डॉ आंबेडकर और जाति की राजनीति

Page 1

डड. आआंबबेडकर और जजातति ककी रजाजननीतति -एस.आर.ददारदापपरर, रदाष्टरय प्रवक्तदा, आल इइंडडियदा पपीपल् प स फइंट

डिड. आइंबबेडिकर दललत रदाजनपीतत कबे जनक मदानबे जदातबे हह क्ययोंकक उन्हयोंनबे हर सब सबे पहलबे दललतयों कबे ललए रदाजननैततक अधधिकदारयों ककी लडिदाई लड़पी थपी. उन्हयोंनबे हर भदारत कबे भदावपी सइंववधिदान कबे तनमदार्माण कबे सम्बन्धि मम लन्दन मम 1930-32 मम हपए गगोलमबेज़ सम्मलबेन मम दललतयों कगो एक अलग अल्पसइंख्यक सममह कबे रूप मम मदान्यतदा ददलदाई थपी और अन्य अल्पसइंख्यकयों मसप सलम, लसख और ईसदाई ककी तरह अलग अधधिकदार ददए जदानबे ककी मदाइंग कगो सवपीकदार करवदायदा थदा . 1932 मम जब “कम्यपनल अवदाडिर्मा” कबे अइंतगर्मात दललतयों कगो भपी अन्य अल्पसइंख्यकयों ककी तरह अलग मतदाधधिकदार लमलदा तगो गदागाँधिपी जपी नबे उस कबे ववरगोधि मम यह कहतबे

हपए कक इस सबे दहन्द म समदाज टमट जदायबे गदा, आमरण अनशन ककी धिमककी दबे डिदालर जब कक उन्हम अन्य अल्पसइंख्यकयों कगो यह अधधिकदार ददए जदानबे मम कगोई आपसतत नहरइं थपी. अइंत मम अनधप चित दबदाव मम मजबमर हगोकर डिड. आइंबबेडिकर कगो गदाइंधिपी जपी ककी जदान

बचिदानबे कबे ललए “पमनदा पनैकट” करनदा पड़दा और दललतयों कबे रदाजननैततक सवतइंत्रतदा कबे अधधिकदार ककी बलल दबे नपी पड़पी तथदा सइंय पक्त चिपनदाव कबेत्र और आरककत सपीटम सवपीकदार करनपी पड़पीइं.

गगोलमबेज़ कदाइंफमस मम ललए गए तनणर्माय कबे अनस प दार नयदा कदानन म “गवनर्माममट आफ इइंडडियदा 1935 एक्ट” 1936 मम लदागम हपआ. इस कबे अइंतगर्मात 1937 मम पहलदा चिपनदाव करदानबे ककी घगोषणदा ककी गयपी. इस चिपनदाव मम भदाग लबेनबे कबे ललए डिड. आइंबबेडिकर नबे अगसत 1936 मम इइंडडिपम डिमट लबेबर पदाटर्टी (सवतइंत्र मजदरम पदाटर्टी) ककी सथदापनदा ककी और बम्बई प्रबेज़पीडिनैन्सपी मम 17 सपीटयों पर चिपनदाव लड़दा और 15 सपीटम जपीतपीइं. इस कबे बदाद उन्हयोंनबे 19 जपलदाई, 1942 कगो आल इइंडडियदा शनैडियमल्डि कदासटस फबेडिरबे शन बनदायपी. इस पदाटर्टी सबे उन्हयोंनबे 1946 और 1952 मम चिन प दाव लड़बे परन्तप इस मम पन म दा पनैकट कबे दश प प्रभदाव कबे कदारण उन्हम कगोई ववशबेष सफलतदा नहरइं

लमलर. फलसवरूप 1952 और 1954 कबे चिपनदाव मम डिड. आइंबबेडिकर सवयइं हदार गए. अइंत मम उन्हयोंनबे 14 अक्तमबर, 1956 कगो नदागपपर मम आल इइंडडियदा शनैडियमल्डि कदासटस फबेडिरबे शन कगो भइंग करकबे ररपसबलकन पदाटर्टी आफ इइंडडियदा (आरपपीआई) नदाम सबे नयपी पदाटर्टी बनदानबे ककी घगोषणदा ककी. इस कबे ललए उन्हयोंनबे इस पदाटर्टी कदा सइंववधिदान भपी बनदायदा. वदासतव मम यह पदाटर्टी उन कबे पररतनवदार्माण

कबे बदाद 3 अक्तमबर, 1957 कगो अससततव मम आई. इस वववरण कबे अनपसदार बदाबदा सदाहबे ब नबे अपनबे जपीवन कदाल मम तपीन रदाजननैततक पदादटर्मा यदागाँ बनदायपीइं. इन मम सबे वतर्मामदान मम आरपपीआई अलग अलग गपटयों कबे रूप मम ममौजद म हनै .

वतर्मामदान सइंद्धभर्मा मम यह दबे खनदा ज़रूरर हनै कक बदाबदा सदाहबे ब नबे सजन रदाजननैततक पदादटर्मा ययों कबे मदाध्यम सबे रदाजनपीतत ककी क्यदा वह

जदातत ककी रदाजनपीतत थपी यदा ववलभन्न वगर्गों कबे मपदयों ककी रदाजनपीतत थपी. इस कबे ललए उन द्वदारदा सथदावपत पदादटर्मा ययों कबे एजइंडिदा कदा ववश्लबेषण ज़रूरर हनै .

आइए सब सबे पहलबे बदाबदा सदाहबे ब ककी सवतइंत्र मजद रम पदाटर्टी कगो दबे खम . डिड. आइंबबेडिकर नबे अपनबे बयदान मम पदाटर्टी कबे बनदानबे कबे कदारणयों

और उसकबे कदाम कबे बदारबे मम सपष्टरकरण दबे तबे हपए कहदा थदा- “इस बदात कगो ध्यदान मम रखतबे हपए कक आज पदादटर्मा ययों कगो सम्प्रददाय कबे आधिदार पर सइंगदठित करनबे कदा समय नहरइं हनै , महनबे अपनबे लमत्रयों ककी इच्छदाययों सबे सहमतत रखतबे हपए पदाटर्टी कदा नदाम तथदा इस

कबे प्रगोगदाम कगो ववशदाल बनदा ददयदा हनै तदाकक अन्य वगर्मा कबे लगोगयों कबे सदाथ रदाजनपीततक सहयगोग सइंभव हगो सकबे . पदाटर्टी कदा मपख्य कमद्र बबइंद प तगो दललत जदाततययों कबे 15 सदसय हर रहम गबे परन्तप अन्य वगर्मा कबे लगोग भपी पदाटर्टी मम शदालमल हगो सकमगबे .” पदाटर्टी कबे

मनैनपीकफसटगो मम भमलमहरन, गररब ककसदानयों, पटबे ददारयों और मजदरम यों ककी ज़रूरतयों और समसयदाययों कदा तनवदारण, पपरदानबे उद्यगोगयों ककी पपनसथदार्मापनदा और नए उद्यगोगयों ककी सथदापनदा, छगोटर जगोतयों ककी चिकबइंदर, तकनपीककी लशकदा कदा ववसतदार, उद्यगोगयों पर रदाज्य कदा

तनयइंत्रण, भमलम कबे पटबे ददारयों कदा ज़मपीददारयों द्वदारदा शगोषण और बबेदखलर, औद्यगोधगक मजदरम यों कबे सइंरकण कबे ललए कदानमन, सभपी प्रकदार ककी कटरपइंथपी और प्रततकक्रियदावदाद

कगो दसणडित करनबे , ददान मम लमलबे पनैसबे सबे लशकदा प्रसदार, गदागाँव कबे नजररयबे कगो आधिपतनक

बनदानबे कबे ललए सफदाई और मकदानयों कदा तनयगोजन और गदागाँव कबे ललए हदाल, पस प तकदालय और लसनबेमदा घर आदद कदा प्रदावधिदान

करनदा थदा. पदाटर्टी नबे मपख्यतयदा ककसदानयों और गररब मजदरम यों कबे कल्यदाण पर बल ददयदा थदा. पदाटर्टी ककी कगोलशश लगोगयों कगो लगोकतइंत्र


कबे तररकयों सबे लशककत करनदा, उन कबे सदामनबे सहर ववचिदारधिदारदा रखनदा और उन्हम कदानन म द्वदारदा रदाजनपीततक कदारर्मा वदाहर कबे ललए

सइंगदठित करनदा आदद थपी. इस सबे सपष्ट हनै इस पदाटर्टी ककी रदाजनपीतत जदाततवदादर न हगोकर वगर्मा और म पददा आधिदाररत थपी और इस कबे कमद्र मम मपख्यतयदा दललत थबे . यह पदाटर्टी बम्बई ववधिदान सभदा मम सततदाधिदारर कदाइंगबेस ककी ववपकपी पदाटर्टी थपी. इस पदाटर्टी नबे अपनबे कदायर्माकदाल मम बहपत जनगोपयगोगपी कदानमन बनवदायबे थबे . इस पदाटर्टी कबे ववरगोधि कबे कदारण हर फनैक्टररययों मम हड़तदाल पर रगोक लगदानबे सम्बन्धिपी औद्यगोधगक वववदाद बबल पदास नहरइं हगो सकदा थदा.

अब बदाबदा सदाहबे ब द्वदारदा सथदावपत 1942 मम सथदावपत आल इइंडडियदा शनैडियमल्डि कदासटस फबेडिरबे शन कबे उदबेश्य और एजइंडिदा कगो दबे खदा जदायबे. डिड. आइंबबेडिकर नबे इसबे सततदाधिदारर कदाइंगबेस और सगोशललसट पदादटर्मा ययों कबे बपीचि सइंतपलन बनदानबे कबे ललए तपीसरर पदाटर्टी कबे रूप मम

सथदावपत करनबे ककी बदात कहर थपी. पदाटर्टी कबे मनैतनकफसटगो मम कपछ मपख्य मपदबे थबे: सभपी भदारतपीय समदानतदा कबे अधधिकदारर हह , सभपी भदारततययों कबे ललए धिदालमर्माक, आधथर्माक और रदाजननैततक समदानतदा ककी पकधिरतदा; सभपी भदारततययों कगो अभदाव और भय सबे मपक्त रखनदा रदाज्य ककी सजम्मबेवदारर हनै , सवतइंत्रतदा, समदानतदा और बइंधितप व कदा सइंरकण; आदमपी कदा आदमपी द्वदारदा, वगर्मा कदा वगर्मा द्वदारदा

तथदा रदाष्ट कदा रदाष्ट द्वदारदा उतपपीड़न और शगोषण सबे मपसक्त और सरकदार ककी सइंसदरय व्यवसथदा कदा सइंरकण, आधथर्माक प्रगोगदाम कबे

अइंतगर्मात बपीमदा कदा रदाष्टरयकरण और सभपी सरकदारर कमर्माचिदाररययों कबे ललए अतनवदायर्मा बपीमदा यगोजनदा और नशबेबइंदर कदा तनषबेधि थदा . यद्यवप यह पदाटर्टी पमनदा पनैक्ट कबे कदारण शसक्तशदालर कदाइंगबेस कबे सदामनबे चिपनदाव मम कगोई ववशबेष सफलतदा प्रदाप्त नहरइं कर सककी परन्तप पदाटर्टी कबे एजइंडिबे और जन आइंदगोलन जनैसबे भमलम आन्दगोलन आदद कबे कदारण अछमत एक रदाजनपीततक झइंडिबे कबे तल्लबे जमदा

हगोनबे लगबे सजस सबे उन मम आतमववश्वदास बढ़नबे लगदा. फबेडिरबे शन कबे प्रगोगदाम सबे सपष्ट हनै कक यदवप इस पदाटर्टी कबे कमद्र मम दललत थबे परन्तप पदाटर्टी जदातत ककी रदाजनपीतत ककी जगह मपदयों पर रदाजनपीतत करतपी थपी और उसकदा फलक व्यदापक थदा.

जनैसदा कक ऊपर ललखदा जदा चिपकदा हनै कक बदाबदा सदाहबे ब नबे बदलतपी पररससथततययों और लगोगयों ककी ज़रुरत कगो ध्यदान मम रख कर एक नयपी रदाजनपीततक पदाटर्टी “ररपसबलकन पदाटर्टी आफ इइंडडियदा” ककी सथदापनदा ककी घगोषणदा 14 अक्तमबर,1956 कगो ककी थपी और इस कदा

सइंववधिदान भपी उन्हयोंनबे हर बनदायदा थदा. इस पदाटर्टी कगो बनदानबे कबे पपीछबे उन कदा मपख्य उदबेश्य एक ऐसपी पदाटर्टी बनदानदा थदा जगो

सइंववधिदान मम ककयबे गए वदादयों कबे अनपसदार हगो और उन्हम पमरदा करनदा उस कदा उदबेश्य हगो. वबे इसबे कबेवल अछमतयों ककी पदाटर्टी नहरइं बनदानदा चिदाहतबे थबे क्ययोंकक एक जदातत यदा वगर्मा कबे नदाम पर बनदायपी गयपी पदाटर्टी सततदा प्रदाप्त नहरइं कर सकतपी . वह कबेवल दबदाव

डिदालनबे वदालदा गपप हर बन सकतपी हनै . आरपपीआई ककी सथदापनदा कबे पपीछबे मपख्य ध्यबेय थबे: (1) समदाज व्यवसथदा सबे ववषमतदायम हटदाई

जदाएगाँ तदाकक कगोई ववशबेषदाधधिकदार प्रदाप्त तथदा वइंधचित वगर्मा न रहबे , (2) दगो पदाटर्टी लससटम हगो एक सततदा मम दस म रदा ववरगोधिपी पक, (3) कदानन म कबे सदामनबे समदानतदा और सब कबे ललए एक जनैसदा कदान न म हगो, (4) समदाज मम ननैततक ममल्ययों ककी सथदापनदा, (5) अल्पसइंख्यक लगोगयों कबे सदाथ सदामदान व्यवहदार, (6) मदानवतदा ककी भदावनदा सजस कदा भदारतपीय समदाज मम अभदाव रहदा हनै .

पदाटर्टी कबे सइंववधिदान ककी प्रसतदावनदा मम पदाटर्टी कदा मपख्य लक्ष्य व उदबेश्य “ न्यदाय, सवतइंत्रतदा, समतदा व बइंधिपतदा” कगो प्रदाप्त करनदा थदा.

पदाटर्टी कदा कदायर्माक्रिम बहपत व्यदापक थदा. पदाटर्टी ककी सथदापनदा कबे पपीछबे बदाबदा सदाहबे ब कदा उदबेश्य थदा कक अल्पसइंख्यक लगोग, गररब मपससलम, गररब ईसदाई, गररब तथदा तनचिलर जदातत कबे लसक्ख तथदा कमज़गोर वगर्मा कबे अछमत, वपछड़पी जदाततययों कबे लगोग, आददम जदाततययों कबे लगोग, शगोषण कदा अइंत, न्यदाय और प्रगतत चिदाहनबे वदालबे सभपी लगोग एक झइंडिबे कबे तल्लबे सइंगदठित हगो सकम और

पइंमजपीपततययों कबे मपकदाबलबे मम खड़बे हगोकर सइंववधिदान तथदा अपनबे अधधिकदारयों ककी रकदा कर सकम. (दललत रदाजनपीतत और सइंगठिन भगवदान ददास)

आरपपीआई ककी ववधधिवत सथदापनदा बदाबदा सदाहबे ब कबे पररतनवदार्माण कबे बदाद 1957 मम हपयपी और पदाटर्टी नबे नए एजइंडिबे कबे सदाथ 1957 व 1962 कदा चिपनदाव लड़दा. पदाटर्टी कगो महदारदाष्ट कबे इलदावदा दबे श कबे अन्य दहससयों मम भपी अच्छछी सफलतदा लमलर. शपरू मम पदाटर्टी नबे ज़मपीन

कबे बइंटवदारबे , नमौकररययों मम आरकण, न्यन म तम मजदरम र, दललतयों सबे बमौद्ध बनबे लगोगयों ललए आरकण आदद कबे ललए सइंघषर्मा

ककयदा. पदाटर्टी मम मपसलमदान, लसक्ख और जनैन आदद धिमर्गों कबे लगोग शदालमल हपए. उनमम पइंजदाब कबे जनरल रदासजइंदर लसइंह सपनैरगो, ददल्लर मम डिड. अबबदास मललक, उततर प्रदबे श मम रदाहत मगोलदाई, डिड. छबे दर लदाल सदाथपी, नदालसर अहमद, बइंगदाल मम शपी एस. एचि .घगोष आदद प्रलसद्ध व्यसक्त और कदायर्माकतदार्मा हपए . 1964 मम 6 ददसइंबर सबे फरवरर 1965 तक पदाटर्टी नबे सवतइंत्र भदारत मम ज़मपीन कबे मपदबे कगो लबेकर पहलदा जबेल भरगो आन्दगोलन चिलदायदा सजस मम तपीन लदाख सबे अधधिक लगोग जबेल गए . सरकदार कगो मजबरम हगो कर भमलम आबइंटन और कपछ अन्य मदाइंगम मदाननपी पड़पीइं . इस दमौर मम आरपपीआई दललतयों, वपछड़यों और अल्पसइंख्यकयों ककी एक मज़बमत

पदाटर्टी कबे रूप मम उभर कर सदामनबे आई परन्तप 1962 कबे बदाद यह पदाटर्टी टमटनबे लगपी. इस कदा मपख्य कदारण थदा कक इस पदाटर्टी सबे

उस समय ककी सब सबे मज़बमत रदाजननैततक पदाटर्टी कदाइंगबेस कगो महदारदाष्ट मम खतरदा पनैददा हगो रहदा थदा. इस पदाटर्टी ककी एक बड़पी कमजगोरर थपी कक इसककी सदसयतदा कबेवल महदारयों तक हर सपीलमत थपी. कदाइंगबेस कबे नबेतदाओइं नबे इस पदाटर्टी कबे नबेतदाओइं ककी कमजगोररययों कदा फदायददा उठिदा कर पदाटर्टी मम तगोड़फगोड़ शरू प कर दर. सब सबे पहलबे उन्हयोंनबे पदाटर्टी कबे सब सबे शसक्तशदालर नबेतदा ददाददा सदाहबे ब

गदायकवदाड़ कगो पटदायदा और उन्हम रदाज्य सभदा कदा सदसय बनदा ददयदा. इस पर पदाटर्टी दगो गपटयों मम बइंट गयपी: गदायकवदाड़ कदा एक

गपट कदाइंगबेस कबे सदाथ और दस म रदा बपी.डिपी.खगोबदागडिबे गपट ववरगोधि मम . इस कबे बदाद अलग नबेतदाओइं कबे नदाम पर अलग गपट बनतबे गए

और वतर्मामदान मम यह कई गपटयों मम बइंट कर बबेअसर हगो चिपककी हनै . इन गपटयों कबे नबेतदा ररपसबलकन नदाम कदा इसतबेमदाल तगो करतबे हह


परन्तप उन कदा इस पदाटर्टी कबे मल म एजइंडिबे सबे कपछ भपी लबेनदा दबे नदा नहरइं हनै . वबे अपनबे अपनबे फदायदबे कबे ललए अलग पदादटर्मा ययों सबे समझमौतबे करतबे हह और यददाकददा लदाभ भपी उठिदातबे हह.

आरपपीआई कबे पतन कबे बदाद उततर भदारत मम बहपजन समदाज पदाटर्टी (बसपदा) कबे नदाम सबे एक पदाटर्टी उभरर सजस नबे बदाबदा सदाहबे ब कबे लमशन कगो पमरदा करनबे कदा वदाददा ककयदा. शपरू मम इस पदाटर्टी कगो कगोई ख़दास सफलतदा नहरइं लमलर. बदाद मम 1993 मम उततर प्रदबे श मम

वपछड़पी जदाततययों ककी समदाजवदादर पदाटर्टी (सपदा) कबे सदाथ लमल कर चिन प दाव लड़नबे सबे इस पदाटर्टी कगो अच्छछी सपीटम लमलरइं और एक ससम्मललत सरकदार बनपी. परन्तप कपछ व्यसक्तगत सवदाथर्गों कबे कदारण जल्दर हर इसकदा पतन हगो गयदा. इस पदाटर्टी ककी नबेतदा

मदायदावतपी नबे सततदा पदानबे कबे लदालचि मम दललतयों ककी घगोर ववरगोधिपी पदाटर्टी भदारतपीय जनतदा पदाटर्टी (भदाजपदा) सबे समझमौतदा करकबे मपख्य मइंत्रपी ककी कपसर्सी हधथयदा लर परन्तप बदाबदा सदाहबे ब कबे लमशन और लसद्धदाइंतयों कगो पमरर तरह सबे ततलदाइंजलल दबे दर. इस कबे बदाद पदाटर्टी नबे

दगो बदार कफर भदाजपदा सबे गठिबइंधिन ककयदा और सततदा सपख भगोगदा और अब अपनबे पतन ककी ओर अगसर हनै . इस पदाटर्टी नबे अवसरवदादर, बदाह्मणवदादर, मदाकफययों और पइंज म पीपतत ततवयों कगो पदाटर्टी मम शदालमल करकबे दललतयों कगो मदायस म ककयदा और उन्हम रदाज्य

सबे लमलनबे वदालबे कल्यदाणकदारर लदाभयों सबे वइंधचित कर ददयदा. इस कबे नबेततत व कबे व्यसक्तगत भ्रष्टदाचिदार, तदानदाशदाहर और अदरम दलशर्मातदा सबे बदाबदा सदाहबे ब कबे नदाम पर दललतयों, वपछड़यों और अल्पसइंख्यकयों ककी बनपी एकतदा तछन्न- लभन्न हगो गयपी हनै . आज दललतयों कदा

एक बड़दा दहससदा इस पदाटर्टी सबे टमट कर दहन्दतप ववदादर भदाजपदा कबे सदाथ चिलदा गयदा हनै . दललतयों ककी एक प्रमपख जदातत चिमदार/जदाटव कगो छगोड़ कर दललतयों ककी शबेष उपजदाततयदाइं अधधिकतर भदाजपदा ककी तरफ चिलर गयपी हह. भदाजपदा इन जदाततययों कदा इसतबेमदाल दललतयों और मस प लदामदानयों कबे बपीचि टकरदाव करवदानबे कबे ललए कर रहर हनै . इस सबे दहइंदतप व मज़बत म हगो रहदा हनै और बहपसइंख्यकवदाद उग हगोतदा जदा रहदा हनै . उपरगोक्त वववबेचिन सबे एक बदात बहपत सपष्ट हनै कक डिड. आइंबबेडिकर जदातत ककी रदाजनपीतत कबे कतई पकधिर नहरइं थबे क्ययोंकक इस सबे जदातत मजबमत हगोतपी हनै . इस सबे दहइंदतप व मजबमत हगोतदा हनै जगो कक जदातत व्यवसथदा ककी उपज हनै . डिड. आइंबबेडिकर कदा लक्ष्य तगो जदातत

कदा ववनदाश करकबे भदारत मम जदाततववहरन और वगर्माववहरन समदाज ककी सथदापनदा करनदा थदा. डिड. आइंबबेडिकर नबे जगो भपी रदाजननैततक पदादटर्मा यदागाँ बनदायपीइं वबे जदाततगत पदादटर्मा यदागाँ नहरइं थपीइं क्ययोंकक उन कबे लक्ष्य और उदबेश्य व्यदापक थबे . यह बदात सहर हनै कक उनकबे कमद्र मम

दललत थबे परन्तप उन कबे कदायर्माक्रिम व्यदापक और जदातत तनरपबेक थबे . वबे सभपी कमज़गोर वगर्गों कबे उतथदान कबे ललए थबे. इसपी ललए जब

तक उन द्वदारदा सथदावपत ककी गयपी पदाटर्टी आरपपीआई उन कबे लसद्धदाइंतयों और एजइंडिदा पर चिलतपी रहर तब तक वह दललतयों , मजदरम यों और अल्पसइंख्यकयों कगो एकजपट करनबे मम सफल रहर. जब तक उन मम आन्तररक लगोकतइंत्र रहदा और वबे जन मपदयों कगो लबेकर सइंघषर्मा करतपी रहर तब तक वह फलतपी फमलतपी रहर. जनैसबे हर वह व्यसक्तवदादर और जदाततवदादर रदाजनपीतत कबे चिइंगपल मम पड़पी उसकदा पतन हगो गयदा.

अततः यदद वतर्मामदान मम ववघदटत दललत रदाजनपीतत कगो पपनजर्सीववत करनदा हनै तगो दललतयों कगो जदाततवदादर रदाजनपीतत सबे तनकल कर

व्यदापक मपदयों ककी रदाजनपीतत कगो अपनदानदा हगोगदा. जदातत कबे नदाम पर रदाजनपीतत करकबे व्यसक्तगत सवदाथर्मालसवद्ध करनबे वदालबे नबेतदाओइं सबे मपक्त हगोनदा हगोगदा. उन्हम यह जदाननदा चिदादहए कक जदातत ककी रदाजनपीतत जदातत कबे नदायकयों ककी व्यसक्त प मजदा कगो मदान्यतदा दबे तपी हनै

और तदानदाशदाहर कगो बढ़दावदा दबे तपी हनै . जदातत ककी रदाजनपीतत मम नबेतदा प्रमपख हगो जदातबे हह और मद प बे गमौण. अब तक कबे अनभ प व सबे यह

लसद्ध हगो चिपकदा हनै कक जदातत ककी रदाजनपीतत सबे जदातत टकरदाव और जदातत सपधिदार्मा बढ़तपी हनै जगो कक जदाततययों ककी एकतदा मम बदाधिक हनै . इसपी कबे पररणदामसवरूप दललतयों ककी कई छगोटर उपजदाततयदाइं बड़पी उपजदाततययों सबे प्रततकक्रियदा सवरूप अपनपी द श्प मन दहन्दतप ववदादर

पदादटर्मा ययों सबे जदा लमलर हह जगो कक दललत एकतदा कबे ललए बहपत बड़दा खतरदा हनै . अततः इस खतरबे कबे सम्मपख यह आवश्यक हनै कक दललत वगर्मा अपनपी रदाजननैततक पदादटर्मा ययों और रदाजनबेतदाओइं कदा पन प र ममल्यदाइंकन करबे और जदातत ककी ववघटनकदारर रदाजनपीतत कगो

नकदार कर जनवदादर, प्रगततशपील और मपददा आधिदाररत रदाजनपीतत कदा अनस प रण करबे जनैसदा कक डिड. आइंबबेडिकर ककी अपबेकदा थपी.

दरअसल अब दबे श कगो जदाततवदादर पदादटर्मा ययों ककी ज़रुरत नहरइं बसल्क सब कबे सहयगोग सबे जदातत-व्यवसथदा ववरगोधिपी एक मगोचिर ककी ज़रुरत हनै , अन्यथदा जदाततयदाइं मज़बमत हगोतपी रहम गपी सजस सबे धिमर्मा ककी रदाजनपीतत कगो पगोषण लमलतदा रहबे गदा जगो वतर्मामदान मम लगोकतइंत्र कबे ललए सब सबे बड़दा खतरदा हनै .


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.