Prospección arqueolóxica subacuática no baixo da Borneira.

III. Inventario e catalogación CD 102A 2009/429-0

PROSPECCIÓN ARQUEOLÓXICA SUBACUÁTICA NO BAIXO DA BORNEIRA (CANGAS, PONTEVEDRA) David Santos Hernández A raíz do achado o día 9 de Febreiro de 2009 por parte duns mergulladores duns restos de bronce de potencial arqueolóxico no Baixo da Borneira (Cangas) encárgase á empresa Argos S.L a realización dunha prospección arqueolóxica subacuática no devandito punto, e que tivo lugar no mes de Setembro do mesmo ano.

Durante a actuación procedeuse tamén a prospectar os arredores do baixo, labor dificultado pola existencia de abundante alga Laminaria Digitata, que dificultou enormemente a localización de posibles restos, e á presenza moi próxima dun polígono de bateas, o que enturbaba a auga e facía moi escasa a visibilidade da auga.

Aínda así, foron localizados os restos de dous barcos, e dous grupos de pezas de artillaría de ferro. Estes restos, se ben se sabía da súa existencia polas informacións recollidas polo Grupo García Alén, non estaban localizados con precisión. Por iso comezouse pola área ao S. do faro, bordeando o límite do baixo en dirección á área situada ao W. do sinal, efectuando rúas paralelas e avanzando cara ao interior do arrecife.

Proa do Southern Cross

Nun primeiro momento ten lugar o achado do pecio do Southern Cross, afundido en Novembro de 1909 cando, saíndo do porto de Vigo cara a Sudamérica, embarrancou na zona SW do baixo ao atopar o farol do mesmo apagado.

Destacar deste pecio a conservación de grande parte do casco (de ferro) e grande cantidade de barrís de cal que portaba como carga. Estes, a pesar de non se conservar o colector, que era de madeira, si conservan o seu contido coa forma do barril.

Ao día seguinte ten lugar o achado do pecio do Valparaíso, afundido en Marzo de 1887 camiño de Chile, ao W do faro. Tal e como aparece nun gravado da época, foi achado con escora cara a estribor. Presenta unha construción de tipo mixto (casco de madeira e ferro) e nos seus arredores presenta numerosos fragmentos cerámicos pertencentes á carga.

Despois de localizar estes dous pecios pasamos a prospectar o punto onde xurdiron os materiais que motivaron esta actuación. A zona “foi varrida” por mergulladores deportivos tras publicarse en prensa o devandito descubrimento, non podéndose localizar máis restos da mesma tipoloxía que os causantes da intervención. O que si a pui-

Proa do Valparaíso

352

III. Inventario e catalogación PROSPECCIÓN ARQUEOLÓXICA SUBACUÁTICA NO BAIXO DA BORNEIRA (CANGAS, PONTEVEDRA)

CD 102A 2009/429-0 den localizar ao pé do faro foi un primeiro grupo de canóns (composto por 3 pezas de artillaría) e un número indeterminado de balas, todo eles firmemente concrecionado coa rocha. Así mesmo, achouse unha grande cantidade de pezas e pranchas de ferro, e madeira, a orixe da cal, aínda que se entenden como pertencentes a restos dun ou máis pecio modernos, é difícil de concretar.

É un conxunto de canóns en parte localizados en décadas pasadas polo citado Grupo García Alén, pero nunca georreferenciados. Non é descartable a existencia de máis unidades de artillaría nos arredores deste grupo, debido a que ata na última inmersión efectuada se localizaron pezas.

E iso debido á mencionada escasa visibilidade causada pola capa de metro e medio de Laminaria morta que cubría o fondo, e que era imposible de extraer no tempo que duraba a intervención. A xente da devandita asociación atribuíron no seu momento a súa existencia ao naufraxio da fragata francesa Le Hermenie ou Herminia, acontecido en 1762 neste punto costeiro, e así recolleuse con posteridade no Arquivo do Servizo de Patrimonio da Xunta de Galicia.

Pero o achado máis espectacular tivo lugar nunha área máis ao N, onde xurdiron 21 pezas de artillaría, algunhas con balística concrecionada a estas, compoñendo a maior concentración de canóns do NW Español, con medidas que varían dende os 0,87m ata os 2,75m. Son medidas estas que hai que considerar con precaución, debido a que están distorsionadas pola concreción que presentan os canóns, froita da oxidación ao atoparse mergullado.

Proceso de etiquetaxe dos canóns

353

III. Inventario e catalogación PROSPECCIÓN ARQUEOLÓXICA SUBACUÁTICA NO BAIXO DA BORNEIRA (CANGAS, PONTEVEDRA)

CD 102A 2009/429-0 total portaba 32 canóns. Polo tanto, de confirmarse que se trata deste barco, faltarían por saír á luz máis pezas de artillaría nos arredores deste gran grupo. Destacar que este armamento parece ser o único resto que se conserva deste pecio, ao tratarse dunha zona de rompente moi rochosa, e con pouca profundidade, o que provocaría que todo resto de madeirame pertencente ao casco desapareza co paso dos anos con facilidade, só conservándose os restos dos que falamos, moito máis resistentes á dinámica mariña.

Ao tratarse dunha simple intervención de prospección arqueolóxica, só se puideron tomar datos visuais destes canóns, polo que resulta imposible así atribuilos como pertencentes a el Hermine. Este dilema podería resolverse da mesma forma que o está a facer o C.A.S de Andalucía nos pecio de Sancti Petri, pertencentes á batalla de Trafalgar: os canóns adoitan presentar información na súa superficie (na zona da faixa alta da culata ou nos tocos) tal como o ano en que foron realizados, baixo o mandato de qué rei,... e estes arqueólogos están a acceder a ela rompendo a concreción que a cobre, obtendo os datos, e volvendo cubrir a zona exposta cunha resina que se endurece baixo a auga. Desta forma non é necesario sacar os canóns a terra e levar a cabo un longo e caro proceso de restauración, podéndose deixar in situ, para mellor comprensión do xacemento arqueolóxico.

Carga de barrís de cal do S.C.

O Baixo de ala Borneira confírmase así como unha localización natural cun potencial arqueolóxico enorme, e, habida conta da cantidade de documentación existente acerca de afundimentos neste punto, e tendo en conta que a documentación só recolle unha pequena parte de acontecementos dramáticos acontecidos como afundimentos, debemos supoñer que debe haber moitos máis restos no arrecife e as súas inmediacións, pero que, debido á falta de tempo e ás condicións adversas de mergullo, non foron localizados.

Preséntase tamén como un lugar idóneo para a creación dunha ruta arqueolóxica subacuática, tal e como se empeza a facer no Mediterráneo ou Portugal, achegando ao público o Patrimonio Cultural Subacuático dunha forma atractiva, directa e didáctica.

Tras un labor de investigación de arquivos e documentos, puidéronse rectificar lixeiramente estes dous datos.

A nave realmente chamábase Hermine, e naufragou un ano antes, en 1761, vindo reflectido este feito mesmo nun xornal inglés datado a 5 de Xaneiro de 1762.

Os datos recollidos baixo a auga polos especialistas de Argos reflicten o predominio cuantitativo de canóns de 8 libras (polo menos 16 de 21 canóns) sobre outros de menor calibre (os 5 restantes), o que parece coincidir coas características armamentísticas da citada fragata, que en

Canóns da probable Hermine

354