Παρου α Έκθε ς
Το Πακέτο Εργασίας 5 του ευρωπαϊκού προγράμματος «Europe is our playground» αναφέρεται στην επικοινωνία και διάχυση του προγράμματος, στο οποίο συμπεριλαμβάνεται η έκθεση αντικειμένων παραδοσιακών παιχνιδιών και αθλημάτων. Τα παλαιότερα χρόνια, όλα τα παιδιά έπαιζαν στις γειτονιές, στις πλατείες, στα πάρκα και στις εξοχές. Tα πρώτα παιχνίδια που μάθαιναν ήταν τα παραδοσιακά, λαϊκά παιχνίδια: κρυφτό, κυνηγητό, κικιρίκια, κουτσό, μακριά γαϊδούρα, το λουρί, βαρελάκια, πετροπόλεμος, ρολογάς, σχοινάκι, «Δεν περνάς κυρα-Μαρία». Πρόκειται για λαϊκά παιχνίδια τα οποία αποτελούν πανάρχαια κληρονομιά και δημιουργική παρακαταθήκη του ελληνικού
λαού. Μαζί με τα παραμύθια, τις λαϊκές ιστορίες και τους θρύλους αποτελούν την προφορική παράδοση της Ελλάδας, το θησαυρό του λαϊκού μας πολιτισμού, εξασφαλίζοντας στα παιδιά την ευεργετική επαφή με τη μητρική τους γλώσσα και τον πολιτισμό. Είναι τα πνευματικά θεμέλια, τα ανεκτίμητα μνημεία της πολιτιστικής μας συνέχειας. Στις μέρες μας, η κληρονομιά του λαϊκού μας πολιτισμού διασώζεται μέσα από γραπτές αναφορές, ιδιωτικές συλλογές, αντιγραφές - ανακατασκευές πρωτοτύπων αντικειμένων και μέσα από βιωματικά εργαστήρια, ενώ παρουσιάζεται σε εκθεσιακούς χώρους, ως μόνο μέσο επαφής του παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον.
Για το λόγο αυτό, η έκθεση ως μέσο και ενέργεια εντάχθηκε στο έργο και πήρε μορφή μέσα από μια 15νθήμερη παρουσίαση εκθεμάτων, που αφορούσαν 40 αντιγραφές και ανακατασκευές αρχαίων και παραδοσιακών παιχνιδιών. Η λειτουργικότητα της συγκεκριμένης έκθεσης διακρίθηκε σε τρία επίπεδα (Μπούνια, 2004):
•
•
•
Γνωστική, καθώς τα εκθέματα δημιούργησαν ένα περιβάλλον για αυτο-επιµόρφωση, παρέχοντας με τη χρήση τους μια ευκαιρία στους επισκέπτες να διευρύνουν τους γνωστικούς τους ορίζοντες. Μαθησιακή, καθώς το σύνολο των έργων δημιούργησε µια συμπαγή εμπειρία που έδινε αισθητική ικανοποίηση και οδήγησε σε συναισθηματικές και ηθικές ανταμοιβές. Κοινωνική, καθώς η έκθεση συνέθετε ένα ισχυρό κέντρο για τη δημιουργία κοινωνικής ταυτότητας από τους επισκέπτες.
Η έκθεση έλαβε χώρα στη Δημοτική Καπναποθήκη Καβάλας, εγκαινιάστηκε στις 13 Δεκεμβρίου του 2014, παρουσία επίσημων φορέων του Δήμου Καβάλας και πλήθους κόσμου και διήρκησε από τις 13 έως τις 31 Δεκεμβρίου του 2014.
Η έκθεση απευθυνόταν σε όλες τις ηλικίες και έδινε στους επισκέπτες την ευκαιρία να ταξιδέψουν στην ιστορία μέσα από παιχνίδια που άλλοτε συντρόφευαν μικρά παιδιά και άντεξαν στο χρόνο. Η έκθεση αποτελούνταν από δυο μέρη, το εικαστικό και το μουσειακό. Το εικαστικό μέρος περιελάμβανε την παρουσίαση των έργων εικονογράφησης, δημιουργικής γραφής και φωτογραφίας των μαθητικών διαγωνισμών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του Δήμου Καβάλας, που είχε προκηρύξει η ΔΗΜΩΦΕΛΕΙΑ. Πλήθος εκθέσεων, ζωγραφιών και φωτογραφιών που δημιούργησαν οι μαθητές, αποτύπωσαν και εξέφρασαν το πώς αντιλαμβάνεται η νέα γενιά το αρχαίο άθλημα, το παραδοσιακό παιχνίδι, το παιχνίδι στη γειτονιά και τη διαχρονική του εξέλιξη. Το μουσειακό μέρος περιελάμβανε την παρουσίαση αντιγράφων αρχαίων παιχνιδιών, τα οποία ανακατασκευάστηκαν από τοπικούς
καλλιτέχνες, βασισμένα σε ιστορικά στοιχεία και αυθεντικά παραδοσιακά αντικείμενα παιχνιδιού. Επίσης, η έκθεση πλαισιώθηκε από παιχνίδια κατασκευασμένα από μέλη των ΚΑΠΗ του Δήμου Καβάλας, κατόπιν σχετικής πρόσκλησης της ΔΗΜΩΦΕΛΕΙΑ, δίνοντας στον επισκέπτη μια μοναδική ευκαιρία να κάνει ένα ταξίδι μέσα στο χρόνο. Τα εκθεσιακά αντικείμενα ανήκουν στην περιουσία της Δημοτικής Κοινωφελούς Επιχείρησης Καβάλας ΔΗΜΩΦΕΛΕΙΑ και αφορούν: • Παιχνίδια-αντικείμενα της αρχαιοελληνικής εποχής. • Παιχνίδια της νεώτερης και μεταπολεμικής Ελλάδας. • Κατασκευές του εργαστηριού των μελών των ΚΑΠΗ του Δήμου Καβάλας. Στην έκθεση, τα παιχνίδια παρουσιάστηκαν ως εργαλείο εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας των παιδιών, αλλά και ως βασικός συνοδοιπόρος στα στάδια της ανάπτυξης και της εξέλιξής τους.
Η πρωτοτυπία της ενέκειτο στη δυνατότητα των επισκεπτών να παίξουν με τα εκθέματα, όπως την κεραμική κούκλα, το ξύλινο αλογάκι με τροχούς, τη σφεντόνα, τους κύβους, τις μπίλιες, τα ξυλάκια με μπίλια, τις σβούρες, τις ίυγγες. Ο στόχος της έκθεσης ήταν διττός: αφενός να γνωρίσουν οι νεώτεροι αθλήματα και παιχνίδια του χθες και την εξέλιξή τους στο χρόνο, να κατασκευάσουν παιχνίδια με ευτελή υλικά και να λάβουν ερεθίσματα για να ανακαλύψουν τη γόνιμη δράση του παιχνιδιού
της γειτονιάς και αφετέρου να δημιουργηθεί ένα πεδίο διαλόγου μεταξύ ιστορικών, λαογράφων, λοιπών επιστημόνων και πολιτών. Η έκθεση ανακάλεσε στη μνήμη των παλαιότερων γενεών την παιδική τους ηλικία, τις εικόνες και τα συναισθήματα από εκείνα τα όμορφα παιχνίδια στη γειτονιά, ενώ παράλληλα, κατάφερε να τους ενθαρρύνει ώστε να μεταφέρουν αυτές τις αναμνήσεις στα παιδιά και τα εγγόνια τους και να παίξουν μαζί τους εκείνα τα παλιά παιχνίδια και αθλήματα.
Σβούρα Η σβούρα είναι από τα αγαπημένα παιχνίδια των παιδιών σε όλους τους πολιτισμούς που εμφανίστηκαν στη γη. Τη συναντούμε σε όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου. Η αρχαιότερη γραπτή αναφορά της απαντάται στον Όμηρο στην Ιλιάδα (ραψ. Ξ, στ. 413), όταν μια πέτρα που εκσφενδονίζει ο Τελαμώνιος Αίας, μονομαχώντας με τον Έκτορα, στριφογυρίζει «σα σβούρα» πριν χτυπήσει τον αντίπαλό του κατάστηθα. Το αρχαίο της όνομα ήταν στρόμβος, στρόβιλος ή βέμβιξ. Ήταν κωνική, φτιαγμένη από σκληρό ξύλο και παιζόταν με τη μάστιγα, με την οποία τη χτυπούσαν κρατώντας την έτσι σε περιστροφή. Στην Ελλάδα του 20ού αιώνα, η σβούρα γνώρισε τη χρυσή της εποχή τη δεκαετία του 50' και 60'.
Πλαγγόνα Κέρινη ή πήλινη κούκλα. Πρόκειται για κοριτσίστικο παιχνίδι. Ονομάζονταν νύμφες ή κόρες και είχαν συμβολικό χαρακτήρα, καθώς προετοίμαζαν το κορίτσι για τους μελλοντικούς του ρόλους. Υπήρχαν και πλαγγόνες που κινούνταν με τη βοήθεια συρμάτων, όπως οι σημερινές μαριονέτες, οι οποίες ονομάζονταν «νευρόσπαστα» ή «δαίδαλα», αφού η κατασκευή τους αποδιδόταν στο Δαίδαλο.
Ίυγγα Δημοφιλέστατο παιχνίδι κατασκευασμένο από ξύλινο τροχίσκο με δύο οπές, στις οποίες περνούσαν διπλό νήμα. Το νήμα αυτό το περιέστρεφαν και κατόπιν μια το τραβούσαν,
μια το χαλάρωναν. Ο ήχος που παραγόταν κατά τη διαδικασία αυτή θύμιζε ένα πουλί, την ίυγγα (μυρμηγκοφάγο), που έδωσε και το όνομά του στο παιχνίδι.
Γιο-γιο Οι παίχτες σκάλιζαν σε ένα ξύλο δύο δίσκους που ενώνονταν στο κέντρο με κάποιον άξονα, επί του οποίου στερέωναν την αρχή ενός νήματος, το οποίο στη συνέχεια τύλιγαν γύρω από τον άξονα. Αφήνοντας το γιο-γιο να πέσει η κλωστή ξετυλιγόταν, με μια κίνηση του χεριού ξαναμαζευόταν γύρω από τον άξονα και ούτω καθεξής.
Κυβεία-Ζάρια Ο Σοφοκλής αναφέρει ότι τα ζάρια επινοήθηκαν από τον Παλαμήδη στη διάρκεια της πολιορκίας της Τροίας. Αρχικά χρησιμοποιήθηκαν ως μαγικά αντικείμενα για μελλοντικές προβλέψεις. Οι πιθανότεροι πρόγονοι των ζαριών είναι τα κότσια. Τα ζάρια αποτελούν το αρχαιότερο μέσο παιδείας που γνώρισε ο άνθρωπος και τα παιχνίδια που παίζονταν με ζάρια ήταν αναρίθμητα.
Kήθιον Ποτήρι για το ρίξιμο των ζαριών. Στην αρχαία Ελλάδα και την Αίγυπτο, έχουμε στοιχεία για τη χρήση του για περισσότερα από 3.500 χρόνια πίσω, αλλά και αλλού, χρησιμοποιούνται αντικείμενα από κόκαλο, ξύλο, ελεφαντόδοντο, διάφορα μέταλλα ακόμη και χρυσό. Τα κύβεια είχαν αρκετές διαφορές στον αριθμό και το σχήμα των πλευρών τους αλλά και στη χρήση τους, αφού για παράδειγμα, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν κύβεια με οκτώ πλευρές, οι Ρωμαίοι είχαν, εκτός των κλασικών, και ζάρια με δώδεκα ή δεκαοκτώ πλευρές και ανθρωπόμορφα, οι Έλληνες είχαν κύβεια έξι πλευρών, στο Μεσαίωνα είχαν δωδεκάεδρα, στην Κίνα δύο πλευρές κ.λπ. (Εταιρία Μελέτης Αρχαίων και Εκπαιδευτικών Παιχνιδιών, 2015).
Εννεάδες Η ονομασία «εννεάδα» προέρχεται από τις σημερινές ονομασίες του παιχνιδιού, που το γνωρίζουμε ως εννιάδα ή εννιάρα ή εννιάπετρο και φαίνεται πως ήταν μία παραλλαγή του αρχαιοελληνικού παιχνιδιού «τριόδιν». Είναι σημαντικό ότι από αρχαιοελληνικά ευρήματα γνωρίζουμε ακριβώς το σχέδιό του και το πώς παιζόταν. Ο κάθε παίκτης έπαιρνε εννέα πιόνια διαφορετικού χρώματος από αυτά του αντιπάλου και το παιχνίδι ξεκινούσε με το λάχνισμα, δηλαδή τον κλήρο για το ποιος θα παίξει πρώτος, ο οποίος είχε τη δυνατότητα να επιλέξει και κάποιο «ζωτικό» σημείο για το αρχικό πιόνι του. Αυτός που κατόρθωνε, είτε εξαρχής είτε στη διάρκεια του παιχνιδιού, να σχηματίσει τριόδιν, τοποθετώντας τρία πιόνια του σε ευθεία γραμμή, αφαιρούσε όποιον πεσσό (πιόνι) του αντιπάλου του επιθυμούσε. Χαμένος τελικά ήταν ο παίκτης που έμενε με δύο μόνο πιόνια (Εταιρία Μελέτης Αρχαίων και Εκπαιδευτικών Παιχνιδιών, 2015).
Τριόδιν Αρχαίο ελληνικό παιχνίδι, του οποίου η αρχαία ονομασία δεν έχει διασωθεί, αλλά πιθανότατα λεγόταν τριάς. Τριόδιν είναι η βυζαντινή του ονομασία και είναι το απλούστερο από τα πνευματικά παιχνίδια, τα παιχνίδια διαγραμμισμού, όπως τα αποκαλούσαν. Είναι ο πρόγονος της πασίγνωστης σήμερα τρίλιζας και είναι βασισμένο σε αρχαιολογικά ευρήματα, τόσο για την κατασκευή των διαγραμμίσεών του όσο και για τα πιόνια του, που είναι αντίγραφα αντίστοιχων αρχαίων ελληνικών (Εταιρία Μελέτης Αρχαίων και Εκπαιδευτικών Παιχνιδιών, 2015).
ΛΙΟΝΤΑΡΙ: Ακούγοντας τον άθλο του Ηρακλή με το λιοντάρι της Νεμέας, μια από τις πιο συναρπαστικές ιστορίες της ελληνικής μυθολογίας, αναρωτιέται κανείς αν υπήρχαν λιοντάρια στην αρχαία Ελλάδα. Μελέτες σε αρχαία κείμενα, παραστάσεις σε αγγεία, στήλες και αγάλματα μαρτυρούν πως υπήρχαν λιοντάρια στην Ελλάδα μέχρι τον 1ο αιώνα μ.Χ.
ΠΗΓΑΣΟΣ: Μια φορά και έναν καιρό, εκεί κοντά στις κοιλάδες του Ολύμπου —κοντά στους 12 Θεούς— ζούσε ο Πήγασος, το όμορφο φτερωτό άλογο. Ήταν γεμάτος ευγένεια και χάρη, μα πολύ διαφορετικός από τα άλλα άλογα της γενιάς του. Και αυτό γιατί ο Πήγασος είχε φτερά! Μεγάλα δυνατά φτερά με μεγάλο άνοιγμα! Δεν ήταν πλάσμα της γης ακριβώς, μάλλον πλάσμα του αέρα ήταν! Πολλοί λένε πως ήταν γιος του Ποσειδώνα και της Μέδουσας. Το σίγουρο ήταν ότι επρόκειτο για ένα πανέμορφο πλάσμα που έτρεχε όπως πετούσε… γρήγορα!
ΚΡΙΑΡΙ: Από το μύθο της αργοναυτικής εκστρατείας είναι το κριάρι, που πάνω σε αυτό διέφυγε ο Φρίξος και κατέληξε στην Κολχίδα. Εκεί, θυσίασε το κριάρι στο Δία και απέσπασε τη χρυσαφένια προβιά του, το χρυσόμαλλο ΑΡΓΩ: Η Αργώ στην ελληνική μυθολογία ήταν δέρας. το πλοίο στο οποίο επιβιβάστηκαν οι ΑργοΓΟΥΡΟΥΝΑΚΙ: 2.500 χιλιάδες χρόνια πριν, ναύτες με αρχηγό τον Ιάσονα, με σκοπό να στην αρχαία Ελλάδα, το πρώτο παιχνίδι του μεταβούν στην Κολχίδα και να πάρουν το παιδιού ήταν ένα γουρουνάκι ως κουδουνί- χρυσόμαλλο δέρας. Πήρε το όνομά της από στρα ή κουμπαράς, το οποίο συμβόλιζε την τον κατασκευαστή της Άργο, γιό του Φρίξου και της Χαλκιόπης. Η Αργώ περιγράφεται ως αφθονία και την καλή τύχη.
το γρηγορότερο και το πιο στέρεο σκάφος της εποχής της. Ήταν φτιαγμένο από έλατα του όρους Πηλίου, υπό την καθοδήγηση της θεάς Αθηνάς. Είχε πενήντα κουπιά και στην πρύμνη η θεά Αθηνά τοποθέτησε ένα κομμάτι από την ιερή ομιλούσα βαλανιδιά της Δωδώνης. ΓΑΪΔΟΥΡΑΚΙ: Φημίζεται για την υπομονή και την αγαθότητά του. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα υπήρξε συνοδοιπόρος του ανθρώπου, καθώς οι δύσβατες διαδρομές και οι μεταφορές των αγαθών χρειάζονται τη συνεργασία του γαϊδάρου και του αναβάτη. Έτσι, το γαϊδούρι πάντα αποτελούσε τον καλύτερο συνεργάτη των ανθρώπων. ΚΟΥΚΟΥΒΑΓΙΑ: Η κουκουβάγια, το ιερό πουλί της θεάς Αθηνάς, αποτελεί σύμβολο σοφίας, σύνεσης, αλλά και της πόλης των Αθηνών. Ως ιερό πουλί της Αθηνάς ονομάζεται «Γλαύκα», καθώς ένα από τα προσωνύμια της
θεάς της Σοφίας ήταν «γλαυκώπις», λόγω των σπινθηροβόλων γαλάζιων ματιών της. Η Γλαύκα συμβολίζει τη σοφία, καθώς είναι νυχτόβιο πτηνό με εξαιρετική όραση, ακόμα και στο σκοτάδι. Έχει τη φυσική, συνεπώς, ιδιότητα να βλέπει την «αθέατη πλευρά των πραγμάτων», εκεί που άλλοι αδυνατούν λόγω του σκότους. ΑΛΟΓΑΚΙ: Ο δούρειος ίππος (δούρειος=ξύλινος) στην ελληνική μυθολογία είναι κατασκευή εμπνευσμένη από τον Οδυσσέα, ένα ξύλινο άλογο-κρύπτη. Σκοπός του Οδυσσέα ήταν να παραπλανηθούν οι Τρώες και να το εκλάβουν ως δώρο και ως δείγμα καλής θελήσεως και ειρήνης από τους Αχαιούς. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για μια κατασκευή που έκρυβε εντός της τους σημαντικότερους αρχαίους Έλληνες ήρωες. Ένα από τα αγαπημένα παιχνίδια των μεγαλύτερων αγοριών στην αρχαία Ελλάδα ήταν ένα αλογάκι πάνω σε ρόδες που το έσερναν σε όλο το σπίτι.
Κατασκευές μελών ΚΑΠΗ Δήμου Καβάλας Πάνινες κούκλες
Βόλοι, πήλινα σφαιρίδια
Σπαζοκεφαλιά
Στοιχεία επικοινωνίας: Δημοτική Κοινωφελής Επιχείρηση Καβάλας ΔΗΜΩΦΕΛΕΙΑ Διεύθυνση Ανάπτυξης & Περιβάλλοντος Διεύθυνση Πολιτισμού Διεύθυνση Αθλητισμού & Παιδείας Ομονοίας 117, Καβάλα, 2510 831388 (εσ.2), 2510 240983 develop@kavalagreece.gr, culture@kavalagreece.gr www.kavalagreece.gr Ιστοχώρος έργου: www.euplayground.org Facebook page: Europe is our playground
Με τη συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης