पूना पैकट दलित गुलामी का दस्तावे1

Page 1

पपनना पपैक्ट दललित गगलिनाममी कना दस्तनाववेज़ एस.आर.ददारदापपरर. रदाष्टरय प्रवक्तदा, आल इइंडडियदा पपीपपल्ज़ फइंट (24 ससतइंबर कको पपनदा पपैक्ट ददवस पर ववशशेष) भदारतपीय दहिन्द प समदाज मम जदातत कको आधदारसशलदा मदानदा गयदा हिपै . इस मम शशेणपीबद असमदानतदा कशे

ढदाइंचशे मम अछपत सबसशे तनचलशे स्तर पर हिह जजन्हिम 1935 तक सरकदारर ततौर पर ' डडिप्रशेस्डि क्लदासशेज' कहिदा जदातदा थदा. गदाइंधपी जपी नशे उन्हिम 'हिररजन' कशे नदाम सशे पपरस्ककत ककयदा थदा जजसशे अधधकतर

अछपततों नशे स्वपीकदार नहिरइं ककयदा थदा. अब उन्हितोंनशे अपनशे सलए 'दसलत' नदाम स्वयम चपनदा हिपै जको उनककी पददसलत जस्थतत कदा पररचदायक हिपै . वतर्तमदान मम वशे भदारत ककी कपल आबदादर कदा लगभग

छठदा भदाग (16.20 %) तथदा कपल दहिन्द प आबदादर कदा पदाइंचवदा भदाग (20.13 %) हिह. अछपत सददयतों सशे दहिन्द प समदाज मम सभपी प्रकदार कशे सदामदाजजक, धदासमर्तक, आधथर्तक व शपैकक्षिक अधधकदारतों सशे वइंधचत रहिशे हिह और कदाफकी हिद तक आज भपी हिह.

दसलत कई प्रकदार ककी वइंचनदाओइं एवइं तनयर्योग्यतदाओइं कको झशेलतशे रहिशे हिह. उनकदा दहिन्द प समदाज एवइं रदाजनपीतत मम बरदाबरर कदा दजदार्त पदानशे कशे सइंघषर्त कदा एक लम्बदा इततहिदास रहिदा हिपै . जब शपी. ई.एस.

मदान्तशेग्यप, सशेकशेटरर ऑफ़ स्टशे ट फफॉर इइंडडियदा, नशे पदासलर्तयदामम ट मम 1917 मम यहि महित्वपपणर्त घकोषणदा ककी कक "अइंगशेजपी सरकदार कदा अइंततम लक्ष्य भदारत कको डिकोसमतनयन स्टशे ट्स दशे नदा हिपै तको दसलततों नशे बम्बई मम दको मपीदटइंगम करकशे अपनदा मदाइंग पत्र वदाइसरदाय तथदा भदारत भ्रमण पर भदारत आयशे

सशेकशेटरर ऑफ़ स्टशे ट फफॉर इइंडडियदा कको ददयदा. पररणदामस्वरूप तनम्न जदाततयतों कको ववसभन्न प्रदान्ततों मम

अपनपी समस्यदायतों कको 1919 कशे भदारतपीय सइंवपैधदातनक सपधदारतों कशे पपवर्त भ्रमण कर रहिशे कसमशन कको पशेश करनशे कदा मतौकदा समलदा.

तदकोपरदाइंत ववसभन्न कसमशनतों , कदाइंफमसतों एवइं ककौंससलतों कदा एक लम्बदा एवइं जदटल ससलससलदा चलदा. सन 1918 मम मदान्तशेग्यप चपैमस्फकोडिर्त ररपकोटर्त कशे बदाद 1924 मम मदपीमदान कमशेटर ररपकोटर्त आई

जजसमम ककौंसलतों मम डडिप्रशेस्डि क्लदासशेज कशे अतत अल्प प्रतततनधधत्व और उसशे बढ़दानशे कशे उपदायतों कशे बदारशे मम बदात कहिर गयपी. सदाईमन कमपीशन (1928) नशे स्वपीकदार ककयदा कक डडिप्रशेस्डि क्लदासशेज कको

पयदार्तप्त प्रदातततनधधत्व ददयदा जदानदा चदादहिए. सन 1930 सशे 1932 एक लन्दन मम तपीन गकोलमशेज़ कदान्फमसम हिपयपीइं जजन मम अन्य अल्प सइंख्यकतों कशे सदाथ सदाथ दसलततों कशे भपी भदारत कशे भदावपी सइंववधदान कशे तनमदार्तण मम अपनदा मत दशे नशे कशे अधधकदार कको मदान्यतदा समलर. यहि एक ऐतहिदाससक एवइं तनणर्तयकदारर पररघटनदा थपी . इन गकोलमशेज़ कदाइंफमसतों मम डिफॉ. बपी. आर. आइंबशेडिकर तथदा रदाव बहिदादरप आर. शपीतनवदासन द्वदारदा दसलततों कशे प्रभदावकदारर प्रतततनधधत्व एवइं ज़कोरददार प्रस्तपतत कशे कदारण 17 अगस्त, 1932 कको बब्रिदटश सरकदार द्वदारदा घकोवषत 'कसमनपअल अवदाडिर्त' मम दसलततों कको पथ क क तनवदार्तचन कदा स्वतन्त्र रदाजनपीततक अधधकदार समलदा. इस अवदाडिर्त सशे दसलततों कको आरकक्षित सपीटतों पर


पथ प नशे तथदा सदाथ हिर सदामदान्य जदातत कशे तनवदार्तचन क क तनवदार्तचन द्वदारदा अपनशे प्रतततनधध स्वयइं चन

क्षिशेत्रतों मम सवणर्णों कको चन प नशे हिशे तप दको वकोट कदा अधधकदार भपी प्रदाप्त हिपआ. इस प्रकदार भदारत कशे इततहिदास मम अछपततों कको पहिलर वदार रदाजनपैततक स्वतइंत्रतदा कदा अधधकदार प्रदाप्त हिपआ जको उनककी मजप क्त कदा मदागर्त प्रशस्त कर सकतदा थदा. उक्त अवदाडिर्त द्वदारदा दसलततों कको गवनर्तममट आफ इइंडडियदा एक्ट,1919 मम अल्प सइंख्यकतों कशे रूप मम

समलर मदान्यतदा कशे आधदार पर अन्य अल्प सइंख्यकतों - मपसलमदानतों, ससक्खतों, ऐइंग्लको इइंडडियनज तथदा

कपछ अन्य कशे सदाथ सदाथ पथ क क तनवदार्तचन कशे रूप मम प्रदाइंतपीय ववधदायकदाओइं एवइं कशेन्दरय एसशेम्बलर

हिशे तप अपनशे प्रतततनधध स्वयइं चपननशे कदा अधधकदार समलदा तथदा उन सभपी कशे सलए सपीटतों ककी सइंख्यदा तनजशचत ककी गयपी. इसमम अछपततों कशे सलए 78 सपीटम ववशशेष तनवदार्तचन क्षिशेत्रतों कशे रूप मम आरकक्षित ककी गयपीइं.

गदागाँधपी जपी नशे उक्त अवदाडिर्त ककी घकोषणदा हिकोनशे पर यरवददा (पपनदा) जशेल मम 18 अगस्त, 1932 कको

दसलततों कको समलशे पथ क क तनवदार्तचन कशे अधधकदार कशे ववरकोध मम 20 ससतम्बर, 1932 सशे आमरण

अनशन करनशे ककी घकोषणदा कर दर. गदागाँधपी जपी कदा मत थदा कक इससशे अछपत दहिन्द प समदाज सशे

अलग हिको जदायमगशे जजससशे दहिन्द प समदाज व दहिन्द प धमर्त ववघदटत हिको जदायशेगदा. यहि जदातव्य हिपै कक उन्हितोंनशे मपसलमदानतों, ससक्खतों व ऐइंग्लको- इइंडडियनज कको समलशे उसपी अधधकदार कदा ककोई ववरकोध नहिरइं ककयदा थदा. गदागाँधपी जपी नशे इस अइंदशेशशे कको लशेकर 18 अगस्त, 1932 कको तत्कदालरन बब्रिदटश प्रधदान

मइंत्रपी, शपी रशे म्ज़शे मपैकडिकोनदाल्डि कको एक पत्र भशेज कर दसलततों कको ददए गए पथ क क तनवदार्तचन कशे

अधधकदार कको समदाप्त करकशे सइंयपक्त मतदाधधकदार ककी व्यवस्थदा करनशे तथदा दहिन्द प समदाज कको ववघटन सशे बचदानशे ककी अपपील ककी. इसकशे उत्तर मम बब्रिदटश प्रधदान मइंत्रपी नशे अपनशे पत्र ददनदाइंककत 8

ससतम्बर, 1932 मम अइंककत ककयदा, " बब्रिदटश सरकदार ककी यकोजनदा कशे अइंतगर्तत दसलत वगर्त दहिन्द प समदाज कशे अइंग बनशे रहिम गशे और वशे दहिन्द प तनवदार्तचन कशे सलए समदान रूप सशे मतददान करम गशे, परन्तप

ऐसपी व्यवस्थदा प्रथम 20 वषर्णों तक रहिशे गपी तथदा दहिन्द प समदाज कदा अइंग रहितशे हिपए उनकशे सलए सपीसमत सइंख्यदा मम ववशशेष तनवदार्तचन क्षिशेत्र हितोंगशे तदाकक उनकशे अधधकदारतों और दहिततों ककी रक्षिदा हिको सकशे. वतर्तमदान जस्थतत मम ऐसदा करनदा तनतदाइंत आवशयक हिको गयदा हिपै . जहिदागाँ जहिदागाँ ववशशेष तनवदार्तचन क्षिशेत्र हितोंगशे वहिदाइं वहिदाइं सदामदान्य दहिन्दओ प इं कशे तनवदार्तचन क्षिशेत्रतों मम दसलत वगर्णों कको मत दशे नशे सशे वइंधचत नहिरइं

ककयदा जदायशेगदा. इस प्रकदार दसलततों कशे सलए दको मततों कदा अधधकदार हिकोगदा - एक ववशशेष तनवदार्तचन

क्षिशेत्र कशे अपनशे सदस्य कशे सलए और दस प रदा दहिन्द प समदाज कशे सदामदान्य सदस्य कशे सलए. हिम नशे

जदानबझ प कर - जजसशे आप नशे अछपततों कशे सलए सम्प्रददातयक तनवदार्तचन कहिदा हिपै , उसकशे ववपररत फपैसलदा ददयदा हिपै . दसलत वगर्त कशे मतददातदा सदामदान्य अथवदा दहिन्द प तनवदार्तचन क्षिशेत्रतों मम सवणर्त उमपीदवदार कको मत दशे सकमगशे तथदा सवणर्त दहिन्द प मतददातदा दसलत वगर्त कशे उमपीदवदार कको उसकशे तनवदार्तचन क्षिशेत्र

मम मतददान क़र सकमगशे. इस प्रकदार दहिन्द प समदाज ककी एकतदा कको सपरकक्षित रखदा गयदा हिपै ." कपछ अन्य तकर्त दशे नशे कशे बदाद उन्हितोंनशे गदागाँधपी जपी सशे आमरण अनशन छकोड़नशे कदा आगहि ककयदा थदा.


परन्तप गदागाँधपी जपी नशे प्रत्यत्प तर मम आमरण अनशन कको अपनदा पन प पीत धमर्त मदानतशे हिपए कहिदा कक दसलत वगर्णों कको कशेवल दकोहिरशे मतददान कदा अधधकदार दशे नशे सशे उन्हिम तथदा दहिन्द प समदाज कको तछन्न सभन्न हिकोनशे सशे नहिरइं रकोकदा जदा सकतदा. उन्हितोंनशे आगशे कहिदा, " मशेरर समझ मम दसलत वगर्त कशे सलए

पथ क क तनवदार्तचन ककी व्यवस्थदा करनदा दहिन्द प धमर्त कको बबदार्तद करनशे कदा इइंजशेक्शन लगदानदा हिपै . इस सशे दसलत वगर्णों कदा ककोई लदाभ नहिरइं हिकोगदा." गइंधपी जपी नशे इसपी प्रकदार कशे तकर्त दस प रर और तपीसरर गकोल

मशेज़ कदाइंफमस मम भपी ददए थशे जजसकशे प्रत्यत्प तर मम डिफॉ. आइंबशेडिकर नशे गदागाँधपी जपी कशे दसलततों कशे भपी अकशेलशे प्रतततनधध और उनकशे शभ प धचन्तक हिकोनशे कशे ददावशे कको नकदारतशे हिपए उनसशे दसलततों कशे रदाजनपीततक अधधकदारतों कदा ववरकोध न करनशे कदा अनपरकोध ककयदा थदा. उन्हितोंनशे यहि भपी कहिदा थदा कक कफलहिदाल दसलत कशेवल स्वतन्त्र रदाजनपीततक अधधकदारतों ककी हिर मदाइंग कर रहिशे हिह न कक दहिन्दओ प इं सशे अलग हिको कर अलग दशे श बनदानशे ककी. परन्तप गदागाँधपी जपी कदा सवणर्त दहिन्दओ प इं कशे दहित कको सपरकक्षित

रखनशे और अछपततों कको दहिन्द प समदाज कदा गपलदाम बनदायशे रखनशे कदा स्वदाथर्त थदा. यहिर कदारण थदा कक

उन्हितोंनशे सभपी तथ्यतों व तकर्णों कको नकदारतशे हिपए 20 ससतम्बर, 1932 कको अछपततों कशे पथ क क तनवदार्तचन कशे अधधकदार कशे ववरुद आमरण अनशन शरू प कर ददयदा. यहि एक ववकट जस्थतत थपी. एक तरफ गदागाँधपी जपी कशे पक्षि मम एक ववशदाल शजक्तशदालर दहिन्द प समपददाय थदा, दस प रर तरफ डिफॉ. आइंबशेडिकर और अछपत समदाज. अइंतत भदारर दबदाव एवइं अछपततों कशे सइंभव जनसइंहिदार कशे भय तथदा गदागाँधपी जपी ककी

जदान बचदानशे कशे उदशेशय सशे डिफॉ. आइंबशेडिकर तथदा उनकशे सदाधथयतों कको दसलततों कशे पथ क क तनवदार्तचन कशे अधधकदार ककी बसल दशे नपी पड़पी और सवणर्त दहिन्दओ प इं सशे 24 ससतम्बर, 1932 कको तथदाकधथत पपनदा पपैक्ट करनदा पड़दा. इस प्रकदार अछपततों कको गदागाँधपी जपी ककी जजद कशे कदारण अपनपी रदाजनपैततक आज़दादर कशे अधधकदार कको खकोनदा पड़दा.

यद्यवप पन प दा पपैक्ट कशे अनस प दार दसलततों कशे सलए ' कम्यन प ल अवदाडिर्त' मम सपरकक्षित

सपीटतों ककी सइंख्यदा

बढ़दा कर 78 सशे 151 हिको गयपी परन्तप सइंयक् प त तनवदार्तचन कशे कदारण उनसशे अपनशे प्रतततनधध स्वयइं

चपननशे कदा अधधकदार तछन्न गयदा जजसकशे दष्प पररणदाम आज तक दसलत समदाज झशेल रहिदा हिपै . पपनदा पपैकट कशे प्रदावधदानतों कको गवनर्तममट आफ इइंडडियदा एक्ट, 1935 मम शदासमल करनशे कशे बदाद सन 1937 मम

प्रथम चपनदाव सइंपन्न हिपआ जजसमम गदागाँधपी जपी कशे दसलत प्रतततनधधयतों कको कदाइंगशेस द्वदारदा ककोई भपी दखल न दशे नशे कशे ददए गए आशवदासन कशे बदावजपद कदाइंगशेस नशे 151 मम सशे 78 सपीटम हिधथयदा लरइं

क्यतोंकक सइंयपक्त तनवदार्तचन प्रणदालर मम दसलत पन प नः सवणर्त वकोटतों पर तनभर्तर हिको गए थशे . गदागाँधपी जपी और कदाइंगशेस कशे इस छल सशे खखन्न हिकोकर डिफॉ. आइंबशेडिकर नशे कहिदा थदा, " पपनदा पपैकट मम दसलततों कशे सदाथ बहिपत बड़दा धकोखदा हिपआ हिपै ."

कम्यन प ल अवदाडिर्त कशे मदाध्यम सशे अछपततों कशे पथ क क तनवदार्तचन कशे रूप मम अपनशे प्रतततनधध स्वयइं

चपननशे और दकोहिरशे वकोट कशे अधधकदार सशे सवणर्त दहिन्दओ प इं ककी भपी दसलततों पर तनभर्तरतदा सशे दसलततों कदा स्वइंतत्र रदाजनपीततक अजस्तत्व सरप कक्षित रहि सकतदा थदा परन्तप पन प दा पपैक्ट करनशे ककी वववशतदा नशे दसलततों कको कफर सशे सवणर्त दहिन्दओ प इं कदा गल प दाम बनदा ददयदा. इस व्यवस्थदा सशे आरकक्षित सपीटतों पर

जको सदाइंसद यदा ववधदायक चन प शे जदातशे हिह वशे वदास्तव मम दसलततों द्वदारदा न चन प शे जदा कर ववसभन्न


रदाजनपैततक पदादटर्त यतों एवइं सवणर्णों द्वदारदा चन प शे जदातशे हिह जजन्हिम उन कदा गपलदाम/ बइंधपआ बन कर रहिनदा

पड़तदा हिपै . सभपी रदाजनपैततक पदादटर्त यदागाँ गल प दाम मदानससकतदा वदालशे ऐसशे प्रतततनधधयतों पर कड़दा तनयइंत्रण रखतपी हिह और पदाटर्टी लदाइन सशे हिट कर ककसपी भपी दसलत मपदशे कको उठदानशे यदा उस पर बकोलनशे ककी

इजदाजत नहिरइं दशे तपीइं. यहिर कदारण हिपै कक लकोकसभदा तथदा ववधदान सभदायतों मम दसलत प्रतततनधधयतों कक

जस्थतत महिदाभदारत कशे भपीष्म वपतदामहि जपैसपी रहितपी हिपै जजस नशे यहि पछ प नशे पर कक " जब कतौरवतों कशे

दरबदार मम दतौपदर कदा चपीरहिरण हिको रहिदा थदा तको आप क्यतों नहिरइं बकोलशे ?" इस पर उन कदा उत्तर थदा, " महनशे कतौरवतों कदा नमक खदायदा थदा."

वदास्तव मम कम्यपनल अवदाडिर्त सशे दसलततों कको स्वइंतत्र रदाजनपैततक अधधकदार प्रदाप्त हिपए थशे जजससशे वशे अपनशे प्रतततनधध स्वयइं चपननशे कशे सलए सक्षिम हिको गए थशे और वशे उनककी आवदाज़ बन सकतशे थशे .

इस कशे सदाथ हिर दकोहिरशे वकोट कशे अधधकदार कशे कदारण सदामदान्य तनवदार्तचन क्षिशेत्र मम सवणर्त दहिन्द प भपी उन पर तनभर्तर रहितशे और दसलततों कको नदारदाज़ करनशे ककी दहिम्मत नहिरइं करतशे . इस सशे दहिन्द प समदाज

मम एक नयदा समपीकरण बन सकतदा थदा जको दसलत मपजक्त कदा रदास्तदा प्रशस्त करतदा. परन्तप गदागाँधपी जपी नशे दहिन्द प समदाज और दहिन्द प धमर्त कशे ववघदटत हिकोनशे ककी झपठठी दहि प दाई दशे कर तथदा आमरण

अनशन कदा अनपैततक हिथकइंडिदा अपनदा कर दसलततों ककी रदाजनपीततक स्वतइंत्रतदा कदा हिनन कर सलयदा

जजस कदारण दसलत कफर सशे सवणर्णों कशे रदाजनपीततक गपलदाम बन गए. वदास्तव मम गदागाँधपी जपी ककी चदाल कदाफकी हिद तक रदाजनपीततक भपी थपी जको कक बदाद मम उनकशे एक अवसर पर सरददार पटशे ल कको कहिर गयपी इस बदात सशे भपी स्पष्ट हिपै :

“अछपततों कशे अलग मतदाधधकदार कशे पररणदामतों सशे मह भयभपीत हिको उठतदा हिपगाँ. दस प रशे वगर्णों कशे सलए अलग तनवदार्तचन अधधकदार कशे बदावजपद भपी मशेरशे पदास उनसशे सतौददा करनशे ककी गपइंजदाइश रहिशे गपी परन्तप मशेरशे पदास अछपततों सशे सतौददा करनशे कदा ककोई सदाधन नहिरइं रहिशे गदा. वशे नहिरइं जदानतशे कक पथ क क तनवदार्तचन दहिन्दओ प इं कको इतनदा बदागाँट दशे गदा कक उसकदा अइंजदाम खपन खरदाबदा हिकोगदा. अछपत गपइंडिशे मपसलमदान गपइंडितों

सशे समल जदायमगशे और दहिन्दओ प इं कको मदारम गशे. क्यदा अइंगशेजपी सरकदार कको इस कदा ककोई अइंददाज़दा नहिरइं हिपै ? मह ऐसदा नहिरइं सकोचतदा." (महिदादशे व दशे सदाई, डिदायरर, पष्क ट 301, प्रथम खइंडि).

गदागाँधपी जपी कशे इस सत्य कथन सशे आप गदागाँधपी जपी द्वदारदा अछप ततों कको पपनदा पपैक्ट करनशे कशे सलए बदाध्य करनशे कशे असलर उदशेशय कदा अइंददाज़दा लगदा सकतशे हिह.

दसलततों ककी सइंयपक्त मतदाधधकदार व्यवस्थदा कशे कदारण सवणर्त दहिन्दओ प इं पर तनभर्तरतदा कशे फलस्वरूप

दसलततों ककी ककोई भपी रदाजनपैततक पदाटर्टी पनप नहिरइं पदा रहिर हिपै चदाहिशे वहि डिफॉ. आइंबशेडिकर द्वदारदा स्थदावपत ररपजबलकन पदाटर्टी हिर क्यतों न हिको. इसपी कदारण डिफॉ. आइंबशेडिकर कको भपी दको बदार चपनदाव मम

हिदार कदा मइंहि प दशे खनदा पड़दा क्यतोंकक आरकक्षित सपीटतों पर सवणर्त वकोट हिर तनणदार्तयक हिकोतदा हिपै . इसपी कदारण सवणर्त पदादटर्त यदागाँ हिर अधधकतर आरकक्षित सपीटम जपीततपी हिह. पन प दा पपैक्ट कशे इन्हिरइं दष्प पररणदामतों

कशे कदारण हिर डिफॉ. आइंबशेडिकर नशे सइंववधदान मम रदाजनपैततक आरक्षिण कको कशेवल 10 वषर्त तक हिर जदारर


रखनशे ककी बदात कहिर थपी. परन्तप ववसभन्न रदाजनपीततक पदादटर्त यदागाँ इसशे दसलततों कशे दहित मम नहिरइं बजल्क अपनशे स्वदाथर्त कशे सलए अब तक लगदातदार 10-10 वषर्त तक बढदातपी चलर आ रहिर हिह क्यकोकक इस सशे उन्हिम अपनशे मनपसइंद और गपलदाम दसलत सदाइंसद और ववधदायक चपननशे ककी सपववधदा रहितपी हिपै .

सवणर्त दहिन्द प रदाजनपीततक पदादटर्त यदागाँ दसलत नशेतदाओइं कको खररद लशेतपी हिह और दसलत पदादटर्त यदागाँ कमज़कोर हिको कर टपट जदातपी हिह. यहिर कदारण हिपै ककी उत्तर भदारत मम तथदाकधथत दसलततों ककी कहिर जदानशे वदालर

बहिपजन समदाज पदाटर्टी भपी ब्रिदाह्मणतों और बतनयतों कशे पपीछशे घपम रहिर हिपै और " हिदाथपी नहिरइं गणशेश हिपै , ब्रिह्मदा, ववष्णप, महिशे श हिपै " जपैसशे नदारतों कको स्वपीकदार करनशे कशे सलए वदाध्य हिपै . अब तको उसकदा रूपदान्तदाणर्त बहिपजन सशे सवर्तजन मम हिको गयदा हिपै . इन पररजस्थतयतों कशे कदारण दसलततों कदा बहिपत अदहित हिपआ हिपै वशे रदाजनपीततक ततौर प़र सवणर्णों कशे गपलदाम बन कर रहि गए हिह. अतनः इस सन्दभर्त मम पपनदा पपैक्ट कशे औधचत्य ककी समपीक्षिदा करनदा समपीचपीन हिकोगदा. क्यदा दसलततों कको पथ क क तनवदार्तचन ककी मदाइंग पपननः उठदानशे कशे बदारशे मम नहिरइं सकोचनदा चदादहिए?

यद्यवप पपनदा पपैक्ट ककी शतर्णों मम छपआ-छपत कको समदाप्त करनशे, सरकदारर सशेवदाओइं मम आरक्षिण दशे नशे

तथदा दसलततों ककी सशक्षिदा कशे सलए बजट कदा प्रदावधदान करनशे ककी बदात थपी परन्तप आजदादर कशे 65 वषर्त बदाद भपी उनकशे ककयदार्तन्वयन ककी जस्थतत दयनपीय हिर हिपै . डिफॉ. आइंबशेडिकर नशे अपनशे इन अइंदशेशतों कको पपनदा पपैक्ट कशे अनपमकोदन हिशे तप बपलदाई गयपी 25 ससतम्बर, 1932 कको बम्बई मम सवणर्त दहिन्दओ प इं ककी

बहिपत बड़पी मपीदटइंग मम व्यक्त करतशे हिपए कहिदा थदा, " हिमदारर एक हिर धचइंतदा हिपै . क्यदा दहिन्दओ प इं ककी भदावपी पपीदढयदाइं इस समझतौतशे कदा अनपपदालन करम गपी ?" इस पर सभपी सवणर्त दहिन्दओ प इं नशे एक स्वर मम कहिदा थदा, " हिदागाँ, हिम करम गशे." डिफॉ. आइंबशेडिकर नशे यहि भपी कहिदा थदा, " हिम दशे खतशे हिह कक दभ प दार्तग्यवश दहिन्द प सम्प्रददाय एक सइंघदटत समपहि नहिरइं हिपै बजल्क ववसभन्न सम्प्रददायतों ककी फशेडिरशे शन हिपै . मह आशदा

और ववशवदास करतदा हिपगाँ कक आप अपनपी तरफ सशे इस असभलशेख कको पववत्र मदानमगशे तथदा एक सम्मदानजनक भदावनदा सशे कदाम करम गशे." क्यदा आज सवणर्त दहिन्दओ र्त तों द्वदारदा दसलततों प इं कको अपनशे पव प ज

कशे सदाथ ककयशे गए इस समझतौतशे कको ईमदानददारर सशे लदागप करनशे कशे बदारशे मम थकोडिदा बहिपत आत्म धचइंतन नहिरइं करनदा चदादहिए. यदद वशे इस समझतौतशे कको ईमदानददारर सशे लदागप करनशे मम अपनदा अदहित दशे खतशे हिह तको क्यदा उन्हिम दसलततों कशे पथ क क तनवदार्तचन कदा रदाजनपैततक अधधकदार लतौटदा नहिरइं दशे नदा चदादहिए? मशेरशे ववचदार मम अब समय आ गयदा हिपै जब दसलततों कको सइंगदठत हिको कर आरकक्षित सपीटतों पर वतर्तमदान सइंयपक्त चपनदाव प्रणदालर ककी जगहि पथ क क चपनदाव प्रणदालर ककी मदाइंग उठदानपी चदादहिए तदाकक वशे अपनशे प्रतततनधधयतों कको सवणर्णों ककी जगहि स्वयम चपननशे मम सक्षिम हिको सकम.


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.