûa mình vaø chaáp nhaän tieáp thu moät soá aûnh höôûng vaên hoùa cuûa Trung Hoa. Taøi lieäu Trung Hoa laø nguoàn söû lieäu duy nhaát noùi veà Champa cho ñeán theá kyû thöù VII, nhöng khoâng bao giôø ñeà caäp ñeán Lin Yi chòu aûnh höôûng cuûa Trung Hoa trong khoaûng thôøi gian laø bao laâu vaø keå töø luùc naøo Lin Yi laïi tieáp thu caùc aûnh höôûng cuûa neàn vaên minh AÁn Giaùo, Keå töø theá kyû thöù III, Lin Yi ñaõ thaét chaët caùc moái bang giao vôùi Phuø Nam (Campuchia), moät vöông quoác ñaõ chòu aûnh höôûng AÁn Giaùo keå töø ngaøy laäp quoác vaøo theá kyû 137

Vöông quoác Champa

thöù nhaát sau Taây Lòch. Theâm vaøo ñoù, taøi lieäu Trung Hoa cho raèng 16 vò quoác vöông cuûa Lin Yi leân naém chính quyeàn giöõa theá kyû thöù III vaø thöù VII ñeàu mang danh hieäu baét ñaàu baèng chöõ Fan, töùc laø caùch phieân aâm töø chöõ brahma cuûa Phaïn ngöõ. Töø hai yeáu toá vöøa neâu ra, ngöôøi ta coù theå keát luaän raèng vöông quoác Lin Yi ñaõ tieáp thu neàn vaên minh AÁn Giaùo raát sôùm so vôùi lyù thuyeát maø moät soá nhaø khoa hoïc ñaõ töøng ñöa ra cho ñeán hoâm nay, maëc duø ngöôøi ta khoâng bieát Lin Yi bò AÁn Hoùa vaøo naêm naøo. Ñaây laø moät chuû ñeà troïng ñaïi caàn nghieân cöùu theâm vì quaù trình AÁn Hoùa cuûa vöông quoác Lin Yi caáu thaønh ñoäng cô ñaõ laøm thay ñoåi teân goïi Lin Yi thaønh danh xöng Champa maø hoïc giaû R. A. Stein ñaõ töøng chöùng minh, döïa vaøo nhieàu nguoàn tö lieäu lòch söû, ngoân ngöõ vaø daân toäc hoïc.

Trong suoát chieàu daøi cuûa lòch söû, Lin Yi ñaõ traûi qua bao ñôøi vua tieáp tuïc thay theá nhau leân naém chính quyeàn, trong soá ñoù coù moät vaøi thuû laõnh duøng quyeàn löïc ñeå chieám ñoaït ngoâi baùu. Cho ñeán theá kyû thöù VI, haàu heát teân tuoåi vua chuùa cuûa Lin Yi ñeàu do ngöôøi Trung Hoa bieân cheùp, raát khoù maø khoâi phuïc laïi teân thaät cuûa hoï. Nhöng ñöa ra danh saùch vua chuùa cuûa Lin Yi ra ñaây, chaéc khoâng phaûi laø vieäc caàn thieát cho laém, bôûi vì quyeàn noái ngoâi cuûa hoï vaãn coøn laø moät chuû ñeà tranh caõi, chöa tìm ra caâu traû lôøi thích ñaùng.

Moät khi Trung Hoa naèm trong tö theá huøng maïnh, Lin Yi thöôøng gôûi caùc phaùi ñoaøn ngoïai giao vaø leã vaät sang trieàu 138

Lòch söû

coáng. Lôïi duïng caùc cô hoäi bang giao toát ñeïp vôùi Trung Hoa, Lin Yi khoâng ngaàn ngaïi xoâ quaân ñaùnh phaù vuøng ven bieån cuûa Giao Chæ (Jiaozhou), töùc laø mieàn baéc Vieät Nam hoâm nay. Cuõng vì lyù do ñoù maø Trung Hoa phaûi xua quaân chinh phaït Lin Yi, keùo theo caùc cuoäc chieán lieân hoài giöõa Lin Yi vaø caùc thoáng ñoác ngöôøi Haùn naém quyeàn cai trò Giao Chæ, moät thuoäc ñòa cuûa Trung Hoa naèm phía cöïc nam, keå töø theá kyû thöù III. Theo taøi lieäu Trung Hoa, Linyi coù ranh giôùi phía nam giaùp vôùi moät soá quoác gia hay tieåu vöông quoác coù hình thaùi toå chöùc chính trò vaø xaõ hoäi hoaøn toaøn bieät laäp, naèm treân vuøng ñoàng baèng ven bieån vaø caùc chaâu thoå nhoû thuoäc veà phía cöïc nam cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông, chaïy daøi töø nuùi Baïch Maõ (Hueá) cho ñeán Funan (Campuchia). Ñaây laø khu vöïc cuûa nhöõng ngöôøi man rôï (barbare) vì hoï coù neáp soáng hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi vaên hoùa cuûa ngöôøi Trung Hoa. Hoaøn toaøn khaùc haún vôùi vöông quoác Linyi, nhöõng tieåu vöông quoác naøy ñaõ tieáp thu ñaäm neùt neàn vaên minh AÁn Giaùo töø ñaàu kyû nguyeân. Caùc bia kyù tìm thaáy ôû vuøng laân caän cuûa thaùnh ñòa Mó Sôn (Ñaø Naüng-Hoäi An) vaø khu vöïc Nha Trang ñaõ chöùng minh raèng tieáng Phaïn ñaõ trôû thaønh moät ngoân ngöõ thoâng duïng keå töø theá kyû thöù III trong phaàn ñaát naèm veà phía nam cuûa mieàn trung Vieät Nam hoâm nay, trong khi ñoù tieáng Chaêm chæ ñöôïc söû duïng keå töø baùn theá kyû thöù IV trong khu vöïc Quaûng Nam-Ñaø Naüng, töùc laø tieåu 139

Vöông quoác Champa

vöông quoác Amaravati (K. Bhattacharya « Preùcisions sur la paleùographie de l'inscription de Voõ-canh » trong Artibus Asiae XXIV - 3-4, 1961, trg. 219-224). Caùc bia kyù aáy cuõng cho bieát veà söï phaùt trieån cuûa moân phaùi Siva Giaùo cuõng nhö taàm möùc thònh haønh cuûa noù taïi khu vöïc Quaûng Nam trong thôøi ñieåm ñoù. Cuõng nhôø boán bia kyù baèng Phaïn ngöõ vieát vaøo ñôøi vua Bhadravarman I, thuû laõnh cuûa moät quoác vöông ñaàu tieân thuoäc veà giai ñoaïn lòch söû cuûa moät quoác gia (sau naøy laø Champa) naèm veà phía nam cuûa nuùi Baïch Maõ (Hueá) vaø cuõng laø nhaân vaät saùng laäp ra ñieän thôø thaàn Siva trong quaàn theå Mó Sôn, moät thaùnh ñòa toân giaùo cuûa vöông quoác naøy. Caùc bia kyù Phaïn ngöõ vöøa nhaéc ñeán cuõng nhö caùc bia kyù vieát baèng tieáng Chaêm coå, töùc laø ngoân ngöõ ñaõ ñöôïc söû duïng taïi khu vöïc Mó Sôn naèm ngay ôû phía nam cuûa Linyi vaø coù theå trong nhöõng khu vöïc khaùc nöûa, khoâng bao giôø ñeà caäp ñeán caùc moái lieân heä giöõa Linyi vôùi caùc tieåu vöông quoác naèm veà phía nam cuûa ñeøo Haûi Vaân (phía nam Hueá).

Taám bia Phaïn ngöõ goïi laø bia cuûa Vat Luong Kau tìm thaáy taïi Champassak (mieàn nam nuôùc Laøo) laø tö lieäu duy nhaát vieát vaøo cuoái theá kyû thöù V, töùc laø vaøo thôøi ñaïi cuûa Lin Yi, nhöng taám bia naøy cuõng khoâng baøn ñeán moät chi tieát gì veà vöông quoác naøy. Moät khi khoâng tìm ra caùc bia kyù khaùc vieát vaøo theá kyû thöù V vaø thöù VI, vì bò taøn phaù trong chieán tranh, ngöôøi ta buoäc phaûi döïa vaøo taøi lieäu Trung Hoa ñeå tìm hieåu theâm nhöõng bieán coá ñaõ dieãn ra taïi Lin Yi trong hai theá kyû ñoù. Tieác raèng, caùc taøi lieäu Trung Hoa chæ cung caáp moät soá 140

Lòch söû

tin töùc raát laø sô saøi veà vöông quoác naøy ñeå roài töø ñoù ngöôøi ta töï ñaët ra bao caâu nghi vaán, coù chaêng vaøo theá kyû thöù V vaø vaøo ñaàu theá kyû thöù VI, bieân giôùi phía nam cuûa Lin Yi ñaõ naèm beân kia ñeøo Haûi Vaân (phía nam Hueá) nhöng thuû ñoâ cuûa noù vaãn toïa laïc trong khu vöïc cuûa thaønh phoá Hueá hieän taïi? Chæ caàn baêng qua ngoïn ñeøo Haûi Vaân, nguôøi ta coù caûm töôûng raèng Lin Yi coù theå chieám troïn caû tænh Quaûng Nam ñeå thoáng trò caùc daân cö soáng ôû phía nam cuûa nuùi Baïch Maõ (Hueá) vaø di chuyeån thuû ñoâ cuûa mình töø thaønh phoá Hueá sang mieàn nam cuûa ñeøo Haûi Vaân ñeå taïo cho mình moät quoác gia lôùn maïnh hôn goïi laø vöông quoác Champa sau naøy. Ñaây chæ laø moät giaû thuyeát khoâng thuyeát phuïc cho laém lieân quan ñeán chuû ñeà taïi sao vöông quoác Lin Yi laïi trôû thaønh teân goïi Champa! Vì raèng, söï lieân heä veà teân goïi giöõa Lin Yi vaø Champa chæ ñöôïc xaùc nhaän vaøo cuoái theá kyû thöù VI bôûi moät tö lieäu Trung Hoa ghi laïi loä trình vieãn chinh cuûa Liu Fang, maëc duø ngöôøi ta khoâng theå bieát roõ ngaøy thaùng chính xaùc cuûa vaên baûn naøy (Suizhou, K. 53, 4b). Ñaây laø laàn ñaàu tieân maø Liu Fang nhaéc ñeán thuû ñoâ cuûa Lin Yi vaøo ñaàu naêm 605 naèm taïi Simhapura (Traø Kieäu), töùc laø phía nam cuûa ñeøo Haûi vaân. Theâm vaøo ñoù, danh xöng Champa laïi xuaát hieän laàn ñaàu tieân treân moät bia kyù Phaïn ngöõ vaøo naêm 658 tìm thaáy ôû Mó Sôn (xem L. Finot, « Steøle de Cambhuvarman aø Mó-sôn » trong BEFEO III, naêm 1903, trg. 209-210). Vaø danh xöng Champa naøy cuõng tìm thaáy trong bia kyù Campuchia keå töø naêm 667 vaø trong caùc 141

Vöông quoác Champa

baûn vaên Trung Hoa phieân aâm thaønh Zhancheng keå töø naêm 877.

Champa AÁn Hoùa Thôøi kyø ñaàu cuûa Champa Vò quoác vöông ñaàu tieân cuûa quoác gia mang teân Champa, aùm chæ cho vöông quoác Lin Yi coù laõnh thoå nôùi roäng veà phía nam cuûa ñeøo Haûi Vaân, coù theå laø vua Sambhuvarman (?-629) hay thaân phuï cuûa oâng ta teân laø Rudravarman I (530 - ?) vaø cuõng coù theå laø Vijayavarman (? - 529), töùc laø ngöôøi ñaõ leân ngoâi tröôùc vua Rudravarman I. Laàn ñaàu tieân, ngöôøi ta nhaéc ñeán vua Sambhuvarman cuøng moät luùc vôùi söï ra ñôøi cuûa danh xöng Champa. OÂng ta laø vò vua chuû tröông môû roäng chính saùch bang giao thaân thieän vôùi Zhenla (Campuchia). Döôùi thôøi trò vì cuûa oâng, Champa cuõng bò nhieàu laàn taán coâng bôûi ñoaøn quaân Trung Hoa do Liu Fang chæ huy. Sau ñoù, con trai cuûa oâng ta teân laø Kandarpadharma leân noái ngoâi vua cha vaø tieáp tuïc duy trì moái bang giao chaët cheõ vôùi Campuchia. Vua Kandarpadharma nhöôøng ngoâi laïi cho ñöùa con cuûa mình laø hoaøng töû Prabhasadharma. Caùc quoác vöông keá tieáp cuûa vua Prabhasadharma ñaõ gaây ra moät khuùc quanh trong bieân nieân söû Champa thôøi ñoù. Bôûi vì bia kyù Champa vaø 142

Vöông quoác Champa

baûn vaên Trung Hoa phieân aâm thaønh Zhancheng keå töø naêm 877.

Champa AÁn Hoùa Thôøi kyø ñaàu cuûa Champa Vò quoác vöông ñaàu tieân cuûa quoác gia mang teân Champa, aùm chæ cho vöông quoác Lin Yi coù laõnh thoå nôùi roäng veà phía nam cuûa ñeøo Haûi Vaân, coù theå laø vua Sambhuvarman (?-629) hay thaân phuï cuûa oâng ta teân laø Rudravarman I (530 - ?) vaø cuõng coù theå laø Vijayavarman (? - 529), töùc laø ngöôøi ñaõ leân ngoâi tröôùc vua Rudravarman I. Laàn ñaàu tieân, ngöôøi ta nhaéc ñeán vua Sambhuvarman cuøng moät luùc vôùi söï ra ñôøi cuûa danh xöng Champa. OÂng ta laø vò vua chuû tröông môû roäng chính saùch bang giao thaân thieän vôùi Zhenla (Campuchia). Döôùi thôøi trò vì cuûa oâng, Champa cuõng bò nhieàu laàn taán coâng bôûi ñoaøn quaân Trung Hoa do Liu Fang chæ huy. Sau ñoù, con trai cuûa oâng ta teân laø Kandarpadharma leân noái ngoâi vua cha vaø tieáp tuïc duy trì moái bang giao chaët cheõ vôùi Campuchia. Vua Kandarpadharma nhöôøng ngoâi laïi cho ñöùa con cuûa mình laø hoaøng töû Prabhasadharma. Caùc quoác vöông keá tieáp cuûa vua Prabhasadharma ñaõ gaây ra moät khuùc quanh trong bieân nieân söû Champa thôøi ñoù. Bôûi vì bia kyù Champa vaø 142

Lòch söû

Campuchia cuõng nhö tö lieäu Trung Hoa khoâng ñoàng quan ñieåm veà teân tuoåi cuõng nhö toång soá quoác vöông cai trò Champa cho ñeán ngaøy leân ngoâi cuûa vua Prakasadharma vaøo naêm 653. Prakasadharma laø ngöôøi con trai cuûa gioøng toäc Kandarpadharma. Meï cuûa oâng ta xuaát thaân töø gia ñình hoaøng gia Campuchia, töùc laø moät trong nhöõng ñöùa con gaùi cuûa Isanavarman I, quoác vöông Campuchia thôøi ñoù.

Prakasadharma leân ngoâi qua söï bieåu quyeát cuûa hoäi ñoàng hoaøng gia Champa, moät qui cheá thöôøng dieãn ra taïi vöông quoác naøy. Sau ngaøy leân ngoâi, oâng ta laáy teân vuông hieäu laø Vikrantavarman vaø nhaän chöùc phong laø Po Tana Raya Champa (vò vua toái cao cuûa ñaát ñai Champa). Trong nhöõng naêm trò vì, oâng ta gia taêng coâng trình xaây döïng nhieàu ñeàn ñaøi toân giaùo taïi Mó Sôn vaø taïi nhieàu nôi khaùc trong khu vöïc Amaravati. Vikrantavarman laø vò vua ñaàu tieân ñaõ saùng taïo ra phong caùch ngheä thuaät cuûa neàn ñieâu khaéc Champa, vaø ñaõ ñeå laïi moät soá bia kyù, nhaát laø bia naèm veà phía baéc cuûa khu vöïc Nha Trang. Söï hieän dieän cuûa bia kyù naøy ñaõ chöùng minh raèng vua Vikrantavarman coù moät aûnh huôûng chính trò lôùn lao ôû mieàn nam Champa, nhaát laø tieåu vöông quoác Kauthara. Maëc duø coù aûnh höôûng nhö theá, nhöng chöa chaéc oâng ta ñaõ naém troïn trong tay quyeàn cai trò treân tieåu vöông quoác Panduranga naèm trong hai tænh Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän hieän nay. Vò vua noái ngoâi cuûa Vikrantavarman cuõng mang teân laø Vikrantavarman, ñaõ gôûi nhieàu phaùi ñoaøn ngoaïi giao sang Trung Hoa cho ñeán naêm 731. Sau ñoù, taøi 143

Vöông quoác Champa

lieäu Trung Hoa tieáp tuïc noùi ñeán söï hieän dieän taïi quoác gia naøy vaøo naêm 749 moät phaùi ñoaøn ngoïai giao Champa do vua Rudravarman II gôûi sang, moät thuû laõnh Champa maø ngöôøi ta cuõng khoâng bieát gì nhieàu veà lai lòch cuûa oâng ta.

Vaø sau ñoù, caùc taøi lieäu Trung Hoa vaãn tieáp tuïc duøng cuïm töø Lin Yi ñeå aùm chæ cho Champa, nhöng ñoät nhieân danh xöng Lin Yi bò bieán maát vaøo naêm 757-758, ñeå thay vaøo ñoù baèng moät teân goïi môùi, ñoù laø Huan Wang (Hoaøng Vöông).

Thôøi kyø Hoaøng Vöông Teân goïi vöông quoác Hoaøng Vöông maø caùc nhaø söû quan (historiographe) Trung Hoa thöôøng xöû duïng cho ñeán naêm 859 töông öùng vôùi giai ñoaïn maø trung taâm chính trò cuûa Champa ñaõ dôøi veà phía nam naèm trong tieåu vöông quoác Kauthara vaø Panduranga. Baèng chöùng cuï theå ñoù laø sau ngaøy dôøi thuû ñoâ Champa sang mieàn nam, nguôøi ta khoâng tìm thaáy bia kyù Phaïn ngöõ vaø Chaêm coå ôû mieàn baéc Champa nöõa, trong khi ñoù soá löôïng bia kyù naøy laïi taêng theâm raát nhieàu ôû mieàn nam. Theâm vaøo ñoù, vò quoác vöông Champa maø hoäi ñoàng hoaøng gia ñaõ choïn löïa ñeå thay theá vua Rudravarman II laø hoaøng töû Prthivindravarman, ngöôøi goác mieàn nam. Thay vì ñaët trung taâm chính trò taïi phía baéc, vua Prthivindravarman vaø nhöõng vò vua keá tieáp cuûa oâng ta coù quyeàn choïn tieåu vöông quoác cuûa mình ôû mieàn nam ñeå laøm thuû ñoâ cuûa Champa thôøi ñoù, keùo daøi trong suoát moät 144

Vöông quoác Champa

lieäu Trung Hoa tieáp tuïc noùi ñeán söï hieän dieän taïi quoác gia naøy vaøo naêm 749 moät phaùi ñoaøn ngoïai giao Champa do vua Rudravarman II gôûi sang, moät thuû laõnh Champa maø ngöôøi ta cuõng khoâng bieát gì nhieàu veà lai lòch cuûa oâng ta.

Vaø sau ñoù, caùc taøi lieäu Trung Hoa vaãn tieáp tuïc duøng cuïm töø Lin Yi ñeå aùm chæ cho Champa, nhöng ñoät nhieân danh xöng Lin Yi bò bieán maát vaøo naêm 757-758, ñeå thay vaøo ñoù baèng moät teân goïi môùi, ñoù laø Huan Wang (Hoaøng Vöông).

Thôøi kyø Hoaøng Vöông Teân goïi vöông quoác Hoaøng Vöông maø caùc nhaø söû quan (historiographe) Trung Hoa thöôøng xöû duïng cho ñeán naêm 859 töông öùng vôùi giai ñoaïn maø trung taâm chính trò cuûa Champa ñaõ dôøi veà phía nam naèm trong tieåu vöông quoác Kauthara vaø Panduranga. Baèng chöùng cuï theå ñoù laø sau ngaøy dôøi thuû ñoâ Champa sang mieàn nam, nguôøi ta khoâng tìm thaáy bia kyù Phaïn ngöõ vaø Chaêm coå ôû mieàn baéc Champa nöõa, trong khi ñoù soá löôïng bia kyù naøy laïi taêng theâm raát nhieàu ôû mieàn nam. Theâm vaøo ñoù, vò quoác vöông Champa maø hoäi ñoàng hoaøng gia ñaõ choïn löïa ñeå thay theá vua Rudravarman II laø hoaøng töû Prthivindravarman, ngöôøi goác mieàn nam. Thay vì ñaët trung taâm chính trò taïi phía baéc, vua Prthivindravarman vaø nhöõng vò vua keá tieáp cuûa oâng ta coù quyeàn choïn tieåu vöông quoác cuûa mình ôû mieàn nam ñeå laøm thuû ñoâ cuûa Champa thôøi ñoù, keùo daøi trong suoát moät 144

Lòch söû

theá kyû. Vua Prthivindravarman döôøng nhö laø ngöôøi xuaát thaân töø tieåu vöông quoác Kauthara, vì ñeàn Po Nagar (Nha Trang) laø nôi taäp trung haàu heát nhöõng bia kyù thuoäc trieàu ñaïi cuûa oâng ta cho ñeán naêm 854, trong luùc ñoù caùc bia kyù lieân quan ñeán quan chöùc thuoäc veà trieàu ñình cuûa oâng ta cuõng naèm raûi raùc ôû phía nam cuûa thaùnh ñòa Po Nagar Nha Trang vaø trong tieåu vöông quoác Panduranga maø thoâi. Caùc bia kyù naøy ñaõ cung caáp raát nhieàu tin töùc, nhaát laø chuù troïng ñeán vieäc toân vinh caùc vò vua mieàn nam vaø ñeà cao doøng toäc cuûa hoï, chöù khoâng bao giôø nhaéc ñeán coâng lao cuûa caùc vua chuùa ngöï trò ôû phía baéc cuûa Champa. Nhöõng bia kyù naøy cuõng quan taâm raát nhieàu ñeán vieäc thôø phuïng Bhagavati (phu nhaân cuûa Siva) coù ñeàn thôø mang teân laø ñeàn Po Nagar taïi Nha Trang, moät vò nöõ thaàn quan troïng nhaát cuûa tieåu vöông quoác Kauthara vaø coù nguoàn goác xuaát xöù laâu ñôøi nhaát taïi Champa, ñeå roài queân ñi Bhadresvara cuûa thaùnh ñòa Mó Sôn, moät vò nam thaàn vaø cuõng laø vò vua Champa ñaàu tieân ghi treân bia kyù, ñöôïc toân thôø nhaát ôû khu vöïc mieàn baéc.

Trieàu ñaïi Champa cuûa mieàn nam döôøng nhö coù thuû ñoâ ñaët taïi Virapura, töùc laø khu vöïc Phan Rang, moät ñòa ñieåm maø caùc nhaø khoa hoïc vaãn coøn tranh luaän veà lyù thuyeát cuûa noù. Vò thuû laõnh ñaàu tieân ñoùng ñoâ taïi Virapura laø vua Prthivindravrman. OÂng ta vaø caùc vò vua noái nghieäp laø nhöõng ngöôøi coù coâng ñöa caùc truyeàn thoáng baûn ñòa ôû mieàn nam vaøo heä thoáng nghi leã cuûa trieàu ñình Champa ôû mieàn 145

Vöông quoác Champa

baéc. OÂng ta cuõng saùng cheá ra vieäc söû duïng danh xöng thaùnh hieäu (nom posthume) sau ngaøy baêng haø cuûa vua chuùa. Teân thaùnh hieäu cuûa oâng ta laø Rudraloka. Caùc vò vua mieàn nam cuõng tieáp tuïc duøng teân thaùnh hieäu naøy sau khi chaám döùt vieäc cai trò cuûa hoï. Chaùu cuûa vua Prthivindravrman teân laø Satyavarman laø nguôøi ñöôïc toân leân laøm vua keá vò oâng ta. Vöøa môùi leân ngoâi, Satyavarman phaûi ñöông ñaàu vaøo naêm 774 vôùi nhöõng cuoäc quaáy nhieãu baèng ñöôøng bieån bôûi moät nhoùm ngöôøi oám yeáu vaø ñen thui ñeán töø Java (quoác gia Ña Ñaûo) ñeå ñaùnh caép töôïng Linga ôû ñeàn Po Nagar (Nha Trang) vaø ñoát phaù ñieän thôø naøy. Moät bia kyù taïi ñeàn Po Nagar Nha Trang cuõng ghi raèng vua Satyavarman ñaõ xua quaân ñaùnh baïi ñoaøn quaân cöôùp bieån Java vaø ra leänh xaây döïng laïi moät ñieän thôø môùi vaøo naêm 784 ôû thaùnh ñòa Po Nagar Nha Trang (Barth vaø A. Bergaigne, Inscriptions sanskrites du Cambodge et du Campa, Paris, 1885, trg. 252-253). Sau khi baêng haø, vua Satyavarman nhaän teân thaùnh hieäu laø Isvaraloka vaø nhöôøng ngoâi laïi cho con trai cuûa mình teân laø Indravarman. Trong thôøi gian trò vì, vua Indravarman cuõng bò nhöõng ñoaøn quaân Java ñoät kích moät laàn nöõa baèng ñöôøng bieån vaøo naêm 787 ñeå taøn phaù moät ñieän thôø gaàn Virapura (Phan Rang), thuû ñoâ cuûa Champa thôøi ñoù. Möôøi hai naêm sau, Indravarman ra coâng xaây döïng laïi ñeàn naøy, bò taøn phaù vaøo naêm 787. OÂng ta trò vì ít nhaát ñeán naêm 801 vaø nhöôøng ngoâi laïi cho Harivarman I, döôøng nhö laø anh reå cuûa oâng ta. Harivarman 146

Lòch söû

I laø vò vua hieáu chieán. Cuõng vì trung thaønh vôùi truyeàn thoáng gaây chieán cuûa Lin Yi, vua Harivarman I toå chöùc hai cuoäc vieãn chinh vaøo naêm 803 vaø 809 taán coâng bieân giôùi quoác gia laùng gieàng mieàn baéc, luùc ñoù laø thuoäc ñòa cuûa Trung Hoa. Sau khi xoùa boû chính saùch bang giao thaân thieän vôùi Campuchia keå töø ñaàu theá kyû thöù VII, vua Harivarman I ra leänh cho chæ huy tröôûng quaân ñoäi (Senapati) teân laø Par xua quaân taán coâng vöông quoác naøy.

Chính vì theá, moät bia kyù cuûa vua Harivarman I löu laïi taïi ñeàn Po Nagar Nha Trang coù ghi laïi cuoäc chieán thaéng cuûa ñoaøn quaân Champa choáng laïi vöông quoác Campuchia vaøo thôøi buoåi ñoù, nhöng khoâng ñöa ra moät lyù do naøo ñeå giaûi thích cho cuoäc taán coâng naøy. Sau khi vua Harivarman I baêng haø, ngöôøi con trai cuûa oâng ta teân Vikrantavarman III leân noái ngoâi vaøo giöõa naêm 813 vaø 817. Tröôùc khi leân ngoâi, bia kyù cho bieát vua cha ñaõ trao cho Vikrantavarman III quyeàn cai trò Panduranga, moät tieåu vöông quoác maø caùc taøi lieäu Trung Hoa thöôøng ghi raèng Panduranga khoâng phaûi laø moät quoác gia ñoäc laäp coù chuû quyeàn trong nghóa roäng cuûa noù vaø cuõng khoâng phaûi laø moät tænh cuûa vöông quoác Champa. Cuõng theo taøi lieäu Trung Hoa, Panduranga laø moät xöù sôû coù bieân giôùi chung vôùi Champa, thöôøng trieàu coáng vöông quoác naøy vaø saün saøng chaáp nhaän caùc vò thoáng ñoác do trieàu ñình trung öông cuûa Champa phaùi ñeán ñeå cai trò hoï, nhöng luùc naøo Panduranga cuõng tìm caùch ñeå baûo veä neàn töï trò cuûa mình. Chính ñoù laø nguyeân nhaân ñaõ giuùp L. 147

Vöông quoác Champa

Finot (« Panduranga », trong Album Kern, Leide, E. J. Brill, 1903, trg. 386) ñöa ra keát luaän raèng keå töø theá kyû thöù IX, Panduranga coù moät qui cheá toå chöùc chính trò nhö laø moät quoác gia chö haàu (feudataire) cuûa vöông quoác Champa, ñöôïc cai trò bôûi moät phoù vöông (Adhipati), thöôøng laø moät töôùng laõnh cao caáp nhaát (Senapani) vaø mang phaåm töôùc Pandurangesvara, töùc laø vöông haàu cuûa Panduranga. Laõnh thoå cuûa Panduranga thöôøng ñöôïc xem nhö laø ñaát phong (apanage) daønh cho nhöõng vò thaùi töû thöøa keá ngoâi vua (Yuvaraja). Caùc bia kyù maø vua Vikrantavarman III ñaõ löu laïi, coù noäi dung raát laø ngaén nguûi, ñoät nhieân ngöng baët vaøo naêm 854 khoâng bieát vì lyù do gì, ñeå roài khoâng ai bieát ñeán cuoäc ñôøi cuûa oâng keát lieãu nhö theá naøo, cuõng nhö vò vua noái ngoâi cuûa oâng ta laø ai. Theâm vaøo ñoù, sau ngaøy trò vì cuûa vua Vikrantavarman III, taát caû caùc bia kyù ôû mieàn nam Champa töï nhieân ngöng laïi, gioáng nhö vieäc bia kyù Phaïn ngöõ ñaõ bieán maát moät theá kyû tröôùc ôû mieàn baéc.

Cuõng trong thôøi kyø naøy, ngöôøi ta nhaän thaáy raèng neàn thöông maïi haøng haûi noái lieàn theá giôùi AÛ Raäp, AÁn Ñoä vôùi mieàn nam Trung Hoa caøng ngaøy caøng phaùt trieån maïnh meõ keùo daøi trong suoát moät theá kyû, vì lyù do baát an ôû vuøng Trung AÙ ñaõ laøm giaùn ñoïan truïc giao thoâng treân luïc ñòa maø ngöôøi ta thöôøng goïi laø con ñöôøng tô luaï. Thoâng thöôøng, caùc thuyeàn buoàm di chuyeån treân ñaïi döông coù toäc ñoä raát laø chaäm chaïp, cho neân caùc thuûy thuû buoäc phaûi döøng chaân ñeå 148

Lòch söû

laáy tieáp lieäu, nhaát laø nöôùc uoáng. Theâm vaøo ñoù, ngoaøi khôi cuûa bieån Nam Haûi laø khu vöïc coù ñaù ngaàm buoäc caùc thuyeàn buoàm di chuyeån treân con ñöôøng noái lieàn AÁn Ñoä Döông vôùi Trung Hoa phaûi laùi doïc theo bôø bieån cuûa Champa, bieán quoác gia naøy trôû thaønh nhöõng haûi caûng döøng chaân haàu nhö baét buoäc cuûa taát caû thöông thuyeàn quoác teá (xem theâm P. Pelliot, « Textes chinois sur Panduranga » trong BEFEO III, 1903, trg. 630-654, vaø Relation de la Chine et de l'Inde redigeùe en 851. Texte eùtabli, traduit et commenteù par J. Sauvaget, Paris, Les Belles Lettres, 1948, trg. 8-9). Vaøo giöõa theà kyû thöù VIII vaø giöõa theá kyû thöù IX, heä thoáng giao löu haøng haûi naøy ñaõ ñöa ñaåy Champa vaø Panduranga - taøi lieäu AÙ Raäp thöôøng phaân bieät roõ reät hai ñòa danh naøy - vaøo chu trình giao löu quoác teá. Vieäc phaùt trieån heä thoáng haøng haûi cuûa vöông quoác Champa laø ñieàu taát nhieân, vì ngöôøi Chaêm laø daân toäc chuyeân veà ngheà thuûy thuû. Veà phöông dieän kinh teá, Champa cuõng laø quoác gia ñaõ töøng xuaát caûng raát nhieàu saûn phaåm laâm nghieäp maø caùc thöông thuyeàn quoác teá raát caàn mua. Ñöùng treân khía caïnh vaên hoùa, Champa cuõng laø vöông quoác ñaõ töøng ñoùn nhaän nhieàu neàn vaên minh. Baèng chöùng cuï theå laø Phaät Giaùo ñaõ töøng naém giöõ moät vi trí quan troïng trong trieàu ñình vaø söï hieän dieän raát sôùm cuûa nhöõng thöông thuyeàn Hoài Giaùo taïi vöông quoác naøy maëc duø ngöôøi ta khoâng bieát hoï sang Champa ñeå truyeàn ñaïo hay khoâng.

149

Vöông quoác Champa

Vöông trieàu Indrapura Ai cuõng bieát, tö lieäu Champa khaéc treân bia kyù töï nhieân bieán maát vaøo naêm 854. Hai möôi naêm sau, töùc laø vaøo naêm 875, ngöôøi ta môùi tìm thaáy laïi caùc vaên baûn naøy, nhöng haàu heát naèm trong laõnh thoå cuûa tieåu vöông quoác Amaravati. Ñieàu naøy chöùng toû raèng tình hình chính trò Champa döôùi danh nghóa laø moät quoác gia thoáng nhaát ñaõ töøng xaûy ra tröôùc baùn theá kyû thöù VIII ñöôïc phuïc hoài trôû laïi.

Vaøo thôøi kyø naøy, caùc bia kyù thöôøng ñeà caäp ñeán söï ra ñôøi cuûa moät trieàu ñaïi môùi cuûa Champa ñaët thuû ñoâ taïi Indrapura. Saùng laäp vieân cuûa vöông trieàu Indrapura laø vua Indravarman II, xuaát thaân töø moät gia ñình trong ñoù vua cha cuûa oâng ta laø Bhadravarman, töùc laø ngöôøi chæ nhaän töôùc vua nhöng chöa chaéc oâng ta leân ngoâi ñeå trò vì. Vua Indravarman II töï cho mình laø ngöôøi xuaát thaân töø moät doøng toäc mang tính caùch huyeàn thoïai (geùneùalogie fictive) ñöôïc ghi laïi treân bia kyù vaøo naêm 875, ñöôïc tìm thaáy taïi Ñoàng Döông, khoaûng 20 caây soá veà phía ñoâng nam cuûa Mó Sôn.

Bia kyù naøy nhaán maïnh raèng vöông quyeàn cuûa vua Indravarman II khoâng phaûi do oâng noäi hay thaân phuï truyeàn laïi maø laø do thaønh quaû cuûa coâng trình tu luyeän maø oâng ta ñaõ thöïc hieän trong nhieàu kieáp soáng, cho neân ñònh meänh ñaõ ñöa ñaåy oâng ta trôû thaønh vò thuû laõnh cuûa vöông quoác Champaoï (xem L. Finot, « Inscriptions du Quang nam I, Premieøre steøle de Dong-duong », trong BEFEO IV, 1904, 150

Lòch söû

trg. 92 vaø 94). Indravarman II laø vò vua raát toân suøng Phaät Giaùo. Chính ñoù laø nguyeân nhaân giaûi thích cho söï ra ñôøi cuûa nhieàu coâng trình xaây döïng caùc ñeàn Phaät Giaùo ôû Ñoàng Döông. Maëc duø ñaõ töøng ñöùng ra thöïc hieän nhöõng trung taâm Phaät Giaùo ñaïi thöøa raát laø ñoà soä coù chu vi lôùn hôn moät caây soá coäng theâm ñöùc tin cuûa oâng ñoái vôùi ñaïo Phaät, nhöng vua Indravarman II vaãn coøn giöõ nguyeân truyeàn thoáng Siva Giaùo cuûa caùc vò vua tieàn boái ñaõ töøng cai trò mieàn baéc cuûa Champa tröôùc ñoù. Sau khi baêng haø, Indravarman II nhaän theâm thaùnh hieäu laø Paramabuddhaloka.

Sau maáy naêm trò vì, Indravarman II nhöôøng ngoâi laïi döôøng nhö vaøo naêm 898 cho chaùu trai teân laø Jaya Simhavarman I, moät vò vua chæ ñeå laïi hai coâng trình duy nhaát, ñoù laø xaây döïng moät soá ñeàn Shiva Giaùo vaø Visnu Giaùo. Vò thuû laõnh keá thöøa cuûa Jaya Simhavarman I chính laø ngöôøi con trai cuûa oâng ta, teân laø Jaya Saktivarman maø ngöôøi ta chæ bieát ñeán teân tuoåi ñöôïc ghi treân moät taám bia kyù do moät vò quan chöùc xuaát thaân töø gia ñình hoaøng toäc khaéc laïi. Jaya Saktivarman cuõng laø nhaân vaät ñaõ töøng phuïc vuï cho 4 vò quoác vöông keá thöøa vua Indravarman II (xem E. Huber, « La steøle de Nhan-bieãu », trong BEFEO XI3,1911, trg. 309). Vò vua keá tieáp teân laø Bhadravarman II maø ngöôøi ta khoâng bieát theá naøo laø moái quan heä thaân toäc cuûa oâng ta ñoái vôùi gia ñình cuûa vua Jaya Saktivarman. Noái goùt chính saùch cuûa baäc tieàn nhaân ñaõ ñeå laïi, Bhadravarman II tieáp tuïc phaùt trieån caùc moái lieân heä toân giaùo vôùi Java 151

Vöông quoác Champa

(quoác gia Ña Ñaûo). Ñieàu naøy khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân cho laém, bôûi vì daân toäc Ña Ñaûo (Nam Döông vaø Maõ Lai) vaø daân toäc Chaêm ñaõ coù caùc moái quan heä thaân thieát töø laâu ñôøi, nhaát laø caùc ñoaøn thuûy thuû cuûa hai daân toäc naøy, ngoaøi vieäc ñaûm traùch caùc coâng taùc thöông maïi haøng haûi, thöôøng xuyeân caáu keát vôùi nhau trong caùc cuoäc taán coâng ñaùnh phaù bôø bieån cuûa caùc nuôùc laùng gieàng, caøng laøm taêng theâm uy quyeàn vaø söùc maïnh ngaønh haûi quaân cuûa Champa thôøi ñoù.

Ngöôøi leân keá vò ñeå thay theá vua Bhadravarman II chính laø con trai cuûa oâng ta teân laø Indravarman II, trò vì töø naêm 916 ñeán naêm 960. Vua Indravarman II laø ngöôøi ñaõ coáng hieán moät böùc töôïng laøm baèng vaøng cuûa nöõ thaàn Bhagavati (phu nhaân Siva) cho ñeàn Po Nagar ôû Aya Trang (Nha Trang).

Haønh ñoäng cuûa moät vò vua Champa goác mieàn baéc ñaõ daâng hieán moät phaåm vaät cho nöõ thaàn Bhagavati naèm treân ñaát thaùnh Kauthara ôû phía nam, ñaõ boäc loä moät yù nghóa mang maàu saéc chính trò hôn laø loøng tin vaøo toân giaùo. Vì raèng, vua Indravarman II muoán döïa vaøo theá toân giaùo ñeå xaây döïng laïi moät quoác gia Champa thoáng nhaát, moät chuû thuyeát maø caùc tieåu vöông quoác mieàn nam, vì quaù ñeà cao neàn töï trò cuûa hoï, khoâng bao giôø chaáp nhaän. Beân caïnh ñoù, Indravarman II coøn phaûi ñoái phoù tröôùc moái bang giao vôùi vöông trieàu Angkor (Campuchia) caøng ngaøy caøng gay gaét. Luùc ban ñaàu, söï khuûng hoaûng giöõa Champa vaø Campuchia chæ laø cuoäc tranh chaáp ñôn thuaàn giöõa hai gia ñình hoaøng gia maø thoâi. Sau ñoù, cuoäc tranh chaáp naøy bieán thaønh caùc cuoäc 152

Lòch söû

chaïm traùn quaân söï. Baèng chöùng cuï theå laø vaøo naêm 947, vua Campuchia ra leänh xua quaân ñoát phaù thaùnh ñòa Kauthara thaønh tro buïi maø moät taám bia kyù cuûa Campuchia ñaõ töøng xaùc nhaän, sau ñoù chieám laáy böùc töôïng baèng vaøng cuûa nöõ thaàn Bhagavati (G. Coedes, « Steøle de Preù-Rup » trong Inscriptions du Cambodge I, Paris, Publications de l'EÙcole Francaise d'Extreâme-Orient, Textes et documents sur l'Indochine III, 1937, trg. 73 sq). Nhöng sau ñoù, löïc löôïng quaân söï Champa vuøng daäy phaûn coâng, ñaùnh baïi vaø ñaåy luøi ñoaøn quaân xaâm löôïc Campuchia. Khoaûng moät naêm sau, vua Indravarman II tìm caùch taùi laäp laïi moái quan heä ngoaïi giao vôùi Trung Hoa ñaõ bò giaùn ñoaïn keå töø naêm 877.

Naêm 960, vua Indravarman II baêng haø vaø nhöôøng laïi ngai vaøng cho Jaya Indravarman I ñeå cai trò Champa cho ñeán naêm 971 hay 972. Vò vua naøy laø ngöôøi coù coâng truøng tu laïi ñieän thôø Po Nagar Nha Trang vaøo naêm 965 vaø thieát keá laïi böùc töôïng cuûa nöõ thaàn Bhagavati, laàn naøy laøm baèng ñaù chöù khoâng phaûi laø kim quí nöõa haàu neù traùnh loøng tham lam cuûa keû cöôùp. Töông töï nhö vua cha vaø caùc vua keá nghieäp, Jaya Indravarman I thöôøng xuyeân gôûi caùc phaùi boä sang Trung Hoa ñeå taêng cöôøng chính saùch bang giao giöõa hai quoác gia.

Vò vua noái ngoâi keá tieáp teân laø Paramesvaravarman I, moät thuû laõnh ñaàu tieân cuûa vöông quoác Champa baét ñaàu ñoái dieän tröïc tieáp vôùi quoác gia laùng gieàng mieàn baéc vöøa môùi giaûi phoùng ra khoûi aùch ñoâ hoä cuûa Trung Hoa ñeå hình thaønh moät quoác gia ñoäc laäp mang teân laø Ñaïi Coà Vieät töùc laø 153

Vöông quoác Champa

Ñaïi Vieät sau naøy, naèm trong vuøng chaâu thoå soâng Hoàng Haø vaø tænh Thanh Hoùa. Keå töø ñoù, moái bang giao giöõa Champa vaø Ñaïi Vieät ñaõ trôû thaønh moái quan heä giöõa hai ñoái töôïng thuø ñòch. Sau cuoäc ñaùnh phaù laàn ñaàu tieân cuûa quaân ñoäi Champa treân laõnh thoå cuûa Ñaïi Vieät vaøo naêm 979, vua Leâ Ñaïi Haønh, ngöôøi saùng laäp trieàu ñaïi Tieàn Leâ, traû lôøi ngay cho söï quaáy nhieãu naøy baèng caùch cöû moät ñoaøn binh sang ñaùnh phaù Champa, gieát cheát vua Paramesvaravarman I ngay töø ñaàu cuûa cuoäc chieán vaøo naêm 981 hay laø 982. Vò vua Champa keá thöøa teân laø Indravarman IV, vì khoâng khaùng cöï noåi vôùi ñoaøn quaân cuûa Leâ Ñaïi Haønh, phaûi boû chaïy veà mieàn nam laùnh naïn, trong luùc ñoù ñoái phöông tha hoà ñoát phaù thuû ñoâ Indrapura cuûa Champa cho ñeán naêm 983. Moät naêm sau, Löu Kyø Toâng, nhaân vaät goác daân toäc Vieät, lôïi duïng tình hình roái ren taïi Indrapura, vuøng daäy cöôùp laáy chính quyeàn. Chôø khi vua Indravarman IV baêng haø vaøo naêm 986, Löu Kyø Toâng töï phong cho mình laø quoác vöông Champa vaø trình baùo vôùi hoaøng ñeá Trung Hoa veà trieàu ñaïi môùi naøy. Ñeå phaûn laïi cuoäc tieám quyeàn cuûa Löu Kyø Toâng, caùc quan laïi cuûa trieàu ñình Champa ñaõ chaïy vaøo mieàn nam laùnh naïn boán naêm veà tröôùc, quyeát ñònh toân moät nhaân vaät goác Champa leân ngoâi vaøo naêm 988 taïi Vijaya (tænh Bình Ñònh hieän nay) mang vöông hieäu laø Harivarman II. Sau ngaøy töø traàn cuûa Löu Kyø Toâng vaøo naêm 989, Harivarman II dôøi thuû ñoâ Champa veà Indrapura laïi. Moät naêm sau, Ñaïi Vieät xua quaân taán coâng mieàn baéc cuûa 154

Lòch söû

Champa vaøo naêm 995 vaø naêm 997 nhaèm traû ñuõa cho caùc cuoäc quaáy roái cuûa quaân Champa treân laõnh thoå cuûa mình.

Keå töø ñeä tam nieân theá kyû thöù X, haàu heát caùc bia kyù Champa bò bieán maát vì söï phaù huûy cuûa chieán tranh. Trong khoaûng thôøi gian naøy, ngöôøi ta chæ tìm thaáy moät taûng ñaù vieát baèng tieáng Chaêm coå coù noäi dung chæ noùi veà toân giaùo maø thoâi, khieán cho vieäc nghieân cöùu veà lòch söû Champa cho ñeán baùn theá kyû thöù XI hoaøn toaøn tuøy thuoäc vaøo caùc tö lieäu Trung Hoa vaø caùc bieân nieân söû Vieät Nam. Cuõng vì theá maø ngöôøi ta khoâng bieát ai laø ngöôøi keá thöøa vua Harivarman II, cuõng nhö teân tuoåi cuûa caùc vò quoác vöông Champa keá tieáp cho ñeán naêm 1044.

Vöông trieàu Vijaya Maëc duø khieám khuyeát tö lieäu, nhöng ngöôøi ta bieát sau khi vua Harivarman II baêng haø vaøo naêm 998, vò taân vöông Champa vôùi teân thöïc thuï laø Yang Po Ku Vijaya Sri ñaõ dôøi thuû ñoâ Indrapura vaøo naêm 1000, vì quaù gaàn bieân giôùi cuûa Ñaïi Vieät, veà phía nam taïi Vijaya. Keå töø ñoù, Vijaya ñöôïc xem nhö trung taâm chính trò cuûa Champa, maëc duø vöông quoác naøy ñaõ thaønh coâng maáy laàn thu hoài laïi laõnh thoå mieàn baéc bò nöôùc laùng gieàng xaâm chieám. Naêm 1000, ñaùnh daáu söï nhöôøng böôùc cuûa Champa tröôùc söùc eùp cuûa daân toäc Vieät, töùc laø moät söï thoaùi lui daàn daàn veà phöông 155

Lòch söû

Champa vaøo naêm 995 vaø naêm 997 nhaèm traû ñuõa cho caùc cuoäc quaáy roái cuûa quaân Champa treân laõnh thoå cuûa mình.

Keå töø ñeä tam nieân theá kyû thöù X, haàu heát caùc bia kyù Champa bò bieán maát vì söï phaù huûy cuûa chieán tranh. Trong khoaûng thôøi gian naøy, ngöôøi ta chæ tìm thaáy moät taûng ñaù vieát baèng tieáng Chaêm coå coù noäi dung chæ noùi veà toân giaùo maø thoâi, khieán cho vieäc nghieân cöùu veà lòch söû Champa cho ñeán baùn theá kyû thöù XI hoaøn toaøn tuøy thuoäc vaøo caùc tö lieäu Trung Hoa vaø caùc bieân nieân söû Vieät Nam. Cuõng vì theá maø ngöôøi ta khoâng bieát ai laø ngöôøi keá thöøa vua Harivarman II, cuõng nhö teân tuoåi cuûa caùc vò quoác vöông Champa keá tieáp cho ñeán naêm 1044.

Vöông trieàu Vijaya Maëc duø khieám khuyeát tö lieäu, nhöng ngöôøi ta bieát sau khi vua Harivarman II baêng haø vaøo naêm 998, vò taân vöông Champa vôùi teân thöïc thuï laø Yang Po Ku Vijaya Sri ñaõ dôøi thuû ñoâ Indrapura vaøo naêm 1000, vì quaù gaàn bieân giôùi cuûa Ñaïi Vieät, veà phía nam taïi Vijaya. Keå töø ñoù, Vijaya ñöôïc xem nhö trung taâm chính trò cuûa Champa, maëc duø vöông quoác naøy ñaõ thaønh coâng maáy laàn thu hoài laïi laõnh thoå mieàn baéc bò nöôùc laùng gieàng xaâm chieám. Naêm 1000, ñaùnh daáu söï nhöôøng böôùc cuûa Champa tröôùc söùc eùp cuûa daân toäc Vieät, töùc laø moät söï thoaùi lui daàn daàn veà phöông 155

Vöông quoác Champa

nam cho ñeán luùc vöông quoác naøy caùo chung vaøo 800 naêm sau.

Sau cuoäc baêng haø cuûa Yang Po Ku Vijaya Sri, coù leõ tröôùc naêm 1010, caùc tö lieäu coù noùi ñeán boán ñôøi vua keá tieáp leân naém chính quyeàn maø ngöôøi ta khoâng bieát roõ teân tuoåi cuûa hoï. Ngoaøi vieäc gôûi phaùi ñoaøn ngoaïi giao thöôøng xuyeân sang Trung Hoa ñeå xin haäu thuaãn vaø sang Ñaïi Vieät ñeå neù traùnh moïi söï ñe doïa, thì ngöôøi ta ñöôïc bieát vöông quoác Champa, trong suoát thôøi gian trò vì cuûa 4 vò vua naøy, ñaõ chuoát laáy bao laàn thaát baïi tröôùc söï taán coâng cuûa caùc vò vua ñaàu tieân thuoäc trieàu ñaïi nhaø Lyù vöøa leân thay theá nhaø Leâ vaøo naêm 1009. Naêm 1021, con cuûa Lyù Thaùi Toå xua quaân taán coâng mieàn baéc Champa. Naêm 1026 oâng ta trôû laïi quaáy nhieãu Champa. Sau khi leân noái ngoâi vua cha vaøo naêm 1028 vôùi danh xöng Lyù Thaùi Toâng keå töø naêm 1039, oâng ta baét ñaàu nhuùng tay vaøo vieäc tranh giaønh quyeàn haønh giöõa caùc vò hoaøng töû Champa. Roài vieän côù moät taân vöông Champa ñöôïc taán phong vaøo naêm 1042 ñaùnh phaù bôø bieån Ñaïi Vieät, Lyù Thaùi Toâng caàm ñaàu moät ñoaøn quaân ñoå boä leân bôø bieån Champa trong vuøng Thöøa Thieân vaøo naêm 1044.

Thaønh Ñoà Baøn bò thaát thuû vaø cöôùp phaù. Quaân ñoäi Champa bò ñaùnh tan vaø vua Champa bò gieát trong khi ñoù moät phaàn daân chuùng cuûa thuû ñoâ Champa bò quaân Ñaïi Vieät taøn saùt maø Vieät Söû Löôïc ñaõ töøng ghi laïi.

Sau cuoäc thaûm hoïa naøy, moät vò quoác vöông môùi cuûa Champa maø ngöôøi ta khoâng bieát roõ nguoàn goác, ñaõ leân ngoâi 156

Lòch söû

taïi Vijaya vaøo naêm 1044. Vò vua ñaàu tieân cuûa trieàu ñaïi naøy laø Jaya Paramesvaravarman I. Ngay töø luùc nhaän vöông phong laø Rajadiraja (vua cuûa caùc vua), Jaya Paramesvaravarman I phaûi ñöông ñaàu vôùi söï choáng ñoái cuûa Panduranga khoâng coâng nhaän oâng ta laø thuû laõnh cuûa lieân bang Champa, vì tieåu vöông quoác naøy ñaõ choïn moät hoaøng töû xuaát thaân töø mieàn nam leân laøm vua vöông quoác naøy. Vò hoaøng töû noái ngoâi (Yuvaraja), töùc laø chaùu cuûa quoác vöông Jaya Paramesvaravarman I nhaän leänh ñem quaân sang mieàn nam deïp loaïn vaøo naêm 1050. Ñoù laø nhöõng bieán coá maø 3 bia kyù ñaõ ghi laïi trong ñoù coù taám bia ghi treân taûng ñaù gaàn ñeàn Po Klaung Garai (Ninh Thuaän) cho raèng daân cö cuûa Panrang (Phan Rang) laø nhöõng ngöôøi « hö hoûng, hung döõ, ngu doát, luoân luoân noåi loaïn choáng laïi caùc nhaø vua … » ñaõ bò quaân ñoäi Champa ñaùnh baïi. Nhöõng quaân phaûn loaïn ôû mieàn nam bò baét vaø chia ra thaønh hai nhoùm. Moät nhoùm giöõ laïi taïi choã ñeå taùi thieát thaønh phoá, nhoùm coøn laïi ñeå phuïc vuï cho caùc ñieän thôø vaø caùc tu vieän (L. Finot, « Inscriptions ineùdites de Panrang », trong BEFEO III, 1903, trg. 645-646). Vua Paramesvaravarman I cuõng laø ngöôøi coù coâng taùi thieát nhieàu coâng trình xaây döïng cho ñeàn Po Nagar taïi Nha Trang vaøo naêm 1050 vaø 1055 maø caùc bia kyù baèng Phaïn ngöõ vaø Chaêm ngöõ ghi laïi. Vò vua noái ngoâi keá tieáp laø Bhadravarman III maø ngöôøi ta khoâng bieát gì nhieàu veà tieåu söû cuûa oâng ta. Tieáp theo laø ngöôøi em trai cuûa Bhadravarman III leân ngoâi vaøo naêm 1061 taïi Vijaya laáy 157

Vöông quoác Champa

vöông hieäu laø Rudravarman III. OÂng ta ñaõ xaây döïng nhieàu coâng trình vaøo naêm 1064 trong khu vöïc cuûa ñeàn Po Nagar taïi Nha Trang. Naêm 1068, Rudravarman III xua quaân taán coâng Ñaïi Vieät. Vua Lyù Thaùnh Toâng phaûn coâng töùc khaéc baèng caùch tieán quaân theo ñöôøng bieån, ñoå boä gaàn khu vöïc Vijaya, ñaùnh tan quaân ñoäi Champa, trong luùc ñoù vua Rudravarman III phaûi chaïy sang Campuchia laùnh naïn vaø ñaõ bò ñoäi quaân Ñaïi Vieät ñuoåi theo baét ñöôïc vaøo naêm 1069.

Sau khi phaù huûy thuû ñoâ Vijaya, Lyù Thaùnh Toâng ñöa vua Rudravarman III veà thuû ñoâ Thaêng Long vaøo naêm 1069. Ñeå chuoäc maïng cuûa mình, vua Rudravarman III chaáp nhaän daâng hieán cho Ñaïi Vieät phaàn ñaát phía baéc cuûa Champa naèm giöõa cöûa Hoaønh Sôn vaø ñeøo Lao Baûo, töùc laø khu vöïc Quaûng Bình vaø Quaûng Trò, sau naøy Ñaïi Vieät saùt nhaäp vaøo ñôn vò haønh chaùnh cuûa mình mang teân laø Ñòa Lyù, Ma Linh vaø Boá Chính.

Sau ngaøy ñöôïc traû töï do, Rudravarman III phaûi ñöông ñaàu vôùi tình hình chính trò Champa ñang laâm vaøo con ñöôøng suy suïp, chia naêm xeû baûy thaønh haøng chuïc khu vöïc töï trò, nhaát laø ñoái ñaàu vôùi Panduranga, moät tieåu vöông quoác coù qui cheá ñoäc laäp trong lieâng bang Champa cho ñeán 1084 (E. Aymonier, « Premieøre eùtude sur les inscriptions tchames » trong Journal Asiatique XVII-1, 1891, trg. 33 vaø tieáp theo). Ngöôøi ta khoâng bieát vöông trieàu cuûa Rudravarman III caùo chung nhö theá naøo vaø coù phaûi oâng ta hay vò vua keá tieáp laø ngöôøi ñöùng ra trieàu coáng nhaø Lyù vaøo 158

Lòch söû

naêm 1071 vaø 1074 nhö laø moät quoác gia chö haàu cuûa Ñaïi Vieät. Cho ñeán hoâm nay, khoâng coù moät taøi lieäu naøo ñöa ra giaûi ñaùp cho vaán ñeà ñoù. Ngöôïc laïi, nhôø moät bia kyù Mó Sôn baèng Phaïn ngöõ vaø Chaêm ngöõ maø ngöôøi ta ñöôïc bieát coù hai vò hoaøng töû khoâng bieát thuoäc veà doøng toäc naøo, teân laø Thang vaø Pang tìm caùch chaám döùt tình traïng hoãn loaïn vaø thieáu thoáng nhaát do cheá ñoä ‘phong kieán’ gaây ra töø ngaøy ra ñôøi cuûa vöông quoác naøy baèng caùch chia caét ñaát ñai Champa thaønh 5 tieåu quoác : Indrapura ôû phía baéc roài xuoáng daàn veà phía nam laø Amravati, Vijaya, Kauthara vaø Panduranga, chöa keå ñeán nhieàu khu vöïc haønh chaùnh khaùc naèm trong moät tieåu vöông quoác cuõng vuøng daäy ñaáu tranh ñoøi quyeàn töï trò coù nhieàu quyeàn haïn hôn, moät khi chöa ñaït ñeán qui cheá ñoäc laäp.

Naêm 1074, hoaøng töû Thang leân naém chính quyeàn.

Sau khi truøng tu laïi ñeàn Bhadresvara taïi Mó Sôn, töùc laø vò nam thaàn che chôû Champa, oâng ta töï phong vöông cho mình vôùi danh hieäu laø Harivarman IV. Moät naêm sau, Harivarman IV ñaõ ñaåy luøi moät cuoäc taán coâng cuûa Ñaïi Vieät vaø tieáp tuïc khai tröø caùc vò hoaøng töû Champa tìm caùch ly khai vôùi trieàu ñình. Tieáp ñoù, oâng ta tieán quaân xaâm chieám Campuchia nhöng khoâng neâu ra vì lyù do gì baèng caùch phaù huûy caùc ñieän thôø Sambor naèm treân bôø soâng Meùkong vaø di taûn daân chuùng Campuchia ra khoûi khu vöïc naøy. Moät khi phuïc höng laïi Champa thaønh moät ‘quoác gia huy hoaøng’ nhö xöa, Harivarman IV quyeát ñònh veà höu trí baèng caùch 159

Vöông quoác Champa

ñöa con trai cuûa mình teân Vak vöøa môùi 9 tuoåi, leân noái ngoâi vaøo naêm 1080 döôùi danh hieäu laø Jaya Indravarman II. Naêm sau, Harivarman IV baêng haø. Nhieàu ngöôøi vôï (hoaøng haäu vaø thöù phi) cuûa oâng ta cuõng leân daøn hoûa taùng theo nghi leã Sati maø moät bia kyù ñaõ töøng xaùc nhaän. Sau ngaøy hoûa taùng cuûa vua Harivarman IV, caùc quan thaàn trong trieàu ñình nhaän thaáy raèng Jaya Indravarman II, vì tuoåi chöa tröôûng thaønh, khoâng ñuû khaû naêng ñeå ñieàu haønh quoác gia, thaønh ra phaûi ñöa ngöôøi chuù cuûa oâng ta, töùc laø hoaøng töû Pang leân thay theá ñeå laõnh ñaïo quoác gia vaøo naêm 1081, laáy vöông hieäu laø Pamarabodhisattva, moät teân goïi mang aûnh höôûng Phaät Giaùo. Pamarabodhisattva tieáp tuïc trieàu coáng Ñaïi Vieät vaø deïp tan nhöõng vò hoaøng töû naém quyeàn töï trò cuûa tieåu vöông quoác Panduranga töø 16 naêm qua ñeå phuïc höng laïi vöông quoác Champa thoáng nhaát vaø ñoäc laäp vaøo naêm 1084. Sau ñoù oâng ta nhöôøng ngoâi laïi cho ngöôøi chaùu laø Jaya Indravarman II vaøo naêm 1086. Sau ngaøy leân ngoâi, vua Jaya Indravarman II tieáp tuïc trieàu coáng Thaêng Long (Haø Noäi) nhöng vaãn chuaån bò cuoäc chieán vaøo naêm 1103 nhaèm thu hoài laïi phaàn ñaát phía baéc cuûa Champa ñaõ loït vaøo tay cuûa Ñaïi Vieät vaøo naêm 1069, nhöng baát thaønh. Sau ñoù, oâng maát vaøo naêm 1113 vaø ñöôïc phong chöùc thaùnh hieäu laø Paramabuddhaloka. Chaùu cuûa oâng ta laø ngöôøi leân noái ngoâi vua vôùi danh hieäu laø Harivarman V. Ngöôøi ta chæ bieát veà lai lòch cuûa Harivarman V qua caùc coâng trình kieán truùc taïi 160

Lòch söû

Mó Sôn vaø caùc phaùi ñoaøn ngoaïi giao maø oâng ta cöû sang Ñaïi Vieät vaø Trung Hoa. Champa ñoái ñaàu vôùi Angkor Ngöôøi keá thöøa vua Harivarman V laø moät vò thaùi töû (Yuvaraja) leân ngoâi vaøo naêm 1139 vôùi danh hieäu laø Jaya Indravarman III. Chöa ñaày 2 naêm, sau khi hoaøn taát caùc coâng trình xaây döïng moât soá ñeàn ñaøi toân giaùo taïi thaùnh ñòa Mó Sôn vaøo naêm 1140 vaø taïi khu vöïc Po Nagar ôû Nha Trang vaøo naêm 1143, Jaya Indravarman III phaûi ñoái phoù vôùi cuoäc taán coâng cuûa Campuchia maø ngöôøi ta khoâng tìm ra lyù do taïi sao. Theá laø thuû ñoâ Vijaya cuûa Champa laïi loït vaøo tay cuûa quaân ñoäi Khmer vaø vua Jaya Indravarman III bò töû traän trong cuoäc chieán.

Trong khi thuû ñoâ Vijaya bò chieám ñoùng bôûi quaân vieãn chinh Campuchia, Jaya Rudravarman IV ñöôïc taán phong laøm vua Champa, nhöng sau ñoù oâng ta vôùi ñoaøn tuøy tuøng phaûi boû Vijaya ñeå chaïy sang Panduranga laùnh naïn. Ñaây laø cuoäc thaûm hoïa ñaõ ñöa ñeán cuoäc chieán giöõa Champa vaø Campuchia keùo daøi trong suoát 75 naêm. Cho ñeán hoâm nay, nguôøi ta khoâng tìm thaáy moät tö lieäu naøo noùi veà tình hình Champa ngoaïi tröø lôøi keå maø con trai cuûa vua Jaya Rudravarman IV ghi laïi trong bia kyù tìm thaáy ôû phía nam Champa vaø ôû Mó Sôn cho raèng quoác vöông naøy baêng haø vaøo naêm 1147, mang thaùnh hieäu laø Paramabrahmaloka.

161

Lòch söû

Mó Sôn vaø caùc phaùi ñoaøn ngoaïi giao maø oâng ta cöû sang Ñaïi Vieät vaø Trung Hoa. Champa ñoái ñaàu vôùi Angkor Ngöôøi keá thöøa vua Harivarman V laø moät vò thaùi töû (Yuvaraja) leân ngoâi vaøo naêm 1139 vôùi danh hieäu laø Jaya Indravarman III. Chöa ñaày 2 naêm, sau khi hoaøn taát caùc coâng trình xaây döïng moât soá ñeàn ñaøi toân giaùo taïi thaùnh ñòa Mó Sôn vaøo naêm 1140 vaø taïi khu vöïc Po Nagar ôû Nha Trang vaøo naêm 1143, Jaya Indravarman III phaûi ñoái phoù vôùi cuoäc taán coâng cuûa Campuchia maø ngöôøi ta khoâng tìm ra lyù do taïi sao. Theá laø thuû ñoâ Vijaya cuûa Champa laïi loït vaøo tay cuûa quaân ñoäi Khmer vaø vua Jaya Indravarman III bò töû traän trong cuoäc chieán.

Trong khi thuû ñoâ Vijaya bò chieám ñoùng bôûi quaân vieãn chinh Campuchia, Jaya Rudravarman IV ñöôïc taán phong laøm vua Champa, nhöng sau ñoù oâng ta vôùi ñoaøn tuøy tuøng phaûi boû Vijaya ñeå chaïy sang Panduranga laùnh naïn. Ñaây laø cuoäc thaûm hoïa ñaõ ñöa ñeán cuoäc chieán giöõa Champa vaø Campuchia keùo daøi trong suoát 75 naêm. Cho ñeán hoâm nay, nguôøi ta khoâng tìm thaáy moät tö lieäu naøo noùi veà tình hình Champa ngoaïi tröø lôøi keå maø con trai cuûa vua Jaya Rudravarman IV ghi laïi trong bia kyù tìm thaáy ôû phía nam Champa vaø ôû Mó Sôn cho raèng quoác vöông naøy baêng haø vaøo naêm 1147, mang thaùnh hieäu laø Paramabrahmaloka.

161

Vöông quoác Champa

Sau ñoù, caùc quan chöùc Champa ñang laùnh naïn taïi tieåu vöông quoác Panduranga toân ngöôøi con trai cuûa oâng leân noái ngoâi laáy danh hieäu laø Jaya Harivarman I. Ñeå traû lôøi cho thaùi ñoä naøy, vua Campuchia ra leänh cho ñoaøn quaân vieãn chinh Campuchia ôû Vijaya (thaønh Ñoà Baøn) coù söï hoã trôï cuûa quaân ñoäi Champa ôû mieàn baéc keùo quaân sang mieàn nam taán coâng vua Jaya Harivarman I, nhöng khoâng ñaït ñöôïc keát quaû. Cuoäc taán coâng laàn thöù hai cuõng bò thaát baïi.

Tröôùc tình theá naøy, vua Campuchia laø Suryavarman II töï phong cho hoaøng töû Harideva, töùc laø ngöôøi em vôï cuûa mình, leân laøm vua Champa ôû mieàn baéc, ñoùng ñoâ taïi Vijaya. Vöøa nghe tin naøy, vua Jaya Harivarman I ñang laùnh naïn ôû mieàn nam, xuaát quaân taán coâng mieàn baéc, gieát cheát hoaøng töû Campuchia laø Harideva vaø laøm chuû tình hình Vijaya. Sau ñoù Jaya Harivarman I töï xöng laø vua Champa vaøo 1149 vaø cuõng laø naêm keát thuùc cuoäc chieán giöõa Champa vaø Campuchia (L. Finot, « Les inscriptions de Mó-sôn XXI », trong BEFEO IV, 1904, trg. 964-965).

Maëc duø ñaõ thaønh coâng ñaùnh ñuoåi quaân Campphuchia, Jaya Harivarman I phaûi ñöông ñaàu vôùi moät ngöôøi anh reã tìm caùch tranh quyeàn chieám ngoâi, baèng caùch keâu goïi daân toäc Cao Nguyeân vuøng daäy choáng laïi oâng ta. Bò ñaùnh baïi vaøo naêm 1150, anh reå cuûa vua Jaya Harivarman I phaûi chaïy sang Ñaïi Vieät ñeå xin caàu cöùu. Maëc duø coù söï giuùp quaân cuûa Ñaïi Vieät, anh reå naøy vaãn bò ñaùnh baïi vaø bieán maát treân baøn côø chính trò. Sau bieán coá naøy, vua Jaya Harivarman I xua 162

Lòch söû

quaân chinh phaït tieåu vöông quoác Amaravati veà toäi vuøng daäy choáng laïi uy quyeàn cuûa oâng ta vaøo naêm 1151, sau ñoù trôû laïi mieàn nam ñeå deïp nhöõng cuoäc noåi loaïn ôû Panduranga. Maõi cho ñeán naêm 1160, tieåu vöông quoác Panduranga môùi chaáp nhaän phuïc tuøng uy quyeàn cuûa Jaya Harivarman I nhö moät vò laõnh tuï toái cao cuûa lieâng bang Champa. Jaya Harivarman I laø vò vua duõng caûm vaø cuõng laø nhaân vaät ñaõ thöïc hieän nhieàu coâng trình xaây döïng ñeàn ñaøi taïi Mó Sôn vaø taïi Po Nagar ôû Nha Trang vaø baêng haø coù theå vaøo nhöõng naêm 1162-1166. Theo bia kyù do chaùu cuûa vua Jaya Harivarman I ñeå laïi, con trai cuûa oâng ta ñaõ nhaän vöông hieäu laø Jaya Harivarman II, nhöng ngöôøi ta cuõng khoâng bieát vò taân quoác vöông naøy coù leân ngoâi trò vì hay khoâng? Vaøo naêm 1167, Jaya Indravarman IV toå chöùc cuoäc ñaûo chaùnh ñeå chieám quyeàn ngoâi vua vaø gôûi phaùi ñoaøn sang Trung Hoa ñeå xin phong chöùc. Jaya Indravarman IV laø moät vò quan laïi ñaõ töøng phuïc vuï trong trieàu ñình cuûa Jaya Harivarman I tröôùc kia vaø cuõng laø vò vua ñaõ töøng coáng hieán nhieàu coâng trình xaây döïng ñeàn ñaøi taïi Mó Sôn vaø Po Nagar ôû Nha Trang. OÂng ta cuõng laø ngöôøi maø caùc bia kyù ñaõ töøng ca tuïng ñöùc ñoä, söï hieåu bieát vaø am töôøng veà nhieàu laõnh vöïc. Neáu Jaya Indravarman IV leân naém chính quyeàn, laø vì oâng muoán traû thuø cho söï thaát baïi cuûa Champa vaøo naêm 1145, keùo theo söï chieám ñoùng Champa cuûa Campuchia. Trong suoát möôøi naêm ñaàu cuûa vöông trieàu, Jaya Indravarman IV taäp trung moïi noå löïc vaøo vieäc chieán 163

Vöông quoác Champa

ñaáu choáng laïi vöông quoác Campuchia, maëc duø khoâng mang laïi keát quaû. Vì khoâng theå tieán quaân ñeán thuû phuû Angkor baèng ñöôøng boä, vua Jaya Indravarman IV thay ñoåi chieán thuaät baèng caùch di chuyeån quaân ñoäi Champa treân caùc chieán thuyeàn chaïy doïc theo bôø bieån tieán vaøo vuøng chaâu thoå soâng Meùkong. Nhôø söï giuùp ñôõ cuûa moät vieân thuyeàn tröôûng ngöôøi Trung Hoa, vua Jaya Indravarman IV ñöa quaân ñi ngöôïc gioøng soâng Meùkong vaø Tonleù Sap ñeå tieán ñeán Bieån Hoà vaøo naêm 1177. Cuoäc taán coâng baát ngôø naøy ñaõ giuùp cho quaân ñoäi Champa thaønh coâng ñoát phaù thaønh Angkor ñaày vaøng baïc vaø chaâu baùu vaø gieát luoân nhaø vua Campuchia, cuõng laø moät vò vua tieám quyeàn taïi vöông quoác naøy (M. Giteau, Histoire d'Angkor, Paris, Ed. Kailash, 1966, trg. 77-78).

Sau ngaøy ñaùnh phaù Angkor, moät vò hoaøng töû Campuchia thuoäc doøng hoaøng gia chính thoáng vaø cuõng laø vò vua töông lai mang vöông hieäu laø Jayavarman VII, xua quaân phaûn chieán, nhaát laø traän thuûy chieán choáng laïi ñoaøn quaân vieãn chinh Champa treân Bieån Hoà vaø Tonleù Sap, vaø moät traän chieán khaùc, coù leõ laø baõi chieán tröôøng quyeát lieät nhaát, taïi ñeàn Preah Khan cuõng naèm trong khu vöïc Angkor.

Traän chieán naøy ñaõ giuùp ngöôøi Campuchia giaûi phoùng hoaøn toaøn ñaát nöôùc cuûa hoï ra khoûi aùch thoáng trò cuûa Champa vaøo naêm 1180-1181 vaø cuõng laø naêm maø Jayavarman VII ñaõ nhaän taán phong taïi Angkor.

164

Lòch söû

Ngöôøi ta khoâng bieát ngaøy thaùng baêng haø cuûa Jaya Indravarman IV, moät vò vua chieán thaéng taïi ñeàn Angkor, maëc duø söï hieän höõu cuûa oâng ta vaãn coøn ñöôïc xaùc nhaän vaøo naêm 1183 vaø nhaát laø vaøo luùc Jaya Indravarman Ong Vatuv leân ngoâi ñeå keá vò thay theá oâng ta. Sau ngaøy leân ngoâi, Jaya Indravarman Ong Vatuv laïi môû traän chieán taán coâng vaøo Campuchia vaøo naêm 1190. Keå töø ñoù, vua khmer laø Jayavarman VII buoäc phaûi ra tay giaûi quyeát vaán ñeà bang giao vôùi Champa. Ñeå thöïc hieän döï aùn naøy, Jayavarman VII trao quyeàn chæ huy quaân ñoäi Campuchia cho moät vò hoaøng töû treû tuoåi goác Champa teân laø Vidhyanandana ñaõ töøng sinh soáng taïi trieàu ñình Angkor töø thuôû thieáu thôøi.

Hoøang töû naøy laø ngöôøi raát toân suøng Ñaïo Phaät ñaïi thöøa, moät tín ngöôõng hoaøn toaøn môùi laï ñoái vôùi vua chuùa Campuchia thôøi ñoù vaø ñaõ töøng tuyeân theä trung thaønh vôùi vua Jayavarman VII. Moät khi ñaõ nhaän leänh, Hoaøng töû Vidhyanandana daãn ñaàu moät ñoaøn quaân Campuchia sang ñaùnh chieám Vijaya vaøo naêm 1191 vaø baét soáng vò vua Champa Jaya Indravarman Ong Vatuv laøm tuø binh ñöa veà Angkor.

Keå töø naêm 1191, Champa bò chia caét thaønh hai quoác gia rieâng bieät. Champa mieàn baéc ñaët döôùi quyeàn cai trò cuûa moät vò hoaøng töû teân laø In, goác ngöôøi Campuchia, töùc laø anh reå cuûa vua Jayavarman VII. Khi leân ngoâi, hoaøng töû In laáy danh hieäu laø Suryajayavarmadeva. Champa phía nam ñaët döôùi quyeàn ñieàu haønh cuûa hoaøng töû 165

Vöông quoác Champa

Vidhyanandana, goác Champa nhöng ñaõ töøng laùnh naïn ôû Campuchia. Khi leân ngoâi, Vidhyanandana laáy vöông hieäu laø Suryavarmadeva, ñaët thuû ñoâ cuûa mình taïi Panrang (töùc Phan Rang hieän nay) vaø ñaõ ñeå laïi nhieàu tin töùc thôøi söï cho ñeán naêm 1194 treân moät taám bia vieát baèng Chaêm ngöõ coå tìm thaáy taïi Mó Sôn do L. Finot nghieân cöùu. Theo noäi dung cuûa taám bia naøy, trong khoaûng 2 naêm sau ngaøy chia ñoâi ñaát nöôùc, daân toäc Champa ôû mieàn baéc vuøng daäy choáng laïi hoaøng töû In, goác nguôøi Campuchia naém quyeàn ñieàu haønh ôû thuû ñoâ Vijaya, buoäc oâng ta phaûi thaùo chaïy veà nöôùc ñeå toân moät vò hoaøng töû goác Champa teân laø Rasupati leân ngoâi vua ôû mieân baéc laáy danh hieäu laø Jaya Indravarmadeva. Vì muoán taùi laäp quyeàn thoáng trò treân Champa, vua Campuchia laø Jayavarman VII gôûi moät ñoaøn quaân sang Vijaya cuøng vôùi Jaya Indravarman Ong Vatuv, töùc laø vò vua Champa ñaõ bò baét laøm tuø binh ñöa veà Campuchia. Vôùi söï hôïp taùc cuûa Vidhyanandana-Suryavarmadeva, töùc laø thuû laõnh cuûa tieåu vöông quoác Panduranga, Jaya Indravarman Ong Vatuv tieán quaân ñaùnh chieám Vijaya vaø gieát cheát Rasupati. Lôïi duïng cô hoäi thaéng traän naøy, Vidhyanandana-Suryavarmadeva loïai boû Jaya Indravarman Ong Vatuv ra khoûi baøn côø chính trò vaø töï toân mình laø quoác vöông Champa taïi Vijaya, thoáng nhaát laïi hai mieàn nam baéc cuûa vöông quoác. Tröôùc tình theá naøy, Jaya Indravarman Ong Vatuv tìm caùch chaïy sang tieåu vöông quoác Amaravati nhaèm daáy quaân trôû laïi ñaùnh chieám Vijaya. Vidhyanandana-Suryavarmadeva xua quaân phaûn 166

Lòch söû

chieán, gieát cheát Jaya Indravarman Ong Vatuv. Ñeå traû lôøi cho bieán coá naøy, vua Campuchia gôûi quaân sang Champa vaøo naêm 1193 vaø 1194 ñeå chinh phaït hoaøng töû Vidhyanandana-Suryavarmadeva, nhöng caû hai laàn ñeàu bò thaát baïi. Theo taøi lieäu Trung Hoa, VidhyanandanaSuryavarmadeva xin Trung Hoa taán phong vaøo naêm 1198 vaø ñöôïc trieàu ñình cuûa quoác gia naøy phong vöông vaøo naêm 1199. Naêm 1203, oâng ta bò truaát pheá bôûi moät vò thaùi töû (Yuvaraja) Champa khaùc teân laø Ong Dhanapatigrama, cuõng laø moät nhaân vaät ñaõ töøng sinh soáng trong trieàu ñình Angkor vaø raát trung thaønh vôùi vua Campuchia. Keå töø ñoù, vöông quoác Champa ñaët duôùi quyeàn cai trò cuûa hoaøng töû Ong Dhanapatigrama vaø trôû thaønh moät tænh lî cuûa Campuchia.

Vieäc saùt nhaäp Champa vaøo laõnh thoå cuûa Campuchia keùo daøi 17 naêm ñaõ bieán vöông quoác naøy trôû thaønh moät quoác gia ngheøo ñoùi vaø suy suïp. Trong khoaûng thôøi gian naøy, taøi lieäu lòch söû laïi nhaéc ñeán moät vò hoaøng töû Champa thuoäc doøng hoaøng toäc Ansaraja, nhöng sinh tröôûng trong trieàu ñình Angkor vaø ñaõ töøng chæ huy quaân ñoäi Campuchia sang taán coâng Ñaïi Vieät. Taïi Campuchia, hoaøng töû doøng Ansaraja naøy ñaõ nhaän nhieàu chöùc haøm beân caïnh thaùi töû (Yuvaraja) Ong Dhanapatigrama, cuõng laø nhaän vaät ñaõ töøng tröôûng thaønh taïi Campuchia. Chính saùch chieám ñoùng Champa vaø chuû nghóa baønh tröôùng ñaát ñai cuûa Campuchia thôøi ñoù ñaõ laøm suy yeáu traàm troïng vöông quoác 167

Vöông quoác Champa

naøy, vì khoâng ñuû tieàm naêng ñeå kieåm soaùt quaù nhieàu thuoäc ñòa cuõng nhö vieäc duy trì an ninh treân laõnh thoå quaù roäng lôùn naøy. Ñoù cuõng laø nguyeân nhaân coù theå giaûi thích moät phaàn naøo lyù do taïi sao Campuchia töï ñoäng ruùt quaân ra khoûi Champa vaøo naêm 1220, nhöng luùc naøo cuõng tìm caùch duy trì uy quyeàn cuûa mình taïi Champa baèng caùch giao cho hoaøng töû thuoäc doøng hoaøng toäc Ansaraja ñaõ töøng sinh tröôûng trong trieàu Angkor, quyeàn cai trò Champa vôùi nieàm hy voïng raèng Campuchia vaãn tieáp tuïc giöõ moät vai troø aûnh höôûng treân baøn côø chính trò taïi quoác gia naøy.

Leân ngoâi vaøo naêm 1226, hoaøng töû doøng Ansaraja laáy vöông hieäu laø Jaya Paramesvaravarman II. Trong suoát nhöõng naêm trò vì, oâng ta truøng tu laïi caùc di tích ñeàn ñaøi bò taøn phaù bôûi chieán tranh döôùi thôøi ñoâ hoä cuûa Campuchia.

Jaya Paramesvaravarman II cuõng laø vò vua coù moät chính saùch raát öu ñaõi ñoái vôùi tieåu vöông quoác Panduranga ôû mieàn nam nôi maø oâng ta ñaõ ñeå laïi haàu nhö toaøn boä bia kyù noùi veà cuoäc ñôøi cuûa oâng. Sau ngaøy töø traàn maø ngöôøi ta khoâng bieát roõ ngaøy thaùng, ngöôøi em cuûa oâng leân noái ngoâi, coù theå vaøo khoaûng giöõa naêm 1230 vaø 1243, laáy danh hieäu laø Jaya Indravarman VI. Champa vaøo ñeä nhò baùn theá kyû XIII Sau ngaøy leân ngoâi, Jaya Indravarman VI ñaõ thöïc hieän nhieàu coâng trình xaây döïng taïi Mó Sôn, nhöng laïi gaëp 168

Vöông quoác Champa

naøy, vì khoâng ñuû tieàm naêng ñeå kieåm soaùt quaù nhieàu thuoäc ñòa cuõng nhö vieäc duy trì an ninh treân laõnh thoå quaù roäng lôùn naøy. Ñoù cuõng laø nguyeân nhaân coù theå giaûi thích moät phaàn naøo lyù do taïi sao Campuchia töï ñoäng ruùt quaân ra khoûi Champa vaøo naêm 1220, nhöng luùc naøo cuõng tìm caùch duy trì uy quyeàn cuûa mình taïi Champa baèng caùch giao cho hoaøng töû thuoäc doøng hoaøng toäc Ansaraja ñaõ töøng sinh tröôûng trong trieàu Angkor, quyeàn cai trò Champa vôùi nieàm hy voïng raèng Campuchia vaãn tieáp tuïc giöõ moät vai troø aûnh höôûng treân baøn côø chính trò taïi quoác gia naøy.

Leân ngoâi vaøo naêm 1226, hoaøng töû doøng Ansaraja laáy vöông hieäu laø Jaya Paramesvaravarman II. Trong suoát nhöõng naêm trò vì, oâng ta truøng tu laïi caùc di tích ñeàn ñaøi bò taøn phaù bôûi chieán tranh döôùi thôøi ñoâ hoä cuûa Campuchia.

Jaya Paramesvaravarman II cuõng laø vò vua coù moät chính saùch raát öu ñaõi ñoái vôùi tieåu vöông quoác Panduranga ôû mieàn nam nôi maø oâng ta ñaõ ñeå laïi haàu nhö toaøn boä bia kyù noùi veà cuoäc ñôøi cuûa oâng. Sau ngaøy töø traàn maø ngöôøi ta khoâng bieát roõ ngaøy thaùng, ngöôøi em cuûa oâng leân noái ngoâi, coù theå vaøo khoaûng giöõa naêm 1230 vaø 1243, laáy danh hieäu laø Jaya Indravarman VI. Champa vaøo ñeä nhò baùn theá kyû XIII Sau ngaøy leân ngoâi, Jaya Indravarman VI ñaõ thöïc hieän nhieàu coâng trình xaây döïng taïi Mó Sôn, nhöng laïi gaëp 168

Lòch söû

phaûi bao cuoäc vuøng daäy taïi Panduranga maø oâng ta phaûi cöû moät ngöôøi chaùu teân laø hoaøng töû Harideva daãn ñoaøn quaân sang mieàn nam deïp loaïn vaøo naêm 1249. Theâm vaøo ñoù, oâng ta khoâng ngöøng ñöông ñaàu vôùi moät trieàu ñaïi môùi cuûa Ñaïi Vieät, ñoù laø nhaø Traàn vöøa môùi leân thay theá nhaø Lyù vaøo naêm 1225.

Ai cuõng bieát, Champa laø quoác gia thöôøng gia taêng caùc cuoäc ñaùnh phaù taøu beø treân bôø bieån cuûa Baéc Vieät vaø vuøng chaâu thoå soâng Hoàng. Ñaõ maáy laàn, vua Traàn Thaùi Toâng yeâu caàu vöông quoác naøy phaûi ngöng caùc cuoäc ñoät kích ñoù. Vua Champa ñaùp lôøi baèng vieäc yeâu caàu nhaø Traàn phaûi traû laïi caùc phaàn ñaát ñai phía baéc cuûa Champa ñaõ bò chieám ñoùng vaøo naêm 1069. Tröôùc söï traû lôøi khieâu khích naøy, vua Traàn Thaùi Toâng ñích thaân daãn moät ñoaøn quaân chinh phaït Champa vaøo naêm 1252, tòch thu raát nhieàu cuûa caûi, boù buoäc vöông quoác naøy phaûi phuïc tuøng vaø chaáp nhaän trieàu coáng nhö moät nöôùc “chö haàu” cuûa Ñaïi Vieät. Naêm naêm sau, töùc laø 1257, Jaya Indravarman VI bò aùm saùt bôûi ngöôøi chaùu cuûa ngaøi teân laø Harideva (Yuanchi, XX, 55a).

Sau vuï aùn thaønh coâng, Harideva leân naém chính quyeàn, gôûi ñoà vaät sang trieàu coáng Ñaïi Vieät vaøo naêm 1262 vaø daãn ñoaøn quaân ñeå phaù tan söï vuøng daäy cuûa Panduranga vaøo naêm 1265, sau ñoù oâng ñöôïc taán phong leân laøm vua Champa naêm 1266 vôùi vöông hieäu laø Indravarman V. Naêm 1277, Panduranga laïi tieáp tuïc vuøng daäy nöõa. Vöøa ñaùnh deïp xong cuoäc phieán loaïn naøy, vua Indravarman V nhaän leänh 169

Vöông quoác Champa

phaûi ñi trình dieän tröôùc maët thuû laõnh cuûa Moâng Coå teân laø Kubilai Khan vaøo naêm 1278 ñeå daâng coáng leã vaät cuûa moät nöôùc chö haàu nhö oâng ta ñaõ töøng thi haønh ñoái vôùi trieàu ñaïi nhaø Toáng cuûa Trung Hoa tröôùc kia. Cuõng nhôø chieán löôïc trì hoaõn thi haønh meänh leänh vaø baøy toû loøng trung thaønh cuûa mình baèng caùch gôûi caùc phaùi ñoaøn vaø nhieàu leã vaät sang Moâng Coå, vua Indravarman V ñaõ traùnh ñöôïc nhöõng yeâu saùch cuûa Kubilai Khan cho ñeán naêm 1281. Vì khoâng chôø ñôïi ñöôïc nöõa, Kubilai Khan cöû hai vò söù thaàn quan troïng ñeán Champa ñeå aùp ñaët neàn haønh chaùnh Moâng Coå taïi vöông quoác naøy. Neáu vua Indravarman V toû veû chaáp nhaän söï hieän dieän cuûa Moâng Coå treân laõnh thoå cuûa mình, thì ngöôøi con trai cuûa oâng teân laø Harijit töø choái ñieàu ñoù. Vaøo naêm 1282 hoaøng töû Harijit toå chöùc moät cuoäc vuøng daäy nhaèm ñaùnh ñuoåi caùc söù thaàn Moâng Coå veà nöôùc. Ñeå traû lôøi cho thaùi ñoä baát qui phuïc cuûa hoaøng töû Harijit, Kubilai Khan quyeát ñònh bieán Champa thaønh moät thuoäc ñòa cuûa Moâng Coå baèng caùch xua quaân taán coâng vöông quoác naøy baèng ñöôøng bieån vaø ñöôøng boä töø thaùng chaïp 1282 cho ñeán thaùng gieâng 1283. Sau khi thuû ñoâ Vijaya loït vaøo tay quaân Moâng Coå, Indravarman V cuøng vôùi con trai chaïy leân vuøng Taây Nguyeân ñeå laäp chieán khu. Nhôø söï hoã trôï cuûa daân cö mieàn nuùi, Indravarman V caàm cöï choáng quaân ngoaïi xaâm keùo daøi cho ñeán naêm 1285, naêm maø nhaø du haønh Taây Phöông teân laø Marco Polo coù maët taïi Champa. Cuõng vaøo naêm 1285 naøy, Moâng Coå ruùt quaân ra khoûi Champa ñeå taán 170

Lòch söû

coâng Ñaïi Vieät, nhöng bò ñaåy lui bôûi löïc löôïng quaân söï cuûa vua Traàn Nhôn Toâng vöøa môùi leân ngoâi vaøo naêm 1278. Keå töø ñoù, Champa ñaõ thoaùt ra khoûi moái ñe doïa cuûa Moâng Coå.

Tuy nhieân, söï xaâm chieám trong voøng hai naêm cuûa quaân Moâng Coå ñaõ laøm suy yeáu tieàm naêng Champa moät caùch maõnh lieät, moät vöông quoác vöøa môùi tìm ra loái thoaùt sau 75 naêm chieán tranh lieân tuïc vôùi Campuchia. Cuoäc chieán choáng quaân Moâng Coå caøng taøn phaù Champa nhanh hôn, vì luùc ñoù neàn vaên hoùa Phaïn ngöõ baét ñaàu suy suïp (naêm 1253 ñaùnh daáu bia kyù cuoái cuøng baèng Phaïn ngöõ taïi Champa) keùo theo söï phai môø daàn daàn trieát lyù AÁn Giaùo vaø Phaät Giaùo ñaïi thöøa maø Champa thöôøng döïa vaøo ñoù ñeå laøm cô sôû cho caùc heä thoáng toå chöùc chính trò vaø xaõ hoäi cuûa mình.

Sau khi Indravarman V baêng haø vaøo naêm 1287, ngöôøi con trai cuûa oâng ta laø hoaøng töû Harijit leân ngoâi vua vôùi danh hieäu Jaya simhavarman III (Cheá Maân). Vò vua naøy laø ngöôøi coù coâng xaây döïng thaùp Po Klaung Garai ôû Phan Rang vaø ngoâi ñeàn Yang Prong ôû cöïc baéc cuûa Darlac (H. Parmentier, Inventaire descriptif des monuments caêms de l'Annam, tome I, Paris, Imprimerie Nationale, Ernest Leroux, 1909, trg. 81-95 vaø 557-559). Ñieàu naøy ñaõ chöùng minh raèng daân cö khu vöïc Taây Nguyeân thôøi ñoù naèm trong bieân giôùi chính trò cuûa vöông quoác Champa. Jaya simhavarman III cuõng laø vò vua ñaõ keát hoân vôùi coâng chuùa cuûa vöông quoác Java. Cuoäc tình naøy caøng laøm taêng theâm 171

Vöông quoác Champa

moái quan heä thaân thieän giöõa gia ñình hoaøng toäc Champa vaø vöông quoác Ña Ñaûo vaøo cuoái theá kyû XIII. Beân caïnh coâng chuùa cuûa vöông quoác Java, Jaya simhavarman III coøn keát hoân vôùi coâng chuùa cuûa Ñaïi Vieät.

Sau khi thoaùi vò ñeå nhöôøng ngoâi laïi cho ngöôøi con trai laø Traàn Anh Toâng, vua cha Traàn Nhôn Toâng höùa gaû con gaùi cuûa oâng ta teân laø Huyeàn Traân cho vua Cheá Maân, töùc laø Jaya simhavarman III, vaøo naêm 1301. Söï kieän naøy ñaõ gaây bao phaûn öùng trong trieàu ñình vaø ngöôøi daân Ñaïi Vieät thôøi ñoù. Chính vì theá, cuoäc hoân nhaân cuûa coâng chuùa Huyeàn Traân maø lòch söû Vieät Nam thöôøng nhaéc ñeán, ñaõ traûi qua moät cuoäc thöông thuyeát laâu daøi. Ñeå ñöôïc keát hoân vôùi coâng chuùa Huyeàn Traân, vua Jaya Simhavarman III ñoàng yù daâng cho Ñaïi Vieät hai chaâu OÂ vaø Lyù töùc laø phaàn ñaát naèm giöõa ñeøo Lao Baûo vaø ñeøo Haûi Vaân (Quaûng Trò vaø Thöøa Thieân hieän nay). Ñoù cuõng laø nguyeân nhaân ñeå giaûi thích taïi sao hoân nhaân naøy chæ ñöôïc cöû haønh vaøo naêm 1306.

Vieäc quyeát ñònh daâng hieán laõnh thoå cho nöôùc laùng gieàng vaøo naêm 1069 ñaõ chöùng minh raèng giai caáp laõnh ñaïo döôùi thôøi phong kieán Champa chæ xem laõnh thoå quoác gia nhö moät taøi saûn rieâng tö cuûa mình, hoaøn toaøn tuøy thuoäc vaøo yù muoán rieâng tö cuûa nhaø vua. Chính vì theá, ngöôøi ta khoâng theå keát toäi Ñaïi Vieät thôøi ñoù ñaõ coù yù ñònh xaâm chieám ñaát ñai Champa, bôûi vì quoác gia naøy chæ baét ñaàu aùp duïng chính saùch ñeá quoác keå töø cuoái theá kyû XV haàu môû roäng bôø coõi veà phía Nam. Nhö ngöôøi ta ñaõ thaáy vaø coøn thaáy nöõa veà sau, 172

Lòch söû

tröôùc theá kyû thöù XV, Ñaïi Vieät chæ lôïi duïng vaøo caùc cuoäc chieán thaéng quaân söï nhaèm buoäc caùc nöôùc thua traän phaûi chaáp nhaän laøm chö haàu, nhöng chöa nghó ñeán vieäc xaâm chieám laõnh thoå cuûa caùc quoác gia naøy.

Jaya Simhavarman III töø traàn vaøo naêm 1307, vì tuoåi giaø. Vua Traàn Anh Toâng thöøa cô hoäi tìm caùch ñöa Huyeàn Traân veà Thaêng Long, nhöng vaãn tieáp tuïc chieám giöõ hai Chaâu OÂ vaø Lyù. Keå töø ñoù, nuùi Baïch Maõ (Hueá) trôû thaønh ranh giôùi phía baéc cuûa Champa. Theá laø laõnh thoå Champa bò loït vaøo tay cuûa Ñaïi Vieät vaøo naêm 1069 vaø naêm 1306 chính laø ñaát ñai nguyeân thuûy cuûa vöông quoác Lin Yi (Laâm AÁp) thôøi tröôùc.

Champa ñoái ñaàu vôùi Ñaïi Vieät Cuõng vì khoâng coøn bia kyù baøn veà Champa keå töø cuoái theá kyû XIII, ngöôøi ta khoâng naém vöõng cho laém nhöõng chi tieát lieân quan ñeán vöông trieàu cuûa ngöôøi con trai leân ngoâi thay theá vua Jaya Simhavarman III. Ngöôøi ta cuõng khoâng bieát danh xöng vöông hieäu cuûa caùc vò vua keá tieáp hay nhöõng yeáu toá nhaèm chöùng minh raèng hoï coù ñöôïc taán phong leân laøm thuû laõnh Champa hay khoâng. Do ñoù, ngöôøi ta buoäc phaûi goïi caùc vò vua noái ngoâi thay theá Jaya Simhavarman III hay nhöõng vò vua keá tieáp khaùc baèng nhöõng teân goïi nhö Cheá, Chi, v.v. maø caùc bieân nieân söû Vieät Nam ñaët ra maø thoâi.

173

Lòch söû

tröôùc theá kyû thöù XV, Ñaïi Vieät chæ lôïi duïng vaøo caùc cuoäc chieán thaéng quaân söï nhaèm buoäc caùc nöôùc thua traän phaûi chaáp nhaän laøm chö haàu, nhöng chöa nghó ñeán vieäc xaâm chieám laõnh thoå cuûa caùc quoác gia naøy.

Jaya Simhavarman III töø traàn vaøo naêm 1307, vì tuoåi giaø. Vua Traàn Anh Toâng thöøa cô hoäi tìm caùch ñöa Huyeàn Traân veà Thaêng Long, nhöng vaãn tieáp tuïc chieám giöõ hai Chaâu OÂ vaø Lyù. Keå töø ñoù, nuùi Baïch Maõ (Hueá) trôû thaønh ranh giôùi phía baéc cuûa Champa. Theá laø laõnh thoå Champa bò loït vaøo tay cuûa Ñaïi Vieät vaøo naêm 1069 vaø naêm 1306 chính laø ñaát ñai nguyeân thuûy cuûa vöông quoác Lin Yi (Laâm AÁp) thôøi tröôùc.

Champa ñoái ñaàu vôùi Ñaïi Vieät Cuõng vì khoâng coøn bia kyù baøn veà Champa keå töø cuoái theá kyû XIII, ngöôøi ta khoâng naém vöõng cho laém nhöõng chi tieát lieân quan ñeán vöông trieàu cuûa ngöôøi con trai leân ngoâi thay theá vua Jaya Simhavarman III. Ngöôøi ta cuõng khoâng bieát danh xöng vöông hieäu cuûa caùc vò vua keá tieáp hay nhöõng yeáu toá nhaèm chöùng minh raèng hoï coù ñöôïc taán phong leân laøm thuû laõnh Champa hay khoâng. Do ñoù, ngöôøi ta buoäc phaûi goïi caùc vò vua noái ngoâi thay theá Jaya Simhavarman III hay nhöõng vò vua keá tieáp khaùc baèng nhöõng teân goïi nhö Cheá, Chi, v.v. maø caùc bieân nieân söû Vieät Nam ñaët ra maø thoâi.

173

Vöông quoác Champa

Vieäc daâng hieán hai Chaâu OÂ vaø Lyù cho Ñaïi Vieät ñaõ ñöa ñaåy daân cö Champa soáng treân laõnh thoå bò chieám ñoùng vaøo nhöõng cuoäc vuøng daäy moät caùch lieân tuïc. Theâm vaøo ñoù, trieàu ñình Champa cuõng khoâng queân khuyeán khích theâm nhöõng phong traøo baøi tröø Ñaïi Vieät. Chính ñoù laø nguyeân nhaân buoäc vua Traàn Anh Toâng phaûi ñöùng ra ñieàu haønh moät cuoäc chinh phaït Champa vaøo naêm 1312, baét ñöôïc thuû laõnh cuûa vöông quoác naøy laøm tuø binh ñeå ñöa veà Thaêng Long, nôi maø oâng vua naøy töø traàn vaøo naêm 1313.

Sau cuoäc chinh phaït vaøo naêm 1312, Traàn Anh Toâng ñeà cöû ngöôøi em cuûa vua Champa maø bieân nieân söû Ñaïi Vieät goïi laø Cheá Naêng leân ngoâi cai trò vöông quoác naøy nhö laø moät vò vua chö haàu cuûa Ñaïi Vieät. Ñieàu naøy ñaõ chöùng minh raèng Champa ñaõ trôû thaønh moät vöông quoác ñaët döôùi quyeàn ñoâ hoä cuûa Ñaïi Vieät thôøi ñoù. Lôïi duïng ngaøy ñaêng quang cuûa vua Traàn Minh Toâng vaøo naêm 1314, Cheá Naêng toan tính thaâu hoài laïi nhöõng ñaát ñai ñaõ maát cuõng nhö xaây döïng laïi chuû quyeàn cuûa moät quoác gia Champa ñoäc laäp, nhöng khoâng thaønh. Chính vì theá, oâng ta phaûi chaïy sang vöông quoác Java tò naïn vaøo naêm 1318.

Lôïi duïng tình hình baát oån ôû Champa, Ñaïi Vieät gia taêng chính saùch nhuùng tay vaøo noäi boä cuûa nöôùc laùng gieàng baèng caùch ñeà nghò moät vò töôùng laõnh cuûa Champa leân naém chính quyeàn nhö moät phoù vöông maø bieân nieân söû Ñaïi Vieät goïi laø Cheá A Nan. Noái goùt caùc cuoäc ñaáu tranh cuûa caùc vò vua tieàn boái, Cheá A Nan cuõng tìm caùch giaûi phoùng 174

Lòch söû

Champa ra khoûi aùch ñoâ hoä cuûa Ñaïi Vieät. Ñeå thöïc hieän chính saùch naøy, oâng ta phaûi troâng caäy vaøo söï yeåm trôï cuûa trieàu ñình Moâng Coå keå töø naêm 1322. Keát quaû laø Cheá A Nan ñaõ ñaùnh baïi quaân Ñaïi Vieät taán coâng Champa vaøo naêm 1326. Cuoäc chieán thaéng naøy ñaõ giuùp Champa xaây döïng laïi chuû quyeàn quoác gia ñoäc laäp cuûa mình vaø chaám döùt moïi chính saùch leä thuoäc cuûa Champa vaøo nöôùc laùng gieàng. Keå töø ñoù Champa khoâng coøn gôûi nhöõng leã vaät vaø caùc phaùi ñoaøn ngoaïi giao sang Ñaïi Vieät nöõa.

Trieàu ñaïi keá thöøa vua Cheá A Nan ñaùnh ñaáu moät thôøi kyø raát laø yeân bình. Tröôùc heát, vua Champa thöôøng cöû caùc phaùi ñoaøn ngoaïi giao sang Trung Hoa cho ñeán naêm 1331 vaø coù dòp tieáp ñoùn cuoäc thaêm vieáng cuûa Franciscan Odoric de Pardenone, moät nhaø tu só AÂu Chaâu ñaõ ñeå laïi cho haäu theá moät cuoán hoài kyù trong ñoù oâng ta cho raèng Champa laø moät xöù sôû coù veû ñeïp hoàn nhieân. Nhöng ñaây khoâng phaûi laø ñieàm baùo hieäu nhaèm cho raèng vöông quoác Champa ñang böôùc vaøo moät trang söû yeân bình vaø thònh vöôïng. Vì töø moät theá kyû qua, Champa khoâng ngöøng traûi qua bao söï khuûng hoaûng traàm troïng veà caùc giaù trò tinh thaàn maø vöông quoác naøy thöôøng döïa vaøo ñoù ñeå laøm neàn taûng cuûa xaõ hoäi mình.

Chính ñoù laø yeáu toá ñaõ ñöa ñaåy Champa vaøo con ñöôøng suy yeáu moät caùc nghieâm troïng. Caùc nghi leã AÁn Giaùo bieåu töôûng cho uy quyeàn thieâng lieâng cuûa vöông trieàu ñaõ baát ñaàu suy thoaùi. Caùc cuoäc tranh giaønh quyeàn löïc giöõa caùc hoaøng töû trong cung ñình cuõng nhö söï noái tieáp trieàn mieân 175

Vöông quoác Champa

cuûa nhöõng cuoäc noäi chieán giöõa mieàn baéc vaø mieàn nam ñaõ xeù naùt vöông quoác naøy moät caùch lieân tuïc. Chính ñoù cuõng laø yeáu toá giuùp ngöôøi ta ta hieåu raèng vaøo giöõa theá kyû XIV, Champa ñang böôùc vaøo thôøi kyø baát oån traàm troïng.

Moät khi Cheá A Nan baêng haø vaøo naêm 1342, cuoäc tranh chaáp quyeàn haønh giöõa caùc thaønh vieân trong gia ñình hoaøng gia baét ñaàu buøng noå. Ngöôøi con reå cuûa vua Cheá A Nan teân laø Traø Hoøa laïi ñöùng ra tieám ngoâi cuûa Cheá Moå, töùc laø con trai cuûa Cheá A Nan. Chính vì theá, Cheá Moå phaûi tìm caùch loaïi tröø keû cöôùp ngoâi, nhöng ñaõ thaát baïi ñeå roài phaûi chaïy sang Ñaïi Vieät tò naïn vaø xin caàu cöùu. Vua Traàn Duï Toâng cuûa Ñaïi Vieät saün saøng giuùp ñôõ Cheá Moå vôùi ñieàu kieän laø Champa phaûi chaáp nhaän taùi laäp laïi qui cheá trieàu coáng.

Naêm 1353 moät ñoaøn quaân Ñaïi Vieät thaùp tuøng Cheá Moå tieán ñeán Champa, nhöng chöa kòp taán coâng Vijaya thì phaûi quay ngöôïc trôû veà cuøng vôùi Cheá Moå vaø khoâng bao laâu hoaøng töû naøy töø traàn treân laõnh thoå cuûa nöôùc laùng gieàng.

Luùc ñoù Traø Hoøa laø vò vua Champa ñang trò vì, töôûng raèng coù theå thu hoài laïi hai Chaâu OÂ vaø Lyù baèng baïo löïc, nhöng oâng ta phaûi chuoát bao thaát baïi. Keå töø ñoù ngöôøi ta khoâng bieát theá naøo laø tieàm naêng vaø theá löïc quaân ñoäi cuûa Champa nöõa cho ñeán khi oâng ta baêng haø, döôøng nhö vaøo naêm 1360.

Sau naêm 1360, lòch söû Champa ñang traûi qua moät khoaûng troáng veà nieân ñaïi, vì caùc tö lieäu Trung Hoa chæ noùi ñeán hoaøng ñeá ñaàu tieân cuûa nhaø Minh ñaõ taán phong cho moät vò vua Champa vaøo naêm 1369 maø bieân nieân söû Vieät 176

Lòch söû

Nam goïi laø Cheá Boàng Nga keå töø naêm 1376, nhöng khoâng bao giôø ñeà caäp ñeán nguoàn goác doøng toäc cuõng nhö ngaøy thaùng leân ngoâi cuûa oâng ta. Cheá Boàng Nga laø moät chieán löôïc gia quaân söï ñaõ gaây bao kinh hoaøng cho Ñaïi Vieät trong suoát 30 naêm lieàn. Vò vua naøy ñaõ chieán thaéng trong nhöõng traän chieán choáng quaân Ñaïi Vieät vaøo caùc naêm 1361, 1362, 1365, 1368, 1377, 1378, 1383, 1386 vaø ñaõ ba laàn ñoát phaù thuû ñoâ Thaêng Long vaøo naêm 1371, 1377, 1378. Cheá Boàng Nga laø vò vua ñaõ thaønh coâng thu hoài laïi caùc phaàn ñaát ñai ñaõ loït vaøo tay cuûa Ñaïi Vieät vaøo naêm 1069 vaø 1306, sau ñoù ñöa bieân giôùi phía baéc cuûa Champa trôû laïi Cöûa An Nam (Hoaønh Sôn), töùc laø vò trí nguyeân thuûy cuûa vöông quoác naøy vaøo giöõa theà kyû thöù IV. Trong luùc Ñaïi Vieät ñang ôû trong tình traïng hoaøn toaøn roái loaïn, thì nhaø chieán löôïc quaân söï Cheá Boàng Nga bò phaûn boäi bôûi moät soá nguôøi naèm trong vöông trieàu Champa vaø bò gieát cheát treân chieán thuyeàn cuûa oâng ta vaøo naêm 1390 (G. Maspeùro, Le royaume de Champa, Leide, E. J. Brill, 1914, trg. 275-298).

Cheá Boàng Nga laø vò vua ñaõ ñöa vöông quoác Champa leân ñænh cao cuûa thôøi kyø huy hoaøng vaø saùng choùi nhaát. Nhöng giai ñoaïn huy hoaøng naøy chæ döïa vaøo nhaân caùch, nghò löïc vaø taøi naêng quaân söï cuûa Cheá Boàng Nga, moät nhaân vaät ñaõ bieát khai thaùc söï suy taøn cuûa nhaø Traàn ñeå phaùt trieån söùc maïnh vaø tieàm naêng Champa cuûa mình. Chính vì theá, caùi cheát cuûa Cheá Boàng Nga treân baõi chieán tröôøng ñaõ ñöa ñaåy Champa vaøo khuùc quanh cuûa bao söï nguy cô khaùc 177

Vöông quoác Champa

maø ngöôøi ta thöôøng queân laõng ñi, ñoù laø thöïc traïng cuûa moät vöông quoác vaø moät neàn vaên minh ñang ôû trong thôøi kyø haáp hoái vaø suy suïp.

La Khaûi laø vò vua keá thöøa cuûa Cheá Boàng Nga. Moãi laàn xua quaân nhaèm quaáy nhieãu Ñaïi Vieät, La Khaûi buoäc phaûi ñaùnh thaùo lui ñeå chaïy veà Champa. OÂng ta cuõng laø vò vua leân naém chính quyeàn qua vuõ löïc baèng caùch loaïi tröø caùc ñöùa con trai cuûa Cheá Boàng Nga ra khoûi vöông quyeàn vaø boû rôi cho Ñaïi Vieät caùc phaàn ñaát naèm veà phía baéc cuûa nuùi Baïch Maõ (Hueá) maø Cheá Boàng Nga ñaõ daøy coâng thu hoài.

Moät bia kyù tìm thaáy tröôùc cöûa cuûa thaønh luõy ôû Bình Ñònh cho bieát La Khaûi leân ngoâi laáy vuông hieäu laø Jaya Simhavarman, trò vì 12 naêm. Ñoù laø nhöõng gì maø ngöôøi ta bieát veà oâng ta.

Söï caùo chung cuûa Champa AÁn Hoùa Jaya Simhavarman (La Khaûi) maát vaøo naêm 1401.

Ngöôøi con trai cuûa oâng ta teân laø Virabhadravarman (hay Ba Ñích Laïi goïi theo bieân nieân söû Vieät Nam) leân ngoâi keá vò. Lôïi duïng ngaøy baêng haø cuûa vua La Khaûi, Hoà Quí Ly, vò vua ñaàu tieân cuûa nhaø Hoà thay theá nhaø Traàn vaøo naêm 1394, xua quaân taán coâng Champa, nhöng thaát baïi. Vua Hoà laïi môû traän taán coâng thöù hai vaøo naêm 1402. Ñöùng tröôùc löïc löôïng quaân söï quaù huøng maïnh cuûa ñoái phöông, vua Virabhadravarman (Ba Ñích Laïi) phaûi traû laïi cho Hoà Quí 178

Vöông quoác Champa

maø ngöôøi ta thöôøng queân laõng ñi, ñoù laø thöïc traïng cuûa moät vöông quoác vaø moät neàn vaên minh ñang ôû trong thôøi kyø haáp hoái vaø suy suïp.

La Khaûi laø vò vua keá thöøa cuûa Cheá Boàng Nga. Moãi laàn xua quaân nhaèm quaáy nhieãu Ñaïi Vieät, La Khaûi buoäc phaûi ñaùnh thaùo lui ñeå chaïy veà Champa. OÂng ta cuõng laø vò vua leân naém chính quyeàn qua vuõ löïc baèng caùch loaïi tröø caùc ñöùa con trai cuûa Cheá Boàng Nga ra khoûi vöông quyeàn vaø boû rôi cho Ñaïi Vieät caùc phaàn ñaát naèm veà phía baéc cuûa nuùi Baïch Maõ (Hueá) maø Cheá Boàng Nga ñaõ daøy coâng thu hoài.

Moät bia kyù tìm thaáy tröôùc cöûa cuûa thaønh luõy ôû Bình Ñònh cho bieát La Khaûi leân ngoâi laáy vuông hieäu laø Jaya Simhavarman, trò vì 12 naêm. Ñoù laø nhöõng gì maø ngöôøi ta bieát veà oâng ta.

Söï caùo chung cuûa Champa AÁn Hoùa Jaya Simhavarman (La Khaûi) maát vaøo naêm 1401.

Ngöôøi con trai cuûa oâng ta teân laø Virabhadravarman (hay Ba Ñích Laïi goïi theo bieân nieân söû Vieät Nam) leân ngoâi keá vò. Lôïi duïng ngaøy baêng haø cuûa vua La Khaûi, Hoà Quí Ly, vò vua ñaàu tieân cuûa nhaø Hoà thay theá nhaø Traàn vaøo naêm 1394, xua quaân taán coâng Champa, nhöng thaát baïi. Vua Hoà laïi môû traän taán coâng thöù hai vaøo naêm 1402. Ñöùng tröôùc löïc löôïng quaân söï quaù huøng maïnh cuûa ñoái phöông, vua Virabhadravarman (Ba Ñích Laïi) phaûi traû laïi cho Hoà Quí 178

Lòch söû

Ly tieåu vuông quoác Amaravati bò maát vaøo naêm 1306 ñeå ñoåi laáy vieäc ruùt quaân Ñaïi Vieät ra khoûi Champa. Vì töôûng raèng coù theå chieám theâm ñaát ñai Champa moät caùch deã daøng, vua Ñaïi Vieät môû traän taán coâng Vijaya laàn thöù ba vaøo naêm 1403-1404. Nhöng söï can thieäp cuûa nhaø Minh (Trung Hoa) buoäc quaân ñoäi vieãn chinh cuûa Ñaïi Vieät phaûi quay ñaàu trôû veà. Roài laáy côù vieäc nhaø Hoà tieám ngoâi nhaø Traàn, hoaøng ñeá nhaø Minh xua quaân taán coâng Ñaïi Vieät vaøo naêm 1407. Chieán tranh giöõa Trung Hoa vaø Ñaïi Vieät ñaõ giuùp Champa thoaùt ra khoûi söï ñe doïa cuûa laân bang mieàn baéc vaø thu hoài laïi tieåu vöông quoác Amaravati. Lôïi duïng tình hình baát oån ôû Ñaïi Vieät, vua Virabhadravarman (Ba Ñích Laïi) xua quaân taán coâng Campuchia, moät quoác gia raát suy yeáu vì phaûi ñoái phoù vôùi chieán tranh lieân mieân choáng laïi vöông quoác Ayudhya (Thaùi Lan) keå töø giöõa theá kyû XIV. Maëc duø Trung Hoa ñaõ hai laàn khieån traùch vaøo naêm 1408 vaø 1414, vua Virabhadravarman (Ba Ñích Laïi) vaãn tieáp tuïc taán coâng Campuchia ñeå chieám vuøng Bieân Hoøa (A. Cabaton, « L'inscription de Bieân-hoøa », trong BEFEO IV, 1904, trg 687 vaø tieáp theo). Cuõng nhôø traän chieán naøy, Champa dôøi bieân giôùi phía nam cuûa mình ñeán nuùi But, ngoïn nuùi maø nhaø thöông thuyeàn Boà Ñaøo Nha cho bieát noù laø bieân giôùi phía ñoâng chia caùch Champa vaø vöông quoác Campuchia keå töø ñaàu theá kyû XVII. Naêm 1427, Virabhadravarman (Ba Ñích Laïi) cöû moät phaùi ñoaøn sang Thaêng Long ñeå tieáp kieán vôùi vua Leâ Lôïi, nhaân vaät ñaõ giaûi phoùng Ñaïi Vieät ra khoûi söï ñoâ 179

Vöông quoác Champa

hoä cuûa Trung Hoa vaøo naêm 1428 ñeå thieát laäp trieàu ñaïi nhaø Leâ. Sau 32 naêm phuïc vuï cho vöông quoác, Virabhadravarman (Ba Ñích Laïi) ñöôïc nhaän taán phong vaøo naêm 1432 vôùi teân vöông hieäu laø Vrasu Indravarman.

Naêm 1441, Vrasu Indravarman baêng haø vaø ñöôïc thay theá bôûi moät vò vua maø bieân nieân söû Vieät Nam goïi laø Maha Bí Cai. Keå töø naêm 1444, Maha Bí Cai gia taêng caùc cuoäc chieán ñaùnh phaù laùng gieàng mieàn baéc. Sau khi ñaõ chinh phuïc ñöôïc thaùi ñoä trung laäp cuûa nhaø Ming, vua Ñaïi Vieät xua quaân chinh phaït Champa vaøo naêm 1446, chieám Vijaya vaø baét ñöôïc Maha Bí Cai laøm tuø binh ñöa veà Thaêng Long, sau ñoù ñöa ngöôøi chaùu cuûa oâng ta teân laø Maha Quí Lai leân naém chính quyeàn. Vöøa môùi leân ngoâi, Maha Quí Lai töùc thôøi daâng leã vaät leân vua Leâ Nhaân Toâng vaøo naêm 1447.

Hai naêm sau töùc laø naêm 1449, Maha Quí Lai ñaõ bò ngöôøi em teân Maha Quí Ñoâ truaát pheá. Sau ngaøy laät ñoå chính quyeàn, Maha Quí Ñoâ xin Trung Hoa taán phong vaøo naêm 1457. Leân ngoâi chöa ñaày moät naêm, Maha Quí Ñoâ bò aùm saùt vaøo naêm 1458. Ngöôøi keá ngoâi cuûa oâng ta maø bieân nieân söû Ñaïi Vieät goïi laø Traø Duyeät chæ trò vì moât thôøi gian raát ngaén nguûi, vì naêm 1460, oâng vua naøy buoäc phaûi thoaùi vò nhöng khoâng cho bieát lyù do, ñeå nhöôøng ngoâi laïi cho ngöôøi em laø Traø Toaøn töùc laø vò vua cuoái cuøng cuûa Champa ñoùng ñoâ ôû Vijaya.

Maëc duø vua Leâ Thaùnh Toâng ñaõ maáy laàn yeâu caàu Champa phaûi daâng theâm coáng vaät, nhöng Traø Toaøn töø choái 180

Lòch söû

tuaân leänh vaø coøn xua quaân taán coâng vaøo Ñaïi Vieät vaøo naêm 1468 vaø naêm 1469. Ñeå traû lôøi cho thaùi ñoä cuûa Traø Toaøn, vua Leâ Thaùnh Toâng xua quaân phaûn coâng, ñaùnh chieám Champa naêm keá tieáp. Naêm 1471, Vijaya bò thaát thuû vaø bò san baèng. Khoaûng 20 000 ngöôøi daân cuûa Vijaya bò baét laøm tuø binh vaø di ñaøy sang nôi khaùc vaø moät phaàn coøn laïi coù soá löôïng vaøo khoaûng 40 000 cho ñeán 60 000 ngöôøi bò taøn saùt.

Traø Toaøn bò baét vaø töø traàn treân ñöôøng veà Thaêng Long (Buøi Quang Tung, Le Ñaïi Vieät et ses voisins, Paris, L'Harmattan, 1990, trg. 73-86).

Söï thaát thuû Vijaya vaøo naêm 1471 ñaùnh daáu cho söï caùo chung cuûa moät neàn vaên minh vaø moät vöông quoác Champa treân böôùc ñöôøng suy taøn. Nhöng ñaây cuõng laø thôøi ñieåm suy ñoài cuûa moät neàn vaên minh AÁn Giaùo tröôùc ñaø tieán quaân cuûa Hoài Giaùo ñeå xaâm chieám AÁn Ñoä keå töø cuoái theá kyû XII, ñeå roài Champa khoâng coøn nhaän theâm aûnh höôûng vaên hoùa AÁn Giaùo nöõa. Söï xuïp ñoå cuûa neàn vaên minh AÁn Giaùo taïi Champa ñaõ gaây ra söï tan vôõ cuûa caùc cô caáu toå chöùc xaõ hoäi vaø tín ngöôõng maø vuông quoác naøy ñaõ coá gaéng gaày döïng gaàn 15 theá kyû. Vaø noù phaùt sinh töø söï thaát baïi quaân söï doàn daäp keå töø theá kyû XI ñaõ laøm maát ñi nhöõng nieàm tin vaøo AÁn Giaùo maø Champa thöôøng döïa vaøo ñoù ñeå laøm neàn taûng di saûn tinh thaàn cuûa mình, moät di saûn thieâng lieâng do caùc vò thaàn linh saùng taïo, nhöng chính con ngöôøi ñaõ ñöùng ra phaù hoûng noù. Keå töø ñoù, daân chuùng Champa khoâng coøn ñaët nieàm tin vaøo AÁn Giaùo nöõa. Söï thaát thuû cuûa Vijaya vaøo naêm 181

Vöông quoác Champa

1471 laø keát quaû cuûa moät cuoäc ñaáu tranh dai daúng giöõa neàn vaên minh AÁn Giaùo cuûa Champa choáng laïi neàn vaên minh Trung Hoa cuûa daân toäc Vieät. Moät khi Ñaïi Vieät khoâng ñuû söùc ñeå tieán quaân sang phía baéc vì bò Trung Hoa ngaên chaän laïi, thì hoï phaûi tìm caùch aùp duïng chính saùch Nam Tieán. Ñaây laø cuoäc chieán giöõa hai ñoái töôïng thuø ñòch Champa vaø Ñaïi Vieät nhaèm baûo veä söï sinh toàn cuûa mình. Tieác raèng vaùn baøi ñaõ dieãn ra keå töø cuoái theá kyû thöù X ñaõ ñaùnh daáu baèng nhöõng cuoäc thoaùi lui lieân tuïc cuûa Champa. Chính vì theá, naêm 1471 ñaõ trôû thaønh bieåu töôïng cho cuoäc chieán thaéng veû vang cuûa neàn vaên minh Hoa-Vieät choáng laïi di saûn AÁn Giaùo taïi Champa ñaõ töøng thoáng trò khu vöïc mieàn ñoâng cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông keå töø theá kyû thöù IV. Cuõng nhaèm bieåu döông cho cuoäc chieán thaéng naøy maø Ñaïi Vieät ñaõ taøn phaù thaønh Vijaya (Ñoà Baøn) vaø chieám ñoïat ñaát ñai cuûa Champa baát cöù luùc naøo maø quoác gia naøy caûm thaáy coù theå thöïc hieän ñöôïc ñeå aùp ñaët neàn vaên hoùa Hoa-Vieät leân daân toäc Champa thua traän. Laõnh thoå ñaõ loït vaøo tay Ñaïi Vieät laø caùc tieåu vöông quoác naèm ôû phía baéc cuûa Champa, voán laø trung taâm quyeàn löïc cuûa neàn vaên minh AÁn Giaùo, nôi coøn toàn taïi toaøn boä di saûn tinh thaàn cuûa noù. Neáu Mó Sôn laø bieåu töôïng cho coâng trình kieán truùc vaø ngheä thuaät AÁn Giaùo, Ñoàng Döông bieåu töôïng cho trung taâm Phaät Giaùo ñaïi thöøa thì Traø Kieäu cuõng laø trung taâm truyeàn baù vaø phaùt trieån trieát lyù AÁn Giaùo qua caùc thôøi ñaïi.

182

Lòch söû

Champa baûn ñòa Sau ngaøy chieám ñoùng Vijaya (Ñoà Baøn), Leâ Thaùnh Toâng xua quaân xuoáng mieàn nam Champa ñeán ngoïn ñoài ñoái dieän vôùi muõi Varella vaø döïng moät coät moác treân nuùi Ñaù Bia (cuõng goïi laø Thaïch Bi) ñeå ñaùnh daáu bieân giôùi cuûa Ñaïi Vieät maø Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí ñaõ ghi laïi. Bieán coá naøy ñaõ gaây bao söï hieåu laàm, vì ña soá caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng keå töø naêm 1471, Thaïch Bi naèm trong khu vöïc tænh Phuù Yeân laø ranh giôùi phía nam cuûa Ñaïi Vieät. Cuõng theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, phaàn noùi veà dö ñòa chí cuûa tænh Bình Ñònh laïi cho raèng döôùi thôøi Leâ Thaùnh Toâng, bieân giôùi phía nam cuûa Ñaïi Vieät naèm ôû ñeøo Cuø moâng töùc laø hôn moät traêm caây soá veà phía baéc cuûa tænh Phuù Yeân. Caùc bieân nieân söû khaùc cuõng xaùc nhaän ñieàu naøy bôûi vì tænh Phuù Yeân döôùi thôøi Leâ Thaùnh Toâng bao goàm caùc vuøng ñaát traûi daøi giöõa ñeøo Cuø Moâng vaø nuùi Ñaù Bia chæ loït vaøo tay nhaø Nguyeãn vaøo naêm 1611.

Vaán ñeà veà bieân giôùi phía nam cuûa Ñaïi Vieät vaøo cuoái theá kyû XV ñaõ trôû thaønh moät chuû ñeà tranh luaän laâu daøi.

Theo Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö (taäp III, baûn dòch baèng quoác ngöõ, Hanoi, 1972), sau khi thaønh Ñoà Baøn bò thaát thuû, vua Leâ Thaùnh Toâng chia laõnh thoå naèm veà phía nam cuûa thuû ñoâ naøy thaønh ba vöông quoác chö haàu: vöông quoác 183

Vöông quoác Champa

Chieâm Thaønh, töùc laø phaàn phía nam cuûa Champa, vöông quoác Hoa Anh vaø vöông quoác Nam Baøn. Tieác raèng vaên baûn naøy chæ nhaéc ñeán vöông quoác Hoa Anh moät laàn duy nhaát vaø chæ noùi ñeán vöông quoác Nam Baøn gaàn 3 theá kyû sau vaø cuõng khoâng cho bieát teân tuoåi cuûa caùc vò vua cuûa Hoa Anh vaø Nam Baøn. Chính vì theá ngöôøi ta coù quyeàn neâu ra bao caâu hoûi: söï hieän dieän cuûa hai vöông quoác Hoa Anh vaø Nam Baøn coù thaät söï hay khoâng? Ngoaøi ra bieân nieân söû Vieät Nam cuõng khoâng xaùc nhaän vò trò cuûa Hoa Anh vaø Nam Baøn ôû ñaâu. Ñieàu naøy ñaõ ñöa moät soá taùc giaû ñeà ra lyù thuyeát cho raèng vöông quoác Hoa Anh naèm giöõa ñeøo Cuø Moâng vaø nuùi Ñaù Bia; vöông quoác Nam Baøn naèm ôû treân vuøng cao nguyeân Coâng Tum-Gia Lai. Trong khi ñoù, caùc taùc giaû khaùc nghó raèng hai vöông quoác naøy ñeàu naèm ôû phía taây cuûa daõy Tröôøng Sôn, nhöng hoï khoâng ñöa ra nhöõng yeáu toá thuyeát phuïc naøo nhaèm chöùng minh cho giaû thuyeát.

Giai ñoaïn chuyeån tieáp Neáu bieân giôùi phía nam cuûa Ñaïi Vieät vaøo cuoái theá kyû thöù XV vaãn coøn laø ñeà taøi tranh luaän thì ngöôøi ta bieát chaéc chaén raèng söï suïp ñoå cuûa vöông trieàu Champa AÁn Giaùo ôû mieàn baéc sau ngaøy thaát thuû Vijaya vaøo naêm 1471 khoâng coù nghóa laø söï suïp ñoå toaøn dieän cuûa vöông quoác Champa nhö moät soá nhaø nghieân cöùu thöôøng neâu ra. Moät khi mieàn baéc bò rôi vaøo tay cuûa Ñaïi Vieät, vöông quoác 184

Lòch söû

Champa vaãn coøn tieáp tuïc hieän höõu nhöng bò thu heïp laïi ôû mieàn nam naèm treân laõnh thoå cuûa tieåu vöông quoác Kauthara vaø Panduranga, nôi maø ngöôøi daân coù baûn chaát raát laø hieáu ñoäng, luoân luoân ñoøi töï trò vaø ñoâi luùc coøn tìm caùch taùch rôøi ra khoûi lieân bang Champa ñeå taïo cho mình moät quoác gia ñoäc laäp.

Sau ngaøy thaát thuû thaønh Ñoà Baøn vaøo naêm 1471, moät töôùng laõnh quaân söï Champa maø bieân nieân Vieät Nam goïi laø Boá Trì Trì ñaõ chaïy thoaùt veà Panduranga, töï xöng laø vua Champa vaø ñöôïc Trung Hoa vaø Ñaïi Vieät phong chöùc.

Vöông quoác cuûa Boá Trì Trì maø caùc tö lieäu lòch söû thöôøng nhaéc ñeán mang teân laø Chieâm Thaønh môùi. Ngöôøi ta khoâng bieát nhieàu veà Boá Trì Trì. Taøi lieäu Mingshi (CCCXXV-15a) chæ ghi raèng söï töø traàn cuûa Boá Trì Trì vaøo naêm 1478 coù theå do moät trong soá caùc ngöôøi em cuûa oâng ta teân laø Gulai gaây ra.

Gulai leân noái ngoâi vua cuõng vaøo naêm 1478 vaø töï höôùng daãn moät phaùi ñoaøn sang Trung Hoa ñeå xin taán phong. Theo bieân nieân söû Vieät Nam, Gulai trò vì ñeán 1505 sau ñoù nhöôøng ngoâi laïi cho con trai teân laø Traø Toaïi. Vò vua môùi naøy cuõng gôûi ngöôøi con trai cuûa oâng ta teân laø Traø Phuùc sang Trung Hoa ñeå xin hoaøng ñeá nhaø Minh taán phong vaøo naêm 1509 vaø moät phaùi ñoaøn ngoïai giao khaùc sang Trung Hoa vaøo naêm 1543. Ñaây laø phaùi boä ngoïai giao cuoái cuøng maø vöông quoác Champa gôûi sang Trung Hoa, vì caùc tö lieäu baèng tieáng Haùn khoâng coøn noùi ñeán quoác gia naøy nöõa. Keå 185

Vöông quoác Champa

töø ñoù, Champa trôû thaønh moät vöông quoác bò coâ laäp, khoâng coøn ai che chôû ñeå ñöông ñaàu vôùi cuoäc Nam Tieán cuûa nhaø Nguyeãn. Maëc duø tình hình quaân söï caøng ngaøy caøng laâm vaøo con ñöôøng suy yeáu, nhöng vöông quoác Champa vaãn coøn hieän höõu nhö moät quoác gia coù chuû quyeàn traûi qua moät thôøi gian an bình cho ñeán giöõa theá kyû XVII. Boá Trì Trì, Gulai vaø Traø Toaïi laø ba vò vua Champa chòu aûnh höôûng cuûa hai theá giôùi roû reät. Theá giôùi thöù nhaát töï cho mình keå töø theá kyû thöù XIV laø theá giôùi AÁn Giaùo, maëc duø heä thoáng tín ngöôõng naøy khoâng coøn toàn taïi nöõa. Theá giôùi thöù hai laø theá giôùi cuûa neàn vaên minh baûn ñòa xuaát phaùt töø truyeàn thoáng cuûa mieàn nam Champa pha troän vôùi saéc thaùi cuûa ngöôøi daân baûn xöù ôû Panduranga vaø Kauthara, caáu thaønh moät yeáu toá vaên hoùa raát soáng ñoäng vaø löu truyeàn trong moïi taàng lôùp daân gian cho ñeán hoâm nay. Töø cuoái theá kyû XV cho ñeán theá kyû XVI, caùc giaù trò tinh thaàn vaø heä thoáng toå chöùc xaõ hoäi ôû mieàn nam baét ñaàu phaùt trieån khaù nhanh maø taân Champa döïa vaøo ñoù ñeå xaây döïng cho mình moät neàn vaên minh rieâng bieät. Keå töø ñoù, vaên hoùa Champa AÁn Giaùo ñaõ ñi vaøo con ñöôøng phoâi thai cuøng moät luùc vôùi söï bieán maát cuûa giai caáp quí toäc Baø La Moân ñeå nhöôøng choã cho caùc nghi leã baûn ñòa thöôøng gaén lieàn vôùi yeáu toá ñaát ñai vaø khu vöïc ñòa dö. Chính ñoù laø heä thoáng tín ngöôõng coù moät ñaëc tröng rieâng bieät maø quaàn chuùng mieàn nam Champa xem nhö laø di saûn tinh thaàn cuûa hoï. Moïi lyù thuyeát veà söï sinh toàn cuûa vuõ truï AÁn Giaùo khoâng coøn thích hôïp nöõa 186

Lòch söû

ñeå thay theá vaøo ñoù bôûi moät heä thoáng trieát lyù mang tính chaát baûn ñòa cuûa mieàn nam Champa pha laãn vôùi yeáu toá vaên hoùa Hoài Giaùo keå töø theá kyû XVII caøng laøm phong phuù theâm cho neàn vaên minh môùi cuûa vöông quoác naøy. Caùc giai caáp thöôïng löu khoâng coøn quan taâm ñeán AÁn Giaùo nöõa, töùc laø heä thoáng tín ngöôõng quaù chuù troïng ñeán caùc nghi leã hoaøng gia vaø hình thöùc toân thôø caù nhaân cuûa giai caáp laõnh ñaïo, nhöng laïi tin vaøo tuïc thôø hình töôïng thöôøng hay laãn loän vôùi caùc hình thaùi cuûa tín ngöôõng daân gian ñòa phöông. Caùc vua chuùa Champa thôøi ñoù khoâng coøn töï phong cho mình laø nhaân vaät xuaát thaân töø theá giôùi sieâu hình ñeå ñieàu haønh moät vöông quoác nhö thôøi AÁn Giaùo, maø laø moät nhaø moät nhaø laõnh ñaïo thoâng thöôøng coù chöùc naêng quaûn lyù quoác gia. Hoï khoâng coøn söû duïng teân vaø hoï cuûa vua chuùa vieát theo Phaïn ngöõ nöõa vaø khoâng coøn ra leänh khaéc töôïng cuûa hoï vôùi bao phong caùch trang ñieåm mang yeáu toá AÁn Giaùo nöõa. Hay noùi moät caùch khaùc, vua chuùa Champa sau theá kyû thöù XVII chæ laø moät ngöôøi phaøm tuïc nhö nhöõng ngöôøi coâng daân khaùc.

Nhöng ñieàu ñoù khoâng ngaên caûn hoï tieáp thu nhöõng di saûn tinh thaàn töø xöa maø caùc vua chuùa Champa mieàn nam ñaõ ñeå laïi cho hoï.

Tình hình vaøo cuoái theá kyû XVI vaø XVII Töø theá kyû XVI ñeán giöõa theá kyû XVII, caùc tin töùc maø bieân nieân söû Vieät Nam cung caáp veà vöông quoác 187

Lòch söû

ñeå thay theá vaøo ñoù bôûi moät heä thoáng trieát lyù mang tính chaát baûn ñòa cuûa mieàn nam Champa pha laãn vôùi yeáu toá vaên hoùa Hoài Giaùo keå töø theá kyû XVII caøng laøm phong phuù theâm cho neàn vaên minh môùi cuûa vöông quoác naøy. Caùc giai caáp thöôïng löu khoâng coøn quan taâm ñeán AÁn Giaùo nöõa, töùc laø heä thoáng tín ngöôõng quaù chuù troïng ñeán caùc nghi leã hoaøng gia vaø hình thöùc toân thôø caù nhaân cuûa giai caáp laõnh ñaïo, nhöng laïi tin vaøo tuïc thôø hình töôïng thöôøng hay laãn loän vôùi caùc hình thaùi cuûa tín ngöôõng daân gian ñòa phöông. Caùc vua chuùa Champa thôøi ñoù khoâng coøn töï phong cho mình laø nhaân vaät xuaát thaân töø theá giôùi sieâu hình ñeå ñieàu haønh moät vöông quoác nhö thôøi AÁn Giaùo, maø laø moät nhaø moät nhaø laõnh ñaïo thoâng thöôøng coù chöùc naêng quaûn lyù quoác gia. Hoï khoâng coøn söû duïng teân vaø hoï cuûa vua chuùa vieát theo Phaïn ngöõ nöõa vaø khoâng coøn ra leänh khaéc töôïng cuûa hoï vôùi bao phong caùch trang ñieåm mang yeáu toá AÁn Giaùo nöõa. Hay noùi moät caùch khaùc, vua chuùa Champa sau theá kyû thöù XVII chæ laø moät ngöôøi phaøm tuïc nhö nhöõng ngöôøi coâng daân khaùc.

Nhöng ñieàu ñoù khoâng ngaên caûn hoï tieáp thu nhöõng di saûn tinh thaàn töø xöa maø caùc vua chuùa Champa mieàn nam ñaõ ñeå laïi cho hoï.

Tình hình vaøo cuoái theá kyû XVI vaø XVII Töø theá kyû XVI ñeán giöõa theá kyû XVII, caùc tin töùc maø bieân nieân söû Vieät Nam cung caáp veà vöông quoác 187

Vöông quoác Champa

Champa, töùc laø Chieâm Thaønh, raát hieám hoi, vì caùc tö lieäu naøy chæ chuù taâm ñeán cuoäc noäi chieán cuûa Ñaïi Vieät, heát nhaø haäu Leâ choáng nhaø Maïc ñeán cuoäc gaây chieán cuûa chuùa Trònh ôû mieàn baéc choáng laïi chuùa Nguyeãn ôû mieàn nam. Caùc thoâng tin do caùc nhaø thöông thuyeàn Taây Phöông cung caáp veà Champa cuõng khoâng ñaùng keå. Theâm vaøo ñoù, caùc bieân nieân söû vieát baèng chöõ Chaêm noùi ñeán Champa cho ñeán cuoái theá kyû XVII khoâng coøn chöùa ñöïng nhöõng döõ kieän chính xaùc cho laém, nhaát laø vò trí ñòa dö vaø nieân ñaïi cuûa bieán coá. Maõi cho ñeán sau theá kyû thöù XVII, nhöõng taøi lieäu vieát baèng tieáng Chaêm trôû thaønh moât kho taøng söû lieäu quí giaù vaø ñaùng tin caäy hôn (P-B. Lafont, « Pour une rehabilitation des chroniques reùdigeùes en cam moderne », trong BEFEO LXVIII, 1980, trg. 105-111).

Caùc nguoàn tö lieäu vöøa neâu ra, maëc duø khoâng phong phuù cho laém, nhöng ñaõ giuùp cho nguôøi ta bieát raèng vaøo naêm 1578, lôïi duïng tình traïng noäi chieán cuûa nöôùc laùng gieàng ôû mieàn baéc, Champa xua quaân chieám laïi thaønh cuõ naèm trong vuøng Tuy Hoøa (Phuù Yeân). Theo kyù söï cuûa ngöôøi Hoøa Lan keå laïi, moät vò vua Champa maø hoï khoâng neâu ra danh taùnh, ñaõ gôûi moät ñoäi binh ñeán giuùp vua cuûa tieåu vöông quoác Johor (Maõ Lai) vaøo naêm 1594 ñeå choáng laïi ngöôøi Boà Ñaøo Nha. Ngoaøi ra, nhöõng thöông thuyeàn Taây Ban Nha ñeán Nam Vang vaøo naêm 1596 cuõng nhaéc ñeán nhöõng ngöôøi Chaêm phuïc vuï trong trieàu ñình cuûa vua Campuchia vaø coøn cho bieát vaøo naêm 1602 vua Champa, 188

Lòch söû

döôøng nhö laø Po Klaong Halau, ñaõ gôûi moät phaùi boä sang trieàu ñình cuûa nhaø Nguyeãn. Cuõng theo taøi lieäu naøy, vaøo naêm 1603, ngöôøi con trai cuûa Po Klaong Halau teân laø Po Nit ñaõ ñaët thuû ñoâ Champa taïi vuøng Phan Rang maø caùc nguoàn tö lieäu cuûa Taây Ban Nha vaø Boà Ñaøo Nha ñaõ töøng xaùc nhaän. Cuoái cuøng, caùc bieân nieân söû hoaøng gia Campuchia cuõng khoâng queân ghi raèng döôùi thôøi vua Paramaraja VII töùc laø giöõa naêm 1602 vaø 1619, hoaøng töû Jayajettha ñaõ thu hoài laïi caùc tænh Baria vaø Daung Nay, töùc laø vuøng Bieân Hoøa hieän taïi, maø Champa ñaõ chieám ñoùng vaøo ñaàu theá kyû XV. Cuõng vaøo thôøi kyø ñoù, chuùa Nguyeãn Hoaøng vieän côù Champa thöôøng quaáy phaù bieân giôùi beân kia soâng Ñaø Raèng (Phuù Yeân) ñeå xua quaân chieám ñaát ñai Champa naèm giöõa ñeøo Cuø Moâng vaø nuùi Ñaù Bia vaøo naêm 1611 vaø môû roäng bieân giôùi mieàn nam cuûa nhaø Nguyeãn ñeán ñænh cao cuûa ngoïn nuùi naøy. Keå töø ñoù, Nguyeãn Hoaøng vaø ngöôøi keá vò laø Nguyeãn Phuùc Nguyeân baét ñaàu aùp duïng chính saùch di daân vaøo laõnh thoå Champa bò chieám ñoùng vaøo naêm 1611. Hoï laø nhoùm quaân ñieàn (vöøa laøm lính phoøng thuû laõnh thoå vöøa laøm ngheà noâng), taäp theå daân cö ngöôøi Kinh bò löu ñaày, nhaát laø nhöõng ngöôøi phaïm toäi. Theo lôøi keå cuûa linh muïc A. de Rhodes, ngöôøi Chaêm trong khu vöïc bò chieám ñoùng khoâng bao giôø muoán phuïc tuøng chính quyeàn môùi cuûa nhaø Nguyeãn. Lôïi duïng tình hình caêng thaúng keå töø naêm 1620 giöõa chuùa Trònh vaø chuùa Nguyeãn keùo theo söï ly khai cuûa 189

Vöông quoác Champa

nhaø Nguyeãn ñeå thaønh laäp moät vöông quoác rieâng, ngöôøi Chaêm khôûi söï nhöõng cuoäc vuøng daäy moät caùch thöôøng tröïc trong khu vöïc Phuù Yeân keå töø naêm 1620 nhaèm choáng laïi trieàu ñình nhaø Nguyeãn vaø daân cö ngöôøi Kinh. Maëc duø Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ bieán khu vöïc Phuù Yeân cuûa Champa thaønh moät ñôn vò haønh chaùnh cuûa mình vaøo naêm 1629, nhöng ñieàu ñoù khoâng ngaên chaän ñöôïc söï phaûn ñoái cuûa ngöôøi Chaêm, buoäc nhaø Nguyeãn phaûi duy trì moät caùch thöôøng tröïc quaân ñoäi cuûa hoï taïi bieân giôùi mieàn nam trong suoát 25 naêm tröôøng.

Keå töø theá kyû XV, Champa voán laø quoác gia naèm treân ñòa caàu kinh teá ñaët döôùi quyeàn kieåm soaùt cuûa vöông quoác Malacca (Maõ Lai). Keå töø ñoù, Champa khoâng ngöøng hoäi nhaäp vaøo maïng löôùi thöông maïi cuûa Maõ Lai noái lieàn caùc quoác gia naèm treân bôø bieån Nam Haûi. Ñieàu naøy ñaõ giaûi thích cho söï hieän dieän cuûa thöông thuyeàn Champa taïi tieåu vöông quoác Malacca maø bieân nieân söû Maõ Lai (Sejarah Melayu) ñaõ töøng nhaéc ñeán vaøo theá kyû XV vaø XVI; treân bôø beå cuûa laõnh thoå nhaø Nguyeãn vaøo caùc thôøi yeân bình; taïi tieåu vöông quoác Pattani (mieàn baéc Maõ Lai); taïi cöûa Meùnam Chao Praya, töùc laø con soâng lôùn cuûa Thaùi Lan maø ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ ghi laïi vaøo theá kyû XVI; taïi quaàn ñaûo Nam Döông vaø taïi tieåu vöông quoác Johor (Maõ Lai) maø ngöôøi Hoøa Lan thöôøng noùi ñeán vaøo theá kyû XVII. Ñieàu ñoù cuõng giaûi thích cho söï hieän dieän moät caùch thöôøng tröïc cuûa caùc 190

Lòch söû

taøu beø Nam Döông vaø Maõ Lai trong haûi caûng Malithit (Phan Thieát), Parik (Phan Rí), Panrang (Phan Rang) vaø Kam-ran (Cam Ranh) cuûa Panduranga, chöa noùi ñeán caùc taøu beø cuûa Trung Hoa, Nhaät Baûn (cho ñeán thôøi kyø beá moân toûa caûng vaøo naêm 1636), cuûa AÛ Raäp sang buoân baùn vôùi Champa. Vaø keå töø theá kyû XVI, ngöôøi AÂu Chaâu cuõng thi ñua nhau vaøo thò tröôøng Champa vaø bieán cuoäc caïnh tranh thöông maïi trong khu vöïc naøy thaønh nhöõng cuoäc tranh chaáp veà quyeàn buoân baùn vôùi Champa, moät quoác gia chuyeân saûn xuaát nhöõng moùn haøng gia vò vaø xa xæ phaåm maø thò tröôøng AÂu Chaâu ñaõ ñoøi hoûi caøng ngaøy caøng nhieàu.

Trong soá caùc loaïi haøng naøy, Champa ñaõ cung caáp haøng löôïng vaøng maø Suma Oriental cuûa T. Pires ñaõ noùi ñeán.

Moät phaàn lôùn cuûa soá löôïng vaøng naøy ñaõ ñöôïc xuaát caûng sang Malacca ñeå roài töø ñoù ñöôïc chuyeån ñi nôi khaùc.

Champa cuõng laø vöông quoác ñöùng haøng ñaàu trong ngaønh cung caáp goã höông goïi laø goã traàm (bois d'aloeøs) hay Calambac ñeå xuaát caûng sang AÁn Ñoä, AÛ Raäp, AÂu Chaâu vaø Trung Hoa, chöa noùi ñeán goã baïch ñaøn (bois de santal), ngaø voi, caùc loaïi da thuù döõ vaø söøng teâ giaùc. Cho ñeán giöõa theá kyû XVII, neàn thöông maïi naøy phaùt trieån nhanh choùng ñaõ ñem laïi nguoàn lôïi nhuaän quan troïng cho trieàu ñình Champa. Chính vì theá, vöông quoác naøy ñaõ bieán ngaønh ngheà buoân baùn baèng ñöôøng bieån thaønh moät coâng ty ñoäc quyeàn cuûa vua chuùa thôøi ñoù. Keå töø ñoù, chính quyeàn Champa thöôøng coù chính saùch baûo veä caùc thöông thuyeàn 191

Vöông quoác Champa

nöôùc ngoaøi coù moái lieân heä tröïc tieáp vôùi trieàu ñình. Thí duï ñieån hình nhaát ñoù laø vua Champa, coù theå laø vua Po Rameù (1627-1651), ñaõ chaáp thuaän vaøo naêm 1644 cho caùc thöông thuyeàn ngöôøi Hoøa Lan ñöôïc pheùp buoân baùn vôùi Champa, vôùi ñieàu kieän laø khoâng ñöôïc taán coâng caùc thöông thuyeàn ngöôøi Boà Ñaøo Nha trong caùc haûi caûng cuûa quoác gia naøy.

Phaûi coâng nhaän raèng tình hình kinh teá cuûa Champa phaùt trieån raát thuaän lôïi cho ñeán 1653, naêm maø bieân nieân söû Vieät Nam cho raèng vua Champa teân laø Baø Thaám, coù theå laø Po Nraop trong caùc vaên baûn Chaêm, ñaõ xua quaân taán coâng Phuù Yeân. Tieác raèng khoâng coù taøi lieäu naøo noùi ñeán bieán coá naøy. Chính vì theá maø ngöôøi ta coù quyeàn ñöa ra caâu nghi vaán veà tính xaùc thöïc cuûa noù. Ai cuõng bieát, chuùa Nguyeãn Phöôùc Taàn coù moät ñoaøn quaân huøng maïnh ñeå ñöông ñaàu vôùi chuùa Trònh. Trong suoát thôøi gian hoøa bình khaù laâu töø naêm 1649 ñeán naêm 1655, neáu nhaø Nguyeãn khoâng muoán nuoâi döôõng moät ñoaøn quaân chæ bieát aên khoâng ngoài roài chôø ngaøy sang mieàn baéc taán coâng chuùa Trònh, thì nhaø Nguyeãn chæ coøn caùch laø söû duïng ñoaøn quaân naøy traøn xuoáng mieàn nam ñeå thoáng trò Champa. Duø trong hoaøn caûnh naøo ñi nöõa, Nguyeãn Phöôùc Taàn khoâng queân ñeo ñuoåi chính saùch ñeá quoác do caùc baäc tieàn nhaân cuûa Ñaïi Vieät ñaõ khôûi xöôùng, baèng caùch taán coâng Kauthara vaøo naêm 1653, baét soáng Baø Thaám vaø xua quaân ñeán taän soâng Phan Rang maø oâng ta töï aán ñònh laø bieân giôùi mieàn nam cuûa nhaø Nguyeãn. Cuoäc chieán naøy ñaõ laøm maát theâm phaàn ñaát ñai cuûa Champa ôû 192

Lòch söû

phía baéc maø trieàu ñình Phuù Xuaân (Hueá) ñaõ töùc khaéc bieán thaønh hai ñôn vò haønh chaùnh cuûa nhaø Nguyeãn goïi laø Thaùi Khang vaø Dieân Khaùnh. Keå töø ñoù, laõnh thoå cuûa Champa bò thu heïp laïi vaøo tieåu vöông quoác cuûa Panduranga maø tö lieäu vieát baèng tieáng Chaêm goïi laø Pangdarang. Theá laø sau naêm 1653, Champa ñaõ maát ñi phaân nöûa bôø bieån cuûa noù vôùi caùc haûi caûng raát toát coù bieån saâu cho taøu beø caäp beán. Moät khi nhaø Nguyeãn ñaõ naém quyeàn kieåm soaùt taát caû maïng löôùi taøu beø ñeán Champa, caùc thöông thuyeàn nöôùc ngoaøi khoâng coøn gheù beán Champa nöõa, moät quoác gia ñaõ töøng laøm chuû caùc haûi caûng naèm treân bôø bieån Nam Haûi töø maáy theá kyû qua.

Caùc thöông thuyeàn naøy cuõng chaám döùt luoân moái lieân heä buoân baùn vôùi Champa, moät ngaønh thöông maïi ñaõ ñem laïi phaàn lôïi töùc khaù lôùn cho vöông quoác naøy.

Vì nhaø Nguyeãn khoâng ngaên caám coâng daân cuûa hoï vöôït bieân gioáng nhö trong quaù thôøi khöù, moät soá löôïng ngöôøi Kinh raát laø ñoâng ñaûo maø phaàn ñoâng laø nhöõng ngöôøi khoâng coù ñaát ñai, ngheøo ñoùi, du ñaõng, toäi phaïm, tìm caùch traøn xuoáng mieàn nam, keå töø cuoái theá kyû XVI cho ñeán theá kyû XVII, ñeå ñònh cö trong vöông quoác Champa vaø nhaát laø trong caùc khu vöïc thöa thôùt daân cö cuûa Campuchia nhö Barea (Baø Ròa) vaø Daung Nay (Ñoàng Nai). Lôïi duïng söï hieän dieän cuûa daân cö Vieät vaø vôùi lyù do laø ñeå baûo veä cho hoï, trieàu ñình Phuù Xuaân (Hueá) baét ñaàu can thieäp vaøo noäi boä Campuchia moät caùch traéng trôïn, taïo ra caùc cuoäc noåi daäy baøi tröø ngöôøi Kinh, ñaõ laøm lung lay tình hình chính trò 193

Vöông quoác Champa

cuûa vöông quoác naøy. Sau khi laøm chuû khu vöïc haûi quan Prei Nokor (Saøi Goøn) cuûa Campuchia vaøo naêm 1623, nhaø Nguyeãn xua quaân chieám Bieân Hoøa vaøo naêm 1658. Sau bieán coá ñaõ ñöa ñaåy Champa coù bieân giôùi chung vôùi laõnh thoå cuûa nhaø Nguyeãn khoâng nhöõng rieâng ôû phía baéc (töùc laø Cam Ranh) maø coøn ôû phía nam nöõa, töùc laø Bieân Hoøa. Keå töø ñoù, Champa trôû thaønh moät quoác gia hoaøn toaøn coâ laäp, khoâng coøn cöûa bieån ñeå lieân heä vôùi Campuchia qua Prei Nokor vaø ñaát ñai Champa hoaøn toaøn naèm trong goïng kìm cuûa nhaø Nguyeãn.

Neáu nhaø Nguyeãn khoâng muoán xaâm chieám Champa ngay töø luùc ban ñaàu, bôûi vì trieàu ñình Phuù Xuaân coøn quaù baän roän vaøo vieäc môû roäng aûnh höôûng cuûa hoï treân chaâu thoå soâng Meùkong vaø aùp ñaët chuû quyeàn cuûa mình treân vöông quoác Campuchia. Theâm vaøo ñoù, vöông quoác Champa khoâng ngöøng trieàu coáng Phuù Xuaân haèng naêm maø giaùo só Choisy ñaõ ghi laïi trong nhaät kyù cuûa mình vaøo naêm 1686 (Journal du voyage de Siam fait en 1685 et 1686 par Monsieur l'abbeù de Choisy, Paris, Mabre-Cramoisy, 1687) vaø vua chuùa Champa ñaõ chaáp nhaän laøm quoác gia chö haàu cuûa nhaø Nguyeãn. Chính ñoù laø nguyeân nhaân giaûi thích taïi sao nhaø Nguyeãn khoâng muoán nuoát troïn vöông quoác Champa vaøo thôøi ñieåm ñoù.

Vaøo naêm 1692, vua Champa laø Po Saut maø caùc vaên baûn Vieät Nam goïi laø Baø Tranh xua quaân taán coâng tænh Dieân Khaùnh (Kauthra). Bieán coá naøy ñaõ giuùp cho Nguyeãn 194

Lòch söû

Phöôùc Chu coù lyù do chính ñaùng ñeå xoùa boû Champa treân baûn ñoà, vì chuùa Nguyeãn coù ñuû theá löïc ñeå laøm ñieàu ñoù vaø nhaát laø töø khi xöù Vieät ñaõ bò phaân chia thaønh hai mieàn nam baéc, nhaø Nguyeãn coù saün trong tay moät ñoaøn quaân ñoâng ñaûo vaø huøng maïnh trong khi ñoù Champa naèm trong vò trí ñòa dö hoaøn toaøn baát lôïi cho mình. Naêm 1692, Nguyeãn Phöôùc Chu tieán quaân ñaùnh chieám Parik (Phan Rí), töùc laø thuû ñoâ cuûa Champa keå töø naêm 1653, baét soáng vua Po Saut. Sau ngaøy thaéng traän, nhaø Nguyeãn caûi teân danh xöng vöông quoác Chieâm Thaønh (Champa) thaønh Traán Thuaän Thaønh, giao cho ba vò töôùng ngöôøi Vieät chæ huy ñoäi quaân vieãn chinh cuûa Phuù Xuaân naém quyeàn cai trò cuûa ba vuøng, ñoù laø vuøng Panrang ñoåi teân thaønh Phan Rang, Parik thaønh Phan Rí vaø Pajai thaønh Phoá Haøi. Moät naêm sau, töùc laø naêm 1693, nhaø Nguyeãn saùt nhaäp laõnh thoå Champa vaøo phuû Bình Thuaän, vöøa môùi thaønh laäp treân laõnh thoå cuûa vöông quoác naøy.

Vì khoâng chaáp nhaän chính saùch xaâm löôïc cuûa nhaø Nguyeãn vaø laøm toâi tôù cho daân toäc Kinh thöôøng hay khinh mieät daân toäc baûn ñòa, moät soá ñoâng ngöôøi Chaêm phaûi chaáp rôøi boû queâ höông ra ñi gioáng nhö tröôøng hôïp cuûa bieán coá ñaõ xaûy ra vaøo naêm 1471. Nhöng laàn naøy, hoï chaïy sang Campuchia laùnh naïn. Theo bieân nieân söû Campuchia, coù khoaûng 5 000 gia ñình ngöôøi Chaêm döôùi söï höôùng daãn cuûa caùc quan chöùc cao caáp thuoäc trieàu ñình Champa ñaõ vöôït daõy Tröôøng Sôn ñeán Campuchia vaøo naêm 1692-1693. Vua Campuchia laø Jayajetta III cuõng laø naïn nhaân cuûa chính 195

Vöông quoác Champa

saùch ñeá quoác xaâm löôïc Vieät Nam ñaõ ñoùn tieáp hoï moät caùch nieàm nôû vaø ban caáp cho hoï ñaát ñai xung quanh thuû ñoâ hay taïi caùc tænh khaùc ñeå hoï sinh soáng (Mak Phoeun, Histoire du Cambodge de la fin du XVI sieøcle au deùbut du XVIII sieøcle, Paris, Presses de l'EFEO, Monographie 176, 1995, trg.

397-398).

Trong thôøi gian ñoù, Nguyeãn Phöôùc Chu ñöa hoaøng töû Po Saktiraydapatih (Keá Baø Töû cuûa taøi lieäu Vieät Nam), töùc laø ngöôøi em trai cuûa coá vöông Po Saut leân naém quyeàn ñieàu haønh daân chuùng Champa trong phuû Bình Thuaän, vôùi nieàm hy voïng raèng ngöôøi daân hieáu ñoäng cuûa Panduranga chaáp nhaän qui cheá môùi cuûa xöù sôû hoï. Theo bieân nieân söû Vieät Nam, chieán löôïc cuûa Nguyeãn Phöôùc Chu chaúng ñem laïi hieäu quaû gì, vì daân toäc Champa thôøi ñoù khoâng bao giôø chaáp nhaän chính saùch xaâm löôïc cuûa nhaø Nguyeãn. Cuoäc choáng ñoái cuûa nhaân daân Champa keå töø naêm 1693 ñaõ nhanh choùng trôû thaønh moät cuoäc noåi daäy ñaáu tranh vuõ trang choáng laïi quaân ñoäi xaâm löôïc cuûa nhaø Nguyeãn vaø baøi tröø ngöôøi Kinh ñònh cö treân laõnh thoå Champa thöôøng hay tieáp tay cho nhaø Nguyeãn. Söùc maïnh cuûa söï vuøng daäy naøy ñaõ laøm cho trieàu ñình Phuù Xuaân ngaïc nhieân vaø buoäc nhaø Nguyeãn phaûi thoaùi lui moät böôùc. Naêm 1694, Phuù Xuaân chaáp thuaän huûy boû chính saùch xaâm chieám Champa vaø taùi laäp laïi neàn ñoäc laäp cuûa vöông quoác naøy, nhöng vaãn duy trì teân goïi Champa laø Traán Thuaän Thaønh (taïm goïi laø Champa-Panduranga) maø Phuù Xuaân ñaõ ñaët cho noù laàn ñaàu 196

Lòch söû

tieân vaøo naêm 1692 vaø thay teân danh xöng quoác vöông Champa thaønh Traán Vöông Thuaän Thaønh.

Po Saktiraydapatih (Keá Baø Töû) laø ngöôøi ñaàu tieân maø trieàu ñình Hueá ñaõ phong cho chöùc vuï ñeå cai trò vöông quoác Champa vaøo naêm 1694. OÂng laø ngöôøi duy nhaát coù quyeàn thu thueá treân daân cö champa vaø tuyeån choïn quan laïi ñeå ñieàu haønh vöông quoác döôùi danh nghóa laø moät quoác gia chö haàu, phaûi trieàu coáng nhaø Nguyeãn haèng naêm (Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chính Bieân I, Baûn dòch quoác ngöõ, Hanoi, 1962, trg. 147-151). Ba naêm sau, töùc naêm 1697, trieàu ñình Phuù Xuaân tìm caùch gôõ gaïc phaàn naøo söï thaát baïi cuûa mình ñeå roài nuoát troïn vöông quoác Champa. Ñeå tieán ñeán muïc tieâu, Phuù Xuaân thaønh laäp treân laõnh thoå Champa moät Phuû Bình Thuaän coù qui cheá raát laø ñaëc bieät. Qui cheá cuûa Phuû Bình Thuaän ra ñôøi vaøo naêm 1697 khoâng lieân heä gì vôùi qui cheá cuûa Phuû Bình Thuaän hình thaønh vaøo naêm 1693 nhö moät soá chuyeân gia veà Vieät Nam thöôøng hieåu laàm. Phuû Bình Thuaän naøy taäp trung taát caû thoân xoùm ngöôøi Kinh naèm trong khu vöïc Haøm Thuaän nôi duøng laøm truï sôû haønh chaùnh cuûa Phuû, cuõng nhö taát caû thoân xoùm ngöôøi Kinh thuoäc khu vöïc Hoøa Ña (Phan Rí) vaø An Phöôùc (Phan Rang), sau naøy trôû thaønh hai huyeän Hoøa Ña vaø An Phuôùc. Sau ñoù, Nguyeãn Phöôùc Chu cho saùt nhaäp taát caû caùc laøng aáp ngöôøi Kinh cuõng nhö ñaát ñai cuûa hoï vaøo ñôn vò chính trò vaø haønh chaùnh cuûa phuû Bình Thuaän. Keå töø luùc ñoù, caùc daân cö nguôøi Kinh sinh soáng treân laõnh thoå Champa khoâng coøn laø coâng daân ngoaïi 197

Vöông quoác Champa

kieàu ñaët döôùi quyeàn kieåm soaùt cuûa Champa nöõa maø laø thaàn daân cuûa nhaø Nguyeãn. Tröôùc bieán coá naøy, vua Po Saktiraydapatih (Keá Baø Töû) khoâng daùm phaûn ñoái vaø cuõng khoâng noùi ñöôïc lôøi naøo. Söï hieän dieän cuûa caùc thoân aáp vaø ñaát ñai cuûa ngöôøi Kinh naèm khaép nôi treân laõnh thoå Champa thôøi ñoù ñaõ bieán vöông quoác naøy trôû thaønh moät quoác gia coù bieân giôùi hình traùi ñoän, taäp trung nhieàu khu vöïc coù thoân xoùm ngöôøi Kinh ñaët döôùi quyeàn kieåm soaùt tröïc tieáp cuûa trieàu ñình Phuù Xuaân. Hôn nöõa, Nguyeãn Phöôùc Chu ñaõ quyeát ñònh raèng taát caû laøng xaõ vaø ñaát ñai thuoäc veà ngöôøi Kinh phaûi tröïc thuoäc vaøo phuû Bình Thuaän nhaèm giuùp nhaø Nguyeãn naém troïn trong tay moät löïc löôïng ñòa phöông raát laø höõu hieäu ñeå nuoát troïn vöông quoác Champa luùc naøo cuõng ñöôïc maø khoâng caàn can thieäp tröïc tieáp. Löïc löôïng naøy chính laø daân cö ngöôøi Kinh sinh soáng treân laõnh thoå Champa thôøi ñoù. Nhaø Nguyeãn baét ñaàu aùp duïng chieán löôïc naøy baèng caùch khuyeán khích daân cö ngöôøi Kinh ñeán Champa ñònh cö caøng nhieàu caøng toát.

Tình hình vaøo theá kyû XVIII Trong suoát 60 naêm ñaàu tieân cuûa theá kyû XVIII, ngöôøi ta khoâng bieát nhieàu veà tình hình chính trò ñaõ xaûy ra trong vöông quoác Champa-Pandurang. Ngöôïc laïi, caùc taøi lieäu vieát baèng tieáng Chaêm vaø moät vaøi ñoaïn naèm trong bieân nieân söû Vieät Nam thöôøng neâu ra haøng loaït caùc cuoäc xung 198

Vöông quoác Champa

kieàu ñaët döôùi quyeàn kieåm soaùt cuûa Champa nöõa maø laø thaàn daân cuûa nhaø Nguyeãn. Tröôùc bieán coá naøy, vua Po Saktiraydapatih (Keá Baø Töû) khoâng daùm phaûn ñoái vaø cuõng khoâng noùi ñöôïc lôøi naøo. Söï hieän dieän cuûa caùc thoân aáp vaø ñaát ñai cuûa ngöôøi Kinh naèm khaép nôi treân laõnh thoå Champa thôøi ñoù ñaõ bieán vöông quoác naøy trôû thaønh moät quoác gia coù bieân giôùi hình traùi ñoän, taäp trung nhieàu khu vöïc coù thoân xoùm ngöôøi Kinh ñaët döôùi quyeàn kieåm soaùt tröïc tieáp cuûa trieàu ñình Phuù Xuaân. Hôn nöõa, Nguyeãn Phöôùc Chu ñaõ quyeát ñònh raèng taát caû laøng xaõ vaø ñaát ñai thuoäc veà ngöôøi Kinh phaûi tröïc thuoäc vaøo phuû Bình Thuaän nhaèm giuùp nhaø Nguyeãn naém troïn trong tay moät löïc löôïng ñòa phöông raát laø höõu hieäu ñeå nuoát troïn vöông quoác Champa luùc naøo cuõng ñöôïc maø khoâng caàn can thieäp tröïc tieáp. Löïc löôïng naøy chính laø daân cö ngöôøi Kinh sinh soáng treân laõnh thoå Champa thôøi ñoù. Nhaø Nguyeãn baét ñaàu aùp duïng chieán löôïc naøy baèng caùch khuyeán khích daân cö ngöôøi Kinh ñeán Champa ñònh cö caøng nhieàu caøng toát.

Tình hình vaøo theá kyû XVIII Trong suoát 60 naêm ñaàu tieân cuûa theá kyû XVIII, ngöôøi ta khoâng bieát nhieàu veà tình hình chính trò ñaõ xaûy ra trong vöông quoác Champa-Pandurang. Ngöôïc laïi, caùc taøi lieäu vieát baèng tieáng Chaêm vaø moät vaøi ñoaïn naèm trong bieân nieân söû Vieät Nam thöôøng neâu ra haøng loaït caùc cuoäc xung 198

Lòch söû

ñoät giöõa ngöôøi Kinh vaø Chaêm trong quoác gia naøy, nhaát laø nhöõng nôi coù ñòa baøn daân cö cuûa daân toäc Kinh vaø Chaêm naèm xen keõ vôùi nhau. Nguyeân nhaân phaùt sinh töø daân cö ngöôøi Kinh, döïa vaøo quyeàn theá cuûa caùc quan laïi cuûa trieàu ñình Phuù Xuaân phuïc vuï trong phuû Bình Thuaän, khoâng ngaàn ngaïi boác loät lao ñoäng ngöôøi Chaêm, nhaát laø tìm caùch cho ngöôøi Chaêm vay möôïn tieàn baïc vôùi soá laõi quaù naëng neà ñeå tòch thu taøi saûn hay baùn nhöôïng con caùi cuûa hoï, moät khi daân toäc naøy khoâng theå traû noåi voán nôï ñaõ vay möôïn.

Cuõng vì chính saùch boác loät naøy ngaøy caøng gia taêng vaø choàng chaát leân nhau, noâng daân Vieät Nam cuõng phaûi vuøng daäy vaøo naêm 1771 choáng laïi caùc ñaïi ñieàn chuû vaø giai caáp laõnh ñaïo cuûa nhaø Nguyeãn. Cuoäc noåi daäy cuûa daân toäc Vieät mang teân laø phong traøo Taây Sôn ñaõ keùo daøi cho ñeán naêm 1802 (Ñaïi Nam Chính Bieân Lieät Truyeän, Nhaø Taây Sôn, Baûn dòch quoác ngöõ, Saigon, 1970) vaø laøm nguy cô ñeán söï soáng coøn cuûa Champa-Panduranga thôøi ñoù. Ñaây laø cuoäc noäi chieán giöõa Taây Sôn vaø Nguyeãn AÙnh, töùc laø chieán tranh noäi boä giöõa ngöôøi Vieät, nhöng laïi dieãn ra moät caùch thöôøng tröïc treân laõnh thoå cuûa Champa-Panduranga trong suoát ba möôi naêm (1771-1802). Vaøo buoåi ban ñaàu cuûa cuoäc noäi chieán, anh em Taây Sôn chieám troïn phaàn laõnh thoå cuûa chuùa Nguyeãn naèm phía baéc Champa-Panduranga, trong khi ñoù, Nguyeãn AÙnh traán giöõ phaàn ñaát ñai ôû Gia Ñònh töùc laø mieàn nam cuûa vöông quoác naøy. Keå töø ñoù Champa trôû thaønh moät quoác gia naèm giöõa goïng kìm cuûa hai ñoái töôïng thuø ñòch, ñoù 199

Vöông quoác Champa

laø Nguyeãn AÙnh vaø Taây Sôn. Muoán taán coâng ñoái thuû cuûa mình, Taây Sôn hay Nguyeãn AÙnh baét buoäc phaûi baêng qua bieân giôùi Champa-Panduranga, bieán laõnh thoå cuûa vöông quoác naøy (Bình Thuaän vaø Ninh Thuaän) thaønh baõi chieán tröôøng lieân tuïc. Cuõng vì Champa-Panduranga naèm ngay treân vò trí chieán löôïc quaân söï cuûa cuoäc noäi chieán, thaønh ra Taây Sôn vaø Nguyeãn AÙnh, moãi beân ñeàu tìm caùch chuïp laáy maûnh ñaát cuûa Champa ngay töø luùc khôûi ñaàu cuûa söï xung ñoät, ñeå laøm ñieåm töïa vaø ñaët caên cöù quaân söï cuûa mình.

Naêm 1773 Taây Sôn xua quaân vaøo Champa-Panduranga tröôùc khi tieán quaân ñaùnh phaù Nguyeãn AÙnh ôû Saøi Goøn. Moät naêm sau, töùc laø naêm 1774-1775, Nguyeãn AÙnh ñaùnh ñuoåi quaân Taây Sôn ñeå chieám laïi Champa. Naêm 1776-1777, Taây Sôn taùi chieám laïi Champa, sau ñoù Nguyeãn AÙnh tìm moïi phöông caùch ñeå laøm chuû tình hình taïi Champa keå töø naêm 1779. Chöa ñaày ba naêm sau, töùc laø vaøo naêm 1782, Taây Sôn taùi chieám mieàn baéc Champa (Ninh Thuaän), trong khi ñoù Nguyeãn AÙnh traán giöõ phaàn ñaát phía nam cuûa Champa töùc laø vuøng Phan Rí töø naêm 1790 cho ñeán naêm 1793. Sau naêm 1793-1794, Taây Sôn ruùt quaân ra khoûi vuøng Phan Rang vaø giao laõnh thoå Champa cho Nguyeãn AÙnh.

Nhöõng cuoäc chieám ñoùng lieân tuïc cuûa quaân ñoäi Taây Sôn vaø Nguyeãn AÙnh treân laõnh thoå Champa-Panduranga ñaõ bieán vöông quoác naøy thaønh moät quoác gia khoâng coøn bieân giôùi nöõa trong suoát chieàu daøi cuûa cuoäc noäi chieán giöõa ngöôøi Vieät vaø ñöa ñaåy daân toäc Chaêm vaøo moät khuùc quanh 200

Lòch söû

môùi, vì hoï phaûi chaáp nhaän ñoái dieän tröïc tieáp vôùi quaân ñoäi ngöôøi Kinh, luùc naøo cuõng xem ngöôøi Chaêm laø nhöõng keû man rôï (ngöôøi Maùn), coù vaên hoùa khaùc bieät vôùi vaên hoùa cuûa hoï. Moät khi ñaõ thaønh coâng chieám cöù Champa-Panduranga, phe thaéng traän, duø Taây Sôn hay Nguyeãn AÙnh, thöôøng hay baét buoäc ngöôøi daân Champa phaûi qui phuïc phe mình vaø tröøng trò nhöõng nguôøi Chaêm naøo ñaõ lieân minh vôùi keû thuø cuûa hoï. Cuõng vì muoán traû thuø cho nhöõng söï ngöôïc ñaõi cuûa chính quyeàn Champa maø hoï ñaõ töøng traûi qua, hoaëc khoâng muoán trôû thaønh nhöõng naïn nhaân voâ toäi cuûa phe ngöôøi Vieät thaéng traän hoaëc bò maéc möu trong côn bieán ñoäng chính trò, moät soá ngöôøi Chaêm phaûi chaáp nhaän theo Taây Sôn hay Nguyeãn AÙnh vaø hoï coøn tham gia vaøo cuoäc chieán beân caïnh cuûa hai phe naøy. Hieän töôïng naøy ñaõ gaây ra bao söï chia reõ traàm troïng trong noäi boä ngöôøi Chaêm, keùo theo nhöõng phong traøo choáng ñoái laãn nhau trong moät xaõ hoäi ñaõ töøng gaén boù chaët cheõ vôùi nhau. Beân caïnh cuûa thöïc traïng xaõ hoäi ñang laâm vaøo con ñöôøng thoaùi hoùa, nhöõng phe thaéng traän duø laø Taây Sôn hay Nguyeãn AÙnh chæ nghó ñeán chieán löôïc laøm chuû tình hình quaân söï taïi Champa, baèng caùch chæ ñònh moät nhaân vaät theo phe mình leân naém quyeàn ñeå cai trò vöông quoác naøy. Chính vì theá, ngöôøi ta thaáy roõ vaøo naêm 1790 phía nam cuûa Champa (vuøng Phan Rí) thì ñaët döôùi quyeàn cai trò cuûa Po Ladhuenpughuh (Nguyeãn Vaên Thöøa theo bieân nieân söû Vieät Nam) moät nhaân vaät do Nguyeãn AÙnh chæ ñònh, trong khi ñoù phía baéc Champa (khu vöïc Phan 201

Vöông quoác Champa

Rang) thì ñaët döôùi söï giaùm hoä cuûa Po Tisuntiraydapuran do Taây Sôn boå nhieäm. Po Tisuntiraydapuran laø moät nhaân vaät raát thaân caän vôùi Taây Sôn ñaõ töøng chaïm traùn quaân söï vôùi Po Ladhuenpughuh, töùc laø ngöôøi naèm trong phe cuûa Nguyeãn AÙnh (Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chính Bieân II-1, Baûn dòch quoác ngöõ, Hanoâi, 1963, trg. 58, 125).

Nhöng cuõng khoâng neân tin raèng hai ñoái töôïng thuø ñòch Taây Sôn vaø Nguyeãn AÙnh coù yù ñònh boå nhieäm nhöõng nhaân vaät goác Champa ñeå naém quyeàn cai trò vöông quoác naøy. Treân thöïc teá, duø laø Nguyeãn AÙnh hay Taây Sôn, hoï khoâng bao giôø ban cho giai caáp laõnh ñaïo Champa nhöõng quyeàn löïc chính trò thaät söï ñeå ñieàu haønh moät quoác gia, maø chæ caáp cho hoï nhöõng chöùc haøm ñeå hôïp thöùc hoùa oai quyeàn cuûa hoï tröôùc quaàn chuùng Champa vôùi nieàm hy voïng laø nhöõng giôùi laõnh ñaïo naøy coù theå loâi keùo nhaân daân Champa theo phe mình. Nhöõng gì vöøa neâu ra laø söï thaät cuûa lòch söû thôøi ñoù, bôûi vì trong suoát chieàu daøi cuûa cuoäc noäi chieán hay sau cuoäc noäi chieán, Nguyeãn AÙnh cuõng nhö Taây Sôn khoâng bao giôø phong vöông cho nhöõng nhaø laõnh ñaïo Champa thôøi ñoù vôùi danh nghóa thaät söï laø Traán Vöông Thuaän Thaønh, töùc laø vua Champa, maø chæ ban cho hoï moät chöùc Chöôûng Cô, töùc laø chæ huy tröôûng cuûa moät trung ñoaøn trong heä thoáng quaân ñoäi thôøi ñoù. Vaø caû Nguyeãn AÙnh cuõng nhö Taây Sôn thöôøng ñoái xöû vôùi nhöõng nhaø laõnh ñaïo Champa raát laø toài teä. Chính Taây Sôn laø ngöôøi ñaõ chæ ñònh Po Cei Brei (töùc laø Nguyeãn Vaên Chieâu trong bieân nieân söû Vieät Nam), laøm 202

Lòch söû

Chöôûng Cô cuûa Traán Thuaän Thaønh (töùc laø thuû laõnh Champa) vaøo naêm 1783/1784 ñeå thay theá Po Tisuntiraydapuran ñaõ töøng cai trò vöông quoác naøy vaøo naêm 1780/1781, nhöng Taây Sôn laïi truaát pheá Po Cei Brei ñeå ñöa Po Tisuntiraydapuran trôû laïi naém chöùc vuï vaøo naêm 1786/1787 maø chaúng bao giôø cho bieát lyù do taïi sao.

Keå töø naêm 1794/1795, Champa-Panduranga hoaøn toaøn naèm trong bieân giôùi thuoäc quyeàn quaûn trò cuûa Nguyeãn AÙnh. Ñoù cuõng laø naêm ñaùnh daáu cuoäc chaám döùt chieán tranh treân laõnh thoå Champa, ngoïai tröø cuoäc noåi daäy ngaén nguûi cuûa daân toäc mieàn cao maø bieân nieân söû Vieät Nam ñaõ noùi qua vaøo naêm 1796 nhaèm taán coâng khu vöïc Phan Rí. Nhöng bieán coá naøy khoâng coù moät haäu quaû nghieâm troïng naøo ñoái vôùi tình hình chính trò cuûa Champa-Panduranga thôøi ñoù.

Ngöôïc laïi, vöông quoác naøy phaûi ñöông ñaàu vôùi laøn soùng di daân cuûa nhöõng ngöôøi Kinh ngheøo khoù vaø khoán cuøng vaøo laõnh thoå Champa. Döïa vaøo quyeàn löïc quaân vieãn chinh cuûa nhaø Nguyeãn, daân cö ngöôøi Kinh tìm caùch xaâm chieám ñaát ñai cuûa ngöôøi daân baûn ñòa Champa bò cheát trong caùc cuoäc noäi chieán giöõa Nguyeãn AÙnh vaø Taây Sôn, hoaëc ñaát ñai cuûa nhöõng ngöôøi Chaêm chaïy sang Campuchia laùnh naïn ñeå thoaùt khoûi nhöõng caûnh töông taøn maø hoï ñaõ töøng gaùnh chòu.

203

Vöông quoác Champa

Tình hình vaøo theá kyû XIX Sau ngaøy chieán thaéng choáng quaân Taây Sôn vaøo naêm 1802, Nguyeãn AÙnh leân ngoâi laáy vöông hieäu laø Gia Long vaø trôû thaønh thuû laõnh toái cao cuûa moät quoác gia thoáng nhaát maø oâng ta ñaët teân laø Vieät Nam. Keå töø ñoù, Gia Long phuïc höng laïi vöông quoác Champa nhöng khoâng coâng nhaän quyeàn ñoäc laäp vaø qui cheá chính trò cuûa noù. Vì raèng Gia Long chæ ban cho vöông quoác naøy moät theå cheá töï trò, vì lyù do ñaëc thuø cuûa moät daân toäc ñaõ töøng naèm trong phe cuûa Nguyeãn AÙnh ñeå choáng laïi vôùi quaân Taây Sôn hôn laø lyù do mang tính chaát phaùp lyù chính trò. Döïa vaøo theå cheá töï trò naøy, trieàu ñình Hueá thaêng chöùc Chöôûng Cô cho Po Saong Nhung Ceng (Nguyeãn Vaên Chaán theo taøi lieäu Vieät Nam), moät vò töôùng laõnh goác ngöôøi Chaêm ñaõ töøng chieán ñaáu beân caïnh Nguyeãn AÙnh ôû Gia Ñònh vaø boå nhieäm oâng ta quyeàn cai trò Champa-Panduranga thôøi ñoù. Po Saong Nhung Ceng laø ngöôøi raát trung thaønh vôùi Nguyeãn AÙnh, ñaõ töøng ñieàu haønh khu vöïc giaûi phoùng naèm treân laõnh thoå Champa sau khi Po Ladhvenpughuh qua ñôøi vaøo naêm 1799. Ñieàu maø ngöôøi ta thöôøng neâu ra caâu hoûi coù chaêng vieäc phuïc höng laïi vöông quoác Champa thôøi ñoù, töùc laø moät quoác gia khoâng coøn quyeàn löïc nöõa vaø vieäc boå nhieäm moät vò töôùng laõnh goác ngöôøi Chaêm leân laøm vò laõnh ñaïo cuûa vöông quoác naøy duø coù söï ñoàng yù cuûa hoäi ñoàng hoaøng gia Champa ñi nöõa, chæ laø chieán löôïc cuûa hoaøng ñeá Gia Long 204

Lòch söû

nhaèm ñaûm baûo neàn an ninh traät töï treân khu vöïc ChampaPanduranga, raát noåi tieáng laø queâ höông cuûa nhöõng phong traøo vuøng daäy ñaáu tranh choáng ngoaïi xaâm. Giaû thuyeát naøy raát coù lyù ñoái vôùi tình hình vöông quoác Champa thôøi ñoù. Sau khi ñaõ traûi qua moät thôøi kyø phaân hoùa nghieâm troïng vaøo nhöõng naêm cuoái cuøng cuûa theá kyû XVIII, daân toäc Champa chæ coøn giaûi phaùp laø nghó ñeán söï truøng tu laïi xöù sôû cuûa mình bò ñoå naùt vaø thöïc hieän giaác mô phuïc höng laïi cô cheá xaõ hoäi-chính trò ñeå baûo toàn giaù trò truyeàn thoáng cuûa quoác gia naøy. Cuõng nhôø chính saùch öu ñaõi cuûa Gia Long, vöông quoác Champa ñaõ traûi qua moät giai ñoaïn an bình, caùc bieân nieân söû Vieät Nam vaø Chaêm khoâng coøn noùi ñeán nhöõng söï bieán ñoäng quaân söï cuõng nhö moái baát hoøa chính trò naøo ñaõ xaûy ra taïi vöông quoác naøy, nhaát laø trong khu vöïc bieân giôùi phía taây cuûa Bình Thuaän, töø 1802 cho ñeán 1820.

Söï töø traàn cuûa Gia Long vaøo naêm 1820 ñeå nhöôøng ngoâi laïi cho hoaønng ñeá Minh Meänh ñaõ ñöa vöông quoác Champa vaøo moät khuùc quanh môùi (Minh Meänh Chính Yeáu I-VI, Baûn dòch quoác-ngöõ, Saigon, 1972-1974). Vöøa môùi leân ngoâi vaøo naêm 1820, Minh Meänh baét ñaàu aùp duïng chính saùch choáng laïi uy quyeàn cuûa phoù vöông Gia Ñònh Thaønh teân laø Leâ Vaên Duyeät, moät nhaân vaät raát thaân caän vôùi hoaøng ñeá Gia Long ñaõ töøng naém trong tay moïi quyeàn haønh treân 6 tænh mieàn nam cuûa xöù Vieät. Söï tranh chaáp giöõa Minh Meänh vaø Leâ Vaên Duyeät ñaõ ñöa ñaåy Champa vaøo con 205

Vöông quoác Champa

ñöôøng raát khoù xöû, nhaát laø keå töø naêm 1822 khi vua Minh Meänh quyeát ñònh taùch phuû Bình Thuaän ra khoûi Gia Ñònh Thaønh ñeå saùt nhaäp noù vaøo quyeàn chæ ñaïo cuûa trieàu ñình Hueá. Ñöùng treân maët ñòa dö, tænh Bình Thuaän laø ñôn vò haønh chaùnh cuûa Vieät Nam naèm treân laõnh thoå Champa. Söï quyeát ñònh cuûa Minh Meänh lieân quan ñeán qui cheá cuûa phuû Bình Thuaän cuõng laø chính saùch nhaèm taùch rôøi Champa ra khoûi quyeàn kieåm soaùt cuûa Leâ Vaên Duyeät, moät nhaø baûo trôï cho vöông quoác naøy ngay töø buoåi ban ñaàu. Keå töø ñoù, Champa ñaõ trôû thaønh moät con côø chính trò maø trieàu ñình Hueá vaø Gia Ñònh Thaønh phaûi tìm caùch söû duïng vôùi baát cöù giaù naøo ñeà giaûi quyeát vaán ñeà noäi boä cuûa Vieät Nam giöõa Minh Meänh vaø Leâ Vaên Duyeät thôøi ñoù.

Tình theá chính trò baát oån ôû Gia Ñònh Thaønh vaø söï töø traàn cuûa Po Saong Nhung Ceng vaøo naêm 1822 maø bieân nieân söû Chaêm xem ñoù nhö laø vò laõnh ñaïo cuoái cuøng cuûa Champa-Panduranga, ñaõ ñöa ra bao nghi vaán coù chaêng moät vöông quoác Champa khoâng coøn naém giöõ trong tay ñònh meänh soáng coøn cuûa mình, coù coøn toàn taïi nhö laø moät quoác gia coù chuû quyeàn hay khoâng ? Ñöùng treân khía caïnh ñòa dö cuûa Champa maø phaân tích, caâu traû lôøi chaéc chaén laø khoâng. Neáu nhìn qua bình dieän chính trò, thì caâu traû lôøi caøng khoù khaên hôn nöõa. Theâm vaøo ñoù, chính saùch cuûa trieàu ñình Hueá nhaèm ñöa ngöôøi leân keá vò ngoâi vua taïi Champa-Panduranga vaø phong caùch cö xöû cuûa Minh Meänh ñoái vôùi nhöõng thuû laõnh ngöôøi Chaêm keá thöøa vua Po Saong 206

Lòch söû

Nhung Ceng cuõng nhö teân goïi cuûa caùc chöùc haøm Vieät Nam maø trieàu ñình Hueá daønh cho vua chuùa Champa thôøi ñoù, caøng gaây theâm bao nghi ngôø nöõa. Baèng chöùng cuï theå, hoaøng ñeá Minh Meänh xoùa boû ñi qui cheá noái ngoâi cuûa Champa theo truyeàn thoáng ñaõ coù saün baèng caùch khoâng choïn vò phuï taù cuûa vua Po Saong Nhung Ceng, teân laø Po Klan Thu (Nguyeãn Vaên Vónh), ñeå noái nghieäp oâng ta.

Khoâng caàn hoûi yù kieán cuûa hoäi ñoàng hoaøng gia Champa, Minh Meänh töï chæ ñònh moät quan chöùc trong trieàu ñình Champa thôøi ñoù teân laø Bait Lang leân naém chính quyeàn vôùi lyù do laø nhaèm bình thöôøng hoùa moái lieân heä giöõa daân cö Champa vaø ngöôøi Kinh sinh soáng taïi phuû Bình Thuaän. Söï quyeát ñònh cuûa Minh Meänh veà quyeàn noái ngoâi taïi Champa vaø qui cheá cuûa vò taân laõnh tuï naøy ñaõ gaây ra cuoäc noåi daäy taïi khu vöïc coù bieân giôùi chung giöõa Champa vaø Gia Ñònh Thaønh vaøo naêm 1822 maø ngöôøi ta cöù nghi ngôø laø coù söï chæ ñaïo cuûa Leâ vaên Duyeät. Cuõng vì khoâng ñuû söùc ñeå deïp tan cuoäc vuøng daäy naøy, vua Champa vöøa môùi leân ngoâi laø Bait Lang bò Minh Meänh caùch chöùc ñeå thay theá vaøo ñoù Po Klaên Thu (Nguyeãn Vaên Vónh), nhaân vaät maø hoaøng ñeá Minh Meänh ñaõ töø choái tröôùc ñoù. Nhöng Minh Meänh khoâng ban cho Po Klan Thu chöùc Chöôûng Cô maø trieàu ñình Hueá thöôøng aùp duïng cho vua chuùa Champa tröôùc kia, maø laø quyeàn quaûn lyù vöông quoác Champa, töùc laø moät nhaân vaät chæ coù vai troø ñieàu haønh cô caáu haønh chaùnh maø thoâi. Nhôø söï yeåm trôï cuûa trieàu ñình Hueá, Po Klan Thu ñaõ thaønh coâng 207

Vöông quoác Champa

ñaåy lui phong traøo noåi loaïn vaøo naêm 1823 vaø buoäc hoï phaûi ruùt veà phía taây trong vuøng röøng nuùi cuûa Champa. Nhöng phaûi nhôø söï can thieäp tröïc tieáp cuûa Leâ Vaên Duyeät maø phong traøo noåi loaïn naøy chaáp nhaän ngöng chieán. Keå töø ñoù, nhöõng thaønh vieân cuûa phong traøo naøy khoâng bao giôø tuaân leänh trieàu ñình Hueá nöûa, maø chæ phuïc tuøng oai quyeàn cuûa Leâ Vaên Duyeät, töùc laø phoù vöông cuûa Gia Ñònh Thaønh.

Vaøo naêm 1826, daân toäc Champa vuøng daäy moät laàn nöõa cuõng taïi bieân giôùi giöõa Champa vaø Gia Ñònh Thaønh.

Muïc tieâu cuûa phong traøo naøy nhaèm leân aùn Po Klan Thu veà toäi chæ bieát phuïc vuï cho nguôøi Kinh, moät taäp theå vöøa môùi ñeán ñònh cö nhöng luùc naøo cuõng tìm caùch cöôùp ñoaït ñaát ñai cuûa ngöôøi Chaêm vaø phuïc tuøng cho trieàu ñình Hueá, moät cheá ñoä chuyeân ñeø beïp daân chuùng Champa ñeå thu huùt thueá maù.

Vaø phong traøo vuøng daäy naøy coøn coù muïc tieâu khaùc nöõa, ñoù laø baøi tröø ngöôøi Kinh sinh soáng taïi Champa vaø phuû Bình Thuaän, baét ñaàu lan traøn ñeán tænh Khaùnh Hoøa vaø Phuù Yeân.

Vì Po Klan Thu (Nguyeãn Vaên Vónh) khoâng ñuû khaû naêng choáng laïi cuoäc noåi daäy naøy, hoaøng ñeá Minh Meänh ra leänh cho ñoaøn quaân cuûa trieàu ñình Hueá phaûi deïp tan cho baèng ñöôïc phong traøo ñaáu tranh cuûa daân toäc Champa vaø baét soáng vò chæ huy cuûa toå chöùc naøy vaøo naêm 1827.

Naêm 1828, Po Klan Thu qua ñôøi. Phoù vöông Leâ Vaên Duyeät phaûn ñoái coâng khai vò vua Champa keá thöøa do hoaøng ñeá Minh Meänh ñeà ra. Vì raèng Leâ Vaên Duyeät vaø Minh Meänh, moãi ngöôøi ñeàu muoán ñeà cöû ngöôøi cuøng phe 208

Lòch söû

phaùi cuûa mình leân naém chính quyeàn Champa thôøi ñoù. Sau cuoäc tranh chaáp naøy, Leâ Vaên Duyeät thaønh coâng ñöa moät ngöôøi thaân caän cuûa mình leân laøm vua Champa vaøo naêm 1828 ñoù laø Po Phauk The (Nguyeãn Vaên Thöøa), töùc laø con trai cuûa Po Saong Nhung Ceng vaø cuõng laø vò phuï taù cuûa Po Klan Thu (Po Dharma, Le Panduranga (Campa) 18021835, Ses rapports avec Le Vietnam, I, Paris, Publications de L'EFEO, Vol. CXLIX, 1987, trg. 105-118). Cho ñeán hoâm nay, ngöôøi ta khoâng bieát söï choïn löïa naøy coù söï ñoàng yù cuûa Minh Meänh hay khoâng. Vaø ngöôøi ta cuõng khoâng bieát Po Phauk The coù xin hoaøng ñeá Minh Meänh phong cho oâng ta vöông chöùc hay khoâng? Duø sao ñi nöõa, Leâ Vaên Duyeät ñaõ thaønh coâng chieám laïi quyeàn kieåm soaùt vöông quoác Champa thôøi ñoù vaø caû phuû Bình Thuaän, moät ñôn vò haønh chaùnh khoâng coøn naèm trong tay cuûa oâng ta keå töø naêm 1822. Keå töø ñoù, quan laïi vaø daân chuùng Champa hoaøn toaøn ngaõ veà phía Leâ Vaên Duyeät vaø vua Champa laø Po Phauk The chæ noäp thueá cho Gia Ñònh Thaønh thay vì phaûi noäp cho trieàu ñình Hueá nhö tröôùc kia Söï caùo chung cuûa Champa-Panduranga Moät khi ñaõ ngaõ veà phe cuûa Leâ Vaên Duyeät, keùo theo söï caét ñöùt moïi moái lieân heä vôùi trieàu ñình Hueá, vöông quoác Champa chaúng thu ñöôïc moät moái lôïi gì trong chieán löôïc lieân minh vôùi Leâ Vaên Duyeät. Theo caùc tö lieäu Chaêm 209

Lòch söû

phaùi cuûa mình leân naém chính quyeàn Champa thôøi ñoù. Sau cuoäc tranh chaáp naøy, Leâ Vaên Duyeät thaønh coâng ñöa moät ngöôøi thaân caän cuûa mình leân laøm vua Champa vaøo naêm 1828 ñoù laø Po Phauk The (Nguyeãn Vaên Thöøa), töùc laø con trai cuûa Po Saong Nhung Ceng vaø cuõng laø vò phuï taù cuûa Po Klan Thu (Po Dharma, Le Panduranga (Campa) 18021835, Ses rapports avec Le Vietnam, I, Paris, Publications de L'EFEO, Vol. CXLIX, 1987, trg. 105-118). Cho ñeán hoâm nay, ngöôøi ta khoâng bieát söï choïn löïa naøy coù söï ñoàng yù cuûa Minh Meänh hay khoâng. Vaø ngöôøi ta cuõng khoâng bieát Po Phauk The coù xin hoaøng ñeá Minh Meänh phong cho oâng ta vöông chöùc hay khoâng? Duø sao ñi nöõa, Leâ Vaên Duyeät ñaõ thaønh coâng chieám laïi quyeàn kieåm soaùt vöông quoác Champa thôøi ñoù vaø caû phuû Bình Thuaän, moät ñôn vò haønh chaùnh khoâng coøn naèm trong tay cuûa oâng ta keå töø naêm 1822. Keå töø ñoù, quan laïi vaø daân chuùng Champa hoaøn toaøn ngaõ veà phía Leâ Vaên Duyeät vaø vua Champa laø Po Phauk The chæ noäp thueá cho Gia Ñònh Thaønh thay vì phaûi noäp cho trieàu ñình Hueá nhö tröôùc kia Söï caùo chung cuûa Champa-Panduranga Moät khi ñaõ ngaõ veà phe cuûa Leâ Vaên Duyeät, keùo theo söï caét ñöùt moïi moái lieân heä vôùi trieàu ñình Hueá, vöông quoác Champa chaúng thu ñöôïc moät moái lôïi gì trong chieán löôïc lieân minh vôùi Leâ Vaên Duyeät. Theo caùc tö lieäu Chaêm 209

Vöông quoác Champa

cho bieát, Leâ Vaên Duyeät vaãn ñeo ñuoåi chính saùch Vieät Nam Hoùa ñoái vôùi daân toäc Champa maø Minh Meänh ñaõ töøng aùp duïng. Ñieàu naøy ñaõ giaûi thích taïi sao moät soá quan laïi cuûa Champa thôøi ñoù khoâng chaáp nhaän chính saùch taùch rôøi Champa ra khoûi quyeàn kieåm soaùt cuûa trieàu ñình Hueá maø moái lieân heä ñaõ caáu thaønh moät qui cheá chính trò töø laâu.

Chính vì theá, nhöõng thaønh phaàn quan laïi naøy khoâng ñoàng tình vôùi chính saùch maø Po Phauk The ñang theo ñuoåi keå töø cuoái naêm 1831. Lôïi duïng cô hoäi quaàn chuùng Champa khoâng taùn thaønh vôùi chính saùch cuûa Leâ Vaên Duyeät, hoaøng ñeá Minh Meänh ra leänh baét giam vò thuû laõnh Champa laø Po Phaok The vaø buoäc vöông quoác Champa phaûi noäp cho trieàu ñình Hueá caùc loaïi thueá maø Po Phaok The chöa thöïc hieän.

Naêm 1832, Leâ Vaên Duyeät töø traàn ôû Gia Ñònh Thaønh. Lôïi duïng cô hoäi naøy, hoaøng ñeá Minh Meänh thu hoài laïi toaøn laõnh thoå mieàn nam cuûa Gia Ñònh Thaønh, ra leänh baét giam Po Phauk The vaø tröøng phaït vöông quoác Champa veà toäi phaûn nghòch daùm choáng laïi oai quyeàn cuûa oâng ta.

Caùc bieân nieân söû Vieät Nam vaø Chaêm (CAM 30-8) ghi raèng Minh Meänh quyeát ñònh vaøo naêm 1832 huûy boû qui cheá töï trò cuûa Champa, bieán thaàn daân cuûa vöông quoác naøy thaønh coâng daân cuûa quoác gia Vieät Nam thoáng nhaát, xoùa boû danh xöng Champa treân baûn ñoà vaø chia caét laõnh thoå Champa thaønh ñôn vò huyeän vaø toång theo moâ hình toå chöùc haønh 210

Lòch söû

chaùnh Vieät Nam naèm trong hai tænh Bình Thuaän vaø Ninh Thuaän.

Keå töø naêm 1832, vöông quoác Champa khoâng coøn hieän höõu nöõa, töø qui cheá chính trò cho ñeán heä thoáng toå chöùc kinh teá vaø xaõ hoäi maø baûn vaên Chaêm ngöõ CM 30-15 (trg.

116) ñaõ ghi laïi nhö sau : “Vua chuùa bò truaát pheá. Vöông trieàu thì tieâu tan. Caùc baäc ñaøn em khoâng coøn tin vaøo theá heä cuûa nhöõng ngöôøi anh tröôûng. Theá heä ñaøn chaùu caét ñöùt caùc moái quan heä gia ñình vôùi baäc ñaøn caäu. Caùc thaønh vieân xuaát thaân töø moät gia ñình chæ bieát cö xöû vôùi nhau nhö söï cö xöû giöõa ngöôøi Chaêm vaø Kinh, khoâng ngaàn ngaïi truy toá gia ñình cuûa mình tröôùc phaùp lyù. Caùc quan chöùc vaø thaàn daân khoâng phaân bieät chöùc vò hay gia toäc, ñeàu phaûi maëc quaàn theo kieåu ngöôøi Vieät. Daân chuùng Champa thôøi ñoù heát söùc khoán ñoán vaø khoâng bieát theá naøo laø ñònh meänh cuûa hoï trong töông lai”.

Champa sau ngaøy suïp ñoå Moät khi Champa bò xoùa boû treân baûn ñoà, thaàn daân cuûa vöông quoác naøy phaûi gaùnh chòu bao thoáng khoå tröôùc söï aùp cheá cuûa trieàu ñình Hueá. Hoï phaûi ñoùng thueá gaáp ñoâi baèng hieän vaät vaø hieän kim theå theo lôøi yeâu caàu cuûa quan 211

Lòch söû

chaùnh Vieät Nam naèm trong hai tænh Bình Thuaän vaø Ninh Thuaän.

Keå töø naêm 1832, vöông quoác Champa khoâng coøn hieän höõu nöõa, töø qui cheá chính trò cho ñeán heä thoáng toå chöùc kinh teá vaø xaõ hoäi maø baûn vaên Chaêm ngöõ CM 30-15 (trg.

116) ñaõ ghi laïi nhö sau : “Vua chuùa bò truaát pheá. Vöông trieàu thì tieâu tan. Caùc baäc ñaøn em khoâng coøn tin vaøo theá heä cuûa nhöõng ngöôøi anh tröôûng. Theá heä ñaøn chaùu caét ñöùt caùc moái quan heä gia ñình vôùi baäc ñaøn caäu. Caùc thaønh vieân xuaát thaân töø moät gia ñình chæ bieát cö xöû vôùi nhau nhö söï cö xöû giöõa ngöôøi Chaêm vaø Kinh, khoâng ngaàn ngaïi truy toá gia ñình cuûa mình tröôùc phaùp lyù. Caùc quan chöùc vaø thaàn daân khoâng phaân bieät chöùc vò hay gia toäc, ñeàu phaûi maëc quaàn theo kieåu ngöôøi Vieät. Daân chuùng Champa thôøi ñoù heát söùc khoán ñoán vaø khoâng bieát theá naøo laø ñònh meänh cuûa hoï trong töông lai”.

Champa sau ngaøy suïp ñoå Moät khi Champa bò xoùa boû treân baûn ñoà, thaàn daân cuûa vöông quoác naøy phaûi gaùnh chòu bao thoáng khoå tröôùc söï aùp cheá cuûa trieàu ñình Hueá. Hoï phaûi ñoùng thueá gaáp ñoâi baèng hieän vaät vaø hieän kim theå theo lôøi yeâu caàu cuûa quan 211

Vöông quoác Champa

laïi Vieät Nam ñeå hoï coù cô hoäi boû vaøo tuùi rieâng. Beân caïnh söï aùp cheá veà thueá vuï, daân toäc Champa thôøi ñoù phaûi gaùnh chòu bao qui cheá lao dòch chính thöùc hay khoâng chính thöùc, khoâng coù quyeàn leân tieáng choáng laïi chính saùch tòch thu ñaát ñai cuûa hoï do chính quyeàn ñòa phöông ñeà ra. Tröôùc thöïc traïng xaõ hoäi naøy, trieàu ñình Hueá phaûi tìm caùch giaûi quyeát vaán ñeà baèng caùch tröøng phaït thaúng tay nhöõng quan laïi ngöôøi Kinh ñaõ töøng boùc loät daân toäc Champa, nhö tröôøng hôïp ñaõ xaûy ra taïi Bình Thuaän vaøo naêm 1835 (Ñaïi nam Thöïc Luïc Chính Bieân XVI, Baûn dòch quoác ngöõ, Hanoi, 1966, trg. 289). Heát ñoái phoù vôùi söï hieáp ñaùp vaø thöïc traïng thoái naùt trong giai caáp quan laïi cuûa trieàu ñình Hueá, daân toäc Champa coøn gaùnh chòu theâm nhöõng söï boùc loät vaø töôùc ñoaït taøi saûn cuûa hoï bôûi nhöõng daân cö ngöôøi Kinh. Tröôùc thaûm traïng cuûa xaõ hoäi ñang dieãn ra thôøi ñoù, raát nhieàu ngöôøi Chaêm buoäc phaûi boû rôi thoân xoùm ñeå thoaùt thaân ra khoûi theå cheá laøm noâ leä cho ngöôøi Kinh (CM 29-1) baèng caùch chaïy leân khu vöïc cao nguyeân aån naùu haàu chuaån bò cho caùc cuoäc vuøng daäy trong töông lai.

Naêm 1833 ñaùnh daáu nhöõng cuoäc vuøng daäy ôû nhieàu nôi treân laõnh thoå Champa bò chieám ñoùng. Ñaùng keå nhaát laø cuoäc khôûi nghóa trong khu vöïc Panduranga mang moâ hình toå chöùc raát laø môùi laï, ñaët döôùi quyeàn laõnh ñaïo cuûa moät ngöôøi Hoài Giaùo goác Campuchia maø ngöôøi ta khoâng bieát oâng ta laø ngöôøi Maõ Lai hay Chaêm, maëc duø ñaõ nhieàu naêm 212

Lòch söû

cö truù taïi Makah, töùc laø tieåu bang Kelantan, Maõ Lai hoâm nay. Laõnh tuï cuûa phong traøo khôûi nghóa naøy laø moät vò caû sö Katip (chöùc saéc Hoài Giaùo) teân laø Sumat. Sau khi thaønh laäp xong maät khu trong vuøng Ñoàng Nai, Katip Sumat taäp hoïp xung quanh oâng ta nhöõng thaønh vieân ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Taây Nguyeân tình nguyeän gia nhaäp phong traøo giaûi phoùng Champa ra khoûi aùch thoáng trò vaø söï aùp böùc cuûa trieàu ñình Hueá. Lôïi duïng loøng nhieät huyeát cuûa caùc thaønh vieân ñoái vôùi muïc tieâu giaûi phoùng Champa, Katip Sumat, moät nhaân vaät coù taøi thuyeát phuïc, ñaõ chuyeån höôùng tinh thaàn yeâu nöôùc cuûa hoï sang moät chuû thuyeát môùi cuûa cuoäc ñaáu tranh döïa vaøo toân giaùo Islam ñeå laøm baøn ñaïp cho moïi döï aùn giaûi phoùng Champa. Ñeå thöïc hieän vieäc naøy, oâng ta ra leänh cho nhöõng nhaø truyeàn giaùo ñi thuyeát phuïc ngöôøi Churu vaø ngöôøi Raglai caûi ñaïo ñeå theo tín ngöôõng Islam, nhöng ñoàng thôøi cuõng buoäc nhöõng ngöôøi Chaêm Bani (töùc laø Islam khoâng chính thoáng) cuõng phaûi theo truyeàn thoáng vaø nghi leã cuûa Islam chính thoáng. Söï hieän dieän cuûa Katip Sumat nhaèm tuyeân truyeàn cho giaùo lyù Islam treân laõnh thoå Champa bò chieám ñoùng hoaøn toaøn ñi ngöôïc vôùi chính saùch baøi ñaïo cuûa Minh Meänh, vì noù seõ gaây ra phöông haïi ñeán yù thöùc heä ñoaøn keát daân toäc trong moät quoác gia Vieät Nam ña chuûng toäc thôøi ñoù. Chính vì theá maø hoaøng ñeá Minh Meänh phaûi coù moät thaùi ñoä cöùng raén ñoái vôùi phong traøo Islam naøy (CAM 167-6).

213

Vöông quoác Champa

Ñeå traû lôøi cho chính saùch baøi ñaïo cuûa Minh Meänh, Katip Sumat ra leänh cho ñoaøn quaân cuûa mình vuøng daäy choáng laïi trieàu ñình Hueá veà toäi phæ baùng Islam vaø Thöôïng Ñeá Allah. Sau ñoù oâng ñöùng ra hoâ haøo cho cuoäc thaùnh chieán (jihad) choáng Vieät Nam nhaèm giaûi phoùng Champa vaø höùa heïn vôùi ñoaøn quaân thaùnh chieán raèng Thöôïng Ñeá Allah vaø söùc maïnh phaùp thuaät cuûa rieâng oâng seõ giuùp cho ñoaøn quaân ñaït moïi chieán thaéng. Cuoäc noåi daäy naøy coù moät taàm aûnh höôûng raát quan troïng, bôûi vì trieàu ñình Hueá buoäc phaûi gôûi theâm ñoaøn quaân ñeå tieáp vieän vaø trang bò vuõ khí cho nhöõng ngöôøi Kinh sinh soáng ôû Bình Thuaän ñeå hoï tham gia tröïc tieáp vaøo cuoäc chieán. Trong luùc daân cö ngöôøi Kinh giöõ vai troø bao vaây caùc thoân laøng ngöôøi Chaêm duø hoï coù tham gia vôùi Katip Sumat hay khoâng, quaân ñoäi chính qui cuûa Minh Meänh khôûi ñaàu taán coâng maät khu cuûa phong traøo noåi loaïn.

Vì nhaän thaáy khoâng coù thaàn linh hay söùc maïnh thaàn kyø naøo ñeán trôï giuùp, ñoaøn quaân cuûa Katip maát heát nhieät taâm vaø bò ñaùnh tan vaøo naêm sau naêm 1833, baét buoäc phaûi laãn troán trong vuøng röøng nuùi maø ngöôøi ta khoâng bieát theá naøo laø soá meänh cuûa nhöõng ngöôøi coøn soáng soùt. Keå töø ñoù, khoâng coù moät taøi lieäu naøo coøn ñeà caäp ñeán Katip Sumat nöõa.

Tröôùc cuoäc thaát baïi naøy, daân toäc Champa thôøi ñoù vaãn coøn giöõ nieàm tin vaøo nhöõng cuoäc ñaáu tranh keá tieáp.

Hoï chæ qui toäi cho Katib Sumat ñaõ choïn löïa sai laàm muïc tieâu. Vì cuoäc thaùnh chieán cuûa oâng choáng laïi trieàu ñình Hueá 214

Lòch söû

khoâng theå thu huùt ñoâng ñaûo thaønh vieân so vôùi caùc cuoäc noåi daäy khaùc ñaõ dieãn ra. Sau ngaøy thaát baïi cuûa Katip Sumat, moät oâng caû sö ngöôøi Chaêm Bani teân laø Ja Thak Wa hay laø oâng Bieän Sö theo tö lieäu Vieät Nam, döïa vaøo boái caûnh cuûa xaõ hoäi Chaêm ñang chòu bao cam khoå döôùi quyeàn thoáng trò cuûa ngöôøi Kinh thôøi ñoù, ñöùng ra keâu goïi taát caû thaàn daân Champa, khoâng phaân bieät tín ngöôõng vaø chuûng toäc, phaûi gia nhaäp vaøo phong traøo cuûa oâng ta nhaèm giaûi phoùng vöông quoác naøy ra khoûi aùch thoáng trò cuûa trieàu ñình Hueá.

Vaøo naêm 1834, sau khi trieäu taäp moät hoäi ñoàng trong khu vöïc mieàn nuùi naèm veà phía taây cuûa tænh Ninh Thuaän, Katip Ja Thak Wa ñeà nghò taùi laäp laïi quoác vöông Champa, baàu luoân moät vò hoaøng töû keá thöøa vaø ñeà cöû theâm moät thuû laõnh quaân söï, caáu thaønh moät hoäi ñoàng noäi caùc Champa maø oâng ta muoán phuïc höng laïi neàn ñoäc laäp. Hoäi ñoàng naøy ñaõ ñoàng yù ñöa moät nhaân vaät goác daân toäc Raglai, töùc laø em reå cuûa vua Po Phoak The leân laøm quoác tröôûng Champa. Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chính Bieân XVI (Hanoi, 1966), Ja Thak Wa laø ngöôøi ñaõ chæ ñònh vò vua naøy. Theo tö lieäu Chaêm, hoaøng töû Raglai teân laø Po Var Palei vaø bieân nieân söû Vieät Nam goïi laø La Boâng. Tieáp ñoù hoäi ñoàng chæ ñònh moät ngöôøi goác daân toäc Churu laøm vò hoaøng töû thöøa keá vaø moät ngöôøi Chaêm teân Ja Yok Ai laøm vò thuû laõnh quaân söï.

Cuoái naêm 1834 ñaùnh daáu cho caùc cuoäc noåi loaïn ñeán cöïc ñieåm cuûa daân toäc Vieät treân laõnh thoå Vieät Nam keùo 215

Vöông quoác Champa

theo söï ñe doïa cuûa ñoaøn quaân Xieâm La (Thaùi Lan) xua quaân quaáy phaù mieàn nam Vieät Nam. Lôïi duïng cô hoäi naøy, Ja Thak Wa môû roäng nhöõng traän taán coâng vaøo caùc vuøng duyeân haûi cuûa Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän (CM 32-6), tieâu dieät caùc caên cöù quaân söï cuûa trieàu ñình Hueá treân laõnh thoå Champa. Maëc duø Ja Thak Wa coù ñuû taøi naêng quaân söï nhöng oâng ta khoâng ñuû ñieàu kieän ñeå vaän ñoäng quaàn chuùng Champa vuøng daäy tham gia vaøo cuoäc chieán, vì trieàu ñình Hueá aùp duïng moät chính saùch khuûng boá voâ cuøng daõ man baèng caùch ra leänh haønh haï vaø taøn saùt nhöõng thaønh vieân naøo tham gia vaøo cuoäc noåi loaïn cuûa Ja Thak Wa. Sau traän chieán naøy, Ja Thak Wa ruùt ra kinh nghieäm raèng moïi söï thaéng lôïi cuûa moät cuoäc vuøng daäy chæ tuøy thuoäc vaøo yù thöùc heä ñoaøn keát ñaáu tranh cuûa quaàn chuùng Chaêm vaø Thöôïng, töùc laø thaàn daân cuûa Champa thôøi tröôùc. Chính vì theá oâng ta truyeàn leänh tröøng trò nghieâm khaéc nhöõng ai khoâng theo chính nghóa cuûa cuoäc caùch maïng ñaët duôùi quyeàn chæ ñaïo cuûa oâng ta. Ñaàu naêm 1835, Ja Thak Wa vôùi ñoaøn quaân cuûa Churu vaø Raglai taán coâng khu quaân söï cuûa Vieät Nam naèm trong vuøng duyeân haûi (CAM 30-17) cuûa Bình Thuaän vaø môû roäng chieán dòch tröøng trò nhöõng nguôøi Chaêm naøo khoâng gia nhaäp phong traøo cuûa oâng ta (Minh Meänh Chính Yeáu V, Saigon, 1974, trg. 180). Cuoäc taán coâng laàn naøy mang laïi moät thaønh coâng veû vang. Keå töø ñoù, Ja Thak Wa döôøng nhö laøm chuû tình hình quaân söï treân laõnh thoå Champa bò chieám 216

Lòch söû

ñoùng. Truôùc bieán coá naøy, trieàu ñình Hueá phaûi gôûi nhöõng ñoaøn quaân chính qui sang Champa ñeå tieâu dieät phong traøo noåi loaïn vaø höùa seõ ban thöôûng xöùng ñaùng cho nhöõng ai baét ñöôïc hay gieát cheát moät thaønh vieân tham gia phong traøo cuûa Ja Thak Wa. Ñoàng thôøi, hoaøng ñeá Minh Meänh ra leänh cho caùc quan laïi Vieät Nam khoâng ñöôïc quyeàn haø hieáp vaø boùc loät daân chuùng Champa nöõa ñeå loâi keùo hoï höôùng veà chính nghóa cuûa trieàu ñình Hueá vaø ly khai vôùi maët traän Ja Thak Wa. Vöøa môùi khai tröông chieán dòch cuûa Minh Meänh, bieân nieân söû Vieät Nam cho raèng Po Var Palei, vò quoác vöông Champa goác Raglai bò gieát vaøo thaùng 5 naêm 1835 treân baõi chieán tröôøng trong khi ñoù Ja Thak Wa thì bò thöông gaàn Phan Rang vaø bò quaân ñoäi Vieät Nam baét giöõ vaø chaët ñaàu ngay sau ñoù.

Sau ngaøy töø traàn cuûa hai nhaø caùch maïng naøy, phong traøo Ja Thak Wa vaãn tieáp tuïc hoaït ñoäng, nhöng bò daäp taét ñi moät caùch nhanh choùng vaø haàu heát nhöõng thaønh vieân tham gia phong traøo quyeát ñònh ñaàu haøng ñeå trôû veà xum hoïp vôùi gia ñình. Tieác raèng Minh Meänh vaãn khoâng khoan hoàng cho hoï baèng caùch ñöa ra chính saùch voâ cuøng taøn baïo ñeå tröøng trò hoï. Keå töø giöõa naêm 1835, Minh Meänh ñaõ ra leänh gieát ngay moät soá thaønh vieân cuûa Ja Thak Wa sau ngaøy veà chieâu hoài, vaø moät soá khaùc thì bò löu ñaøy ñi nôi khaùc hoaëc bò baét ñeå laøm noâ leä, chöa noùi ñeán chính saùch truy queùt vaø ñoát phaù laøng maïc cuûa ngöôøi Chaêm. Nhaèm kieåm soaùt höõu hieäu moïi haønh ñoäng cuûa ngöôøi Chaêm coù 217

Vöông quoác Champa

möu ñoà vuøng daäy, trieàu ñình Hueá ra leänh chia caét laøng maïc cuûa hoï thaønh nhöõng thoân xoùm leû loi naèm xen keû vôùi thoân xoùm ngöôøi Kinh. Theâm vaøo ñoù, trieàu ñình Hueá coøn caám tuyeät moïi söï lieân heä giöõa daân toäc mieàn nuùi vaø ngöôøi sinh soáng ôû ñoàng baèng haàu khoâng cho pheùp ngöôøi Chaêm coù cô hoäi chaïy leân mieàn thöôïng du ñöôïc xem nhö laø khu vöïc chieán löôïc duøng laøm caên cöù cho nhöõng cuoäc noåi loaïn choáng laïi trieàu ñình Hueá.

Vaøo nhöõng naêm keá tieáp, caùc quan laïi cuûa trieàu ñình Hueá vaø nhaát laø caùc cö daân ngöôøi Kinh ñöôïc söï che chôû cuûa chính quyeàn ñòa phöông tieáp tuïc theo ñuoåi vieäc boùc loät ngöôøi Chaêm vaø bieán hoï thaønh moät taäp theå noâ leä maø caùc tö lieäu Chaêm thôøi ñoù thöôøng hay ñeà caäp. Vì khoâng cam chòu noåi chính saùch naøy, daân toäc Chaêm laïi vuøng daäy moät laàn nöõa vaøo cuoái theá kyû XX döôùi thôøi Phaùp thuoäc, döôøng nhö chæ giôùi haïn trong khu vöïc Phan Rang vaø Phan Rí maø söû lieäu vieát baèng tieáng Chaêm (CM 37-29) cho ñaây laø cuoäc noåi daäy choáng laïi phong traøo Bieng Theng, töùc laø Vaên Thaân (Caàn Vöông). Cuoäc vuøng daäy naøy xaûy ra vaøo luùc coù söï hieän dieän cuûa ngöôøi Phaùp, ñaëc bieät nhaát laø oâng E. Aymonier ñöôïc boå nhieäm vaøo naêm 1866 laøm coâng söù Phaùp cuûa tænh Bình Thuaän, moät khu vöïc coù söï hoïat ñoäng maïnh meõ cuûa phong traøo Caàn Vöông (1885-1895).

Sau khi phaùc hoïa caùc cuoäc haønh quaân choáng laïi Caàn Vöông, E. Aymonier ñaõ thaønh coâng bình ñònh chæ 218

Lòch söû

trong voøng 5 tuaàn leã nhöõng khu vöïc töø Bình Thuaän cho ñeán Khaùnh Hoøa (C. Fourniau, Annam-Tonkin 1885-1896.

Lettreùs et paysans vietnamiens face aø la conqueâte coloniale, Paris, L'Harmattan, 1989, trg. 63-67). Cuõng vì ngöôøi Kinh khoâng ngöøng aùp böùc hoï, daân toäc Chaêm phaûi ngaõ theo phe oâng E. Aymonier ñeå choáng laïi phong traøo Caàn Vöông. Keå töø ñoù, chính quyeàn Phaùp trang bò vuõ khí cho caùc laøng maïc ngöôøi Chaêm, ñöa ra chính saùch xaây döïng laïi thoân aáp cuûa nhoùm ngöôøi thieåu soá naøy vaø ban cho hoï neàn töï trò haønh chaùnh nhaèm giuùp hoï töï giaûi phoùng ra khoûi söï kìm keïp cuûa cheá ñoä Vieät Nam (CM 60). Keå töø ñoù, daân toäc Chaêm khoâng coøn lo aâu ñeán söï khuûng hoaûng giöõa hoï vaø trieàu ñình Hueá nöõa.

Sau cuoäc chia ñoâi Vieät Nam thaønh hai quoác gia coù chuû quyeàn vaøo naêm 1955, ngöôøi ta laïi chöùng kieán theâm nhöõng cuoäc vuøng daäy taïi mieàn trung Vieät Nam. Caùc phong traøo vuøng daäy naøy khoâng nhöõng taäp trung nhöõng thaønh vieân goác ngöôøi Chaêm maø caû ngöôøi Thöôïng, nhaát laø daân toäc EÂ Ñeâ (Rhadeù), töùc laø chuû ñaát ñai cuûa khu vöïc Taây Nguyeân maø chính phuû Vieät Nam Coäng Hoøa ñaõ tröng duïng ñeå laøm khu ñònh cö cho nhöõng ngöôøi Vieät tò naïn, töø khi mieàn baéc bò rôi vaøo tay cuûa coäng saûn. Ngay töø luùc môùi ñeán ñònh cö, nhöõng ngöôøi Kinh di cö naøy baét ñaàu töôùc ñoaït ñaát ñai cuûa ngöôøi Thöôïng vaø xem hoï nhö laø nhoùm ngöôøi thieáu vaên minh, moät thaùi ñoä töông töï nhö nhaø Nguyeãn ñaõ töøng aùp 219

Vöông quoác Champa

duïng cho ngöôøi Chaêm taïi vuøng duyeân haûi vaøo caùc theá kyû XVII, XVIII vaø XIX. Ñeå traû lôøi cho chính saùch cuûa chính quyeàn Saøi Goøn ñoái vôùi daân toäc thieåu soá, nhöõng ngöôøi Thöôïng ñöùng ra toå chöùc Maët Traän Giaûi Phoùng Ngöôøi Thöôïng (Front de Libeùration des Montangards - FLM), sau naøy laø Bajaraka vaøo naêm 1958, moät phong traøo ñaáu tranh ñeå baûo veä quyeàn lôïi vaø ñoøi laïi vieäc trao traû ñaát ñai cuûa hoï.

Thay vì giaûi quyeát moät caùch thích ñaùng nhöõng nguyeän voïng cuûa ngöôøi Thöôïng, chính quyeàn Saøi Goøn laïi söû duïng söùc maïnh cuûa quyeàn löïc ñeå ñoái xöû vôùi hoï caøng ngaøy caøng teä hôn, khieán moät soá thaønh vieân cuûa Bajaraka phaûi gia nhaäp vaøo Maët Traän Giaûi Phoùng Mieàn Nam (FNL) thaân Coäng vaø moät soá khaùc tham gia Maët Traän Giaûi Phoùng Champa, sau naøy laø Maët Traän Giaûi Phoùng Cao Nguyeân Champa (Front de Libeùration du Champa / Front de Libeùration des Hauts Plateaux du Champa - FLC/FLHPC), töùc laø moät trong 3 thaønh vieân cuûa Maët Traän Thoáng Nhaát Giaûi Phoùng Daân Toäc Bò AÙp Böùc (Front Unifieù de Lutte des Races Opprimeùes) vieát taét laø FULRO. Phong traøo naøy ñaët döôùi quyeàn ñieàu haønh bôûi moät vò laõnh tuï coù uy tín lôùn, ñoù laø Y Bham Enuoâl. Naêm 1964, Fulro chieám tænh Darlac (Ñak Lak) vaø sau ñoù tìm caùch thöông thuyeát vôùi phính phuû Saøi Goøn ñeå ñi ñeán moät thoûa hieäp nhaèm baûo ñaûm söï soáng coøn cuûa ngöôøi Thöôïng, nhöng bò thaát baïi (Po Dharma vaø Mak Phoeun, Du FLM au FULRO, Paris, Les Indes Savantes, 2006). Keå töø naêm 1968, maët traän naøy khoâng coøn 220

Lòch söû

söùc maïnh quaân söï nhö luùc ban ñaàu vì coù söï nhuùng tay cuûa nöôùc ngoaøi.

221

Thay lôøi keát Ngöôøi ta khoâng theå keát thuùc moät taùc phaåm khaùi löôïc veà lòch söû Champa maø khoâng noùi ñeán thöïc traïng daân soá cuûa vöông quoác naøy. Trong quaù trình lòch söû, vì coù söï taùc ñoäng cuûa yeáu toá ñòa dö, daân soá Champa ôû khu vöïc ñoàng baèng hay cao nguyeân cuõng khoâng phaùt trieån nhanh choùng duø thôøi kyø AÁn Hoùa hay thôøi kyø Champa baûn ñòa sau theá kyû thöù XV. Ñaây laø moät söï thieät thoøi lôùn ñoái vôùi daân toäc naøy so vôùi daân toäc laùng gieàng, nhaát laø daân toäc Vieät, coù daân soá gia taêng ñeàu ñaën vaø nhanh choùng hôn.

Trong suoát giai ñoaïn AÁn Hoùa, laõnh thoå vaø daân soá Champa phaùt trieån raát chaäm chaïp, maëc duø vöông quoác naøy chæ baét ñaàu ñoái phoù vôùi Ñaïi Vieät vöøa môùi thoaùt khoûi aùch thoáng trò cuûa Trung Hoa ñeå giaønh chuû quyeàn ñoäc laäp keå töø theá kyû thöù X. Theâm vaøo ñoù, vua chuùa Ñaïi Vieät, moät khi ñaõ giaønh ñöôïc chieán thaéng quaân söï treân laõnh thoå Champa, cuõng chöa nghó ñeán chính saùch xaâm chieám ñaát ñai cuûa vöông quoác AÁn Hoùa naøy vaø xua ñuoåi nhaân daân Champa ra khoûi laõnh thoå bò chieám ñoùng ñeå ñöa cö daân ngöôøi Vieät ñeán thay theá hoï. Tieác raèng chính saùch nhaân nhöôïng naøy khoâng coøn hieäu löïc nöõa keå töø naêm 1471, moät khi nhaø Leâ coù khaû

Vöông quoác Champa

naêng chieám toaøn boä laõnh thoå phía baéc cuûa Champa, keùo theo söï taøn saùt hoaëc löu ñaøy nhaân daân Champa cuûa vuøng Vijaya (Ñoà Baøn) ñeå thay theá vaøo ñoù daân cö goác ngöôøi Vieät. Chính vì theá, giai ñoaïn tieán veà phía nam cuûa daân toäc Vieät chæ khôûi ñaàu keå töø theá kyû thöù XV. Ñeå ñaùnh daáu cho cuoäc Nam Tieán naøy, nhaø Nguyeãn laàn löôït xaâm chieám taát caû caùc ñaát ñai cuûa Champa. Moät khi ñaõ thaéng traän, nhaø Nguyeãn khoâng ngöøng aùp ñaët heä thoáng toå chöùc xaõ hoäi vaø chính trò cuûa daân toäc Vieät leân treân daân toäc thua traän, buoäc daân toäc naøy phaûi naïp thueá voâ cuøng naëng neà, bieán hoï thaønh taäp theå lao dòch khoå sai vaø ñoái xöû vôùi hoï nhö nhöõng keû baàn tieän maø caùc taøi lieäu vieát baèng tieáng Chaêm vaø bieân nieân söû Vieät Nam ñaõ ghi laïi. Chính saùch cai trò cuûa nhaø Nguyeãn vaø thaùi ñoä cuûa cö daân ngöôøi Vieät ñaõ laøm taøn luïi ñi daân soá Champa, ñeå roài hoâm nay ngöôøi ta chæ bieát coù khoaûng 40,000 ngöôøi Chaêm vaøo cuoái theá kyû XIX. Cuõng nhôø söï hieän dieän cuûa ngöôøi Phaùp taïi Ñoâng Döông, daân toäc Chaêm ñaõ thoaùt ra khoûi söï dieät chuûng.

Vì chính quyeàn Phaùp luùc ñoù coù chính saùch roõ raøng hôn nhaèm baûo veä cho söï soáng coøn cuûa daân toäc thieåu soá, giuùp daân toäc naøy gia taêng daân soá. Chính vì theá, vaøo giöõa theá kyû thöù XX, ngöôøi ta öôùc löôïng coù khoaûng 60 000 ngöôøi Chaêm coøn hieän dieän taïi mieàn duyeân haûi cuûa mieàn trung Vieät Nam. Sau moät thôøi gian yeân bình ngaén nguûi naøy, caùc daân toäc thieåu soá cuûa mieàn trung Vieät Nam laïi baét ñaàu chòu bao 224

Thay lôøi keát

thoáng khoå veà chính saùch kyø thò chuûng toäc, moät khi Ngoâ Ñình Dieäm leân naém chính quyeàn vaøo naêm 1955. Nhaø laõnh tuï ñoäc taøi naøy tìm caùch aùp duïng chöông trình ñoàng hoùa daân toäc Chaêm tröôùc tieân. Sau ñoù Ngoâ Ñình Dieäm ñöa chính saùch Vieät Nam Hoùa leân khu vöïc Taây Nguyeân nôi maø ngöôøi Kinh chöa quan taâm cho laém, vì hoï cho ñaây laø khu vöïc ñoäc haïi. Muïc tieâu cuûa Ngoâ Ñình Dieäm laø bieán coäng ñoàng daân toäc Taây Nguyeân thaønh coâng daân ngoaïi leä cuûa Vieät Nam nhaèm laøm giaûm bôùt daân soá cuûa hoï. Ñeå thöïc hieän yù ñoà naøy, Ngoâ Ñình Dieäm baét ñaàu töôùc quyeàn sôû höõu ñaát ñai cuûa daân toäc Taây Nguyeân ñeå thaønh laäp nhöõng khu ñònh cö daønh cho ngöôøi Kinh theo coâng giaùo ñaõ ly khai vôùi cheá ñoä coäng saûn ôû mieàn baéc ñeå di cö vaøo Nam vaø nhaát laø giao cho ngöôøi Kinh vöøa môùi ñònh cö quyeàn thao tuùng haønh haï vaø boùc loät daân Taây Nguyeân. Cuoäc di daân naøy raát coù lôïi cho ngöôøi Kinh nhöng baát lôïi cho ngöôøi baûn ñòa. Hieän töôïng naøy caøng ngaøy caøng phaùt trieån sau cuoäc chieán thaéng cuûa mieàn baéc vaøo naêm 1975 vaø caøng gia taêng maïnh meõ hôn, vì trong cuoäc di daân naøy coøn coù söï hieän dieän cuûa ngöôøi Kinh töø caùc vuøng chaâu thoå quaù ñoâng daân cuûa mieàn trung vaø mieàn baéc Vieät Nam. Chính saùch di daân oà aït naøy ñaõ gaây ra nhöõng cuoäc vuøng daäy cuûa daân toäc Taây Nguyeân, nhaát laø caùc cuoäc noåi daäy vaøo naêm 2001 vaø 2004, maëc duø caùc cô quan tuyeân truyeàn chính thöùc cuûa Coäng Hoøa Xaõ Hoäi Chuû Nghóa Vieät Nam phuû nhaän nhöõng yeáu toá naøy.

225

Vöông quoác Champa

Töø moät nöûa theá kyû qua, daân toäc taây Nguyeân ñang traûi qua moät quaù trình aùp böùc töông töï nhö ngöôøi Chaêm thuoäc mieàn duyeân haûi. Ngöôøi ta cuõng ñöa ra bao nghi vaán theá naøo laø ñònh meänh cuûa hoï trong töông lai vaø coù chaêng hoï cuõng khoâng thoaùt khoûi söï dieät chuûng trong moät thôøi gian khoâng xa, gioáng nhö ñònh meänh cuûa nguôøi Chaêm ôû mieàn duyeân haûi Vieät Nam. Lieân quan ñeán ngöôøi Chaêm Campuchia, nhöõng tö lieäu thoáng keâ chính thöùc baèng tieáng Khmer thöïc hieän vaøo cuoái theá kyû XX cho thaáy coù moät söï giaûm thieåu raát nhieàu veà daân soá ngöôøi Chaêm taïi vöông quoác naøy. Sau cuoäc ñieàu tra caën keõ hôn, ngöôøi ta thaáy raèng daân toäc Chaêm khoâng bieán maát veà maët nhaân chuûng, nhöng hoï bò thay ñoåi teân goïi töø ngöôøi Chaêm thaønh nhoùm Khmer-Islam trong danh saùch chuûng toäc cuûa vöông quoác khmer.

Nhöõng ngöôøi Chaêm taïi quoác gia naøy thöôøng sinh soáng hoøa laãn vôùi nhöõng ngöôøi Maõ Lai di cö sang Campuchia ñaõ töø laâu ñeå roài töø ñoù hoï trôû thaønh tín ñoà Islam chính thoáng thuoäc giaùo phaùi Sunni. Theâm vaøo ñoù, söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa phong traøo Islam baét ñaàu töø cuoái theá kyû XX taïi caùc xöù Hoài Giaùo thuoäc vuøng Taây-AÙ lan traøn ñeán mieàn Vieãn Ñoâng qua trung gian cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo töø Trung Ñoâng, Pakistan vaø Maõ Lai, ñaõ goùp phaàn tích cöïc vaøo cuoäc vaän ñoäng caùc tín ñoà cuûa khu vöïc Ñoâng Nam AÙ höôùng veà Islam chính thoáng. Caùc toå chöùc naøy coù muïc ñích 226

Thay lôøi keát

chinh phuïc ngöôøi Chaêm phaûi toân troïng giaùo lyù Islam moät caùch nghieâm tuùc vaø bieán hoï trôû thaønh moät taäp theå döïa vaøo giaùo lyù Hoài Giaùo ñeå ñònh nghóa cho baûn saéc cuûa daân toäc maø khoâng caàn nghó ñeán di saûn vaên hoùa vaø lòch söû Champa cuûa hoï nöõa. Chieán löôïc cuûa nhöõng toå chöùc Hoài Giaùo naøy caáu thaønh moät maïng löôùi ñaõ thaønh coâng trong moät soá tröôøng hôïp khaù quan troïng, ñoù laø bieán coäng ñoàng ngöôøi Chaêm taïi Campuchia thaønh moät taäp theå queân ñi nguoàn goác vaø chuûng toäc cuûa hoï. Hieän töôïng naøy ñaõ gaây ra bao nghi vaán lieân quan ñeán söï soáng coøn cuûa hoï taïi Campuchia, moät saéc daân ñang gaùnh chòu bao söï aùp löïc töø beân ngoaøi. Tính naêng ñoäng cuûa Islam vaø söï aùp löïc cuûa moät soá ngöôøi Chaêm ñaõ gia nhaäp vaøo phong traøo canh taân Islam ñaõ khieán ngöôøi ta ñaët ra bao nghi vaán chöøng bao laâu nöõa ngöôøi Chaêm taïi vöông quoác Campuchia coøn duy trì teân goïi ngöôøi Chaêm cuûa hoï treân danh saùch cuûa daân toäc thieåu soá taïi vöông quoác naøy, chöù khoâng phaûi laø danh saùch cuûa nhöõng ngöôøi theo Hoài Giaùo.

227

Baûn ñoà nhaân chuûng Champa Trích töø taùc phaåm Le Champa : Geùographie-Population- Histoire, Les Indes Savantes, Paris, 2007

ª Ñòa baøn daân cö Champa noùi tieáng Ña Ñaûo hoâm nay

Bieân giôùi Champa qua caùc thôøi ñaïi Trích töø taùc phaåm Le Champa : Geùographie-Population- Histoire, Les Indes Savantes, Paris, 2007

230

Baûn ñoà di tích lòch söû Trích töø taùc phaåm Le Champa : Geùographie-Population- Histoire, Les Indes Savantes, Paris, 2007

231

232