Actuacións arqueolóxicas. Ano 2008.

Page 1

-1-


-2-


ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS Ano 2008

-3-


ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS. ANO 2008

CONSELLEIRO DE CULTURA E TURISMO Roberto Varela Fariña DIRECTOR XERAL DE PATRIMONIO CULTURAL José Manuel Rey Pichel SUBDIRECTOR XERAL DE CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE BB CC Federico Garrido Villa SERVIZO DE ARQUEOLOXÍA Eugenio Rodríguez Puentes Xefe de Servizo Juan Antonio Cañizo Fraga Xefe de Sección Faustino Infante Roura Xefe de Sección Rafael Penedo Romero Xefe de Sección José Manuel Rey García Xefe de Sección Ángel Carreira Díaz Arqueólogo Manuel Díaz Vázquez Arqueólogo Rosa Paz Lobeiras Arqueóloga Manuel Rodríguez Calviño Arqueólogo María José Rodríguez Pérez Arqueóloga Mª de la Paz Varela Campos Técnico superior Alejandra Vázquez Grobas Técnico superior Josefa Pose Martínez Operadora informática María Luisa Cozar Silva Auxiliar Administrativo

EDICIÓN Xunta de Galicia. Consellería de Cultura e Turismo. Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. © da edición Xunta de Galicia © dos textos os autores © das fotografías os autores COORDINACIÓN Mª de la Paz Varela Campos Servizo de Arqueoloxía, Xunta de Galicia REVISIÓN LINGÜÍSTICA Secretaría Xeral de Política Lingüística Lucía Graíño FOTOS DA CAPA Peltres flamengos do pecio da Coba - Xove (Rosa Benavides García)

Forno escavado na rúa Quiroga Ballestero de Lugo (Enrique Alcorta Irastorza)

Estrutura escavada en Agro de Bazar (Mª José Bóveda Fernández)

DESEÑO E MAQUETACIÓN Mármore Edicións e Producións IMPRESIÓN Lugami Artes Gráficas ISBN 978-84-453-4923-6 DEPÓSITO LEGAL C 2202-2010

-4-


Índice

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR 1.- ACTUACIÓNS DE ESCAVACIÓN, CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR EN XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

[128] Control arqueolóxico e limpeza biolóxica no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ, MANUEL CAAMAÑO GESTO ............... [158] Prospección arqueolóxica para o Plan de usos e rendibilización do patrimonio cultural da CMVMC de Santiago de Covelo (Pontevedra) JORGE LAMAS BÉRTOLO .................................................................... [219] Seguimento arqueolóxico para a colocación de paneis en 9 xacementos do territorio da Asoc. Terras de Miranda (Lugo) ABEL VIGO GARCÍA ........................................................................... [267] Proposta de reposición do petróglifo de Lapela, Chandebrito, Nigrán (Pontevedra) ROSA VILLAR QUINTERO ................................................................... [307] Campo de traballo no castro de Mallou, Carnota (A Coruña) JORGE LAMAS BÉRTOLO ..................................................................... [340] Limpeza, escavación e consolidación arqueolóxica no xacemento de Castromao, Celanova (Ourense) LUIS ORERO GRANDAL ...................................................................... [351] Actuacións arqueolóxicas no castro de Socastro, Rois (A Coruña) ELENA LIMA OLIVERA, JOAQUÍN FERRER CRUZ ............................. [372] Sondaxes arqueolóxicas no castro de Chandebrito, Nigrán (Pontevedra) XOSÉ LOIS LADRA FERNÁNDEZ ........................................................ [373] Sondaxes Arqueolóxicas na Cruz do Castro, Carballedo, Cotobade (Pontevedra) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO ............................................................ [395] Escavación arqueolóxica no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................

19

21

[403] Tapado do xacemento arqueolóxico de Portomaior, As Neves (Pontevedra) ROSA VILLAR QUINTEIRO ..................................................................

41

[405] Escavación arqueolóxica no campamento romano de Aquis Querquennis, Bande (Ourense) SANTIAGO FERRER SIERRA .................................................................

43

[407] Escavación do Castro Pequeno de Neixón, Boiro (A Coruña) XURXO M. AYÁN VILA, MANUEL A. FRANCO FERNÁNDEZ ..........

46

[411] Campaña de escavación arqueolóxica no castro de Castrolandín, Cuntis (Pontevedra) CARLOS OTERO VILARIÑO .................................................................

49

[436] Sondaxes arqueolóxicas no castro da Ourela, San Xurxo de Augas Santas, Palas de Rei (Lugo) IVÁN A. ÁLVAREZ MERAYO ...............................................................

52

[439] Escavación arqueolóxica e consolidación na ermida de San Guillerme, Fisterra (A Coruña) LORENA VIDAL CAEIRO e CRISTOBAL NODAR NODAR ...................

54

[472] Actuación arqueolóxica de conservación e escavación en área no castro de Zoñán, Mondoñedo (Lugo) ABEL VIGO GARCÍA ...........................................................................

56

[486] Escavación arqueolóxica no castro de Formigueiros, Samos (Lugo) GONZALO MEIJIDE CAMESELLE ........................................................

58

[489] Proxecto de recuperación e escavación no contorno da Cista de Bicos do Lago, Abelleira, Muros (A Coruña) Mª JOSÉ BÓVEDA FERNÁNDEZ ..........................................................

61

[512] Sondaxes arqueolóxicas no xacemento castrexo de Monforte de Lemos (Lugo) IVÁN ÁLVAREZ MERAYO ....................................................................

63

[513] Escavación, consolidación e limpeza no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ, MANUEL CAAMAÑO GESTO ................

65

[514] Traballos arqueolóxicos de revisión do rexistro dos gravados rupestres de Parada, Campo Lameiro (Pontevedra) BEATRIZ COMENDADOR REY, XAQUÍN FERRER CRUZ, VÍCTOR VÁZQUEZ COLLAZO ...........................................................................

67

23

25

27

30

32

35

37

39

-5-


[522] Documentación da estación rupestre de Naraio I e sondaxe e acondicionamento de Laxe das Rodas, Muros (A Coruña) MANUEL ANTONIO FRANCO FERNÁNDEZ .......................................

69

[540] Escavación en área no aparcadoiro do Centro de Interpretación e Documentación da Arte Rupestre, Campo Lameiro (Pontevedra) JOSÉ LÓPEZ ALONSO, FIDEL MÉNDEZ FERNÁNDEZ .......................

72

[543 e 652] Posta en valor de Castromaior para fomento do turismo cultural no Camiño de Santiago. Portomarín (Lugo) LUIS FRANCISCO LÓPEZ GONZÁLEZ .................................................

74

[566] Limpeza e restauración de estruturas no Castelo da Lúa, Rianxo (A Coruña) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ .........................................................

77

[587] Escavación arqueolóxica no foxo do castelo medieval de Moeche, Moeche (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................

79

[603] Escavación puntual e consolidación de estruturas no castro de Santa Tegra (Pontevedra) MIGUEL Á. LÓPEZ MARCOS e LUIS FCO. LÓPEZ GONZÁLEZ ........ [630] Escavación e consolidación arqueolóxica no castro de San Cibrao de Las (Ourense) YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ ........................................................

[199] Sondaxe e control arqueolóxico dos movementos de terra vinculados ao acceso á torre de Sto. Domingo, Monforte de Lemos (Lugo) IVÁN A. ÁLVAREZ MERAYO ............................................................... 103 [238] Control arqueolóxico da escavación para drenaxe perimetral na igrexa parroquial de Santa María de Riós, Riós (Ourense) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 105 [255] Control arqueolóxico de desmonte no ángulo suroeste do Baluarte do Pozo, praza-forte de Salvaterra de Miño (Pontevedra) BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS ........................................................ 106 [434] Escavación arqueolóxica na horta da reitoral de Santo Estevo e no castelo, na zona vella de Allariz (Ourense) YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ ........................................................ 108

81

[525] Control arqueolóxico das obras de drenaxe perimetral na capela da Nosa Señora do Rial, Outes (A Coruña) ALEJANDRO ARCE MÉNDEZ .............................................................. 112 84

2.- ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS EN PROXECTOS DE RESTAURACIÓN DO PATRIMONIO CONSTRUÍDO

[002] Control arqueolóxico da restauración da basílica e adro norte, 3ª fase, do Mosteiro de San Lourenzo de Carboeiro, Silleda (Pontevedra) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ .........................................................

[173] Control de remoción de terras das obras de restauración e posta en valor da igrexa de Santa María das Areas, Fisterra (A Coruña) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 102

[570] Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de restauración da igrexa de San Pedro de Soandres, A Laracha (A Coruña) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 114

89

[610] Control arqueolóxico das obras de drenaxe na igrexa de Santa María de Loimil, A Estrada (Pontevedra) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 115

90

[612] Control arqueolóxico das obras de rehabilitación da igrexa de San Martiño de Brabío, Betanzos (A Coruña) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 116

93

[632] Control arqueolóxico no Castelo dos Sarmiento. Escavación da terraza intermedia, Ribadavia (Ourense) LUIS ORERO GRANDAL ...................................................................... 117

96

[653] Control arqueolóxico para a instalación de drenaxe na igrexa de Santiago do Deán, A Pobra do Caramiñal (A Coruña) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 120

[136] Control arqueolóxico das remocións de terra na fachada principal do mosteiro de San Xiao de Samos, Samos (Lugo) XOSÉ LOIS LADRA FERNÁNDEZ ........................................................

98

[726] Control arqueolóxico das obras de rehabilitación da igrexa de San Xoán Bautista de Mazaricos (A Coruña) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO ............................................................ 121

[139] Actuacións arqueolóxicas realizadas na igrexa de San Salvador do Hospital, Quiroga (Lugo) SANTIAGO FERRER SIERRA .................................................................

99

[057] Control arqueolóxico das obras de reforma da iluminación interior da igrexa de San Martiño de Noia (A Coruña) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO ............................................................ [076] Actuacións arqueolóxicas derivadas do proxecto para a recuperación do Forte dos Medos, Estás, Tomiño (Pontevedra) EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ .............................................................. [101] Proxecto de remodelación do adro, no contorno da igrexa do mosteiro de San Pedro, Ramirás (Ourense) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................

-6-


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS

[526] Sondaxes arqueolóxicas valorativas na rúa dos Anxos nº 11, 13, 15, Betanzos ISABEL CABRERA TILVE ..................................................................... 149

1. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS NO ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña

[051] Sondaxes arqueolóxicas na rúa Real 63-avda. da Mariña 28, A Coruña EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................ 125 [375] Escavación en área en Sánchez Bregua 3, A Coruña JOSÉ RAMÓN MARTÍNEZ CASAL ........................................................ 127 [412] Escavación en área en Sánchez Bregua 2, A Coruña JOSÉ RAMÓN MARTÍNEZ CASAL ........................................................ 129 [074] Control e seguimento arqueolóxico das obras de consolidación de pavimentación da rúa de Bautizados, Santiago de Compostela Mª GORETTI GONZÁLEZ VILA .......................................................... 131 [294] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 13 da rúa de Vista Alegre, Santiago de Compostela JOSÉ RAMÓN MARTÍNEZ CASAL ........................................................ 133 [296] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 18 da rúa do Campo da Angustia, Santiago de Compostela JUAN JOSÉ ALONSO BRAÑA ............................................................... 135 [389] Control arqueolóxico do mantemento e reparación dos lousados do contorno de San Martiño Pinario, 2ª fase, Santiago de Compostela Mª GORETTI GONZÁLEZ VILA .......................................................... 137 [421] Sondaxe arqueolóxica valorativa no Centro de día-albergue Juan XXIII, no Convento de San Francisco, Santiago de Compostela ISABEL CABRERA TILVE ..................................................................... 139 [459 e 599] Sondaxes arqueolóxicos e escavación en área na rúa da Conga nº 9 - rúa Xelmírez nº 11, Santiago de Compostela BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS ........................................................ 141 [462] Proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 31 da rúa da Algalia de Abaixo, Santiago de Compostela Mª GORETTI GONZÁLEZ VILA .......................................................... 143 [681] Limpeza e rexistro arqueolóxico do paramento exterior do inmoble número 18 da rúa Entremuros, Santiago de Compostela REBECA BLANCO-ROTEA, ROSA BENAVIDES GARCÍA, PATRICIA MAÑANA-BORRAZÁS .......................................................................... 145

Provincia de Lugo

[598] Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 5 da rúa Nova, Lugo ROBERTO BARTOLOMÉ ABRAIRA ....................................................... 151 [691] Escavación arqueolóxica en área da parte traseira do inmoble nº 8 da rúa Quiroga Ballesteros, Lugo ENRIQUE ALCORTA IRASTORZA ......................................................... 154 [099] Escavación arqueolóxica en área nunha parcela situada en solo urbano no xacemento de Punta Atalaia, San Cibrao, Cervo EVA CASTRO VIGO ............................................................................. 156 Provincia de Ourense

[170] Sondaxes arqueolóxicas na praza Saco e Arce nº 7, Ourense EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 158 [175] Ampliación á escavación das sondaxes nas Burgas / U.E.2 área 1 (Casa dos Fornos) e área 2 (Traseira das Burgas), Ourense CELSO RODRÍGUEZ CAO .................................................................... 160 [178] Sondaxes arqueolóxicas no inmoble situado no nº 1 da rúa Moratín e nº 2 e 4 da rúa Primavera, Ourense LUIS CORDEIRO MAAÑÓN ................................................................. 163 [456] Sondaxes arqueolóxicas no soar da rúa do Progreso nº 40, Ourense JORGE LAMAS BÉRTOLO ..................................................................... 165 [656] Escavación arqueolóxica precedida de sondaxes valorativas no soar de rúa Perigo 9, Ourense MANUEL JORRETO DÍAZ, DAVID PÉREZ LÓPEZ .............................. 167 [722] Control arqueolóxico para o proxecto da rehabilitación de dúas vivendas na rúa do Sol 2-4, Castro Caldelas DAVID PÉREZ LÓPEZ ......................................................................... 170 [620] Control arqueolóxico das remocións de terras para a cimentación do predio nº 3 da rúa de San Mamede, Montederramo EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 172 [191] Control arqueolóxico das obras de recuperación na rúa Salgado Moscoso, zona histórica de Ribadavia MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 173 [147] Actuación arqueolóxica no soar da praza García Barbón, esquina coa rúa Travesa, Verín MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 174

-7-


[555] Sondaxes arqueolóxicas na «Casa dos Acevedo», no inmoble nº 26 da Praza de García Barbón, Verín (Ourense) EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 176

[303] Avaliación arqueolóxica da parcela 3 da Unidade de actuación I-06 de Rosalía de Castro II, Vigo MARÍA JESÚS IGLESIAS DARRIBA ....................................................... 206

[717] Sondaxes arqueolóxicas na praza da Mercede nº 6, Verín EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 178

[342] Sondaxes arqueolóxicas manuais previas ás obras de rehabilitación do edificio nº 6 da rúa San Vicente, Vigo SANTIAGO VIEITO COVELA ................................................................ 208

[279] Sondaxes arqueolóxicas para asento de zapatas no predio nº 3 da rúa Xesús Carlos Romero Nieto, Xinzo de Limia EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 180

[528] Control arqueolóxico das obras de remodelación da rúa Teófilo Llorente, Vigo MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 210

Provincia de Pontevedra

[108] Escavación en área en tramo parcial da rúa Manuel Quiroga, Pontevedra Mª DOS ANXOS LÓPEZ TABOADA ..................................................... 182 [277] Sondaxes mecánicas das obras de construción de edificio na Rúa Nova de Abaixo nº 9 a 21, Pontevedra SANTIAGO VIEITO COVELA ................................................................ 184 [430] Control arqueolóxico das obras de reurbanización da praza da Castaña e rúa Irmáns Sobrino Buhigas, Pontevedra SANTIAGO VIEITO COVELA ................................................................ 186 [551] Escavación e control arqueolóxico de remoción de terras: Arrabalde da basílica de Santa María na zona intra muros, Pontevedra BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS ........................................................ 188 [006] Sondaxes arqueolóxicas para as obras de construción dun aparcadoiro soterrado na rúa Rosalía de Castro, Vigo EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ .............................................................. 190 [015] Escavación arqueolóxica en área no sector oriental do soar nº 2 - 3 da praza de Compostela, Vigo ENRIQUETA LÓPEZ RODRÍGUEZ ....................................................... 193 [024] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da rúa Anguía, Vigo JUAN JOSÉ ALONSO BRAÑA ............................................................... 196 [065] Sondaxes arqueolóxicas manuais na rúa San Sebastián nº 18, Vigo ROSA PEREIRA MUÑOZ ...................................................................... 198 [137] Sondaxes arqueolóxicas mecánicas no soar do nº 23 da rúa San Gregorio, Vigo EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ .............................................................. 200

[530] Sondaxes arqueolóxicas manuais na rúa San Xulián 6 Perigos 5, Vigo ÁNGEL CONCHEIRO COELLO ............................................................ 211 [533] Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles 6-8 da rúa Perigos, Vigo ROSA VILLAR QUINTERO ................................................................... 212 [580] Sondaxes arqueolóxicas manuais no inmoble do Arco de Quirós, na praza da Princesa e rúa Fermín Penzol, Vigo SOFÍA CADENAS BALSEIRO ................................................................ 214 [676] Sondaxes arqueolóxicas manuais nos inmobles da rúa Hortas nº 10-12, Vigo SOFÍA CADENAS BALSEIRO ................................................................ 216 [732] Sondaxes arqueolóxicas manuais nos inmobles da rúa Oliva nº 2-4, Vigo EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ .............................................................. 218 [212] Sondaxes arqueolóxicas na rúa Montero Ríos número 91, Bueu ÁNGEL CONCHEIRO COELLO ............................................................ 221 [033] Control arqueolóxico das obras L.M.T.S. e C.T. Santa María - Xosé Salgado, Caldas de Reis Mª DOS ANXOS LÓPEZ TABOADA ..................................................... 223 [166] Escavación arqueolóxica en área nas rúas Carlos García Bayón - Porto do Río, Caldas de Reis VÍCTOR RÚA CARRIL .......................................................................... 225 [253] Sondaxes manuais en proxecto de construción dun edificio de vivendas na rúa Laureano Salgado números 5-7, Caldas de Reis VÍCTOR RÚA CARRIL .......................................................................... 227

[154] Escavación arqueolóxica en área da parcela 4 da Unidade de actuación I-06, Rosalía de Castro nº 2, Vigo MARIO CÉSAR VILA ............................................................................ 202

[004] Sondaxes arqueolóxicas para as obras no edificio para vivendas na praza de Alfredo Brañas, esquina rúa Isabel II, en Cambados HERMINIA RODRÍGUEZ PÉREZ e ANDREA SERODIA DOMÍNGUEZ ... 230

[289] Control arqueolóxico na rúa Ferrería nº 9, esquina Subida á Costa, Vigo ROSA PEREIRA MUÑOZ ...................................................................... 204

[357] Control arqueolóxico das obras de construción de edificio de baixo e planta na rúa Os Píos nº 8, Cambados HERMINIA RODRÍGUEZ PÉREZ e ANDREA SERODIA DOMÍNGUEZ ... 233

-8-


[708] Control arqueolóxico da reurbanización da conexión rúa San Roque-Carreiro do Campo, zona histórica, Combarro, Poio SANTIAGO VIEITO COVELA ................................................................ 235

[305] Estudo de impacto sobre o patrimonio cultural do Parque Eólico de Sasdónigas, Mondoñedo e Abadín (Lugo) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ .................................................. 261

2. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS NO MEDIO RURAL

[309] Estudo de impacto sobre o patrimonio cultural do Parque Eólico de Carracedo. A Pastoriza, Riotorto e Mondoñedo (Lugo) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ .................................................. 262

[077] Sondaxes arqueolóxicas e control do Centro de Interpretación parroquial en Santa Eulalia de Vedra, (A Coruña) JOSÉ RAMÓN MARTÍNEZ CASAL ........................................................ 239 [097] Control arqueolóxico das obras de protección do litoral no lugar da Ladeira do Chazo, Abanqueiro, Boiro (A Coruña) VÍCTOR J. BARBEITO POSE ................................................................. 241 [098] Prospección arqueolóxica da duna da praia de Rodas no proxecto de mellora da accesibilidade das Illas Cíes, Vigo (Pontevedra) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ .................................................. 243 [131] Sondaxes arqueolóxicas manuais previas á construción dunha vivenda no lugar do Coto, Cela, Mos (Pontevedra) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO ............................................................ 244 [176] Intervención arqueolóxica de urxencia na zona do túnel do Agro de Bazar, Dornelas, Silleda (Pontevedra) Mª JOSÉ BÓVEDA FERNÁNDEZ .......................................................... 246 [207] Control e seguimento arqueolóxico dos traballos de limpeza e rozado do Pico Sacro, Boqueixón (A Coruña) ROCÍO VARELA POUSA ....................................................................... 248 [230] Estudo de impacto ambiental para o proceso de concentración parcelaria na zona de Vilantime, Arzúa (A Coruña) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ .................................................. 250 [243] Sondaxes dos restos romanos no lugar do Monte atopados con motivo das obras da PLISAN, As Neves (Pontevedra) SANTIAGO FERRER SIERRA ................................................................. 252 [245] Prospección para estudo de impacto arqueolóxico da liña para interconexión do Parque Eólico das Neves (Pontevedra) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 254

[320] Prospección arqueolóxica intensiva da zona de concentración parcelaria de Castro Caldelas (Ourense) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 263 [347] Escavación en área dun tramo do Camiño de Santiago Meridional/Vía da Prata, Lalín (Pontevedra) ROBERTO ABOAL FERNÁNDEZ .......................................................... 265 [361] Sondaxes valorativas no novo trazado da estrada Campomarzo-Abades, no contorno da mámoa nº 2 de Chousa Nova, Silleda (Pontevedra) ANDRÉS TEIRA BRIÓN, CARLOS RODRÍGUEZ RELLÁN .................... 268 [363] Sondaxes arqueolóxicas valorativas na Raña Longa, lugar de Gronzo, freguesía de San Fins de Brión (A Coruña) XOSÉ LOIS LADRA FERNÁNDEZ ........................................................ 270 [406] Prospección arqueolóxica na zona de concentración parcelaria Agudelo-Barro-Valiñas, Barro (Pontevedra) SANTIAGO VIEITO COVELA ................................................................ 271 [453] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no contorno do novo túmulo da Zapateira, Culleredo (A Coruña) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA ........................................................... 274 [490] Control arqueolóxico do Parque Eólico Singular das Neves e da Liña de Interconexión de 20 kv, As Neves (Pontevedra) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 276 [509] Prospección arqueolóxica da parroquia de Santa María de Aciveiro, Forcarei (Pontevedra) EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 277 [510] Prospección para o estudo de impacto arqueolóxico do Parque Eólico Singular de Valga, Valga (Pontevedra) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 280

[249 e 546] Control, escavación, consolidación, levantamento e traslado da cámara megalítica de Chousa Nova 1, Dornelas, Silleda (Pontevedra) Mª JOSÉ BÓVEDA FERNÁNDEZ .......................................................... 255

[536] Control arqueolóxico para a execución dunha estabulación de gando vacún no Pereiro Vello, Tordoia (A Coruña) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 281

[254] Prospección arqueolóxica para a mellora de pasteiros no monte comunal de Barrantes, Tomiño (Pontevedra) SANTIAGO VIEITO COVELA ................................................................ 257

[583] Estudo de impacto cultural para o Plan de Sectorización sobre uns terreos para urbanizar, Ponteceso (A Coruña) ÁNGEL MARCELO RODRÍGUEZ CASTRO ........................................... 283

[297] Sondaxes arqueolóxicas valorativas en Zapa I, Redondela (Pontevedra) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA ........................................................... 259

[628] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no Foxo do Lobo de Vilar, Bande (Ourense) DAVID PÉREZ LÓPEZ ......................................................................... 285

-9-


[636] Sondaxes valorativas no contorno do xacemento Agro da Ponte, Lugo (Lugo) MIGUEL A. VIDAL LOJO .................................................................... 288 [667] Sondaxes arqueolóxicas na área de cautela do xacemento de Castrelo vinculadas ao acondicionamento da estrada AC433, Laxe (A Coruña) DIEGO PIAY AUGUSTO ...................................................................... 290 [695] Control arqueolóxico das obras da rede de saneamento de Triacastela e Pasantes, Triacastela (Lugo) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 293 [710] Control arqueolóxico das obras de intervención ambiental no Puzo do Lago, Maside (Ourense) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 294 [713] Proxecto de sondaxes arqueolóxicas para construción de vivenda no Camiño da Xunqueira, San Pedro da Ramallosa, Nigrán (Pontevedra) SANTIAGO VIEITO COVELA ................................................................ 296 [744] Estudo de impacto cultural para a ordenación do contorno dunha área terciaria e comercial, O Porriño (Pontevedra) ÁNGEL MARCELO RODRÍGUEZ CASTRO ........................................... 297 [767] Seguimento arqueolóxico e escavación en área en ZAPA I, Redondela (Pontevedra) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA ........................................................... 298 3. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS NO MEDIO SUBACUÁTICO

[492] Prospección arqueolóxica subacuática para o Estudo de Impacto Ambiental das obras no porto de Marín (Pontevedra) YOLANDA ALAMAR BONET ................................................................ 303 [507] Dragaxe no peirao leste do porto de Bueu. Prospección arqueolóxica subacuática, Bueu (Pontevedra) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ ................................................ 305 [700] Prospección subacuática e terrestre na desembocadura do río Verdugo, EAAV tramo Soutomaior-Vilaboa (Pontevedra) ÁNGEL MARCELO RODRÍGUEZ CASTRO ........................................... 306 [720] Prospección arqueolóxica subacuática no río Ulla para o eixe atlántico de alta velocidade: Viaduto sobre o río Ulla ÁNGEL MARCELO RODRÍGUEZ CASTRO ........................................... 308

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN [035] Prospección para avaliación de impacto arqueolóxico dos traballos de concentración parcelariana en Santiago de Verea, Verea (Ourense) EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 313 [038] Prospección arqueolóxica intensiva da parroquia de Rubiás dos Mixtos, Calvos de Randín (Ourense) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 316 [056] Prospección subacuática, derivada do achado de materiais arqueolóxicos no contorno da praia de Lago, Xove (Lugo) IGNACIO CRESPO LIÑEIRO ................................................................. 318 [164] Prospección arqueolóxica subacuática no contorno do seo de Corcubión, ría de Corcubión-cabo Fisterra (A Coruña) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ, RAÚL GONZÁLEZ GALLERO ... 320 [168] Resultados da sondaxe arqueolóxica no lugar de Pedras, O Saviñao, e da prospección na Depresión de Monforte de Lemos (Lugo) LOMBERA HERMIDA, A., RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, X. P., LAZUÉN FERNÁNDEZ, T., FÁBREGAS VALCARCE, R. ...................................... 322 [222] Prospección arqueolóxica superficial do concello de Boborás (Ourense) JORGE LAMAS BÉRTOLO ..................................................................... 325 [290] Prospección arqueolóxica xeofísica da ría de Corcubión (A Coruña) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ, RAÚL GONZÁLEZ GALLERO ... 327 [334] Prospección para a recuperación, mantemento e conservación do DPMT da illa de Sálvora, Ribeira (A Coruña) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ ......................................................... 330 [418] Primeiras intervencións no xacemento de Cova Eirós, Triacastela (Lugo) LAZUÉN FERNÁNDEZ, T.; RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, X. P.; DE LOMBERA HERMIDA, A.; FÁBREGAS VALCARCE, R. ............................................ 332 [432] Catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Baralla (Lugo) JOAQUÍN FERRER CRUZ ...................................................................... 335 [449] Prospección, inventario e catalogación dos xacementos paleolíticos do concello das Neves (Pontevedra) ROSA VILLAR QUINTEIRO .................................................................. 337 [454] Prospección e sondaxes arqueolóxicas en Santa Comba de Louro, Valga (Pontevedra) SARA RODRÍGUEZ SOUTO .................................................................. 339

- 10 -


IV. CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE MATERIAIS

[520] Prospección arqueolóxica terrestre e subacuática en Agramar, Valga (Pontevedra) DAVID FERNÁNDEZ ABELLA ............................................................. 341 [549] Revisión do catálogo de xacementos rupestres do concello de Porto do Son e posta en valor da estación da Gurita I, Porto do Son (A Coruña) RAMÓN FÁBREGAS VALCARCE e ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ ... 344 [701] Prospección arqueolóxica para a delimitación e declaración de BIC de xacementos megalíticos nas provincias de Ourense e Pontevedra FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ .................................................. 346

Conservación de materiais orgánicos empapados das salinas romanas de Rosalía de Castro II, Vigo (Pontevedra) ROSA BENAVIDES GARCÍA ................................................................. 351 Peltres flamengos do pecio da Coba - Xove (Lugo) ROSA BENAVIDES GARCÍA ................................................................. 354

V. A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2008 Análise da actividade arqueolóxica no ano 2008 ........................ 359

APÉNDICE Relación de actuacións autorizadas no ano 2008 ....................... 369

- 11 -


- 12 -


A

creación de ferramentas, tanto administrativas como lexislativas, para a xestión do patrimonio arqueolóxico por parte das administracións autonómicas desde que foron asumidas as competencias na materia, sentou as bases para o desenvolvemento da actividade arqueolóxica profesional tal como agora a concibimos. Por outra parte, o patrimonio cultural en xeral e o arqueolóxico en particular cobra un sentido distinto na sociedade actual, que reclama o seu uso asociado ao ocio, converténdose nun recurso cultural directamente implicado no desenvolvemento socioeconómico dun pobo. A arqueoloxía, como disciplina cuxo principal obxectivo é o estudo, acrecentamento e protección dos bens que integran o patrimonio arqueolóxico, necesariamente ten que estar presente en toda aquela actividade que poida supoñer un impacto sobre este, de maneira especial nunha terra cunha altísima densidade de xacementos arqueolóxicos como é Galicia, intentando compatibilizar o desenvolvemento económico e social coa protección e conservación dun patrimonio que, ademais, é un ben común para a sociedade presente e futura. É un propósito fundamental da Consellería de Cultura e Turismo recoller e difundir as actuacións autorizadas sobre o patrimonio arqueolóxico, así como a actividade da Administración autonómica a través dos servizos técnicos da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, polo que presentamos esta terceira publicación da serie Actuacións Arqueolóxicas dedicada á actividade arqueolóxica desenvolvida en Galicia no ano 2008.

ROBERTO VARELA FARIÑA Conselleiro de Cultura e Turismo

- 13 -


- 14 -


C

ontinuando coa política de divulgación dos resultados da actividade arqueolóxica en Galicia, edítase a terceira publicación da serie Actuacións Arqueolóxicas, dedicada ás intervencións arqueolóxicas do ano 2008. Somos conscientes, posto que así o podemos constatar, da moi boa acollida que tivo esta publicación entre os profesionais e a comunidade científica por ofrecer unha visión xeral da actividade a través dunha selección de intervencións arqueolóxicas e dunha síntese do labor desempeñado desde a Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, a través do Servizo de Arqueoloxía e dos servizos de Patrimonio Cultural dos catro departamentos territoriais da Consellería de Cultura e Turismo. A publicación recolle 154 intervencións do total das 783 que tramitou a Dirección Xeral do Patrimonio Cultural no ano 2008 de acordo co Decreto 199/1997 que regula a actividade arqueolóxica na Comunidade Autónoma de Galicia. A distribución das intervencións faise en función dos campos nos que se desenvolve a actividade arqueolóxica: a conservación e posta en valor, as actuacións preventivas nos medios urbano, rural e subacuático, o inventario e catalogación e, por último, a conservación e restauración de materiais, aspecto este último que incorporamos como novidade nesta publicación do 2008. Finalmente, agradecemos a colaboración de todos os profesionais que, coa súa dedicación, contribúen á protección e divulgación do patrimonio arqueolóxico e esperamos que esta publicación continúe sendo unha boa fonte de información e axude a dar unha visión global da actividade arqueolóxica en Galicia.

JOSÉ MANUEL REY PICHEL Director xeral de Patrimonio Cultural

- 15 -


- 16 -


I PROXECTOS DE CONSERVACIร N E POSTA EN VALOR

1. Actuaciรณns de escavaciรณn, conservaciรณn e posta en valor en xacementos arqueolรณxicos

- 17 -


- 18 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/128-0

Control arqueolóxico e limpeza biolóxica no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ, MANUEL CAAMAÑO GESTO

R

ealízase o control arqueolóxico da escavación dunha gabia de drenaxe e limpeza biolóxica en toda a superficie do campamento. Utilizáronse medios mecánicos na área non escavada e dúas rozadoiras e medios manuais na área escavada. GABIA DE DRENAXE Realizamos o control arqueolóxico da escavación por medios manuais da gabia, apreciando as diferentes capas de terra, relacionados cos niveis arqueolóxicos coñecidos no campamento, ata a cota de obra, aproximadamente -50 cm, cunha lonxitude de 34,70 m. A intervención finalmente realizouse en dúas zonas:

Gabia de drenaxe situada en paralelo ao invernadoiro ao longo de 34,70 metros desde a porta principalis, coincidindo coa via principalis. Distinguiremos dúas partes diferenciadas: 1- Espazo localizado a partir da porta principalis, iniciándose nesta e rematando a 9 metros. A gabia únese coas zapatas do invernadoiro para permitir a saída das augas e amosa un espazo alterado por unha campaña recente de escavación arqueolóxica en área desta zona. A estratigrafía, alterada pola escavación arqueolóxica e posteriormente cuberta, é a seguinte: Nivel 0, capa 0: manto vexetal. Nivel 1, capa 1: recheo de terra con pedra, e anacos de tella, que é o material procedente da propia escavación. Ten unha potencia de 50 cm. Ao rematar esta capa 1, sae o plástico negro, utilizado naquel momento para sinalar o nivel e profundidade de escavación. Esta estratigrafía é común a 9 m de gabia, desde a porta principalis. 2- Área non afectada pola escavación arqueolóxica, a partir dos 9 metros de gabia, ao longo de 25,70 metros. A estratigrafía é a seguinte: Nivel 0, capa 0: manto vexetal. Capa 1: terra vexetal. Nivel 1: formado por dúas capas e restos de empedrado. Capa 2: base de empedrado, formado por pedra, anacos de tella e terra de cor marrón, cunha potencia de 25 cm. Capa 3: terra cor marrón clara, que se escava ata 20 cm. Estrutura: empedrado da via principalis.

Gabia de drenaxe

Soamente exhumamos na gabia unha superficie do empedrado de 50 cm, o ancho da gabia, por 90 cm de longo. Está formado por pedras de mediano tamaño, tomadas con arxila, e utilizando para os ocos pequenas cuñas de pedra. Gabia de drenaxe situada ao outro lado do invernadoiro, soamente foi preciso escavar unha pequena gabia de 50 cm, continuándose baixo a muralla para verter as augas fóra do recinto campamental. Escávanse só 50 cm de profundidade, e a estratigrafía é sinxela, baixo o manto vexetal sae unha capa de terra de cor marrón, completamente estéril. O obxectivo final das gabias de drenaxe, dar saída ás augas fóra do recinto campamental, conséguese sen danar as estruturas nin alterar niveis arqueolóxicos. LIMPEZA BIOLÓXICA O obxectivo desde o punto de vista de valoración patrimonial é acadar unha adecuada limpeza, coa roza de toda a superficie do campamento, e a limpeza puntual dos restos estruturais e a área escavada en anteriores intervencións arqueolóxicas.

Diferenciamos dúas zonas de intervención: a) Área non escavada. Limpeza mecánica. b) Estruturas, edificios, murallas e pavimentos exhumados en anteriores campañas de escavación. Limpeza manual.

- 19 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/128-0 Control arqueolóxico e limpeza biolóxica no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña)

Empedrado Via Principalis

O control biolóxico é un dos traballos que debe realizarse periodicamente e polo menos dúas veces ao ano como medida preventiva e de conservación, ademais de que lles facilita o percorrido e comprensión do xacemento aos visitantes. O crecemento incontrolado da vexetación propicia danos nas estruturas polo efecto das raíces e facilita a instalación de animais como roedores, réptiles, etc., ademais de atraer a auga e elevar a humidade. Procedeuse a unha roza con máquinas específicas, de toda a superficie non escavada, e ao uso de dúas rozadoiras manuais para limpar as zonas de difícil acceso para a máquina, como é o contorno inmediato á pasarela e á pequena edificación situada no campamento. Ademais da limpeza manual de plantas enraizadas entre as laxes dos muros e as lousas dos solos e pavimentos.

- 20 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/158-0

Prospección arqueolóxica para o Plan de usos e rendibilización do patrimonio cultural da CMVMC de Santiago de Covelo (Pontevedra) JORGE LAMAS BÉRTOLO

O

proxecto foinos solicitado pola Comunidade de Montes Veciñais en Man Común de Santiago de Covelo, a través da empresa de rendibilización patrimonial ETNOGA S.L., e consiste na posta en valor dos recursos do patrimonio cultural existentes no ámbito do comunal da devandita parroquia pontevedresa. A prospección arqueolóxica, segundo a definición do Decreto regulador da actividade arqueolóxica en Galicia, é a exploración superficial e sistemática, sen remoción de terras, dirixida ao estudo e investigación para a detección de restos históricos e aos contextos ambientais con eles relacionados, a través da observación e o recoñecemento sistemático da superficie terrestre. Metodoloxicamente poderíase esquematizar como a busca e localización de xacementos nun territorio, avaliación dos seus contextos e estudo da súa distribución e relacións. Polo tanto, o traballo de campo proxectouse como unha prospección de superficie, de cobertura total e carácter intensivo abranguendo toda a área de actuación. O relevo e a vexetación encargáronse de condicionar esta proposta metodolóxica e aínda que se mantivo o recoñecemento de toda a superficie («Cobertura Total»). O carácter intensivo da prospección restrinxiuse xa que as

ladeiras de forte pendente e as áreas cubertas por unha espesa vexetación percorréronse de forma descontinua («Cobertura Selectiva») e cun carácter extensivo. Puxemos especial atención na zona do castro, xa catalogado, e os lindes con outras mancomunidades na procura de marcos de termo. Rexistramos fotográfica e planimetricamente no mapa a escala 1:5.000 os xacementos arqueolóxicos descubertos, así como a elaboración de propostas de área de protección para estes. Polo que respecta aos resultados da actuación, cómpre sinalar que xa no proxecto de actuación arqueolóxica relativo ás referencias arqueolóxicas da área de actuación, xa dabamos conta dun xacemento arqueolóxico catalogado no contorno da área obxecto da prospección: - Nome: Castro de Covelo. - Código: GA36013016. - Tipoloxía: asentamento fortificado da Idade de Ferro. - Coordenadas: X-553.540. Y-4.676.040. En canto a achados inéditos temos que dar conta da aparición de catro túmulos megalíticos, tres formando

Croa do castro de Covelo, coa cruz na rocha que alberga os gravados.

- 21 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/158-0 Prospección arqueolóxica para o Plan de usos e rendibilización do patrimonio cultural da CMVMC de Santiago de Covelo (Pontevedra)

unha pequena necrópole e á cal denominamos «Necrópole de Porto do Boi» e outra mámoa, máis afastada, que denominamos «Mámoa da Rega dos Coallos». Asemade, e grazas ás referencias da propia directiva da comunidade de montes, puidemos localizar as cruces de termo do «Coto de Canibelos», así como dous petróglifos inéditos, «Os Coallos» e «Pedra Cabalaria» este último tamén con cruces de termo asociadas. Finalmente, localizamos un asentamento romano no «Coto Grande» afectado pola apertura dunha pista e unha devasa que deixaron ao descuberto abundantes fragmentos cerámicos galaico-romanos, así como escoura de mineral.

- 22 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/219-0

Seguimento arqueolóxico para a colocación de paneis en 9 xacementos do territorio da Asociación Terras de Miranda (Lugo) ABEL VIGO GARCÍA

N

a Asociación Terras de Miranda, xestora do Proxecto Leader, están asociados os concellos de Alfoz, Barreiros, Foz, Lourenzá, Mondoñedo, Riotorto, Trabada e O Valadouro e, desde ela, estase a potenciar e protexer o eido patrimonial, etnográfico e cultural en xeral. Nesta liña desenvólvese o Proxecto Orixes no que se inclúe esta intervención e no que se pretende, entre outros fins, comezar a potenciar e pór en valor os diversos lugares de interese arqueolóxico da área que abarca por localizarse neses lugares «As Orixes» do poboamento. Así, tras a elaboración dun proxecto xeral de sinalización na que se queren colocar paneis en 9 sitios arqueolóxicos, o deseño de 9 paneis e a conseguinte aprobación do proxecto e paneis por parte da Comisión Provincial de Patrimonio da provincia de Lugo, faise preciso presentar este proxecto arqueolóxico de seguimento de obra para levar a cabo a última parte do proxecto: colocar cada sinal no seu lugar en cada un dos sitios arqueolóxicos elixidos. Os lugares seleccionados foron: en Alfoz o Castro de Ouro, en Barreiros Punta do Castro, en Foz o Castro de Llas ou Cu do Castro, en Lourenzá o Castro de San Xurxo, en Mondoñedo o Castro de Zoñán e a Cova do Rei Cintolo, en Riotorto a Croa de Riotorto nas Rodrigas, en Trabada o Castro de Trabada e no Valadouro as Mámoas do Padorno. A sinalización consistiu na colocación de mesas interpretativas (Alfoz e Lourenzá) e paneis verticais (resto dos concellos) coa conseguintes supervisións naqueles lugares onde se instalasen dentro do xacemento ou da súa área de afección. Así, os lugares onde se levou a cabo seguimento foron: Castro de Ouro, Punta do Castro, Castro de Llas, Castro de San Xurxo, Castro de Zoñán e Croa de Riotorto. O seguimento levouse a cabo durante a escavación dos buratos onde irían fixados os paneis (2 buratos para paneis verticais e 3 para mesas interpretativas) e o recheo con cemento, non así durante a colocación dos paneis posto que neste proceso, na colocación en si do panel, non se procede a novas remocións de terra. A escavación dos buratos fíxose, en todos os casos, a través de medios manuais, a pesar de que foi preciso empregar un pico mecánico para: - A Croa de Riotorto, posto que a capa baixo a terra vexetal era cemento da base da estrada contigua e logo desta chégase á rocha nai.

Mapa do territorio que abrangue a Asociación Terras de Miranda e localización dos xacementos dentro deste Alfoz Castro de Ouro (4), Barreiros Punta do Castro (1), Foz Castro de Llas ou Cu do Castro (2), Lourenzá Castro de San Xurxo (6), Mondoñedo Castro de Zoñán (5), Mondoñedo Cova do Rei Cintolo (8), Riotorto Croa de Riotorto, As Rodrigas (9), Trabada Castro de Trabada (7), O Valadouro Mámoas do Padorno (3).

- A Punta do Castro, pois a base de cemento do paseo marítimo supera as lastras á vista e sobre este creárase xa unha nova capa vexetal. Con todo, temos unha excepción no Castro de Zoñán no que non se colocou en buratos no chan senón que se procedeu á instalación enriba dunha zapata illada de cemento, previamente colocada, de 200 x 120 x 20 cm –na zona máis baixa- simplemente apoiada sobre o terreo e illada deste por medio dunha lámina de xeotéxtil de 150 g / m2 de densidade. A zapata é de formigón lixeiramente armado, de 25 N/ mm2 de resistencia e armado cunha grella de ferros redondos de 8 mm de diámetro separados a 15 cm. Durante o seguimento non se documentaron nin se viron afectadas estruturas ou restos de cultura material.

- 23 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/219-0 Seguimento arqueolóxico para a colocación de paneis en 9 xacementos do territorio da Asociación Terras de Miranda (Lugo)

Exemplo de panel explicativo colocado. Neste caso o do Castro de Zoñán.

- 24 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/267-0

Proposta de reposición do petróglifo de Lapela, Chandebrito, Nigrán (Pontevedra) ROSA VILLAR QUINTERO

O

s movementos de terras levados a cabo pola CMVMC de Chandebrito (Nigrán) para arranxar un camiño, afectaron o petróglifo 1 da Lapela –ou das Tomadas da Lapela– ao depositar terras sobre estes gravados e deixar pegadas da pa escavadora. Apróbase unha proposta para a reposición da situación anterior no citado petróglifo, e a adopción de recursos que permitan acadar os seguintes obxectivos: restitución do estado do petróglifo, proposta e artellamento de solucións tendentes á boa identificación e protección dos gravados, elaboración da documentación de rexistro dos gravados. SITUACIÓN DE PARTIDA O petróglifo 1 das Tomadas da Lapela (código SIXPAG GA36035017), localízase ao norte da canteira de Castro Lapela, ao pé dun vello camiño que entra no veciño concello de Vigo; correspondendo ás coordenadas UTM: X=521.004, Y=4.668.650. As referencias bibliográficas máis completas débense a Costas Goberna (1984) e posteriormente a Costas, Groba e Vaqueiro (1997). En relación á súa denominación, constátase que o primeiro autor denomina estes gra-

Aspecto inicial dos gravados

vados da Lapela como Grupo VI, e non II como aparece despois (1997). A superficie gravada, nunha rocha de pouco resalte do chan e con lixeira inclinación ao sueste, presenta dous grupos de representacións: o máis próximo ao camiño (grupo I), formado por dous círculos concéntricos e coviña central; ademais dunha liña ovalada cun grupo de aproximadamente trinta pequenas coviñas no seu interior. Un grupo de sucos e outro trazo ovalado con coviña central, dous segmentos semicirculares e outras cinco coviñas. A escasa distancia, outra superficie con gravados de segmentos circulares, ovalados e máis coviñas (grupo II). RESULTADOS DO TRABALLO DE CAMPO 1. Limpeza da vexetación do contorno, de xeito manual, eliminando a matogueira e algunha árbore próxima. Logo procedemos á limpeza xenérica da superficie da rocha, retirando terras das gretas onde se crean condicións idóneas para o crecemento de plantas superiores, e perfilando o contorno do afloramento. A superficie resultante ampliou notablemente o campo de visión do afloramento.

Grupo I

- 25 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/267-0 Proposta de reposición do petróglifo de Lapela, Chandebrito, Nigrán (Pontevedra)

2. Limpeza das superficies e diagnose do estado de conservación/afección da rocha. Traballo realizado por Lola Álvarez Rey e Natalia Cortón Noya e baseouse nunha limpeza mecánica en seco. Os elementos para eliminar foron: liques de suxeición débil (leprarioides e outros), especies liquénicas (efebe lanata e outras) vinculadas ás circulacións de augas sobre as superficies gravadas e carrizas e depósitos de terra. Con punzóns de madeira e metálicos levantaron os liques de suxeición débil, o cepillado en seco con cepillo de seda natural e outros plásticos, para eliminar os restos de terra e po da superficie rochosa. Sobre o estado do gravado destácanse as seguintes alteracións: modificación extrema da paisaxe do contorno por actividade antrópica (extractiva e forestal), forte Cartel informativo erosión natural, presenza de liques incrustantes, con efectos físicos e estéticos sobre a rocha soporte, pátina xeneralizada, manchas de terra, fracturas e diáclases, presenza de pos de talco en auga esterilizada –en proporción de ¼– escamas, malia que non afectan os gravados, depósitos de empregando pinceis dos números 12, 18 e 22. Os trazos terras nos rebaixes e contorno, abrasións ocasionadas polos que ofrecían dúbidas foron revisados con luz artificial dumovementos dunha pa mecánica. rante a noite. Posteriormente procedeuse ao levantamento 3. Levantamento do rexistro gráfico: mediante remarca- e fotografado dos calcos para obter unha imaxe dixital. As do dos sucos gravados coa aplicación dunha disolución de distorsións por este método de levantamento gráfico considéranse irrelevantes para os obxectivos de divulgación e protección que se perseguen nesta acción. Os deseños obtidos presentan diferenzas cos publicados, que poden deberse ao avance da erosión e/ou dos liques incrustantes, producindo unha regularización das superficies. 4. Deseño dunha estratexia básica de información e protección dos gravados ante accións vandálicas. Instalamos un pasamáns para a contemplación dos gravados establecendo unha distancia de respecto da rocha. Ademais dun cartel que informa da presenza e natureza do gravado. VALORACIÓN DA INTERVENCIÓN A realización do traballo tivo resultados técnicos positivos e mellorou notablemente a situación deste petróglifo o que permitiu deste xeito integralo no discurso divulgador recreado na parroquia, esperando que as medidas establecidas contribúan á súa conservación fronte doutras posibles accións danosas, dun xeito máis eficaz.

BIBLIOGRAFÍA COSTAS GOBERNA, F. J. et alii. (1984): Petroglifos del litoral sur de la ría de Vigo (valles Fragoso y Miñor). Publicacións do Museo Municipal Quiñones de León, n.º 8. Concello de Vigo. Grupo II

Clube Espeleolóxico Maúxo (Coord.) (1997): Historia de Chandebrito. CMVMC de Chandebrito, Concello de Nigrán.

- 26 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/307-0

Campo de traballo no castro de Mallou, Carnota (A Coruña) JORGE LAMAS BÉRTOLO

E

ntre o 17 de xullo e o 15 de agosto de 2006 levouse a cabo o proxecto «Campo arqueolóxico de Lira (Carnota, A Coruña)». O proxecto estivo promovido pola Dirección Xeral de Xuventude da Xunta de Galicia, e tivo como obxectivo principal avaliar a viabilidade dun campo arqueolóxico en Carnota, centrado na posta en valor dun xacemento castrexo, o castro de Mallou. Este xacemento xa fora obxecto dun proxecto de rendibilidade1 no ano 2004, no que se limpou, se realizou a topografía e se sinalizou. O castro ardeu completamente no verán de 2006, xusto antes do inicio da campaña piloto. Ante o éxito da campaña de 2006, a Dirección Xeral de Xuventude encargounos a elaboración dun Plan Director2, asumindo as propostas resultantes da campaña piloto, deseñando unha estratexia de proxecto, fundamentada nas ensinanzas que deixan os logros e os erros dos campos de traballo precedentes, especialmente nos executados en penedos do Castro e Cíes.

O Plan Director pretende deseñar a organización e materialización das actuacións de posta en valor do xacemento de castro de Mallou a través do Campo Internacional de Traballo (en adiante CIT) de Carnota. O Plan Director quere organizar e dar unidade ao conxunto de actuacións para desenvolver, establecendo uns obxectivos comúns e unha metodoloxía xeral básica; definindo unha adecuada secuenciación dos traballos, co fin de coordinar todas as partes implicadas na recuperación do xacemento e a creación do CIT. O obxectivo do plan de traballo arqueolóxico é o de planificar e executar os traballos arqueolóxicos que teñen como fin último a posta en valor do xacemento así como a ampliación dos coñecementos acerca del e que permitan o desenvolvemento dun discurso reconstrutivo co que facerlles entender a súa funcionalidade aos voluntarios e aos visitantes. En canto aos resultados da campaña do 2008, podemos sinalar que o obxectivo da escavación era pór ao descuberto

Castro de Mallou. Campaña 2008

- 27 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/307-0 Campo de traballo no castro de Mallou, Carnota (A Coruña)

a entrada ao castro, tanto na plataforma intermedia como na superior (croa). Así, no sector 1, procedeuse a escavar as catas K-23, K-24 e a L-24 mentres que na L-23 só se levantou a capa vexetal. Polo que respecta á K-23 sinalaremos que unha vez levantada a capa vexetal (Ue1000) atopamos o tramo final da muralla da plataforma intermedia (Uc1001), rota e cuberta polo reforzo da entrada do lado norte (Uc1004). Na parte exterior desta muralla sobresae un reforzo da cimentación. No recheo deste reforzo só apareceron dous fragmentos de cerámica castrexa e un peso de pedra. Na sondaxe K-24, logo de levantar a capa vexetal, atopámonos coa derruba do reforzo da entrada no lado norte (Ue1002), posterior ao momento de ocupación do castro que unha vez levantado deixou ao descuberto a cara exterior do antedito reforzo (Uc1003), que tamén aparecía na cata anterior, a rampla de acceso ao recinto desde a plataforma exterior (Uc1007) e un recheo de pedras pequenas e terra marrón escura (Ue1008) que apoiaba directamente na rocha e na que se atopou cerámica castrexa, un puidor de pedra e escoura de ferro. Nesta sondaxe tamén asomaba a cara exterior do reforzo da entrada na zona sur (Uc1005). Na sondaxe L-24, unha vez retirada a capa vexetal, atopámonos un recheo de terra e pedras que configuran o reforzo da entrada no lado sur (Uc1006), así como a cara exterior, ben definida, do antedito reforzo (Uc1005). Na zona de entrada entre os reforzos, atopamos unha importante derruba (Ue1009) posterior ao momento de ocupación do xacemento e na que só apareceu algún fragmento de cerámica castrexa. A continuación asomou un nivel composto de terra ocre con pedras (Ue1010), que perdía definición cara á parte central do acceso por mor da derruba e no que se atopou cerámica castrexa, unha fusaiola enteira e un bordo de cerámica decorada. Debaixo da derruba e no contexto coa capa anterior, atopamos un nivel composto por terra negra cinsenta e pedras de tamaño medio que configurarían os restos, mal conservados, dun piso-lousado (Uc1011) correspondente á entrada a esta plataforma intermedia. Finalmente, rexistramos un recheo a base de pedras e terra marrón parda (Ue1012) necesaria para nivelar o pisolousado. Este recheo apoia directamente na rocha natural que ten pendente cara ao exterior do recinto. Polo que respecta á sondaxe L-23, só se levantou a capa vexetal (por falta de tempo) deixando á vista unha importante derruba procedente da muralla superior (croa). No sector 2, catas N-22, N-23, Ñ-22, Ñ-23, procedeuse á escavación da Ñ-23 na que unha vez levantada a capa vexetal (Ue2000) asomaron, por un lado o tramo de muralla

(Uc2001) que pecha o recinto superior (croa) e o muro que se corresponde co corpo de garda (Uc2002) situado na zona sur con respecto á entrada á croa e por outro lado a derruba (Ue2003), tanto da muralla como do corpo de garda, a base de pedras de tamaño medio e posterior ao momento de ocupación do castro. A continuación apareceu un recheo composto por terra marrón e pedras de pequeno tamaño (Ue2004) e no cal apareceu unha importante concentración de cerámica castrexa (un fragmento de asa ten unha grafía moderna/contemporánea). Finalmente atopámonos cos restos, mal conservados, dun piso a base de terra de cor marrón clara e pedras de pequeno tamaño. Algunhas das pedras conservadas engarzan, tanto na muralla coma no muro do corpo de garda. A mala conservación débese a que houbo unha derruba de pedras moi grandes que o alterou considerablemente. Por riba deste piso apareceron algúns fragmentos de cerámica castrexa moi rodados (s. I a. C.). Non se completou a escavación nesta cata por mor do importante

- 28 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/307-0 Campo de traballo no castro de Mallou, Carnota (A Coruña)

tamaño das pedras que impedían levar a cabo o rexistro arqueolóxico. O resto das catas non se escavaron por falta de tempo. Desde o punto de vista arqueolóxico a campaña deste ano permitiunos confirmar a hipótese cronolóxica, xa adiantada no informe da campaña anterior, que sitúa o xacemento na etapa final da cultura castrexa. Os materiais recuperados con cerámicas castrexas fundamentalmente manuais e con decoración sinxela, fusaiolas, etc, sitúannos nos séculos precedentes ao cambio de era, na última fase da Idade do Ferro, ademais temos un dato estrutural moi importante, na muralla do sector intermedio apréciase claramente unha muralla orixinal de apenas 1 m de ancho, moi ben feita con cachotes de tamaño medio/pequeno e ben asentados; esta primeira muralla vese cortada no seu tramo final cara á porta e cuberta por un recheo de grandes pedras e material de desfeito (mans rotas de muíños naviculares, pesas…) e cun alzado moito máis basto, co fin, cremos, de cuadriplicar o ancho da muralla cara á porta e estreitar a zona de entrada. Estas reformas poliercéticas, feitas clara-

mente con présa, parece que nos falan dun momento de medo e cambio, o que nos casa moi ben coa chegada dos romanos. Polo que respecta á posta en valor do xacemento, cremos que nos atopamos ante un castro cun enorme potencial, xa adiantabamos que as estruturas teñen moita potencia e están relativamente ben conservadas, o principal traballo é o do desentullo das derrubas. Non obstante, repetimos que para poder acadar o plan orixinal dos 400 m2, escavados coas dúas portas e un par de casas significativas (unha redonda e outra alongada), teriamos que ampliar o proxecto a tres campañas máis de 3 quendas cada unha, para seguir escavando mentres se van consolidando as estruturas exhumadas na campaña anterior.

NOTAS 1 Código da actuación: CJ 102A 2002/379-0. 2 Este plan director está asinado polo noso compañeiro Manuel García Valdeiras e foi depositado na Dirección Xeral de Xuventude.

- 29 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/340-0

Limpeza, escavación e consolidación arqueolóxica no xacemento de Castromao, Celanova (Ourense) LUIS ORERO GRANDAL

E

n xullo e agosto tivo lugar no CASTROMAO outra campaña arqueolóxica ao abeiro dun convenio entre a Consellería de Cultura e Deporte e o Concello de Celanova, cunha subvención da citada consellería. Contemplábase tanto a limpeza xeral do xacemento, como a escavación e consolidación do posto ao descuberto nunha zona na que se realizan traballos arqueolóxicos desde o ano 2001. Amplíase a parte noroeste, e queda para o conxunto escavado un só corte polas caras leste, oeste e norte. Na cara sur dáse a destrución da plataforma e a pendente do monte. ESCAVACIÓN Abríronse sete cadros seguidos de 3 x 3 metros. O primeiro cadro, o VII, iníciase a partir dun resalte no corte norte, xa que os cadros VIII, IX e X se fixeran na campaña anterior. Os demais, ata o I, rematan no corte oeste iniciado no ano 2001 aínda que, como houbo derrubas, atrasámolo 20-50 cm para que o corte quedase recto. Baixada a capa vexetal e os niveis de arrastre e derruba, no cadro VI descubrimos a parede recta que viña de abaixo con sentido suroeste-nordeste. A 2,70-3,20 metros máis atrás, o interior anchéase segundo se avanza ao nordeste, descubrimos a outra parede da estrutura da que xa estaban á vista súas esquinas e lateral. Ao remate do seu baleirado aprécianse

Interior da estrutura circular cos dous «fogares» á vista

niveis de ocupación desfeitos, que deixan ver parte de dúas estruturas que ían por baixo. Unha é cuadrangular, a outra circular. Por tras da segunda parede desa estrutura rectangular que non quedou completamente delimitada xa que continúa por baixo do corte, e a un nivel superior, 70 cm, aparece unha estrutura circular. Esa parede anteriormente puidera ser un muro de contención da plataforma superior, enlazando logo en sentido sur coa parede que hoxe separa dous «barrios». No cadro III descubrimos máis parede da estrutura circular que xa fora localizada pola súa cara sur. No interior, baixo fortes capas de arrastre e derruba, atopamos un nivel de uso con pegadas de pavimento e un «fogar», apegado á parede, ao noroeste. O seu fondo e un lateral enmárcanse por fragmentos de soleira de canto. O piso é de pequenas lousas. Como por diante o nivel de uso estaba desfeito, realizamos un corte e afondamos. No centro da estrutura localizamos outro «fogar» case circular. O seu piso é tamén de pequenas lousas, enmarcándose ao sur por finas laxes de xisto dispostas de canto e apoiadas nunha pedra rectangular que sobresae, e que podería servir para apoio dun poste. Entre a estrutura circular e o corte oeste, no cadro I, descubrimos unha parede recta que asoma por fóra do corte norte. Deixouse á vista nunha lonxitude de 2,50 metros, ten 40 cm de ancho. Na escavación recuperáronse materiais que aínda non foron estudados polo escaso tempo transcorrido desde o remate da campaña. Citarase o esencial. Polo que respecta á cerámica, resalta a escasa presenza de Terra Sigillata Hispánica, ademais en pequenos fragmentos. En Cerámica Común Romana hai bordos abertos de perfís sinuosos e globulares; seccións de pratos de bordo biselado; fragmentos de xerriñas de pasta cincenta; ... Recuperouse cerámica castrexa principalmente nas derrubas. Hai fragmentos de olas globulares de bordo aberto, de paredes con moldura exterior, de fondos planos... Poucos con decoración incisa ou selada, fragmentos con asas horizontais interiores; fusaiolas de diferentes tamaños e perfís. Destaca no corte oeste, nun quinto nivel, unha xerriña con dúas asas de sección circu-

- 30 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/340-0 Limpeza, escavación e consolidación arqueolóxica no xacemento de Castromao, Celanova (Ourense)

lar que arrancan do bordo aberto. Na unión colo-panza ten dous sucos incisos e paralelos, ocupados por un lixeiro selado en SSS. Ten pé anular. A pasta é de cor marrón, con engobe polas dúas caras e alisado. Gardaba oito moedas de bronce pegadas en dous bloques: un de tres e outro de cinco. Conservaban restos de tecido adherido. Tamén en bronce outra moeda ilexible, a cabeza decorada dunha agulla para o pelo, a cabeza dunha agulla de coser co oco para o fío, unha fíbula anular en omega, o mango dunha culler e un encabamento. En pasta de vidro hai varias doas enteiras e varias metades con diversas formas, tamaños e cores. En pedra, na derruba da estrutura rectangular, recuperouse un tríscele. É semellante ao recuperado no ano 2003 tamén no interior desta estrutura, 150 cm máis ao sur. Neste destaca que na fronte, na parte chaira por baixo do resalte da figura que está enmarcada por unha moldura redondeada, conserva unha «tinguidura» de cor ocre alaranxada. Moi débil, soamente se conserva a pegada, pero apréciase perfectamente. As moedas, xunto co tecido adherido e a terra que contiña a xerriña, e o tríscele, depositáronse no Laboratorio de Restauración do Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, para que o seu restaurador, Luis Méndez, proceda á súa limpeza, restauración e conservación. O estudo do tecido pode achegarnos datos de especial interese. CONSOLIDACIÓN A xente ten o pésimo costume de camiñar por riba de muros e paredes, aínda que teña sitio para andar, sempre vai polas partes altas. Por iso, todas as paredes descubertas foron consolidadas. Gran parte delas estaban vencidas ou a piques de caer, e a consolidación fíxose baleirando e limpando o interior das paredes, para botar o morteiro que amarrara as dúas caras. Por treitos desmontamos desde a cimentación, para eliminar as acusadas derrubas. A parte superior recubriuse con terra. En ningún caso se recreceron as paredes, deixándose na altura que conservaban. Tamén repasamos o consolidado con anterioridade. A consolidación fíxose cun morteiro hidrofugado pedra país escuro, EP2H. O resultado foi óptimo dado que ao vir preparado sempre sae igual, ao tempo que a súa cor non desentoaría no caso de que caese algunha pedra, como sucede co cemento. LIMPEZA Pasada a primavera, herbas, xestas e fentos cobren o recinto de Castromao. Fíxose necesaria outra limpeza do monte, así como dos seus carreiros de acceso. Ao elevado número de visitantes hai que facilitarlles tanto o acceso e o

Xerriña coas moedas que contiña envoltas nun tecido

desprazamento polo recinto, como a contemplación de todas as estruturas postas á vista. Todo isto proporcionará unha mellor comprensión e conservación. Ao remate colocamos unha protección: fortes estacas de madeira ás que se amarra unha rede plástica. Pechouse todo por tras do corte superior así o visitante contemplará a zona escavada desde arriba, sen risco de caídas. CONCLUSIÓNS A meirande parte desta zona escavada, a xulgar polos materiais recuperados, estivo ocupada nas datas que vimos considerando hai anos: desde mediados do século I d. C. ata mediados/finais do século II d. C. Neste ano confírmase que a superposición de niveis de ocupación, pisos de uso, etc., é unha constante. Como mostra sirva o exemplo dos dous fogares no interior da estrutura circular. Nun principio, o «fogar» situouse no mesmo centro da estrutura, con posterioridade cubriuse, nivelouse o interior, e fíxose outro nun lateral situándoo, probablemente, fronte ao oco de acceso. Ao mesmo tempo dáse unha curiosa circunstancia. A derruba e o arrastre non caen en sentido norte-sur, pendente do monte, senón en sentido oeste-leste. Isto apréciase na distribución en intervalos de espazo das estruturas e plataformas descubertas. Polos materiais recuperados, segundo se ascende en sentido oeste retrocédese no tempo. Talvez teñamos que falar do cambio de era ou do século I-II a. C. Confirmarase en futuras campañas. No interior da estrutura rectangular recuperáronse unha parella de trísceles e outro calado xusto por fóra, o que nos fai pensar que podería ter unhas especiais características.

- 31 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/351-0

Actuacións arqueolóxicas no castro de Socastro, Rois (A Coruña) ELENA LIMA OLIVERA, JOAQUÍN FERRER CRUZ

O

s traballos arqueolóxicos no Castro de Socastro iniciáronse no verán do 2005 co obxectivo de dar resposta a un requirimento xudicial e patrimonial. Dito requirimento implicou a realización dunha serie de traballos arqueolóxicos que permitiron obter unha delimitación planimétrica do castro, co fin de avaliar o impacto dunha repoboación de piñeiros realizada no xacemento. A delimitación planimétrica levouse a cabo a partir do levantamento topográfico realizado cunha estación total, coa que se obtivo unha lectura de coordenadas (x, y e z) desde a parte interior do recinto cara ao exterior, é dicir, desde a croa cara ás terrazas exteriores. Cos datos do levantamento topográfico, e coa axuda da fotografía aérea e da inspección directa en campo, elaborouse unha nova delimitación integral do Castro de Socastro. Como resultado destes traballos obtívose unha nova configuración do xacemento, que está formado por un recinto central ou croa, tres terrazas cara ao NW e unha cuarta terraza ou antecastro cara ao SW, e foi elaborada unha diagnose do impacto causado pola repoboación sobre o xacemento. Como consecuencia da nova delimitación do castro de Socastro realizouse, no verán do 2008, o control da corta e a roza do xacemento como medida correctora paliativa do impacto da repoboación. A zona sur fora a máis afectada pola repoboación no Castro de Socastro, comprendendo o arco SE a SW, ocupando unha superficie aproximada de 9.131 m2. Nun primeiro momento realizouse un cálculo aproximado das árbores (coa axuda da fotografía aérea) que estarían dentro do perímetro do xacemento e que, polo tanto, deberían ser cortadas. Ao mesmo tempo que se desenvolvían os labores de corta iniciáronse os traballos de roza da vexetación arbustiva que creceu ao amparo da repoboación. O control arqueolóxico incidiu preferentemente na corta manual (con motoserras manuais) da masa forestal de repoboación, sen permitir o arrastre de troncos, ramas ou leña, o que podería ter alterado ou destruído posibles estruturas arqueolóxicas ocultas pola vexetación. A corta permitiu esclarecer unha serie de características morfolóxicas do castro que eran de dubidosa definición pola abondosa vexetación. En primeiro lugar, confírmase a presenza dunha estrutura central, a croa, que está cinguida en todo o seu perímetro por un parapeto ao S e ao E, e por un terraplén ao N e ao W. O parapeto, de gran altura, coincide coa zona de mellor acceso, e o terraplén cunha zona de pendente moi acusada.

A retirada da vexetación tamén permitiu confirmar a existencia da que vimos denominando cuarta terraza, ao exterior da croa, polo seu lado S e E, a modo de pequena chaira antes da caída natural do monte. Aínda que serán as intervencións arqueolóxicas recentes as que confirmen a existencia desta cuarta terraza, semella que o terreo anexo ao castro foi acondicionado, ben para uso doméstico ou ben para cultivo. Como conclusión final podemos apuntar que a corta das árbores de repoboación, así como a limpeza da vexetación arbustiva, permitiron a visibilidade do xacemento pola súa monumentalidade, acrecentando á súa vez o coñece-

Modelo tridimensional 3 D do castro de Socastro realizado por César Parcero Oubiña e Pastor Fábrega Álvarez, pertencentes ao Laboratorio de Arqueoloxía da Paisaxe do Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento (CSIC-XuGa.)

- 32 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/351-0 Actuacións arqueolóxicas no castro de Socastro, Rois (A Coruña)

mento do xacemento por parte da comunidade á que pertence. Como continuación dos traballos arqueolóxicos de corta e roza e dentro dun máis ambicioso proxecto de posta en valor e rendibilidade social do Patrimonio Cultural do Concello de Rois, a Fundación Pro-Patrimonio de Rois, mostrou o seu interese por continuar os traballos emprendidos no xacemento; así proxectouse a realización dunhas sondaxes arqueolóxicas con finalidade valorativa que estiveron encadradas dentro do Campo de Traballo que a Fundación Pro-Patrimonio de Rois organizou no verán do ano 2008, baixo os auspicios da Dirección Xeral da Xuventude e coa colaboración da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia. Esta intervención arqueolóxica presentou certas peculiaridades con respecto ao que poderíamos considerar como unha actuación convencional, en tanto que aos habituais fins de investigación científica debeuse engadir, sen menoscabo daqueles, os condicionantes derivados da súa inclusión dentro das actividades dun Campo de Traballo. Tres eran os obxectivos básicos da intervención arqueolóxica tal como foi programada: · desenvolver unha actividade lúdica-formativa destinada aos participantes no Campo de Traballo · contribuír á difusión do patrimonio arqueolóxico, representado polo Castro de Socastro, entre os veciños do Concello de Rois · obter datos de carácter arqueolóxico sobre o xacemento de Socastro para unha adecuada planificación de posteriores intervencións. Paralelamente ao proceso de escavación realizáronse outras actividades tales como traballos de lavado e siglado de material arqueolóxico, debuxo,… sempre baixo a dirección dos membros do equipo técnico que cumpriron unha cuádruple función: · execución do traballo técnico que lles resulta propio. · explicación do traballo arqueolóxico aos participantes no campo (actividade formativa). · supervisión dos traballos realizados polos participantes (control de calidade). · contribuír á difusión do patrimonio entre os veciños da zona, por medio da adecuada atención persoal aos visitantes (difusión cultural). Como forma de acadar os obxectivos propostos proxectouse a realización de cinco sondaxes arqueolóxicas: · sondaxe 1: localizada na terraza meridional, a fin de determinar si esta estrutura constituía parte do castro ou era un valado de época moderna. Durante a escavación localizouse un muro de pedra, realizado en cachotería de gra-

Localización das sondaxes arqueolóxicas escavadas (base cartográfica realizada por Elena Lima Olivera de Adro Arqueolóxica)

nito concertada con terra, cunha altura de 0,50 metros e unha anchura de 1,20 m, disposto en sentido leste-oeste, semellando continuar polo límite sur e oeste da terraza. · sondaxe 2: proxectada no acceso á croa, as súas dimensións previstas eran de 4 por 4 m, por motivos organizativos, non puido escavarse. · sondaxe 3: localizada na zona mais elevada da croa, as súas dimensións son 2 por 10 m. Foi localizado un posible muro subxacente a un nivel de derrube formado por numerosas pedras de granito, moitas delas careadas. É preciso sinalar a presencia de materiais arqueolóxicos de filiación romana, tales como fragmentos de tegula, ánforas (probablemente béticas) e un fragmento de muíño . · sondaxe 4: as súas dimensións son de 2 por 15 metros e nel foi localizada a muralla pétrea que delimita a croa. Trátase dunha estrutura construída en cachotería de granito concertada con xabre, a súa anchura no treito escavado é de 1,20 metros. · sondaxe 5: localizada no interior da croa, as súas dimensións son de 4 por 4 m. Foi situada nunha zona na

- 33 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/351-0 Actuacións arqueolóxicas no castro de Socastro, Rois (A Coruña)

Vista do Castro de Socastro desde o sur

que a ausencia de alteracións e a súa disposición abrigada parecía favorable para a localización dunha zona de habitat. Como resultado da escavación foi exhumado o afloramento granítico subxacente a toda a croa do castro, neste son visibles numerosas mostras de cantería tradicional, dando unha imaxe xeral de arrasamento do substrato, nun probablemente pretendido traballo de nivelación, que na fase actual dos traballos non podemos determinar si corresponden á época de ocupación do castro ou a unha fase posterior. Os materiais arqueolóxicos documentados están constituídos case integramente por material cerámico que se

atopa sumamente fragmentado e rodado e corresponde, fundamentalmente, a cerámicas indíxenas de época tardía (séculos I a.C.-III d.C.), predominando as formas abertas, con pastas bastas con abundante desgrasante (micas). Tamén foron documentados algúns fragmentos de cerámica romana de almacenaxe (ánfora, probablemente bética) e de construción (tegula). En función dos datos obtidos durante esta campaña debemos supoñer para o Castro de Socastro una cronoloxía que nos leva a datas tardías do mundo castrexo e a plena romanidade.

- 34 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/372-0

Sondaxes arqueolóxicas no castro de Chandebrito, Nigrán (Pontevedra) XOSÉ LOIS LADRA FERNÁNDEZ

P

or iniciativa da Comunidade de Montes Veciñais en Man Común de Chandebrito e ao longo de varias semanas do verán do ano 2008 levouse a cabo unha pequena actuación arqueolóxica no poboado protohistórico denominado «Monte do Castro», co propósito fundamental de obter unha base empírica e informativa suficiente como para poder valorar en termos patrimoniais e científicos o seu estado de conservación e a súa potencialidade como recurso cultural susceptible de ser posto en valor. O castro de Chandebrito ocupa boa parte dun outeiro rochoso sobranceiro ao val que se desenvolve aos seus pés. Amosa unha implantación topográfica claramente destacada, cunhas magníficas condicións de defensa natural e un dominio visual privilexiado sobre o seu contorno máis inmediato e a práctica totalidade da Ría de Vigo. O Monte do Castro confórmase actualmente como unha paisaxe cultural fosilizada na que concorren simultaneamente importantes vestixios da presenza humana ao longo de diferentes momentos da Historia, perceptibles en diversas gravuras de época prehistórica e moderna, nun poboado protohistórico que amosa unha longa diacronía ocupacional e nun enxeñoso aproveitamento da enerxía hidráulica desde unha perspectiva campesiña ecolóxica e racional, enmarcada na dinámica propia das sociedades agrarias premodernas. A estratexia de intervención adoptada nesta primeira campaña de escavación foi de carácter selectivo e diagnóstico, desenvolvéndose unha serie de traballos realizados en varias fases sucesivas, cada unha delas cos seus respectivos

procedementos operacionais específicos. A presente actuación abrangueu labores de roza e limpeza superficial do monte no que se sitúa o castro, levantamento topográfico deste a unha escala pormenorizada, realización dunha sondaxe arqueolóxica en cada unha das súas dúas terrazas principais, cubrición preventiva destas con fibra xeotéxtil e sedimento, posta en valor informativa do xacemento e divulgación dos resultados preliminares da intervención coa publicación de dous artigos en revistas especializadas e a realización de varias conferencias divulgativas. Os principais obxectivos arqueolóxicos que se procuraban acadar eran, entre outros, os seguintes: obtención de, polo menos, unha secuencia estratigráfica completa para cada unha das dúas terrazas do castro, avaliación preliminar da potencialidade do xacemento, balizamento cronolóxico da súa eventual ocupación diacrónica, caracterización do tipo de estruturas presentes e definición das principais características ergolóxicas dos vestixios materiais subxacentes. Deste xeito procurábase poder sentar as bases empíricas sobre as que posteriormente se elaboraría o discurso teórico que viría a interpretar a realidade histórica local á que serviu de soporte físico o Monte do Castro. A presente intervención afectou unha superficie total de apenas vinte metros cadrados, desigualmente repartidos entre as dúas terrazas principais do poboado. Resulta entón fundamental considerar esta actuación como unha aproximación moi fragmentaria e parcial á realidade arqueolóxica global do Monte do Castro, esixindo, pois, grandes doses de

Vista xeral do castro desde o leste

- 35 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/372-0 Sondaxes arqueolóxicas no castro de Chandebrito, Nigrán (Pontevedra)

Un momento da escavación da sondaxe 1

prudencia á hora de extrapolar os resultados obtidos ao conxunto do poboado. Porén, coa execución dos traballos puidéronse documentar unha serie de evidencias que permitiron mellorar considerablemente o coñecemento previamente dispoñible sobre este xacemento. As ocupacións protohistóricas do castro de Chandebrito semellan ter comezado nunha fase antiga eventualmente datable nos momentos finais da Idade do Bronce ou ao longo da Primeira Idade do Ferro, para dar paso posteriormente á construción dun poboado prototípico da Segunda Idade do Ferro, estruturado xenericamente sobre dúas terrazas topograficamente esbanzadas, delimitadas e reforzadas antropicamente coa erección de senllas murallas perimetrais de carácter marcadamente monumental. O abandono efectivo desta ocupación permanente podería terse producido ao longo do século II a.n.e., con algunha que outra frecuentación esporádica e tardía, nomeadamente por volta do cambio de era, tal e como semella testemuñar a presenza de determinados materiais. No estado actual pódese afirmar con certa seguranza que a primeira ocupación efectiva e permanente deste castro tivo lugar na zona máis elevada do outeiro, pois foi na terraza superior onde se recuperaron as evidencias máis antigas da presenza humana cotiá neste monte: restos de eventuais estruturas elaboradas en materiais vexetais de natureza perecedoira e unha serie de ergoloxías cerámicas de tradición autóctona que apuntan a unha fase antiga local da denominada Cultura Castrexa. Por outra banda, podemos afirmar que ao longo da Segunda Idade do Ferro o poboado acadou a súa ocupación e configuración fisiográfica plena, materializada nunha profunda reordenación espacial interna que se tería desenvolvido con especial incidencia na Fase II, na que xa se documentaría a presenza de construcións realizadas en cachotería

granítica, acompañadas por ergoloxías cerámicas autóctonas moi características da zona das Rías Baixas. A inmensa maioría dos restos recuperados nesta intervención son de natureza cerámica e claramente adscribibles ás tradicións locais dos séculos IV-II a.n.e., chegando mesmo a evidenciar a existencia de intercambios comerciais a escalas moi diferentes. Finalmente, convén destacar certas «presenzas» e certas «ausencias» moi significativas no rexistro cerámico, tanto no que se refire ás producións locais como ás importacións. Entre as primeiras, a sintomática presenza de restos de cacharros con bordos exvasados e labios rectos permítenos documentar unha primeira ocupación do poboado na fase antiga da Cultura Castrexa. O predominio cuantitativamente enorme de recipientes cerámicos vinculados á Fase II patentiza o principal momento de ocupación efectiva do castro (ss. IV-II a.n.e.), con destacada presenza das coñecidas tipoloxías «Cíes», «Toraia» e «Miño». A marcada ausencia de bordos reforzados «Tipo Vigo», considerados como verdadeiros «fósiles-directores» da Fase III, suxírenos o abandono da ocupación efectiva do poboado nun momento anterior a estas datas. Os materiais de importación semellan confirmar esta secuencia endóxena, con presenza testemuñal aínda que significativa dun fragmento de ungüentario de orixe mediterránea, un fragmento de cerámica pintada e doutro de cerámica campanense con restos de engobe negro, así como varias doas de pasta vítrea. Non se rexistrou a concorrencia de TS ou tegulae. No entanto, resulta sorprendente a aparición de numerosos fragmentos de ánfora vinaria bética do coñecido tipo Haltern 70 nos niveis superficiais de ambas as terrazas do castro, que, se cadra, estarían a evidenciar unha frecuentación esporádica e serodia do monte, logo do seu abandono e xa por volta do cambio de era, testemuñando a existencia de posibles zonas de lixeira espalladas pola superficie do poboado. Estas e outras cuestións serán obxecto de futuros estudos de carácter máis específico, tendo sempre en conta o feito de que unha intervención como a presente, tan parcial no tempo e no espazo, e de alcance tan limitado, esixe unhas elevadas doses de prudencia á hora de facer calquera extrapolación ou interpretación en termos xerais do conxunto representado polo senlleiro poboado do Monte do Castro. Sexa como for, sen necesidade de acometer unha longa, cara e complexa intervención de varias campañas e sen comprometer en absoluto o estado de conservación do poboado, entendemos que con esta actuación foi posible obter a información suficiente como para poder construír nun futuro a curto prazo un discurso histórico coherente baseado en evidencias empiricamente contrastadas.

- 36 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/373-0

Sondaxes Arqueolóxicas na Cruz do Castro, Carballedo, Cotobade (Pontevedra) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO 1

A

campaña de sondaxes arqueolóxicas na Cruz do Castro, en Carballedo, levouse a cabo na primeira quincena do mes de agosto de 2008. A dirección técnica correu a cargo da empresa ARQUESTUDIO S.L. e nela participaron 12 voluntarios dos concellos de Cotobade, Mondariz, Barro e Ordes. Os traballos de loxística e infraestrutura foron coordinados pola Comunidade de Montes de Carballedo, nomeadamente por parte do seu presidente, D. Arturo Regadas Vidal. A actuación desenvolveuse no marco xeral dos traballos de valoración do patrimonio cultural do monte veciñal, unha liña de traballo no que a Comunidade de Montes vén traballando, coa colaboración do que subscribe, desde hai varios anos, articulada a través dun programa denominado Ruta dos Tres Vales: un itinerario circular autoguiado que permite a visita a elementos de carácter arqueolóxico, etnográfico

e ambiental, a través dunha paisaxe espectacular. O obxectivo da intervención foi, xa que logo, a definición cronolóxicocultural do xacemento, que se configura como o polo de atracción ou recurso fundamental do complexo, e a avaliación das características e estado de conservación do seu rexistro arqueolóxico, con vistas a futuros plans de posta en valor. LOCALIZACIÓN A Cruz do Castro sitúase na parroquia de Carballedo, sobre unha eminencia topográfica que domina o barrio da Igrexa. O seu acceso é cómodo e faise sen problemas desde o propio adro parroquial. DESCRICIÓN DO XACEMENTO O castro ocupa un outeiro que actualmente ten o perfil dun enorme cono truncado. Está constituído por unha pe-

Recinto principal do xacemento da Cruz do Castro

- 37 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/373-0 Sondaxes Arqueolóxicas na Cruz do Castro, Carballedo, Cotobade (Pontevedra)

Desta época, no contorno do cambio de era, escaváronse a muralla e unha serie de estruturas asociadas ao ámbito doméstico, como áreas de combustión, pavimentos, buratos de poste e muretes ou zócolos de planta curva, e recuperouse, in situ, o dormente dun muíño navicular. O material arqueolóxico deste momento é o típico da Fase III do Castrexo: cerámica indíxena –bordos Cíes, arestados, retraídos Corredoiras, decoración plástica...–, partes de muíños naviculares, doas de pasta vítrea –unha translúcida bicónica– e o fragmento dun recipiente de «paredes finas». O repertorio característico dunha Idade do Ferro crepuscular.

Vista de dúas sondaxes durante a intervención

quena acrópole, ocupada en gran parte por afloramentos rochosos, que se desenvolve ao SO nunha plataforma en forma de media lúa. Na base do outeiro existen outras liñas defensivas. No alto do recinto principal pódense apreciar as ruínas da torre dun muíño de vento e o baseamento dun cruceiro. PLANO DE TRABALLO A actuación arqueolóxica consistiu na apertura de diversas sondaxes de 2 x 2 m dispersas polo interior do xacemento, ampliando varias en función dos resultados ata configurar, nalgún caso, algunha pequena área aberta. RESULTADOS As sondaxe sacaron á luz os restos dun poboado castrexo habitado entre os séculos II antes de Cristo e I despois de Cristo, pero hai indicios de que pode ser incluso máis antigo.

O xacemento ten unha ocupación posterior moi interesante, de época romana tardía, que se superpón aos niveis anteriores e que, por forza, hai que relacionar coa área de dispersión de material romano de Silvela, que se atopa aos seus pés. Deste momento exhumouse parte dunha construción de planta cadrada e outras evidencias, como unha potente masa de combustión de arxila que pode interpretarse como o baseamento dun forno. O material asociado reflicte ben a etapa histórica na que se moveu o xacemento nesta fase: cerámica común de tradición castrexa, dolia de almacenaxe, Terra Sigillata Hispánica Tardía, imitacións de sigillatas hispánicas e africanas e cerámica romana común de mesa, probablemente fabricada en alfares bracaraugustáns. A teor deste conxunto material, a cronoloxía da fase non ofrece dúbidas e pode situarse entre mediados do século IV e finais do século V, ou mesmo máis alá, ata o VI ou VII, se temos en conta a dilatada vixencia e perduración destes obxectos no mundo rural.

NOTA 1 ARQUESTUDIO S.L.

- 38 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/395-0

Escavación arqueolóxica no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ

N

este proxecto, campaña do ano 2008, o obxectivo foi á riqueza cuantitativa e cualitativa dos restos materiais asoampliar a escavación de 2007 escavando en área en ciados a estas construcións, súmase a particularidade da súa dúas zonas, ámbito interior e exterior de entrada do xace- situación, a pouca distancia do arco sur da muralla cara á cal mento, por cadros de 10 x 10 m, subdivididos en cuadran- se dirixe un ramal do camiño de acceso flanqueando a plates de 5 x 5 m conforme á planimetría establecida para o taforma inferior da estrutura, ademais da continuación de Castro de Viladonga (plano de escavación actualizado baixo estruturas deste barrio, fai coidar como dun alto interese a a dirección do arqueólogo Gonzalo Meijide realizándose continuación da escavación desta zona, co fin de acadar un unha nova planimetría do Castro de Viladonga, con coor- mellor coñecemento da configuración urbanística do castro denadas UTM, variando o nome dos cadros de escavación). neste sector da entrada e os camiños de tránsito interior que En total escaváronse 225 m2. a partir del se crean. Varias son as consideracións que se poden facer respecA actuación foi realizada con medios manuais, retirándose a terra desde a capa superficial seguindo a orientación to deste sector, consideracións que seguen a liña apuntada das diferentes texturas e cores que puidesen individualizar no informe do ano anterior: unidades estratigráficas, obtendo unha lectura previa da súa 1- Á escavación da Estrutura 1 deste sector da entrada disposición e correlación, ao tempo que un recoñecemento do estado de conservación dos restos arqueolóxicos que se súmase a exhumación completa da Estrutura 2, unha nova detectaron. A intervención arqueolóxica podemos cualifica- unidade habitacional do xacemento tamén de planta rectanla como positiva no que respecta aos seus resultados cientí- gular de esquinas redondeadas, tipoloxía común do mundo ficos e patrimoniais. Como ampliación das áreas abertas na galaico-romano, no que cadra, ademais, pola adscrición culúltima campaña do ano 2007, permite afondar no coñece- tural dos restos mobles con ela directamente relacionados mento dos dous sectores do castro onde se vén investigan- que está acaroada, imbricados os muros, á anterior unidade do nestes anos: na croa, e na entrada leste ao interior do habitacional. Constatamos a existencia dunha reforma nesrecinto, a entrada principal, a través do forte sistema defen- tes dous cuartos, en principio comunicados a través dun van ou porta, que posteriormente foi cegado, construíndosivo aquí existente. No sector da entrada ao interior da croa, xa descuberto nas campañas anteriores a continuación do camiño de entrada cara á rolda sur da muralla, completouse a exhumación do seu lousado orixinal, camiño flanqueado á esquerda por un novo barrio da croa, escavándose enteiramente unha nova estrutura habitacional, e exhumándose parcialmente un novo cuarto a esta, que se unirá ao paramento interno da muralla sur, seguindo a tipoloxía urbana da zona noroeste da croa, así como parte dunha construción anterior cos restos do seu lousado, que fai referencia a un posible empedrado da rolda sur do xacemento. No interior dos cuartos recolleuse un interesante conxunto de materiais, entre os que cabe salientar un novo tesouriño composto de 245 numismas de bronce, a maioría folles e semis, ademais de anacos de terra sigillata e cerámica fina, cerámica común e cerámica castrexa, vidros, doas de colar de pasta vítrea e unha doa de ouro, bronces, fe- Sector rolda sur da croa apreciándose a superposición de estruturas, lousado rros, material lítico, etc. Seguimos indicando que e pavimento. - 39 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/395-0 Escavación arqueolóxica no Castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo)

se un vestíbulo de acceso á Estrutura 2, illando os dous cuartos entre si. Separado por un estreito espazo recupérase parte dunha nova construción Estrutura 3, exhumándose parte dunha esquina redondeada, estrutura que continúa en dirección S

cara a muralla, apreciándose parte do paramento dunha das paredes e a porta de entrada ao cuarto, coa súa soleira, aínda que todo o conxunto está moi parcialmente escavado. Relacionada con esta, apréciase parte dun pavimento de arxila amarela. Baixo parte dos paramentos exteriores das estruturas 2 e 3, servindo de cimentación a estes, exhúmase parte dunha construción anterior, muros e empedrado, que indica a existencia dunha remodelación urbanística neste espazo do novo barrio da croa que se está a investigar. Soamente a escavación en área do sector permitirá dilucidar as incógnitas presentadas nesta intervención arqueolóxica. 2- Descubriuse finalmente ao longo da escavación no sector da muralla, o camiño empedrado que daba acceso ao interior da croa, alternando na súa estrutura pedras de mediano e gran tamaño de xisto, pero tamén con presenza dalgún seixo. O camiño combina coas pedras, que conservan a horizontalidade, un piso de terra de cor marrón escura moi compactado, con fragmentos de xisto degradado. Este camiño, o orixinal de acceso ao castro, continúa polo tanto en dirección ás terrazas exteriores aos elementos defensivos.

Vivenda rectangular de esquinas redondeadas, co seu pavimento, a lareira, furado de poste e banco.

- 40 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/403-0

Tapado do xacemento arqueolóxico de Portomaior, As Neves (Pontevedra) ROSA VILLAR QUINTEIRO

O

s traballos de extracción de terras sobre unha elevación do terreo á beira da vella vía férrea Vigo-Ourense 100 m antes da estación das Neves, permiten a localización dun xacemento paleolítico (Méndez et alii. 2008). O informe avaliativo do novo sitio de Portomaior, evidenciou a súa importancia para a investigación do Paleolítico Inferior en Galicia, ademais da constatación do seu rápido proceso de destrución polos efectos do clima e as accións dos furtivos, claramente patentes nas pegadas deixadas no perfil e na velocidade de desaparición das pezas líticas talladas, visibles nel (Villar 2008). Vista a importancia do lugar e as circunstancias creadas polos movementos de terras causando unha destrución grave, suscítase a necesidade de protexer o sitio. Para isto, a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia adopta a solución do seu tapado por soterramento. Os obxectivos que se definiron nesta intervención foron: protexer o xacemento dos axentes erosivos e conservalo para a futura investigación. Para iso foi preciso a realización das seguintes accións específicas: · Facer un levantamento topográfico de detalle antes e despois do tapado. · Limpeza previa do perfil do xacemento de terras desprendidas. · Repoñer unha situación semellante á existente antes do espolio.

TRABALLOS

PRELIMINARES:

ROZADO,

LEVANTAMENTO TO-

POGRÁFICO E LIMPEZA DE SEDIMENTOS CAÍDOS.

As necesidades iniciais son a eliminación do mato para permitir o tapado co xeo-téxtil e a corta de catro piñeiros para abrir espazo para as manobras dos camións e a máquina que realizarán os movementos de terras. Para isto comunícaselle á Consellería de Medio Rural da Xunta de Galicia e á CMVMC das Neves que se vai proceder á corta dun pequeno grupo de piñeiros. Este traballo faise de xeito totalmente manual. Durante a roza da superficie do xacemento, observáronse pezas líticas talladas que quedaban ao descuberto e que foron documentadas coa información estratigráfica correspondente. Constatouse que o depósito con restos líticos paleolíticos se estendía a unha superficie que excedía a formación de recheo da paleo-canle secundaria onde foron identificados. A dinámica de forte alteración antrópica sufrida por estes terreos –en parte, por mor da construción da vía férrea antiga– levou a fortes transformacións da superficie consistentes as máis aparentes, na eliminación de solo no contorno ata o punto de que a cota do chan orixinal está representada na cima deste xacemento, sendo rebaixada ata máis de 5 m polo contorno. Logo comezamos a limpeza do corte estratigráfico, retirando manualmente os sedimentos desprendidos por causas naturais, afectando a metade esquerda do perfil e os niveis arqueolóxicos IV (marrón) e III (vermello). Decidimos facer un cribado en auga como ensaio da presenza ou non de restos orgánicos ou de talla, dispoñendo un equipo básico composto por: motor de bombeo, mangueira de 20 m, criba de 4 mm de trama, caldeiros e carreta para o transporte dos sedimentos desde o xacemento ao río. Os restos recuperáronse coa identificación de «materiais do derrubo». Os resultados do cribado en auga foron negativos en relación á presenza de restos orgánicos e moderados na recuperación de estelas ou restos de talla microlíticos. INSTALACIÓN DE XEO-TÉXTIL. Empregamos un téxtil branco de 4 m de ancho. Ao tratarse dun corte totalmente vertical, foi preciso asegurar a posición do téxtil na superficie do testemuño, seguindo a delineación do perfil. Para conseguir esta fixación empregamos cravos

Colocación do xeo-téxtil sobre o corte estratigráfico

- 41 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/403-0 Tapado do xacemento arqueolóxico de Portomaior, As Neves (Pontevedra)

de 15 cm de longo e arandelas, todo en aceiro; facendo varias dobras no bordo da tea a partir dunha marxe de 50 cm do perfil. Os cravos colocáronse en intervalos de 50 cm. Logo de fixado na superficie, a seguinte operación foi a adaptación do téxtil ás formas do corte estratigráfico, deixándoo frouxo para evitar que o peso das terras de cubrición exercese excesiva tensión, podendo chegar a romper a tea. Para iso traballamos na fronte do perfil. As zonas de unión da tea foron fixadas con pequenos cravos de aceiro

nunha liña vertical enriba do mesmo perfil; así como os extremos, fixados sobre a terraza. Sobre a terraza, procuramos adaptar a caída do téxtil ás formas, empregando cantos rodados para suxeitala fronte ao vento. SOTERRADO DO PERFIL ESTRATIGRÁFICO DE PORTOMAIOR Sobre o xeo-téxtil estendemos terra mineral –xabre–. Tecnicamente a operación consistiu na acumulación das terras diante da fronte do perfil e posteriormente co traballo dunha pa mecánica, estas terras subíronse ao teito da terraza e foron acumulándose ata acadar un plano inclinado que conecte a terraza basal de +24 m coa cota máis alta do perfil e superándoo ata ocultar as suxeicións do xeo-téxtil. Finalmente, estendeuse unha capa de terra vexetal que permita a rexeneración da vexetación.

BIBLIOGRAFÍA MÉNDEZ, E.; VILLAR, R.; SANTONJA, M.; PÉREZ-GONZÁLEZ, A.; LEDO, M. (2006): «Valoración preliminar del yacimiento paleolítico de Portomaior, As Neves, Galicia», en MAÍLLO, J. M.; BAQUEDANO, E. (Ed.): Miscelánea en Homenaje a Victoria Cabrera. Zona Arqueológica, 7. Vol. I: 184-193. VILLAR QUINTEIRO, R. (2008): «Proxecto para a realización dun informe valorativo do lugar de Portomaior, As Neves (Pontevedra)», Actuacións Arqueolóxicas. Ano 2006. Xunta de Galicia: 15-16. VILLAR QUINTEIRO, R. (Dir.) (2009): Chan do Cereixo (Donas, Gondomar): una actualización del Paleolítico Inferior en Galicia. Fundación Pedro Barrié de la Maza.

Estado final do tapado do xacemento de Portomaior

- 42 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/405-0

Escavación arqueolóxica no campamento romano de Aquis Querquennis, Bande (Ourense) SANTIAGO FERRER SIERRA

A

campaña arqueolóxica de 2008 dividímola en dous puntos, por un lado a escavación e por outro a consolidación dos restos exhumados na campaña anterior de 2007. A campaña de escavación arqueolóxica centrouse exclusivamente no campamento militar co obxectivo de completar a exhumación, por un lado, dun pequeno sector de intervallum situado no ángulo noroccidental do recinto castrense que quedara pendente de escavar na campaña anterior de 2007 e por outro, ir liberando a via decumana para facilitar a entrada ao campamento desde a porta decumana. Campaña que emprazamos na área da retentura para, pouco a pouco, ir completando o panorama urbanístico e, se fose posible, poder contar con máis elementos para definir as características do destacamento militar que se albergou neste campamento. A escavación arqueolóxica executouse entre os días 1 de setembro e o 31 de outubro do ano 2008 e centrouse na exhumación de seis cadros de 10 x 20 m, numerados cos díxitos nº 2, nº 5, nº 73, nº 74, nº 75 e nº 76, escavados xa en

parte durante campañas arqueolóxicas anteriores, é dicir, unha superficie de 700 m2, que se localizaron na parte occidental do campamento, coincidente coa área da retentura e nos que se localiza o intervallum e a via decumana. Estes cadros intervidos situáronse a continuación dos escavados en campañas precedentes, continuando coa orde que se viña establecendo para a cuadriculación xeral do recinto militar. Despois de que rematamos a escavación destes cadros, procedeuse á retirada dos testemuños intermedios, co obxectivo de obter unha panorámica xeral do conxunto da superficie escavada. A campaña arqueolóxica de 2008 iniciouse coa exhumación dos cadros nº 05 e 02, situados no ángulo noroccidental do recinto castrense e no que respecta á súa parte interior espazo ocupado polo intervallum, xa que o resto fora xa intervido na campaña arqueolóxica de 1999 na que se descubrira un amplo sector de muralla coa súa esquina noroccidental redondeada. Os resultados da escavación fo-

Consolidación e recrecido da fachada dos Horrea

- 43 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/405-0 Escavación arqueolóxica no campamento romano de Aquis Querquennis, Bande (Ourense)

ron negativos e non ofrecen ningún tipo de estrutura construtiva polo que, polo tanto, apareceu un espazo baleiro ocupado pola via sagularis ou intervallum. O groso da escavación centrouse no cuadrante suroccidental pegado á porta decumana, cadros nº 73, nº 74, nº 75 e nº 76. Espazo situado fronte ao edificio dos horrea e, que unha vez rematada a escavación, resultou estar totalmente baleiro de estruturas construtivas, e unicamente se detectou unha rede de canles ou sumidoiros de augas pluviais procedentes dos diversos edificios da zona: Valetudinarium, Horrea e outro procedente doutra edificación descoñecida, polo de agora, que ben puidese tratarse do Praetorium, cuestión que se resolverá nas campañas arqueolóxicas vindeiras. Dentro desta rede de sumidoiros temos que diferenciar ata Vista xeral da área de escavación tres canles: 1. Unha é a que acada a categoría de canle Actuacións na fachada do edificio dos horrea.- En priprincipal que, procedente do edificio dos horrea, transcorre paralela á liña de muralla separada desta uns 10 metros. meiro lugar, as zonas dos lenzos de muros que se atopaban Canle que vai gañando profundidade e anchura segundo se en cimentación, procedeuse á protección das fábricas orixinais descubertas, coa interposición dunha lámina transpiraincorporan a ela os dous sumidoiros secundarios. 2. Trátase da primeira canle que se incorpora á rede ble, tipo xeotéxtil, coa finalidade de protexer os restos atoprincipal procedente do impluvium do hospital ou enferme- pados, ao tempo que permite diferenciar con claridade as ría (valetudinarium), detectada en campañas arqueolóxicas partes orixinais das engadidas. Onde a cimentación resultaprecedentes que vai zigzagueando de maneira suave ata a ba demasiado profunda, por enriba desta lámina de xeotéxsúa desembocadura na canle principal coa finalidade de cor- til, reencheuse con grava para asentar mellor os cachotes do tar a forza da caída da auga e como consecuencia a súa recrecido. As actuacións que se realizaron consistiron fundamentalmente no recrecido das estruturas ata unha altura destrución. 3. Unha segunda canle incorpórase á rede de sumidoiros media de 60 cm. A separación da obra orixinal do recrecido solucionouse, principal, procedente dun edificio aínda sen exhumar, que posiblemente se poida tratar do Praetorium. Canle da que se polo tanto, de dúas maneiras fundamentais, no que respecta descubriu unha pequena porción do seu trazado e que aos muros en cimentación ocultos baixo cota do chan, interpúxose unha lámina transpirable, tipo xeotéxtil, e cando apareceu destruído na zona do inicio. a profundidade das cimentacións excedía moito do terreo As tres canles presentan idénticas características cons- natural por enriba da tea xeotéxtil reencheuse con grava gris trutivas formadas por un canlón delimitado por pedras ca- para asentar o muro recrecido. Unha solución distinta foi readas duns 20 centímetros de anchura, chan de terra e adoptada nos escasos lenzos de muro orixinarios conservados en altura onde o elemento separador o constituíron unha cuberta de pedras irregulares de granito. En canto á consolidación e recrecido das estruturas ex- pequenas láminas de arxila cocida de cor roxa de 1 cm aproxihumadas na campaña de 2007 temos que resaltar que se mado de grosor. O corredor perimetral delimitado por museguiron os criterios que se estableceron no seu día no plan retes dormentes foron recrecidos por enriba duns 30 cm e director, traballos que se centraron en dúas frontes funda- dotados de pés de madeira tratada incrustados en pezas mentais, como estaba previsto no proxecto aprobado pola cuadrangulares de granito coa finalidade de trabalos con Dirección Xeral de Patrimonio Cultural: unha na fachada maior firmeza sobre o lenzo de muro e facilitar a súa interdo edificio dos horrea e outra no barracón de tropa nº 1, pretación. En canto aos remates, intentouse conseguir un situado no ángulo noroccidental do campamento, co obxec- aspecto irregular moi parecido á sensación de ruína co obxectivo de acadar unha mellor comprensión para o visitante tivo de minimizar a solución de acabado. No interior do horreum occidental repuxéronse as estacas cúbicas que faltaque se acerque a coñecer este xacemento. - 44 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/405-0 Escavación arqueolóxica no campamento romano de Aquis Querquennis, Bande (Ourense)

ban, tal e como se fixera en décadas pasadas na case totalidade deste edificio. Estaca de granito de 80 cm de altura por 35 de lado diferenciados claramente das estacas cúbicas orixinarias. Actuación no barracón de tropa nº 1.- A zona deste barracón onde se actuou correspóndese co seu ángulo suroccidental consistente en dúas estancias, unha dúplice ou contubernium e outra rectangular que interpretamos como o corpo de garda da centuria. O seu estado de conservación resultaba aceptable con restos de lenzos de muros con altu-

ras de 30 cm. Adoptouse a mesma solución que a establecida para a fachada dos horrea diferenciando dos elementos de separación un dos muros en cimentación ocultos baixo cota do chan, nos que se interpuxo unha lámina transpirable, tipo xeotéxtil, e cando a profundidade das cimentación excedía moito do terreo natural sobre a tea xeotéxtil reencheuse con grava gris para asentar o muro recrecido, e outra para os lenzos de muro conservados en altura que se optou por interpoñer pequenas láminas de arxila cocida de cor roxo de 1 cm aproximado de grosor.

- 45 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/407-0

Escavación do Castro Pequeno de Neixón, Boiro (A Coruña) XURXO M. AYÁN VILA, MANUEL A. FRANCO FERNÁNDEZ

N

os meses de xullo e agosto de 2008 levamos a cabo unha campaña de escavación no Castro Pequeno de Neixón no seo do proxecto arqueolóxico dos castros de Neixón iniciado en 2003 e dirixido polo Laboratorio de Patrimonio do CSIC. Durante os anos precedentes fixeramos unha investigación interdisciplinar sobre as intervencións antigas no sitio (Ayán 2005, 2008) contando coa memoria colectiva da comunidade local, con referencias orais, coa fotointerpretación de tomas aéreas e antigas fotografías. Toda esta información apuntaba cara á existencia dunha área no Castro Pequeno de Neixón que puidese non ter sido afectada polas escavacións precedentes contando con certa

potencialidade arqueolóxica. Unha sondaxe inicial permitiu contrastar esta hipótese, ampliando a superficie escavada ata os 180 m2 . A escavación arqueolóxica levouse a cabo totalmente á man, desde o decapado do horizonte vexetal ata o substrato mineral. Iniciamos a intervención coa apertura de catro UR de 4 x 4 (UR 1000, 1001, 1100 e 1101) a modo de sondaxes valorativas. O decapado do horizonte vexetal (UENEI06001) deixou bastante clara a potencia estratigráfica da zona. A metade E non contaba con niveis arqueolóxicos aparecendo directamente a laxe de xisto que conforma o substrato rochoso, presentando abundantes diáclases, cunha disposición lineal e orientación clara N-S. Non obstante, a metade máis occidental, e nomeadamente a UR1100, abasteceu unha concentración significativa de material arqueolóxico, no que destaca a documentación dalgúns fragmentos de bronce e de anacos de moldes cerámicos para fundición de bronce. Pola súa parte, o rexistro en planta dunha estrutura de combustión tipo lareira e de calzos de poste apuntaban á existencia dunha estrutura de carácter doméstico. Esta circunstancia levounos a proceder a unha ampliación cara ao N da área escavada coa apertura de novas UR de 4 x 4 que deron como resultado o descubrimento dun paramento murario semicircular e dunha gran concentración de materiais na metade W, nomeadamente contra o perfil que antecede o cantil occidental do Castro Pequeno. A escavación en área de todo este sector acompañouse da xeorreferenciación de todo o material exhumado, con vistas á reconstrución de áreas de actividade, visto o bo grao de conservación dos niveis de ocupación. Asemade, rexistrouse a área de escavación cun escáner 3D. En liñas xerais, sintetizamos a continuación a secuencia estratigráfica documentada e as principais estruturas exhumadas. 1º NIVEL

DE OCUPACIÓN: ESTRUTURAS EN

NEGATIVO

Na área intervida rexistramos evidencias dunha primeira ocupación da que apenas quedan vestixios polas reformas posteriores, pero

Planimetría da área escavada no Castro Pequeno de Neixón en 2008.

- 46 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/407-0 Escavación do Castro Pequeno de Neixón, Boiro (A Coruña)

que remiten a unha arquitectura de carácter doméstico erguida con materiais perecedoiros seguindo a tradición da Prehistoria recente. Á parte dalgúns buracos de poste aparentemente descontextualizados, destaca unha gabia escavada no substrato rochoso de forma semicircular en planta (UENEI06028), unha lonxitude de 4,20 m e unha anchura que oscila entre os 12-15 cm. Esta gabia corta o substrato rochoso en diferentes puntos, conservándose mesmo un calzo de pedra e un buraco de poste que nos remiten ao soporte vexetal que constituiría a parede da estrutura. Pola metade occidental da área escavada rexistramos varios buracos de poste dispersos que tamén se corresponden con este nivel antigo de ocupación. 2º NIVEL DE OCUPACIÓN Cabanas 1 e 2. Na metade meridional da área escavada documentamos restos vinculados a unha cabana erguida con materiais perecedoiros (cabana 1), cuxa forma en planta non é fácil de reconstruír mais semella ter sido oblonga. Unha aliñación de calzos de pedra parecen definir o contorno SW-SE da estrutura na que destaca un bloque de xisto plano que orixinariamente puido estar vinculado co acceso ao interior da construción. No interior desta edificación destaca a lareira UENEI06004, con placa de arxila rubefactada sobre unha camada de xistos, cuarcitas e seixos. Ao carón desta estrutura de combustión consérvanse os calzos de pedra (UENEI06006) dun buraco de poste relacionable co sistema de suxeición da cabana. Nesta zona do interior da estrutura, contra o perfil W do sector de escavación, rexistramos varios materiais do enxoval doméstico como utensilios líticos entre os que cómpre subliñar a presenza dun muíño barquiforme. É salientable tamén a concentración nesta área de materiais relacionables coa actividade metalúrxica de bronce (moldes e crisois nomeadamente). Pola súa banda, na cabana 2 non puido ser identificada a súa forma en planta e conservouse unicamente un conxunto disperso de calzos de poste e un depósito amarelento con abundantes restos de combustión (UENEI06036) adscribible ao pavimento da estrutura.

Obradoiro metalúrxico. En uso tamén durante esta fase de ocupación estivo o conxunto de estruturas documentado no N da área escavada e que interpretamos coma un obradoiro metalúrxico cinguido por calzos de poste que protexerían unha área de actividade arredor dunha estrutura de combustión (UENEI06033) conformada por pedras e xisto e de cuarcita, a modo de caixa de forma circular en planta, de 90 x 75 cm. A rentes da cara oriental da estrutura espállase un depósito de queimado (UENEI06034). Documentouse un anaco de molde de fundición e mais un

Depósito ritual vinculado á entrada da cabana 3: fotografías de detalle, foto e debuxo do cacharro cerámico e anacos de caldeiro de remaches de bronce no interior do foxo.

anaco de bronce. Retiradas as pedras da lareira apareceu unha pedra labrada de forma circular como asento da antedita estrutura. Ao NW esténdese un gran bloque plano de xisto probablemente empregado nos labores metalúrxicos. Nesta área documéntanse unha gran cantidade de materiais vinculados á metalurxia do bronce (escouras, anacos de moldes de arxila, goteiras...). A cabana 3 como espazo ritual. Os dous tramos conservados do paramento murario (UENEI06008) da cabana 3 apareceron directamente por debaixo da capa vexetal (UENEI06001). O tramo setentrional mide 1,40 m de lonxitude, ten unha anchura media de 50 cm e presenta en planta unha forma curva. No extremo NE atópase esborrallado e identificáronse algunhas pedras que orixinariamente formarían parte del. Nesta zona aparece unha veta de xisto na que aínda se identifica o nivel de roza para asentar o muro. Entre este tramo e o seguinte disponse claramente a porta de entrada, de 1,20 de longo, e orientada cara ao W. O outro tramo do muro UENEI06008 consérvase bastante mellor, ata chegar aos 2,30 m. A técnica construtiva é cachotería

- 47 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/407-0 Escavación do Castro Pequeno de Neixón, Boiro (A Coruña)

que emprega bloques de xisto recuperado do pé dos cantís da Punta de Neixón. Este muro semella definir unha cabana circular da que só se conserva o paramento da metade W; resulta probable que o resto fose desmantelado tras o seu abandono. No interior desta cabana 3 documentamos restos do seu nivel de ocupación (UENEI06009), unha terra marrón clara con algúns anacos de pavimento de xabre malamente conservados. Neste solo rexistramos algúns elementos construtivos interesantes coma un calzo de poste (UENEI06012) ou unha peculiar estrutura de combustión (UENEI06017), de arxila compactada e forma ovoide en planta, con restos de ocre, ao carón de dous bloques de pegmatita asentados alí intencionadamente. No interior da cabana, fronte á porta, atopamos un depósito circular de pedras (UENEI06011) dentro do cal se rexistrou a metade dun cacharro de bordo protoarestado cunha espiga ungulada como único motivo decorativo no ombro, e anacos de bronce, algún probablemente pertencente a un caldeiro. Retiradas as pedras, documentamos pegadas do pavimento de xabre e por debaixo un foxo escavado no substrato rochoso (60 x 40 cm) enchido de cinzas (UENEI06040) e fragmentos con remaches da placa dun caldeiro de bronce. Fóra desta cabana 3, ao carón da súa parte SW, e coetánea ao seu nivel de uso, identificamos unha estrutura de carácter metalúrxico, conformada por un mogote de arxila

compactada, pequenos coios e seixos (UENEI06019) e un depósito circular de arxila rubefactada (UENEI06014) e algúns calzos e poste (UENEI06021, UENEI06022). No tocante ao material exhumado, en fase de estudo, a campaña arqueolóxica de 2008 no Castro Pequeno deu como resultado a documentación de 1073 fragmentos cerámicos, 3 fusaiolas de cerámica, 2 anacos de ocre, 61 útiles líticos, 29 anacos cerámicos de crisois de fundición de bronce, 42 restos de bronce (obxectos, gotas de fundición, pezas informes), 6 anacos de moldes de fundición, 2 escouras de ferro e 1 peza informe de ferro. Todo o material se adscribe a unha ocupación do Ferro I (séculos VII-V a. C.).

BIBLIOGRAFÍA AYÁN VILA, X. M. (coord.). 2005. Os Castros de Neixón I: a recuperación dende a Arqueoloxía dun espazo social e patrimonial. Serie Keltia, 30. Noia: Toxosoutos. AYÁN VILA, X. M. (coord.). 2008. Os Castros de Neixón II: de espazo natural a paisaxe cultural. Serie Keltia, 40. Noia: Toxosoutos.

- 48 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/411-0

Campaña de escavación arqueolóxica no castro de Castrolandín, Cuntis (Pontevedra) CARLOS OTERO VILARIÑO 1

C

astrolandín é un poboado de pequenas dimensións, situado nun esporón do tramo inferior da ladeira do monte de Arca, moi preto do fondo do val do Gallo. Asentamento pouco densamente poboado, pola contra, amosa unhas defensas e construcións habitacionais de considerable envergadura. Foi habitado entre o século IV a. C. e o século I d. C., sucedéndose tres momentos de ocupación ben definidos e estendidos pola práctica totalidade do espazo habitado. O primeiro deles caracterízase pola presenza exclusiva de construcións en materiais perecedoiros de pequeno tamaño e planta circular. No segundo momento constatamos a petrificación do poboado, e a igualdade en dimensións entre as cabanas, así como a súa similitude en planta, aproximadamente circular. O derradeiro momento de ocupación, coincidente e estimulado se cadra pola presenza do poder romano na veciña vila termal de Cuntis, caracterízase polo xurdimento da desigualdade a nivel arquitectónico, rexistrándose unha evidente disimilitude entre superficie, morfoloxía e complexidade das construcións.

A cultura material recuperada ao longo das diferentes campañas é a propia dun poboado situado nun espazo de transición entre as tradicións oleiras das Rías Baixas e interior-occidental. ACTUACIÓNS DE INVESTIGACIÓN A campaña 2008, realizada no contexto dun campo de traballo arqueolóxico, tiña como obxectivos principais coñecer mellor as defensas do poboado, o seu sistema de acceso, e avanzar no coñecemento da secuencia de ocupación dunha das cabanas do castro. Con este fin presentamos a ampliación dos tres sectores xa abertos en campañas anteriores: Sector 1. Neste sector localízase a entrada orixinal á croa, cunha soleira ben definida, e unha escaleira de acceso en excelente estado de conservación. Xa na campaña 2005 documentaramos a existencia de, polo menos, un episodio de remodelación da entrada ao castro. Este episodio, acontecido nun momento entre o século I a. C. e o século I d. C.

Escaleira na porta do castro.

- 49 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/411-0 Campaña de escavación arqueolóxica no castro de Castrolandín, Cuntis (Pontevedra)

coincide co derradeiro momento de ocupación do poboado. No sector da entrada que nos ocupa, estamos en todo momento ante os restos desta derradeira remodelación, a xulgar pola estratigrafía e os materiais cerámicos atopados nel. Nesta campaña 2008 documentamos a prolongación cara ao WNW, pendente abaixo, da escaleira de pedra, composta por laxes de granito con esquinas e superficie moi puídas, reempregadas mediante a súa recolocación en sentido inverso. O tramo superior da escaleira está franqueado pola muralla coroada con adarve xa coñecida no resto do perímetro da croa. Escaleira abaixo, este muro dá paso a un novo lenzo defensivo, máis estreito e recheo de cachotería, que podemos interpretar como unha primeira, ata o de agora, liña defensiva. Este dobre lenzo só se detecta aquí, no punto máis vulnerable das defensas mais tamén é o máis visible do castro desde o val de Cuntis. Funcionalidade e monumentalización consciente non son necesariamente incompatibles para explicar esta excepción. Cabe sinalar que no contexto da campaña de escavación 2009 puidemos constatar que este lenzo viña a formar parte dun torreón semicilíndrico que franquea a beira N da entrada ao castro. Sector 2. A escavación circunscríbese ao interior dunha pequena vivenda situada no interior da croa. Seguimos a retirar o recheo sobre o que se asenta o seu penúltimo momento de ocupación, xa rexistrado na campaña anterior. Este recheo está composto por un sedimento agrisado, de compactación mediana e abondoso material arqueolóxico non rodado dunha cronoloxía que oscila entre o s. IV a. C. e o cambio de era. Esta amplitude cronolóxica non debe estrañarnos nun nivel de recheo integrado por sedimentos de procedencia diversa. Sobre este recheo estendíase un nivel de ocupación no que chama a atención a presenza dunha lareira de pedra case que acaroada á parede NE da cabana, e dous buratos de poste ao lado NW e W da lareira, que polo seu reducido tamaño deberan ser vestixios dunha pequena estrutura asociada, como puidese ser unha gramalleira. Sector 3. Este sector, que se corresponde coa banda SE da muralla que defende a croa, achegou novidades moi significativas. A muralla de pedra con recheo de terra, de máis de 8 metros de anchura, segue a protagonizar o sistema defensivo, pero todo o demais é novo. En primeiro lugar, non atopamos ningún resto do muriño que no resto do perímetro coroa o parapeto a xeito de adarve, e no seu lugar, directamente baixo a capa vexetal, só atopamos o sedimento do parapeto. Esta ausencia deixa paso, cara ao S, aos restos dunha estrutura de meirande grosor (ata 4 metros) que coroaría a muralla, da que hoxe documentamos unha morea de pedras de pequeno tamaño, a modo de cascallo, baixo a que atopamos, na beira E do depósito (corres-

pondente á cara interna do parapeto) unha derruba de pedras de mediano tamaño, e forma paralelepipédica moi regular. Algunhas das pedras da derruba están aínda parcialmente trabadas, polo que é doado localizar a situación do paramento interno do muro. A pesar da deformación da súa morfoloxía orixinal, podemos presumir que no seu momento a estrutura consistiría polo menos nun ensanchamento do adarve, que daba lugar a unha estrutura de polo menos 4 metros de anchura, composta por dous muros que conterían un recheo de cascallo. Esta transformación do sistema defensivo semella que vai gañando porte cara ao S, máis alá da área escavada, cara a unha importante elevación e engrosamento do sistema defensivo que coincide co sector da muralla que a topografía fai máis vulnerable. Á luz das resultas da campaña de escavación 2009, esta estrutura pode interpretarse como un reforzamento puntual do parapeto que fai posible o incremento en altura e anchura deste. A arquitectura das defensas no resto da croa (amoreamento de terra entre dous muros de contención sinxelos e de aparello pequeno) non semella capaz de soster o incremento do volume e altura das defensas que vemos a partir deste punto. Por outra banda, a existencia de elementos defensivos en materiais perecedoiros tampouco puido ser documentada en absoluto en forma de buratos de poste ou gabias. A cronoloxía dos escasos materiais cerámicos recuperados neste sector oscila entre o século I a. C. e o I d. C. o que confirma a hipótese, xa proposta na campaña de sondaxes 2004, de que o sistema defensivo tivo polo menos unha remodelación nun momento veciño ao abandono do poboado. ACTUACIÓNS DE CONSOLIDACIÓN Nesta campaña foron consolidados os restos exhumados na campaña 2007. Estes restos foron o muro dunha cabana, un tramo do muro interior de contención do parapeto, e un pequeno tramo do segundo lenzo defensivo na entrada do castro. A consolidación implicou a limpeza dos intersticios dos muros, a desmontaxe das súas fiadas superiores, e a aplicación de cal hidráulica como argamasa para a remontaxe destas fiadas e o encintado das restantes. As propiedades mecánicas desta argamasa amosaron ser óptimas para as estruturas de Castrolandín, que se conservan sen apenas alteración. Ademais, é unha argamasa que permite unha doada desmontaxe dos muros, de ser preciso, e non ofrece problemas de fraguado na presenza de auga. A estabilización de superficies en pendente non pétreas foi levada a cabo simplemente coa aplicación de terrón, previamente apartado durante a apertura de novas sondaxes. O interior das cabanas foi recuberto de xabre apisoado por dúas razóns:

- 50 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/411-0 Campaña de escavación arqueolóxica no castro de Castrolandín, Cuntis (Pontevedra)

Área de escavación no sistema defensivo. Apréciase o muro de contención, a ausencia de adarve e, en primeiro termo, a derruba da estrutura de reforzo do parapeto.

constatamos que é a superficie orixinal do interior das cabanas, e ofrece unha adecuada resistencia aos axentes meteorolóxicos e o crecemento de plantas. Porén, faise necesaria a aplicación anual de herbicidas no interior das estruturas arqueolóxicas. Por último, desenvolvéronse tamén tarefas de mantemento das estruturas xa consolidadas no pasado, centradas na revisión dos pavimentos de xabre e a remontaxe dalgún bloque de pedra illado nos muros. ACTUACIÓNS DE PARTICIPACIÓN SOCIAL Colaboración co C.P. da Lama. Desde 2007, un dos obxectivos das campañas de escavación en Castrolandín vén sendo achegar os valores do traballo arqueolóxico a diferentes colectivos. Ademais dos participantes do campo de traballo, internos do Centro Penal da Lama veñen participando desde entón como parte do equipo de traballo. A súa participación, aínda que breve (unha semana ao inicio da campaña), cremos é útil para achegar a este colectivo a rea-

lidade do traballo arqueolóxico (o programa inclúe formación práctica en técnicas de rexistro arqueolóxico), e como se materializa a utilidade social que proxectos como Castrolandín perseguen. Programa de visitas escolares. O programa tivo lugar entre os días 20 de outubro e 1 de novembro de 2008. Estivo dirixido de luns a venres a centros de ensino de educación infantil e primaria e institutos de educación secundaria, e os sábados a público xeral. O total de participantes foi de 443.

NOTAS 1 Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe; Universidade de Santiago de Compostela. Unidade asociada ao Laboratorio de Patrimonio (LaPa); Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC). Organización: Fundación Terra Termarum e Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe (IIT-USC).

- 51 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/436-0

Sondaxes arqueolóxicas no castro da Ourela, San Xurxo de Augas Santas, Palas de Rei (Lugo) IVÁN A. ÁLVAREZ MERAYO

A

intervención arqueolóxica que estamos a presentar estivo promovida pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, e é continuación da desenvolvida entre o 16 de xullo e o 1 de agosto do pasado ano 2007, no que baixo a dirección do que subscribe, levárase a cabo a escavación dun total de 3 sondaxes arqueolóxicas coa axuda dun grupo de mozos e mozas de entre 17 e 21 anos que formaban parte dun campo de traballo organizado pola Consellería da Vicepresidencia da Igualdade e do Benestar, implicada deste xeito no proxecto. O obxectivo cara ao que está orientado o estudo concrétase, por unha banda, na ampliación sobre o coñecemento dos hábitats castrexos da Galicia interior, complementándose, por outra, coa revalorización patrimonial do xacemento, definida pola monumentalidade do seu sistema defensivo e a súa localización ao pé mesmo do Camiño Primitivo a Santiago. Para achegármonos a estes obxectivos, desenvolvemos a escavación dunha superficie de 76 m2 no lugar no que na campaña pasada estaba a denominada Sondaxe 3, na que constataramos parte da muralla da croa do xacemento. Co fin de ampliar o coñecemento sobre a distribución do xacemento, unha segunda sondaxe, de 2 x 5 m, foi escavada no recinto SE, coñecido como Ourela Pequena. Así as cousas, entre os días 18 de agosto e 2 de setembro do ano 2008 desenvolvéronse as tarefas de escavación, que contaron co arqueólogo D. Alejandro Gómez Rodríguez

Vista xeral da escavación desde E.

como auxiliar en campo, con D. Jacek Blaszczyk, do Instituto de Arqueoloxía da Universidade de Lodz (Polonia), como responsable da topografía e debuxo de campo, e co asesoramento de D. Gonzalo Meijide Cameselle e D. Ignacio Jaime Senín Fernández, arqueólogos da Delegación da Consellería de Cultura de Lugo. Estas foron as conclusións: No tocante á superficie principal de escavación, a disposta na croa do xacemento ou Ourela Grande, atopámonos ante un anaco da muralla que pechaba o espazo habitacional do castro polo seu perímetro E. Xa documentada na primeira campaña, esta muralla ten unha orientación NW/SE e un ancho de 1,60 m. Usando como materia prima pedras de granito de tamaño medio dispostas, as máis delas, a tizón e en seco, e cun desenvolvemento vertical conservado de apenas 70 cm, atopámonos cunha cerca na que unicamente parece estar con acabado vista o seu intradorso, no que se aprecia un lenzo perfectamente definido. O seu extremo SE está significativamente alterado por mor do roubo das súas pedras, conservándose unicamente a fiada que define o intradorso, que neste punto fai de socalco para a estrutura que describiremos máis adiante. Con todo, o dato máis salientable desta estrutura é a descuberta do acceso ao que sería a súa «rolda». Para acceder á garda desta cerca defensiva, ideouse unha escaleira de acceso a esta, realizada tamén con pedras de granito a soga e en seco, a partir do oco rectangular que produce na muralla o estreitamento do seu ancho pola redución de fiadas. Este acceso facíase a ambos os dous lados do estreitamento da muralla, para o que deseñaron un grupo de chanzos a cada lado, dos que se conservan 4 pasos a SE e 3 a NW. Completando as estruturas constatadas na presenta campaña, atopámonos cun muro de cachotería de granito, tomado con arxila, que define parte dunha construción de muros rectos e esquinas curvas, desenvolvéndose, a súa meirande parte, baixo o perfil S. Este muro comeza a unha cota aproximada de -60 cm, con relación ao nivel de uso da estrutura que delimita, facendo, nese primeiro tramo, as veces de socalco dun recheo de terra e cascallo que utilizando a propia muralla de soporte polo SW, tería como posible función servir de illa-

- 52 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/436-0 Sondaxes arqueolóxicas no castro da Ourela, San Xurxo de Augas Santas, Palas de Rei (Lugo)

Vista xeral da escaleira de acceso á muralla desde S.

A cabana apoia contra a muralla. Vista desde NE

mento da humidade do chan e horizontalizar o seu nivel de uso. Cando este muro chega ao pavimento da estancia, definido por unha delgada camada de xabre que apoia sobre o recheo de terra e cascallo antes citado, o seu desenvolvemento vertical desaparece (a ausencia de pedras de derrubo nesta zona indícanos o roubo do material), conservándose na rasante do pavimento, así e todo, unha canle/drenaxe de 35 cm de fondura e todo o ancho do muro. Esta foi deseñada mediante dúas laxes de granito lonxitudinais e fincadas, do interior da casa cara ao NW, ao exterior. Cómpre salientar que no primeiro terzo do desenvolvemento vertical conservado deste muro, apréciase que estivo revocado con xabre alaranxado. Este muro estaría cimentado nunha unidade estratigráfica composta por unha terra de carácter mineral, cor gris, compacta, textura areosa e granulometría moi fina, sen presenza de gravas. Esta unidade ocupa toda a superficie SW da sondaxe e sobre ela tamén descansa a base da

muralla. Interpretámola coma unha camada de nivelación e peche dunha ocupación anterior deste espazo. Xa na rúa, e arrimada polo exterior á estancia constatada, un fondo buraco de poste podería formar parte dos elementos de cuberta desta edificación. Este buraco está delimitado desde o seu perímetro exterior ata os 40 cm de fondo do seu desenvolvemento vertical, por pedras de granito e cuarcita. En relación á sondaxe desenvolvida na denominada Ourela Pequena, pouco hai que dicir. Tras a retirada dunha escasa terra vexetal, atopámonos cunha pequena gabia escavada no substrato, que cunha lonxitude de 1,20 m, un ancho de 0,30 m e unha orientación NW-SE, funcionaría como cimentación dunha estrutura vexetal, polo que as pedras de granito e cuarcita fincadas limitando a gabia polo S, funcionarían como calzos a semellanza do acontecido na Sondaxe 2 da pasada campaña.

- 53 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/439-0

Escavación arqueolóxica e consolidación na ermida de San Guillerme, Fisterra (A Coruña) LORENA VIDAL CAEIRO E CRISTOBAL NODAR NODAR

A

ermida de San Guillerme de Fisterra comezou a ser escavada no ano 2007 cunha pequena intervención consistente en limpeza, sondaxes e levantamento topográfico co fin de valorar a potencialidade do recinto arqueolóxico. Así, os resultados obtidos naquela campaña fixeron posible que as tarefas tivesen continuidade en 2008, levando a cabo unha escavación en área de aproximadamente 300 m2 onde púxose de manifesto a existencia dunha estancia anexa, polo Sur, ao edificio relixioso (xa interpretada como tal na fase de 2007) e que semella ter funcionado coa ermida na última etapa de culto na mesma. Sen embargo, os datos rexistrados indican que existen niveis de habitación anteriores á última fase de construción da ermida e que sen dúbida falan da existencia dun lugar de culto xa de cronoloxía anterior aos restos arquitectónicos da ermida visibles na actualidade. Nesta campaña os traballos comezaron coa retirada en planta de todo nivel vexetal deixando á vista tanto os muros máis superficiais coma a derruba interior da estancia e a derruba exterior. Unha vez ambas as dúas derrubas foron levantadas, no interior da citada estancia localizouse en planta un depósito de época medieval votado intencionadamente no mesmo momento para explanar ou acondicionar este espazo. Todo o habitáculo Sur estaba delimitado por alzados murais, que configuran unha estancia anexa a ermida: polo Sur, polo Leste, polo Oeste e polo Norte, alzado localizado na presente campaña de intervención. Máis ao Norte e

despois dun espazo rectangular con orientación L-W, localízase o muro Norte da ermida onde se atopa, presuntamente, a porta de entrada ao interior do recinto relixioso. Na zona Oeste da estancia Sur, localízase outro muro cunha anchura máxima de 1,80 metros e que conservaba poucas fiadas. Presenta unha fabricación moi ruda e semella pechar todo o conxunto polo Suroeste. Este muro parece servir de punto de apoio ou reforzo para unhas escaleiras localizadas entre o afloramento rochoso principal do conxunto e este alzado. Poderían tratarse das escaleiras de acceso ao interior do conxunto relixioso. Están formadas por un total de 6 chanzos, de pedra e pouco traballados, que dan paso a unha especie de lousado de pedra, tamén de fábrica moi ruda (que é precisamente o que caracteriza a todas estas estruturas). Este lousado, en malas condicións de conservación e moi alterado xa que esta zona constituía o paso natural dos visitantes de acceso á ermida, remataría case contra o alzado sur da capela e aquí é precisamente onde se abriría un pequeno pórtico de acceso á mesma. Este pórtico, posiblemente rectangular, estaría tellado (tal e como indica un nivel de tellas con moita potencia localizado baixo a derruba do muro sur da ermida). Este nivel circunscribíase unicamente a este espazo rectangular, superando un pouco os seus límites cara ao Sueste. O espazo está pavimentado cun nivel de terra moi compacta, que na actualidade se atopa en malas condicións de conservación. Foi precisamente sobre este nivel, e unha vez retirada a

Vista xeral da ermida de San Guillerme (imaxe da esquerda) e estancia Sur (imaxe da dereita)

- 54 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/439-0 Escavación arqueolóxica e consolidación na ermida de San Guillerme, Fisterra (A Coruña)

derruba do tellado, onde se localizou unha boa dispersión de moedas de época medieval. A estancia estaba delimitada polo Sur por unha estrutura mural, que é precisamente o alzado que delimita polo Norte a estancia Sur do conxunto. Trátase dun murete de fábrica tamén moi ruda do que unicamente se conservan dúas fiadas. Este murete daba paso (ainda non se sabe de que xeito) ao espazo cuadrangular que denominamos estancia Sur e que posiblemente non se trate doutra cousa que do adro aberto da ermida. O nivel de chan de este suposto adro é un nivel de terra negra, sondada xa na campaña de 2007, que tal e como se indicaba anteriormente podería tratarse dun depósito de terra votado en época medieval para explanar ou achanzar esta zona de reunión. Este nivel atópase practicamente á mesma cota que o pavimento de terra antes citado. Polo que respecta ás estruturas murais no lado Leste desta parte do conxunto, hai que mencionar que na anterior campaña de intervención localizouse, nunha pequena cata pegada ao alzado sur da ermida, un muro que semellaba ser de cronoloxía anterior aos muros da ermida que na actualidade se poden observar; este alzado estaba afectado por un corte recheo este por un nivel de terra amarela moi arxilosa e que posiblemente fose para encaixar o alzado do muro sur da ermida. Trátase, en definitiva, do alzado do muro Leste, que na presente campaña foi escavado polo lado máis ao Sur da terraza, comprobando que se trata dunha ampliación ou remontado doutra unidade mural máis antiga que delimita toda a zona do suposto adro polo Leste. Existen varios motivos estratigráficos polos que se pode adiviñar que nesta zona existiron varias fases de ocupación, todas anteriores a última etapa de vida útil da ermida constituída esta polos alzados que hoxe en día se poden observar. Sen embargo, o dato máis plausible foi a localización dunha lareira cuberta totalmente polo depósito votado de cronoloxía medieval, que é precisamente o depósito que explana a zona do adro. A localización deste elemento foi nunha cata de 2 x 2 metros situada no interior da estancia Sur e pegada ao muro leste, nunha zona na que o muro semellaba describir unha forma en V. Despois de escavados aproximadamente uns 40 cm. do seu nivel superior, localizouse un nivel de terra de cor negro moi endurecido e compacto, con moita cantidade de carbóns e material cerámico e metálico que foi interpretado como un nivel de cinzas. Unha vez levantado este nivel localizouse unha lareira de ladrillo e pedras en moi boas condicións de conservación, formada por un total de 22 ladrillos de forma rectangular/cuadrangular delimitados por un nivel de pedras que semellan describir unha morfoloxía semicircular. Presenta un nivel moi potente de arxila refrac-

Detalle da lareira

taria de cor amarelo ou alaranxado que rodea os ladrillos e as pedras e que aparece tamén pegada ao alzado leste polo seu interior. Finalmente e facendo unha breve recensión dos materiais localizados hai que destacar unha pequena figura de acibeche traballada e que representa a un Santiago Peregrino con todo detalle; unha Cruz de aproximadamente 10 cm. de altura, posiblemente de bronce así como unha posible vaina dun puñal, decorada e tamén de bronce. O material complétase, na campaña de 2008 cun total de 18 moedas, algo máis de 1.000 fragmentos de cerámica, fundamentalmente de cociña aínda que podemos identificar fragmentos de cuncas e pratos esmaltados con verniz branco estannífero e decorados en azul e morado ou en marrón e dourado, que configuran un tipo de louza cuxa cronoloxía hai que levala desde principios do século XIII ata finais do XIV. Outro material localizado e que non deixa de ser representativo, sobre todo polo volume localizado, son lascas de sílex de todo tipo empregadas posiblemente para prender lume ou como pedernais para armamento. Con respecto á cronoloxía do conxunto, polo momento todo apunta a que nos estamos a mover nun abanico cronolóxico de entre o século XII e finais do século XIV, sabendo polas fontes escritas que a destrución total da ermida por orde da igrexa se produciu no século XVII, abandonando este lugar de culto e peregrinación ata case a actualidade. Xa para rematar é importante sinalar os traballos de restauración e consolidación de estruturas levados a cabo na presente campaña consistentes estes na reparación das cabezas dos alzados da ermida así como dalgún dos muros descubertos en 2008 ou para evitar posibles derrubes nas súas estruturas.

- 55 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/472-0

Actuación arqueolóxica de conservación e escavación en área no castro de Zoñán, Mondoñedo (Lugo) ABEL VIGO GARCÍA 1

O

Tamén se recuperaron esquinas e se regularizaron algunhas alturas con relación ao contorno para que se entendese mellor o xacemento: un exemplo pode ser o muro de servizo da lareira da vivenda n.º 3 que alzaba máis que o muro exterior da cabana e nesta campaña procedeuse a subir nunha ou dúas fiadas este último para que se apreciase que non eran o mesmo, nin tiñan a mesma altura en orixe. A secuencia de traballos realizados foi: eliminación da maleza das estruturas (xa fosen carrizas ou cepas vellas), eliminación das proteccións provisionais das cabeceiras dos muros, actuacións nos muros (elevacións de fiadas, reconstrucións e reparacións –marcadas por ítems claros de diferenciación co orixinal–), cubrición dos pavimentos e solos con xeotéxtil, encintado de muros e cubrición do chan con terra e grava dentro das cabanas e espazos murados. Ademais disto tamén se protexeron as lareiras tapándoas e colocando enriba do xeotéxtil novas pedras que imitasen a súa forma sobre unha camada de morteiro de cal semellante ao empregado nas novas fiadas. Para as actuacións nos muros empregáronse dous tipos de morteiro un a base de cal hidráulica (NHL5) para a construción de novas fiadas e un a base de cal aérea para as reparacións e para os encintados. O morteiro de cal aérea para os encintados levaba pigmento para darlle unha tonalidade acastañada para axustar a cor aos muros. Noutra banda están os traballos de escavación que se supeditaron aos de conservación como xa se dixo. A escavación preséntase como unha primeira toma de contacto cunha área que se atopa entre a zona aberta ata o ano 2007 e a sondaxe aberta en 2005 e na que, a pesar de non poder profundar todo o desexado, si se poden ver xa cousas interesantes vinculadas á vivenda n.º 6 pois aquí descubríronse as cabezas de tres novos muros e o que agardamos sexa unha nova porta desta vivenda co que podemos presumirlle unha planta semellante á vivenda n.º 5, isto é, un recinto con dúas estancias separadas por un muro intermedio feito tras a construción do muro da vivenda propiamente dito. Ademais tamén podemos poñer en relación, negativa, o muro documentado dentro Visión da área restaurada. En primeiro termo vivenda n.º 1, a continuación espazo n.º 1 e, ao fondo, vivenda n.º 3. Detrás da vivenda n.º 1 vese un pequeno anaco da vivenda n.º 2. da sondaxe aberta en 2005: estaría vinculado s traballos do presente ano establecían unha dobre vía de actuacións sobre o xacemento. En primeiro lugar unha fase de consolidacións da área aberta entre os anos 2002 e 2004 e, en segundo, unha fase de traballos de escavación arqueolóxica, aínda que o traballo que vai primar é o da consolidación de estruturas e protección de pavimentos e solos. Así, todos estes traballos son un paso máis na posta en valor do castro de Zoñán pois os resultados desta permitirán ter á vista unha boa parte do xacemento sen as proteccións provisionais que se van colocando a medida que avanzan os traballos de escavación. Agora hai unha protección a longo prazo que facilita as visitas ao lugar. Os traballos buscaban conservar as estruturas descubertas e potencialas de cara ao público en xeral. Así conseguíronse eliminar diversas raíces de árbores que estaban incrustadas dentro de muros e recuperáronse zonas que estaban moi deterioradas algunha delas con buratos na súa base que atravesaban o muro e que facían que a estrutura correse verdadeiro risco de colapso. Pero, por outra banda, desde a didáctica, procedeuse á reconstrución de muros que se atopaban na súa última fiada (vivenda n.º 4 muro oeste), que só tiñan unha cara (muro sur da vivenda n.º 4) ou que desapareceran deixando só os alicerces na rocha nai (muro en espazo n.º 1).

- 56 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/472-0 Actuación arqueolóxica de conservación e escavación en área no castro de Zoñán, Mondoñedo (Lugo)

a unha nova estrutura allea a estas aquí documentadas e podería estar relacionado cun terceiro barrio no castro, pois parece que esta vivenda n.º 6 cerrará o que sería o segundo barrio constituído polas vivendas 5, 6, 7 e 8. Na área de escavación, aínda a pesar de non acadar o esgotamento das cuadrículas propostas, obtivéronse, como se pode ver, resultados interesantes que abren novas hipóteses sobre as estruturas e os barrios e supoñen un avance na área aberta. Unha zona con novas construcións que poderán ser integradas, sen maior problema nas interpretacións xerais do castro. No tocante á cultura material hai que dicir que os restos recuperados son escasos, pero con todo, tanto en estruturas como en da área escavada. Visión das novas estruturas, aínda sen descubrir de todo que se cultura material, parece que estamos na mes- Visión integran dentro da vivenda n.º 6 que se comezou a escavar en 2007. A continuación, xa ma época de habitación que no resto do xa- protexidas de anos anteriores, vemos a vivenda n.º 5 á dereita e a vivenda n.º 7 á esquerda. cemento (s. II-IV / V d. C.). Para rematar debemos indicar que todos estes traballos que veñen de relatarse acadaron a finalidade mento. E, por outra, conseguiuse avanzar na escavación e buscada e os obxectivos propostos pois con eles obtívose, nas investigacións desta parte do castro identificando novas por unha banda, unha área en condicións óptimas para a estruturas coas que xa se vai conformando un segundo bavisita libre pois os muros ao empregar os morteiros de cal e rrio no xacemento. as fiadas de protección son resistentes e coas actuacións neles, xunto coas actuacións nos pisos, fan da zona un lugar sumamente didáctico que, ademais, está complementado por NOTA 1 paneis explicativos que facilitan a comprensión do xaceConservadora: Sonia Seco Lanzós

- 57 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/486-0

Escavación arqueolóxica no castro de Formigueiros, Samos (Lugo) GONZALO MEIJIDE CAMESELLE

O

proxecto arqueolóxico do castro de Formigueiros encádrase na colaboración de diferentes consellerías da Xunta de Galicia coa finalidade da posta en valor do patrimonio cultural no medio rural. Unha parte fundamental do proxecto radica nun campo de traballo de voluntarios, no que participan mozos de diferentes países e comunidades autónomas, e que é promovido polo Servizo de Xuventude da Consellería de Traballo e Benestar. A colaboración da Consellería do Medio Rural plásmase en aspectos fundamentais como a limpeza anual de maleza do amplo recinto defensivo e a mellora dos accesos ao xacemento. Nesta campaña continuouse a escavación en área nos mesmos sectores que no verán de 2007: a cara interna e externa da muralla e o contorno das construcións exhumadas o ano anterior.

Vista da muralla, coas escaleiras en primeiro plano

Na muralla ampliouse o lenzo descuberto, que acada unha altura entre 2,30 e 2,60 metros. Ten un rebanco bastante irregular, cunha altura duns 80 cm. O feito máis destacable é a presenza dunha construción cos muros perpendiculares á muralla, e que utilizan esta como parede posterior. Os muros son de mala calidade, sen argamasa, introdúcense en parte no lenzo da muralla e están levantados sobre unha derruba parcial desta. Ten planta rectangular e un gran van de 2,6 metros, moi superior ao das portas das vivendas. Ao norte hai outro muro dun aparello semellante, aínda que con paramento de peor calidade. No interior non se detectou ningunha estrutura e o chan limitábase a un arranxo da derruba anterior. Non apareceron materiais arqueolóxicos que puidesen axudar á datación destas construcións, que como veremos están presentes noutras zonas da croa. O que é evidente é que se levantan tras un período de abandono do castro, cando xa se producira o colapso parcial da muralla e das unidades domésticas. Tampouco hai datos que nos poidan ilustrar sobre a finalidade destas construcións, que parecen levantadas con pouca vontade de permanencia. As plantas varían e poden estar destinadas a cabanas, alpendres ou cortellos. No exterior fixemos unha pequena sondaxe para documentar o paramento da muralla, ata unha profundidade de 1,9 metros, aínda que este continuaba. Neste punto o adarve acada unha anchura de 4,6 metros. O lenzo consérvase ben aínda que amosa deformacións debidas ás presións internas. Cómpre sinalar que os paramentos están realizados con cachotería de lousa, a óso, e o interior cun recheo de lousa e cascallo, sen argamasa. A outra zona de actuación foi no contorno da praciña escavada na anterior campaña, na que se documentaran varios debuxos gravados nas lousas de pavimento, nos que se representaban cabalos e peixes e figuracións xeométricas. En primeiro lugar ampliouse este espazo, co obxecto de delimitar a praza. Por desgraza a zona estaba peor conservada, e os límites non eran tan claros coma no ámbito xa escavado. O lousado estaba máis alterado, e faltaban pezas do pavimento. Non obstante, había unha lousa case rectangular, de 1 por 1,8 metros, parcialmente apoiada sobre un muro dunha fase anterior. No medio intuíase un gravado dun suco moi feble, cun motivo cruciforme, do que partían liñas curvas. Trátase da matriz dun labirinto de sete circunvalacións, similar ao representado nos petróglifos galegos, do tipo que se vén denominando Tragiatella, clási-

- 58 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/486-0 Escavación arqueolóxica no castro de Formigueiros, Samos (Lugo)

Zona escavada ata 2008

co ou cretense. Esta identificación invitounos a reconsiderar un dos gravados descubertos neste mesmo ámbito, situado a 1 metro de distancia, tamén cos sucos moi febles, e interpretalo como outro labirinto. Tamén merece esa interpretación un pequeno gravado sobre o banco que delimita a praciña, aparentemente tamén de sete circunvalacións. Deste xeito os tres labirintos estarían grosso modo aliñados de oeste a leste, coas representacións de peixes ao norte e de cabalos ao sur. Na anterior campaña escavárase unha vivenda de planta case circular acaroada a outra de planta rectangular, e que tiña un acceso externo cunha escaleira, da que se conservaban tres chanzos. Agora completouse a escavación desta unidade doméstica, que amosa varias reformas. Nun primeiro momento ten planta rectangular, con esquinas redondeadas, e unhas dimensións de 6,4 por 3,6 metros. Logo faise unha ampliación, anulándose o peche occidental. O novo muro parte no sur dunha base circular acaroada á estrutura orixinal, de xeito que se incrementa lixeiramente a anchura, e se crea unha planta irregular. A planta final, contando co engadido circular, é bastante complexa, cun gran corpo rectangular, ensanchado no sector ampliado, e cunha superficie duns 50 m2. A presenza dun fogar parece indicar que nesta unidade doméstica o espazo dedicado á cociña é o circular. O que non está claro é a comunicación entre ambos habitáculos, xa que non hai un van de conexión. A

cociña tería seguramente un faiado, ao que se accedía desde o exterior por unha escaleira, e posiblemente tamén por unha porta, da que non se conserva unha soleira clara. O acceso á habitación rectangular faríase posiblemente polo occidente, onde o muro está case a nivel de cimentación. O interese neste sector non se circunscribe á constatación das continuas ampliacións que van configurando unha unidade doméstica máis complexa, como é habitual na arquitectura tradicional. É tamén un espazo fundamental para a comprensión da secuencia estratigráfica do xacemento. No exterior da casa hai vestixios de buratos de poste, que parecen indicar unha fase máis temperá, onde talvez habería estruturas tipo fondo de cabana. E por riba superpóñense os muros dunha construción tardía, da que só se exhumou un cuadrante, e que aparentemente sería de grandes dimensións (a esquina escavada mide 7,4 por 6,4 metros). De momento a fase central da historia do poboado é a mellor documentada. Destaca pola calidade das construcións, sometidas a varias modificacións, e pola presenza dunha arte do gravado sobre pedra, que aparece en variados contextos. A cronoloxía desta fase baséase en varios indicios. A única datación de C14 dispoñible para o abandono do poboado, sitúao a finais do século I, aínda que podería indicar un episodio posterior, cando a ocupación fose esporádica. Os poucos fragmentos de terra sigillata itálica, con selo in planta pedis, son de época de Tiberio. E tamén deste tempo

- 59 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/486-0 Escavación arqueolóxica no castro de Formigueiros (Samos, Lugo)

Superposición de construción tardía sobre casa do século primeiro

un ás de Tiberio de Cesar Augusta con Livia no reverso, cunha datación entre 14-37 d. C. As cerámicas decoradas de tradición castrexa apuntan a un amplo período entre o século III-II a. C. e cambio de Era. Este amplo abano cronolóxico vese confirmado pola presenza de fíbulas anulares e de longo traveseiro. Nas cerámicas da fase máis antiga, representada por estruturas tipo fondo de cabana nun pequeno sector do xacemento, non se observan cambios

significativos que puidesen axudar a definir mellor as fases iniciais do poboado. E finalmente, aínda que se escavaron varias construcións da fase máis tardía, a ausencia de materiais arqueolóxicos impídenos aventurar unha datación consistente. Os gravados sobre lousa descubertos ata agora pertencen á fase central. Isto está claro nos debuxos sobre o lousado da praza. Outros exemplos non son tan claros xa que se encontraban reutilizados na fábrica dos muros e, polo tanto, serían anteriores, aínda que non sabemos canto. As figuras con labirinto suxiren interesantes relacións. Os paralelos máis achegados forman parte do repertorio da arte rupestre atlántica. Porén, as datacións propostas para estes temas afástanse demasiado no tempo, e un lapso de dous ou tres milenios parece difícil de encher. Noutros contextos, no Mediterráneo, as datacións para o labirinto tipo Tragiatella son da Idade do Ferro ou xa do mundo romano. E desta época transmítense ao medievo. Polo tanto, posiblemente é nesa dirección onde debemos buscar a orixe dos labirintos de Formigueiros.

- 60 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/489-0

Proxecto de recuperación e escavación no contorno da Cista de Bicos do Lago, Abelleira, Muros (A Coruña) Mª JOSÉ BÓVEDA FERNÁNDEZ

A

intervención xorde dunha solicitude da Dirección Xeral que, sobre as pedras que formaban a caixa, se dispuña unha de Patrimonio Cultural, motivada, en gran medida, pola grosa pedra de cuberta, sobre a que aparecía amoreado un precaria situación que amosaba o xacemento nos últimos denso entullo de pedras de granito de mediano tamaño que, tempos. A cista de Bicos de Lago (GA15053005), no lugar á súa vez, aparecía cuberto por unha gran lousa granítica. O de Ventín, parroquia de Santo Estevo de Abelleira, concello interior da cista estaba parcialmente recheo por un depósito de Muros, A Coruña, estaba situada no corte do perfil dunha de terra orgánica formado con posterioridade á súa alteracorredoira, e, pese a manterse en inestable equilibrio contra ción. No fondo deste depósito, directamente pousada sobre o perfil de terra, conservouse, aparentemente sen moitos o xabre, conservábase unha botella de cervexa, cunha cambios, durante máis de 20 anos. Durante o ano 2007 mensaxe de papel no seu interior, aparentemente pertencente sufriu unha grave alteración do seu estado de conservación, a un xogo de pistas infantil. Para construír esta cista foi preciso realizar un gran corcausada, aparentemente, polo crecemento das árbores que a rodeaban e polo paso incontrolado de maquinaria, que te no substrato para permitir a colocación da gran caixa de desprazaron as lousas de cubrición da estrutura, provocan- pedra. Este amplo corte de implantación foi, posteriormendo que os entullos que tapaban a cista caeran sobre a caixa te, reenchido, tanto polas lousas que conforman a cista, como por numerosas pedras, algunhas de gran tamaño, que de pedra, que á súa vez se pechou sobre si mesma. Os traballos consistiron na limpeza do perfil no que se rodean, e estabilizan, ás lousas da caixa. Xunto a este nivel situaba a cista, na apertura de tres sondaxes e na escavación, de pedras aparece un depósito formado por unha terra de traslado e almacenamento provisional, da estrutura cistoide aspecto mineral, con características similares ás do xabre da que motivaba a intervención. A limpeza do perfil permitiu zona, aínda que lixeiramente máis vermello e orgánico, que observar a magnitude da afección sufrida pola cista, delimi- semella ter sido botado para afianzar, xunto ás pedras, a tar con claridade a súa fosa de implantación e definir, cunha estrutura da cista. A CISTA 2, de características similares á anterior, premaior exactitude o seu sistema construtivo e os causantes da súa destrución. Ademais, a limpeza deixou á vista unha senta unha planta lixeiramente trapezoidal cunhas dimensións laxe plana de granito que, finalmente, se correspondeu cunha duns 1,1 x 0,7 metros. Fronte ao que pasaba na cista 1, neste caso non existen evidencias de pedras de cuberta, nin nova estrutura funeraria. A sondaxe C, situada sobre a laxe plana localizada no perfil, permitiu localizar dúas novas estruturas cistoides a escasos metros da cista previamente coñecida. Pese a que da terceira das estruturas localizadas unicamente resulta visible unha das lousas e parte do seu sistema de cimentación, podemos observar que as tres cistas amosan unhas características estruturais bastante similares. Todas están formadas por lousas planas de granito e nos tres casos resulta evidente a repetición dun mesmo patrón de orientación, cunha disposición xeral norte-sur. O estudo pormenorizado de cada cista permite localizar pequenas diferenzas estruturais, deste xeito no caso da CISTA N.º 1, faltaría a pedra que pechaba a cista polo lateral norte, seccionada polo camiño; ademais, as diferentes alteracións sufridas desvirtuaron a súa planta rectangular. A documentación dispoñible da prospección realizada no ano 1996 permite verificar que a cista n.º 1 presentaba unha sección visible na que se podía observar con claridade Cistas 2 e 3. Planta - 61 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/489-0 Proxecto de recuperación e escavación no contorno da Cista de Bicos do Lago, Abelleira, Muros (A Coruña)

Vista xeral desde o leste da cista 2 e a súa estructura perimetral

restos de entullo ou dalgún outro tipo de elemento de cubrición pétreo. Esta falta de cuberta pode estar motivada por diferentes factores, xa que a cista puido ter presentado, no seu momento, unha cuberta de material perecedoiro, hoxe desaparecido. Tamén puido presentar unha cuberta similar á da outra cista que fose desprazada da súa localización actual, ben por traballos agrícolas, ben pola construción do camiño anexo, ou mesmo pola presión das raíces das grandes árbores que rodean o elemento. O interior da cista estaba recheo por un depósito moi pouco compacto, de gran groso e aspecto moi mineral con restos de granito moi degradado. Este nivel ocupa a maior parte da cista, aínda que case no fondo da estrutura o nivel cambia levemente tornándose moito máis orgánico, formando un estreito depósito duns 15 cm de potencia que ocupa a totalidade da planta da cista. Baixo este nivel, o recheo volve recuperar o seu aspecto mineral ao entrar en contacto co fondo granítico da tumba. A totalidade do recheo foi recollido en mostras individualizadas por pequenos sectores, e posteriormente procedeuse a realizar a flotación. No interior da cista 2 non foi posible localizar ningún tipo de enxoval, nin restos óseos ou evidencias de incineración, unicamente o depósito máis orgánico (UE48) existen-

te no fondo da cista permite supoñer que tivo algún tipo de uso antrópico. Ademais, distribuídos no interior da cista, localizáronse un total de 6 fragmentos cerámicos de pequeno tamaño, que semellan feitos á man e forman parte de, cando menos, dous recipientes cerámicos diferentes. Durante os traballos de flotación foi posible localizar unha minúscula doa discoidal en xisto, así como restos de pequenos carbóns e sementes que están á espera de estudo. Ao igual que na cista 1, foi posible localizar unha estrutura de pedras (UE37) que rodeaba a cista a modo de anel de suxeición, cinguindo as catro grandes laxes da cista e impedindo que estas se desprazasen. Esta estrutura de pedras de granito presentaría, posiblemente, unha planta circular e rodearía a totalidade da cista, aínda que na actualidade unicamente resultaba visible un amplo semicírculo que se interrompe no sector norte, na zona arrasada polo camiño. Entre as pedras que forman esta estrutura destacan catro pedras de cuarzo de mediano tamaño que parecen coincidir con cada unha das esquinas da caixa de pedra. O sistema de cimentación resultou máis complexo do previsto inicialmente, e non foi posible escavalo na súa totalidade, debido tanto a esa complexidade como á necesidade de deixar a cista «in situ». A CISTA 3 está situada no perfil leste da sondaxe C, a escasa distancia da cista 2. Unicamente resulta visible unha pequena parte dun anel de pedras de granito (UE36) moi similar ao descrito para a outra cista, que ademais tamén presenta as características pedras de cuarzo nas dúas esquinas visibles. Tamén pode observarse unha laxe de granito fincada no terreo cunha orientación aproximada norte-sur. Estas evidencias, unidas á clara relación estratigráfica que semella existir entre ambas as estruturas, leva a interpretala como unha nova cista. Tendo en conta os resultados acadados nesta intervención podemos dicir que a cista 1 de Bicos de Lago non se trata dun caso illado, nin dunha estrutura casual ou etnográfica. Estamos ante a evidencia dunha necrópole de cistas, aparentemente coetáneas, tendo en conta as relacións estratigráficas entre a cista 2 e a cista 3, e que, revisando os paralelos tipolóxicos existentes en Galicia, pode adscribirse á Idade de Bronce.

- 62 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/512-0

Sondaxes arqueolóxicas no xacemento castrexo de Monforte de Lemos (Lugo) IVÁN ÁLVAREZ MERAYO

A

actuación arqueolóxica que estamos a presentar tiña como obxectivo valorar as evidencias arqueolóxicas documentadas durante o proceso de seguimento das obras de mellora do monfortino parque de Zapardiel. Ante a aparente relevancia dos restos, a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural e o Excmo. Concello de Monforte de Lemos conclúen na necesidade de intervir de novo na zona, polo que asinan un convenio que facilita a continuación do coñecemento arqueolóxico deste espazo. Así as cousas, e logo de recibir a preceptiva autorización, os novos traballos desenvólvense entre os días 22 de setembro e 7 de outubro de 2008, contando con D. Roberto Bartolomé Abraira como equipo técnico. Estes son os resultados: Sondaxe 1: cunha extensión de 15 x 2 m, desenvolveuse no extremo E do parque, a escasos 7 m a SE da denominada Sondaxe 3 na pasada campaña. Tras a retirada do nivel vexetal, aparecía en toda a superficie da sondaxe, e cunha potencia que variaría en relación ás unidades que pechaba, a UE2. Esta é unha camada de terra parda clara, moi mineral, compacta, de granulometría media e mesturada, dun xeito moi homoxéneo, con abundante cascallo de xisto e algunha cuarcita. Tras esta unidade, común ao resto das sondaxes, aparecen o que serán as estruturas conformadoras do xacemento castrexo de Monforte de Lemos. A UE2 descansa directamente, a SW, sobre unha mestura de terra xabregosa e arxila alaranxada que, cunha granulometría grosa, unha compactidade considerable e un plano horizontal, en contra da pendente xeral da cata, interpretamos coma o pavimento dunha estrutura descoñecida que tería coma linde inferior a NE, un muro do que unicamente se conserva a súa caixa de cimentación, e que a horizontaliza e limita. A continuación deste muro, e nun mesmo momento construtivo, ábrese unha rúa definida por un compacto nivel de conglomerado de arxila gris mesturada con abondosos cascallos de xisto (rudus), sobre a que se botou, aínda que hoxe só se conserve no seu extremo superior, unha camadiña de arxila gris moi plástica e depurada (capa de rodadura). Esta rúa, con sentido NE/SW, está drenada por un sistema de canles exemplificadas nunha estreita gabia. Sobre esta, constatada no centro da cata, e no sentido de máxima pendente, verten perpendicularmente outras tres de semellante ancho. Como podemos confirmar, as drenaxes tamén estarían cubertas pola capa de rodadura, polo que serían superficiais. Esta rúa mantén unha pendente con-

Vista xeral das estruturas da sondaxe 1 desde NE

tinua non demasiado pronunciada, e remata contra o muro dunha nova casa que, ademais, utiliza de socalco. Esta nova casa, que ocupa o extremo NE da sondaxe, é unha estrutura definida por muros de cantos rodados tomados con terra. Parece contar cun solado de terra pisada que tería a función de nivelar a estancia. Chegados ao final da sondaxe, este solado está moi alterado, apreciándose pequenas gabias indeterminadas polo de agora. Porén nunha delas, e a cota inferior ao nivel de uso da casa, podemos apreciar un novo grupo de cantos rodados. A súa interpretación non é doada, e aínda que poderían formar parte da nivelación da construción, tamén poderían estar a nos indicar a presenza dun nivel de ocupación anterior ao agora definido. Sondaxe 2: esta sondaxe, de 3 x 4 m, estaba deseñada no medio do cuadrante SE do parque, converténdose así na máis próxima á muralla medieval. Como acontecera coa primeira das sondaxes, logo da retirada da unidade de terra vexetal aparecía a que definiramos coma UE2, e como tamén comentaramos, esta nova unidade tapaba as estruturas castrexas. Así e todo, neste caso a sorpresa foi inmediata. Na cota coa UE2 xa se apreciaban con absoluta claridade as aliñacións dos muros do que sería unha vivenda castrexa, estando estes case que baixo o terreo vexetal no extremo NW da sondaxe. Chegados a este punto, e seguindo o recollido no proxecto de intervención autorizado, limitámonos a definir o perímetro da estrutura constatada ata que fose evidente, sen nos achegar a escavar o nivel de uso. Con todo, esta discreta escavación

- 63 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/512-0 Sondaxes arqueolóxicas no xacemento castrexo de Monforte de Lemos (Lugo)

Vista xeral da estrutura da sondaxe 2 desde S.

orientada a delimitar en planta a estrutura achegounos a identificación dunha laxe de xisto, fincada lonxitudinalmente, e próxima ao extremo SE da casa, o que nos podería indicar a presenza dunha lareira. Por outra parte, no extremo NW da sondaxe, constatamos unha camada de cal que deu en ser o desprendido revoco dunha parede interior. Aínda que o limitado da escavación non o permite asegurar con total garantía, parece que o extremo NE da casa se corresponde co limiar da porta, o que nos daría unha lonxitude de 3,70 m de fachada. Sondaxe 3: de idéntica superficie, que a 2, esta sondaxe desenvolveuse á mesma cota relativa que a anterior, pero a uns 40 m, ao W. Logo da retirada manual da UE1 e UE2, de idénticas características ás descritas con anterioridade, atopabámonos coa UE3, consistente nun nivel de cantos rodados, algúns de bo tamaño. Descoñecemos a súa procedencia, pero dado o homoxéneo da composición das UUEE que os cobren, podería tratarse da derruba dalgunha estrutura construída por riba da sondaxe. Baixo esta UE3, e cubrindo toda a sondaxe, agás o seu derradeiro metro inferior, a NW, atopámonos coa UE4, consistente nun nivel de terra orgánica, de cor marrón escura e menor compactidade. Esta unidade cubría todas as estruturas constatadas e as ¾ partes da seguinte unidade estratigráfica. Interpretámola como unha colmatación natural deste espazo, xa que se as UUEE 1 e 2 presentaban unha pendente considerable, semellante á caída do monte, esta nova UE tendía á horizontal, como acontecía coa UE3 que descansaba sobre ela. Logo da UE4 aparece o substrato xeolóxico base, composto por terra arxilosa alaranxada, froito da descomposición da rocha de xisto do monte. Sobre esta unidade realizáronse, como únicas estruturas, un número mínimo de 15

buracos de poste de diverso tamaño, os máis deles con calzos de canto rodado, e un só cunha pedra de tope no fondo. A interpretación da estrutura ou estruturas que definirían non é doada, xa que a propia limitación da extensión da sondaxe impide ver o desenvolvemento real destas, así e todo, cremos estar no certo ao nos referir a un grupo de 11 buracos que aparecen no extremo SW. Nun principio atopamos 9 buracos de poste, 5 de boas dimensións e calzados, que formaban un semicírculo arredor dunha laxe de lousa trapezoidal, cun largo de 80 cm e un ancho máximo de 65, deitada no chan. Dicimos que a súa forma é semicircular porque o seu desenvolvemento entra por baixo do perfil SW, polo que podería tender ao circulo. Tras levantar a laxe de lousa, comprobamos como estaba cubrindo dous novos buracos de poste calzados e case xemelgos, colmatados pola mesma UE4 que o resto, o que indicaba que a lousa non os cubría no momento en que a estrutura estaba funcionando. Con isto queremos ver, aínda que acolléndonos a todas as cautelas, unha estrutura de madeira, de planta circular e uns 2 m de diámetro interior, que estaría cuberta por unha estrutura apoiada en dous postes centrais. Sondaxe 4: cunha superficie de 12 m2, esta sondaxe desenvolveuse arredor de 30 m cara S da denominada Sondaxe 1 na campaña de 2007, subindo o monte. Logo da retirada dos seus niveis comúns ás demais sondaxes atopámonos co substrato xeolóxico base. Sobre esta unidade, e en sentido SW-NE, escaváronse dúas gabias paralelas entre si e que ocupan lonxitudinalmente toda a sondaxe, a primeira, localizada a E, tiña unhas dimensións de 3,69 x 0,72 x 0,30 m, mentres que a segunda, feita ao seu W, medía 3,72 x 0,60 x 0,20 m. Descoñecemos a súa función e o seu momento construtivo. Sondaxe 5: pensada para recoñecer a parte da media aba do parque non puido ser desenvolvida por falta de tempo. Sondaxe 6: con esta sondaxe de 12 m2 pretendíase investigar a parte inferior do xacemento, a escasos 20 m do regato Zapardiel, na metade E do parque. Como acontece no total das sondaxes desenvolvidas, atopámonos coas mesmas UE1 e UE2 de sempre, e como xa ocorrera anteriormente, tras a segunda apareceu a súa correspondente estrutura arqueolóxica. Trátase da esquina dunha construción, posiblemente unha casa, levantada, como é habitual neste xacemento, a base de cantos rodados tomados con arxila. Aínda que non o podemos distinguir con claridade, parece que conta cun pavimento de terra pisada. Convén subliñar que malia que a esquina interior desta estancia era en ángulo de 90º, o exterior era curvo.

- 64 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/513-0

Escavación, consolidación arqueolóxica e limpeza no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ, MANUEL CAAMAÑO GESTO

O

obxectivo fundamental desta campaña de escavación, o conformaban, deixando á vista o recheo interno do refordesde o punto de vista da investigación, foi triplo: zo e da muralla. Exhúmase parte da muralla, o paramento escavación en área, por cadros de 4 x 4 m, conforme á interno, iniciándose no reforzo escavado no ano 2007, cunplanimetría establecida para o Campamento Romano de ha lonxitude total de 28 metros, e un torreón situado entre Cidadela nos tres sectores investigados nas tres derradeiras as catas E-12, E-14. A altura conservada da muralla varía campañas, sector dos horrea, no sector situado no ángulo entre 1,95 m cerca do torreón, e 46 cm, no extremo suroesnorte do campamento, onde a muralla adopta a forma de te; aquí apréciase unha rotura realizada despois do abandoesquina redondeada, continuación da campaña de 2006 e no de campamento pola cohorte, e a súa reocupación en época xermánica, construíndose unha nova cerca de acceso 2007, no sector do Forno dos Mouros, posibles termas. No sector dos almacéns, a escavación arqueolóxica deixa a través da muralla. Construída por superposición de 5-12 ao descuberto unha superficie de 80 metros cadrados, que fiadas de cachotería irregular, con pedras tomadas con argasumados aos 376 metros cadrados anteriormente descuber- masa de arxila amarela. O ancho conservado, desde o paramento interno, é de 2 tos, suma un total de 456 metros cadrados, que permiten completar parcialmente as cimentacións dun edificio com- metros escavados, apreciándose o recheo interior da muralla. plexo cuxa escavación iniciamos na campaña do ano 2006. Falta o paramento externo. Conservase o rebanco de ciEstamos diante dun edificio, formado por 7 habita- mentación con pedras colocadas sobre a caixa de cimentacións rectangulares, e parte dun patio interior ou un espa- ción, sobresaíndo entre 24-28 cm do paramento da muralla. Nestes momentos hai visibles 40 metros de muralla con zo baleiro (ata completar a escavación en área do sector non é posible concretar) que non se corresponde coa es- dous torreóns ou reforzos defensivos. A estratigrafía é a seguinte: trutura dos horrea, de pavimento coidado, pero que debe · Nivel 0: nivel natural formado polo manto de humus e corresponderse con almacéns, que foi reutilizado despois do abandono do campamento e a retirada da cohorte cara a capa de terra natural. · Capa 0: manto vexetal. a Reinosa. Documéntase unha reutilización de toda a superficie escavada en época xermánica, reconstruíndose todos os muros e reorganizando o espazo habitacional. Documentamos tamén unha reutilización nunha zona puntual, concretamente nas cuadrículas K-29, K-28, en época medieval, ao exhumarse parte dun muro que está cimentado directamente sobre o teito de lousa que só se utiliza en época xermánica. Na actual campaña, igual que na do ano 2007, completamos a escavación do edificio, pero a zona investigada está moi arrasada, detéctase só o nivel de abandono do campamento en época romana, porque o nivel xermánico está practicamente desaparecido. No sector da muralla a escavación completouse ao descuberto nas campañas de 2006 e 2007, ao exhumar a muralla que continúa desde o reforzo defensivo, apreciouse o paramento interno, pero consta que o paramento externo está destruído, seguramente por ex- Vista xeral do sector norte do campamento, apreciándose o paramento interno da muralla tracción das pedras de cantería regulares que e os torreóns defensivos. - 65 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/513-0 Escavación, consolidación arqueolóxica e limpeza no campamento romano de Cidadela. Campaña 2008

pamento, co fin de tapar a muralla nun intento de nivelar co interior do campamento, acompañado de derruba do actual valado, feito de pedra da muralla reutilizada. · Capa 3: terra de cor marrón con manchas amarelas, case estéril, semella unha achega puntual de terra de nivelación de fóra do campamento, cunha potencia que varía entre 24-52 cm. · Nivel 2: nivel romano de abandono do campamento. · Capa 4: derruba da muralla con argamasa cunha potencia variable entre 10-46 cm. · Capa 5: pavimento de arxila amarela do intervalum moi compactada, 5-6 cm, por zonas ennegrecidas, con restos de lume. No sector do Forno dos Mouros continúanse a exhumar outros 4 metros de muralla de cachotería irregular de granito que discorre en dirección W-SE, composta con pezas de mediano-gran tamaño, careadas e trabadas con argamasa de arxila amarelenta. Só ten unha fiada en planta, pois o resto do ancho descuberto da estrutura correspóndese con recheo de pedras e argamasa, así como opus caementicium e pedras que formarían parte do arranque da falsa bóveda do forno ou dalgunha parte do edificio termal do campamento.

Muralla e os restos de opus caementicium utilizado na construción da falsa bóveda do forno.

· Capa 1: terra natural de 8-10 cm. Nivel común en toda a superficie do campamento. · Nivel 1: nivel de abandono do campamento, reutilizado en época xermánica, formado por varias capas. · Capa 2: terra de cor marrón, e unha potencia entre 856 cm. É unha achega de terra procedente de fóra do cam-

- 66 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/514-0

Traballos arqueolóxicos de revisión do rexistro dos gravados rupestres de Parada, Campo Lameiro (Pontevedra) BEATRIZ COMENDADOR REY, XAQUÍN FERRER CRUZ, VÍCTOR VÁZQUEZ COLLAZO

A

Xunta de Galicia, a partir da denominada Rede Galega do Patrimonio Arqueolóxico, está a desenvolver a revalorización e promoción dalgúns xacementos ou puntos arqueolóxicos concretos. Dentro deste contexto hai que incluír o Parque Arqueolóxico de Arte Rupestre de Campo Lameiro, onde está situado o CIDAR (Centro de Documentación e Interpretación de Arte Rupestre)1. En relación con el están a desenvolverse os traballos de musealización e posta en valor do conxunto de gravados rupestres localizados no lugar de Paredes (concello de Campo Lameiro, Pontevedra). En 1997 fora desenvolvido o proxecto Traballos de localización e rexistro dos gravados rupestres do ámbito espacial do futuro parque temático de arte rupestre de Paredes (Campo Lameiro), pola empresa TOMOS S.L2. O rexistro dos gravados entón non fora realizado mediante a revisión nocturna con aplicación de luz artificial rasante. A experiencia da realización de recentes traballos de documentación noutras áreas arqueolóxicas empregando esta metodoloxía (Área Arqueolóxica de Tourón-Ponte Caldelas, Área Arqueolóxica da Caeira-Poio, etc.) vén de demostrar as vantaxes do seu emprego na lectura dos gravados. Por outra banda, no ano 2008 estaban a desenvolverse os Traballos de limpeza dos gravados rupestres de Parada realizados pola empresa BIC MATERIALES Y CONSERVACIÓN S.L. Estas tarefas de limpeza realizadas podían ter deixado á vista zonas gravadas ou eliminar elementos vexetais que supuñan un elemento de distorsión para a lectura (plantas vasculares que medran nas diáclases, depó-

sitos de briófitos, liques, etc). Se temos en conta ambos os dous factores, o obxectivo primordial desta intervención foi a mellora do rexistro e documentación dos gravados rupestres de Paredes mediante a revisión, en mellores condicións de lectura, do rexistro realizado en 1997. A intervención foi dividida en tres grandes fases ou ámbitos de actividade: unha primeira fase de consulta documental; unha segunda fase de revisión do rexistro das estacións con gravados rupestres localizadas na zona xeográfica de estudo; e unha terceira fase de traballo de gabinete. Do mesmo xeito, cada unha desas etapas do traballo, fora subdividida en varias actuacións concretas para realizar. A primeira fase incluía a consulta da memoria Traballos de localización e rexistro dos gravados rupestres do ámbito espacial do futuro parque temático de arte rupestre de Paredes (Campo Lameiro) e a recompilación dos deseños orixinais dos 46 calcos recollidos nesta e escaneado deles para a obtención dun soporte dixital en formato mapa de bits. Loxicamente, unha parte da información recollida foi empregada para a redacción e presentación do Proxecto de Intervención, documento necesario para obter a autorización da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia. Logo das actividades mencionadas, o primeiro traballo de campo foi a localización no terreo de todos os afloramentos rochosos obxecto desta intervención. Aínda que aproveitamos os traballos de limpeza realizados, procedeuse a eliminar posibles elementos superficiais mantendo o criterio de mínima interven-

Aspecto dos traballos nocturnos: Esquerda, no conxunto de Chan da Isca. Dereita, na Laxe da Forneiriña, na que se aprecia a superposición de gravados.

- 67 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/514-0 Traballos arqueolóxicos de revisión do rexistro dos gravados rupestres de Parada, Campo Lameiro (Pontevedra)

Traballos de levantamento dos calcos parciais na Laxe dos Cabalos 5.

ción. O procedemento foi a inspección nocturna dos elementos catalogados mediante a aplicación de luz artificial rasante e a marcaxe con xiz dos engadidos/modificacións pertinentes, xunto coa localización na documentación gráfica, sendo fotografado todo o proceso. Finalmente, a realización diúrna de calcos parciais dos elementos rexistrados sobre unha película de polietileno transparente e o fotografado destes calcos na súa localización sobre a rocha. Como resultado da intervención foron elaborados en campo un total de 57 calcos parciais en polietileno. O traballo de campo foi realizado en setembro de 2008, aínda que en datas posteriores fíxose unha revisión de aspectos puntuais para a edición final do traballo. Finalmente, a última etapa do proxecto estivo dividida en tres fases ou ámbitos de actuación: o tratamento e a elaboración da información rexistrada durante o traballo de campo, incluíndo a fotografía dos calcos para o seu posterior tratamento gráfico e informático; a realización dos engadidos/modificacións pertinentes sobre o soporte dixital dos calcos de 1997 mediante un programa de debuxo asistido por ordenador; e os traballos de vectorización dos calcos definitivos incluíndo os elementos para engadir/modificar. Por último, editáronse os calcos finais revisados e

vectorizados por capas, e tamén en soporte dixital en formato mapa de bits. Foron entregados un total de 48 calcos dixitalizados. De xeito xeral, podemos concluír que os traballos realizados en 1997, sen emprego de luz rasante artificial, permitiron o rexistro dos elementos estruturais máis importantes do conxunto dos gravados. A revisión achegou un escaso número de novos motivos, de pouca entidade, só destacables nalgúns casos como Chan da Isca II-1, Laxe dos Cabalos 5 ou Outeiro do Cogoludo II-2. Non obstante, a revisión si achegou un bo número de modificacións/eliminacións, ás veces de certa entidade. Debido aos procesos de deterioración/disgregación da rocha observados, é difícil saber nalgúns casos se estas modificacións son debidas á alteración da pedra nos derradeiros anos, ou a que no momento do rexistro foron consideradas sucos de gravado elementos que na revisión semellan alteracións de carácter natural. O traballo ten contribuído a unha mellora no rexistro dos diferentes elementos do soporte (diáclases, cristas cuarcíticas, gretas, pías, etc.) o que supón tamén unha mellora na lectura do conxunto, sobre todo naqueles casos en que semellan formar parte estrutural das representacións gravadas. A aparición de novos motivos en partes da rocha que quedaran expostas ao aire libre recentemente, indica a alta probabilidade de aparición de novos motivos nas áreas aínda soterradas, como no caso de Chan da Isca II-1 ou II-2 por exemplo, polo que deberá ser tida en conta esta posibilidade en futuras intervencións.

NOTAS 1 Rey, M., Infante, F., Rodríguez, E. e Tallón, J. 2004. O parque arqueolóxico de arte rupestre. Ideas, estratexias e accións para unha xestión integral dos petróglifos galegos. RGPA, Cadernos, n.º 3. 2 O proxecto foi autorizado pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da, daquela denominada, Consellería de Cultura e Comunicación Social da Xunta de Galicia co código CJ 102 A 97/136-0. Queremos agradecerlle ao propio coordinador dos traballos (Santiago VÁZQUEZ COLLAZO) a copia que nos facilitou da Memoria Técnica onde se relatan os resultados da intervención levada a cabo. Por outra banda, este documento está depositado nas dependencias do Servizo de Arqueoloxía da Xunta de Galicia en Santiago de Compostela.

- 68 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/522-0

Documentación e rexistro da estación rupestre de Naraio I e sondaxe e acondicionamento de Laxe das Rodas, Muros (A Coruña) MANUEL ANTONIO FRANCO FERNÁNDEZ

1

RESUMO DE RESULTADOS ARQUEOLÓXICOS Claves e coordenadas UTM GA15053027 Naraio I: x-491950.00 y-4735210.00 GA15053019 Laxe das Rodas: x-493720.00 y-4735338.00 Limpeza Retirada da capa vexetal e limpeza do afloramento, así como do contorno máis próximo á pedra. Topografía Levantamento topográfico do contorno do petróglifo. Microtopografía dos paneis gravados e do afloramento.Delimitación da zona afectada pola retirada da capa vexetal. Posta en valor Delimitación da zona que debe ser rozada periodicamente. Creación dun itinerario entre Cova da Bruxa e Laxe das Rodas.Deseño de paneis e trípticos explicativos. Diagnose dos gravados e do soporte Elaboración de mapas para o rexistro de todas as alteracións de gravados e rocha.Valoración de elementos do contorno que poden afectar a conservación do petróglifoLimpeza de depósitos de carrizas e liques foliáceos. Escavación e materiais arqueolóxicos Non se localizou material arqueolóxico.Recolléronse rochas de cuarzo e granito para seren observadas en laboratorio.Material de refugallo (cartuchos de postas, plásticos, tellas, etc.). Documentación e rexistro Fotografía nocturna.Fregado sobre papel.Pintado con talco dos motivos.Calco sobre plástico.Fotografías de detalle dos diferentes paneis e dos motivos.Perfís dos sucos dos motivos. Prospección Prospección intensiva do contorno visible desde o petróglifo. Prospección extensiva das zonas próximas. Valoración arqueolóxica e patrimonial Estamos ante un xacemento dos máis representativos dentro da arte rupestre prehistórica en Muros. As actuacións levadas a cabo nesta campaña permitiron documentar e rexistrar os motivos rupestres de Naraio I empregando para iso distintas ferramentas. Malia non atopar material arqueolóxico na sondaxe realizada, o xacemento de Laxe das Rodas queda preparado para recibir visitas.

NARAIO I A estación de Naraio I atópase na parroquia de Louro, na ladeira leste do Monte Rodeiro, nunha zona de monte comunal. A súa localización, a uns 95 metros de altitude, nunha zona onde a ladeira descende suavemente en dirección ao Chan da Lagoa e ao océano. Os xacementos visibles desde este lugar son os petróglifos de Naraio II (ao sueste) e outra estación non catalogada (ao leste). A ela accédese desde a igrexa parroquial de Louro, por unha pista forestal que vai cara ao Ancoradoiro polo monte. A uns 400 metros da igrexa atopamos un desvío á dereita e percorremos outros 50 metros ata chegar á estación. As dimensións estimadas do afloramento no que se atopan os gravados son duns 25 m2 (sen ter en conta as partes tapadas polo terreo). A súa morfoloxía é regular, cunha superficie suave e redondeada con tres fendas principais pouco pronunciadas que dividen o soporte. O contorno estaba dedicado á explotación madeireira, de piñeiros, ata que no ano 2006 un incendio acabou con eles e na actualidade medran toxos e xestas de maneira incontrolada. LAXE DAS RODAS Laxe das Rodas localízase na parroquia de Louro dentro do concello de Muros. A ela accédese pola estrada CP-5302 que transcorre desde Taxes a Louro onde, a medio camiño, atopamos un cartel de madeira que indica o cruzamento que hai que tomar para acceder á estación. Nese punto collemos un antigo camiño de carro que agora está case pechado pola vexetación e ascendemos uns cen metros ata chegar a un gran bolo granítico que é onde se localizan os gravados. A estación rupestre atópase na cara suroeste do Alto da Eiroa, nun pequeno rechán antes de chegar á Pontella, a uns 145 metros e altitude sobre o nivel do mar. A visibilidade é limitada cara ao leste e ao oeste: cara ao leste polo Alto da Eiroa e o Oroso e cara ao oeste polo Monte Meán. En cambio, polo norte vemos ata os montes que separan Muros e Carnota, mentres polo sur a visibilidade chega ata Monte Louro, parte do Barbanza e o final da ría de Muros. O contorno dedicouse tradicionalmente a cultivos de cebada, millo e patacas, xunto coa producción de pastos para ovellas e vacas. Ademais, segundo se observa nas pedras e nos confirmaron testemuñas orais, extraeuse pedra para distintos tipos de construcións: desde separacións de leiras - 69 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/522-0 Documentación e rexistro da estación rupestre de Naraio I e sondaxe e acondicionamento de Laxe das Rodas, Muros (A Coruña)

ata casas. Na actualidade atópase inculto e descoidado, cuberto de xestas, toxos, herbáceas e algunha leira con eucaliptos. Os gravados localízanse principalmente ao norte, na zona relativamente plana do afloramento que rodea o gran bolo central. TRABALLOS DESENVOLVIDOS Nos traballos desenvolvidos diferenciamos nitidamente tres fases:

1. Actuacións previas do 1 ao 20 de setembro Antes da intervención directa sobre os espazos de traballo, o equipo técnico levou a cabo as seguintes tarefas de preparación: • Adquisición das ferramentas e dos materiais axeitados. • Organización do laboratorio da intervención no edificio, cedido polo concello, do Pozo do Cachón. • Visitas ás estacións rupestres como parte das tarefas previas de diagnose e tamén para concretar os parámetros da actuación. • Enquisa etnográfica sobre Laxe das Rodas e o seu contorno.

NARAIO I: Roza e limpeza da vexetación do contorno inmediato do afloramento, levantamento topográfico coa estación total, diagnose do estado dos motivos e do afloramento, limpeza do afloramento, realización dos fregados, pintado dos motivos, levantamento dos calcos sobre plástico, prospección do contorno (1 estación non catalogada), documentación fotográfica das tarefas desenvolvidas e lectura do soporte con luz rasante e fotografado. LAXE DAS RODAS: Roza e limpeza da vexetación do acceso e da zona de escavación, levantamento topográfico coa estación total, limpeza do afloramento, prospección dunha área próxima (4 estacións non catalogadas), escavación arqueolóxica, e documentación fotográfica das tarefas desenvolvidas.

3. Actuacións posteriores ao 20 de outubro XESTIÓN E REVISIÓN DA INFORMACIÓN. Levouse a cabo unha sistemática revisión e verificación da documentación xerada durante a intervención arqueolóxica, co obxecto de corrixir erros, completar e contrastar a información rexistrada. Todo este proceso levouse a cabo coa información textual e gráfica recollida en campo. DIXITALIZACIÓN DA INFORMACIÓN. Prevese a dixitalización 2. Intervención directa do 20 de setembro ao 17 de da información rexistrada en campo co fin de facilitar o seu outubro uso e acadar un arquivo manexable e duradeiro. Para iso Durante este tempo a totalidade do equipo desenvolveu desenvolveuse unha base de datos específica para recoller e as seguintes actividades. ordenar a información textual e gráfica producida. A docuCabe destacar que se concentrou o levantamento dos mentación fotográfica e os calcos sobre plástico serán tamén fregados, os calcos e o pintado nunha fin de semana. incorporados a un soporte informático (jpg ou tif). Do mesmo modo serán procesados tamén os datos rexistrados con estación, empregando para isto programas como AutoCad, ArcGIS e Topocal. TRATAMENTO DOS MATERIAIS. a) Tratamento de calcos e fregados: Comprendeu, ata o momento, unha serie de accións: Recollida de cada un deles xeorreferenciándoos, siglado co código correspondente á intervención, elaboración dun mínimo inventario con información sobre cada un, rexistro gráfico empregando fotografía, encapsulado de maneira que se garanta a conservación. b) Tratamento das pezas: Partimos do feito de que esta foi unha intervención de limpeza e de retirada da capa vexetal nalgunha zona moi concreta do afloramento, e de que esa Fotografía nocturna xeral de Naraio I, con luz artificial. Ao fondo, a beira sur da ría de Muros capa vexetal que cubría a rocha era - 70 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/522-0 Documentación e rexistro da estación rupestre de Naraio I e sondaxe e acondicionamento de Laxe das Rodas, Muros (A Coruña)

de escasa potencia en xeral, a recollida e o tratamento das pezas concibiuse como unha práctica arqueolóxica que comprendeu: Recollida das pezas asociándoas a un contexto espacial; xa no laboratorio, lavado do material; elaboración dun mínimo inventario con información sobre cada conxunto de pezas e o seu contexto; rexistro gráfico, empregando fotografía, dos materiais máis salientables aparecidos; embalaxe, embolsado e empaquetado, de forma que se garanta provisionalmente a conservación e o seu contexto. Unha vez revisada a información do rexistro e entregado este Informe, comezarán todos os traballos conducentes á realización da Memoria Técnica da actuación, co obxecto de pechar o expediente administrativo da intervención (Decreto 199/1997, do 10 de xullo). ARQUIVO. A información recuperada durante a intervención arqueolóxica é o que permanecerá logo do seu remate. De aí a necesidade dun axeitado arquivo e almacenaxe da información recuperada. Para tal fin deseñouse e encargouse un armario que conterá os calcos e os fregados de todas as intervencións desenvolvidas desde o ano 2006. Os materiais documentados estarán depositados mentres se realiza na Facultade de Xeografía e Historia e nas instalacións do Muíño de Mareas do Pozo do Cachón, dependente do Concello de Muros. ESTUDOS DOS MATERIAIS. Unha vez realizado o inventario valorarase a realización dun estudo dos materiais arqueolóxicos que se consideren necesarios para a realización da memoria técnica: estudo cronoespacial do xacemento, análise da distribución dos motivos e das técnicas de elaboración, sincronías e/ou diacronías… O grao de profundidade do estudo (básico ou intensivo) dependerá do tempo dispoñible e da posibilidade de que realicen este traballo especialistas nos materiais que se van analizar. ELABORACIÓN DE DOCUMENTOS TÉCNICOS. A elaboración da Memoria Técnica supón a edición da totalidade da información obtida a partir da intervención: rexistro da información textual e gráfica, inventario dos materiais, a súa xestión, etc., de maneira que recolla o proceso de traballo, a descrición e interpretación dos resultados –segundo sexa a acción que se desenvolvese (calco, fregado, topografado…)–, xunto co seu rexistro gráfico. Coa entrega deste informe ante a DXPC e a acta de depósito de materiais darase por concluído o expediente administrativo da actuación. SENDA ENTRE LAXE DAS RODAS E COVA DA BRUXA. A senda (denominámola «Cova de Gatos» xa que o traxecto discorre en gran parte por un camiño con ese nome) une as dúas estacións rupestres máis representativas do concello de Muros como son a Cova da Bruxa e a Laxe das Rodas. O camiño ademais dunhas impresionantes vistas da ría amósanos dous aspectos complementarios da vida cotiá dunha

Naraio I. Aplicación de biocida (arriba) e vista xeral dos gravados (abaixo)

poboación do litoral: o mundo agrícola, definido polo monte e as leiras e o mar. Durante o percorrido atravesaremos por núcleos que conservan a súa estrutura tradicional, como Serres cun interesante conxunto de hórreos, Taxes e Ventín. O camiño pode facerse a pé, en bicicleta, a cabalo e en vehículos de motor. É unha ruta bastante chá, coa única excepción do tramo que baixa ata Serres cunha pendente pronunciada. Polo tanto é recomendada para todo tipo de camiñantes, desde nenos a maiores.

NOTAS 1 Dirección científica: Dra. Josefa Rey Castiñeira, Dr. Jorge Juan Eiroa García, Asistencia técnica: Fernando Carrera Ramírez. Director/responsable da actuación: Manuel Antonio Franco Fernández. Equipo técnico: María José Mayo Sande, Irene Castro Moreira, Restauradora: Elena Rodríguez Moldes. Equipo de traballo: Francisco París Tajes, Carlos Mayo Torné, Clíodhna Ní Lionáin. Equipo de fotografía: César Candamo Bueno, Manel Candamo Bueno. GEPN-Grupo de Estudos para a Prehistoria do NW Ibérico, Departamento de Historia I, facultade de Xeografía e Historia, Universidade de Santiago de Compostela.

- 71 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/540-0

Escavación en área no aparcadoiro do Centro de Interpretación e Documentación da Arte Rupestre, Campo Lameiro (Pontevedra) JOSÉ LÓPEZ ALONSO, FIDEL MÉNDEZ FERNÁNDEZ

N

a devandita actuación procedeuse á escavación en área na última das accións construtivas previstas no proxecto de Centro de Interpretación da Arte Rupestre, a construción da área de aparcadoiro. Para a realización desta obra foi necesario realizar a limpeza manual dunha área duns 610 m2, arredor das estruturas postas ao descuberto durante o control arqueolóxico previo, a través da cal se puxeron ao descuberto outras posibles estruturas, aínda que estas de menor entidade. A maior parte das estruturas postas ao descuberto amosan gran paralelismo con outras recentemente estudadas para este tipo de xacementos de carácter habitacional. Así pois, podemos enmarcar cronoculturalmente ditas estruturas na Prehistoria recente do NW peninsular. Cabe sinalar que, en aparencia, os restos estruturais non presentan alteracións posteriores importantes, debido a que quedaron protexidos pola formación, enriba destes, dun solo deposicional natural de cronoloxía cuaternaria, cuxo grosor aproximado é duns 0,90 m. Tras a limpeza manual procedeuse ao rexistro detido da superficie de todas as estruturas para a súa posterior escavación, a cal nos permitiu, entre outras cousas, discriminar entre estruturas prehistóricas, probables bioturbacións, alteracións actuais e posibles estruturas prehistóricas.

Planimetría área intervida

A categoría «posibles estruturas prehistóricas» fai referencia a aquelas que, aínda que presenten unha forma e contido similar ás estruturas prehistóricas, se atopan intruídas por raíces, o que as desfigura en parte e as fai pouco útiles para análises posteriores. Non obstante, son case con total seguridade auténticas estruturas prehistóricas e, polo tanto, foron consideradas nas distintas elaboracións planimétricas. En canto ás probables bioturbacións son con case total seguridade bioturbacións, non obstante cabe a posibilidade, aínda que afastada, de que algunha delas pertenza ao grupo anterior. Por último, estruturas prehistóricas son aquelas que se consideran estruturas antrópicas antigas fóra de toda dúbida, e das que se dá a continuación un comentario individualizado dos 3 grupos estratigráficos (en adiante, G.E.) máis relevantes: G.E. 001 Correspóndese co fondo de cabana situado máis ao N dentro da área de escavación. Está conformado por un total de 9 unidades estratigráficas (en adiante, U.E.), das cales 7 se corresponden coas U.E. de recheo da «metade» orgánica das cabanas e as 2 restantes se corresponden, unha co botado de xabre e outra co corte realizado no xabre sobre o que se asentan os demais depósitos. As U.E. correspondentes co último depósito de recheo da parte orgánica do fondo de cabana son as que acoutan o propio perímetro posto que enchen o corte no seu límite superior. A súa forma en planta é tendencialmente oval e as súas medidas son 3,75 m no eixe maior e 3,07 m no eixe menor, cuxo resultado amosa unha orientación NE-SW. Circunscrito a estas U.E. aparece o botado de xabre cuxas medidas son 3,58 m no eixe maior e 1,46 m no eixe menor. Cabe destacar a U.E. 003, formada por seixos de pequeno e medio tamaño dispostos arredor das paredes e a base do corte, na parte orgánica, formando deste xeito unha liña divisoria entre o botado de xabre e a «metade» orgánica, polo que reviste unha especial relevancia estrutural. En canto á sección, duns 71 cm de potencia, reflicte unha certa complexidade estratigráfica no que atinxe á parte orgánica, mentres que na mineral se apreciou unha única U.E. de xabre e outra máis de tipo orgánica.

- 72 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/540-0 Escavación en área no aparcadoiro do Centro de Interpretación e Documentación da Arte Rupestre, Campo Lameiro (Pontevedra)

G.E. 005 Correspóndese co fondo de cabana situado inmediatamente ao S do G.E. 001. Confórmano un total de 15 U.E., 4 identificáronse no botado de xabre, 10 conforman a «metade orgánica» ou relaciónanse estratigraficamente con ela e, por último, 1 correspondente ao corte realizado no xabre. A U.E. 010 é a que se corresponde co último depósito de colmatación da parte orgánica, a cal á vez que delimita o perímetro do fondo de cabana, circunscribe o botado de xabre. A forma en planta é de tendencia circular, aínda que, pola mínima diferenza entre as dimensións do eixe maior (3,75 m) e do seu eixe menor (3,70 m), ou polas dimensións do botado Vista desde o N dos GE001 e GE005 de xabre, se lle pode atribuír unha orientación NE-SW. Si cabe sinalar con respecto ao botado de xabre, que nel marcado carácter estrutural. Así, a U.E. 014 correspóndese se documentan 4 U.E., dúas delas correspóndense con bo- co depósito de colmatación da «metade» orgánica da cabana, tados de xabre e as outras dúas co depósito e o corte dun que funciona como delimitador do perímetro á vez que burato de poste. circunscribe o botado de xabre (U.E. 016). A pesar de non Formando parte estrutural deste fondo, tamén se docu- poder visualizar a planta do fondo de cabana na súa menta un depósito de seixos de idénticas características aos totalidade, presenta un alzado de 78 cm. do G.E. 001. Para rematar, tendo en conta os resultados desta interEn canto á sección, duns 76 cm de potencia, tamén pre- vención e das levadas a cabo nos últimos anos dentro do senta certa complexidade estratigráfica no que atinxe á par- recinto do parque arqueolóxico, aparecen claros algúns exte orgánica, mentres que na mineral se apreciaron dous bo- tremos relativos á extensión do xacemento: tados de xabre e outra U.E. de tipo orgánica. Mantense preservado o xacemento entre o aparcadoiro e a fachada sur do edificio do centro de interpretación. A área poboada do xacemento (dun xeito máis ou meG.E. 010 Correspóndese co fondo de cabana situado ao S da área nos continuo, estendíase desde a parte superior do edificio de escavación. Nel documentáronse un total de 10 U.E., das anexo ao centro de interpretación ata polo menos a estrada cales podemos destacar a U.E. 014 e a U.E. 016 polo seu de acceso ao Parque da Arte Rupestre.

- 73 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/543-0 e 652-0

Posta en valor de Castromaior para fomento do turismo cultural no Camiño de Santiago. Portomarín (Lugo) LUIS FRANCISCO LÓPEZ GONZÁLEZ

D

esde a Consellería de Innovación e Industria da Xunta de Galicia1, en coordinación cos Servizos de Arqueoloxía da Consellería de Cultura e Deporte, proxéctase a Posta en valor do xacemento castrexo de Castromaior, Portomarín, Lugo, no Camiño de Santiago, desde o ano 2006. Partimos como base do traballo científico e de investigación e temos en conta por suposto a súa conservación futura polo que a finalidade principal é revalorizar este ben cultural. Os principais traballos realizados van encamiñados cara a tres liñas de actuación: a delimitación física do ben patrimonial, a definición do xacemento e a dinamización e difusión de Castromaior a través do Camiño de Santiago. Na intervención arqueolóxica do ano 2006, planeouse unha aproximación ás características xerais do castro a través do estudo e análise da súa morfoloxía, localización e relación coa súa paisaxe, análise que nos permitiu un achegamento ao seu encadre cronolóxico e histórico.

Os excelentes resultados obtidos na campaña do ano 2006 provocaron unha segunda fase de intervención no ano 2007, ampliándose a zona de escavación da croa, case 400 m2. Este novo sector escavado permitiu descubrir varias edificacións ou vivendas no interior do recinto principal delimitadas pola potente muralla na que se abre unha porta ao leste. As vivendas atopáronse distribuídas seguindo un espazo que deixa unha rolda interior á muralla e unha rúa de trazado radial, cara ás que se abren os accesos ás vivendas castrexas. No ano 2008 os traballos de escavación continuaron no sector da croa ampliando o sector escavado uns 500 metros cadrados ao sur e leste, cara á zona da posible porta da croa no lado nordeste. As novas estruturas ou vivendas atopadas son de planta cuadrangular con esquinas redondeadas por mor do material empregado: laxas de lousa tabular, facilmente exfoliables. Estas laxas mestúranse con cuarcitas de maior tamaño.

Vista xeral da zona escavada no recinto central de Castromaior. 2008. Imaxe cedida pola entidade S.A. Xestión do Plan Xacobeo

- 74 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/543-0 E 652-0 Posta en valor de Castromaior para fomento do turismo cultural no Camiño de Santiago. Portomarín (Lugo)

O xacemento atópase moi ben delimitado por abundantes liñas de muralla das que destaca a do recinto central, escalonada ao interior e cunha porta de entrada monumental

Repítese o esquema documentado no ano anterior. As construcións atópanse moi xuntas e aprovéitase todo o espazo da croa reflexo da evolución intensa da poboación. Seguen un modelo radial deixando zonas de paso a modo de rúas entre as construcións que se van unir coa rolda interior da muralla que funciona como un eixe interno de comunicación no xacemento, e que vai dar directamente coa zona da entrada descuberta ao nordeste. En relación coa morfoloxía do poboado nesta campaña puidemos documentar unha remodelación xeral das construcións que se corresponde cunha derradeira fase do poboado nun momento previo ao seu abandono que foi datado arredor do cambio de era (finais do século I a. C.). Esta remodelación xeral pode verse na intención de regularizar as construcións que fan fachada coa rolda deixando a mesma amplitude no seu percorrido. Con este obxectivo constrúense unha serie de espazos anexos ás vivendas cara á rolda a modo de soportal ou acceso previo que permiten regularizar todo o espazo da rolda. De forma xeral, o xacemento presenta unha maior potencia cara á rolda, mentres que cara ao interior da croa a potencia é menor xa que no sector central da croa aparecen por zonas afloramentos rochosos. Esta circunstancia condiciona o feito de que cara ao interior os restos das vivendas presenten unha potencia menor, mentres que cara á rolda, as estruturas conservan un maior alzado. Seguindo este esquema xeral puidemos documentar estruturas como a E-20

e E-19 que conservaban máis de metro e medio de alzado aínda que por mor dos pulos laterais se atopaban moi vencidas. Foi necesario restaurar todos os muros a partir de traballos de anastilose para evitar a súa derruba cara ao norte. En xeral, destaca a boa conservación dos restos debido a que o xacemento se atopa selado polas potentes derrubas das paredes, polo que as zonas de actividade doméstica asociadas a lareiras e fogares chegaron ata os nosos días dun xeito inmellorable. As características das estruturas e os achados dos niveis de ocupación estannos a falar de estruturas familiares e dun contexto económico agropecuario no que os principais achados teñen relación con conxuntos asociados a labores de cociña ou domésticos en xeral. As escavacións do ano 2008 deixaron ademais ao descuberto un acceso ao castro de carácter monumental. Recuperouse un novo tramo de muralla duns 30 metros de lonxitude que finaliza nunha torre grande que configura un acceso á croa. O tramo de muralla recuperado foi construído con aparello mixto irregular de cuarcita e lousa a favor de fachada. Foi realizada en seco, sen morteiro, utilizando terra e cascallo para o asento e recheo do interior. A zona da entrada á croa conservaba unha potencia estratigráfica de case dous metros polo que o acceso á croa e á zona de escavación e posta en valor confírese un atractivo a maiores dada a súa configuración. A porta estaba

- 75 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/543-0 E 652-0 Posta en valor de Castromaior para fomento do turismo cultural no Camiño de Santiago. Portomarín (Lugo)

Ceramica de Castromaior

flanqueada por dúas torres grandes e unha canle de acceso de máis de 14 metros de lonxitude na que se instalaban tres portóns de madeira. Este acceso na parte exterior conserva dúas escadas graduadas cara á parte superior das torres grandes de entrada. As torres grandes estaban comunicadas na parte superior de xeito que o paso a través da muralla continuaba dun lado a outro da porta. Finalizada a escavación da zona da entrada púidose documentar un grande acceso reforzado con bastións, dous corpos de garda e dous muros de peche en boas condicións de conservación agás os muros correspondentes aos corpos de garda que se atopaban derrubados sobre a vertical máis de 40 cm. Foi necesario desmontar o lado norte para realizar unha anastilose dun tramo duns dous metros para poder conservar os restos.

A construción de todo o conxunto realizouse en seco utilizando un aparello mixto de cuarcita e lousa de grandes dimensións. Na zona de corpo de garda documentouse a existencia dun pavimento de terra avermellada arxilosa apisoada que ocupa case 4 metros cadrados a cada lado do acceso. Todo o conxunto estaba armado con grandes trabes, piares e dormentes de madeira como así o testemuñan os galces, escotes e esquinas dos muros da entrada. No lado norte documentouse a existencia dunha zona de queimado probablemente relacionada con esa armadura e forxado de madeira existente no piso superior. Toda a entrada foi recrecida co obxecto de consolidar a construción e utilizouse para iso pedra da zona recibida con morteiro hidrofugado separada do orixinal con laxes de lousa dentada separadas cada 60 cm. En relación coas causas do abandono do poboado, datado nun momento próximo ao cambio de era e seguramente asociado á conquista romana, e se temos en conta que as vivendas descubertas na escavación son da derradeira fase de ocupación do poboado de Castromaior, cómpre destacar o dato de que en varias vivendas atopamos as portas tapiadas con grandes laxas colocadas contra as entradas, asegurando as portas contra a humidade e os roubos e protexendo as vivendas cunha intención implícita de volver. Os achados recuperados máis abundantes son cerámicos: olas e vasillas asociadas coas actividades domésticas arredor da cociña, e recipientes para almacenaxe. Tamén se documentaron ferramentas relativas a actividades agropecuarias, principais recursos da poboación, como foron fouces, tenaces, tesoiras, etc. A finalidade dos traballos van encamiñados cara a dous obxectivos fundamentais, coñecer a orixe, a evolución e o final do poboado, así como aproximarnos aos procesos socioculturais aquí acontecidos, e dinamizar os devanditos coñecementos dentro do Camiño de Santiago, para xerar un desenvolvemento turístico e económico que reverta no territorio e nos seus habitantes, seguindo criterios de sustentabilidade, tanto económica como patrimonial.

NOTA 1 En concreto a entidade S.A Xestión do Plan Xacobeo encárgase da promoción e do financiamento do proxecto.

- 76 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/566-0

Limpeza e restauración de estruturas no Castelo da Lúa, Rianxo (A Coruña) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ

A

petición dos Servizos Técnicos de Arqueoloxía da Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia, entre outubro e novembro de 2008 realizáronse unha serie de traballos de limpeza e restauración de estruturas arqueolóxicas na fortaleza medieval do Castelo da Lúa, localizada na parroquia de Santa Comba en Rianxo (A Coruña). Este xacemento sitúase no litoral da Ría de Arousa, nun outeiro rochoso na desembocadura do río Te na ría. Situado a 1 km da capital municipal, o seu acceso realízase pola estrada Rianxo-Burés, atravesando o lugar do Pazo ata chegar á liña de costa. O xacemento fora obxecto dunha segunda campaña de escavación no ano 2007. En setembro de 2008 o lugar atopábase parcialmente cuberto pola vexetación de touza que medrara desde a dita campaña. Esta circunstancia non supuña un risco para a integridade do xacemento, pero creaba unha sensación de abandono que prexudicaba a súa valoración por parte do público. Os restos do forno cerámico restaurado e consolidado foran obxecto de actos de vandalismo consistentes na derruba das fiadas superiores en todo o seu perímetro e a destrución do cuadrante SW da parede do forno. Afortunadamente, os materiais construtivos derrubados permanecían dentro da propia estrutura. Os traballos arqueolóxicos realizados consistiron na limpeza con medios manuais da vexetación de touza que ocupaba o contorno do xacemento. Realizáronse, así mesmo,

unha serie de traballos de reposición e consolidación do forno cerámico, co obxecto de restituír a estrutura ao estado que presentaba ao finalizar a intervención de 2007. A consolidación das estruturas realizouse seguindo criterios de reversibilidade e evitando adicións miméticas. Na parede W a derruba afectou a primeira fiada, consolidada na campaña anterior e a parte da parede orixinal da estrutura, incluíndo un dos apoios da grella. A parede S veuse alterada da reintegración estrutural realizada na intervención anterior, así como a entrada á cámara. Na parede E tampouco se conservaba parte da primeira fiada, estando afectados o apoio da grella nesa beira e a revocadura de arxila rubefactada. Tamén se localizou a presenza de vexetación nas xuntas interiores e exteriores das paredes, aínda que en menor medida respecto das anteriores, posiblemente polo tapado da estrutura con plástico. Como paso previo á limpeza do forno, retiráronse as pedras da derruba aloxadas no interior da estrutura e recompiláronse aquelas que se atopaban nas proximidades. Realizouse unha limpeza mecánica en seco das paredes na súa parte interior e exterior. Eliminouse a vexetación e retirouse a sucidade de carácter antrópico. Como paso previo á consolidación realizouse unha montaxe, é dicir, unha «reconstrución ideal», localizando gran parte das pedras orixinais das paredes alteradas e das utilizadas na consolidación do ano 2007. As que non se recuperaron foron substituídas. Tentouse primar a similitude

Esquerda: Vista do forno ao comezo dos traballos. Dereita: Vista do forno unha vez restaurado

- 77 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/566-0 Limpeza e restauración de estruturas no Castelo da Lúa, Rianxo (A Coruña)

coas usadas no momento de construción e tomáronse como referencia fotografías pertencentes a intervencións anteriores. Unha vez seleccionadas, a montaxe realizouse encaixando unhas pedras con outras de tal xeito que o resultado se asemellase o máis posible ás imaxes de referencia. Os novos elementos numeráronse para a reconstrución definitiva xa co morteiro.

Vista da zona central da fortaleza

Para os traballos de consolidación utilizouse cal aérea, area, pigmentos en po de orixe mineral e como elemento diferenciador baldosa de terracota. Para a preparación do morteiro utilizáronse os mesmos criterios de selección que na consolidación anterior, de carácter estrutural e estético (estabilidade, composición, dosificación e grao de alteración do morteiro orixinal, etc.). Unha vez preparado, procedeuse á reintegración da estrutura. As pedras colocáronse seguindo a orde da montaxe previa. Para mitigar os efectos de futuros actos vandálicos reforzouse o exterior da estrutura correspondente á derruba que rodea o forno, engadindo pedras de tamaño medio e argamasa nos espazos. Acadouse un reforzo arredor que se identifica como non orixinal pola propia cor do morteiro. Os traballos de restauración desenvolvidos no forno cerámico devolveron a estrutura ao estado que presentaba ao finalizar a intervención de 2007. A consolidación realizouse seguindo criterios de reversibilidade e evitando adicións miméticas. Finalmente o xacemento quedou totalmente libre da vexetación que medrase desde a campaña de 2007. É, non obstante, evidente a inminente colonización da vexetación en cuestión de meses, sendo precisos labores periódicos de limpeza como os efectuados.

- 78 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/587-0

Escavación arqueolóxica no foxo do castelo medieval de Moeche, Moeche (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ

O

proxecto arquitectónico de rehabilitación do castelo O obxectivo fundamental desta campaña de escavación, de Moeche foi acompañado dun proxecto arqueoló- desde o punto de vista da investigación, é dobre: xico de escavación e control das obras que posibilitou ao 1- Considérase en primeiro lugar a escavación en área na remate das diferentes intervencións a visión de dous edifi- zona conservada que falta por escavar, situada a continuacios históricos superpostos, é dicir, o actual castelo levanta- ción do espazo recuperado na 2ª fase de escavación. Outro do a finais do século XV e inicios do século XVI, finalizada obxectivo perseguido ao considerar a escavación máis coma revolta irmandiña coa vitoria da nobreza, unha fortaleza pleta posible do foxo, intervindo nesta zona, está relacionacon todos os elementos que caracterizan unha fortaleza do, como xa indicamos nas anteriores intervencións, co promedieval, un ancho e profundo foxo, parapeto, paseo exte- ceso de musealización do castelo. rior, baluarte, murallas e Torre de Homenaxe, e as ruínas 2- En segundo lugar considérase necesario, a través da arqueolóxicas do castelo asaltado durante a revolta, cons- escavación completa do foxo conservado, ensinar nunha truído a finais da Alta Idade Media, con restos do antigo superficie superior á actual, a estrutura en V do foxo que torreón, e da muralla que o rodeaba e protexía. adiantou a sondaxe realizada na primeira intervención no As derradeiras intervencións arqueolóxicas que realiza- foxo, así como a escavación en área deste, 1ª fase e 2ª fase. mos a continuación das fases de escavación no interior do edificio histórico centráronse na escavación do foxo do acEstrutura do foxo: confírmase o dato achegado pola tual castelo. sondaxe realizada na primeira intervención arqueolóxica e a O obxectivo científico xeral das tres fases de escavación escavación en área da primeira e segunda fase, no foxo do arqueolóxica no foxo do castelo medieval de Moeche foi castelo, un foxo en V, que na actual zona escavada profunda achegar información e datos sobre este elemento defensivo entre 6-9 metros. do edificio histórico. O obxectivo desde o punto de vista de A rocha é xisto cortado en plano inclinado aproximánvaloración patrimonial foi acadar a recuperación orixinal de dose ás dúas paredes do foxo ata a súa unión, dando a 70 metros da estrutura defensiva. Os metros sen escavar do forma de V. foxo afectan a terreos privados. O anterior proxecto de intervención, 2ª fase, centrouse nunha superficie do foxo situada no contorno inmediato á Torre de Homenaxe, a ambos os lados da escavación en área da primeira fase, desde o remate do acceso empedrado ao castelo que coincide co inicio do foxo, á dereita da Torre de Homenaxe (10 metros de escavación), e 15 metros máis a continuación da citada escavación en área da primeira fase, intervíndose nun total de 150 metros cadrados, 25 metros de lonxitude por 6 metros de ancho. O actual proxecto continúa a escavación completando a lonxitude total conservada do foxo, aproximadamente 35 metros de lonxitude por 6 metros de ancho, 210 metros cadrados, que esgota o espazo público no que se sitúa. Dicimos isto porque no extremo noroeste onde rematou a escavación o foxo continúa por terreos privados, afectando parcelas achandadas que no seu momento alteraron a estrutura do foxo na parte superior, sendo difícil actualmente definir Situación do foxo respecto ao contorno, apreciándose o corte perimetral do edificio histórico. os límites orixinais do parapeto exterior. - 79 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/587-0 Escavación arqueolóxica no foxo do castelo medieval de Moeche, Moeche (A Coruña)

Estratigrafía: a estratigrafía é exactamente a mesma que describimos nas anteriores fases de escavación en área variando soamente a potencia e profundidade do foxo, dada a súa irregularidade. Nivel 1-Capa 0. Manto vexetal. Grosor: 2 cm. Nivel 1-Capa 1. Terra vexetal. Grosor: 60-80 cm. Nivel 2-Capa 2. Recheo de pedra de rocha (solo). Depósito de pedra miúda e mediana procedente de extracción en rocha. Grosor: 70-100 cm. Nivel 2-Capa 3. Depósito de nivel marrón, con tonalidade apardazada. Amazocada, pouco compacta, con pedra. Grosor: 1,25-2,40 m. Nivel 2-Capa 4. Nivel de terra marrón agrisada, pouco compacta, en contacto co substrato. Grosor: 15-20 cm. Nivel 2-Capa 5. Nivel de terra marrón con abundante pedra, de gran tamaño no fondo, a descomposición Detalle que permite apreciar o corte da rocha na parede leste dando a forma das paredes do foxo. Grosor: 1,5-4,5 m. de V Restos ergolóxicos: todos os niveis son practicamente estériles en restos materiais, nin a capa de terra vexetal, nin as capas de terra con pedra de rocha, descomposi- conservación vaia engadindo á fortificación valor patrimoción do substrato, achegan material. nial debido á monumentalidade e valor didáctico, porque fai máis comprensible a funcionalidade do conxunto das deConsideramos a necesidade dun mantemento anual de fensas, parapeto externo, foxo, parapeto interno e muralla limpeza deste elemento defensivo, para que a súa adecuada do castelo medieval.

- 80 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/603-0

Escavación puntual e consolidación de estruturas no castro de Santa Tegra (Pontevedra) MIGUEL ÁNGEL LÓPEZ MARCOS E LUIS FCO. LÓPEZ GONZÁLEZ

A

finalidade principal da realización da campaña de Escavación puntual e consolidación de estruturas no xacemento castrexo de Santa Tegra, en Pontevedra, no ano 2008, ten como punto de partida revalorizar este ben cultural, que presenta unha potencialidade inmellorable, tanto na súa localización nun punto xeográfico excepcional, como na conservación das súas estruturas castrexas monumentais. As principais necesidades que se atenderon nesta actuación de posta en valor son, en concreto, unha serie de traballos encamiñados á conservación do xacemento: · Reescavación de dúas estruturas e anexos e definición dos devanditos espazos mediante metodoloxía arqueolóxica. Preténdese facer rendible unha intervención con base principalmente científica compaxinando o coñecemento coa posibilidade de facer rendible socialmente o traballo arqueolóxico. · Consolidación e recuperación de estruturas. As estruturas documentadas durante os traballos de escavación foron consolidadas para que poidan integrarse no proxecto de visita ao xacemento. Metodoloxicamente é unha tarefa fácil integrada no marco das actuacións arqueolóxicas, é dicir, feita inmediatamente ao remate destas, o que orixina un aforro de tempo e custo. · Acondicionamento do sector escavado do xacemento nun punto concreto onde se atopa unha grande entulleira produto de escavacións antigas preto da muralla. A ESCAVACIÓN ARQUEOLÓXICA As construcións escavadas puntualmente durante esta campaña do ano 2008 son as definidas por Merguelina a principios do século XX como cabana IV e cabana VI, encadradas dentro do conxunto do Grupo I do Castro de Santa Tegra. Ademais, escavouse parcialmente de cara á súa consolidación e restauración, o contorno do muro de contención situado ao leste da cabana IV (e que vai da zona do acceso da Porta Norte cara á cabana teitada na actualidade), así como parte do calello entre a construción I e o devandito muro que serve de aterrazamento e zona de paso definida como rúa A.

A construción IV de Merguelina: A vivenda ou construción circular definida como casa IV aséntase directamente sobre a rocha nai e configura un espazo cun diámetro interior duns 3,5 metros e unha área de 9,6 m2. Conserva un alzado duns 20-30 cm.

A casa IV desde o Oeste. Detalle do estado previo e final unha vez restaurada a estrutura

No comezo da intervención procedeuse á limpeza dos muros e á retirada da cobertura vexetal que cubría os restos, posteriormente escaváronse varias capas de recheo que contiña o espazo interior. Identificáronse varias capas que configuran unha única unidade estratigráfica composta por un recheo actual con verteduras de lixo, plásticos e elementos actuais mesturados con restos de pedras e terra de verteduras de escavación. Este recheo documéntase ata practicamente o nivel do chan interior da cabana. A limpeza do solado interior de apenas 1-2 cm proporcionou os únicos materiais rexistrados durante a escavación: un anaco de fíbula anular, e dúas fusaiolas circulares con orificio central feitas sobre anacos cerámicos. O acceso ao exterior faise cara a un empedrado que se conserva na parte leste e sur da cabana, e que se asocia a un

- 81 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/603-0 Escavación puntual e consolidación de estruturas no castro de Santa Tegra (Pontevedra)

paso graduado que sobe cara á rúa A, que comunica a zona da porta norte co interior desta zona de vivendas. Existe un muro de contención a nivel do empedrado que encaixa na rúa IV e que configura un calello ao leste da rúa I que non foi escavado, aínda que se limpou a parte máis superficial, o necesario para a restauración do murete oeste da rúa A. A construción VI de Merguelina: Esta construción posúe planta case circular e, neste caso, preséntase como unha construción exenta, aínda que moi próxima á construción XII situada inmediatamente ao sur. Pola súa banda norte encáixaselle un muro ou socalco que pecha cara ao norte. O grosor das súas paredes non é totalmente uniforme, e presenta unha media duns 40 cm. A vivenda ou construción definida como casa VI configura un espazo cun diámetro interior similar ao anterior, duns 3,5/3,6 metros e unha área de 9,8 m2. Conserva un alzado duns 30-50 cm. O mesmo que no caso da estrutura IV, o resultado foi a documentación dun nivel único de recheo que contiña o espazo interior da construción, de época actual, pois contén elementos modernos, como plásticos e lixo actual, así como terra con pedra procedentes de vertedoiros modernos. Baixo o nivel de recheo documentouse o chan interior da construción de terra apisoada. Sobre el conservábase unha gran pedra que formaba parte do acceso á estrutura. Como durante a limpeza do muro se descubriu unha parte do limiar decidiuse colocar de novo esta peza sobre o muro e reconstruír o acceso que quedou cara ao norte. Murete oeste da rúa A: As construcións adáptanse ao terreo con axuda de terrazas que delimitan o espazo. A distribución urbanística caracterízase pola presenza de grupos de construcións que forman conxuntos perfectamente individualizados colocados sobre os espazos dos socalcos. Neste caso foi restaurado o murete de contención da parte oeste da rúa A, que comunica a zona da Porta Norte da muralla con este grupo de vivendas. O muro componse de dous tramos, un chega ata unhas escaleiras de acceso ao chamado Grupo I de Merguelina. Antes de chegar ás escaleiras fai un xiro e configura unha esquina maciza cuadrangular que suxeita o peso deste lenzo. O outro tramo vai da escaleira cara á estrada actual de subida ao monte seguindo un trazo recto cara á sur. En total o tramo de muro restaurado configura un tramo duns 14 metros de lonxitude.

Ao pé das escaleiras localizouse un dos banzos caídos que foi recuperado e colocado no seu punto orixinal mellorando desta forma o conxunto do acceso. Para a restauración foi necesaria unha pequena limpeza na zona do calello leste da casa I, sen chegar en ningún momento a escavar niveis con restos de ocupación, senón unicamente achegas de terra por riba deles. Procurouse unha drenaxe para este espazo acondicionando o interior da rúa que foi enchido con xabre para uniformar esta zona de paso e que poida ser transitable. A RESTAURACIÓN A presente intervención do ano 2008 foi realizada co fin de cumprir diferentes obxectivos en prol da mellora do xacemento en relación á súa conservación e visita. Por unha parte tratouse de eliminar o impacto visual orixinado pola existencia de pedreiras depositadas no sector NO do xacemento. Interveuse en tres das pedreiras. Dúas estaban incluídas en senllas dependencias. Contiñan 20 e 22 m3 de pedra. Foron retiradas e limpáronse as dúas estancias. A maior das pedreiras foi a máis laboriosa posto que se alcanzaban os 460 m3 de pedra acumulada, o que supón entre 1.000 e 1.180 toneladas métricas de peso. Para a súa elimi-

Detalles do proceso de limpeza, escavación e restauración da Casa VI. Na foto central pódese ver o umbral atopado sobre o chan que foi posteriormente colocado no muro

- 82 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/603-0 Escavación puntual e consolidación de estruturas no castro de Santa Tegra (Pontevedra)

nación planeouse a reconstrución da parte da muralla contigua ao NO. Reconstruíronse máis de 20 m de muralla co fin de amortizar parte do entullo. O resto retirouse ao vertedoiro. Por outra banda tratouse de eliminar o impacto antrópico na zona contigua á cabana reconstruída e teitada. Con este obxectivo pechamos o paso polo oeste reconstruíndo parte dos muros de contención. Deste modo, á vez que se reconstruían as drenaxes perdidas, conseguiríase impedir que as escorreduras das chuvias levasen os depósitos de terra existentes, cubrindo dependencias e calellos situados en cotas inferiores. Seguindo os criterios de restauración, utilizouse un elemento diferencial a base de pequenos elementos cerámicos do mesmo xeito que se atopa nos muros das anteriores consolidacións, non dispostas como liña continua senón alternadas coa propia restauración (que diferencien o restau-

rado do orixinal pero que non creen un elemento diferencial entre os dous paramentos, rompendo o conxunto arqueolóxico, xa que as novas fiadas se colocaron co mesmo tipo de pedra e aparello que teñen os muros orixinais). En total tratáronse máis de 16 metros de muros de contención. Tras a escavación recuperouse a escaleira existente e practicouse unha drenaxe natural baixo o muro que desauga o exceso acumulado sen provocar arrastres. O muro vencido na zona norte foi desmontado ata recuperar a vertical. Unha vez alcanzado o fallo estrutural remontouse coas mesmas pedras realizando a anastilose de reconstrución. O orixinal separouse do engadido con elementos cerámicos similares aos xa existentes. A cota do muro elevouse ata alcanzar o nivel do camiño. En definitiva, o obxectivo foi a mellora substancial desta parte do xacemento no que respecta á conservación, sobre todo e, en concreto, a mellora do acceso dos visitantes.

- 83 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2008/630-0

Escavación e consolidación arqueolóxica no castro de San Cibrao de Las (Ourense) YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ

A

intervención realizada na campaña do ano 2008 tiña como obxectivo final conseguir un itinerario de visita completo polo xacemento seguindo un percorrido circular sobre os restos previamente escavados e restaurados para o que se necesitaba acondicionar a zona sur-sueste, restaurada parcialmente. As actuacións centráronse nos seguintes espazos do castro que pertencen aos concellos de Punxín e San Amaro sobre os que se efectuaron distintos traballos: · Traballos de escavación no punto final de encontro entre ambas as murallas. O obxectivo é continuar o estudo da muralla, a súa morfoloxía e definición cara á posterior consolidación destas nese tramo. · Escavación puntual dun sector da rúa principal que vai desde a Porta Oeste cara á croa. A escavación comprende a parte baixa da rúa de xeito que pretendía obter a información necesaria acerca das posibles diferentes fases de ocupación desta rúa. · Escavación de sondaxes previas ao acondicionamento da muralla no sector leste. · Consolidación integral dos sectores escavados seguindo os mesmos criterios de consolidación empregados ata hoxe nas murallas deste xacemento, e sempre de acordo

coas valoracións do arqueólogo despois de que se coñezan os datos da escavación. · Acondicionamento da muralla externa do xacemento desde o punto final acondicionado no ano 2007, nunha lonxitude de case 100 metros lineais ata enlazar coa zona escavada no sector leste no ano 2004, co obxectivo de conseguir un espazo transitable para os visitantes que axude no establecemento dun percorrido circular no xacemento. · Acondicionamento da rúa principal empedrada no acceso oeste, sito no concello de San Amaro, co obxecto de facilitar o tránsito de persoas sen desvirtuar as súas características. Estes traballos atenden a zonas puntuais en diferentes sectores da rúa empedrada onde se atopa removida e necesita certa homoxeneidade para facilitar o tránsito.

Na campaña do ano 2007 escavouse na zona sur a zona da unión das murallas, e tamén no lenzo interior da segunda muralla e a zona entre murallas. Un elemento importante documentado no ano 2007 foi a aparición dun muro que, partindo da cimentación da muralla, continuaba perpendicular nesta zona sueste. Un dos resultados máis importantes da intervención do ano 2008 foi confirmar a existencia doutras dúas estruturas paralelas que serven de protección ao acceso cara a un depósito de auga ou alxibe que existe ao pé da confluencia das murallas. Temos que advertir que non se puido abarcar a súa escavación e consolidación na súa totalidade e apúntase como un obxectivo cara ás próximas campañas de actuación. Para coñecer a estrutura desta zona de encontro no exterior das murallas planeamos na campaña do ano 2008 unha sondaxe de grandes dimensións duns 100 metros cadrados orientada de xeito perpendicular á muralla exterior desde o lenzo exterior ata a zona máis profunda da pendente que rodea o xacemento neste sector. Estes traballos de escavación realizáronse totalmente de forma manual. Os resultados permitiron coñecer a existencia dunha morfoloxía graduada na pendente exterior da muralla, a partir de muros de aterrazamento que non se conDiferentes vistas do sector M2E e do alxibe, unha vez finalizada a intervención. Na imaxe inferior vese a consolidación das fiadas superiores da parede sur do alxibe servan xa que estes se atopan derrubados, - 84 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/630-0 Escavación e consolidación arqueolóxica no castro de San Cibrao de Las (Ourense)

e unicamente se documentan as pegadas nos perfís e no xabre de base. Na parte inferior documentamos a existencia dunha estrutura integrada no chan que funcionaba como alxibe. Este novo depósito de auga documentado no poboado castrexo ten unha forma alongada, desvirtuada no lado máis ao leste onde a liña do acceso cara ao fondo do alxibe constitúe un arco de círculo, polo que na súa totalidade o alxibe ten unha forma irregular. A parede norte, baixo o aterrazamento MT1, conservaba unha altura maior e un muro de peche que fai ás veces de terraza. Conservamos parcialmente este muro e o seu recheo. Pasado un tempo este muro debeu caer ou ceder e reconstruíron o muro avanzando a liña do depósito cara adiante a base de colocar pedras neste lado norte pero sen construír unha Vista de diferentes sectores do lienzo de M2LE, no leste do xacemento, que conserva unha potencia variable ao longo dos 100 metros escavados cara ben feita, polo que este sector se diferencia totalmente do resto dos muros do depósito leOs traballos de escavación permitiron documentar baixo vantados cuns potentes muros ben careados. o nivel do pavimento de lousas de granito, un recheo de O acceso faise polo leste aínda que non puidemos finalizar a súa escavación xa que o acceso continúa baixo o terra compacta con algo de grixo para a drenaxe da rúa. O perfil leste da nosa sondaxe. Para baixar ao fondo do alxibe nivel de arxila endurecida atopada no pequeno sector da que está escavado na rocha, sobre o que apoian os muros sondaxe do ano 2004 só ocupaba unha mínima parte e só do depósito, construíronse uns banzos que descenden cara aparece neste sector. Non atopamos ningún outro resto de á parte máis fonda a través dos muros que configuran un pavimento por baixo deste recheo. Este nivel ten que ver corredor de acceso. Por enriba destas estruturas orixinais coa construción que se acaroa polo sur (da unidade 1). Posdocumentamos un fino nivel de sedimento agrisado deposi- teriormente, unha vez finalizada a escavación, realizouse o tado sobre elas. Este nivel conservaba algúns fragmentos acondicionamento da rúa transversal en sectores puntuais cerámicos entre os que cabe destacar un fragmento dunha que se atopan máis alterados polo paso do tempo sen altebase dun recipiente de TSH, moi pequeno para poder defi- rar a súa estrutura orixinal. Na muralla M2, no sector leste, co obxectivo de realizar nilo con precisión. O interior do alxibe atopábase recheo por un potente traballos de acondicionamento da muralla externa, levouse nivel de derruba. A parede sur do alxibe ciméntase na rocha a cabo a escavación do sector exterior da muralla, desde o de base do depósito, e presenta na parte superior unha dis- punto final da consolidación do ano 2007 ata o límite da tribución en chanzos quizais para o apoio da estrutura dunha zona acondicionada no ano 2004, nunha lonxitude aproxicuberta. Neste sentido temos que dicir que no interior do mada de 100 metros. A intervención recuperou un espazo transitable para os alxibe non se atoparon restos de construción de distinta visitantes no percorrido polo xacemento. Os traballos de configuración aos que forman a derruba dos muros. No sector oeste do xacemento, na rúa I que comunica a acondicionamento necesitaron da limpeza da superficie suPorta Oeste coa croa, planeouse o remate dos traballos de perior da muralla e do seu interior para conseguir a súa escavación dunha pequena sondaxe onde pensabamos que nivelación e definir a súa estrutura, mentres que pola cara se podían atopar restos dunha fase anterior. Con este obxec- exterior da muralla tivemos que realizar unha intervención tivo realizouse unha sondaxe de 25 metros cadrados na rúa de maior envergadura dada a gran superficie lineal necesaria principal, integrando a antiga pequena sondaxe feita no ano e o estado dos restos arqueolóxicos neste sector cuberto 2004. A escavación necesitou o levantamento das lousas de por fortes derrubas de ladeira que non permitían recoñecer pedra de granito da rúa, que foron trasladadas e dispostas a cara externa da muralla. Neste sector dispúxose a na mesma orde para reintegralas unha vez rematados os escavación previa de dúas sondaxes na parte exterior da muralla. traballos de escavación no mesmo lugar da orixe. - 85 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS · CD 102A 2008/630-0 Escavación e consolidación arqueolóxica no castro de San Cibrao de Las (Ourense)

A estratigrafía permite documentar unha forte derruba que cubría o lenzo exterior parcialmente perdido. Os niveis inferiores conservaban un recheo sobre a cimentación. A escavación permitiunos distinguir un punto de unión da base ou cimentación da muralla co resto do lenzo exterior, xa que nesta zona se pasa de dous lenzos graduados

que balizan a porta leste do xacemento apoiados sobre a rocha, a un só paramento exterior. Esta circunstancia permítenos confirmar a idea, que se constatou na entrada oeste, de que no contorno das portas da muralla se coidaron máis os detalles da construción dos paramentos.

- 86 -


I PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR

2. Actuacións arqueolóxicas en proxectos de restauración do patrimonio construído

- 87 -


- 88 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/002-0

Control arqueolóxico da restauración da basílica e adro norte, 3ª fase, do Mosteiro de San Lourenzo de Carboeiro, Silleda (Pontevedra) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ

A

igrexa-mosteiro de San Lourenzo de Carboeiro e as súas edificacións anexas localízanse na parroquia de Carboeiro (Silleda, Pontevedra). Está asentada sobre un esporón rochoso, nun meandro do río Deza que cos seus afluentes regan a comarca coñecida como Terra de Trasdeza. Nesta terceira fase de traballos de acondicionamento e posta en valor do monumento acometéronse unha serie de intervencións que axudaron a fomentar o seu uso e a súa funcionalidade en canto ás visitas e actos turísticos e culturais, única actividade que actualmente se desenvolve no conxunto. Un paso importante neste proceso foi mellorar a calidade da visita, garantindo como paso previo a seguridade e a comodidade dos accesos e o tránsito. Para acadar estes obxectivos, os traballos contemplaron a realización de diferentes actuacións.

Primeiramente, procedeuse á eliminación de arbustos no seu contorno inmediato en dúas áreas situadas ao norte e ao sur do edificio, así como á remoción das acumulacións de cascallos nas zonas anexas ao priorado. No lateral leste do conxunto fixéronse traballos de limpeza de vexetación, desentullo e consolidación dos paramentos existentes. Outro dos obxectivos foi a recuperación de pezas de muros e a consolidación e reposición destas nas mesmas zonas xa limpas. Na zona NW realizouse a limpeza e restauración da ruína alí existente, unha construción de planta trapezoidal anexa á esquina NW do priorado, que foi dotada dunha cuberta de madeira e tella. Así mesmo, xeráronse áreas de descanso e camiños para facilitar e conducir o uso turístico do monumento.

Consolidación de paramentos no lado Leste do mosteiro

Habilitación de camiños no lado Leste do mosteiro

- 89 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/057-0

Control arqueolóxico das obras de reforma da iluminación interior da igrexa de San Martiño de Noia (A Coruña) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO 1

E

ste proxecto foi consecuencia dos traballos de mellora da instalación eléctrica da igrexa de San Martiño de Noia, un templo oxival do século XV de extraordinaria beleza que domina as perspectivas desta pequena Florencia galega. A instalación eléctrica, xunto cun sistema de calefacción que nunca entrou en uso, foron produto das grandes obras levadas a cabo entre 1969 e 1971 polo Patrimonio Nacional do Estado, feitas con criterios moi discutibles.

PLAN DE TRABALLO E METODOLOXÍA A actuación arqueolóxica centrouse no control das remocións de terras precisas para a nova instalación. Consistiron no levantamento do solado e na apertura manual de dúas gabias: unha todo arredor do perímetro da nave e outra, conectada á anterior, que atravesa o cruceiro fronte ao presbiterio. Os traballos de campo incluíron a supervisión a pé de obra dos traballos e os rexistros estratigráfico, planimétrico e fotográfico. A identificación anatómica foi dirixida polo doutor D. Antonio Concheiro Carro e o asesoramento e documentación histórico-artística completounos a historiadora de arte Dna. Olalla Montero González. RESULTADOS A inmensa maioría das estruturas localizadas durante a apertura da gabia eran canalizacións, cables e arquetas construídas para albergar as instalacións de electricidade e calefacción proxectadas durante a reforma de 1969-70, que resultaron devastadoras para o substrato arqueolóxico do templo. O seu trazado era perimetral á nave central, alternando tramos rectos con cóbados para salvar as bases dos piares. A instalación máis superficial era a rede eléctrica, formada por un conxunto de cables de tubos plásticos e disposta xusto por baixo da preparación do lousado. A unha cota inferior (entre 20 e 28 cm) apareceu o sistema de calefacción, unha estrutura de ladrillo de tipo caixa que contiña dous tubos metálicos protexidos por fibra. Estas construcións, obviamente sen importancia patrimonial nin transcendencia científica, documentáronse e logo desfixéronse para instalar os novos sistemas. Os únicos niveis arqueolóxicos de interese localizáronse no ángulo NE do templo, entre o

piar de apoio do primeiro arco faixón e o muro de cabeceira da nave. Consistiron na localización de dúas acumulacións de ósos humanos en deposición secundaria, remexidos xunto a outro tipo de material arqueolóxico, como son ósos de macromamíferos, cunchas de moluscos e fragmentos de tellas. A presenza dun tipo moi concreto de ósos humanos (cranios e ósos longos, fragmentos de vértebras) e as características da deposición, en rebaixes escavados no substrato, leva a pensar en deposicións tipo osario ou verteduras de material xa moi vello. Ademais, estas acumulacións acostumaban facerse arredor dos piares dos muros laterais da nave cando se producían reformas ou recolocacións de tumbas no templo. Discorrendo paralelo á base do muro N tamén se documentou un nivel en forma de gabia, posteriormente recheo de material arqueolóxico e sedimento orgánico. Sen dúbida é a cara interna da gran gabia de cimentación do actual templo gótico. Un foxiño rectangular e antropomorfo, que mantén a mesma orientación L-O que o eixe da nave, seguramente son os restos dunha sepultura infantil. Sobre o murete atopado no extremo da gabia do muro N, de trazado transversal a esta, pouco podemos dicir, a no ser que cabe a posibilidade de que se trate, en realidade, dun antigo pavimento lousado.

Acumulación

- 90 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/057-0 Control arqueolóxico das obras de reforma da iluminación interior da igrexa de San Martiño de Noia (A Coruña)

entre Punta Abruñeiras e Punta Testal, e mesmo máis alá, ata o banco da Misela. É de sinalar a aparición de galiña, cuxo consumo se xeneraliza a partir da Baixa Idade Media, e a da vieira, desaparecida dos bancos areosos do fondo da ría en época histórica. Asemade, polo equipo do doutor Concheiro analizáronse e clasificáronse 53 restos óseos de orixe humana, deixando de lado moitas estelas de óso, fragmentos moi esnaquizados e non identificables, así como parte do fémur dun animal do xénero Bos taurus que tamén fora recollido durante a escavación. Correspóndense cun número máximo de 4 individuos, 2 dunha idade entre os 20 e os 30 anos, un deles unha muller, un home adulto e un individuo infantil.

Gabias obxecto de control arqueolóxico

MATERIAIS A cultura material non foi o máis representativo da intervención. Está formada por un conxunto vulgar de cerámica de construción, sobre todo tellas e algún tixolo. Algunhas das primeiras teñen, polo contexto no que apareceron, unha orixe sen dúbida baixomedieval ou moderna. O único fragmento cerámico que apareceu foi o anaco dun prato de Talavera do tipo de figuras azuis, moi común a inicios do XX. Asemade, durante o control do levantamento do lousado, localizouse a tampa dunha sepultura común, con pegadas do rebaixe para a argola, reutilizada no pavimento. Os restos de fauna destinada á alimentación non son frecuentes no contexto de edificacións relixiosas e foi, evidentemente, algo que nos sorprendeu. Todas as especies documentadas (Bos taurus e Gallus domesticus entre os vertebrados, e Ostrea edulis; Cardium edulis e Pecten máximus, entre os moluscos) son comúns na alimentación das comunidades costeiras e os segundos foron obtidos no espazo intermareal relativamente próximo a Noia, probablemente

INTERPRETACIÓN Cando na Noia de inicios do século XV se constrúe a igrexa gótica actual, faise sobre outra anterior de dimensións máis modestas. Este pequeno templo estaba integrado nunha cidadela fortificada de carácter defensivo e doméstico que señoreaba a vila, composta por cerca, torre e varias dependencias organizadas arredor dun patio de armas. Resulta lóxico pensar que a nova igrexa arramplou con terreos e construcións pertencentes a esta cidadela ou encostados ás súas murallas. Aínda que desmontados, os seus sedimentos pasaron a formar parte do espazo ocupado polo novo templo gótico. Esta é a orixe das cunchas de moluscos e ósos de animais, sen dúbida procedentes de contextos domésticos anteriores á edificación do actual San Martiño. Os restos humanos daquela época, como é norma nos rituais funerarios cristiáns, deberon recolocarse en novas sepulturas. O novo San Martiño non só se configurou como un fito poderoso na morfoloxía do pobo, tamén pasou a ser a necrópole preferida da aristocracia local e do alto clero, que disputaron moi duramente, incluso coa alta burguesía de mercadores, polos lugares de enterramento, malia o pouco espazo dispoñible2. Dese xeito, a igrexa vaise converter nun monumental panteón. A heráldica non deixa lugar a dúbidas: alí destacan, colgadas dos vellos muros, as armas dos Mariño, Caamaño, Romero Dacosta, Reino, Soutomaior, Carballido, Lamas, ..., a flor e nata da nobreza local. Enterráronse neste lugar magnífico ata que, en 1787, baixo o reinado do Borbón ilustrado, Carlos III, se prohibe sepultar dentro das igrexas. Deste carácter funerario, outrora tan importante, e que tanto impoñía, só atopamos unha pequena sepultura infantil e unha acumulación de ósos xuntados ao muro norte do templo, dispostos nunha especie de foxo ou rebaixe. A primeira é importante, non só porque a estratigrafía informa que foi anterior ás acumulacións, senón porque está probando materialmente unha práctica xa recollida na

- 91 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/057-0 Control arqueolóxico das obras de reforma da iluminación interior da igrexa de San Martiño de Noia (A Coruña)

documentación histórica, concretamente o «regulamento» que ditou Lope de Mendoza para o funcionamento do novo templo de San Martiño e recollido no denominado Tombo Vermello da catedral compostelá: «Ítem a de aver la meytad de los dineros de las covas de los moços pequenos que enterran en la eglesia de San Martino (...)»3. Lembremos, tamén, que a maioría de sepulturas infantís, antano desgraciadamente tan abondosas, acostumaban disporse xuntadas aos muros laterais, un lugar moi apropiadas para elas, por espazo e dimensións. As acumulacións de ósos humanos, pola súa parte, teñen todos os visos de ser osarios produto do baleirado doutras sepulturas, situadas no interior, para reutilizalas, unha práctica bastante común en todas as épocas históricas. A identificación anatómica realizada in situ revela, ademais, que a maioría de restos conservados son ósos longos de extremidades e fragmentos de parietais e occipitais, os que mellor resisten o paso do tempo e as manipulacións non coidadosas. Parece fóra de toda dúbida que eses restos foron botados alí para deixar sitio nas tumbas que ocupaban. Pero, ¿quen eran? A identificación anatómica informa que, polo menos, os restos pertencen a catro persoas: un home maduro, probablemente por riba dos 40 anos, de complexión moi forte e acostumado a realizar tarefas manuais duras; unha muller moza, pequeneira e probablemente afectada de raquitismo; un home aínda mozo, desdentado e que sufrira en vida unha grave fractura de fémur, e un neno. Realmente, non é un grupo moi acorde coa categoría aristocrática que se lle supón a San Martiño, panteón da crême social da vila, pero é ben sabido que, desbotando as interpretacións «optimistas» sobre a vida cotiá dos habitantes dos burgos galegos en épocas medieval e moderna, as carreiras vitais daquelas persoas eran, sen dúbida, curtas e duras, fose cal fose a súa clase social. Sobre o tempo e condicións da deposición, pouco podemos saber. A teor dos datos puido producirse en calquera intre entre finais do século XV e a primeira metade do século XVIII. As características das acumulacións, que semellan ter sido feitas con urxencia e rapidez, suxiren dous

momentos. O primeiro puido producirse despois ou durante o andazo de peste de 1598, que polas fontes sabemos que reduciu nun 60% a poboación da vila cercada e colapsou as posibilidades de espazo nos cemiterios. O segundo, máis tardío, coincidiría co anuncio en época de Carlos III (entre 1786-1787), da prohibición de seguir enterrando no interior das igrexas, a non ser aquelas persoas que tivesen sepulturas propias «al tiempo de expedirse esta cédula», momento a partir do cal se produciu unha auténtica febre de apropiación ou compra de fosas e sartegos, anticipándose á entrada en vigor da nova lexislación. Polo estado de conservación dos ósos, o máis probable e que correspondan con esta segunda posibilidade e sexan os restos sacados dalgunhas sepulturas reutilizadas. EPÍLOGO Só foi preciso un permiso administrativo para que eu escavase, atopase, recollese, manipulase e estudase os corpos dunha muller, un neno e dous homes que faleceron na vila de Noia entre os séculos XV e XVIII. Todos temos unha historia que contar, pero a desas persoas, que sen dúbida en vida amaron, riron, soñaron e padeceron, nunca chegaremos a coñecela. Por iso merecen algo máis. Nun último acto de respecto coa súa memoria decidín, con Don Xosé Lois, párroco de San Martiño, e co meu compadre Xosé, sancristán desta freguesía antiga e nobre, darlles sepultura cristiá. Nun serán de febreiro, cando as últimas raiolas do día que se vai tinxen Noia dunha cor dourada inesquecible, enterráronse todos xuntos, como acaso vivisen, nunha fosa aberta no camposanto de Santa María A Nova.

NOTAS 1 ARQUESTUDIO S.L. 2 Lembremos que antigamente só se enterraba no interior dos templos e nos muros exteriores. 3 A. López Ferreiro: Fueros municipales de Santiago y su tierra. Santiago, 1897.

- 92 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/076-0

Actuacións arqueolóxicas derivadas do proxecto para a recuperación do Forte dos Medos, Estás, Tomiño (Pontevedra) EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ

N

o marco do proxecto FORTRANS lévase a cabo un programa de recuperación do Forte dos Medos, en Tomiño; paralelamente, acométese unha intervención arqueolóxica que á vez de dar cobertura legal á recuperación, foi concibida para achegar apoio documental (neste caso, arqueolóxico) á rehabilitación proxectada. O Forte dos Medos e unha fortificación non pétrea, realizada en terra, construída entre 1663 e 1664 como resposta á construción por parte do exército portugués da fortificación da Nosa Señora da Concepción en Goián, para servir de barreira ante un posible avance das tropas lusas en dirección a Tui. O punto de partida da intervención foi a realización dunha prospección intensiva, tomando como base documental o exhaustivo levantamento topográfico de Jaime Garrido dos anos 80. De todos os xeitos, pensabamos –e así

se formulaba no proxecto de intervención arqueolóxica–, que era necesario completar o seu traballo, presentando no ámbito desta intervención unha descrición detallada de cada elemento defensivo que compón o forte, máis alá da descrición xeral que presentaba Garrido. Como resultado da prospección describíronse e documentáronse todos os elementos estruturais do forte, ademais de elementos e volumes engadidos, distorsionadores da fábrica orixinal. Con posterioridade, comezaron os traballos de sondaxes e movementos de terras. As 26 actuacións desenvolvidas centráronse nos seguintes sectores da fortificación: · Pista de concentración parcelaria oeste/baluarte oeste. · Foxo no contorno do baluarte sur. · Entrada sueste da croa. · Sondaxes na superficie do baluarte sur da croa. · Sondaxes na rampla de acceso ao reduto.

Levantamento topográfico do Forte dos Medos, coa situación das actuacións realizadas.

- 93 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/076-0 Actuacións arqueolóxicas derivadas do proxecto para a recuperación do Forte dos Medos, Estás, Tomiño (Pontevedra)

Finalmente, realizáronse tarefas de restitución de elementos distorsionados ou deteriorados (traballos aínda non rematados), cos exemplos paradigmáticos do baluarte oeste, mutilado coa apertura dunha pista de concentración parcelaria, ou o foxo sur, reenchido e totalmente desfigurado. As sondaxes previamente realizadas serviron para acometer estes traballos con fiabilidade e rigor. Os traballos de restitución ao estado orixinal tiveron especial relevancia e alcance no foxo sur, cambiando significativamente a súa percepción visual. Para acometer o baleirado mecánico dos recheos que o colmataban, era imprescindible obter datos arqueolóxicos a partir das sondaxes, coa especial dificultade de discriminar as achegas terreas estruturais –lembremos que é un forte de fábrica terrea– das chegadas pola dinámica sedimentaria tras o abandono do forte. Nas 11 actuacións que se acometen neste elemento, puidemos documentar o seu devir desde a súa construción nos anos 1663-64 ata datas recentes, cos recheos antrópicos que o colmataron e desvirtuaron. Malia que logramos individualizar os distintos estadios evolutivos deste elemento a través da análise das secuencias estratigráficas, a ausencia de materiais arqueolóxicos mobles (unha constante en todas as actuacións) fixo que non lles puideramos dar un correlato cronolóxico. Aínda así, faremos a continuación un percorrido polas sucesivas fases documentadas: CONSTRUCIÓN DO FOXO A data da súa construción semella estar ben acoutada, xa que se comeza a construír o forte en 1663, dándose por rematado o 25 de xullo de 1664. O substrato sobre o que se constrúe son sempre terrazas de orixe fluvial, aínda que coa presenza de matices: aludiremos á capa de substrato coluvial que aparece na escarpa da Actuación 9, xusto por riba da terraza «tradicional», ou ao sector máis occidental do foxo onde se localiza unha veta de caolíns abrancazados. Os preceptos da enxeñería militar da época marcarían que a configuración dun foxo para unha fortificación abaluartada sería a seguinte: se partimos desde a cortina da croa, baixaría a escarpa nunha pendente moi abrupta e continua, ata chegar á superficie do foxo. Aquí, no interior do foxo, baixaríase en lixeira e suave pendente ata o seu eixe central. Neste punto, en sentido lonxitudinal, estaría a cuneta ou gabia, que serviría para a canalización e evacuación das augas, co fin de manter limpo o interior do foxo. Desde esta cuneta central, a pendente subiría de novo lixeira e suavemente, ata chegar á contraescarpa. Desde aquí, subiría unha pendente abrupta e inexpugnable ata o exterior do foxo.

Sobre a inclinación que deberían ter a escarpa e a contraescarpa en fábricas amuralladas, Fernández de Medrano1, propón unha serie de proporcións. Para a erección da escarpa: «...dando a cada cinco pies de altura, uno de declivio...» (páx. 201, op. cit). No levantamento da contraescarpa: «...dando a cada cinco (pies) de altura, uno de declivio...» (páx. 204, op. cit.). Non obstante, na construción da escarpa nas murallas de terra, propón o seguinte: «...hasta llegar á la altura que huviese de tener la Muralla; cuya mitad siendo la Tierra buena, se le dará a su declivio, ó en su lugar los dos tercios: y siendo necesario, toda la altura...» (páx. 207, op. cit.). Sobre a construción da contraescarpa nunha fortaleza de terra, di: «...la Contraescarpa, que por ser de tierra ha de tener la mitad de su altura por declivio...» (páx. 207, op. cit.). Esta organización teórica dos elementos que compoñen un foxo cúmprense no Forte dos Medos, aínda que con moitos matices que teñen que ver, sobre todo, co acabado e coidado dos elementos. Inferimos que a súa construción consistiu no rebaixe do substrato natural fluvial ata acadar a forma e proporcións axeitadas, sen maior coidado e preparación. Non se aprecia que o foxo tivese ningún remate superficial en particular (a xeito de preparado ou pavimento), senón que a propia terraza fluvial rebaixada e acondicionada sería a estrutura en si de uso. Con respecto ao teorizado polo tratadista, na súa superficie interior botamos en falta a existencia dunha gabia central, aínda que si é verdade que se aprecia unha tendencia a que o eixe central –en sentido lonxitudinal– do foxo estea lixeiramente máis baixo que as zonas da superficie que conflúen cara á escarpa e contraescarpa. A imaxe máis ou menos regular do foxo (sempre partindo que non cumpre os canons «clásicos» da época) rómpese se observamos con máis detención a súa superficie. A existencia de evidentes irregularidades no interior do foxo desentoa coa imaxe case que chá que debería ofrecer unha estrutura deste tipo, ata o punto de pensar se algunha desas irregularidades podería ter unha función descoñecida. As paredes da terraza que conforman tanto a escarpa como a contraescarpa teñen as irregularidades inherentes ao tipo de substrato sobre o que se constrúen. Non son pendentes perfectas, senón que as poderiamos cualificar como abruptas e inexpugnables pero irregulares. Sobre a inclinación da escarpa e contraescarpa, lembremos que Fernández de Medrano propuña, para as obras amuralladas, que por cada 5 pés de altura, se recuase 1 (equivalendo 1 pé a 0,279 m do noso sistema métrico), co cal resultaría un ángulo de inclinación de 101º. Para as obras terreas, a proposta era moi aberta, dependendo do material

- 94 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/076-0 Actuacións arqueolóxicas derivadas do proxecto para a recuperación do Forte dos Medos, Estás, Tomiño (Pontevedra)

co que se construísen: desde un recuamento equivalente á metade da altura da muralla, pasando polos 3/4 do total, ata recuar un equivalente á totalidade da altura da muralla. Comparando este estudo teórico cos datos obtidos na nosa intervención, cómpre dicir que no ámbito da Actuación 2 a contraescarpa ten un ángulo aproximado de 109º desde a superficie do foxo; e na Actuación 9, ese ángulo chega aos 116º. No contorno da Actuación 3, a contraescarpa perde moita claridade nos seus contornos polos procesos naturais que actuaron con posterioridade ao seu abandono, polo que non foi posible aventurar o seu ángulo de inclinación. Referíndonos agora aos datos da escarpa, na Actuación 14 o ángulo que formaban a superficie do foxo coa escarpa é duns 135º; na Actuación 8, este ángulo sería duns 140º.

Noiro deixado por unha pista de concentración parcelaria no baluarte

COLMATACIÓN NATURAL DO FOXO Posiblemente o Forte dos Medos foi abandonado en 1668, tras o tratado de paz de Lisboa, cando se dan por rematados os conflitos con Portugal. A partir deste intre, o factor antrópico desaparece, irrompendo dun xeito determinante para o devir do forte os axentes naturais. Centrando a nosa descrición no foxo meridional da croa, e sen estendernos na descrición estratigráfica deste proceso, diremos que observamos como hai dous factores principais que provocan a colmatación do interior do foxo: a acumulación de augas, e a caída de terras desde a escarpa; e en menor medida da contraescarpa. COLMATACIÓN ANTRÓPICA DO FOXO No plano elaborado por Jaime Garrido en 1982, preséntasenos un Forte dos Medos aínda pouco afectado por modificacións que hoxe en día desvirtúan a configuración da fortaleza. No elemento que estabamos tratando nesta descrición, o foxo sur da croa, observamos como naquel ano a súa disposición se conservaba practicamente intacta –se deixamos a un lado as colmatacións naturais–, agás no sector do baluarte oeste onde un camiño atravesaba o foxo, e o elemento defensivo comezaba a sufrir extracción de terras. Polo demais, aínda non existían nin o recheo de terra no foxo no ámbito do baluarte sur, nin o palco de música ao leste deste elemento defensivo. Podemos supoñer esta data de 1982 como límite post quem para esta terceira fase da historia do foxo.

Se falamos do resto das sondaxes, engadiremos dúas notas máis: a presenza de elementos de fábrica pétreos (caso do sumidoiro que desde a porta principal desaugaría cara ao leste), nas Actuacións 8, 13, 16, 17 e 18, ou a documentación dos procesos construtivos dos baluartes, nas Actuacións 1 e 15, nas que novamente apreciamos unha adaptación dos canons de enxeñería militar moderna en prol do pragmatismo que a circunstancia bélica do momento requiría. O sistema de tepes, proposto por Fernández de Medrano como materia prima para a construción das murallas, que consistiría nun: «...pedazo de Tierra unida, que tiene por su cara medio pie en quadro, y uno de largo, (con poco diferencia) es Triangular, por sus costados, y se termina por la parte contraria a la Cara en una linea; cortase en las partes humedas, donde la Tierra sea buena, y crie mucha yerba, y en las que son grasa y unidas...» (páx. 190, op. cit.), foi substituído por un moito máis práctico sistema de recheos consistente en achegas antrópicas sobre o terreo orixinal, moldeando e adaptando as achegas ata acadar os volumes preconcibidos. Resulta moi didáctica a lámina 2 para ilustrar este sistema; nela reproducimos o noiro que hai no baluarte suroeste tras a mutilación sufrida coa apertura dunha pista de concentración parcelaria.

NOTA 1 Fernández de Medrano, S. (1700): El Architecto perfecto en el Arte Militar. Bruxelas. (Ed. Facsímile Editorial Maxtor, Valladolid 2001)

- 95 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/101-0

Proxecto de remodelación do adro, no contorno da igrexa do mosteiro de San Pedro, Ramirás (Ourense) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS

E

ste proxecto complementa o informe coa valoración arqueolóxica previa do «Proxecto básico e de execución de intervención no contorno da igrexa do mosteiro de San Pedro, 2ª fase. Concello de Ramirás (Ourense)» elaborado polos arquitectos José Javier Suances Matías e Mª José González Suárez. O antedito informe foinos solicitado polo promotor da intervención, a Consellería de Cultura e Deporte. A 1ª fase do proxecto de obra estivo complementada polo proxecto de «Control arqueolóxico no contorno da igrexa de San Pedro de Ramirás (Ourense)», (código: CJ102A2006/0480) e asinado polo mesmo arqueólogo que asina o presente proxecto. O control arqueolóxico da 1ª fase das obras, consistente na demolición e nova construción do muro perimetral do adro polo E e o N, deu resultados arqueolóxicos negativos.

Esta obra consistiu na segunda dunha serie de actuacións para recuperar o adro orixinal da igrexa de San Pedro. Realízase nesta segunda fase unha nova pavimentación e urbanización da pequena praza sita ao W da igrexa así como completar o muro perimetral no linde occidental do antedito adro. No que se refire á protección legal, a igrexa do mosteiro de San Pedro de Ramirás é un Ben de Interese Cultural (B.I.C.) incoado coa categoría de monumento polo Decreto do 16 de abril de 1982 (BOE do 22 de xuño de 1982) e aparece recollida no Proxecto de Ordenación do Medio Rural do Concello de Ramirás, vixente na actualidade, con protección integral. Como xa indicamos, con anterioridade a este proxecto elaboramos un informe co obxecto de valorar o impacto no patrimonio cultural, con especial incidencia ao patrimonio

Planta xeral da intervención

- 96 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/101-0 Proxecto de remodelación do adro, no contorno da igrexa do mosteiro de San Pedro, Ramirás (Ourense)

arqueolóxico, das obras precisas para a execución do proxecto arquitectónico. No antedito informe propuñamos a necesidade dun control arqueolóxico das obras que levan consigo demolición e/ou remoción de terras no contorno da igrexa, así como unha pequena sondaxe arqueolóxica para prever a aparición de restos arqueolóxicos na 3ª fase. RESULTADOS Controlouse o desmonte do muro existente. Posteriormente controlamos o baleirado das gabias de cimentación. Controlamos as remocións precisas para as obras de pavimentación así como as derivadas da plantación das árbores e as gabias de cables eléctricos para a iluminación. Asemade, controlamos a desmontaxe e remontaxe do cruceiro. Realizouse unha sondaxe de 2,5 m x 2,5 m no lateral S, onde se prevén as principais remocións durante a 3ª fase do proxecto de obra para prever a aparición de restos arqueolóxicos. Unha vez finalizada a actuación, e tras a consulta cos servizos técnicos de arqueoloxía, a sondaxe foi restituída volumetricamente. Os resultados do control foron completamente negativos. Non apareceron materiais arqueolóxicos de interese, nin se rexistraron estratigrafías. Só se rexistrou un único nivel de terra vexetal mesturada con entullo e lixo contemporáneo cando non nos aparecía o xabre directamente. A realización da sondaxe, de 2,5 x 2,5 m, puxo ao descuberto unha sepultura antropomorfa escavada na rocha. A tipoloxía desta sepultura, datada normalmente entre os ss. IX e XI, lévanos ao momento fundacional do mosteiro documentado no s. X, tal e como faciamos referencia no punto 2 da presente memoria. Por desgraza só conservamos a pegada da sepultura sen estratigrafías orixinais nin materiais asociados. A sepultura localízase a 30 cm da fachada lateral S da igrexa, e a unha profundidade de 1 m desde a cota actual de piso. Todo o sector estaba cuberto polo recheo de nivelación do lousado de pedra que percorre este sector de 2,5 m de ancho, polo S levántase o muro de 2 m que serve de aterrazamento e separación ao actual xardín do asilo, de feito na nosa sondaxe deixamos ao descuberto a zapata de formigón deste muro así como un tubo de saneamento que alteraron por completo a metade S da sondaxe. Dentro da igrexa localizamos unha lauda da que non tiñamos coñecemento, apoiada contra un lateral, e decorada cunha figura antropomorfa, da que lle falta a parte inferior e na que destacan as mans e o rostro de claro estilo prerrománico. A limpeza da peza fainos sospeitar que proceda das

Planimetría e estratigrafía da sondaxe.

últimas remodelacións no contorno do monumento, polo que temos que poñela en relación directa coa necrópole altomedieval que rodea a igrexa. Os resultados completamente negativos do control permítennos afirmar que as remocións derivadas do «Proxecto básico e de execución de intervención no contorno da igrexa do mosteiro de San Pedro, 2ª fase. Concello de Ramirás (Ourense)» leváronse a cabo sen ningún prexuízo para o monumento. A aparición dunha sepultura antropomorfa, na sondaxe do lateral sur, xunto coa lauda rexistrada no interior da igrexa, fainos supor que esta zona do mosteiro pode albergar máis restos da necrópole medieval aínda que moi alterados polas últimas obras (especialmente o muro de contención e o lousado que percorre o lateral S da igrexa). Sería conveniente cautelar a seguinte fase do proxecto de obra cunha escavación arqueolóxica previa.

- 97 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/136-0

Control arqueolóxico das remocións de terra na fachada principal do mosteiro de San Xiao de Samos, Samos (Lugo) XOSÉ LOIS LADRA FERNÁNDEZ

C

o gallo da realización das obras de restauración da cuberta e da fachada da igrexa abacial de Samos, a empresa promotora Construcciones A. Varela Villamor S. L. deseñou a implantación dun sistema de drenaxe perimetral que precisaba a execución dunha gabia continua de 0,80 m de ancho e 0,70 m de fondura. A Dirección Xeral de Patrimonio Cultural ditaminou a necesaria realización dun control arqueolóxico das remocións de terra que se ían realizar. O promotor das obras encargoulle á empresa Lúnula Patrimonio Cultural e Arqueoloxía a execución deste control, que se desenvolveu ao longo do mes de novembro de 2008. Durante os labores de remoción de terras puxéronse ao descuberto parcialmente varias estruturas arquitectónicas, entre as que podemos salientar as cimentacións da fachada do templo (1748) e da monumental escaleira de pedra que o antecede (1779), así como unha conduta para a evacuación subterránea de augas fronte á portaría do mosteiro (1761) e un pequeno treito dun muro recto en cachotería de xisto. A fábrica da cimentación da escaleira amosou a presenza de senllas zapatas nos cantos angulares frontais e un maior desenvolvemento en anchura no seu lateral meridional, en consonancia coa lene inclinación da topografía orixinal do terreo, seguindo a dirección descendente norte-sur cara ao leito principal do río Sarria ou Oribio, inmediato ao conxunto cenobítico samonense. O control arqueolóxico das obras de execución da devandita gabia perimetral permitiu constatar a presenza dun

Cimentación da escaleira frontal da igrexa

Conxunto de elementos construtivos recuperados nun paquete estratigráfico de recheo.

rexistro estratigráfico deposicional composto por varios horizontes entre os que sobresae un potente paquete de recheo de entullo no que se localizaron varios elementos arquitectónicos eventualmente vinculados ás fábricas prebarrocas do mosteiro. Dos catro grandes bloques recuperados podemos identificar un posible fragmento de cornixa con molduras rectas, un fragmento de columniña acaroada, un fragmento indeterminado decorado con boceis de perfís curvos e un elemento indeterminado ovaliforme, todos eles labrados en granito de boa calidade. Por outra banda, entre os sedimentos de recheo tamén se recuperaron un par de fragmentos cerámicos de olaría de tradición popular feita á roda, dous fragmentos de louza pintada á man e unha pequena lousa con pegadas vexetais de restos fósiles fitomorfos. Asemade, na camada de residuos de colmatación da conduta subterránea de evacuación de augas que discorre paralela á actual portaría do cenobio foron recuperados varios fragmentos cerámicos de olaría basta, louzas comúns e louzas finas decoradas por estampación ou baleirado en molde con preformas en relevo, así como un prego de ferro con cabeza plana e hasta de sección cuadrangular, seguramente realizado por algún ferreiro local.

- 98 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/139-0

Actuacións arqueolóxicas realizadas na igrexa de San Salvador do Hospital, Quiroga (Lugo) SANTIAGO FERRER SIERRA

A

igrexa parroquial de San Salvador do Hospital atópase situada no pequeno núcleo de poboación do Hospital, pertencente ao concello de Quiroga no sueste da provincia de Lugo. O conxunto arquitectónico está composto pola propia igrexa, precedida por un adro pavimentado con grandes lousas, procedentes da canteira próxima do Pombeiro; adro no que se atopa situado un sinxelo cruceiro, dous edificios de propiedade privada que a documentación existente denomina como «casa del Marqués», remodelados no ano 1843, segundo reza nas inscricións que conservan na súa fachada e a casa reitoral, actualmente desaparecida, que pola súa situación ben podería tratarse do antigo hospital pertencente á Encomenda de Quiroga, destinado no seu día á asistencia dos peregrinos que con dirección a Santiago de Compostela escollían a ruta do Sil en temporadas de duro inverno, cando as grandes nevadas facían impracticable a ruta tradicional de Pedrafita do Cebreiro. Este conxunto arquitectónico pertence á orde relixiosa militar de San Xoán de Xerusalén, tamén denominada de Malta ou Hospitalarios, ata a Desamortización de Mendizábal cando o Estado se incauta dos seus bens e mediante poxa pública pasan a mans privadas. Un século despois da fundación desta orde de San Xoán podemos afirmar que xa os atopamos establecidos no val de Quiroga, se facemos caso a distinta documentación existente que fai referencias a varias doazóns, unha outorgada no ano 1275 por Lope Sánchez de Ulloa ao hospital sanxoanista e outra en 1290 por Gutiérrez Pérez e a súa muller Teresa Gómez doando un casal en terras de Lemos ao Hospital de Quiroga, aínda que as datas máis antigas corresponden ás inscricións, aparecidas con motivo das obras de acondicionamento que se realizaron no ano 2007 na igrexa de San Salvador do Hospital reutilizadas en distintos lenzos de muros, e que mostran a seguinte data: E MCCXXVIIII, que se corresponde co ano 1195 da nosa era e que debemos interpretar como a data de consagración da igrexa románica. A igrexa de San Salvador do Hospital resulta na actualidade de amplas proporcións, mostra unha planta rectangular con cabeceira constituída polo que se vén denominando capela de San Xoán, dividida en tres naves nas que se poden apreciar reformas de distintas épocas, intercomunicadas entre si e o resto do conxunto mediante arcos de medio punto e impostas apoiadas en piares e pilastras. No centro da nave central atópase situada a ábsida dunha antiga igrexa románica de finais do século XII que presenta planta semicircular

con bóveda de cuarto de laranxa rematada no beirado con canzorros lisos e sinxelos. A capela de San Xoán forma a cabeceira da igrexa con planta rectangular e bóveda de canón con arcos torais apoiados en columnas acaroadas reforzados no exterior mediante grosos contrafortes. Esta capela fai ás veces de panteón onde se enterraban os membros das clases máis acomodadas da parroquia deixando mostras diso nos sartegos existentes e nas laudas sepulcrais que se conservan. Segundo a memoria de actuacións propostas para a 2ª fase do acondicionamento da igrexa de San Xoán do Hospital na parroquia de San Salvador do Hospital redactada polo arquitecto Don Emilio Bussieres Valcarce na que se propuxo realizar unha serie de actuacións que afectaron o subsolo da devandita igrexa foi polo que se fixo necesario unha serie de intervencións arqueolóxicas encamiñadas á salvagarda e á investigación deste monumento. As actuacións que se realizaron afectaron tanto o exterior coma o interior do devandito templo e foron encamiñadas en tres direccións: control arqueolóxico da execución dunha gabia

- 99 -

Lauda Comendador frei Rodrigo de Quiroga


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/139-0 Actuacións arqueolóxicas realizadas na igrexa de San Salvador do Hospital, Quiroga (Lugo)

para albergar unha tubaxe de evacuación de augas pluviais e do levantamento de parte do chan de madeira da nave norte do templo, escavación arqueolóxica por medio de dúas sondaxes de 3 x 4 metros, unha coa finalidade de comprobar a existencia dunha antiga torre campanario e outra para comprobar a posible existencia do baseamento do cruceiro do templo románico permitindo deste xeito avanzar na investigación modificando, ou non, a planta que presenta na actualidade, e por último, estudar un conxunto de laudas sepulcrais existentes na capela de San Xoán. Con respecto aos traballos de control arqueolóxico tanto da gabia de saneamento para a recollida de pluviais procedentes da fachada sur do templo como da retirada do pavimento de madeira da nave norte da igrexa deron resultados negativos. No tocante á escavación arqueolóxica da sondaxe nº 1, situada no ángulo nororiental da igrexa entre a nave norte e a capela de San Xoán, fronte a unha porta tapiada que daba acceso á torre campanario. Como resultado desta sondaxe cómpre resaltar que foi detectada parte da cimentación da devandita torre campanario constituída por grandes cantos rodados de cuarcita e laxas de lousa trabadas con argamasa de cal de cor marrón clara. Os devanditos fundamentos forman parte tanto da parede occidental de nave norte da igrexa como da parede norte da capela de San Xoán o que determina que tanto a torre campanario como os lenzos de muros da igrexa e da capela pertencen á mesma fase construtiva, realizada con posterioridade á primitiva igrexa románica. A sondaxe nº 2, situada no interior da nave norte do templo onde remata o presbiterio de orixe románica. Os resultados desta

sondaxe foron negativos o que vén confirmar que a igrexa románica carecía de cruceiro presentando unha planta sinxela dunha única nave. Especial tratamento aplicouse ao estudo das nove laudas funerarias e catro sepulcros situados na capela de San Xoán, no interior da igrexa de San Salvador do Hospital, as primeiras fan de chan da devandita capela e as sepulturas, en forma de nichos rematados en arcos de medio punto cegados, ocupan as paredes laterais, un deles baleiro pero que no seu día, parece ser, contivo os restos de Don Andrés de Losada y Prada, secretario dos reis Filipe III e Filipe IV. Do estudo deste conxunto funerario podemos deducir que se trata dun panteón familiar xa que en todas as lápidas aparecen representados escudos coas armas dos LOSADA e QUIROGA, señores das casas nobres da parroquia: casa do Hospital ou casa do Marqués, casa-torre do Hospital ou Pazo de Tor, casa de Carballedo, casa de Lamela, casa-granxa de Outeiro, predominando fundamentalmente os pertencentes á casa-torre da Ribeira fundada no século XIV por Don García Rodríguez de Valcarce Quiroga emparentados coa casa de Carballedo e casa de abaixo do Hospital. Algúns dos nobres aquí enterrados son cabaleiros da orde de San Xoán pero que pouco teñen que ver coa Encomenda de Quiroga como é o caso de Don Andrés de Losada y Prada que é comendador da encomenda de Fregenal, e dos outros cabaleiros, ou non din a que orde pertencen e cando o expresan, son comendadores da orde de Santiago como é o caso do capitán Don Antonio de Quiroga da casa de Carballedo. Deducimos, tamén, que a maioría das laudas perten-

Sartego de García Rodríguez de Quiroga

- 100 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/139-0 Actuacións arqueolóxicas realizadas na igrexa de San Salvador do Hospital, Quiroga (Lugo)

cen á liña de descendencia directa de Don García Rodríguez de Valcarce Quiroga e da súa dona Dona María Álvarez de Losada, os primeiros aquí enterrados, seguidos de tres dos seus fillos: frei Rodrigo de Quiroga, que morre no ano 1481, Don Juan de Losada e as súas donas Violante de Ribadeneira e Inés Álvarez Osorio e Don Diego de Quiroga. Continuando coa liña sucesoria desta familia ímonos encontrar coas laudas doutros dous irmáns, fillos de don Juan de Losada, Don Rodrigo de Losada Quiroga que morreu no ano 1562 e a de Don Álvaro Losada Quiroga e a súa dona Ana María de Mezon, posto que levan os mesmos apelidos e a mesma labra heráldica plasmadas en senllas laudas funerarias. As outras laudas temos que supoñer que pertencen á mesma liña sucesoria de Don García Rodríguez de Quiroga pero que non lle encontramos ningunha ligazón directa, serían o túmulo do capitán Don Antonio de Quiroga, comendador da orde de Santiago, da casa de Carballedo,

a de Don Pedro de Valcarce, a de Don Andrés de Losada y Prada, secretario de Estado dos reis D. Filipe III e D. Filipe IV, que morre no ano 1625 e a de Don Diego Sánchez Somoza e a súa dona María de Balboa da casa-torre do Hospital. A lauda funeraria máis antiga corresponde, polo tanto, a María Álvarez de Losada (1445) e a do seu marido García Rodríguez de Quiroga (1457), seguidas das dos seus fillos: o comendador frei Rodrigo de Quiroga (1481), a de D. Juan de Losada e as súas donas Violante de Ribadeneira e Inés Álvarez Osorio e a lauda do cabaleiro D. Diego de Quiroga que aínda que non presentan data de defunción, por ser irmáns do comendador frei Rodrigo temos que datalos a finais do século XV ou principios do XVI. Por outra banda, a lauda máis recente corresponde ao enterramento de D. Diego Sánchez Somoza e da súa dona María de Balboa datada a finais do século XVII.

- 101 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/173-0

Control de remoción de terras das obras de restauración e posta en valor da igrexa de Santa María das Areas, Fisterra (A Coruña) MARÍA

DEL

MAR LÓPEZ CORDEIRO

A

actuación contemplada dentro do proxecto de Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de restauración e posta en valor da igrexa de Santa María das Areas (Fisterra, A Coruña) foi realizada entre os meses de abril e novembro de 2008. Os obxectivos básicos da actuación concretáronse en dous puntos. Por un lado, buscouse caracterizar desde o punto de vista arqueolóxico o monumento e o seu contorno. Por outro, pretendeuse controlar e evitar calquera afección sobre o patrimonio arqueolóxico que puidese conservarse no seu subsolo. Para a consecución destes obxectivos foi deseñada unha metodoloxía na que as ferramentas clave foron o baleirado bibliográfico, a análise formal e o control arqueolóxico a pé de obra dos movementos de terra necesarios para a instalación dunha drenaxe perimetral na igrexa, unha canalización para condución eléctrica, e o acondicionamento dos adros norte e sur, así como o levantamento planimétrico, avaliación, estudo e traslado do pavimento conformado por laudas sepulcrais que se conservaba baixo o espazo porticado existente na fachada oeste da igrexa. Os puntos fundamentais sobre os que se construíu a valoración arqueolóxica final foron os seguintes: 1.- A igrexa de Santa María das Areas sufriu importantes transformacións ao longo do tempo que afectaron tanto o

templo coma o seu contorno. As devanditas transformacións tiveron un forte impacto sobre o subsolo tanto do interior coma do exterior da igrexa. 2.- As estratigrafías obtidas en intervención arqueolóxica confirmaron o punto anterior, xa que as unidades estratigráficas que as conforman se relacionan coas últimas accións levadas a cabo no contorno do monumento nos últimos trinta anos, reformas que non foron acompañadas de ningún control arqueolóxico. As secuencias estratigráficas exhumadas son moi sinxelas e concrétanse no rexistro de niveis vexetais de formación recente que conteñen abundante material de refugallo contemporáneo, ou niveis derivados das últimas instalacións de drenaxe, conducións eléctricas, etc. 3.- A pesar da importante deterioración e espolio de materiais sufrido pola igrexa, conservouse unha boa mostraxe de laudas sepulcrais de tipoloxía variada. Ademais das dúas laudas gremiais, e as que conteñen marcas persoais que son de indubidable orixe medieval, consérvanse no muro de peche da igrexa, outras laudas con epígrafes aínda que de cronoloxía posterior. Con esta actuación, asegurouse a conservación e coidado destas laudas mediante a súa musealización.

Vista xeral da igrexa de Santa María das Areas desde o sueste

Lauda gremial exhumada durante os traballos

- 102 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/199-0

Sondaxe e control arqueolóxico dos movementos de terra vinculados ao acceso á torre de Sto. Domingo, Monforte de Lemos (Lugo) IVÁN A. ÁLVAREZ MERAYO

S

eguindo coas actuacións encamiñadas a recuperar a cerca medieval da vila de Monforte de Lemos, a Xunta de Galicia encárgalle ao arquitecto D. José María Alonso Montero a redacción dun proxecto básico e de execución, destinado ao acondicionamento do acceso á denominada Torre de Sto. Domingo e ao intradorso do seu lenzo inmediato. Esta intervención é complementaria doutra desenvolvida a finais de 2006, centrada na consolidación do extradorso dese mesmo tramo. Despois de autorizarse a proposta arquitectónica, D. Manuel Figueroa Revilla, en calidade de administrador da empresa Resconsa, como adxudicataria da execución das obras proxectadas, presenta ante o Rexistro Xeral da Xunta de Galicia en Lugo un proxecto de control e seguimento arqueolóxico das citadas obras, asinado polo que subscribe, despois do requirimento da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. O delegado provincial da Consellería de Cultura e Deporte de Lugo autoriza este proxecto o día 14 de abril de 2008, baixo o código de referencia CD 102A 2008/199-0. Así as cousas, despois de cumpridos todos os requisitos recollidos na lexislación vixente en materia de patrimonio, o día 25 de abril de 2008 comunícase o inicio das tarefas de control e seguimento arqueolóxico das obras, que se desenvolverán de xeito continuado ata o día 30 de maio. Como recolleramos no proxecto autorizado no seu día, dúas foron as intervencións desenvolvidas: unha sondaxe e un control de obra. A SONDAXE Localizada no tramo do intradorso inmediato, polo S, á entrada da Torre de Sto. Domingo, esta sondaxe de 3 x 2 m non achegou gran cousa, xa que desde o seu comezo ata o seu remate, a unha fondura de -1,60 m desde o nivel de uso actual, traballamos continuamente sobre un recheo antrópico de clara homoxeneidade na súa composición, na que primaba unha terra orgánica marrón escura, mesturada con cascotes de xisto, cerámicas modernas e dous numismas. A lóxica deste nivel correspóndese coa intención, nun momento moderno indeterminado, de aproveitar a máxima superficie útil intra muros, para o que, utilizando a cerca medieval coma socalco, achegaron toneladas de terra co fin de horizontalizar a superficie, eliminando a rolda interna do valo defensivo. Outro exemplo desta práctica confirmouse cando no ano 2001 venceu, contra a rúa Santo Domingo, un tramo deste mesmo lenzo, comprobando nese momen-

Porta de acceso á torre de Sto. Domingo desde E

to como a muralla era exenta, en orixe, por ambas as súas caras, e que funcionaba coma un socalco da rúa Pescaderías. Tomando en consideración o arranque da muralla no extradorso, e o da Torre de Sto. Domingo, consideramos unha altura total de 8,50 m para a muralla neste tramo, ao que lle teriamos que engadir a altura dos desaparecidos merlóns, o que nos daría un total próximo aos 10 m, cun ancho de 2,40 m. En vista de que non demos confirmado as características da soterrada rolda interna, nin o estado do lenzo, agás nos primeiros 160 cm, nos que había unha pequena fenda, decidimos desenvolver unha nova sondaxe, inmediata á primeira polo N, situándoa xusto diante da porta de acceso á Torre de Sto. Domingo. A intención desta nova sondaxe, de 2 x 1,5 m era a de localizar as supostas cabeceiras de viga que soportarían o

- 103 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/199-0 Sondaxe e control arqueolóxico dos movementos de terra vinculados ao acceso á torre de Sto. Domingo, Monforte de Lemos (Lugo)

Vista xeral da escaleira do adarve desde S

acceso ao interior da torre, xa que o seu van está colgado e sería un acceso en altura claramente defensivo. Acadada a cota de seguridade non puidemos identificar estes elementos. Ademais, a estratigrafía era idéntica á da sondaxe anterior. O CONTROL DE OBRA As tarefas de control de obra tampouco achegaron datos significativos, e limitáronse, por unha banda, a seguir os procesos de retirada de terra ata acadar a cota necesaria para a colocación do novo solado de pedra de granito, uns 40 cm, integrándoo cun pavimento de chapacuña de cantos

rodados que pertencía ao patio dunha desaparecida casa contemporánea. E pola outra, ao control de derruba dun alpendre arrimado á muralla, na metade S da intervención, e ao proceso de consolidación das alteracións sufridas polo intradorso neste tramo. Os resultados foron os que seguen: Con relación ao control dos movementos de terra vinculados á colocación do novo solado, limitados á metade N da intervención, confirmamos que se estivo a traballar na mesma unidade de recheo localizada nas dúas sondaxes desenvolvidas, polo que a afección patrimonial foi completamente nula. No tocante ao derrubo do alpendre da metade S, podemos confirmar que parte do intradorso deste lenzo estaba bastante alterado, polo que, tras colocar unha manta de xeotéxtil coma elemento diferenciador, comezouse coa consolidación dos espazos alterados, segundo o criterio do arquitecto director da intervención. Dúas características debemos salientar da factura da muralla. Por unha banda confirmamos, unha vez máis, a súa técnica construtiva, baseada nun modelo de tres follas consistente en dous muros exteriores que se enchen con camadas alternativas de pedra e despois morteiro de cal, creando un macizado moi efectivo nun breve espazo de tempo. E por outra, nunha zona relativamente ben conservada do adarve, confirmamos a presenza dun total de 3 chanzos destinados a salvar a diferenza de cota deste, cando en aparencia semellaba resolverse o problema mediante unha sinxela rampla.

- 104 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/238-0

Control arqueolóxico da escavación para drenaxe perimetral na igrexa parroquial de Santa María de Riós, Riós (Ourense) MARÍA

DEL

MAR LÓPEZ CORDEIRO

O

15 de maio de 2008 realizouse a actuación arqueolóxica necesaria para o Proxecto básico e de execución de drenaxe e pavimentación exterior, renovación dá instalación eléctrica e iluminación da igrexa de Santa María (Riós, Ourense). A actuación consistiu no seguimento a pé de obra do movemento de terras necesario para a instalación dunha drenaxe perimetral na igrexa. O proxecto xurdiu ante a necesidade evidenciada pola Subcomisión Mixta Xunta-Igrexa de realizar un control arqueolóxico do sector de gabia de drenaxe que vai desde a fachada principal da igrexa (porta occidental) ata a porta do adro, ante a posibilidade de que se conservasen restos arqueolóxicos, (hai que recordar aquí a localización dunha estela funeraria romana na casa reitoral inmediata).

O tramo de drenaxe obxecto de control arqueolóxico tiña uns 6 m de longo, mentres que a gabia medía 35 cm de ancho, e outros 35 cm de profundidade. A gabia colocouse sobre o camiño de acceso á porta oeste da igrexa que, neste tramo estaba pavimentado con formigón raiado. A secuencia estratigráfica obtida foi a seguinte: 1.- UE001, pavimento de formigón de 6 cm de espesor. 2.- Capa de nivelación de zahorra para asentar o pavimento de formigón de 6 cm de espesor. 3.- Xisto moi desagregado, que conservaba algo de estrutura, do que foron exhumados 20 cm. Durante os traballos non foron documentados restos nin estruturas arqueolóxicos.

Secuencia estratigráfica obtida

Zona obxecto da actuación desde o oeste

- 105 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/255-0

Control arqueolóxico de desmonte no ángulo suroeste do Baluarte do Pozo, praza-forte de Salvaterra de Miño (Pontevedra) BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS

A

actuación, clasificada como preventiva, encádrase no contexto das obras de Restauración da Fortaleza de Salvaterra de Miño (Pontevedra), anteproxecto do Plan Director de Restauración da Fortaleza de Salvaterra de Miño. O ámbito desta antiga Praza-Forte, fortaleza abaluartada do século XVII, está a ser obxecto, actualmente, dun proceso de recuperación e restauración por parte da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural de Galicia, no cal se proxecta a recuperación e posta en valor do recinto defensivo de época moderna. Este proceso encádrase nun proxecto máis extenso da Xunta de Galicia de recuperación das fortalezas abaluartadas galegas de época moderna nunha das principais zonas de fortificación de Galicia, a fronteira do Miño con Portugal. No contexto destas obras de rehabilitación e recuperación da praza abaluartada, foron realizadas, nos derradeiros anos, unha serie de intervencións arqueolóxicas nas que se puxeron ao descuberto importantes vestixios arqueolóxicos correspondentes á fortificación do século XVII e a unha primitiva fortificación medieval (séculos XIV/XV). Máis concretamente, a realización do actual control é a continuación das sondaxes arqueolóxicas realizadas a finais do ano 2007 (CD102A 2006/765-0). Estas sondaxes efectuáronse na zona N-NO do recinto fortificado, poñéndose ao descuberto a existencia dunha porta coas súas correspondentes escaleiras de acceso no ángulo de unión entre a cortina norte e o flanco oeste do Baluarte do Pozo, así como

unha posible torre defensiva no mesmo ángulo e relacionado con ese acceso. Co fin de permitir establecer unha solución arquitectónica para este punto e poder continuar cos traballos de rehabilitación, procedeuse a desmontar un muro divisorio de predios de construción contemporánea e dun espigón de formigón que impedían a visión completa deste restos arqueolóxicos. METODOLOXÍA Esta intervención consistiu na realización dun control arqueolóxico do desmonte de dúas estruturas de fábrica contemporánea. Unha vez desmontadas, procedeuse a desterrar e limpar a zona. Os traballos desenvolvéronse no mes de maio do ano 2008. A metodoloxía empregada continúa cos mesmos parámetros xa establecidos nas anteriores actuacións arqueolóxicas, co rexistro de unidades estratigráficas segundo o método Matrix Harris. Levouse un rexistro planimétrico e fotográfico dos restos exhumados, así como un levantamento topográfico en coordinadas UTM das diversas estruturas e restos arqueolóxicos. Comezouse o control arqueolóxico co desmonte do espigón de formigón que se estendía sobre o tramo de muralla orixinal, empregándose para iso unha pequena máquina escavadora. Este desmonte supuxo a remoción de gran cantidade destes niveis de recheo, alcanzándose nesta zona unha cota de profundidade considerable. A continuación, seguiu o desmonte do muro divisorio de terreos de cronoloxía recente, o cal foi construído sobre os restos do torreón, das escaleiras e da porta existentes no ángulo suroeste do baluarte. O desmantelamento deste muro efectuouse mecanicamente, procedéndose, deseguido, a limpar a zona. RESULTADOS A actuación arqueolóxica permitiu, por un lado, aclarar dúbidas sobre as interpretacións dadas a algunhas das estruturas defensivas e niveis que foran xa exhumados na anterior intervención arqueolóxica de finais de 2007, e, por outro lado, non deixa de formularnos novos problemas construtivos e de interpretación debido aos novos vestixios sacados á luz e á parcialidade dos datos obtidos. En canto as dúbidas construtivas e de interpretación aclaradas, podemos sinalar as seguintes:

Vista xeral da zona de actuación

- 106 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/255-0 Control arqueolóxico de desmonte no ángulo suroeste do Baluarte do Pozo, praza-forte de Salvaterra de Miño (Pontevedra)

1º. A configuración das escaleiras: foron postas ao descuberto na súa totalidade. Constan de 5 banzos de granito que descendían cara á porta e un chan de terra ao final destas. Aparecen delimitadas, a ambos os dous lados, por unha parede de bloques de granito careados ao interior das escaleiras e con cachotería de granito na metade interior do muro. Integrada nesta estrutura das escaleiras e formando un único elemento construtivo, atopámonos coas xambas e a soleira de granito da porta, e tamén co posible muro de gola que se estende xa no interior do baluarte. Non obstante, o lintel e o cubículo asociado a esta porta aparecen acaroados a esta mesma estrutura, e, de feito, visiblemente separados dela, polo que estariamos ante a reconstrución dunha porta preexistente. Por último, debemos sinalar que tanto a porta como as escaleiras irían pechadas con portas ou outro tipo de Detalle da zona das escaleiras, porta e poterna pecho. 2º. A configuración e interpretación da porta á que por razóns loxísticas. É de supor que esta saída tería algún se accedía polas escaleiras referidas. Quedou ao descuberto tipo de protección, xa que se sitúa na principal fronte de a súa totalidade, constituída por un van que daba acceso a loita. 2º. Exhumouse unha segunda estrutura, un muro un cubículo de pequenas dimensións e con restos do encalado. Como xa quedou referido, este van e cubículo están construído con bloques rectangulares de granito dispostos acaroados á estrutura das escaleiras, o cal indica que o pri- en fila e de canto, careados ao norte, e con cachotería de meiro elemento foi construído posteriormente. Orixinal- granito completando o muro. Presenta unha orientación mente existiría aquí unha porta. A actual foi froito dunha leste-oeste, arrancando desde o límite leste das escaleiras, e, de feito, formando un único elemento construtivo con el, e reconstrución posterior no contexto da contenda bélica. Cómpre sinalar, ademais, que no interior deste cubículo continuando cara ao interior do baluarte. Ao sur deste muro se puido detectar, no seu límite oeste, un van actualmente esténdese o extremo oriental do torreón. Parece tratarse da cegado correspondente a unha poterna de pequenas gola do baluarte, é dicir, o quinto lado do pentágono que forma o bastión. dimensións que tería saída cara ao exterior da fortaleza. 3º. O actual control permitiu, tamén, ampliar a limpeza 3º. A configuración do extremo oriental do torreón: deste torreón puxérase ao descuberto a práctica totalidade da zona correspondente ao extremo oriental do torreón, da súa planta rectangular con dúas divisións internas, ambas detectándose novos restos dun chan de coios. 4º. Por último, o desmonte do espigón de formigón visicun pavimento de coios. Tamén se exhumara un muro, este xa dentro do baluarte, correspondente, pola súa disposi- ble no flanco oeste do baluarte era un obxectivo específico ción, ao límite leste desta estrutura. A actual actuación do presente control arqueolóxico, mediante o cal se pretenpermitiu ter unha visión uniforme do seu extremo oriental día pór ao descuberto o trazado orixinal do bastión nese e parece máis claro que se trata do seu peche oriental, abri- punto. Púidose constatar que dese flanco apenas se conserva un pequeno tramo duns 4 m de longo, o arranque deste, gando no seu interior toda a estrutura das escaleiras. albergando no seu extremo máis austral a xa referida porta En canto ás novas dúbidas que presentan os novos e o cubículo. Non se puido detectar a súa continuación cara ao norte, seguramente destruído pola construción recente vestixios exhumados, sinalaremos: 1º. A configuración e finalidade da poterna: localiza- dun edificio, aínda que a notable potencia do nivel de recheo da na cara exterior do flanco do baluarte, polo tanto, con impediu seguir afondando para comprobar se realmente con saída ao exterior da fortaleza, seguramente á zona do foxo serva a súa cimentación ou non.

- 107 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/434-0

Escavación arqueolóxica na horta da reitoral de Santo Estevo e no castelo, na zona vella de Allariz (Ourense) YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ

A

presentación dos traballos de escavación arqueolóxica na cima do «Castelo» e na horta de Reitoral de Santo Estevo, en Allariz, prodúcese como consecuencia do desenvolvemento do proceso de recuperación do patrimonio cultural da vila que conseguiu potenciar un modo de vida baseado na calidade do contorno, creando unha espiral de desenvolvemento en todos os sectores económicos. Na continuidade desta dinámica de recuperación do pasado da vila intégrase esta intervención arqueolóxica que pretende confirmar a existencia de estruturas da fortaleza medieval de Allariz (castelo, atalaias, torres, etc.) nas zonas altas da vila e servir de apoio a outras fontes documentais. Con estes obxectivos realizouse a escavación arqueolóxica en dous puntos moi concretos da parte alta de Allariz. Por unha banda, a escavación dunha sondaxe na parte alta

do castelo, e por outro, a escavación na horta reitoral de Santo Estevo intentando localizar parte do castelo ou da torre Nova de Santo Estevo. Os estudos arqueolóxicos complementáronse cunha breve análise dos paramentos da muralla na zona intervida na horta de Santo Estevo realizada por Rebeca Blanco Rotea. No espazo do Castelo documentamos a partir da escavación dunha longa sondaxe a existencia de niveis de época medieval a pesar das destrucións posteriores. Destaca a aparición de dous muros, ambos de gran anchura que pertencen a unha construción desenvolvida en altura dado a súa ampla cimentación. Por riba destes restos documéntanse niveis parcialmente destruídos por mor dos

SONDAXES NA HORTA DE SAN ESTEVO

O CASTELO

Foto aérea e zonas escavadas

- 108 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/434-0 Escavación arqueolóxica na horta da reitoral de Santo Estevo e no castelo, na zona vella de Allariz (Ourense)

intensos labores de extracción de pedra que se teñen realizado neste cerro granítico. A problemática dos achados é que as pequenas dimensións da gabia-sondaxe (pequenas en amplitude da superficie) non permiten valorar con mellor definición os restos encontrados. O muro atopado na parte superior, de 1 m de anchura asóciase a restos dun pavimento e pegadas de ocupación caracterizados por materiais feitos a torno cunhas pastas bastas e pouco depuradas. As pezas pertencen a cerámicas de cociña e mesa, e atópanse moi esnaquizadas por mor das alteracións sufridas. As decoracións son moi homoxéneas nos conxuntos rexistrados: cordóns con incisións lineais ou dixitacións. A datación achegada polas moedas atopadas remítennos a unha época Plenomedieval, cara ao século XIII. Máis problemática se presenta a definición da estrutura muraria atopada na parte central da sondaxe, xa que só conserva unha fiada e semella pola estratigrafía pertencer a un elemento de maiores dimensións. O chan documentado a carón da gabia do muro, cara ao oeste, atópase cuberto por recheos que non permitiron conservar o seu rexistro orixinal e, polo tanto, adscribir esta estrutura a unha época máis concreta. Aínda así podemos dicir que o conxunto de materiais atopados non difiren apenas dos descritos para a estrutura muraria anterior agás que atopamos maior numero de tegulas mesturadas neste conxunto. Imaxes do castelo No sector da sondaxe escavado na plataforma inferior non puidemos atopar ningunha estrutura arqueolóxica xa que por baixo dos recheos alterados e mes- época romana. Esta ocupación pode estar asociada a unha turados atopamos directamente o substrato rochoso. O mes- construción puntual levantada neste punto estratéxico da mo no espazo escavado no desnivel que marca o cambio de paisaxe, e que podería asociarse (como hipótese de trabaplataforma. Os recheos atopábanse sobre a rocha aínda que llo previa ás escavacións necesarias para a súa posible dealgúns tramos semellan estar cortados e puídos o que pode finición), a unha torre ou estrutura de vixilancia, máis que indicar o seu uso como base dalgunha estrutura pétrea pos- a un lugar habitado intensamente (referímonos a un poteriormente desmontada. boado). En definitiva, a sondaxe arqueolóxica permitiu coñecer Os restos atopados polo de agora foron cubertos cun a existencia de restos de estruturas na cima da vila de separador téxtil e a sondaxe foi reenchida de xeito que as Allariz que poden corresponder cun edificio (ou dúas cons- estruturas non sufran ningunha alteración á espera de fututrucións distintas) desenvolvido en altura e de boa enver- ras intervencións. gadura, adscrito polo de agora á época Plenomedieval (século XIII). No espazo da horta de reitoral de Santo Estevo, Temos que destacar que nestes niveis inferiores se do- a actuación centrouse no sector leste por mor do estado cumentaron bastantes restos de tegulas romanas dispersas, actual da horta, que está a ser traballada, o que condiciona que son testemuño dunha ocupación previa do cerro en os resultados obtidos, xa que o punto máis interesante - 109 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/434-0 Escavación arqueolóxica na horta da reitoral de Santo Estevo e no castelo, na zona vella de Allariz (Ourense)

para a escavación se atopa na parte oeste e NO da leira que non puido ser explorada. Todo o paramento interior da muralla permanecía acochado baixo niveis arqueolóxicos modernos e actuais, e a escavación dos niveis máis superficiais dos recheos da horta permitiunos descubrir a cara interna de muralla que neste tramo non era visible. Descuberta a cara interior, presenta un paramento de pedras non careadas, o contrario que a cara vista configurada por pedras de cantería, é dicir que a cara interna atopada da muralla non quedaba á vista polo que os niveis investigados se asocian á súa cimentación. Isto reflíctese nas pegadas na fiada superior feitas para a colocación da seguinte fiada de pedras de cantería de mellor feitura que foron roubadas e aproveitadas noutras construcións. A escavación deste tramo da muralla permitiunos coñecer a súa construción. En orixe esta zona configuraba unha ladeira rochosa cun forte desnivel desde o NO ao SL. No punto baixo levantouse a muralla sobre a rocha, aproveitando a diferenza de desnivel coa parte interior onde se localiza a horta. Posteriormente botouse o recheo para nivelar a superficie interior. Á vez levantouse un muro paralelo na parte interna máis alta. Os recheos para a nivelación entre a muralla e o muro interior documentados fixéronse, en primeiro lugar coa terra da ladeira de matriz areosa, e deseguido con terra procedente doutros puntos do interior da vila. Imaxes da horta Son distintas camadas de recheo con produtos e terras de lixo (carbóns, area e escoura), nas que predominan restos de fundición de ferro que botaron planta para o que teriamos que escavar aínda máis metros neste espazo dun lugar preto onde se realizaban estas activi- cara á zona norte. dades de fundición. As sondaxes 4 e 5 permitiron documentar que cara ao Á vez que construían a muralla levantaron o muro para- interior da leira o chan perde consistencia e só resta un nivel lelo ao interior (estrutura XLV) de 0,60 cm de anchura. horizontal pouco remarcado, no que foron botadas as peEste muro contemporáneo da muralla ten unha cimenta- dras de derruba do muro no momento do seu roubo e ción que conserva tres fiadas e estratigraficamente consér- amoreamento para outras construcións, como reflicte o feivase ata unha altura na que puidemos documentar restos to de que a derruba estea amoreada en sentido horizontal dun chan que semella ser o de uso da estrutura. Sobre os removida e estendida sobre un nivel horizontal. restos do chan sito entre a muralla e a estrutura non atopaA escavación arqueolóxica permítenos coñecer como foi mos nin estruturas internas ou evidencias da súa funcionali- construída a muralla neste sector e esbozar algunhas hipódade por mor das remocións modernas. A falta destes ni- teses que coinciden con datos que achegan cronistas conveis impídenos caracterizar mellor este muro, feito á vez temporáneos, aínda que é necesario realizar intervencións que a muralla e cunha cachotería similar. Non coñecemos a máis ambiciosas e longas no tempo. A datación obtida a súa funcionalidade nin tampouco a súa configuración en partir dos materiais, as moedas principalmente, sitúannos - 110 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/434-0 Escavación arqueolóxica na horta da reitoral de Santo Estevo e no castelo, na zona vella de Allariz (Ourense)

nunha época arredor do século XIII. Neste momento, polo tanto, é cando se amplía ou se reforma a superficie amurallada que integraba a igrexa de Santo Estevo (construída a finais do século XII), o que permite datar con seguridade esta fase de desenvolvemento da vila. Esta datación permítenos á vez colocar os sucesivos arranxos da muralla (como os documentados na sondaxe 3) en datas posteriores a esta.

Como valoración final podemos dicir que os restos medievais documentados se asocian aos niveis de construción da muralla leste na horta de Santo Estevo e que se corresponden cunha cronoloxía de finais do século XII e do século XIII como data máis moderna. Os niveis de uso destas estruturas están moi alterados na zona escavada e por riba deles atopamos recheos e nivelacións de época moderna e contemporánea.

- 111 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/525-0

Control arqueolóxico das obras de drenaxe perimetral na capela da Nosa Señora do Rial, Outes (A Coruña) ALEJANDRO ARCE MÉNDEZ

A

capela de Nosa Señora do Rial trátase dunha igrexa con portada de estilo barroco rural datada a comezos do século XVII. Con obxecto da súa rehabilitación, proxectouse a realización dunha rede de drenaxe perimetral que implicaba a remoción de terras dentro do seu contorno de protección e afección ao solo próximo aos seus paramentos. Estes traballos foron realizados baixo control arqueolóxico, segundo establece a normativa vixente. O control arqueolóxico xa indica na súa definición o seu principal obxectivo: a supervisión por un arqueólogo dun proceso de obras que afecten ou poidan afectar un espazo onde se presuma a existencia de restos arqueolóxicos. Esta supervisión estivo encamiñada a tentar avaliar o interese patrimonial da zona afectada polas obras de construción da gabia, tentando definir e documentar as posibles zonas e a extensión e potencia dos niveis de potencialidade arqueolóxica fronte a outras estériles e carentes de valor. Procedemos

ao rexistro e documentación dos restos arqueolóxicos atopados. Pretendemos comprobar a posible existencia de estruturas construtivas vinculadas ás diferentes fases da capela ou outro tipo de restos, incluídos materiais arqueolóxicos. A gabia de drenaxe perimetral situouse rodeando os muros da capela (que comprenden un perímetro de 59 m) para absorber a cortina de auga que botará a cuberta sobre o perímetro do edificio. Esta gabia implicaba a remoción de terras dentro do seu contorno de protección, establecida nuns 100 m. A esta gabia inicialmente prevista, de entre 30 e 35 cm de diámetro, engadíronselle tres gabias complementarias, con motivo da necesidade de dar saída á auga procedente da cuberta e derramada na drenaxe, partindo da fachada norte da igrexa, enlazadas con arquetas de drenaxe. A profundidade de instalación do tubo acadou entre 30 e 40 cm con respecto ao nivel do terreo, tomando como referencia o punto 0 establecido.

Vista aérea xeral e detalle da igrexa

- 112 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/525-0 Control arqueolóxico das obras de drenaxe perimetral na capela da Nosa Señora do Rial, Outes (A Coruña)

Zanxa no lateral sur da capela

Inicialmente desenvolveuse un baleirado documental no Arquivo Histórico Diocesano de Santiago sobre o inmoble. Nesta consulta documentouse a existencia da capela en 1629. Esta data é previa á coñecida ata o momento de 1668 que aparece nunha epígrafe na porta da sancristía como data de construción do templo. Así mesmo, tamén se documentaron diferentes reformas ao longo dos séculos. Como primeiro paso, tomáronse as medidas para situar no terreo a zona onde se desenvolveu a gabia de drenaxe, de acordo cos planos da obra. Empregouse o estacado do solo a unha distancia de 1 m dos muros de carga da capela, e en intervalos de 1 m, empregado tanto como sistema de referenciación espacial da intervención arqueolóxica, para integrar en bases planimétricas os resultados da intervención, como localización da gabia de cara ao desenvolvemento da obra con respecto á súa previsión nos planos. Procedeuse seguidamente ao rebaixe manual e controlado do espazo da gabia, co amontoamento da terra ás beiras da gabia. Estas tarefas fixéronse baixo a continua inspección dos labores de escavación e da terra extraída. Fíxose a toma de medicións dos diferentes perfís, representación gráfica das gabias e evidencias de interese arqueolóxico atopadas (estruturas e materiais recentes). No que corresponde á lectura estratigráfica, non se puido obter unha secuencia arqueohistórica de niveis que permita

a avaliación patrimonial do espazo, posto que só se chegou a unha cota máxima de -40 cm, a necesaria para a obra de instalación da drenaxe. Documentáronse tres niveis: nivel 1 de terra vexetal; nivel 2 de revolto; e na gabia sur, o comezo dun nivel 3 de textura areosa e cor amarelenta, carente de materiais. O conxunto material recuperado confirma a estratigrafía arqueolóxica de revolto, sendo material recente como fragmentos de plásticos, vidros de botellas, tarros para plantas, tellas, etc. Entre as estruturas documentadas, destaca no lateral oeste a existencia nos alicerces dun zócolo de cimentación de forma cuadrangular que segue a forma da planta da actual capela, incluída a zona central máis ancha da única nave. Estaba oculto pola capa de terra vexetal, a 10 cm do nivel de superficie. Está construído cunha mestura de pedras de cantería e cachotería de granito e xisto, engarzado en seco, sen emprego aparente de morteiros, dispón de varias fiadas e forma unha liña continua nese lateral da capela. Este zócolo de cimentación afundía a súa base no terreo máis alá da cota acadada, polo que non se puido comprobar se a Capela de Nosa Señora do Rial foi asentada sobre o solo natural, sobre unha camada de recheo, ou se foi efectuado algún rebaixe do substrato para o seu levantamento. A análise desta cimentación, debido a que segue a planta da capela á perfección, parece indicar que a igrexa foi levantada ex-novo, e estes cimentos corresponden a ese momento, previo a 1629, data ante quem da que temos coñecemento da existencia do templo. Concluída a intervención, todas as evidencias susceptibles de seren estudadas con metodoloxía arqueolóxica foron estudadas, aínda que só se chegou a unha cota máxima de 40 cm, a necesaria para a obra de instalación da drenaxe, e aínda resta unha cantidade de potencia estratigráfica indeterminada, ata chegar ao substrato xeolóxico. Dentro da avaliación patrimonial do control, valoramos os niveis documentados como arqueoloxicamente estériles, e como únicas estruturas documentadas de interese arqueolóxico, o zócolo de cimentación documentado no lateral oeste e unha chanta de reforzo do muro de carga da esquina SE. Despois de finalizar os traballos, fíxose a comprobación do remate da obra de drenaxe e reposición de terreos.

- 113 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/570-0

Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de restauración da igrexa de San Pedro de Soandres, A Laracha (A Coruña) MARÍA

DEL

MAR LÓPEZ CORDEIRO

A

actuación contemplada dentro do marco do proxecto de Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de restauración da igrexa de San Pedro de Soandres, fase II (A Laracha, A Coruña) foi realizada entre os meses de novembro de 2008 e xaneiro de 2009. Os obxectivos básicos da actuación concretáronse en dous puntos. Por un lado, buscouse completar a caracterización arqueolóxica do monumento e o seu contorno iniciada durante a fase I de restauración. Por outro, pretendeuse controlar e evitar calquera afección sobre o patrimonio arqueolóxico que puidese conservarse no seu subsolo. Para a consecución destes obxectivos foi deseñada unha metodoloxía na que as ferramentas clave foron o baleirado bibliográfico, a análise formal e o control arqueolóxico a pé de obra. Os puntos fundamentais sobre os que se construíu a valoración arqueolóxica final foron os seguintes: 1.- A igrexa e o mosteiro de San Pedro de Soandres sufriron importantes transformacións ao longo do tempo que afectaron tanto os edificios coma o seu contorno.

Restos da cimentación dun dos contrafortes da igrexa medieval

Restos doutro dos antigos contrafortes da igrexa medieval

2.- Desde a súa fundación na Alta Idade Media, o monumento sufriu dúas renovacións importantes, unha no século XIV, e outra na segunda metade do XVIII. 3.- A pesar da profunda transformación relacionada con esta última, e as sucesivas reformas efectuadas en época contemporánea, consérvanse diversos elementos que permiten coñecer o aspecto e modo construtivo do edificio medieval. 4.- De entre todos eles destacan as antigas cimentacións do templo exhumadas durante esta fase de traballo no lateral norte, consistentes en senllas cimentacións dos contrafortes da igrexa medieval. 5.- Estas estruturas e outros elementos dos paramentos da igrexa confirman parcialmente a planta reconstruída nos anos 80 por Soraluce Blond, na que se reflectía unha planta que tiña unha orientación diferente á actual, lixeiramente desviada cara ao norte. 6.- En contra do publicado por Soraluce, parece que a planta da igrexa no século XIV tería xa as mesmas dimensións da igrexa actual.

- 114 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/610-0

Control arqueolóxico das obras de drenaxe na igrexa de Santa María de Loimil, A Estrada (Pontevedra) MARÍA

DEL

MAR LÓPEZ CORDEIRO

O

mes de novembro de 2008 realizouse a actuación arqueolóxica contemplada dentro do marco do proxecto de Control arqueolóxico das obras de drenaxe na igrexa de Santa María de Loimil (A Estrada, Pontevedra). Os obxectivos básicos da actuación concretáronse en dous puntos. Por un lado, buscouse caracterizar o monumento e o seu contorno desde o punto de vista arqueolóxico. Por outro, pretendeuse controlar e evitar calquera afección sobre o patrimonio arqueolóxico que puidese existir no seu subsolo. Para a consecución destes obxectivos foi deseñada unha metodoloxía na que as ferramentas clave foron o baleirado bibliográfico e o control arqueolóxico a pé de obra. Como balance preliminar podemos avanzar que non foron exhumados restos nin estruturas de interese arqueolóxico durante a intervención, polo que as obras de instalación de drenaxe non tiveron impacto sobre o patrimonio cultural. A secuencia documentada en ambos os dous adros intervidos (norte e sur) está representada por un nivel estratigráfico único de escasa potencia (nalgún punto localizouse o substrato natural a escasos 30 cm por debaixo do chan actual), bastante revolto e con presenza de material de escoura contemporáneo, en boa medida xustificado pola utilización do contorno da igrexa como zona de enterramentos.

Vista xeral desde o leste do drenaxe escavado no atrio norte

Vista xeral da iglexa desde o noreste

- 115 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/612-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación da igrexa de San Martiño de Brabío, Betanzos (A Coruña) MARÍA

DEL

MAR LÓPEZ CORDEIRO

A

actuación contemplada dentro do marco do proxecto de Control arqueolóxico das obras de rehabilitación da igrexa de San Martiño de Brabío (Betanzos, A Coruña) foi realizada entre os meses de xaneiro e abril de 2009. Os obxectivos básicos da actuación concretáronse en dous puntos. Por un lado, buscouse caracterizar desde o punto de vista arqueolóxico o monumento e o seu contorno. Por outro, pretendeuse controlar e evitar calquera afección sobre o patrimonio arqueolóxico que puidese conservarse no seu subsolo. Para a consecución destes obxectivos foi deseñada unha metodoloxía na que as ferramentas clave foron o baleirado bibliográfico, a análise formal e o control arqueolóxico a pé de obra. Os puntos fundamentais sobre os que se construíu a valoración arqueolóxica final foron os seguintes: 1.- A igrexa de San Martiño de Brabío segue conservando, a grandes trazos, a morfoloxía primitiva medieval, a pesar das transformacións efectuadas ao longo dos séculos. 2.- A reforma que máis lle fixo perder claridade á devandita morfoloxía, foi o engadido dunha sancristía no lateral sur da igrexa. As súas características construtivas, así como as características do seu pavimento e dos materiais que foron localizados na unidade de recheo depositada para instalalo, non permiten levar esta fase construtiva máis alá de finais do XVIII ou mellor, do século XIX. Esta reforma levou consigo ademais o desmantelamento do subsolo da igrexa incluíndo a zona do presbiterio, así como o desmantelamento da zona do altar que foi posteriormente reconstruída. 3.- A modo de hipótese que poderá ser contrastada en futuros traballos arqueolóxicos na zona, avánzase aquí, que é posible que a mesma fase construtiva da sancristía, podería ter levado consigo a reconstrución da bóveda do presbiterio, reconstruída cos mesmos materiais. 4.- As sondaxes escavadas no interior da igrexa confirmaron que o seu chan orixinal se localizaba varios centímetros por debaixo do chan actual, ao teren aparecido restos de policromía nos zócolos de cimentación. Polo tanto, o acceso ao presbiterio debeu de contar no pasado con outro paso máis (agora desaparecido), pero do que aínda se conserva unha peza xunto ao pé da columna sur do arco triunfal. O resto debeu ser retirado antes ou simultaneamente á instalación do pavimento de xisto.

- 116 -

Canecillo románico que se conserva no lateral norte da igrexa

Vista xeral do presbiterio de San Martiño de Brabío


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/632-0

Control arqueolóxico no Castelo dos Sarmiento. Escavación da terraza intermedia, Ribadavia (Ourense) LUIS ORERO GRANDAL

O

s arquitectos-directores das actuacións que se veñen realizando no CASTELO DOS SARMIENTO nos derradeiros anos, Blanco Piñeiro e Calvo Salve, decidiron acometer uns traballos de acondicionamento no segundo recinto do castelo: baleirado de recheos modernos na terraza intermedia, a que precede ao auditorio. Tamén se proxectou desmontar un treito de muralla, cara interior, xa que a xulgar polo aspecto de parte do seu aparello, alí podería estar oculta unha escaleira. Ademais, abriuse unha pequena cata na rúa Extramuros, por fóra da esquina sueste do torreón. 1.- DESMONTE DUN TREITO DE MURALLA, CARA INTERIOR, MURO DOS TORREÓNS Comezamos pola parte superior da muralla descubrindo, a 80 cm da cara interior, unha fiada de pedras paralela a ela. Afondamos e apreciamos, na terceira fiada, un oco indicativo de que alí houbo un paso, o mesmo sucedía na fiada inferior. Por baixo xa aparecen máis pasos, descóbrense trece en total.

Segundo baixabamos descubríase a perfecta cara central da muralla, na que se encaixa o remate oeste dos pasos. Vese que o Muro dos Torreóns está acaroado á cara interior da muralla. Ao remate, a escaleira queda protexida polos seus lados oeste (a propia muralla) e norte (Muro dos Torreóns), polo que esta parte gana en comprensión e monumentalidade. A altura da escaleira descuberta é de 4,75 metros (a total do desmonte, 5,40 metros). A anchura dos pasos na parte superior é de 80 cm, mentres que na parte inferior non chega aos 60 cm. A cara interior da muralla vaise para atrás a medida que se ascende, o que sería un xeito de asegurala dado que é máis ancha na base.

A CARÓN DO

2.- CATA ARQUEOLÓXICA, NA RÚA EXTRAMUROS, AO PÉ DO TORREÓN Este torreón, cuadrangular, garda a fonte-alxibe descuberta hai varias fases. A dirección de obra quería comprobar o estado do seu paramento exterior, como paso previo a futuras actuacións na rúa.

Vista da esquina onde se descubriu a escaleira. Á dereita, o Muro dos Torreóns

- 117 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/632-0 Control arqueolóxico no Castelo dos Sarmiento. Escavación da terraza intermedia, Ribadavia (Ourense)

Na imaxe da esquerda, detalle da escaleira na muralla. Na foto da dereita, plataforma intermedia ao remate dos traballos. En azul márcanse os depósitos descubertos. As liñas vermellas marcan os posibles camiños interiores

A partir da esquina sueste do torreón abriuse un metro cara ao oeste, e tres metros e medio en sentido norte. Retirados o lastro e o formigón, atopamos unha capa de recheo (con cascallo, lixo, e un tubo para os cables das luces que van no piso da rúa) ata chegar a unha fondura de 110 cm. Aquí estaba todo compactado e apisoado, como se nalgún momento houbese un camiño vello a carón da muralla. Por baixo unha nova capa de recheo. Soamente afondamos en sentido norte, ata chegar aos 180-190 cm proxectados. O paramento mantense perfectamente ata esa fondura. 3.- DESTERRO DA TERRAZA INTERMEDIA Segundo se afondaba desmontáronse tanto os muros que a protexían, como as escaleiras que levaban a ela desde as plataformas superior e inferior. Iniciada a retirada das terras, sempre en sentido lesteoeste, vese o estado interior da muralla que contiña a plataforma sobre a rúa, un treito de 17,48 metros de longo. Non mantén o mesmo grosor que no treito que se correspondería coa plataforma superior, como se a cara interior se desmontase quedando soamente a exterior. Como medida de seguridade decidiuse deixar por dentro un rebanco en noiro, cun ancho de 150 cm, reforzando a muralla. A partir del baixamos ata o nivel do sábrego ou rocha base, que estaba a unha fondura de 2,50 metros na parte oeste, e a 3,40-3,60 metros na leste. A 4,70 metros ao leste do muro que contiña a plataforma superior, e a 175 cm do conservado da muralla, descu-

brimos unha caixa feita con laxes de pedra de canto co piso lousado. Ten 230 cm en sentido norte-sur, e 110 cm en sentido leste-oeste. O seu fondo é de 70-80 cm. Como nas esquinas aínda conserva morteiro, semella que debería tratarse dun depósito de auga. Arredor del deixouse terra para facilitar a súa conservación. O fondo lousado está a 120130 cm por riba do sábrego base. Na parte norte da plataforma e por baixo dun corte na rocha, localizamos un muro que se conserva en 2,90 metros de longo. Ten un ancho entre 100 e 130 cm, e a 70-100 cm do seu remate localizamos, 138 cm por baixo, un lousado de xeito cuadrangular. Ten 180 cm en sentido norte-sur e 195 cm en sentido leste-oeste. Tamén semella ser a base dun estanque ou depósito. Ao norte e por riba descubrimos, na fase anterior, unha canle que levaría a auga ás hortas do Pazo do Conde. Á altura do muro descuberto hai un rebaixe na rocha para un desaugadoiro da canle que, correndo por riba dese muro, botaría a auga no depósito. Ao oeste do lugar onde se asentan tanto o muro como o lousado cuadrangular, dáse un forte recheo a base de cascallo e tellas. Fixemos unha cata e non localizamos máis que recheo pese a afondar algo máis de dous metros. Semella que neste punto, dada a dureza da rocha, se abriu unha canteira. Na fase anterior localizáronse, ao leste do oco aberto na muralla para entrada e saída de camións, dous muros paralelos que, en sentido norte-sur, arrancaban desde a cara interior da muralla cun nivel de ocupación entre eles. A 3,25 metros deles en sentido norte, descubrimos outro muro que

- 118 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2 . PATRIMONIO CONSTRUÍDO · CD 102A 2008/632-0 Control arqueolóxico no Castelo dos Sarmiento. Escavación da terraza intermedia, fase 2008 - I, Ribadavia (Ourense)

vai en sentido oeste-leste, de 7 metros de lonxitude e cunha anchura de 50-60 cm. A altura conservada é de 70-90 cm. Semella que este muro enmarcaría, pola parte norte, un camiño ou senda que levaría ás zonas máis baixas. Ao mesmo tempo serviría de contención ou nivelación das terras que irían por detrás, onde descansa a esquina sueste da estrutura considerada como alxibe ata a fase anterior. CONCLUSIÓNS Destaca a posta ao descuberto da escaleira na muralla. A construción do chamado Muro dos Torreóns, foi posterior á construción da primeira das murallas do castelo, vese como se apoia na cara interior da muralla xusto no punto no que se inicia a escaleira, que arrancaría desde a zona superior do castelo, máis tarde reconvertida en recinto principal logo da construción dese Muro dos Torreóns que, na parte oposta, pasa por riba da rocha na que se abriron tumbas antropomorfas nos séculos IX-XI. A escaleira serviría para acceder á parte superior da muralla, ao paseo de rolda. Posiblemente a posterior construción do Muro dos Torreóns, así como a construción da muralla exterior que mediante un torreón envolve a fonte-alxibe,

inutilizaría a función da forte muralla como paseo de rolda. O control podería facerse desde un punto máis alto, Muro dos Torreóns, a cuxa parte superior se accede por catro pasos que hai por riba da muralla no seu punto de encontro. A cubrición da escaleira reforzaría a cara exterior do muro nese punto e, dado que a muralla perdera a súa misión de control a partir da curva, o que se podería facer perfectamente desde a muralla exterior, desmontouse. Na plataforma apréciase que por riba, en sentido norte, dos muros paralelos cun nivel de uso entre eles, semella haber un camiño interior (o arranque deste camiño desfíxose ao construír a piscina) que, en sentido oeste-leste, levaría ás partes máis baixas do recinto. O interior vai en sentido descendente cara ao leste, salvo no punto de remate do muro descuberto, que semella abrirse cara á plataforma norte descuberta na fase anterior. Tanto o lousado cuadrangular que podería ser a base dun depósito, como a «caixa rectangular» máis reducida que está a 15 metros del en sentido sur, poderían utilizarse para recoller auga que serviría para regar as hortas inferiores (ocuparían o lugar no que hoxe está o auditorio). Non atopamos ningún material de interese arqueolóxico.

- 119 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/653-0

Control arqueolóxico para a instalación de drenaxe na igrexa de Santiago do Deán, A Pobra do Caramiñal (A Coruña) MARÍA

DEL

MAR LÓPEZ CORDEIRO

A

actuación contemplada dentro do marco do proxecto de Control arqueolóxico de remoción de terras para a instalación de drenaxe na igrexa de Santiago do Deán (A Pobra do Caramiñal, A Coruña) foi realizada entre os meses de marzo e maio de 2009. Os obxectivos básicos da actuación concretáronse en dous puntos. Por un lado, buscouse caracterizar desde o punto de vista arqueolóxico o monumento e o seu contorno. Por outro, pretendeuse controlar e evitar calquera afección sobre o patrimonio arqueolóxico que puidese conservarse no seu subsolo. Para a consecución destes obxectivos foi deseñada unha metodoloxía na que as ferramentas clave foron o baleirado bibliográfico, a análise formal e o control arqueolóxico a pé de obra. Os puntos fundamentais sobre os que se construíu a valoración arqueolóxica final foron os seguintes: 1.- O contorno da igrexa de Santiago do Deán, sufriu unha importante alteración relacionada coas sucesivas adecuacións do adro da devandita igrexa. O impacto foi especialmente importante no lateral norte, onde os traballos de acondicionamento do adro desmantelaron o chan ata alcanzar o substrato natural. 2.- A secuencia estratigráfica do lateral norte pode resumirse do seguinte xeito: nas zonas onde non se conserva chan, aparece directamente o substrato natural cortado e Vista xeral do pavimento documentado desde o sur recheo por unha instalación de drenaxe; onde se conserva, aparece na base un nivel que poderían ser os restos dun horizonte B sobre o que se asentan diversas capas de recheo bastante revoltas e sobre as que se dispón o pavimento actual de pedra. 3.- No lateral sur obsérvase unha importante acción de recheo do terreo para a súa nivelación e posterior colocación do pavimento actual. Este recheo ocultou a pavimentación anterior do adro que só ocupaba a súa zona central e que, á súa vez, se superpoñía sobre outro nivel de recheo. 4.- O pavimento anterior foi construído con cantos rodados e angulosos de granito con ripio e terra en xuntas. Presentaba os bordos remarcados con pezas de maior tamaño. O pavimento conformaba unha calzada ou corredor que seguía unha orientación W-E e que tiña un ancho de 240 m. Non podemos datar a antigüidade do pavimento, aínda que a presenza dun nivel de recheo inferior ao que apareceu asociado algún fragmento de tella, presenta como probable a hipótese de que sexa de época moderna-contemporánea. Vista xeral da cabeceira do templo - 120 -


I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2008/726-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación da igrexa de San Xoán Bautista de Mazaricos (A Coruña) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO

O

proxecto de control arqueolóxico das obras de rehabilitación da igrexa parroquial de San Xoán Bautista, en Mazaricos, foi redactado por Ángel Concheiro Coello e autorizado pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural segundo Resolución do 5 de decembro de 2008. Os traballos, dirixidos polo mesmo arqueólogo, comezaron o día 12 de xaneiro, tal e como se comunicou á Delegación Provincial de Cultura e Deporte, e remataron o día 14 de xaneiro de 2009.

METODOLOXÍA Foi a especificada no proxecto de actuación e a convencional nestes casos: control a pé de obra con metodoloxía arqueolóxica dos traballos de escavación no interior da nave

Planta da igrexa de San Xoán Bautista (Mazaricos)

e capelas laterais, levada a cabo por medios mecánicos e manuais lixeiros, rexistro estratigráfico e documentación fotográfica e planimétrica. RESULTADOS Os traballos de control permitiron o achado e documentación dunha serie de estruturas soterradas. Unha análise global revelou que eran os alicerces dunha construción anterior á estrutura do templo actual, de estilo tardogótico. Estes alicerces consisten en varios muros de preto de 1,50 m e restos das fiadas dos paramentos dos muros de carga, en zonas puntuais. Sobre este sistema erguíanse as zapatas, os baseamentos e os muros de cantería da igrexa parroquial. A escavación da totalidade do espazo interior permitiu a contemplación global dos vestixios e a reconstrución hipotética da edificación antiga. Aparentemente, trataríase dun pequeno templo de planta basilical, non sabemos se diáfana, con cabeceira cuadrangular e con seguridade cuberta con teitume de madeira. Sobre a cronoloxía, a inexistencia de materiais non permite un encadre exacto, pero as súas dimensións, tipoloxía, entre elas as pequenas dimensións do presbiterio, e características construtivas, lévanos a pensar nunha orixe prerrománica, probablemente relacionada co mundo dos pequenos templos de planta única e cabeceira rectangular, que deberon ser moi abondosos arredor do século X. Os restos, pese a estaren reducidos ao nivel de cimentación, atopáronse en relativo bo estado de conservación, sobre todo na zona sur da nave, onde se puido observar unha magnífica secuencia formada por cimentación prerrománica - muro prerrománico - zapata e baseamento góticos muro gótico. Tamén se conservaban ben o baseamento do muro da fachada primitiva, así como os tramos dos muros antigos que apareceron nas zonas ocupadas polos arcos de acceso ás capelas laterais. A estrutura tardogótica, ao erguerse sobre a construción anterior e, loxicamente, utilizala parcialmente na súa cimentación, alterouna bastante, sobre todo na zona do presbiterio, onde o muro sur foi totalmente devastado polas reformas posteriores. A intervención non permitiu nin localización de material arqueolóxico asociado, nin enterramentos in situ. Só se recuperou unha pequena cantidade de ósos (fundamentalmente fémures, úmeros e occipitais) en deposición secundaria.

- 121 -


- 122 -


II ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS

1. Ámbito urbano

- 123 -


- 124 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2008/051-0

Sondaxes arqueolóxicas na rúa Real 63-avda. da Mariña 28, A Coruña EMILIO RAMIL GONZÁLEZ

L

ocalización: o soar obxecto de actuación está situado no barrio da Peixaría ou Cidade Baixa da Coruña, arrabalde que formou parte desde a súa orixe da vila medieval a quen o rei Afonso IX concede foros no ano 1208. Obras previstas: conforme se especifica no proxecto de obra, prevese a rehabilitación do actual edificio, coa finalidade de ampliación e mellora do ascensor existente, a instalación dun novo e a renovación da rede de saneamento, resulta necesario proceder a un reforzo puntual da cimentación en relación ás novas instalacións en forma de dúas zapatas cadradas, cunha cota. Tipo de actuación: a actuación que cumpriu realizar, conforme o previsto no artigo 26 do PEPRI do Concello da Coruña, foi a de sondaxes arqueolóxicas, dada a localización do soar obxecto de proxecto na Zona A (Asentamento da antiga cidade romana) grafada na planimetría do devandito plano. Será executada con cumprimento do preceptuado no artigo 25 deste. Traballo que se vai realizar: tratándose da realización de sondaxes arqueolóxicas e dada a superficie do soar, co fin de cumprir o especificado no devandito artigo 25 do PEPRI «...que comprendan unha parte significativa da superficie do soar ou local (…). As sondaxes deberán ser distribuídas por toda a superficie que se vai intervir», preveuse a escavación de 08,00 m2 a partir de dúas unidades de sondaxe (u.s.) de 2 x 2 m (4,00 m2), situadas no interior do soar, unha no punto de localización dun dos foxos de ascensor proxectados (ascensor 1), e outra na localización dunhas das zapatas de reforzo de cimentación (zapata 2). Estas sondaxes suporán o 27,5% da superficie total para remover. Procederíase á súa escavación tendo en conta as seguintes condicións: · A u.s. serían escavadas con metodoloxía arqueolóxica ata a profundidade prevista neste proxecto de actuación arqueolóxica (cota de implantación de proxecto técnico + 0,20 m de seguridade). Debería procederse, se finalmente fose necesario, a partir de 1,50 m, ao esteamento dos seus perfís tras a súa correcta documentación. Proseguiríase o traballo de escavación cos medios e as metodoloxías que semellen máis apropiadas en función da consistencia do terreo, comDetalle do pletándose o seu esteado cada 0,50 m.

· Dábase por rematada a actuación arqueolóxica nos supostos de acadar a cota de obra prevista en proxecto arqueolóxico, ou detectar o substrato natural. Esta escavación, para os seus fins, procuraría: 1º. A detección, rexistro e documentación dos niveis arqueolóxicos que poidan recoñecerse no afondamento da unidade de sondaxe. A documentación, en todos os casos, deberá ser visual e planimétrica. No transcurso da actuación arqueolóxica procederíase á documentación de todos aqueles elementos que supoñan un mellor coñecemento da construción preexistente e teñan, a xuízo do arqueólogo responsable, interese cultural (empedrados, canles arquitectónicas, pozos…). 2º. A lectura crítica da relación estratigráfica que estrutura os depósitos compoñentes do subsolo mediante o baleirado e rexistro sucesivo das diferentes capas térreas e elementos inmobles, co fin de achegarmos, no posible, ao coñecemento das fases de formación e evolución deste soar urbano e os seus estadios previos, no seu caso. 3º. A recollida dos bens mobles (ergoloxía) que permitan a contextualización cultural e cronolóxica dos niveis rexistrados, recollida que deberá ter en consideración, nos casos que se prevexa como significativa, as coordenadas espaciais destes en relación ao soar ou a outras referencias estruturais existentes no subsolo coas que teña relación

lousado

- 125 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Sondaxes arqueolóxicas na rúa Real 63-avda. da Mariña 28, A Coruña

Nivel 3. Detalle muro e lintel

estratigráfica. Non serán tidos en conta, non sendo obxecto de recollida nin rexistro, os restos materiais propios das fases de abandono e/ou reforma do edificio preexistente, agás que teñan valor de seu polas súas características artesás, industriais ou artísticas. A prospección realizada, que coidamos suficientemente representativa, permite realizar unha valoración axeitada e suficiente, ao noso entender, da súa potencialidade arqueolóxica, dada a homoxeneidade dos resultados acadados nas sondaxes realizadas nos dous sectores diferenciados da súa planta baixa.

·

CD 102A 2008/051-0

En función dos resultados obtidos e plasmados neste informe, pódese coidar: 1º Foron recoñecidos 8 m2, dunha superficie total para reformar de 53,53 m2, o que supón o 27,5% desta, a partir de dúas unidades de sondaxe situadas nos sectores afectados, nun dos casos, localizada no foxo do ascensor e outro nunha das zapatas. 2º En ambas as dúas unidades de sondaxe foi acadada a cota de fondura prevista en proxecto, -1,90 m e -0,90 cm respectivamente. 3º A estratigrafía documentada sinala a existencia de niveis primarios propios da construción actual de 1927 e as súas reformas, observándose nas dúas sondaxes indicios dunha etapa histórica anterior, século XVIII. Na sondaxe 1, recupérase parte da habitación dunha vivenda, concretamente un muro e parte do lintel dunha porta; non hai material ergolóxico relacionado e apréciase soamente parte destas estruturas alteradas por obras posteriores no inmoble, a edificación do ano 1927 (actual vivenda), e os recheos de nivelación do terreo. Na sondaxe 2 exhúmase parte dun lousado de cantería da rúa da Mariña, da mesma época, século XVIII, roto pola construción de arqueta e tubaxe de saneamento da actual vivenda. 4º Os restos mobles observados foron en moi escaso número. En todos os casos posuían características tipolóxicas contemporáneas, relacionadas directamente coa obra do inmoble actual (ladrillo), polo que en ningún caso foron recollidos; non se debeu realizar ningún depósito na institución sinalada na resolución autorizadora.

- 126 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2008/375-0

Escavación en área en Sánchez Bregua 3, A Coruña JOSÉ RAMÓN MARTÍNEZ CASAL

O

1

inmoble obxecto da actuación está situado no barrio do 1º Ensanche (Campo do Carballo), na rúa de nome Sánchez Bregua, nun sector urbano creado a partir da derruba, no ano 1869, das murallas que defendían a Cidade Baixa (Fronte de Terra) construídas orixinalmente no século XV e reformadas e reforzadas por medio do seu abaluartamento no século XVIII. A intervención de escavación en área no inmoble nº 3 da rúa Sánchez Bregua da cidade da Coruña, realizada entre os días 13 de agosto e 18 de setembro de 2008, veu motivada pola documentación e rexistro, nun proxecto anterior (Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 3 da rúa Sánchez Bregua, A Coruña, asinado polo arqueólogo Víctor Tomás Botella) dos restos conservados da Fronte de Terra, muralla da Peixería coruñesa derrubada a partir do ano 1869. Para a presente intervención dividiuse a superficie do inmoble en dous sectores: Sector A (comprende a zona exterior do Baluarte do Príncipe, é dicir, a superficie exis-

Estrutura muraria de época romana

tente desde a muralla cara ao oeste do inmoble. Comprendería a grandes trazos o contorno das unidades de sondaxe 2 e 3), e o Sector B (comprende a superficie existente entre a estrutura muraria pertencente ao Baluarte do Príncipe e a rúa Sánchez Bregua, correspondéndose, polo tanto, coa zona oriental do inmoble). No Sector A, a estratigrafía documentada baixo os niveis vinculados ao acondicionamento do soar e a soleira actual, responde claramente a depósitos de orixe antrópica, orixinados durante ou despois da derruba da muralla do Baluarte do Príncipe, os cales presentan unha lixeira inclinación cara ao NW, e que están a colmatar os sedimentos «naturais» existentes antes e durante a existencia do muro defensivo. Así pois, no sector A, foron documentados os seguintes momentos ou niveis: · Nivel I: correspóndese coas derradeiras reformas do edificio, posiblemente desde o ano 1928. Representado polos depósitos relacionados cos niveis de ocupación así como as estruturas de saneamento horizontal. · Nivel II: depósitos relacionados co acondicionamento do soar, posiblemente despois da derruba da muralla en 1869 e nos momentos de levantamento do inmoble e posteriores reformas deste. · Nivel III: correspóndese cos depósitos de recheo do foxo exterior e de desmantelamento da muralla, en datas arredor de 1869. · Nivel IV: depósitos relacionados coa colmatación natural do foxo da muralla –solo tipo braña e depósitos de terra natural–. Caracterízanse pola composición areosa da matriz ademais de presentar unha posición máis horizontal respecto ás capas superiores. Corresponderíanse a momentos de entre o século XVI, momento no que se abaluarta a Fronte de Terra, e 1869, momento no que se derruba a muralla. Neste sector, soamente foi documentada unha estrutura muraria, asentada sobre un chanzo de cimentación, que cruza o inmoble nº 3 da rúa Sánchez Bregua desde o SW cara ao NL. Trataríase do muro exterior da fronte oeste do «Baluarte do Príncipe». A unha cota mínima de +/- 23 cm da soleira, foi detectada a fábrica conservada desta estrutura defensiva. O muro ten unha anchura aproximada de entre 2,60 e 2,70 m, e conserva unha altura máxima de +/- 2,20 m no seu alzado exterior e de 0,93 m no alzado interior, e

- 127 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Escavación en área en Sánchez Bregua, A Coruña

Vista xeral da muralla do Baluarte do Príncipe

unha lonxitude de 7,20 m aproximada. A súa cara externa ten sección en noiro, con maior anchura na base, onde presenta, ademais, un chanzo para mellor asentamento de algo máis de 0,30 m de anchura, e que foi escavado ata un máximo de 20 cm. Este lenzo de muralla está realizado con grandes bloques graníticos, de forma irregular, asentados con ripios ou cuñas de pedra, e un morteiro de gran dureza a base de xabre, area e cal, moi abondoso. A cara interna semella ter sección vertical, cunha factura menos coidada, realizada con pedra de menor tamaño, presentándose, na altura vista, achegada ao substrato, sen presentar un paramento coidado. Entre ambos os paramentos existe un recheo formado por pedra sen traballar e barro amarelo. Debe tratarse dun treito do «flanco» do «Baluarte da Torre de Abaixo», posteriormente «Baluarte do Príncipe», deseñado polo enxeñeiro D. Miguel Marín no ano 1763, sobre proxecto de D. Francisco Llovet do ano anterior e realizado entre os anos de 1764, no que se aproba, e 1770. Este baluarte será derrubado no ano 1869, abríndose a rúa do Pacto Federal, que en 1880 pasará a chamarse como na actualidade, rúa Sánchez Bregua.

·

CD 102A 2008/375-0

No Sector B, a estratigrafía documentada reflicte un contexto caracterizado por un conxunto de alteracións vinculadas a estruturas relacionadas ao actual inmoble; dalgunha das súas reformas. Desde a zona da muralla do Baluarte do Príncipe cara ao L, documéntanse depósitos de recheo vinculados á nivelación e acondicionamento do soar –que contrastan claramente cos depósitos de recheo do foxo da muralla documentados na zona occidental do Sector A–, e alteracións vinculadas con sistemas de saneamento horizontal, que sen afectar a muralla, si alteraron os restos de época romana. O contexto de época romana sitúase na zona máis oriental da parcela que actualmente ocupa o inmoble nº 3 da rúa Sánchez Bregua –tamén documentado no nº 2–, e que comprende dúas estruturas murarias, en deficiente estado de conservación debido á instalación de estruturas e sistemas relacionados co actual inmoble. Unha delas xa fora documentada na US 4 da anterior fase de sondaxes, realizada no ano 2007. Púidose comprobar como esta estrutura estaba cortada por unha gabia de saneamento, continuando a súa pegada no perfil norte cara ao soar nº 2 da mesma rúa, onde xa se documentara unha estrutura similar. A outra estrutura, documentouse baixo o perfil norte do sector B, a unha distancia de 2,50 m cara ao oeste da anterior. Soamente foi documentada a nivel do paramento sur. Estas dúas estruturas apareceron relacionadas cun paquete de terra escura, negra, con abundante material cerámico (construtivo e de uso cotián). Asemade, cómpre salientar a documentación dunha grande interface de rebaixe do substrato, interpretada como unha posible barreira para obter materia prima para a argamasa dos muros actuais do inmoble, e que contiña no seu recheo inferior material de cronoloxía contemporánea; fragmentos de azulexo/lousa de produción industrial. · Nivel I: correspóndese coas derradeiras reformas do edificio, posiblemente desde o ano 1928. Representado polos depósitos relacionados cos niveis de ocupación así como as estruturas de saneamento actual. · Nivel II: depósitos relacionados co acondicionamento do soar, posiblemente despois da derruba da muralla en 1869 e nos momentos de levantamento do inmoble e posteriores reformas deste. · Nivel V: representado polas UE de época romana, concretamente situadas na zona máis oriental do inmoble, preto da rúa Sánchez Bregua.

NOTA 1 AXA Arqueoloxía S.C.

- 128 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2008/412-0

Escavación en área en Sánchez Bregua 2, A Coruña JOSÉ RAMÓN MARTÍNEZ CASAL

1

O

inmoble obxecto da actuación está situado no barrio do 1º Ensanche (Campo do Carballo), na rúa de nome Sánchez Bregua, nun sector urbano creado a partir da derruba, no ano 1869, das murallas que defendían a Cidade Baixa (Fronte de Terra) construídas orixinalmente no século XV e reformadas e reforzadas por medio do seu abaluartamento no século XVIII. A intervención de escavación en área no inmoble nº 2 da rúa Sánchez Bregua da cidade da Coruña, realizada entre os días 12 de novembro de 2008 e 20 de xaneiro de 2009, veu motivada pola documentación e rexistro, nun proxecto anterior (Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da rúa Sánchez Bregua, A Coruña, CD 102A 2007/043-0, asinado polo arqueólogo Víctor Tomás Botella) dos restos conservados da Fronte de Terra, muralla da Peixería coruñesa derrubada a partir do ano 1869. Para levar a cabo a presente intervención arqueolóxica establecéronse dous sectores dentro da superficie afectada polos traballos arqueolóxicos realizados: Sector A (comprende a zona exterior do «Baluarte do Príncipe», é dicir, a superficie existente desde a muralla cara ao oeste do inmoble e que abrangue a grandes trazos o contorno das unidades de sondaxe 2 e 3) e Sector B (comprende a superficie existente entre a estrutura muraria pertencente ao «Baluarte do Príncipe» e a rúa Sánchez Bregua, correspondéndose, polo tanto, coa zona oriental do inmoble, e que abrangue o

contorno da unidade de sondaxe 1 e parte da 2 –a ampliación desta unidade–). No Sector A, a estratigrafía documentada baixo os niveis vinculados ao acondicionamento do soar e a soleira actual, responde claramente a depósitos de orixe antrópica, orixinados durante ou despois da derruba da muralla do «Baluarte do Príncipe» –o mesmo lenzo murario que o documentado no soar contiguo– e a barbacá da «Fronte de Terra», os cales presentan unha lixeira inclinación cara ao NW, e que están a colmatar os sedimentos «naturais» existentes antes e durante a existencia do muro defensivo. Así pois, no sector A, foron documentados os seguintes momentos ou niveis: · Nivel I: correspóndese coas reformas do edificio, posiblemente desde o ano 1880. Representado polos depósitos relacionados cos niveis de ocupación así como as estruturas de saneamento horizontal. · Nivel II: depósitos relacionados co acondicionamento do soar, posiblemente despois da derruba da muralla en 1869 e nos momentos de levantamento do inmoble. · Nivel III e IV: correspóndese cos depósitos de recheo do foxo exterior e de desmantelamento das murallas (lenzo murario do «Baluarte do Príncipe» e lenzo murario da barbacá da «Fronte de Terra»), en datas arredor de 1869. · Nivel V: depósitos relacionados coa colmatación natural do foxo da muralla; solo tipo braña e depósitos de terra natural. Caracterízanse pola composición areosa da matriz ademais de presentar unha posición máis horizontal respecto ás capas superiores. Corresponderíanse a momentos de entre o século XVIII, momento no que se abaluarta a «Fronte de Terra», e 1869, momento no que se derruba a muralla. Neste sector, foron documentadas dúas estruturas murarias: · Muro exterior da fronte oeste do «Baluarte do Príncipe», asentado sobre un chanzo de cimentación, que cruza o inmoble nº 2 da rúa Sánchez Bregua desde o SW cara ao NL (así como o inmoble nº 3 da mesma rúa). A unha cota mínima de +/- 70 cm da soleira foi detectada a fábrica conservada desta estrutura defensiva. O muro ten unha anchura aproximada de entre 2,60 e 2,70 m, e conserva unha altura máxima de +/- 1,94 m no seu alzado exterior e de 0,61 m no alzado interior, e unha lonxitude de 3,80 m no seu alzado exterior e de +/- 3,60

Detalle do perfil leste e cortina exterior do Fronte de Terra

- 129 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Escavación en área en Sánchez Bregua 2, A Coruña

·

CD 102A 2008/412-0

altura de +/- 2,16 m e unha lonxitude de case 4,50 m. A súa cara externa ten sección en noiro, con maior anchura na base, onde presenta, ademais, un chanzo para mellor asentamento de algo máis de 0,40 m de anchura. Está realizada con grandes bloques graníticos, de forma irregular, asentados con ripios ou cuñas de pedra, e un morteiro de gran dureza a base de xabre, area e cal. Presenta un recheo interior formado por pedra sen traballar e barro amarelo. Esta cortina será derrubada no ano 1869, abríndose a rúa do Pacto Federal, que en 1880 pasará a chamarse como na actualidade, rúa Sánchez Bregua.

m no interior. A súa cara externa ten sección en noiro, con maior anchura na base, onde presenta, ademais, un chanzo para mellor asentamento de algo máis de 0,25 m de anchura, e que foi escavado ata un máximo de 30 cm. Este lenzo de muralla está realizado con grandes bloques graníticos, de forma irregular, asentados con ripios ou cuñas de pedra, e un morteiro de gran dureza a base de xabre, area e cal, moi abondoso. A cara interna semella ter sección vertical, cunha factura menos coidada, realizada con pedra de menor tamaño, presentándose, na altura vista, achegada ao substrato, sen presentar un paramento coidado. Entre ambos os paramentos existe un recheo formado por pedra sen traballar e barro amarelo. Debe tratarse dun treito do «flanco» do «Baluarte da Torre de Abaixo», posteriormente «Baluarte do Príncipe», deseñado polo enxeñeiro D. Miguel Marín no ano 1763, sobre proxecto de D. Francisco Llovet do ano anterior e realizado entre os anos de 1764, no que se aproba, e 1770. Este baluarte será derrubado no 1869, abríndose a rúa do Pacto Federal, que en 1880 pasará a chamarse como na actualidade, rúa Sánchez Bregua. · Cortina exterior da «Fronte de Terra», a cal se acaroou ao lenzo murario do «Baluarte do Príncipe», derrubada no ano 1869. A intervención realizada non permitiu documentar a súa anchura, debido a que non se puideron demoler as escaleiras de acceso aos andares superiores. Conserva unha

No Sector B, a lectura estratigráfica é moito máis sinxela, debido á menor potencialidade dos depósitos e da cota á que aparece o substrato. Baixo os depósitos relacionados coas diferentes ocupacións do inmoble –todas de fins do século XIX e do século XX–, documéntase na zona máis oriental un contexto de época romana, do cal se documentaron varias estruturas murarias nos alicerces (xa documentadas na etapa de sondaxes) e na zona máis próxima ás murallas, depósitos relacionados coa nivelación desta área para a construción do inmoble, cubrindo os restos do sistema defensivo. A grandes trazos, a estratigrafía deste sector poderíase resumir do seguinte xeito: · Nivel I: correspóndese coas derradeiras reformas do edificio, posiblemente desde o ano 1928. Representado polos depósitos relacionados cos niveis de ocupación. · Nivel II: depósitos relacionados co acondicionamento do soar, posiblemente despois da derruba da muralla en 1869 e nos momentos de levantamento do inmoble e posteriores reformas deste. · Nivel III: o sistema defensivo do «Baluarte do Príncipe» e a barbacá da «Fronte de Terra». · Nivel IV: representado polos depósitos e estruturas de época romana, concretamente situados na zona máis oriental do inmoble, preto da rúa Sánchez Bregua.

NOTA 1 AXA Arqueoloxía S.C.

- 130 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2008/074-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de consolidación de pavimentación da rúa de Bautizados, Santiago de Compostela Mª GORETTI GONZÁLEZ VILA

A

intervención arqueolóxica realizada veu motivada polas obras de consolidación da pavimentación da rúa Bautizados, promovidas polo Concello de Santiago de Compostela e a Oficina da Cidade Histórica e Rehabilitación (OCIHR). As obras leváronse a cabo ao longo de toda a rúa, desde a súa confluencia coa praza do Toural ata a súa conexión coa rúa do Franco, nunha superficie aproximada de 245,62 m2. Do total das 524 lousas que configuran o pavimento da rúa, foron reparadas e/ou substituídas un total de 187. Desde o punto de vista arqueolóxico, os movementos de terra previstos centráronse na remoción precisa para o rebaixe de bases e subbases que, nun principio, non excederían os -0,50 m de potencia. A rúa de Bautizados sitúase na zona máis meridional da améndoa histórica, conformándose como unha das rúas configurada fóra do Locus, exemplo de expansión extramuros do primeiro recinto murado, e quedando configurada no interior do recinto fortificado que, con posterioridade, apenas douscentos anos máis tarde faría construír o bispo Cresconio. Unha rúa de ancho e lonxitude reducidos, de apenas 60 m de lonxitude lineal e unha superficie de 254,62 m2. Hoxe en día é unha das rúas máis transitadas da zona histórica, con abundante tráfico rodado e de significado uso peonil. Ademais de ser a rúa que comunica a entrada pola

Conxunto de intervención 5

porta Faxeira coa praza do Toural, fai de núcleo de conexión entre a rúa das Orfas, rúa do Vilar ou a rúa do Franco polo Toural e a praza de Fonterrabía coa rúa da Senra. Rúa de baixos comerciais e de vivendas polo xeral unifamiliares, resulta unha das rúas máis pequenas e estreitas da zona histórica. Segundo a documentación histórica consultada e o baleirado documental realizado, púidose constatar antes do comezo da actuación arqueolóxica, que o pavimento actual databa de 1865, polo que era de supor que as camadas de asento serían coetáneas e resulta case imposible a documentación de niveis anteriores, tendo en conta a cota de obra prevista. Así mesmo, foi consultada a documentación existente referente ás obras de aliñación da rúa de Bautizados do ano de 1782. O expediente conservado non recompila toda a documentación relativa ao expediente e consérvanse unicamente algúns documentos referentes a escritos dos veciños nos que se dan por «informados» das obras e asumen as liñas de recuamento ou adiantamento das súas fachadas para poder levar a cabo a aliñación rectilínea da rúa de Bautizados proposta polo arquitecto municipal M. Ferro Caaveiro. Tendo en conta este documento, a proximidade a ambas as dúas liñas de casas da rúa, debería realizarse con cautela, coa previsión de poder documentar restos de antigas cimentacións hoxe recuadas. A actuación arqueolóxica realizada foi levada a cabo satisfactoriamente, véndose cumpridos os obxectivos e a metodoloxía presentados segundo proxecto arqueolóxico, resultando suficientemente valorativa a potencialidade arqueolóxica do subsolo neste sector da cidade. Así mesmo, cabe destacar o feito de que a estratigrafía documentada reflicte única e exclusivamente a niveis de camada de asento e recheo de nivelación da pavimentación existente, de clara adscrición contemporánea, cando non actual. Neste sentido destacaremos tamén o feito de que a cota de obra inicialmente prevista segundo proxecto de obra técnico (-50 cm) se viu claramente reducida (-20 cm) debido á documentación dun grosor considerable nas lousas existentes. Tendo en conta que parte das lousas reparadas foron substituídas por lousas novas de grosor moito máis reducido que as existentes, a camada de asento final e, polo tanto, os movementos de terra no subsolo baixo o lousado, viron a súa cota inicial parcialmente reducida.

- 131 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) · CD 102A 2008/074-0 Control e seguimento arqueolóxico das obras de consolidación de pavimentación da rúa de Bautizados, Santiago de Compostela

Localización dos diferentes conxuntos de intervención

Debido á metodoloxía de obra levada a cabo pola empresa construtora, así como polas características especiais do espazo de actuación, a área soporte da intervención arqueolóxica foi dividida en 9 conxuntos ou subáreas de actuación. Terase en conta que esta división responde máis a unha metodoloxía de traballo por áreas de patoloxías que pola existencia de diferenzas estratigráficas ao longo de toda a área de actuación. Así pois, intentando acadar unha metodoloxía de traballo acertada para este tipo de obra, foron realizadas en campo unha serie de fichas por conxuntos de actuación, suficientemente capaces de eclectizar o traballo de cantería e de obra co traballo arqueolóxico. De forma xeral, podemos concluír que no total da área de soporte da actuación arqueolóxica foron documentados 7 niveis estratigráficos claramente diferenciados entre si. Todos os niveis reflicten unha cronoloxía de adscrición contemporánea cando non actual, alternándose uns e outros ao longo de toda a área de actuación pero definindo ao mesmo tempo 3 zonas diferenciadas: · Sector central da rúa: caracterizado pola documentación dun nivel de recheo (nivel 2) pertencente ao selado da gabia de fecais que actualmente percorre a rúa de E a W. De todos os xeitos, baixo algunhas das lousas deste sector tamén se documentou, de xeito puntual e localizado (sobre todo acerca de bueiros), a existencia dun nivel de camada de cemento (nivel 3) pertencente a unha reparación anterior dos lousados. Cabe destacar o feito de que tendo en conta o ancho reducido da rúa, a actual gabia de fecais ocupa a

maior parte deste ancho, polo que a súa instalación alterou a maior parte da estratigrafía existente con anterioridade, e moi probablemente con este feito, a desaparición dunha galería de auga antiga. · Sector ou lateral N: caracterizado pola existencia dun nivel de recheo procedente da escavación e desmantelamento da propia rocha e que estaría selando as diferentes instalacións e ramais de infraestruturas de acceso ás fachadas dos inmobles 4 ao 14. De todos os xeitos este nivel foi documentado, na maioría do sector, baixo o nivel 3. · Sector ou lateral S: caracterizado pola documentación, polo xeral baixo o nivel 3, de niveis de camada de asento vinculados con area de obra e terra solta facendo as veces de selado das propias instalacións domiciliarias dos inmobles 1 ao 13. Por último, só cabe destacar o feito de que non foron documentados materiais, estruturas e/ou indicios de interese histórico-arqueolóxico. Contra todo prognóstico, non foron documentadas pegadas ou indicios da existencia dun antigo cano mestre de importantes dimensións, que discorrería, segundo a documentación consultada, en sentido E-W indo morrer á actual zona da Alameda. Probablemente, este se atope completamente desmantelado pola actual rede de fecais que, como sería lóxico, aproveitaría o seu trazado. A documentación da rocha a cotas superficiais no sector máis ao N da actuación, leva a pensar que a probable existencia dun cano mestre e a posterior instalación da actual rede, fosen escavados na propia rocha.

- 132 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2008/294-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 13 da rúa de Vista Alegre, Santiago de Compostela JOSÉ RAMÓN MARTÍNEZ CASAL

O

edificio sobre o que se desenvolveu a actuación arqueolóxica (en afectación da súa planta baixa) está situado na rúa Vista Alegre, 13 da cidade de Santiago de Compostela. A superficie da parcela é de 106,44 m2, segundo datos obtidos de medicións recollidas no proxecto básico, dos cales 14,90 m2 se corresponden con espazo libre posterior e 91,54 m2 coa ocupación en planta da vivenda. Trátase dunha edificación tradicional situada nun dos barrios históricos da zona histórica de Santiago de Compostela. Concretamente, é a continuación cara á zona norte do coñecido barrio dos Pelamios. O sistema estrutural vertical é de muros de carga de cachotería ordinaria de dúas follas e recheo intermedio, sobre os que apoian a estrutura horizontal de forxados de madeira de vigas, pontóns e sollados. A planta do inmoble é de forma trapezoidal, coa fachada principal de menor dimensión lonxitudinal que a posterior (5,50 m fronte a 9,60 m aproximadamente), e unha distancia entre fachadas de 15 m. Asemade, presenta un tabique interior que configura dous espazos internos ben diferenciados. Na zona traseira, presenta un pequeno patio que ocupa 14,90 m2, e conta cunhas dimensións de 10,22 m de lonxitude e de 2,45 m de anchura aproximadamente. A motivación deste proxecto de intervención arqueolóxico baseábase na necesidade de realizar escavacións para o establecemento dun novo pavimento e rede de saneamento. A intervención arqueolóxica desenvolveuse entre os días 24 e 25 de setembro de 2008. Propuxéronse un total de catro unidades de sondaxe, cada unha delas cunhas dimensións de 1 x 2 m e a cota a acadar en previsión das cotas estipuladas no proxecto técnico eran de -0,80 m e foron realizadas de xeito manual. A secuencia estratigráfica documentada reflicte unha clara adscrición contemporánea cando non actual. Na unidade de sondaxe 1, baixo os niveis de pavimentación actual, foi documentado un nivel de pavimentación pétreo de laxes de xisto anterior ao actualmente existente. Baixo el, foi documentado un nivel de recheo de considerable potencia que se atopaba selando a rocha, unha interface de rebaixe nela, ata o momento de función e finalidade indeterminada e que se prolonga baixo o perfil S, así como dunha estrutura muraria documentada cara ao perfil leste, que ocupa o ancho da unidade de sondaxe (1 m), realizado en pedra de xisto e probablemente vinculado cunha liña anterior da edificación ou fachada principal (leste).

Non foron documentados materiais asociados que permitan afirmar unha adscrición cronolóxica anterior á contemporánea (séculos XIX-XX). Nas unidades de sondaxe 2 e 3, baixo a pavimentación actual, foi documentada a rocha a cotas moi superficiais. Na unidade de sondaxe 4 baixo unha fina capa de cemento pobre para impermeabilización e canalización das augas pluviais, foron documentados dous niveis de recheo de clara adscrición contemporánea cando non actual, asentados e selando a rocha que amosa un corte con orientación NS probablemente vinculado coa cimentación da fachada W do inmoble. Non foi acadada a cota prevista segundo proxecto arqueolóxico debido á documentación, a cotas máis superiores, da rocha local (xisto), coa salvidade da unidade de sondaxe 1, cara ao perfil leste, entre a unidade muraria documentada e o devandito perfil, onde foi acadada a cota de -90 cm.

- 133 -

Vista da planta final da sondaxe 1


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) · CD 102A 2008/294-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 13 da rúa de Vista Alegre, Santiago de Compostela

Na área soporte das unidades de sondaxe executadas foi constatada a superposición de diferentes niveis estratigráficos dispostos horizontalmente, resumíndose na documentación, baixo niveis de pavimentación actuais, da existencia da ro-

Vista do lousado documentado na sondaxe 1

cha en todas e cada unha das unidades de sondaxe coa salvidade da unidade de sondaxe 1 onde foron documentadas dúas estruturas murarias asociadas á pavimentación e delimitación estrutural anteriores ás últimas reformas levadas a cabo. Pódese acreditar a asignación cronocultural da totalidade das unidades estratigráficas observadas ao período contemporáneo, cando non actual, con base na súa natureza e na dos materiais antrópicos a ela asociados. Na presente intervención non foi detectada a presenza de indicios e/ou estruturas de interese arqueolóxico, coa salvidade do muro documentado da unidade de sondaxe 1, de interese para o coñecemento da evolución urbanística da cidade compostelá e as liñas e características das súas edificacións. De igual xeito, non foi documentada a presenza de materiais de interese arqueolóxico. Tendo en conta o anteriormente dito, esta dirección arqueolóxica considerou oportuno a liberalización de calquera tipo de cautela arqueolóxica e a continuación a execución das obras segundo proxecto de obra de construción de vivenda unifamiliar na rúa de Vista Alegre nº 13, Santiago de Compostela, A Coruña, nas áreas de soporte 2, 3 e 4, mentres que na área de soporte 1 ante o interese da documentación da estrutura muraria, considerouse oportuno a realización dun control e seguimento arqueolóxico das obras para realizar nesta área de soporte, con motivo de poder documentar as súas características, función e finalidade en relación co conxunto do soar, do inmoble e da rede urbana do barrio de Vista Alegre en xeral.

- 134 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2008/296-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 18 da rúa do Campo da Angustia, Santiago de Compostela JUAN JOSÉ ALONSO BRAÑA

O

inmoble obxecto de sondaxe localízase nos límites da zona histórica de Santiago de Compostela integrado nun dos sectores de fóra das murallas que medraron a carón das vías que accedían ás diferentes portas da cidade e que conformaban áreas de transición entre o núcleo amurallado e as áreas rurais periféricas. O barrio da Angustia nace no contexto da cruz de San Pedro e dunha rúa paralela ao vieiro principal. A ermida da Quinta Angustia levántase na segunda metade do século XV (1465), ao parecer era coñecida como ermida do Home Santo (Juan Tuorum, que morreu cando ía ser axustizado logo dunhas revoltas cidadáns en 1330). Os terreos onde se levantou pertencían ao Mosteiro de San Pedro de Fóra e foron cedidos a Cristovo Francés, segundo se conserva nun libro de foros de San Martiño1. No lintel da porta que desde a sancristía accede ao presbiterio, consérvase a inscrición da súa fundación, figura nela unha referencia á existencia dun hospital que podería localizarse nas inmediacións da ermida, probablemente nas casas que abren as portas ao adro, máis dificilmente podería tratarse do inmoble que nos ocupa que non existiría nesas datas. A rúa da Angustia encontrábase estruturalmente conformada a principios do século XVII, segundo se desprende da documentación; non obstante, o plano histórico de 1797, realizado con certo detalle, invita a sospeitar a ausencia dalgunha edificación na parcela obxecto de sondaxe, feito que retrasaría a primeira edificación levantada no soar ata principios do século XIX. A problemática que presentaba a sondaxe do inmoble sería a súa proximidade ao adro da ermida, posto que no propio foro se especificaba que un dos fins da edificación era «enterrar corpos finados que non han sepultura, salvo a terra». Así a todo, o adro estaba ben delimitado desde hai tempo e non se esperaba a localización de sepulturas ou restos asociados. Nunha primeira actuación realizáronse catro sondaxes no inmoble, correspondentes aos espazos afectados no baixo, tres internas e outra na horta, na parte posterior. Os resultados das sondaxes realizadas no interior puxeron de manifesto a presenza dun lousado, dous empedrados e unha canle, tamén de lousas, relacionada coas augas dunha fonte próxima existente no Campo da Angustia. No exterior obtívose como único resultado a constatación da elevación do terreo nun momento impreciso, que se relacionou coa última reforma importante realizada no inmoble, a que lle confire o aspecto actual.

Ante a presenza destas estruturas considerouse necesaria a realización dun control de obra co fin de determinalas e documentalas na súa totalidade posto que en gran parte ían ser afectadas polo rebaixe das cotas dos solados e drenaxes no baixo. A partir das sondaxes, realizouse un control do movemento de terras implicadas no rebaixe de cotas, ampliando o control á práctica totalidade da superficie interior das estancias do baixo e determinando tres sectores correspondentes aos espazos diferenciables. Na parte anterior, sector 1, procedeuse ao seguimento das estruturas detectadas, un lousado e unha canle. Este lousado fora case totalmente exhumado pola sondaxe efectuada, polo que durante o control só se ampliou lixeiramente a súa extensión, poñéndose de manifesto que xa fora afectado polas últimas reformas levadas a cabo no inmoble. Comprobouse tamén a extensión da canle baixo os muros de carga da edificación así como a súa continuidade cara ao sector 2, na parte interna da vivenda.

- 135 -

Sector 1 da sondaxe na parte anterior da vivenda onde se localizou unha canle aliñada cunha fonte próxima e sobre a que se instalaron lousados e muros de carga da vivenda.


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) · CD 102A 2008/296-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble n.º 18 da rúa do Campo da Angustia, Santiago de Compostela

Sector 2 do control, parte interna da vivenda, se aprecia o corredor, vestixios dunha lareira e alteracións de obras recentes

Vista do sector 3, parte posterior da vivenda con acceso as hortas e onde se aprecia a base do antigo muro posterior lixeiramente desprazado a principios do século XX

Na parte interior do baixo da vivenda, sector 2, onde se localizara na sondaxe efectuada anteriormente un empedrado máis recio e alterado, comprobouse a existencia dunha lareira en dous niveis asociada a un corredor de chapacuña diferenciada deste mediante un bordo de lousa, base probablemente dun tabique de madeiras. Este corredor comunicaba a parte posterior da vivenda coa entrada do inmoble pola rúa do Campo da Angustia. Baixo o muro interior e a lareira comprobouse a continuidade da canle procedente do sector 1, o que en principio parece indicar a súa maior antigüidade, malia que a súa perfecta traba coas lousas que compoñen o chan da lareira suxiren a súa contemporaneidade. O sector 2 complétase coa existencia dun pozo negro, relacionado coas últimas reformas a principios do século XX. No sector 3, parte posterior do inmoble cunha porta de acceso á zona de hortas, constatouse a continuidade do corredor empedrado en chapacuña que se regulariza na parte de paso e conforma unha cuadra. O empedrado remata na base dun lenzo de muro, con porta para a horta, que formaba a fachada posterior antes da última reforma importante a principios ou ben entrado o século XX. Entre os materiais que se recolleron cómpre salientar algunhas moedas en mal estado irrecoñecibles, localizadas sobre o lousado do S1, datables probablemente no século XIX cando os lousados estiveron en uso. Probablemente a restauración destas poida axudar a determinar con maior exactitude a datación das estruturas. Mediante o estudo da documentación e os resultado obtidos da sondaxe e o control efectuado, é posible establecer unha hipótese na evolución do inmoble.

Arredor do inicio do século XIX, debeuse edificar unha casa terreña, visible nos paramentos externos e internos. Ben entrado o século foise ampliando lixeiramente pero, probablemente sen superar a primeira das divisións internas que deberon conformar a fachada posterior da casa. Nunha segunda fase, quizais a mediados do XIX, a casa estendeuse ata o segundo muro interior da vivenda actual; neste momento, ou quizais algo máis tarde, incrementouse o espazo da vivenda ata un terceiro muro, que debeu conformar a casa dotada de lareira interior e os empedrados localizados. Durante o inicio do século XX rexístrase a última reforma importante que desprazou lixeiramente o muro de carga da fachada posterior, probablemente para igualar a liña da casa veciña do lado sur, gañando ao mesmo tempo altura a vivenda e instalando novas lareiras en cada planta. O inmoble exemplifica ben a transformación dunha vivenda terreña de marcado carácter rural e reducidas dimensións, primeiro a unha casa de dobre orientación probablemente habitada por un arrieiro e posteriormente a súa plena integración como inmoble urbano de dúas plantas.

NOTA 1 YZQUIERDO PERRÍN, RAMÓN (1998) «Dos capillas compostelanas dedicadas a la Virgen de las Angustias». En 3ª Semana Mariana en Compostela, páxs. 55-88. Santiago de Compostela

- 136 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2008/389-0

Control arqueolóxico do mantemento e reparación dos lousados do contorno de San Martiño Pinario, 2ª fase, Santiago de Compostela Mª GORETTI GONZÁLEZ VILA

O

proxecto de control e seguimento arqueolóxico das obras de mantemento dos lousados de varias rúas de Compostela veu motivado polo proxecto pioneiro promovido polo Consorcio de Santiago en colaboración co Mosteiro de San Martiño Pinario no ano 2006, dentro das actuacións de mantemento e reparación de lousados no marco do programa Iniciativas para a conservación dos pavimentos históricos de Compostela. O ámbito de actuación previsto para esta segunda fase do proxecto de mantemento dos lousados históricos de Compostela limitouse ao ámbito de actuación das rúas da praza da Inmaculada, Vía Sacra, Arco de Palacio, San Francisco, travesa das Dúas Portas e travesa da Quintana.

ÁMBITO TRAVESA DAS DÚAS PORTAS Apenas se interveu nun pequeno conxunto de lousas aínda que permitiu constatar que esta zona se atopa asentada na rocha local. A execución destes traballos permitiu constatar o que xa se viña corroborando segundo a documentación histórica consultada: por un lado a existencia da rocha a cotas superiores da actual rasante e visible na actualidade na cimentación da ala W do mosteiro de San Martiño cara a Val de Deus, e por outra banda, a documentación de niveis, baixo a pavimentación actual en lousas de granito, de clara adscrición actual. Neste punto cabe destacar que as referencias á pavimentación pétrea desta rúa responden ás décadas de finais do século XIX e principios do XX. Existen testemuños escritos nos que se confirma que esta rúa se atopaba en rocha nai e que a pendente e a súa irregularidade provocaba a configuración de pozas e estancamento de augas. É nestes séculos cando se pavimenta en pedra a actual rúa. Os niveis documentados reflicten niveis xabreguentos, procedentes do desmantelamento da propia rocha e de niveis de transición asociados a esta. De todos os xeitos, foi documentada unha estrutura pétrea posiblemente identificada cunha antiga canle que evacuaría as augas rúa abaixo e que se atopaba inundada no momento da súa visualización e parcialmente alterada pola actual rede de fecais.

ÁMBITO RÚA DA VÍA SACRA Na confluencia coa rúa da Acibechería, foi levantado e reparado un pequeno conxunto de lousas baixo o que se documentaron niveis de clara adscrición moderna e contemporánea. Baixo o nivel de pavimentación actual en lousas de granito, foi documentado un recheo de terra marrón clara con abundante pedra de xisto pequena e degradada con materiais asociados tales como 3 numismas de Isabel II e Fernando VII, louza, cristais, etc., de clara adscrición contemporánea. Neste nivel foi documentada unha galería pétrea realizada en xisto. No treito aberto, a estrutura conservaba dúas laxes de cubrición que se atopaba alterada no resto e selada no treito onde non conservaba as laxes de cubrición, cun nivel de recheo con materiais contemporáneos asociados e parte da estrutura de cubrición (laxes procedentes ao tapado). As paredes de xisto atopábanse tomadas en seco, practicamente intactas e non estaba reutilizada por ningún sistema ou infraestrutura actual. Procedeuse á escavación homoxénea da zona ata os 1,35 m de profundidade, cota á que se optou por realizar unha sondaxe con motivo de poder documentar a base da estrutura. Acadouse a cota de -2,15 m e non resultou constatada a esta cota a base da estrutura. Tras a retirada deste nivel de recheo, constatouse que baixo o sistema de cubrición conservado a canle se atopaba baleira ata a cota de -1,35 m. A unha cota de -60 cm comezouse a documentar un nivel máis escuro, propio do interior da maioría das canles documentadas, conformado por terra gris plástica con presenza de Interior da galería documentada na Praza da Inmaculada malacofauna e restos óseos. - 137 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) · CD 102A 2008/389-0 Control arqueolóxico do mantemento e reparación dos lousados do contorno de San Martiño Pinario, 2ª fase, Santiago de Compostela

Interior da galería documentada na rúa Vía Sacra

ÁMBITO RÚA DA ACIBECHERÍA Durante a execución dos conxuntos de lousas previstos, baixo o nivel de pavimentación actual, foron documentados niveis asociados ao selado da actual rede de fecais que discorre pola liña central da rúa e que ocupa a maior parte do seu ancho. Non obstante, no lateral impar da rúa na confluencia coa praza da Inmaculada, foi documentado en planta ao longo de 1,50 m de lonxitude e 50 cm de ancho (de media), un muro elaborado en xisto que ben podería corresponderse ou ben coa parede dalgunha infraestrutura tipo galería ou cano mestre de auga antigo ou ben cunha estrutura asociada a unha liña antiga de edificación ou prolongación de porticado. Terase en conta que esta rúa sufriu desde a ordenanza do século XVIII sobre as aliñacións de rúas e eliminacións de porticados e beirados, fortes modificacións urbanísticas. A estrutura atópase baixo a pavimentación actual, baixo un pequeno nivel de terra de cor marrón clara, mentres que cara ao N a estrutura se atopa acaroada ao nivel de selado da actual rede de fecais.

ÁMBITO PRAZA DA INMACULADA Na zona máis ao S da praza da Inmaculada entre o muro de delimitación da fachada N da catedral e a zona porticada de acceso á travesa da Quintana, na denominada antigamente como praza do Paraíso, foi documentada, baixo unha lousa, unha galería de auga de considerables dimensións. A lousa para reparar, en granito e que forma parte do pavimento actual, atopábase asentada tan só nos seus laterais, sen contar con camada de asento de ningún tipo. A ausencia do sistema de cubrición da estrutura documentada baixo este punto do pavimento actual permitiu a súa documentación interior. Púidose constatar que a galería viña en liña desde a praza da Quintana ata a rúa da Acibechería, treito no que se atopaba reutilizado por unha gabia de gres en desuso, probablemente de principios do século XX. O seu acceso neste treito fíxose complicado pero púidose constatar que a gabia realizaba un cambio de sentido cara ao W en forma de L confirmándose que a gabia de gres atravesaba a parede da galería en dirección á zona central da rúa da Acibechería. Unha vez no punto de inflexión da galería, corroborouse que a fábrica das paredes era de xisto tomado a óso, coa salvidade das esquinas desta, que se atopan realizadas en granito. Así mesmo, o sistema de cubrición conservado ao longo de toda a galería inspeccionada atópase realizado en granito, a diversas alturas, quizais pola existencia de escaleiras ou similares. O chan atopábase en terra de textura limosa. Unha vez realizado o xiro cara ao W, e ao longo de 9,26 m en liña recta constatouse que a galería tiña unha bifurcación cara a San Martiño Pinario, perdéndose visualmente a súa lonxitude xa que esta bifurcación se atopaba parcialmente selada por terra. Así mesmo, neste punto a galería tamén contaba con outra bifurcación cara ao S, que ía morrer ao actual muro que limita coas escaleiras de acceso á fachada N da catedral. No momento da súa documentación, a galería contaba cunha profundidade media de 1,30 m pero probablemente a súa potencia sexa moito maior. Segundo fontes consultadas, e tendo en conta a súa factura, a galería podería estar relacionada coa que en 1122 Xelmírez manda construír para renovar o abastecemento de augas cara a Pinario desde a cisterna existente en San Miguel e que abastece a igrexa da Corticela.

- 138 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2008/421-0

Sondaxe arqueolóxica valorativa no Centro de día-albergue Juan XXIII, no Convento de San Francisco, Santiago de Compostela ISABEL CABRERA TILVE

A

necesidade da intervención arqueolóxica que motivou a elaboración do presente traballo veu motivada polas obras de reforma e mellora de accesibilidade do Centro de día e albergue Juan XXIII, no Convento de San Francisco, en Santiago de Compostela. A intervención arqueolóxica realizada foi unha sondaxe estratigráfica valorativa, de 2 x 2 m (cunha posterior ampliación cara ao N de 0,30 m) centrada na superficie do subsolo afectada pola instalación dun ascensor para servizo dos tres andares do edificio. O foxo instalaríase na planta baixa, na actual sala de usos múltiples. Nun primeiro momento afectaba ata unha cota máxima de -1,70 m desde o actual nivel do piso, aínda que finalmente acadouse a cota aproximada de -1,90 m, por necesidades técnicas de execución. O obxectivo era propiciar o recoñecemento crítico de subsolos con alteracións antrópicas antigas susceptibles de estudo con metodoloxía arqueolóxica ou técnicas auxiliares desta. Os traballos de sondaxe foron interrompidos tras a aparición dunha canle arquitectónica de grande envergadura, colmatada por niveis de recheo, que podería estar destinada á evacuación de augas fecais e relacionada posiblemente coa fábrica que na actualidade se conserva do convento de San Francisco, do século XVIII, aínda que polas súas características podería adscribirse tamén a súa construción ata o século XIX. Presentouse o informe valorativo referente aos devanditos restos arqueolóxicos aos Servizos Técnicos Municipais e á Dirección Xeral de Patrimonio, así como a proposta para a súa inclusión nunha seguinte fase dentro do proxecto de actuación no soar. A estratigrafía amosaba tres niveis antrópicos, un nivel de uso actual do Centro de día e albergue Juan XXIII; un de preparación; e outro de uso anterior, que podería estar relacionado coa fábrica actual do Convento de San Francisco, do século XVIII. A canle arquitectónica atopada no nivel 3, estaba colmatada polo nivel de recheos. Está formada por tres lousas de xisto de cubrición de grande envergadura, dispostas a óso horizontalmente e cunha dirección SE-NW. Dúas destas lousas foron levantadas para valorar axeitadamente as características construtivas da canle (as dúas máis ao sur), descubríndose dous muros, cunha distancia entre eles de entre 0,42 cara ao SE e 0,66 m cara ao NW; e a súa Canle base lousada.

O muro 1, cara ao NE, está formado por cachotería irregular de xistos e cascallo polo medio, trabados con argamasa amarelenta, cunha disposición horizontal, conta con dúas caras e dirección lineal SE-NW. Ten unha lonxitude de 2,10 m aproximadamente e un ancho variable de entre 0,49 e 0,57 m. A cara interna ten entre 3 e 4 fiadas de pezas careadas de mediano/gran tamaño, con fiadas de pedra miúda polo medio, cunha altura de entre 0,84 e 0,95 m. A cara externa é máis irregular, ten entre 3 e 4 fiadas de pezas dispostas máis ou menos horizontalmente, a súa meirande parte non é careada e presenta moita pedra pequena polo medio. A partir da cuarta fiada presenta unha base de cimentación tamén formada por xistos colocados de xeito irregular que sobresae en planta entre 0,10 e 0,50 m. A altura do muro pola súa parte externa é de entre 0,54 e 0,59 m, mentres que a da cimentación é de entre 0,32 e 0,49 m (ata onde se escavou). O muro 2, no SW, está formado igualmente por cachotería irregular de xistos e cascallo polo medio, trabados con argamasa amarelenta, cunha disposición horizontal e dirección lineal SE-NW. Ten unha lonxitude de 1,20 m e un ancho variable de entre 0,16 e 0,33 m. Tan só se exhumou a súa cara interna, que ten entre 2 e 4 fiadas de pezas careadas de mediano/gran tamaño, con fiadas de pedra miúda polo medio, cunha altura de entre 0,88 e 0,96 m. A cara

arquitectónica exhumada, antes da súa desmontaxe

- 139 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) · CD 102A 2008/421-0 Sondaxe arqueolóxica valorativa no Centro de día-albergue Juan XXIII, no Convento de San Francisco, Santiago de Compostela

externa atópase acaroada á cimentación da parede ao sur da sala de usos múltiples. A base da canle está formada por lousas horizontais de tamaño medio/grande, perfectamente trabadas e asentadas, cunha lixeira inclinación cara ao NW. Os materiais aparecidos durante a realización da cata correspóndense a datas contemporáneas, como louza, tella, cristais, plástico, etc., polo que non se recolleron para o seu inventariado, dado o seu escaso interese desde o punto de vista arqueolóxico. A desmontaxe da canle foi executada conforme á resolución emitida pola Dirección Xeral do Patrimonio Cultural. Fíxose manualmente baixo supervisión arqueolóxica

Estado final dos muros da canle unha vez desmontados

ata a cota mínima imprescindible para a implantación do ascensor. Polas irregularidades das fiadas que conformaban a canle, afondouse finalmente ata unha cota de entre -1,88 e -1,98 m, ata a súa derradeira fiada. Non se atoparon restos ergolóxicos de interese arqueolóxico asociados. Finalmente foi colocado un tubo de drenaxe ao longo da base da canle, procedeuse á protección dos restos conservados con xeotéxtil, e botouse unha capa de áridos duns 0,10 m de grosor, coa intención de evitar calquera afección derivada do peso e volume do ascensor. Despois tapáronse os ocos da canle nas súas respectivas paredes (perfil S e W), con pedras e cemento, para evitar calquera filtración do formigón; e cubríronse as devanditas paredes novamente con xeotéxtil. Posteriormente botouse o formigón de limpeza previo ao formigón (0,60 m). A modo de conclusión, tras os datos obtidos durante a realización da sondaxe estratigráfica valorativa, pódese afirmar que as obras de reforma e mellora de accesibilidade do Centro de día e albergue Juan XXIII, no Convento de San Francisco, en Santiago de Compostela, non afectaron a restos arqueolóxicos pertencentes á estrutura da antiga igrexa conventual do século XIII, aínda que si afectaron a unha canle arquitectónica que podería adscribirse polas súas características ao século XVIII, momento da actual fábrica do convento de San Francisco, ou a un momento posterior (século XIX), relacionada posiblemente coa evacuación de augas fecais, a cal parece dirixirse cara aos xardíns do convento, onde previsiblemente se atoparía a fosa séptica ou pozo negro.

- 140 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2008/459-0 e 599-0

Sondaxes arqueolóxicos e escavación en área na rúa da Conga nº 9 rúa Xelmírez nº 11, Santiago de Compostela BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS

A

presente actuación tiña como obxectivo levar a cabo a valoración arqueolóxica do soar situado no nº 9 da rúa da Conga/nº 11 da rúa Xelmírez, na zona histórica da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña), estando afectado polo Plan especial de protección e rehabilitación da cidade histórica de Santiago de Compostela (PA-1). A intervención arqueolóxica realizouse con motivo das obras de rehabilitación interior debido ao cambio de uso deste, no que está proxectado o cambio de pavimentación e a construción de dous aseos e a súa correspondente rede de evacuación de augas residuais que afectarán a planta baixa/ soto do inmoble. O principal obxectivo da actuación residía en comprobar a existencia de restos arqueolóxicos no soar e esclarecer a natureza destes no maior grao posible. Ao interese do propio soar, por onde se especula podería pasar a primixenia muralla de Santiago, hai que engadir o descoñecemento, desde o punto de vista arqueolóxico, da zona onde se insire o soar obxecto de intervención, sendo escasas as intervencións efectuadas nela.

A cota alcanzada foi a de obra (40/50 cm de profundidade) e non foi necesario esgotar os niveis arqueolóxicos. RESULTADOS A actuación permitiu exhumar unha serie de restos arquitectónicos relacionados co propio inmoble, datados en época moderna (finais do século XVI-século XVIII) e contemporánea (século XIX-XX). Non se detectou ningún vestixio da muralla medieval nin de niveis de ocupación anteriores. Estes vestixios apareceron entre os 8 e os 50 cm de profundidade. Constatouse, tanto a nivel arquitectónico como a nivel arqueolóxico, o feito de que o actual inmoble é froito da unión de tres parcelas diferentes, evolución que se dilata no tempo, desde o século XVI ata o século XX: 1º.- Un primeiro núcleo levantábase na rúa da Conga, edificio que se corresponde (a nivel de soto) coas estancias 2, 3 e 4. Segundo o estudo artístico-arquitectónico, este edificio dataría de finais do século XVI. Relacionado con este edificio atopamos o muro dun posible sobrado e un patio empedrado con pozo e canle de recollida de augas pluviais (estancia 1), unha serie de muros que formarían parte dunha posible escaleira interior (estancias 2 e 3), e un chan de terra batida asociado cunha anterior cuberta que hoxe non se conserva (estancia 4). 2º.- Nun segundo momento, concretamente a mediados do século XVIII (1744), prolóngase a fábrica da primitiva

METODOLOXÍA Esta intervención formulouse con carácter preventivo, como actuación previa ao desenvolvemento das obras de rehabilitación do inmoble situado no referido soar. A actuación arqueolóxica desenvolveuse en diferentes etapas, sendo iniciada coa apertura de varias sondaxes valorativas nos diversos espazos do soto afectados polas obras (setembro de 2008), as cales, a raíz dos restos exhumados, levaron á realización dunha escavación en área na práctica totalidade da planta baixa/soto (outubro de 2008). Finalmente, a realización dun control arqueolóxico do desmonte das marxes de seguridade, das estruturas exhumadas ata cota de obra e da apertura do oco do ascensor, puxo fin á intervención arqueolóxica do soar (xuño do ano 2009). Foron intervidos, arqueoloxicamente, os diversos espazos do soto, identificados numericamente do 1 ao 6. A escavación desenvolveuse de forma manual e por niveis. A metodoloxía empregada foi a do rexistro de unidades estratigráficas, segundo o método Matrix Harris. Levouse a cabo un rexistro planimétrico e fotográfico dos restos exhumados, así como un levantamento topográfico en coordenadas UTM das diversas estruEstancia 1. Vista xeral turas e restos arqueolóxicos atopados. - 141 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) · CD 102A 2008/459-0 e 599-0 Control arqueolóxico en área da realización do oco do ascensor na rúa da Conga nº 9 - rúa Xelmírez nº 11, Santiago de Compostela

Estancia 1. Detalle do pozo con canle

casa ata á rúa Xelmírez por medio da construción dun segundo edificio, obra do arquitecto Casas y Novoa. Este novo edificio, que corresponde á estancia 1, anula o anterior sobrado e patio, construíndose enriba un pavimento de grandes bloques de pedra. Tamén na estancia 4 documentamos vestixios da ocupación do inmoble neste momento, no cal se constrúen, seguramente, os actuais arcos carpaneis da bodega e, relacionado con estes, un solo de laxas fincadas que anula o anterior de terra batida. 3º.- O terceiro momento de evolución do inmoble actual corresponde á construción dun novo edificio nunha terceira parcela, esta vez ao oeste da primitiva casa, na mesma rúa da Conga. A cronoloxía deste edificio estaría entre a segunda metade do século XVIII e a primeira metade do século XIX. A actual estancia 5 corresponde a este novo edificio. Neste momento constrúese unha nova parede que afecta a primitiva casa do século XVI (estancia 4) e que serve de límite leste á nova edificación (estancia 5). Relacionado con esta parede localizouse, na estancia 4, un pavimento de grandes bloques de pedra que anulaba o anterior de laxas fincadas. Así mesmo, dentro do novo inmoble exhumouse unha división interior relacionado cunha zona de paso entre as estancias 4 e 5, posteriormente anulada. Finalmente, do século XX datan os actuais pavimentos de baldosas presentes en todas as habitacións, así como a cimentación dunha división interna, de barrotillo (estancia 1).

- 142 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2008/462-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 31 da rúa da Algalia de Abaixo, Santiago de Compostela Mª GORETTI GONZÁLEZ VILA

A

intervención arqueolóxica foi levada a cabo durante os días 4 e 5 de setembro de 2008, con motivo da realización do Proxecto básico e de execución de reestruturación total de vivenda unifamiliar na rúa da Algalia de Abaixo nº 31, Santiago de Compostela, en cumprimento do artigo 43.1º do Plan especial de protección e rehabilitación da cidade histórica (PE-1) do concello de Santiago de Compostela. A intervención recollida no proxecto técnico de obra esixiu a realización dunha actuación arqueolóxica de sondaxes valorativas e manuais, previas á concesión da licenza, para valorar así o subsolo e a incidencia das obras sobre este. Aténdonos ás obras previstas segundo o devandito proxecto técnico, foron formuladas 3 unidades de sondaxe. UNIDADE DE SONDAXE 1 Cunhas dimensións finais de 1 x 1,5 m, só se acadou a cota prevista segundo proxecto arqueolóxico (-60 cm) cara ao perfil W da unidade de sondaxe, mentres que a cota finalmente acadada cara á metade E desta foi de -7 cm, debido á documentación de dúas estruturas pétreas baixo os niveis de pavimentación actual. A chegada ao perfil S foi documentada unha unidade muraria conformada por unha pedra de cantería de granito disposta cunha orientación EW de considerables dimensións. Parece formar parte dunha estrutura que continuaría baixo o perfil S. Á cota de obra acadada na súa base (-40 cm), esta pedra de cantería atopábase circundado por un nivel de argamasa moi compacto conformado por area e cal de cor branca e que se introduciría baixo o perfil S. Pola contra, cara ao perfil N, foi documentada outra unidade muraria identificada, a priori, como parte dunha estrutura vinculada con algún tipo de sistema de evacuación de augas. Atópase conformada en granito, adoptando unha morfoloxía cuadrangular e ocupando a esquina NE. A estrutura atópase conformada por 2 laxes de granito, paralelas, unha delas horadada na súa parte central. Este burato, de morfoloxía cuadrangular, atopábase recheo por un nivel de terra denegrida, con restos de materiais contemporáneos, labrado, puído, e con pendente W-E, prolongándose a súa apertura baixo o perfil E. Cara á metade W da unidade de sondaxe, a estratigrafía resultou moito máis complexa e documentouse unha superposición de niveis de posible pavimentación, recheos e depósitos con presenza de materiais de adscrición moderna e encadrables entre os séculos XVII-XVIII.

Unidade de Sondaxe 2

UNIDADE DE SONDAXE 2 A unidade de sondaxe 2 atívose ao exposto segundo proxecto arqueolóxico, acadando unhas dimensións finais de 1 x 2 m e respectando a súa ubicuidade inicial. A cota prevista de -90 cm non foi acadada debido á documentación, a cotas máis superiores, tanto do substrato rochoso como de diversas estruturas. A cota máxima acadada foi de -69 cm ao longo do perfil W e de -35 ao longo do perfil E. Baixo os niveis de pavimentación actuais, foi documentado un nivel de recheo localizado igualmente no resto das unidades de sondaxe, asociado á reforma actual do inmoble, documentándose materiais de adscrición moderna tales como fragmentos de tixolo e cerámica dos séculos XVIIXVIII ao carón de materiais de adscrición actual. Baixo este nivel, foron documentados unha serie de recheos interpretados como niveis de recheo e nivelación procedentes do desmantelamento de chan e paredes previas á última reforma do inmoble. Ao longo do perfil E foi documentado unha estrutura muraria conformada por un muro dunha única fiada, realizado en xisto, compactado por argamasa de area e cal de cor branca, e con orientación N-S.

- 143 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) · CD 102A 2008/462-0 Proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 31 da rúa da Algalia de Abaixo, Santiago de Compostela

Este muro atópase asentado directamente sobre a rocha, documentada a unha cota superior de -42 cm ao longo de 60 cm de ancho cara ao perfil W. Neste punto, a rocha atopábase cortada e traballada, para a instalación dunha estrutura en negativo. UNIDADE DE SONDAXE 3 A unidade de sondaxe 3 acadou unhas dimensións finais de 1 x 2 m. A realización desta unidade de sondaxe permitiu documentar, ao igual que no resto das unidades de sondaxe, estruturas e niveis que se poden adscribir á época moderna encadrables, a priori, entre os séculos XVII-XVIII. Baixo os niveis de pavimentación actual foron documentados dous niveis de recheo contemporáneos, cando non actuais, xa documentados na unidade de sondaxe 2. Baixo estes niveis procedentes da última reforma do inmoble, foi documentado un nivel de recheo de considerable potencia que selaba completamente unha estrutura pétrea documentada ao longo da unidade de sondaxe. Este nivel de recheo atopábase asentado directamente sobre a rocha, conformado por pedras de xisto de pequeno e mediano tamaño, cerámica de paredes finas, de pastas negras, cerámica vidrada (séculos XVII-XVIII) e abundantes fragmentos de tella. A estrutura documentada, asentada igualmente na rocha, atópase realizada en xisto e contaba unicamente con dúas fiadas de alto, sen ningún tipo de argamasa (compactado en terra).

Unidade de sondaxe 3

De morfoloxía en L, atópase acaroado ao longo de 1,5 m do perfil W onde realiza un cambio de sentido cara ao perfil E. A estrutura prolóngase baixo os perfís N, E e W e non aparenta formar parte da distribución da actual edificación. Atópase asociada a niveis de clara adscrición moderna, podendo pertencer a unha edificación anterior ao século XVIII. Con motivo da documentación, durante a actuación de sondaxes arqueolóxicas, de materiais, estruturas e evidencias de interese arqueolóxico, levouse a cabo a realización dun control e seguimento arqueolóxico das obras. Unha vez iniciado o control arqueolóxico, a promotora pon en coñecemento da dirección arqueolóxica que as obras previstas segundo proxecto arqueolóxico quedarán limitadas ao rebaixe en planta preciso para instalación de nova soleira. A cota de obra viuse fortemente reducida, quedando nunha cota máxima de -0,20 m, potencia na que se instalarían as diversas subministracións soterradas. A actuación de control e seguimento arqueolóxico constatou a superposición dos mesmos niveis arqueolóxicos documentados a cotas superficiais e de forma homoxénea, durante o transcurso da actuación de sondaxes arqueolóxicas. Este feito vén corroborado pola documentación, baixo o nivel de pavimentación actual en baldosa, dunha camada de asento homoxénea para asentamento e nivelación da pavimentación actual. Este nivel, a modo de camada en cemento gris claro de aproximadamente 5 cm de grosor, atopábase disposto sobre un nivel de recheo contemporáneo cando non actual (mediados-finais do século XX) de grosor variable e cuxa finalidade non é outra que a de nivelar o terreo para a soleira e pavimento supradxacentes. Este paquete de niveis antrópicos atópase superposto horizontalmente e de forma homoxénea ao longo dos -20 cm de potencia acadada segundo a cota de obra finalmente executada. Así mesmo, estamos a falar de niveis asociados á ultima reforma do inmoble que, segundo a cartografía existente, podería tratarse da década dos 80 do século XX. Tendo en conta a cota de obra finalmente acadada, non se puido constatar a continuidade, morfoloxía e características da maioría dos niveis e estruturas documentados durante o proceso de sondaxes. Cabe destacar que durante o control arqueolóxico se procedeu á escavación da actual rede de fecais, documentándose que se atopaba selada por un nivel de recheo de clara adscrición actual e asentada na rocha. A instalación desta gabia, probablemente desmantelou unha canle pétrea que evacuaría as augas cara á fachada principal. A documentación de varias laxes de xisto formando parte do recheo que a selaba, poderían formar parte do sistema de cubrición e paredes dunha canle domiciliaria.

- 144 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2008/681-0

Limpeza e rexistro arqueolóxico do paramento exterior do inmoble n.º 18 da rúa Entremuros, Santiago de Compostela REBECA BLANCO-ROTEA, ROSA BENAVIDES GARCÍA, PATRICIA MAÑANA-BORRAZÁS

D

esde a Oficina de Rehabilitación do Concello de Santiago de Compostela estanse a levar a cabo unha serie de iniciativas cuxa finalidade é a recuperación e posta en valor da antiga muralla que no século XI pechaba a cidade. Este elemento quedou dalgún xeito fosilizado no rueiro desta cidade, na súa configuración urbana ou na toponimia dalgunha das súas rúas e prazas; a muralla foise transformando ao longo do tempo e na actualidade forma parte da rede urbana, xa que moitas das construcións santiaguesas se foron acaroando, envolvendo ou derrubando á cerca. Aínda hoxe poden pescudarse algúns dos elementos que formaban parte desta construción como as portas, torreóns, a rolda ou a propia muralla constituída polo lenzo, o parapeto, o paseo de rolda e o paradós. Na edificación situada na rúa Entremuros 18 consérvase un paramento exterior sen ningún tipo de van, de aproximadamente 10 m de longo por 5 m de alto. Este paramento formaba parte da antiga muralla e atopábase

1

recuberto por revoco, o que impedía visualizar as súas características construtivas. Sobre o muro edificouse unha habitación pechada en cantería de granito, que se sitúa sobre o antigo paseo de rolda e que ten como peche nordeste o parapeto da muralla, segundo se desprende da intervención realizada no ano 2002 e dirixida por Tomás Rodríguez Fernández. A actuación proposta no ano 2008 estaba encamiñada a realizar un exhaustivo estudo do tramo, mediante unha metodoloxía arqueolóxica, que se articulou en varias fases de traballo: lectura previa das capas superficiais; documentación xeométrica de alta definición; retirada da capa de pintura e caleados que cubrían os morteiros; lectura estratigráfica dos morteiros de recubrimento; realización de catas e extracción de mostras dos morteiros; sondaxes arqueolóxicas en dúas zonas do muro; retirada da totalidade dos morteiros; lectura de alzados do paramento; e nova documentación xeométrica de alta definición.

Na imaxe da esquerda móstrase un plano da cidade de Santiago de Compostela datado no ano 1595 no que se pode apreciar o sistema defensivo que cercaba a cidade; no recadro está marcada a zona de Entremuros na que se sitúa o soar obxecto da intervención. Na imaxe da dereita móstranse dous planos de 1782 dunha casa da rúa Mazarelos (Arquivo Histórico Universitario de Santiago –AHUS–, Fondo Municipal, Concello de Santiago de Compostela, A. M. Obras e Urbanismo, Licenzas de Obra, 1782, A. M. 549) que se acaroaba ao paramento interno da muralla. Na sección apréciase como a muralla estaba composta polo lenzo e o adarve, que tiña parapeto, paradós e paseo de rolda. No plano da planta apréciase a figura dun torreón, incorporado á casa.

- 145 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) · CD 102A 2008/681-0 Limpeza e rexistro arqueolóxico do paramento exterior do inmoble n.º 18 da rúa Entremuros, Santiago de Compostela

Arriba, alzados da fachada debuxados a partir da nube de puntos, o superior corresponde ao estado inicial desta antes da retirada dos revocos e o inferior ao estado final, unha vez rematada a intervención. Abaixo, fotografías da fachada: na esquerda antes do comezo da intervención e na dereita unha vez rematada esta.

RESULTADOS DA INTERVENCIÓN O levantamento volumétrico: Aínda que inicialmente non estaba previsto levar a cabo unha documentación xeométrica de alta definición no paramento de Entremuros 18, a problemática que presentaba o sitio pola falta de espazo para poder documentar o muro frontalmente levounos a formular a necesidade de empregar outros métodos topográficos que nos permitisen levar a cabo un rexistro de calidade. A metodoloxía finalmente baseouse no uso dun Escáner Láser 3D (Leica HDS 3000) e unha estación total topográfica (Leica, TPS-1200), para o seu emprego asinouse un convenio de colaboración co Laboratorio de Patrimonio (LaPa) do CSIC. Foi necesario establecer unha rede de estacionamentos do escáner (que se relacionou coa rede de puntos con coordenadas reais proporcionada polo Concello de Santiago de Compostela) con puntos de control que permitisen varrer a totalidade da estrutura arquitectónica; deste xeito topografáronse todos os puntos necesarios para realizar o levantamento da fachada (con e sen revocos). Este proceso foi realizado en dúas fases, de maneira que quedara rexistrado o muro con anterioridade e posterioridade á retirada dos morteiros que cubrían o tramo conservado da muralla. Tomados os datos topográficos en campo e feita a unión dos escaneados obtívose a volumetría xeral sobre a que se procedeu a debuxar os contornos xerais da fachada, a volumetría dos seus elementos principais, a cantería da fachada da habitación que se edificou sobre o antigo paseo de rolda e a cachotería da muralla e doutros elementos posteriores a esta. A lectura estratigráfica: Coa lectura de alzados pretendiamos recuperar a secuencia estratigráfico-construtiva do tramo de muralla, lograr a súa datación relativa, así como determinar as variacións producidas ao longo do tempo. A metodoloxía empregada foi a denominada análise estratigráfica de alzados, que adapta o estudo estratigráfico arqueolóxico a través do denominado método Harris, ao plano das construcións históricas. Durante as lecturas estratigráficas realizadas nos distintos procesos de traballo documentáronse un total de 49 UE, das cales se identificaron 10 UE nunha primeira lectura, correspondentes tanto aos elementos que forman parte da fachada da habitación situada sobre o antigo paseo de rolda como á pintura que cubría os revocos ou a outros elementos de instalación. Unha vez eliminada a capa superficial de pintura fíxose a lectura dos revocos, documentando un total de 21 UE. O morteiro de cal que se observou de modo xeneralizado foi posto en obra nunha única fase e non se atopan diferenzas - 146 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) · CD 102A 2008/681-0 Limpeza e rexistro arqueolóxico do paramento exterior do inmoble n.º 18 da rúa Entremuros, Santiago de Compostela

UE diferenciadas na fachada. As representadas na imaxe da esquerda, corresponden aos morteiros de revestimento e reparación documentados. Nela sitúanse as distintas mostras recollidas no proceso de traballo. Na dereita, represéntanse as UE finais, correspondentes aos paramentos en pedra.

entre o utilizado nos selados de xuntas e o usado como elemento de recheo ou regularizador. Polo grosor, é probable que se aplicase en máis dunha capa, aínda que é difícil diferencialas, polo que probablemente se aplicaron sucesivas capas sen que fraguase superficialmente a anterior. Posteriormente regularizaríase a superficie e revocaríase o muro co mesmo morteiro. Tanto a súa semellanza cos morteiros que se observan noutros edificios do contorno inmediato como os datos que se extraen da documentación histórica localizada, nos leva a situalo cara a finais do século XIXprincipios do século XX. Para concretar este dato con maior precisión colléronse mostras para datalos por luminescencia. Finalmente, unha vez eliminados todos os revocos procedeuse a realizar unha nova lectura do muro, esta vez dos seus elementos pétreos, documentando un total de 16 UE. Unicamente nos centraremos na que corresponde ao muro que conformaría o lenzo da muralla, a UE025. Está realizado en cachotería de xisto, ortocuarcitas e algún granito moi meteorizado. Os cachotes dispóñense seguindo fiadas máis ou menos horizontais. Os materiais son moi heteroxéneos en forma e tamaño, aínda que case sempre se dispoñen horizontalmente. Nalgunhas pezas dá a impresión de que se talla a cara exterior in situ, pero a maioría presentan o corte da extracción directa. As xuntas están recheas de terra orgánica, escura e solta, e están calzadas con ripios. As lixeiras diferenzas que se aprecian entre as distintas partes do muro son indicativas do sistema construtivo empregado, por tramos en altura, que se corresponderían

con distintas fases de obra. O límite superior do muro conservado é inclinado, seguindo o sentido da pendente, o cal coincide co documentado por Rodríguez Fernández no ano 2002 para o límite superior do parapeto. Comparamos este muro cos restos do parapeto do interior do inmoble, que Rodríguez Fernández datara no s. XI. As diferenzas que se atopan no aparello de ambos os dous elementos son, fundamentalmente, o menor tamaño dos materiais e a maior cantidade de ripios nas xuntas do parapeto, que por outra banda presentan características morfolóxicas diferentes ás do lenzo. Estas diferenzas poden deberse, por unha banda, á distinta funcionalidade de ambos os dous elementos, sendo necesario empregar materiais de menor tamaño no parapeto para alixeirar o seu peso; ou ben pola súa pertenza a fases construtivas distintas, sendo necesario reparar nalgún momento o parapeto, feito que non é estraño xa que é este un dos elementos máis febles das murallas medievais. Polo tanto, deixamos aberta esta hipótese á falta de poder realizar polo momento outro tipo de analíticas que permitan obter datacións absolutas. CONCLUSIÓNS Á vista dos datos expostos, pódese afirmar que o muro que se conserva na rúa Entremuros 18 pertence a unha única fase construtiva, xa que as remodelacións e intervencións posteriores afectaron a reparacións puntuais, a ampliacións na parte superior ou a posteriores revocaduras e revestimentos do muro. Porén, non podemos afirmar con total seguridade que o elemento conservado formaría parte da muralla orixinal que

- 147 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) · CD 102A 2008/681-0 Limpeza e rexistro arqueolóxico do paramento exterior do inmoble n.º 18 da rúa Entremuros, Santiago de Compostela

se constrúe en tempos do Bispo Cresconio (século XI), xa que se trata dun elemento descontextualizado que quedou fosilizado na rede urbana. Durante o ano 2009 levouse a cabo un estudo intensivo da totalidade dos elementos conservados da muralla (dirixido pola arqueóloga Mª del Mar López Cordeiro) en toda a zona histórica que permitirá achegar máis datos sobre as características construtivas desta e comparalo co documentado en Entremuros 18. Un dos datos que cabe destacar é a diferenza que se aprecia entre o sistema construtivo deste muro e o do para-

peto que, como xa comentamos, poderían responder a unha distinta funcionalidade ou a diferentes datas. Unicamente a través da súa datación por termoluminescencia ou por C14 poderiamos corroborar algunha das dúas hipóteses.

NOTA 1 Directora da actuación: Rebeca Blanco-Rotea. Técnica arqueóloga: Mª del Mar López Cordeiro. Técnica restauradora: Rosa Benavides García. Técnica en topografía: Patricia Mañana-Borrazás

- 148 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2008/526-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas na rúa dos Anxos nº 11, 13, 15, Betanzos ISABEL CABRERA TILVE

A

necesidade da intervención arqueolóxica que motivou a elaboración do presente traballo veu motivada polas obras do «Proxecto básico de edificacións para executar na parcela 50 do bloque 43232 do PEPOCH da Zona Histórica de Betanzos destinadas a 25 vivendas, locais comerciais, garaxes e rochos». A rúa dos Anxos sitúase ao SE do antigo núcleo cercado de Betanzos, fóra de murallas, encarada á estrada de Castela (N-VI) como prolongación ao sur da Praza do Campo, formando parte do circuíto de antigas rúas que prolongaban a Zona Vella diante da súa porta principal («Porta da Vila»), entre a estrada devandita e o río Mandeo, arrabalde relacionado, na traseira desta rúa dos Anxos, coa actividade pesqueira, e que debeu formarse coa súa configuración actual no século XVII. A intervención arqueolóxica realizada foi executada conforme ao proxecto aprobado pola Dirección Xeral do Patrimonio Cultural (Delegación Provincial da Coruña), debendo salientar unha serie de variacións obrigadas por necesidade da obra. Inicialmente prevíase a escavación de 135 m2, a partir de nove unidades de sondaxe de 10 x 1,5 m (15 m2), situadas no interior do soar, pero finalmente, debido a posibles inestabilidades estruturais dos edificios lindeiros, á inviabilidade de manobra por parte da pa mecánica que efectuou o movemento de terras, e por motivos de colocación do amontoamento de terras, fíxose necesario reformular a localización das sondaxes e as súas dimensións, facéndose cinco sondaxes coas seguintes medidas:

valoración do subsolo. Afondouse ata unha cota de entre 0,14 e -1,93 m ata o substrato natural, rebaixando mesmo este ata unha cota de entre -0,80 e -2,13 m, dado que se trataba dun substrato de tipo louseño de compactidade solta-medianamente densa, segundo reflicte o estudo xeotécnico elaborado con anterioridade. Detectouse o devandito substrato en todas as unidades de sondaxe, e non se atoparon restos ergolóxicos de interese arqueolóxico. A cota 0 para medir as profundidades acadadas en cada sondaxe estableceuse no solo de uso actual, correspondéndose este coas cotas: 97,19 na sondaxe 1; 97,00 na sondaxe 2; 97,26 na sondaxe 3; 97,09 na sondaxe 4; e 95,65 na sondaxe 5. A estratigrafía amosaba un nivel antrópico contemporáneo, de uso do antigo inmoble e a súa preparación; e un nivel natural. O nivel antrópico está formado por entre dúas

Sondaxe 1 21 m x 1,6 m (33,6 m2), profundidade máxima -1,55 m. Sondaxe 2 17,6 m x 1,5 m (26,4 m2), profundidade máxima -2,13 m. Sondaxe 3 15,3 m x 1,7 m (26,01 m2), profundidade máxima -1,61 m. Sondaxe 4 17 m x 2 m (34 m2), profundidade máxima -2,04 m. Sondaxe 5 12 m x 1,6 m (19,2 m2), profundidade máxima -1,51 m. A actuación fíxose de xeito mecánico baixo a supervisión dun técnico arqueólogo, e acadou finalmente unha superficie de 139,21 m2, dun total de aproximadamente 1.150 m2 que tiña a parcela, sondando un 12% do soar afectado polas obras construtivas, o que permitiu o recoñecemento e

Perfil este da sondaxe 3, representativo da actuación

- 149 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) · Sondaxes arqueolóxicas valorativas na rúa dos Anxos nº 11, 13, 15, Betanzos

Planta de ubicación das sondaxes, no soar de edificación

CD 102A 2008/526-0

e sete capas construtivas (formigón, terra vexetal, recheos), dependendo das sondaxes; mentres que o nivel natural está formado en todas as sondaxes, agás na 5, por dúas capas de macizo rochoso de tipo xistoso, un de cor ocre moi solto e degradado, e outro de cor marrón agrisada moi duro. Non se localizaron restos estruturais nin ergolóxicos de interese. Os materiais aparecidos durante a realización das sondaxes correspóndense a datas contemporáneas, como louza, tella, ladrillos, cristais, plástico, etc., polo que non se recolleron para o seu inventariado dado o seu escaso interese desde o punto de vista arqueolóxico. A modo de conclusión, tras os datos obtidos durante a realización das sondaxes arqueolóxicas valorativas, pódese afirmar que as obras de edificacións para executar na rúa dos Anxos n.º 11, 13, 15 de Betanzos (A Coruña); non afectaron a restos arqueolóxicos. Deste xeito, as obras puideron continuar o seu normal desenvolvemento ata a súa finalización.

- 150 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Lugo CD 102A 2008/598-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 5 da rúa Nova, Lugo ROBERTO BARTOLOMÉ ABRAIRA

A

necesidade da intervención arqueolóxica veu dada pola aplicación da normativa urbanística e patrimonial vixente, e así dar cumprimento ao artigo 45 e 46 do PEPRI, no que previamente á concesión da licenza de obra se haberá de presentar no Concello de Lugo un proxecto arqueolóxico que, á vista dos resultados obtidos durante os traballos de control arqueolóxico1 levados a cabo con anterioridade entre o 25 de marzo e o 21 de abril do ano 2008, debería ser de escavación arqueolóxica en área, co fin de descubrir e documentar os restos atopados, e deste modo, elaborar o proxecto arquitectónico do futuro soto, coa conservación e posta en valor (a petición do promotor) dos restos no seu interior. Con estas premisas elaborouse o Proxecto de escavación arqueolóxica en área do inmoble nº 5 da rúa Nova, Lugo, ao abeiro da lexislación vixente (Lei 8/1995, do 30 de outubro, do patrimonio cultural de Galicia; Decreto 199/1997, do 10 de xullo, polo que se regula a actividade arqueolóxica na Comunidade Autónoma de Galicia e o artigo 420 do P.X.O.U. de Lugo). O soar obxecto de estudo atópase situado na parte sur da rúa Nova, moi preto da praza do Campo, en pleno centro da zona histórica da cidade de Lugo, no ámbito do denominado Burgo Vello ou Medieval, que xurdiu na devandita época xunto á catedral, alzada a pouco máis de 100 m do soar que nos ocupa en dirección sur. Neste sentido, a rúa

Restos do pavimento e do plinto en granito con muro adosado

Nova mantén unha estrutura medieval moi ben conservada, caracterizada pola súa estreiteza e lonxitude, sen que apenas se producisen variacións nas súas dimensións e trazado ao longo do tempo. No soar, de forma sensiblemente trapezoidal, alongado, e de tipoloxía parcelaria con estrutura medieval, aséntase un edificio con tipoloxía entre medianeiras, podéndose datar a súa construción no século XIX. O edificio, duns dez metros e cincuenta e cinco centímetros de fachada e uns vinte e sete metros e oitenta centímetros de fondo, ten a súa estrutura a base de muros de carga de fábrica de pedra, pedras de cantería en fachada principal e cachotería en medianeiras e fachada posterior; nos que apoiaba a armazón de madeira que xa foi desmontada e cambiada polo novo forxado de formigón. As obras que se tiñan previsto realizar estaban ideadas para a posta en valor dos restos atopados durante a primeira fase de control arqueolóxico previo á instalación das zapatas e o oco de ascensor para as plantas superiores, as cales xa contan con forxado de formigón, e deste modo darlle un uso comercial ao futuro soto xa que, a cota á que se localizaron os restos arqueolóxicos de época romana para conservar debería ser suficiente para o seu uso comercial, xa que nalgúns casos, estes restos aparecían a máis de 3 metros de profundidade respecto da rasante actual. Noutros casos, os restos aparecen a unha cota máis alta, entre os 2,50 e os 3 metros, co cal, loxicamente, habería que esperar aos resultados da escavación arqueolóxica de toda a superficie do soar para poder elaborar o proxecto arquitectónico e conxugar a posta en valor dos restos conservados co uso comercial do soto. O obxectivo principal da intervención arqueolóxica sería localizar e documentar en área os restos atopados durante a anterior fase de control arqueolóxico, e, ao mesmo tempo, incrementar o coñecemento sobre o pasado da cidade, sobre todo en zonas onde non se tiña pensado intervir sobre elas, como é o caso da totalidade da superficie do inmoble obxecto da intervención, na que nun principio tan só se ía realizar o control arqueolóxico para a instalación das zapatas e do oco de ascensor, e que, posteriormente, á vista da cota á cal apareceron os restos para conservar, así como o seu posible estado de conservación, fixo

- 151 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Lugo) Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 5 da rúa Nova, Lugo

·

CD 102A 2008/598-0

que o propietario e promotor das obras emprendese a idea da escavación en área de toda a superficie do soar, co fin de poder utilizar o soto con fins comerciais e, á súa vez, integrar e poñer en valor os restos conservados. O método de traballo proxectouse en dúas fases diferentes: Primeira fase: que consistiría no baleirado baixo control arqueolóxico dos distintos recheos (na súa maior parte de época contemporánea e algúns outros de época moderna e medieval) que cobren os niveis arqueolóxicos de época romana que apareceron in situ. Estes recheos ocupan toda a superficie do soar cunha potencia que nalgúns casos supera os 2 metros de profundidade. Segunda fase: consistiría (unha vez docuPliastra con canais a ambos lados mentados os diferentes recheos de época moderna e contemporánea dos que antes falabamos, e chegados aos niveis de abandono de época romana) na mentamos a mesma secuencia estratigráfica que a rexistrada escavación arqueolóxica dos niveis in situ existentes baixo na anterior intervención e obtemos os seguintes resultados: o subsolo do inmoble. 1.- Unha fase correspondente á edificación e ocupación Tanto a primeira como a segunda fase serían levadas a do inmoble actual, desde o s. XIX ata o presente, cos seus cabo por zonas ben diferenciadas e sinaladas polo arquitec- diferentes recheos construtivos e estruturas soterradas. 2.- Unha fase anterior, na época moderna, á que pertento responsable do proxecto e seguridade da obra, D. Ricardo Vázquez Seijas, coa orde en que se deberían acometer, cen os restos dun muro e a súa cimentación, reutilizada para co fin de realizar a escavación de cada unha destas partes a edificación de dous dos muros mestres do inmoble actual. para posteriormente reforzar os muros perimetrais por me- Así mesmo, a este momento correspóndese un dos dous dio de pozos de reforzo nesas zonas indicadas. Quedarían pozos documentados anteriormente, un na sondaxe 4 da así asegurados todos os muros perimetrais do inmoble, onde anterior intervención, e outro, do que completamos parte se apoian (ademais das zapatas realizadas anteriormente) as da súa planta, baixo a cimentación dun dos muros de carga estruturas de formigón dos pisos superiores, e escavar así a do inmoble, entre as sondaxes 1 e 2. Tamén podemos intotalidade da superficie do soar, duns 200 m2, con completa cluír dentro desta fase, entre un momento baixomedieval e moderno, a estrutura muraria documentada previamente na seguridade. A intervención comezou a principios do mes de abril do sondaxe 3, cun pavimento asociado, e da cal se completou ano 2009 coas obras de reforzo do muro sur do inmoble parte da súa traza nesta última intervención. 3.- Respecto aos niveis romanos documentados, e fapor medio da realización dun muro de contención de terras e previo á escavación en área do soar. Escavación que non cendo unha valoración en conxunto, á espera da informachegamos a realizar finalmente xa que, unha vez construído ción que nos acheguen os materiais rexistrados, documéneste muro de contención necesario para poder acometer tase a presenza de diversas estruturas tanto de ámbito con seguridade2 a escavación en área, o promotor non con- doméstico como urbano, consistentes en varios niveis de seguiu o financiamento necesario para acometer o proxecto pavimento que se corresponden cos restos dunha calzada, e de intervención consistente na escavación en área de toda a dúas construcións a ambos os lados desta. · Durante a anterior intervención, na sondaxe 1, localisuperficie do inmoble, co cal, tan só contamos cos datos da primeira intervención xunto cos novos datos obtidos du- záronse os restos dunha construción, consistentes nun muro rante o control arqueolóxico deste muro de contención que que dividía dous espazos: un ao leste, cun pavimento de cal une lonxitudinalmente as zapatas 1 e 2, así como o oco de e area, e outro ao oeste cun pavimento de arxila moi compactada. Despois desta segunda intervención, comprobaascensor, feitos todos eles na anterior intervención. Durante os traballos de control arqueolóxico levados a mos que este muro estaba separando dous ámbitos; unha cabo para a construción deste muro de contención, docu- estancia privada, correspondente á zona leste, e, outro espa- 152 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Lugo) Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 5 da rúa Nova, Lugo

zo, neste caso público, correspondente á zona de beirarrúa ou margine, cara ao oeste, comprobando ademais que se trataba dunha calzada porticada pois localizamos in situ un dos plintos de granito no que estaría apoiada unha das bases das columnas desta rúa porticada. Ademais, unha vez aparecido o pavimento deste margine, realizado en arxila e sobre o que se conservou nunha pequena zona unha capa de cal fortemente compactada que formaría parte do pavimento orixinal desta beirarrúa, puidemos documentar unha intrusión posterior (pois apareceu cortando o propio pavimento) en forma de gabia sobre a que se construíu unha canle de condución de augas, coas pareces de lousa, ao igual que a súa base e tapas. · Na sondaxe 2, as estruturas localizadas fan pensar nunha zona de calzada (concretamente un cardini) que sufriu diversas reformas ao longo de toda a etapa romana: desde un primeiro momento altoimperial temperán, posiblemente xulio-claudio, a base dun pavimento de pequenos cantos de río de non máis de 5 cm, sobre o que se superpón outro pavimento, neste caso de cantos de maior tamaño e fortemente compactados entre si, tamén en época altoimperial, aínda que posterior, posiblemente durante o período flavio, aos que se lles engadiu unha canle de recollida de augas pola súa zona oeste, que non localizamos na zona leste en ningunha das dúas intervencións xa que foi a zona afectada polo pozo medieval-moderno comentado anteriormente. Sobre este segundo nivel de calzada documentado apareceu outro nivel, xa baixoimperial, aínda que tamén de cantos, de maior tamaño e mesturados con lousas. Finalmente, nunha etapa moi tardía, posiblemente na etapa tardorromana da cidade, esta calzada sería reformada a base

·

CD 102A 2008/598-0

de grandes laxes de granito puído, como as atopadas nesta segunda intervención. Ao oeste desta calzada, na sondaxe 3, durante a anterior intervención documentamos unha pilastra de dimensións considerables cun pavimento asociado, que inducía a pensar nunha construción de grandes proporcións. Nun segundo momento este espazo debeu ser redistribuído coa construción do muro localizado ao leste da sondaxe, e outro pavimento que viña arrimado a esta estrutura. Nesta segunda intervención, entre as sondaxes 2 e 3, é dicir, onde localizamos a calzada e o edificio onde se localizou esta gran pilastra, documentamos a beirarrúa ou margine da parte oeste do cardini. A pesar de non atopar o plinto sobre o que estaría apoiada a columna, encontramos unha gran pilastra de planta cadrada de lousas mesturadas con arxila e morteiro de cal, ao pé da canle de recollida de augas da calzada, e xa dentro da beirarrúa, que nos fai pensar en que tamén podía estar porticada, aínda que, sen máis datos, non podemos confirmar esta hipótese. O pavimento deste margine, ao igual que o outro, estaba realizado en arxila e cal fortemente compactados, e, igualmente, sufriu reformas en épocas posteriores, sobre todo coa construción doutra canle de condución de augas, ao igual que na beirarrúa oposta.

NOTAS 1 SANTAMARÍA GÁMEZ, GUILLERMO: Informe valorativo dos traballos de «Control arqueológico de las obras de rehabilitación del edificio nº 5 en Rúa Nova, Lugo», depositado na Delegación provincial de Cultura da Xunta de Galicia no ano 2008. 2 Recordemos que os restos arqueolóxicos de época romana apareceron a 3 metros da cota actual.

- 153 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Lugo CD 102A 2008/691-0

Escavación arqueolóxica en área da parte traseira do inmoble nº 8 da rúa Quiroga Ballesteros, Lugo ENRIQUE ALCORTA IRASTORZA

1

O

descubrimento e rexistro de tres fornos e numerosas fosas de extracción de arxila insírese dentro da estruturación espacial dun obradoiro oleiro, cuxa datación se situaría entre mediados do século III e inicios da cuarta centuria, e constitúe o contexto desta intervención. De aquí, derívanse tres cuestións: a nova delimitación da área industrial, a tipoloxía dos fornos e os sistemas e morfoloxías producidas. No concernente á primeira cuestión, o devandito ámbito industrial altoimperial faise máis grande e esténdese máis para o sur, ocupando toda a banda nororiental do actual recinto intra muros, ata as proximidades da praza de Santo Domingo, incluída xa na área residencial, propiamente urbana. No que se refire aos fornos, o n.º 1 atopábase seccionado pola medianeira oriental, conservando unicamente o

Vista xeral da intervención, xa rematada, coas fosas baleiradas e os fornos escavados

arco e o peche posterior, de tipo escuadro, e, polo tanto, de tipoloxía cuadrangular ou rectangular de caixa estreita. O praefurnium abría cara ao E. A cámara de combustión encaixábase no zócolo natural. O peche posterior acaroábase a un muro mal conservado e, tras este, e en perpendicular, catro pequenas perforacións circulares no zócolo natural, abertas a intervalos máis ou menos regulares, parecían indicar acaso un sistema de posteado a modo de divisoria ou peche dalgunha estancia auxiliar realizada en materiais lígneos alzada sobre unha pequena plataforma non afectada pola apertura das numerosas fosas de extracción de barro que abundan no soar. No que se refire ao forno 2, localizado, aproximadamente no centro da intervención, pouco cabe dicir ao quedar amplamente seccionado e arrasado pola apertura dunha das citadas fosas. Unicamente se conserva un sector mínimo do seu peche traseiro. Finalmente, no que atinxe ao último dos fornos, n.º 3, foi localizado tamén ao pé da medianeira setentrional da intervención, no límite occidental desta (fot. 2). Neste caso, puido recuperarse grazas ao aceptable estado de conservación de toda a cámara de combustión, de planta rectangular estreita con esquinais redondeados, en cuxo interior se localizaron os apeos enfrontados de catro arcos. Precedía un praefurnium en caixa duns 80 cm de largo por outros tantos de lonxitude. O fondo da cámara viña definido por unha gran placa granítica flanqueada por tegulas e laxas de lousa. A diferenza dos anteriores, abertos no zócolo natural, inseríase nunha fosa de recheo de fondo plano, alzándose probablemente cando esta se atopaba xa colmatada. Non podemos determinar con exactitude a razón destas diferenzas, acaso en razón de datación diverxente ou máis axeitadamente a unha produción diferenciada, supoñendo neste caso a coetaneidade dos fornos. Enténdese que estes obradoiros parecen dispoñer dunha organización espacial das diferentes dependencias que os conforman e que, ademais, esta pode ser modificada en razón de necesidades de espazo ou produción. Isto indica tanto o seccionamento do forno 2 como o feito de que o n.º 3 se atope embutido no recheo dunha fosa. No que aos materiais se refire, cómpre dicir, en primeiro lugar, que o número recuperado foi especialmente abundante, diferenciándose tres grandes grupos: TS, cerámica común e cerámica engobada. Numerosas mostras destas dúas últimas producións presentan signos de cocción defi-

- 154 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Lugo) · CD 102A 2008/691-0 Escavación arqueolóxica en área da parte traseira do inmoble nº 8 da rúa Quiroga Ballesteros, Lugo

ciente polo que cabe supoñelas como refugallos asociados á produción do citado obradoiro, confirmándose, a maiores, a existencia dunha manufactura estandarizada, de carácter industrial, de tipo masivo, que aborda unha ampla variedade de tipos sendo especialmente numerosos os pratos/fontes engobados. Tamén é de destacar a elevada proporción de pezas engobadas en comparación coas de cerámica común, en xeral. A TS salienta por un número relativamente elevado de mostras localizadas, correspondendo case na súa totalidade á produción hispánica. O groso é de datación altoimperial avanzada con escasa presenza de exemplares baixoimperiais: Drag. 37 de bordo acampanado e con decoracións vexetais xa moi degradadas, pratos 15/17 abertos. Son taForno 3, unha vez escavado men numerosas as mostras de Ritt. 8 tardías. No que re refire á cerámica común, o abano formal rexistrado inclúe a maior parte das formas catalogadas na Tal amplitude do sector oleiro, así como o elevado núcidade inseridas dentro do marco cronolóxico establecido. mero de fornos identificados, leva a pensar nunha produComo é habitual nestes casos, a forma mellor representada ción masiva, cuxos amplos excedentes, unha vez satisfeitas son as olas de bordo oblicuo volto e, en menor medida, as as demandas urbanas, debían destinarse á comercialización de bordo curvo volto. As olas finas altoimperiais, especial- externa, de ámbito rexional cando menos, constituíndo, polo mente as grises, parecen igualmente dispoñer de significati- tanto, a produción oleira unha das especializacións econóva representación. Os vasos, especialmente os V1/V1A pa- micas de nosa urbe. recen pouco representados, compensándose esta ausencia Así mesmo, parece confirmarse a estruturación espacial cunha abundante variedade de xerras. Pratos e morteiros destes obradoiros en estancias ou ámbitos de diversa funtamén están presentes, aínda que en número escaso. A cerá- cionalidade: provisión e almacenamento de materias primas mica engobada parece levarse a parte do león no que se e combustible, zonas de amasado e levigado e, se é o caso, refire a número de pezas rescatadas. En contraposición á secadoiros, zonas de torneado, tamén ámbitos residenciais, cerámica común, o abano formal quedaría centrado neste etc. Zonas que, aínda definidas na súa función, podían, se é caso nos pratos/fontes, do que se recuperou un abundantí- o caso, modificarse en función das necesidades. Se é o caso, simo número de pezas con presenza esporádica e escasa a delimitación dalgunhas áreas podían realizarse mediante das formas de imitación de TSHT de cronoloxía avanzada. materiais febles de orixe vexetal, difíciles de detectar pola Noutra orde de cousas, localizáronse tres moedas, dúas súa natureza corruptible e a afectación resultante do paso delas ilexibles, correspondendo a terceira mostra a un ses- do tempo. tercio de Antonino Pío en excelente estado de conservaPola súa banda, o catálogo de materiais reproduce uns ción. Igualmente, no que se refire á localización de frag- comportamentos xa observados. Escasa presenza de sigillamentos de vidro, o repertorio limítase a unha ducia de ta, que podía ser de uso ou, se é o caso, refugallos de comermostras entre as que figuran algúns informes de parede fina cialización e redistribución. En tal sentido, estes obradoiros transparente, bordos de cor verde con fío aplicado en ton acaso asumisen dobre e conxunta función de centro de promáis escuro e a asa completa dunha xerra fina, en vidro azul dución e redistribución. É de notar tamén a produción de claro con escasa presenza de burbullas. amplos repertorios formais de cerámica común con oscilaA modo de conclusión podemos resumir os resultados cións segundo a época de actividade dos fornos. Pola súa desta intervención na localización dun novo sector de obra- parte, entendemos que, por abundancia e calidade, as prodoiro oleiro que se engade aos coñecidos ata o presente, ducións engobadas serían o obxecto preferente dunha coexpandindo aínda máis, para o sur, os límites desa cada vez mercialización de alcance rexional. máis dilatada zona industrial que ocupaba as bandas norte e oriental da Lucus Augusti altoimperial. De igual maneira, é posible engadir outros tres exemplares de forno, en magní- NOTA 1 fico estado de conservación, o n.º 3, co que o número de Dirección técnica: Enrique J. Alcorta Irastorza. Equipo técnico: Roberto Bartolomé Abraira, Guillermo Santamaría Gámez fornos localizados en Lucus Augusti elevaríase á trintena. - 155 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Lugo CD 102A 2008/099-0

Escavación arqueolóxica en área nunha parcela situada en solo urbano no xacemento de Punta Atalaia, San Cibrao, Cervo EVA CASTRO VIGO

A

intervención levada a cabo consistiu na unión das sondaxes arqueolóxicas feitas no ano 2007, e a documentación de todos os restos que se localizan na zona afectada polo proxecto construtivo. A estratigrafía xeral das sondaxes presenta unhas similitudes claras, sobre todo nas capas superiores, que forman o nivel de colmatación natural resultado da deposición de area. O nivel 2, que é o nivel arqueolóxico, está formado por varias capas segundo a sondaxe, pero a común en todas é a capa 3 onde aparece a maior cantidade de material galaicoromano (I a. C. ata o II d. C.). Aínda que o nivel arqueolóxico 2 é o maioritario, nas sondaxes C-1, E-1 e F-1 documéntase unha ocupación medieval, proba disto son os materiais aparecidos; unha moeda de bronce, un acus crinalis, cerámica característica da Idade Media e a forma construtiva da estrutura atopada que presenta características propias desta época como son as súas dimensións e a factura, que claramente se diferencia das estruturas galaico-romanas atopadas nunha cota inferior. De feito, esta estrutura aproveita un muro galaico-romano previo para cimentarse (sondaxes C-1, E-1 e F-1), ou aproveita unha derruba de estruturas previas tanto en pedras careadas de muro, como en lousas empregadas probablemente na construción dos teitos das casas galaico-romanas. Recupérase material ergolóxico variado, podemos falar de cerámica común ou indíxena con decoración plástica a

Sondaxe B-2 na que podemos ver a estrutura 6, estrutura 7.

modo de apliques redondeados sobre a superficie da peza, localizadas na zona media da barriga, tamén temos apliques de cordóns, decoración de punta de diamante, retícula brunida, cerámicas pintadas. Os bordos son na súa maioría de labios redondeados, con exvasamentos rectos, ou oblicuos. Cerámicas de engobe roxo, a maioría son fragmentos de prato de bordo biselado (Nieder. 53 a, Halt. 75a, Hofh. 100). Paredes finas en formas de pequenos vasiños con decoración de follas de auga. Cerámica común romana, na que a maioría son pezas de cociña, xogos de vaixelas de mesa, exemplos numerosos apareceron dos cuncos carenados de bordo invasado. Aparece unha cantidade salientable de pezas de terra sigillata hispánica. Dentro do material latericio parecen tanto ímbrices, tegulas como ladrillos de construción. Os metais tamén están presentes e temos gran cantidade de escouras e algún resto de metal non identificado. En canto aos bronces que se poden identificar, falamos de moedas medievais de Afonso X, Afonso XI, moedas da época romana, un fragmento de fíbula, unha lanceta empregada no cosido das redes, un machado votivo clasificado dentro dos bronces sacrificiais, restos dunha fíbula en omega. Restos líticos como unha serie de fragmentos de muíño redondos, restos de lousa con furado de tellado, fichas de xogo de diversos tamaños, fusaiola en pedra (tamén apareceron en óso). Cabe facer unha gran mención da cantidade de vidros que saíron, moi fracturados e moitos sen forma definida. Tamén apareceron restos de estuco branco común e un fragmento de estuco pintado. Recupérase tamén material orgánico, moitas cunchas, ósos, espiñas de peixe, etc. Centrarémonos nos restos estruturais máis salientables, posto que nesta intervención se chegaron a numerar 36 estruturas diferenciadas, atopadas no seu nivel de cimentación. En xeral podemos dicir que estamos ante varias vivendas lindeiras dentro dun mesmo recinto habitacional o que nos indica a alta densidade de ocupación do xacemento. Destacaremos o lousado atopado entre as sondaxes A-2, B-2 e C-2 (estrutura número 6). Trátase dun lousado de pedras graníticas na súa totalidade, salvo un cuarzo, colocadas de forma horizontal, cun tamaño medio de entre os 0,10 e os 0,50 cm. Parece vir acompañando á Rocha, salva as caídas desta para conservar a horizontalidade, pero no caso no que na Rocha sobresae intégrase neste. O devandito lousado cobre tanto á estrutura 12 como á estrutura 7, polo que podemos falar de varios momentos diferentes de ocupación. Dentro deste lousado vese como se reutilizaron

- 156 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Lugo) · CD 102A 2008/099-0 Escavación arqueolóxica en área nunha parcela situada en solo urbano no xacemento de Punta Atalaia, San Cibrao, Cervo

pedras de muíño, feito que tamén ocorre noutros lousados aparecidos no xacemento. No extremo máis ao sur apareceu unha soleira dunha porta, que presenta dúas partes diferenciadas, unha delas cun buraco sobre o que xiraría a porta e polo tanto podería abrirse e pecharse e o outro lado no que hai un suco no que encaixaría a folla da porta fixa. É unha pedra de cantería labrada de 1,70 x 0,38 a 0,30 x 0,20 cm. A única planta de vivenda enteira témola exemplificada na estrutura 7. É unha planta cadrada de esquinas redondeadas. Ocupa as sondaxes A-3, A-4, B-2, B-3, B-4, C-2, C3, C-4, con factura similar por toda a estrutura, pedras de cantería tomadas con argamasa amarelenta e colmatadas con cantos rodados. A única salvidade é unha reforma da estrutura, na que se tapou unha porta, pódese ver a rotura desta, aínda que os materiais empregados son os mesmos. Está cimentado directamente sobre a Rocha. Outra das estruturas atopadas é un buraco no muro de 0,25 x 0,20 x 0,60 cm (estrutura 8), presenta unha forma rectangular coa boca cadrada e inserido no muro. Podemos falar da súa utilidade como boca de desaugadoiro, aínda que existe a posibilidade de que fose un cano. Xa mencionamos a presenza de varios lousados no xacemento, pero neste caso (estrutura 24) intégranse un lousado, unha soleira e unha plataforma dividida en cinco partes. No caso da soleira (1,10 x 0,37 cm) ten dous buracos a cada extremo que servían para xirar as dúas follas dunha porta, no medio hai outro buraco para o peche desta, no caso do buraco do oeste ten a forma dunha bisagra. O resto das pedras do lousado son pedras de granito con algún canto rodado, o tamaño medio 0,10 a 0,50 cm, ten dobre altura o que pode indicar un «relousado». Outra das estruturas atopadas é a 29, trátase dunha vivenda cadrada con dúas estancias, unha situada a unha cota superior que a outra e ambas as dúas teñen no seu interior un pavimento feito a modo de cantos rodados de pequeno tamaño e unha capa de argamasa amarelenta cubríndoas. Localizada na sondaxe D-3 e E-3. Presenta unha entrada de pedras ben colocadas de 0,50 cm de ancho cunha lousa con buraco, que podería ser para o gonzo da porta, cando esta

Pavemento sodaxe D-3 e E-3.

lousa remata paralela en sentido norte-sur temos un batente que estaría colocado xusto ao remate desta entrada (polo que caería e estaría in situ). A outra entrada da estancia situada a máis altura está cuberta polo pavimento xa mencionado. Atopáronse varios tipos de pavimentos, incluídos os de terra pisada que cobre a rocha, pero nas sondaxes onde chegamos ata a rocha puidemos ver que existen marcas de extracción de pedras, mesmo chegando a detectar pequenas pedras colocadas a modo de cuñas. Ademais, nas sondaxes D-1 e C-5, aparecen concavidades de gran tamaño, probablemente feitas de modo natural, pero que puideron ser aproveitadas. E nas sondaxes D-1 e A-2 apareceron senllos buracos de poste feitos na propia rocha.

- 157 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Ourense CD 102A 2008/170-0

Sondaxes arqueolóxicas na praza Saco e Arce nº 7, Ourense EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ

A

corde ao proxecto de reforma deste predio para vivenda unifamiliar, e dado que conta cunha protección de grao I no PERI de Ourense, foi preciso efectuar unhas sondaxes arqueolóxicas previas. Planeáronse dúas sondaxes de 3 x 3 m que, debido ás reducidas dimensións do soar (45,20 m2) e á necesidade de deixar un perímetro de seguridade en todo o seu redor, cubriron case toda a superficie practicable. Sitúase o soar dentro da zona histórica de Ourense, unha das zonas de maior tradición do Ourense medieval e moderno, organizado no contorno da igrexa e do hospital da Trindade, que pechaba a cidade por este sector S. Do s. IV datan as sepulturas máis antigas detectadas no seu contorno. A rede urbana sufriu nesta zona importantes modificacións. Ao esplendor urbano dos séculos XII e XIII seguíronlle os inestables séculos XIV e XV, experimentando un novo crecemento urbano no século XVI, compactándose os arruamentos ata entón ocupados por hortas e baleiros. No estirón urbano decimonónico abriuse a nova rúa Padre Feijoo, continuación da rúa do Pelouriño (hoxe Colón), que limita a praza polo W. Creábase así unha nova entrada á cidade, comunicándoa co recentemente creado Xardín do Posío, á vez que se creaba tamén a veciña praza de Manuel Sueiro tras a demolición do antigo cárcere en 1855. Estes cambios forzaron unha nova estruturación interna desta zona S, afectando as aliñacións das vellas fachadas.

Ao horizonte romano pertencen numerosos restos detectados en intervencións arqueolóxicas nos predios veciños, aínda que case todos eles en deposición secundaria ou en niveis moi febles. As sondaxes practicadas permitíronnos acadar o substrato natural de sábrego, a unha fondura de máis de 1,50 m desde a rasante da rúa. Detectáronse neste unhas cavidades, sen indicios de teren sido orixinadas por unha actividade extractiva, atribuíndollos á erosión natural. Apareceron estas cubertas cun nivel de terra marrón-cincenta, nivelando o chan (UE.1112, UE.1223). É este o primeiro nivel ocupacional conservado, cuberto cunha importante camada de queimado (UE.1111 e UE.1222). O material relacionado con el lévanos a horizontes medievais, talvez de alta época. Sobre este nivel estendíase unha importante camada de recheo, de 50 cm de potencia máxima, con gran cantidade de cascallo e material arqueolóxico en deposición secundaria (UE.1109, 1110 e UE.1220). Destaca entre este, fragmentos de tegula e TSH, mesturados con outros medievais. Sobre este nivel de recheo edificouse unha estrutura rectangular, con lenzos orientados en sentido N-S e E-W, na que diferenciamos tres tipos de fábrica correspondentes a cadansúa fase construtiva. O treito N, de 90 cm da anchura, está formado por pedras de mediano tamaño non moi ben trabadas, cimenta-

Planos xerais das sondaxes

- 158 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Ourense) Sondaxes arqueolóxicas na praza Saco e Arce nº 7, Ourense

Detalle da estrutura circular de ladrillo

das sobre o sábrego natural, enterrándose naquela primeira camada de nivelación (UE.1223). Puidese tratarse dun treito de muro reaproveitado dunha construción preexistente, relacionada co primeiro nivel de ocupación, sempre nun horizonte medieval. O treito S é de mellor factura, dentro da mediocridade, cimentándose na potente camada de recheo con material romano e medieval (UE.1109). O treito W parece ter sido construído nun momento posterior, a xulgar pola gabia de cimentación, que cortaba un nivel de sábrego

Vista xeral das sondaxes

·

CD 102A 2008/170-0

botado e correspondente ao momento de ocupación da estrutura, contendo xa materiais modernos. A este momento corresponde tamén a construción do solado interior, de moi boa factura. Todos estes restos foron amortizados por unha camada de terra correspondente ao período de abandono, con material en revolto (medieval, moderno, mesmo algún fragmento romano, unha moeda do s. XVII...). Aínda así, o proceso construtivo no soar non rematou aí, senón que detectamos novas estruturas datadas con claridade en época moderna (UC.1206). Nos niveis de abandono correspondentes á edificación pétrea rectangular foi escavado, ao NW desta e ben pegado a ela, un burato de 1,60 m de diámetro e algo máis de 60 cm de fondo, chegando ao sábrego natural. Nivelado o fondo desta fosa cunha coidada camada de barro de 3 cm, construíuse dentro dela unha estrutura circular de ladrillo, de 75 cm de diámetro exterior e 50 cm de diámetro interior, con paredes de 12,5 cm de grosor. Tanto o interior coma o exterior desta foi reenchido con sucesivas camadas de barro e terra, ata deixar ao descuberto 20 cm en altura. Os ladrillos que a rematan estaban moi ben preparados e rematados con barro fresco, logo endurecido, recordando aos dos fornos cerámicos. A única abertura é a boca superior, cun diámetro de 34 cm, describindo unhas paredes interiores de tendencia abovedada, cunha fondura interior de tan só 44 cm. No seu interior tan só detectamos os restos dun pau queimado de 5 cm de diámetro chantado ata uns 15 cm no centro. Todo o conxunto desta estrutura de ladrillo apareceu cuberto de terra roxa, correspondente ao seu abandono. Nesta terra foi rechamante a gran presenza de restos de cobre, moi desfeito polas extremas condicións de humidade. Puideran estes restos achegar algunha idea sobre a función da estrutura; talvez algún forno ou estrutura de quecemento para fundición, inda que non foi detectado ningún resto de escoura metálica nin restos de queimado de consideración. En niveis superpostos á estrutura de ladrillo detectamos restos de canalizacións contemporáneas, percorrendo o fondo do soar, relacionadas con outras con saída cara á rúa dianteira, reaproveitada aínda en tempos recentes. A gabia de preparación desta última, a base de coios ben trabados, afectou a todos os niveis de recheo descritos ata a metade da sondaxe. Os restos estruturais atopados seguen unha aliñación diferente ao arruamento actual, orientándose en dirección N-S, coincidindo coa orientación doutras estruturas desenterradas no soar veciño, onde tamén se localizaron restos romanos en deposición secundaria. Esta realiñación debeu ser provocada polos cambios urbanísticos comentados ao comezo deste resumo.

- 159 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Ourense CD 102A 2008/175-0

Ampliación á escavación en área das sondaxes nas Burgas / U.E.2 área 1 (Casa dos Fornos) e área 2 (Traseira das Burgas), Ourense CELSO RODRÍGUEZ CAO 1

A

do profesor Dr. titular da Universidade de Vigo D. Pedro A. Araújo Nespereira, do departamento de Xeociencias Mariñas e Ordenación do Territorio. No deseño, planificación e desenvolvemento interviñeron D. José Ángel Cid Fernández, enxeñeiro agrónomo e profesor asociado da Universidade de Vigo, e D.ª Isabel Delgado Outeiriño, enxeñeira técnica agrícola e bolseira da Facultade de Ciencias de Ourense. Neste proxecto de investigación tamén debemos destacar a colaboración de D. Óscar González Prieto, da Área de Innovación e Tecnoloxía-CIS Madeira, pola súa contribución técnica para o estudo, datacións polo C14, etc. da madeira (fragmentos de vigas) exhumados nesta escavación arqueolóxica. A todos eles queremos agradecerlles a aceptación desta proposta de investigación, a cal e desde o punto de vista termal e arqueolóxico contribuíu a esclarecer moitas dúbidas para entender e interpretar este territorio historicamente conformado das Burgas. As Burgas de Ourense conta con moitas referencias histórico-arqueolóxicas que fixeron deste enclave un lugar privilexiado en que arqueólogos do prestixio de D. Florentino López Cuevillas2, dixeran que eran a forza que derivaría na creación desta aglomeración romana, Ourense: «Mais, no fondo dunha corga que desce de Montealegre e a poucos metros xa da corrente do Barbaña, deitaba un manantial de agua quente. E abondóu este manantial pra que un pequeno casar xurdira á súa beira. »Non esistían entón, polo menos en Galicia, nin grandes termas luxosas, nin doutores sabidos en hidroloxía, nin hoteis cómodos, nin tempadas regradas de baños, e a mesma virtude salutar das aguas apúñase non á sua mineralización, á sua temperatura ou á sua radio-actividade, senon sinxelamente ao xenio, esprito ou numen que se acochaba no cene do nascente. »A romanización nun país coma o nosos que soio acadou unha ínfima latinidade, non podía espulsar por completo a estes deuses indíxenas, que como vimos, persistiron teimosos nalgúns lugares, mais que noutros asociáronse ás ninfas, i en moitos foron sustituídos totalmente por elas. O xenio autóctono que se acochaba nas Burgas de Ourense debeu sufrir unha sustitución deste xénero, e por elo iñoramos a súa denominación antiga». Ara de T. Flavius

intervención arqueolóxica realizada nas Burgas de Ourense está incluída dentro do Proxecto «Bulevar, axardinamento, musealización e centro de interpretación sobre a orixe da cidade, termalismo e valores do municipio nas Burgas. Ourense», dirixido polo arquitecto D. César Portela Fernández-Jardón. O devandito proxecto contou co financiamento do Excmo. Concello de Ourense (Plan Urban). Os traballos foron executados en varias fases de actuación e xestionados a través de proxectos distintos. Un primeiro proxecto de sondaxes valorativas na denominada «Casa dos Fornos» (As Burgas / UE-2. Área 1), un segundo proxecto de sondaxes valorativas executadas nas traseiras das Burgas (As Burgas / UE-2. Área 2) e un terceiro proxecto de escavación arqueolóxica en área, derivado dos resultados exhumados nas anteriores actuacións. A metodoloxía aplicada estableceuse con base no método estratigráfico coñecido na bibliografía especializada como método Harris e A. Carandini, que distingue de maneira específica cada unha das unidades estratigráficas (U.E.) resultantes da evolución artificial e/ou natural dos depósitos arqueolóxicos documentados. Paralelamente aos traballos arqueolóxicos, presentamos un proxecto de investigación e seguimento desde o punto de vista xeohidrolóxico-termal, «Testificación hidrotermal das obras de escavación arqueolóxica na Casa dos Fornos e Traseiras das Burgas». Para iso contamos co Grupo de Investigación «Xeotermia e Hidroloxía» da Facultade de Ciencias de Ourense da Universidade de Vigo, baixo a dirección

Ara de Quintio Domitiorum

Ara de Caius Faberus

- 160 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Ourense) · CD 102A 2008/175-0 Ampliación á escavación en área das sondaxes nas Burgas / U.E.2 área 1 (Casa dos Fornos) e área 2 (Traseira das Burgas), Ourense

Na corga do Barbaña, «Casa dos Fornos», esta campaña de actuacións arqueolóxicas exhumou unhas termas de tipo terapéutico, moi diferentes ás termas hixiénicas, comúns a todas as cidades romanas. Estas termas ou balneario salutífero, do cal se puxo ao descuberto parte dunha piscina conformada por catro chanzos, nun dos seus lados máis pequenos, tiña planta rectangular e unha bóveda de medio canón feita con ladrillos de entalle. O complexo termal estaba rodeado por unha zona porticada. Nel ofrecíase tratamento para doenzas e estaría asociado a un centro de culto aricado á divindade que propiciaba os efectos beneficiosos da auga. Neste caso das Burgas de Ourense, a divindade indíxena de procedencia indoeuropea coñecémola polos exvotos de carácter epigráfico asociados ao devandito balneario. Os ditos exvotos son diferentes aras votivas aricadas a REVVE ANABARAECO, entre as que destacamos as seguintes: REVVE ANABAR QVINTIO DOMITI ÓRVM V.S.L.M. REVVE ANABAR(aeco) C(aius) FABERVS ou FABER(i)VS HYAMETVS V.S.L.M. REVVE.ANABARAEGO T. FLAVIVS FLAVINVS (Votum) (Solvit) (Libens) (Mérito) REVVE. AN MEMMIVS EVARISTVS V.S.L.M. REVVE ANABARA ECO SEVERVS. LV PERCI. V.S.L.A

Termas Salutíferas. Piscina

A estes epígrafes debemos engadirlle un sexto, que procede do mesmo lugar «Casa dos Fornos» e que foi publicado por Rodríguez González3: REVE / .ANA / BARA / EGO., e tamén a ara aparecida en 1802 aricada á divindade acuática das ninfas: NYMPHIS / CALPURN / IA ABANA / AEBOSO / EX VISU / V(otum) S(olvit) L(ivens). Estes exvotos epigráficos complétanse cos monetarios e un camafeo de pasta vítrea, ónix (ágata de dúas capas) no que se representa a Venus-Afrodita preparándose para o baño (cronoloxía séculos I d. C. ao III d. C.). En canto á cronoloxía destas termas salutíferas, tiveron unha duración entre mediados do século I d. C. ata mediados do século II d. C.; despois dun abandono curto, tivo lugar unha reutilización das súas estruturas na construción dun hypocaustum no que se verificaron dúas fases construtivas. A secuencia estratigráfica complétase coas épocas medieval e moderna-contemporánea. De todas elas, cómpre resaltar as unidades construtivas medievais coa presenza de parte da cerca da cidade e un postigo, cunha rúa de coios, - 161 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Ourense) · CD 102A 2008/175-0 Ampliación á escavación en área das sondaxes nas Burgas / U.E.2 área 1 (Casa dos Fornos) e área 2 (Traseira das Burgas), Ourense

contiguo do Colexio das Josefinas5. Aínda que en proceso de estudo, o devandito plano conformaría unhas termas hixiénicas. Este espazo foi amortizado con dúas sepulturas de tegulas de tipoloxía de cabalete. O espazo complétase cun nivel medieval, con predominio de cerámica baixomedieval, sen estar asociada a ningunha estrutura, e un nivel de época moderna e contemporánea coa funcionalidade de horta.

Camafeo

para dar servizo aos veciños e, principalmente, aos panadeiros para poder coller auga nas fontes das Burgas que quedaban fóra do burgo medieval. Toda esta secuencia conta con moita documentación nos diferentes arquivos da cidade de Ourense4. A zona das Traseiras das Burgas documentou varias estruturas de época romana, que cronoloxicamente abarcarían desde a metade do século I d. C. ata o século IV d. C. Estas U.C. serían a continuación das descubertas no soar

NOTAS 1 REVVE ARQUEOLOXÍA, S.C. O equipo de escavación e investigación estivo conformado por Luis Cordeiro Maañón, Silvia González Soutelo, Graciela Rojo Alberte, Paco Boluda, Uxía Muñoz e Alicia Colmenero. 2 LÓPEZ CUEVILLAS, FL.; «Como naceu a cidade de Ourense». Rev. Nós nº 126-127, Vol. VI. Vigo, pp. 94-99. 3 RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, X.; 1997, «Una dedicación a Reve en el entorno de las Burgas (Ourense), y su significado en el contexto arqueológico». BAur. T. XXV. Ourense, 51-60; Idem: Ara a Reve Anabaraeco. Peza do Mes (xaneiro 2001). Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense. Vigo. 4 Documentación estudada por: DURO PEÑA, E.; 1973, Catálogo de los documentos privados en pergamino del Archivo de la catedral de Ourense (888-1554). Ourense; e principalmente por GALLEGO DOMÍNGUEZ, O.; 2001, A cidade de Ourense. Unha visión a través dos séculos. BAur. Anexo 27. Ourense. Investigadora a quen lle agradecemos as referencias que sempre nos proporciona para completar as investigacións arqueolóxicas. 5 ORERO GRANDAL, L.; 1997, «Intervención arqueolóxica nas inmediacións de «As Burgas»: Patio do Colexio das Josefinas». BAur., T. XXVII. Ourense, pp. 107-146.

- 162 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Ourense CD 102A 2008/178-0

Sondaxes arqueolóxicas no inmoble situado no nº 1 da rúa Moratín e nº 2 e 4 da rúa Primavera, Ourense LUIS CORDEIRO MAAÑÓN 1

O

edificio que ocupa o nº 1 da rúa Moratín e nº 2 e 4 da rúa Primavera localízase no corazón da zona histórica de Ourense, nunha zona de gran potencialidade arqueolóxica, xa que se atopa a escasos metros do edificio do Museo Provincial de Ourense2. O inmoble, moi coñecido na cidade porque nel se albergou a Banca Romero, está situado no segundo treito da rúa Bailén, unha vez traspasada a rúa Bispo Carrascosa. O edificio é un espléndido exemplo de arquitectura «doméstica» desenvolvida polo coñecido arquitecto de principios do século XX D. Manuel Vázquez Gulías. Dentro do proxecto básico e de execución dun edificio para vivendas, locais comerciais e oficinas neste inmoble; redactado pola arquitecta Dona María C. Nieto Rivero; incluíuse a redacción dun proxecto arqueolóxico no cal se formulou a creación de 5 sondaxes arqueolóxicas de dimensións variables, situadas en diferentes ámbitos espaciais do edificio. O obxectivo desas sondaxes foi o de buscar unha valoración arqueolóxica do edificio, xa que este se atopa dentro da área de protección do patrimonio arqueolóxico con cautela de grao I. As sondaxes realizadas son as seguintes: Sondaxe 1: dunhas dimensións de 6 x 3 metros. Nesta sondaxe rexistrouse, por debaixo de dous niveis de pavimento, un lousado contemporáneo de grandes lousas de

granito en mal estado de conservación e un muro medianeiro da edificación. Por debaixo do lousado descubriuse unha fosa séptica escavada na rocha, de gran profundidade e con abundantes compoñentes pétreos de granito no seu interior. Sondaxe 2: de 6 x 3 metros, rexistrouse unha capa de recheo de escasa potencia que cubría o substrato rochoso. Escavadas na rocha, apareceron unha serie de pequenas canalizacións que conducían a unha pequena fosa cadrada cuberta de terra de recheo asociada a material contemporáneo. Sondaxe 3: cunhas medidas de 6 x 3 metros, non se rexistrou ningún tipo de estrutura, xa que por debaixo do pavimento de lousas estaba a rocha. Sondaxe 4: de 2 x 4 metros apareceu a rocha a escasos centímetros do pavimento sen rexistrarse ningún tipo de estrutura ou capa que amosase un interese arqueolóxico. Sondaxe 5: de 2 x 2 metros, apareceu por debaixo do pavimento, unha canalización de grandes pedras de cantería de granito de cronoloxía contemporánea. Como podemos observar, a pesar da gran potencialidade arqueolóxica da zona de intervención, non se puideron constatar niveis nin estruturas arqueolóxicas que poidamos cualificar de interese. Este feito débese a que no momento da

- 163 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Ourense) · CD 102A 2008/178-0 Sondaxes arqueolóxicas no inmoble situado no nº 1 da rúa Moratín e nº 2 e 4 da rúa Primavera, Ourense

Da presente intervención, só podemos destacar a aparición dun fragmento de fuste de columna reaproveitado no lousado exhumado na sondaxe 1. Ese anaco de fuste podería relacionarse cos 23 fustes aparecidos (igual ca no noso caso, reaproveitados nun lousado) na intervención arqueolóxica do ano 2001, realizada no número 1 da rúa Colón3 (inmoble situado a uns 20 metros da zona de actuación).

Sondaxe 2

construción do edificio (principios do século XX) se realizou un rebaixe no terreo de gran profundidade (nalgunhas áreas do edificio realizouse un rebaixe sobre a rocha de ata 3 metros), que provocou que os posibles niveis arqueolóxicos desapareceran.

NOTAS 1 REVVE Arqueoloxía S.C. Colaborou o arqueólogo Celso Rodríguez Cao. 2 Neste edificio, baixo a dirección arqueolóxica de F. Fariña Busto, X. Rodríguez González e M. Xusto Rodríguez, documentouse unha secuencia de restos arqueolóxicos que chegan ata o período altoimperial romano (XUSTO RODRÍGUEZ, M. e FARIÑA BUSTO, F. 2007: «Intervención nos Paaços, Torres et Curral do Bispo D´Ourens». En LÓPEZ MAYÁN NAVARRETE e C. J. MALAGÓN (Coords.) Del documento escrito a la evidencia material. Actas do I Encuentro Compostelano de Arqueología medieval. Lóstrego. Santiago de Compostela. 3 Intervención dirixida polo arqueólogo Manuel García Valdeiras. Púidose observar como un lousado con 23 tambores de columnas reaproveitados destruíron un nivel de ocupación galaicorromano con anacos de tegula, de lucerna, cerámica común e de TSH. Non se rexeita unha posible cronoloxía romana para eses fragmentos de columna (EGUILETA FRANCO, J. M.: «Ourense, sucesión de ciudades estratificadas en el tiempo: el entramado romano». Porta da Aira n. 12. Ourense 2008. páx. 63).

- 164 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Ourense CD 102A 2008/456-0

Sondaxes arqueolóxicas no soar da rúa do Progreso nº 40, Ourense JORGE LAMAS BÉRTOLO

O

proxecto «Sondaxes arqueolóxicas no soar da rúa Progreso nº 40 (Ourense)», foinos solicitado pola empresa promotora da obra, Promeiga de Contratas y Servicios, S.L., a través do arquitecto D. Manuel Vidal García, director do proxecto «Proyecto Básico y de Ejecución de Edificio de Viviendas». O edificio está situado dentro do Casco Histórico de Ourense, concretamente no nº 40 da rúa Progreso. O proxecto arqueolóxico estaba concibido para poder realizar as anteditas sondaxes arqueolóxicas previndo a extensión da escavación a todo o soar. A finalidade fundamental era a de evitar a posible alteración e/ou destrución dos restos arqueolóxicos durante as posteriores obras de construción neste soar e comprobar a posible afección das obras executadas sobre o patrimonio histórico-arqueolóxico do Casco Histórico de Ourense.

METODOLOXÍA O soar tiña forma rectangular e en superficie comprendía un edificio (hoxe en día derrubado) catalogado na Normativa de Protección de Edificios. As dimensións da parcela son de uns 9 m. de fachada por 21 m. de fondo e a súa superficie útil en planta é de 176,30 m2. A nova edificación ocupará a totalidade da parcela. Segundo a zonificación e cautelas arqueolóxicas (ord. 14.1 e 14.2 do P.E.R.I.) o inmoble a rehabilitar sitúase na Área II, polo que en función das obras a realizar, que removían o subsolo para a construción dunha planta soto xunto coa execución de gabias de cimentacións e foxo de ascensor, foi perceptible a realización dun proxecto de sondaxes arqueolóxicas. A actuación arqueolóxica levouse a cabo situando, como contemplabamos no proxecto, cinco catas arqueolóxicas distribuídas de xeito que cubriron gran parte do soar. Estas catas acadaron un tamaño de 3 x 3m. cada unha delas e se localizaron por todo o antedito soar e nas zonas nas que se prevía remocións de terras derivadas das gabias de cimentación (lembrar que se procederá ao baleirado do soar para a construción dun soto). O total de superficie escavada foi de 45 m2, superficie que representa practicamente o 25 % do total do soar. O rexistro da sondaxes levouse nun diario de escavación, tarefa que correu a cargo do Arqueólogo-Director. As estruturas arquitectónicas exhumadas, así como as estratigrafías resultantes, foron deseñadas e rexistradas fotograficamente.

A base do rexistro estratigráfico foi a denominada Unidade Estratigráfica o U.E., definición establecida no sistema de análise estratigráfico desenrolado por Harris e segundo os criterios plasmados no coñecido método de «Matrix Harris». Por U.E., enténdese, polo tanto, a capacidade de poder individualizar calquera elemento durante o proceso de escavación (Gabia, muro, estrato ou capa...).

Vista detalle das cimentacións contemporáneas

Detalle estratigráfico do recheo contemporáneo

- 165 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Ourense) Sondaxes arqueolóxicas no soar da rúa do Progreso nº 40, Ourense

RESULTADOS Os resultados da actuación arqueolóxica foron totalmente negativos. Así o inmoble nº 40 da rúa Progreso aséntase sobre a rocha natural (traseira do soar) e os restos dunha terraza fluvial (dianteira do inmoble) que comeza a aflorar a uns 30 cm. na parte traseira e a uns 160 cms na parte dianteira. Con todo queremos sinalar, que na estancia traseira (cata C-3) apareceu unha canalización contemporánea en pedra que reconducía as augas nesta parte do soar. Tamén destacamos a presenza de varias cimentacións de muros contemporáneos pertencentes ao inmoble do s. XX. Ase-

·

CD 102A 2008/456-0

made, o recheo de ambas estancias estaba configurado por materiais de época contemporánea (louza, plásticos, fragmentos de cerámica tipo Niñodeaguia e Pickman, etc.) sen detectar a presenza de cerámica anterior á antedita idade. Estes recheos acadan unha potencia estratigráfica de uns 160 cm na parte dianteira e uns 100 cm. na zona traseira. Finalmente sinalar que, os muros medianeiros apoian directamente na rocha o que nos indica que o recheo contemporáneo foi botado ex professo para acadar a cota de nivelación necesaria con respecto á rúa do Progreso (antiga estrada Villacastín-Vigo).

- 166 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Ourense CD 102A 2008/656-0

Escavación arqueolóxica precedida de sondaxes valorativas no soar de rúa Perigo 9, Ourense DAVID PÉREZ LÓPEZ

A

Memoria que a continuación se describe, responde á actuación preventiva encargada polo Instituto Galego de Vivenda e Solo, promotor da obra, con data 4 de setembro do 2.008. Trátase dun proxecto de escavación arqueolóxica precedida de sondaxes valorativas para o Proxecto básico e de rehabilitación para a construción dunha vivenda unifamiliar no predio nº 9 da rúa Perigo, inserido dentro do ámbito de afección do P.E.R.I do Casco Histórico da cidade de Ourense. O promotor, consciente de acometer medidas preventivas para o deterioro que as obras construtivas puidesen causar ao patrimonio arqueolóxico e cultural do Concello de Ourense, e de acordo coa normativa vixente, encargou a presente memoria técnica, co fin de documentar o rexistro arqueolóxico do contorno e poder establecer, no seu caso, as medidas de protección pertinentes. A edificación, obxecto de rehabilitación, sitúase dentro da Área I de Protección Arqueolóxica, na que se inclúen os terreos do ámbito de afección Plan Especial, nos que hai indicios fundados da existencia de restos arqueolóxicos. Ao estar afectado pola cautela tipo: Cautela de Grao I, en función do alcance das obras previstas, será de total aplicación a previsión dunha escavación arqueolóxica precedida de sondaxes valorativas. O conxunto histórico da cidade de Ourense é resultado dun privilexiado pasado histórico, confeccionado durante o Imperio Romano, no reinado Suevo e ao longo de toda a Idade Media. Nos seus arredores constátase a presenza de restos Paleolíticos e da Idade do Ferro, pero o que nos atinxe é a ocupación romana desde finais do século I ata o último tercio do s. III d.n.e., e a ocupación sueva a partir do ano 411, cando se apunta a construción da primeira catedral de S. Martiño identificada coa actual igrexa de Sta. Mª Nai, teoría apoiada pola existenza de columnas marmóreas na súa fachada que os especialistas datan desa época1. Despois dunha época con escasa presenza nas fontes documentais, e marcada polos movementos evanxelizadores e reformadores (S. Martiño Dumiense e S. Fructuoso), as incursións musulmanas (Abb-al-Aziz, Almanzor); a vila acada a finais do século IX con Alfonso III o restablecemento da dote da súa igrexa e a delimitación do primitivo couto2. No crecemento da cidade progresivamente foi trasladando o seu centro ata a igrexa catedralicia, bastión defensivo da cidade3. Producíndose na primeira metade do s. XII feitos decisivos para a mesma: no ano 1.122 a raíña Teresa de Portugal concede os primeiros privilexios, e o bispo Diego

Velasco a carta de poboamento; no 1.131 Alfonso VI outorga o foro da cidade, e no 1.133 Alfonso VII confirma a xurisdicción episcopal sobre a cidade e a concesión da carta de couto. Así, a partir da segunda metade do século XII, principios do s. XIII, comezan a intensificarse os fondos documentais, e aparecen as primeiras referencias á toponimia urbana. O núcleo urbano fíxase no século I d.C.4 nos arredores da Burga, desde a rúa do Baño, pasando polas rúas do Vilar, Fontaíña (Cervantes) e Barreira e á paralela do Pelouriño (Colón) ata o actual Museo Arqueolóxico e a Praza da Magdalena. Este primeiro núcleo é o máis irregular e anárquico, de maior densidade e amoreado, e desenvólvese en terrazas buscando o crecemento lineal a través das curvas de nivel. Un segundo núcleo urbano posterior, estaría primeiro no Presidium, logo pazos reais e dos bispos, e na Catedral; ambos concibidos como fortalezas nos tempos da inseguridade medieval. A Catedral vai polarizar coas súas portas Sur e Norte outras vías de entrada e saída. A porta Norte levaba á rúa da obra, Operis (Rúa Lepanto), que concentraba na Crux dos Ferreiros (Praza do Ferro) tódalas rúas que se formaron tras a Catedral, trepando polas ladeiras do Montealegre, e limitaba polo nordeste a expansión da cidade. A porta Sur enfilaba ao camiño que levaba a Pena Vixía, Fonte Arcada e Porta da Aira, límite sueste da cidade. A cidade vaise manter dentro dos límites acadados nos séculos XII-XIII ata ben entrado o século XIX. O crecemento natural manifestarase na renovación do tecido urbano e na súa compactación. Con estes antecedentes históricos, resulta obvio que no contorno do soar obxecto do proxecto construtivo, nas diferentes actuacións arqueolóxicas desenvolvidas recentemente, se descubriran vestixios romanos e medievais, cuxos resultados se recollen nos informes elaborados polos arqueólogos. No senso de documentar estruturas antigas, insírese esta actuación que implicou a escavación con metodoloxía arqueolóxica da execución do plan de obra para a planta baixa do edificio. O traballo de campo desenvolveuse mediante a apertura de tres sondaxes arqueolóxicas e o rexistro do contorno: SONDAXE 1 Proxectouse na estancia situada máis ao oeste do edificio, cunhas dimensións totais en planta de 2 x 2 metros. A apertura da sondaxe valorativa, xerou a documentación estratigráfica do espazo e o estudo da sección do predio en

- 167 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Ourense) · CD 102A 2008/656-0 Escavación arqueolóxica precedida de sondaxes valorativas no soar de rúa Perigo 9, Ourense

planta baixa, dando como resultado a documentación dunha estrutura arquitectónica, formada por unha canle de saneamento, tapada con grandes lousas planas, construída nos inicios do século XIX. Por riba da mesma, unha sucesión de niveis de recheo antrópico, dos distintos usos do espazo ao través do tempo, de xeito que só se poden documentar os últimos estadios cronotemporais do predio. SONDAXE 2 Proxectouse na planta baixa na estancia situada máis ao leste do edificio, segundo a aliñación dun muro medianeiro. A escasa dimensión da estancia condicionou reducir sensiblemente as medidas previstas no proxecto, axustándose a sondaxe a unhas dimensións totais en planta de 1’80 x 1’50 metros. A apertura da sondaxe valorativa, deu como resultado a documentación dunha estrutura arquitectónica, formada por unha canle de saneamento, tapada con grandes lousas planas, de comezos de século XIX. Por riba da mesma e paralelos a ela, unha sucesión de niveis de recheo antrópico, dos distintos usos do espazo a través do tempo, de xeito que só se poden documentar os últimos estadios cronotemporais do predio.

Perfil oeste da estancia A e estrutura de saneameto

SONDAXE 3 Proxectouse na planta baixa nunha pequena estancia pegada á escaleira de acceso principal á vivenda, aliñándose cun consistente muro medianeiro. A escasa dimensión da estancia condicionou reducir sensiblemente as medidas previstas no proxecto, axustándose a sondaxe a unhas dimensións totais en planta de 1’40 x 1’40 metros. A intervención arqueolóxica deu como resultado a documentación dunha estrutura arquitectónica, formada por un pavimento de pedras de pequeno e mediano tamaño (entre 15-30 cms.), cunha profundidade de 15 cms. Este solado posiblemente responda a un nivel de uso anterior ao edificio e aséntase sobre un recheo con materiais modernos. Por riba do pavimento, unha sucesión de niveis de recheo antrópico, dos distintos usos do espazo a través do tempo. Como resultados do estudo estratigráfico do soar, así como dos perfís xerados despréndese que a estruturación da zona de traballo pódese esquematizar en Grupos Estratigráficos perfectamente diferenciados. Segundo a súa disposición espazo-temporal caracterízanse en función da súa distribución dentro do predio segundo se relata a continuación. A estruturación estratigráfica da estancia A preséntase moi heteroxénea e con escasa potencia, xa que está

Colector e muro de cimentación da estancia B

Pavimento pétreo da estancia C

- 168 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Ourense) · CD 102A 2008/656-0 Escavación arqueolóxica precedida de sondaxes valorativas no soar de rúa Perigo 9, Ourense

composta por unhas unidades de recheo, depositadas sobre o colector de saneamento (G.E. I) e estratos relacionados co solado actual do edificio (G.E.II). A estruturación estratigráfica da estancia B preséntase bastante homoxénea e con moita potencia. Está composta por unhas unidades de recheo, asociadas á construción do colector de saneamento (G.E. II) e estratos relacionados co solado actual do edificio (G.E. I). A estruturación estratigráfica da estancia C presenta varios estratos claramente diferenciados. Está composta por unhas unidades de recheo, depositadas sobre o pavimento, relacionadas co uso actual do edificio (G.E.I), un pavimento pétreo de moita consistencia (G.E II) e unidades de recheo situadas debaixo do pavimento (G.E. III), posiblemente relacionadas coa construción dos colectores de saneamento. En ningunha das tres sondaxes se chegou ao substrato natural, dado que eso supuña desmontar os colectores de saneamento, medida desbotada por mor de que aínda estaban en funcionamento e os niveis de cimentación que requiría o proxecto arquitectónico quedaron amplamente superados coa intervención arqueolóxica.

Unha vez documentadas as sondaxes arqueolóxicas, mantívose unha reunión e unha visita á obra cos Servizos Provinciais de Arqueoloxía da Consellería de Cultura e coa xefatura do servizo de arqueoloxía do Concello de Ourense. Onde se deu por concluída a intervención e se recomendou cubrir as estruturas con xeotextil para logo reencher con terra. Medida tomada por mor das condicións arqueolóxicas do terreo, xa que, os niveis superiores son recheos contemporáneos que non presentan unha boa consistencia nin información útil para a documentación histórica do contorno.

NOTAS 1 V.V.A.A., 1996 p. 115. Farña Busto, 1994. 2 B.C.M.O. C.D. I,5 3 Leirós, E. (1946) 4 Gallego Domínguez, O. (2.001)

- 169 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Ourense CD 102A 2008/722-0

Control arqueolóxico para o proxecto básico e de execución da rehabilitación de dúas vivendas na rúa do Sol 2-4, Castro Caldelas DAVID PÉREZ LÓPEZ 1

A

memoria que a continuación se describe, responde á actuación preventiva encargada polo IGVS (Instituto Galego da Vivenda e Solo) Consellería de Vivenda e Solo da Xunta de Galicia, promotor da obra, con data do 8 de setembro de 2008. Trátase dun proxecto de control arqueolóxico para o proxecto construtivo de rehabilitación de dúas vivendas sitas na zona histórica de Castro Caldelas (Castro Caldelas, Ourense), inserido dentro do ámbito de afección do Plan especial de protección e ordenación do conxunto histórico do concello de Castro Caldelas. O promotor, consciente de acometer medidas preventivas para a deterioración que as obras construtivas puidesen causar ao patrimonio arqueolóxico e cultural do concello de Castro Caldelas, e de acordo coa normativa vixente, encargou a presente memoria técnica, co fin de documentar o rexistro arqueolóxico do contorno e poder establecer, se é o caso, as medidas de protección pertinentes. O predio obxecto de rehabilitación, sito no B.I.C.2 núcleo histórico da vila de Castro Caldelas (Ourense), establece a necesidade de que se realice o control arqueolóxico de todas as obras que impliquen remocións de terras e demolición de muros. As terras de Caldelas presentan unha gran variedade xeográfica, coa confluencia de serras e vales fluviais con gran contraste altitudinal. Sitúase nos sopés occidentais do Macizo Central Ourensán, con alturas que superan os 1.700 m, que contrastan cos 223 m da Ribeira do Sil, onde o terreo

Desenvolvemento dos traballos de desentullo

descende bruscamente, formando gargantas encaixadas con grandes desniveis. Esta posición centralizada, entre a montaña e o val confírelle trazos propios de dúas zonas comarcais de Galicia, por un lado a Ribeira Sacra, representada na ladeira do Sil, con numerosos viñedos distribuídos en socalcos; e por outro lado, a Comarca do Macizo Central, coas características intrínsecas das terras altas ourensás. Atractivos que, xunto co seu formidable núcleo histórico, lle outorgan a Castro Caldelas un elevado interese turístico. O relevo do termo municipal (87,63 km2) forma parte da zona centroibérica galaica, construído sobre unha penechaira paleozoica, na que se modelou ante o terciario un territorio abrupto e montañoso configurando dúas unidades xeográficas: o val do Sil, e a chamada «ribeira caldelá». Combina climas de montaña con zonas mediterráneas que condicionan unha vexetación termófila. O contexto histórico no que se inscribe a actuación vén marcado pola presenza da fortaleza medieval, época na que Castro Caldelas gozou de grande esplendor. Así, no s. XII concedéronselle dous foros reais por medio de Fernando II en 1172 e Afonso IX en 1228, que lle deron a categoría de vila de reguengo. No século XIV, Afonso XI dooulla a Don Pedro Fernández de Castro e deseguido se farían co control das terras os Condes de Lemos. As primeiras referencias bélicas da fortaleza témolas na toma do castelo en 1371 por parte das tropas do rei Henrique I, para someter e castigar o apoio de D. Fernando Ruiz de Castro, señor da fortaleza, ao seu inimigo dinástico Pedro I o cruel. Novas confusas aparecen co motivo da gran revolta irmandiña nos anos 14641469, onde a tradición oral sitúa o propio Mariscal Pardo de Cela no Castelo de Castro Caldelas. Nestas revoltas con violentos episodios, Don Pedro Álvarez Osorio, primeiro conde de Lemos, delegou no seu único fillo lexítimo, Don Alonso de Castro, a responsabilidade de defender e controlar a fortaleza «caldelá» (1467). Non obstante, Alonso Soto contratado pola Irmandade derribou a torre do castelo, que foi reconstruída posteriormente por Rodrigo Enríquez Osorio, conde de Lemos. A reconstrución foi financiada co aumento dos impostos por parte do conde e man de obra de vasalos do conde de Lemos e da abadía e mosteiros próximos, o que motivou preitos co concello na Audiencia de Valladolid,

- 170 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Ourense) · CD 102A 2008/722-0 Control arqueolóxico para o proxecto básico e de execución da rehabilitación de dúas vivendas na rúa do Sol 2-4, Castro Caldelas

resoltos en 1534 polo rei Carlos I a favor dos veciños. Na Idade Moderna a fortaleza vaise reconvertendo en pazo renacentista e na guerra da independencia, foi incendiada, xunto co resto da vila. A partir de 1794 o señorío de Lemos incorpórase á casa de Alba, co cal pasa a pertencer aos Duques de Alba. No ano 1992 foi doado polos Alba ao Concello de Castro Caldelas, para fins sociais e culturais. A localización da vila, sobre un promontorio dominante coroado cun castelo, así coma o seu topónimo, fai susceptible que nas súas ladeiras se puidesen asentar antigas poboacións, cuxas construcións se agochen debaixo das actuais vivendas; ora ben, nas actuacións arqueolóxicas levadas a cabo ata a actualidade, non se documentou ningún vestixio arqueolóxico, agás na propia fortaleza. Sustrato xeolóxico cos rebaixes para tuberias e tabiques No sentido de documentar estruturas antigas, insírese esta actuación que implicou o control con metodoloxía arqueolóxica da execución do plan de obra paración de pequenos cortellos para a cría de animais dopara a planta baixa do edificio. Esta metodoloxía implicou a mésticos. realización das remocións e movementos de terras con meA estruturación estratigráfica desta planta baixa é moi dios manuais, así como a retirada do pavimento parcial exis- sinxela, cun nivel de uso formado en parte polo pavimento tente. de acceso aos cortellos e pola terra orgánica destes. Este O control arqueolóxico da obra desenvolveuse median- nivel aséntase sobre estratos de recheo moi revoltos, depote o seguimento da preparación, limpeza, retirada de entullo sitados sobre a rocha nai, que buza no sentido da ladeira, de e adecuación do soar para o posterior comezo dos move- oeste a leste. mentos de terras mediante o emprego de medios manuais, ata acadar a nivelación precisa para a planta baixa, segundo determinaba o proxecto construtivo. Durante o desenvolvemento dos traballos correspon- NOTAS 1 dentes a esta fase da intervención arqueolóxica non se doArquitecto: Tomás Valente Lloves. Director da intervención: David Pérez López. Equipo técnico: Celso Hugo Barba Seara cumentaron estruturas nin materiais que evidenciasen res2 Decreto 30/1998, do 22 de xaneiro, no que o núcleo antigo da vila tos de entidade arqueolóxica. Tan só se documentan no de Castro Caldelas é declarado ben de interese cultural coa categoría de substrato xeolóxico, cortes asociados a canalizacións de des- conxunto histórico, para o que se establece a máxima protección (Proaugadoiro e rebaixes para asentar tabiques, destinados á se- tección Integral).

- 171 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Ourense CD 102A 2008/620-0

Control arqueolóxico das remocións de terras para a cimentación do predio nº 3 da rúa de San Mamede, Montederramo EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ

A

proximidade do Mosteiro de Santa María de Montederramo, coa fachada N a tan só 20 m lineais do predio n.º 3 da rúa San Mamede, fixo preciso un control arqueolóxico durante os labores de remocións de terras no seu subsolo para a preparación da cimentación durante a súa reforma. Polas características construtivas, a antigüidade do inmoble non vai máis aló de 1950. As remocións de terra efectuadas consistiron na escavación, por métodos manuais, de toda a superficie interna do soar (42 m2), ata chegar aos 0,60 m de fondura desde a rasante da beirarrúa exterior. Para acadalos foi máis que suficiente a retirada do solado de formigón actual e da camada de recheo inferior, composta de areas e entullos contemporáneos (tellas, cachotes de cemento, etc.). Baixo el quedou ao descuberto un nivel de terra escura, que nos marca o nivel de uso previo á reforma dos anos 50.

Situación e planta xeral do soar

Interior do soar despois do recheo do firme actual

Sobre ese nivel, e amortizado co nivel de recheo superior, apareceron catro grandes cachotes graníticos aliñados en paralelo respecto da fachada, separados desta 1,70 m. Corresponden estes grandes cachotes á cimentación da fachada dunha construción preexistente, de 0,90 m de anchura, cun oco doutros 0,90 m no centro, que nos indica a antiga entrada. A aliñación destes cachotes coincide coa liña de fachada do predio n.º 5 contiguo. Coincide tamén coa deste, e coa doutros edificios vellos da mesma rúa, a cota interior, uns 0,70 m por baixo da cota exterior da rúa. Seguramente, no soar n.º 3, a edificación anterior á actual fose de idénticas características á do soar n.º 5, con muros de carga de cachotería e unha soa altura, destinado hoxe a corte de gando. Nos muros laterais quedou ao descuberto a diferente fábrica dos treitos ampliados cara á rúa, levantados en bos perpiaños, respecto dos correspondentes á vella edificación, de simple cachotería de calidade moi irregular. O treito de perpiaños corresponde á reforma dos anos 50, gañando 2,40 m ao espazo público. Foi neste momento cando se creou o recuamento existente entre o predio n.º 5, máis antigo, e o n.º 1 e 3, moito máis recentes. Serviu o control, polo tanto, para localizar os restos da edificación preexistente, todo nun horizonte cronolóxico contemporáneo. Non se atoparon restos relacionados co mosteiro, aínda que a fondura acadada non permitiu máis que o recoñecemento dos recheos superiores, descoñecendo por completo a estratigrafía inferior. - 172 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Ourense CD 102A 2008/191-0

Control arqueolóxico das obras de recuperación na rúa Salgado Moscoso, zona histórica de Ribadavia MANUEL GARCÍA VALDEIRAS

O

presente proxecto foinos solicitado polo Concello de Ribadavia en calidade de arqueólogo do PERI por mor da realización do proxecto «Recuperación da zona histórica de Ribadavia. Infraestruturas xerais. Rúa Salgado Moscoso». Realizamos unha intervención arqueolóxica fundamentada metodoloxicamente nun control arqueolóxico das remocións de terra. As obras executadas tiveron por obxectivo a renovación e a colocación de infraestruturas de abastecemento e saneamento e do pavimento da r/ Salgado Moscoso e o seu contorno inmediato, así como a colocación de contedores de lixo soterrados. As remocións de terras afectaron en extensión e en maior ou menor medida á práctica totalidade da rúa, en canto á profundidade, as remocións máis profundas alcanzaron os dous metros de Artillería baixo-medieval profundidade (excepto na zona de contedores que alcanzaron os 2,75 m). Polo que respecta ao aspecto preventivo da actuación, Os resultados do control arqueolóxico foron negativos, aínda que non quere dicir que non se poidan sacar temos que sinalar que as obras non afectaron para nada o conclusións de certo valor arqueolóxico e de interese para a patrimonio arqueolóxico da vila, co que a afección do historia da vila. As obras desenvolvéronse nun sector que proxecto de obra foi nula. A bala, tras consultar os servizos provinciais de arqueoatravesa o trazado da antiga muralla medieval (desfeita a loxía e dado o seu peso, foi depositada no castelo dos Sarpartir de mediados do s. XIX). Ao igual que os controis anteriores realizados neste sec- miento xunto coas outras pezas líticas de gran volume que tor da vila seguimos a evidenciar que os recheos contempo- van quedar para adornar o interior do castelo unha vez reráneos localizados en extramuros alcanzan unha potencia matadas as obras e aberto ao público. de 2,5 m de profundidade é aínda non se aprecia o substrato natural, polo que a teoría dun foxo neste sector segue a coller forza; os resultados do control parecen probar a existencia dun desnivel que probablemente chegue aos tres metros, entre o nivel actual das rúas e o que debeu ser este sector de extramuros no medievo. En conclusión, os resultados do control parecen apoiar a existencia dun foxo medieval neste sector da vila, cando menos as esperanzas mantéñense intactas, á espera de seren confirmadas con futuras intervencións. A aparición dunha bala de pedra (en posición secundaria) pode ser un indicio dunha acción de asedio na Baixa Idade Media, o contexto histórico que mellor nos encaixaría é do asalto do duque Localización da actuación no ámbito do PERI de Lancaster en 1386. - 173 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Ourense CD 102A 2008/147-0

Actuación arqueolóxica no soar da praza García Barbón, esquina coa rúa Travesa, Verín MANUEL GARCÍA VALDEIRAS

O

proxecto «A actuación arqueolóxica no soar da Praza García Barbón esquina coa rúa Travesa (Verín), Ourense» contémplase como actividade precedente e complementaria ao proxecto arquitectónico de construción dun edificio no antedito soar dirixido polo arquitecto D. Gonzalo Guerra González, para levar a cabo a realización deste proxecto arquitectónico, que inclúe soto, é necesaria a remoción de terras na maior parte do soar. A actividade arqueolóxica está orientada a realizar sondaxes arqueolóxicas no soar antedito e, posteriormente, controlar as obras de construción no soar. A finalidade fundamental é evitar a perda, se é o caso, de información e/ou materiais arqueolóxicos. Recollendo os materiais arquelóxicos que poidan atoparse, rexistrando planimetricamente as estruturas arquitectónicas que aparecezan e as estratigrafías resultantes. O soar ten 211,71 m2 (superficie construída) + 137,80 2 m (soar baleiro) = 359,49 m2 en total. Propoñemos realizar catro sondaxes de 3x3 m na parte do soar baleiro (n.º 5 da rúa Travesa) e outras dúas no local que se corresponde co n.º 19 da praza de García Barbón e que conta con algo máis de 60 m2. No intermedio quédannos as construcións dos inmobles n.º 1 e 3 da rúa Travesa, en estado de ruína e con habitáculos moi pequenos que impiden a realización de sondaxes.

Vista xeral das sondaxes no soar sen edificación

No caso de que os resultados das sondaxes fosen negativos, e tras a presentación do correspondente informe valorativo, o control das remocións, cimentacións e un soto duns 180 m2 na zona oriental, serían controlodas arqueoloxicamente e os seus resultados presentados na memoria técnica da actuación. Resumindo os resultados por sectores, no soar sen edificación temos un único nivel de revolto que acolle algúns fragmentos de tégula e cerámica romana en posición secundaria mixturados con cerámica contemporánea. A concentración de materiais é proporcional á potencia do recheo, concentrándonse ambos cara á parte posterior do soar. Polo que respecta ao denominado Local 1, como é lóxico temos os restos subterráneos da construción orixinal do edificio, dos anos 30 do pasado século segundo referencias orais (información que casa coa tipoloxía construtiva e os materiais utilizados), estamos a referirnos naturalmente ás cimentacións do edificio e ao sistema de saneamento orixinal (pozo negro e canalizacións de ladrillo). As únicas incidencias destacables son un nivel de ocupación anterior rexistrado na G-2 cuxa cronoloxía non podemos concretar, entre finais da Época Moderna (séc. XVIII) ou o séc. XIX, debido aos escasos e pouco significativos materiais recollidos. Temos tamén un pequeno nivel arqueolóxico que se estende a unha cota profunda polas dúas sondaxes e que podemos datar na Idade Media, sen precisar máis. En conclusión, creo que os resultados das sondaxes proban inequivocamente a extensión do asentamento romano de Verín ata este sector da vila. Como únicos restos desta época, só rexistramos fragmentos de tégula e algún caco de cerámica común, sempre en posición secundaria, unha explicación á falla de estruturas ou niveis definidos hai que buscala nas alteracións producidas nas seguintes épocas, desde o Medievo ata a actualidade, pasando pola Época Moderna. Outra explicación pode ser a de que os restos romanos pertenzan a unha necrópole de tégulas e non a un sector de habitación, como ocorre nalgúns sectores de xacementos análogos, penso en Ourense e Xinzo. Finalmente e no que se refire á compatibilidade do proxecto de obra coa salvagarda do patrimonio arqueolóxico de Verín, creo moi

- 174 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Ourense) · CD 102A 2008/147-0 Actuación arqueolóxica no soar da praza García Barbón, esquina coa rúa Travesa, Verín

difícil a supervivencia de estruturas ou máis niveis arqueolóxicos, que os rexistrados no resto do soar. O sector intermedio, cos dous inmobles que quedan entre o Local 1 e o soar sen edificar, conta con muros de carga e fachadas que teñen, por forza, que alterar o substrato antrópico, que apenas ten un metro de potencia, ata atoparnos co nivel de arxila natural. As remocións que quedan son o semisoto, de 1,5 m de rebaixe no soar sen edificar e as cimentacións que se van facer, na súa maior parte, arredor das fachadas exis-

tentes; estas cimentación interiores van ser executadas con medios manuais, polo que poden ser perfectamente rexistradas arqueoloxicamente. Tendo en conta os resultados que, se non son negativos, si podemos clasificar como escasos e o tipo de remocións pendentes facilmente controlables arqueoloxicamente. Propoño que se continúe coa proposta formulada no proxecto da actuación; é dicir, a continuación da obra baixo control arqueolóxico.

- 175 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Ourense CD 102A 2008/555-0

Sondaxes arqueolóxicas na «Casa dos Acevedo», no inmoble nº 26 da Praza de García Barbón, Verín (Ourense) EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ

A

nte o proxecto de reforma do nº 26 da praza García Barbón, e de acordo coas cautelas establecidas no PEPRI de Verín, que establece unha cautela de grao I para este predio, planeáronse as preceptivas sondaxes arqueolóxicas. Historicamente pertenceu esta casa á familia dos Acevedo, tal e como testemuña o brasón partido dos Feijóo e dos Acevedo na fachada. En 1777 describiuse como «La ilustre casa de los señores Acebedos, emparentados con la casa de Monte Rey, en la que se aposentó, según tradición, Felipe el Hermoso cuando estuvo en esta villa, cuya casa tuvo privilegio de cadenas, y aun existen las argollas»1. O texto recolle a crenza do aloxamento do monarca, mais polas características artísticas do predio non se debería levar máis aló do século XVII. Seguramente os feitos fagan referencia a unha fábrica anterior, da que nada resta. As remocións de terras reflectidas no proxecto arquitectónico centráronse nos puntos de apoio das zapatas para a cimentación da estrutura. Deste xeito, e sendo as únicas remocións de terra previstas, adaptáronse as sondaxes á posición destas. Este sistema de cimentación fórmano dúas zapatas corridas contiguas en sentido N-S, ademais dun piar para sostén da estrutura da escaleira ao primeiro andar e tres trabes de atado. A primeira das zapatas, de 0,75 x 2,70 m, partiu do centro da parede N. Solapada a esta estendíase cara ao S a outra, de 1,25 x 3,74 m. Para ambas as zapatas escavouse unha soa gabia, coincidindo coa sondaxe principal. Na posición do piar illado escavouse un recadro de 0,80 x 0,80 m, uníndose coa gabia principal. Nas trabes de atado escaváronse outras dúas gabias de 0,40 x 1,74 m e de 0,60 x 3,50 m. Escavouse toda a superficie afectada ata o substrato, composto por un nivel de arxila moi duro e compacto, a unha fondura variable entre 0,55 m e 0,98 m. A superficie total escavada foi de 10,24 m2, representando unha porcentaxe do 19% respecto aos 54 m2 da superficie total interior do predio. Baixo o lastrado de baldosas actual, correspondente á última reforma de 1970, estendíase unha camada de recheo e nivelación a base de area e cascallo. Este recheo igualou a cota interior coa exterior da praza; anteriormente situábase a 0,40 cm por debaixo, como aínda ocorre en varios baixos de predios veciños. Este piso inferior era de terra e cuberto de sollado, segundo algunhas testemuñas. Baixo este vello firme asomaba unha vella canle pétrea de saneamento contemporánea, percorrendo en diagonal e de W a E todo o

Fachada principal da Casa dos Acevedo

sector N da sondaxe. Afondaba esta a súa gabia de construción ata a arxila natural, destruíndo calquera nivel anterior. No sector S asomaba tamén a base dun muro, desmontado canda a reforma de 1970. Cimentábase este sobre unha aliñación anárquica de grandes perpiaños, dispostos en sentido NNW-SSE, cunha anchura aproximada de 1 m. Asentábanse estes tamén directamente sobre a arxila. No nivel correspondente ao uso destas estruturas, cunha potencia de entre os 5 e os 30 cm, o material exhumado

- 176 -

Plano xeral


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Ourense) · CD 102A 2008/555-0 Sondaxes arqueolóxicas na «Casa dos Acevedo», no inmoble nº 26 da Praza de García Barbón, Verín (Ourense)

Restos arqueolóxicos no contorno

permitiunos distinguir entre as cotas inferiores e as superiores. Nestas, sobre as que se estendería o sollado contemporáneo, recuperamos unha moeda de 5 pesetas de 1957; naquelas o espolio formárono algúns fragmentos de louza de Talavera-Puente del Arzobispo, procedentes da escavación da gabia da canle, que afectou a estratigrafía precedente. Baixo este nivel que mestura restos contemporáneos e modernos, localizamos un nivel con claras marcas de ocupación. Consiste nun piso terreiro ben nivelado, con leves restos de queimado e unha potencia media duns 2 cm, disposto sobre unha fina camada de preparación a base de sábrego, doutros 2 cm de potencia media. Estendíase este polo sector central da sondaxe, entre a canle e o muro S, relacionándose con el. Entre o material recuperado destaca

Sondaxe central, co piso orixinal

un fragmento de ouriñal con vidrado amarelo interior, louza e cerámica común moderna. Para a preparación deste piso foi precisa a nivelación da irregular superficie da arxila natural, reenchida cunha camada de terra cincenta. Polas necesidades construtivas, o substrato foi rebaixado ata os -1,20 m de fondura. Apareceron así varios cachotes pétreos embebidos nel, talvez desfeitos de construcións anteriores. Entre estes recuperamos tamén algún fragmento de tegula e de ladrillo romanos, 3 fragmentos de TSH, 1 fragmento do fondo dunha xerriña vítrea, 2 fragmentos de cerámica común de fábrica manual e pasta moi micácea –que nos leva a horizontes medievais–, e algún outro fragmento cerámico moderno. Ou sexa, que os restos materiais máis antigos, de horizonte alto-imperial, aparecen en deposición secundaria embebidos na arxila, mesturados con espolio medieval e moderno. Consideramos este momento como a fase I de ocupación, que se tería desenvolvido sobre o propio terreo natural. A heteroxeneidade do material fálanos de aportes de terras esóxenas, ou ben de severas remocións previas á construción do predio en época moderna, destruíndo os niveis inferiores. A unha fase II correspondería a nivelación do substrato, xa con niveis de ocupación clara de inicios do s. XVII, coincidindo coa estrutura orixinal do edificio. A fase III vai xa á época contemporánea, cando a construción do saneamento destrúe os niveis modernos e aparecen os materiais mesturados cos contemporáneos no primeiro aumento de cota do firme interior. Os muros interiores de carga perduraron ata 1970, e foron substituídos por unha estrutura interna de trabes de ferro sobre un piar de formigón. Esta xa é a fase IV, aumentando por segunda vez o nivel de cota, lastrándose con baldosa e igualándose co exterior. Nas gabias correspondentes ás trabes de atado localizamos a cimentación dos muros de carga da casa, asentados sobre grandes perpiaños que procuran o asento directamente sobre a arxila natural. O predio sitúase na confluencia das rúas Maior, Lisa, Cruz e a propia praza Maior –ou de García Barbón–; un cruzamento estratéxico segundo os estudos urbanísticos do Verín romano, a pesar da inexistencia de restos materiais que o confirmen. As únicas estruturas claras de época romana coñecidas ata o de agora son as tabernae escavadas por Xusto Rodríguez e Naveiro López en 1993-94 nos nº 21, 23 e 25 da rúa Maior, en fronte da igrexa de Santa María.

NOTA 1 Descripción de los Estados de la Casa de Monterrey en Galicia, por D. Pedro González de Ulloa (1777), publicado nos Cuadernos de Estudos Gallegos en 1950, no anexo IV, p. 59.

- 177 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Ourense CD 102A 2008/717-0

Sondaxes arqueolóxicas na praza da Mercede nº 6, Verín EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ

O

predio n.º 6 da praza da Mercede, como parte da zona vella de Verín, foi obxecto dunhas sondaxes valorativas previas á execución da reforma integral do inmoble. As remocións de terras reflectidas no proxecto arquitectónico reducíanse aos puntos de apoio das zapatas para a cimentación da nova estrutura. Practicáronse catro sondaxes de 2 x 3 m cada unha, distribuídas por todo o soar. Todas elas foron escavadas ata o substrato natural, formado por un nivel de arxila avermellada, a unha fondura que oscilaba entre -1,25 m e 1,46 m; baixo este, a unha cota de -1,70 m, localizouse outra camada de arxila moito máis dura e de cor amarelada. A superficie total escavada foi de 24 m2, que representa unha porcentaxe do 16% respecto aos 147 m2 da superficie total interior do predio. Polos características arquitectónicas, a antigüidade do predio non vai máis aló de mediados do século XIX, e non presenta ningún elemento decorativo nin arquitectónico destacable. Inicialmente diferenciamos xa a parte dianteira da traseira, mediante unha variación de cota de 15 cm.; superior na parte dianteira. Ambas as partes se separaban mediante un muro en sentido N-S, límite traseiro orixinal do predio, antes da ampliación traseira levada a cabo a mediados do século XX. Os muros desta ampliación asentaban os seus alicerces sobre unha camada de terra escura –de horta–, duns 0,50 m

Restos arqueolóxicos no contorno

Fachada do predio

de potencia, disposta directamente sobre a arxila do substrato. Cubríase aquela, á súa vez, con sucesivas camadas de recheo de area e cascallo. Foron estes recheos empregados como illante e nivelación do chan ao mesmo tempo que a ampliación do predio cara ás hortas traseiras. Esa terra de horta proporcionou practicamente o 100% do espolio material, entre o que destacamos numerosos fragmentos de louza de Talavera/Puente del Arzobispo, e Pickman (La Cartuja), que datan a ampliación traseira nunha data post quem 1841. En S3 detectamos que o tabique E-W divisorio do portal e do baixo comercial actuais se asentaba sobre un lastrado de boa factura, e de escasa extensión, correspondente á primeira ocupación do predio. Baixo as laxas recuperamos unha moeda de 8 marabedís de 1844, que nos datou con gran precisión esa primeira fase construtiva. O lastrado dispúñase sobre unha camada de terra pisada ennegrecida, presente máis aló da propia extensión das laxas. Baixo el apareceu xa un simple nivel de recheo botado sobre o substrato. Todo o conxunto foi cortado polas gabias abertas para as tubaxes de gres da rede de saneamento contemporánea. Cómpre indicar a recuperación dun só fragmento de tegula e un diminuto anaco de cerámica que nos levan a horizontes romanos, ambos embebidos no nivel superior do substrato, de arxila avermellada.

- 178 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Ourense) Sondaxes arqueolóxicas na praza da Mercede nº 6, Verín

·

CD 102A 2008/717-0

Imaxe da esquerda: restos da edificación do século XIX en S3. Dereita: estratigrafía completa en S3

Estes fragmentos foron moi residuais e non se pode relacionalos con ningún tipo de estrutura, nin tan sequera cun nivel arrasado desa cronoloxía, como si sucedeu no soar contiguo, escavado por D. Manuel García Valdeiras no ano 2001. O baleiro en canto vestixios tanto de época romana como medieval foi sorprendente, dada a situación do soar. De feito, non foron detectados indicios que nos falen dunha ocupación anterior á propia construción do predio, a mediados do s. XIX. O espazo que ocupa a praza da Mercede debeu ser ocupado por vez primeira canda o traslado dos mercedarios a Verín desde o castelo de Monterrei en 1597. A propia praza debeu nacer do resío do mosteiro, que pecha a fachada E desta, seguramente coa incorporación des-

tes espazos baldíos á rede urbana nas transformacións urbanísticas do século XIX. Con todo, a falla de restos arqueolóxicos axúdanos a ir definindo a extensión do Verín romano, do cal nada fai pensar da súa extensión por esta parte da vila. Os restos dunha suposta villa máis ao E, no soar do Cine Buenos Aires, estudados por Taboada Chivite, ou a presenza dun pozo datado no último terzo do século I d. C. no soar contiguo, na esquina entre a rúa da Mercede e a avenida Luis Espada, parecen falarnos dunhas instalacións de tipo agrícola nas aforas do núcleo principal do Verín romano. O centro deste situaríase no contorno da igrexa de Santa Mariña, onde apareceron os únicos restos estruturais da época atopados ata o de agora.

Vista xeral das sondaxes

- 179 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Ourense CD 102A 2008/279-0

Sondaxes arqueolóxicas para asento de zapatas no predio nº 3 da rúa Xesús Carlos Romero Nieto, Xinzo de Limia EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ

A

reforma do inmoble nº 3 da rúa Romero Nieto, tradi cionalmente rúa Outurelo, presentouse como unha segunda fase de obra en relación á construción dun predio de nova planta no soar contiguo nº 5. Este soar xa foi obxecto dunhas sondaxes arqueolóxicas e a súa posterior escavación en área (CD102A2007/194-0 e 706-0). Encádranse ambos na área definida como zona antiga no P.X.O.M. do Concello de Xinzo de Limia, así como no inventario de bens arqueolóxicos de Galicia (GA32032030), referente a todo o núcleo histórico de Xinzo de Limia. Naquelas intervencións previas localizáronse os restos dunhas tabernae, así como dous niveis de rúa superpostos no exterior destas, con diversas fases de ocupación entre o século I e o III d. C. A escasa entidade das obras planeadas, limitadas á escavación das zapatas perimetrais, leváronnos a situar as sondaxes coincidindo coa súa situación e dimensións. Realizáronse un total de 5, cubrindo 48,40 m2 dos 103 m2 totais do soar, o que supuxo o 20,6% da superficie total. Todas foron escavadas ata o substrato natural, formado por un nivel de area fino, idéntico ao detectado na escavación do predio nº 5 e noutras intervencións no mesmo Xinzo de Limia.

Situación dos soares escavados

Esquina da estrutura en S3

A única unidade construtiva foi localizada en S3, coincidindo co límite N do soar. Trátase dun treito de muro que forma unha esquina en ángulo recto da que parten dous lenzos de cachotería con boas caras á vista, de 48 cm de grosor, cunha orientación SW-NE e SE-NW, cun longo de 1,35 m e 1,53 m, respectivamente. Apareceu este muro a escasos 10 cm de fondura no centro da sondaxe, e consérvanse 20 cm desde a súa cimentación; nos testemuños consérvase cunha altura de ata 70 cm, grazas a seren empregados como apoio das estruturas contemporáneas. O muro déitase directamente sobre o substrato areoso, sen apenas cimentación, tal e como ocorría coas estruturas da primeira época no soar contiguo nº 5. Esta estrutura individualiza un espazo interior e outro exterior. O primeiro esténdese cara ao N, perdéndose baixo os predios lindeiros no que pode descubrirse tan só unha pequena superficie de 1 m2. Localizamos, aínda así, dúas fases de ocupación para a mesma estrutura. A primeira delas está formada por un nivel de recheo de terra cincenta, duns 25 cm de grosor, deitado directamente sobre o terreo natural, que serviu de nivelación para o nivel de uso propiamente dito –de terra parda–, moi alterado por unha derruba de tegula de 17 cm de potencia, que nos marca o estadio de abandono. Sobre esta derruba practicouse unha nova nivelación, esta vez a base de terra compactada, correspondente ao segundo momento de ocupación. Cubría este piso terreiro outro nivel de terra cincenta, correspondente ao segundo uso da estrutura, con gran cantidade de carbonciños. Sobre

- 180 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Ourense) · CD 102A 2008/279-0 Sondaxes arqueolóxicas para asento de zapatas no predio nº 3 da rúa Xesús Carlos Romero Nieto, Xinzo de Limia

este nivel e sobre o propio muro construíronse xa as edificacións contemporáneas actuais. Exceptuando as tegulas do nivel de derruba, é destacable a escaseza de material no interior da estrutura. O espazo exterior da estrutura corresponde xa ao resto do soar, dada a inexistencia doutras estruturas que dividan ese espazo. Albíscanse neste tamén dúas fases de ocupación, moito máis claras en S2. A primeira fase correspóndese cun pavimento botado directamente sobre o terreo natural, presente ao SW do muro pero sen contactar con el, perdéndose baixo o testemuño NW e sen continuidade cara ao interior do soar. Cobre este nivel unha camada de terra amarelenta, moi solta, cunha potencia variable entre 15 e 30 cm, talvez correspondente a un longo estadio de abandono. Sobre este superponse á súa vez outro de terra cincenta, con fragmentos de tegula tan só no medio metro máis próximo ao muro, que acada unha potencia máxima de 20 cm e que vai diminuíndo a medida que nos arredamos daquel, ata desaparecer; correspóndese este nivel coa derruba interior. O estadio de abandono remata coa nivelación de todo o conxunto cunha fina camada de terra xabreguenta, moi débil en S3 pero que chega aos 10 cm en S2. No resto das sondaxes repítese a secuencia de niveis, aínda que con considerables diferenzas de potencia e cota. Este feito ponnos ao descuberto un terreo desnivelado cara ao SW, onde se tería acumulado máis lixo e onde os recheos requiren maior grosor. Estes niveis de selado e nivelación son os que concentraban a maior parte do material, todo el de tipoloxía romana, sendo destacable a gran cantidade de TSH, de diversas formas lisas e decoradas. Esta camada de nivelación xabreguenta emparenta con outro nivel de selado, de idénticas características, detectado na escavación do soar nº 5, e no que se atopa un claro enlace estratigráfico entre ambas as intervencións. Xa sobre este nivel de selado, ou sobre o nivel de abandono onde este non existe, disponse o nivel de recheo contemporáneo, correspondente ás construcións actuais. A escaseza de material nos niveis inferiores non nos permite reconstruír unha secuencia cronolóxica moi afinada, pero a abundancia destes nos niveis de selado superiores lévannos a situar a segunda fase de ocupación no século III d. C.; algún fragmento de cerámica bracarense retrasaríanola

Planta xeral das sondaxes

Pefil NW de S3

ao século II d. C., inda que máis ben corresponderían estes á fase de transición ou de abandono. A función da estrutura é difícil de precisar, debido á escaseza de material e ao escaso 1 m2 de superficie descuberta desta. A orientación dos muros coincide coa dos restos exhumados no soar nº 5, inda que non parecen estar artellados, existe un amplo espazo despexado de construcións entre ambos. Sería interesante estudar o interior da estrutura, así como a súa relación co muro S-N que delimitaba as tabernae do soar contiguo polo W. Pero todos eles se perden xa baixo a rúa e as edificacións actuais, arredando a solución ao problema destes dous soares por nós intervidos. Ao final da intervención os restos foron cubertos con fibra xeotéxtil e sábrego e quedaron amortizados baixo as zapatas.

- 181 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/108-0

Escavación en área en tramo parcial da rúa Manuel Quiroga, Pontevedra Mª DOS ANXOS LÓPEZ TABOADA

N

o transcurso do control arqueolóxico realizado durante a instalación do colector de saneamento na rúa Manuel Quiroga documéntanse indicios da presenza dun xacemento de época romana, polo que se establece a necesidade de executar unha escavación arqueolóxica en área nun tramo parcial da rúa, situada na zona histórica da cidade de Pontevedra, intervención que se levou a cabo no mes de febreiro de 2008. O tramo da vía afectado pola actuación discorre en sentido NW-SE. A lonxitude do tramo afectado ascende a 13,00 metros e ten unha anchura media de 2,25 metros. A superficie total estimada ascende a 29,25 metros cadrados. Documentáronse un total de 56 unidades estratigráficas de diversa cronoloxía. En primeiro lugar, estaría o conxunto que se compón de todas as accións antrópicas de época contemporánea no sector escavado (gabias de cimentación dos inmobles da marxe de números pares e o antigo colector de saneamento que atravesa a rúa pola súa parte central). Todas estas unidades alteraron en diversa medida o xacemento de época romana tanto polo leste como polo oeste. En canto ao xacemento romano, destaca a aparición de tres estruturas de combustión realizadas a base de arxila rubefactada e pequenas pedras fincadas asociadas a dous

pavimentos de terra endurecida dos que un presenta un preparado previo a modo de botado de gravas de mediano tamaño. Rematarían o conxunto tres estruturas murarias. En primeiro lugar, no norte do sector de escavación, aparece un muro (UE029) que discorre en dirección lesteoeste. Desa estrutura só se conserva a primeira fiada, que nos permite ver certo coidado na súa elaboración, a base de ripios e cachotes ben imbricados e careados. O segundo muro documentado (UE026) atravesa o sector da escavación, na zona sur en dirección SO-SE. Como no caso anterior tan só se conserva a primeira fiada e a súa factura é moi semellante á da UE029. Posiblemente este muro estaría dividindo dous espazos de uso habitacional, xa que documentamos restos de estruturas de combustión a ambos os lados deste. Polo tanto, podería tratarse dun muro medianeiro. Por último, apareceu o que podería ser un terceiro muro (UE 056) ao sur do sector de escavación. En realidade, tan só se conservan apenas catro pedras desta posible estrutura, e case non podemos apreciar unha das súas caras. En canto á súa funcionalidade, apuntamos a posibilidade de que fose o muro exterior do conxunto, xa que cara ao sur deste, non se detectou ningún resto de entidade arqueolóxica.

Na fotografía de esquerda, UE026 (muro) e, na da dereita, imaxe do sistema de cimentación

- 182 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) Escavación en área en tramo parcial da rúa Manuel Quiroga, Pontevedra

Planimetría preliminar das estruturas documentadas

·

CD 102A 2008/108-0

Cómpre salientar o sistema de cimentación que posúen as tres estruturas. Todas elas se asentan sobre zócolos de pedras graníticas colocadas en chapacuña, aloxadas en gabias escavadas sobre a transición ao Horizonte Mineral. Este sistema de cimentación funcionaría seguramente como un illante e drenante das augas que se poderían acumular no contorno do edificio. Cos datos obtidos ao levar a plano os muros, concluímos que posiblemente pertenzan á mesma vivenda e que estean delimitando diversos espazos interiores e exteriores. Localizouse un conxunto de materiais arqueolóxicos que comprende cerámica de construción, cerámica común e fina (tres exemplares de terra sigillata, entre os que identificamos unha forma 29 de T.S.H.), ánfora, un conxunto de numismas e varios elementos metálicos como cravos e unha fíbula en omega. Estes materiais atópanse actualmente en fase de limpeza, consolidación e estudo. Unha vez escavadas as evidencias, e tras un exame inicial, podemos concluír que nos atopamos ante un conxunto habitacional, posiblemente de tipo doméstico, no que podemos delimitar a existencia de, polo menos, tres estancias interiores e un muro exterior. Estas estancias pertencerían a priori a unha mesma edificación que, polas súas características construtivas, se trataría dun edificio privado de certa entidade, o que vén determinado pola calidade das cimentacións e dos paramentos documentados.

- 183 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/277-0

Sondaxes mecánicas das obras de construción de edificio na Rúa Nova de Abaixo nº 9 a 21, Pontevedra SANTIAGO VIEITO COVELA

O

proxecto «Proxecto de execución modificado para a construción de 24 vivendas, local comercial, garaxes e rochos» que modifica ao orixinal «Reaxuste de proxecto básico para a construción de 24 vivendas, local comercial, garaxes e rochos. Rúa Nova de Abaixo. Pontevedra» con data de visado do COAG (Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia) o 11 de setembro de 2006 ten por finalidade a construción de tres plantas de soto destinado a garaxe e rochos, planta baixa destinada a local comercial e dúas plantas máis destinadas a un total de 24 vivendas, lindando polo sur co edificio do Arquivo Histórico Provincial (referencia catastral: 8878925NG2987N0001RD) que se atopa incluído no catálogo de edificios e elementos para conservar do Concello de Pontevedra (bloque 105/ficha 3) cun grao de salvagarda protección integral. Coa finalidade de avaliar patrimonialmente este soar e dar resposta aos requirimentos patrimoniais, D. José Luis Cayo, na súa calidade de representante de PROENYCA S.L. –empresa promotora das obras– encárgalle á empresa Lesering S.L., con data do 11 de marzo de 2008, un proxecto

Sondaxe 3 perfil oeste, estruturas contemporáneas

de intervención arqueolóxica na obra urbana, que titulamos: «Sondaxes mecánicas das obras de construción de edificio en Pontevedra. Rúa nova de abaixo n.º 9 a 21». O proxecto, acompañado da documentación complementaria requirida no Decreto 199/1997 que regula o desenvolvemento da actividade arqueolóxica en Galicia, foi depositado para a súa tramitación no Concello de Pontevedra o 24 de marzo de 2008. A Dirección Xeral de Patrimonio Cultural emite resolución favorable, autorizando a realización das sobreditas sondaxes. A clasificación patrimonial da actividade é de tipo preventivo e o proxecto recibe a clave administrativa CD 102A 2008/277-0. A dirección técnica do traballo corre a cargo do arqueólogo Santiago Vieito Covela, que subscribe o Informe-Memoria Técnica da intervención. FORMULACIÓN A avaliación patrimonial da zona afectada resólvese mediante a escavación de tres sondaxes mecánicas, dúas lonxitudinais (orientación E-W) e unha transversal á rúa Nova de Abaixo (orientación N-S). A profundidade destas, o volume dos amontoamentos, as marxes de seguridade e a necesidade de área de manobra para os medios mecánicos derivaron nunha redución de 3 e 5 m nas gabias con orientación leste-oeste, e 4 m na gabia norte-sur sobre as dimensións presentadas no proxecto. A sondaxe 1 disponse ao sur da parcela de leste a oeste. Cunhas dimensións finais de 25,24 x 1,20 m, co resultado de 30,28 m2. A sondaxe 2 disponse ao norte da parcela de leste a oeste. Presentando unhas dimensións finais de 27,10 x 1,20 m, co resultado de 32,52 m2. A sondaxe 3 disponse ao leste da parcela de norte a sur. Cunhas dimensións finais de 11,32 x 1,20 m, co resultado de 13,58 m2. A superficie do soar finalmente sondada foi de 76,38 m2. Toda a intervención foi referenciada ao sistema de coordenadas UTM da rede urbana. RESULTADOS Estratigraficamente: Obsérvanse unha serie de niveis de orixe antrópica (Niv. 01-08 e 11) relacionados coa nivelación da parcela para o seu aproveitamento urbanístico a principios do século XX e as intervencións derivadas dos usos destas vivendas (gabias de canalización).

- 184 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/277-0 Sondaxes mecánicas das obras de construción de edificio na Rúa Nova de Abaixo nº 9 a 21, Pontevedra

Por baixo destas achegas recentes aparece xa o que poderiamos considerar as achegas naturais dos procesos de deposición fluvial, que se amosan totalmente estériles en canto á presenza de calquera tipo de material de orixe antrópica, e que asentan directamente sobre un horizonte C de rocha disgregada. Cronoloxicamente: Só podemos falar dun uso do soar desde finais do século XIX e principios do século XX. Materiais: Non se recolleron elementos materiais mobles de significación arqueolóxica. AVALIACIÓN Unha vez levadas a cabo as sondaxes no soares 9 a 21 da rúa Nova de Abaixo (Pontevedra) non se documentan restos de entidade a nivel arqueolóxico durante os traballos efectuados.

Sondaxe 3 desde o Norte

- 185 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/430-0

Control arqueolóxico das obras de reurbanización da praza da Castaña e rúa Irmáns Sobrino Buhigas, Pontevedra SANTIAGO VIEITO COVELA

O

ámbito da intervención está situado no bordo leste do centro histórico da cidade de Pontevedra, que está catalogado como xacemento arqueolóxico e, polo tanto, baixo cautela legal. O seu perímetro queda definido no PEPRICA (clave de identificación: GA 36038013). A superficie total afectada foi de 1.424,71 m2. FORMULACIÓN Obxectivos: · Garantir a integridade dun posible xacemento, así como a documentación das evidencias arqueolóxicas e históricas, e o seu contexto. · Rexistro doutros datos que contribúan a un mellor coñecemento da historia de Pontevedra. · Elaboración dunha proposta de actuación para fases posteriores do proxecto.

Desenvolvemento dos traballos: · Intervención arqueolóxica/control descontinuo: Irmáns Sobrino Buhigas - 19, 20, 21 e 23 de agosto de 2008 · Intervención arqueolóxica /control. Praza da Castaña 3, 4, 8 e 9 de setembro · Remate da obra suxeita a control: 14/outubro/2008

anteriormente sinaladas pero nas que resaltamos tamén a presenza de lastros e estériles de gran fino. A súa potencia varía entre os 0,19 e os 0,61 m. - GE03: conformado polas unidades estratigráficas relacionadas co leito fluvial e os niveis naturais de colmatación xerados polas enchentes deste. A súa composición amósase homoxénea, aínda que se poden diferenciar varias camadas con lixeiras variacións cromáticas, froito do contacto cos estratos que os inscriben e dos procesos de filtración asociados ás estruturas de canalización insertas. A súa potencia acentúase no seus extremos setentrionais. SECUENCIA TIPO 2: Presente na parte meridional da zona intervida, que se corresponde co contorno da praza da Castaña. Cómpre sinalar que o GE 03 presenta unha maior potencia do nivel de refugallos de construción na parte central, coincidente coa área axardinada do conxunto. - GE01: composto polas unidades estratigráficas relacionadas coa rúa actual –distintas capas asfálticas e prepa-

RESULTADOS Estratigraficamente: A nivel estratigráfico documéntanse dúas secuencias diferenciadas segundo a área de intervención afectada pola intervención. Deste xeito, no extremo máis setentrional –común ás gabias 1 a 4– o esquema resposta de maneira global ao modelo estándar da zona, sintetizado na seguinte matriz de Harris –que reproduce a de Celso H. Barba Seara1 para esta área– e que identificaremos como «Secuencia-Tipo 1»: SECUENCIA-TIPO 1: Amósase de xeito continuo na totalidade das gabias practicadas na rúa Sobrino Buhigas e, malia que se ve alterada polas intrusións das arquetas de colección e cobadamento de tubaxes, non presenta grosso modo alteracións substanciais doutro tipo. - GE01: composto polas unidades estratigráficas relacionadas coa rúa actual –distintas capas asfálticas e preparados destas–, compostos na súa maior parte por achegas de bituminosas orgánicas mesturadas con xabre. A potencia varía entre os 0,05 e os 0,16 m. - GE02: serían as unidades estratigráficas relacionadas coa rúa previa á actual, coas mesmas características que as - 186 -

Gabia en praza da Castaña vista desde o norte


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/430-0 Control arqueolóxico das obras de reurbanización da praza da Castaña e rúa Irmáns Sobrino Buhigas, Pontevedra

rados destas–, compostos na súa maior parte por achegas de bituminosas orgánicas mesturadas con xabre. A potencia varía entre os 0,05 e os 0,18 m. - GE02: serían as unidades estratigráficas relacionadas coa rúa previa á actual, coas mesmas características que as anteriormente sinaladas pero nas que resaltamos tamén a presenza de lastros e estériles de gran fino. A súa potencia varía entre os 0,18 e os 0,61 m. - GE03: unidades estratigráficas relacionadas coa nivelación e preparación da rúa. Composición heteroxénea con presenza esporádica de materiais modernos e contemporáneos. A súa potencia oscila entre os 0,61 e os 0,83 m. Dentro deste grupo estratigráfico é apreciable como as diferentes UE que se atopan en cotas máis profundas presentan unha coloración máis escura, malia que a presenza de materiais contemporáneos nos permiten encadralo dentro do mesmo conxunto de bolsadas/depósitos de recheo. - GE04: niveis de depósito natural. Depósitos de areas de cor torrada clara, granulometría fina e compactidade alta que aumentan en potencia canto máis ao sur. A súa potencia varía entre os 8 e os 32 cm. Cronoloxicamente: A práctica totalidade da intervención afectou tan só a niveis de recheo recentes (último cuarto do século XX). Materiais: Non se recolleron elementos materiais mobles de significación arqueolóxica. AVALIACIÓN A partir dos datos obtidos nesta intervención e da información resultante, confírmase a INEXISTENCIA de calquera vestixio arqueolóxico de entidade ata a cota acadada polas obras descritas no presente informe.

Gabia en praza da Castaña vista desde o sur

NOTAS 1 BARBA SEARA, C. H. (2007): Informe valorativo: Control arqueolóxico da conexión do Arquivo e Novo Museo Provincial de Pontevedra á rede de gasificación urbana (R. Padre Amoedo, Pontevedra). Inédito, depositado na Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, Consellería de Cultura e Deporte. Santiago de Compostela. BARBA SEARA, C. H. (2007): Informe final-Memoria técnica: intervención arqueolóxica (control e escavación) vinculada á construción dun muro de contención na rúa Serra. Situado fronte ao novo edificio do Museo de Pontevedra, na Cidade de Pontevedra. Inédito, depositado na Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, Consellería de Cultura e Deporte. Santiago de Compostela.

- 187 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/551-0

Escavación e control arqueolóxico de remoción de terras: Arrabalde da basílica de Santa María na zona intra muros, Pontevedra BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS

A

1

presente actuación tiña como obxectivo presentar a valoración arqueolóxica da zona coñecida como Campiño de Santa María, espazo situado xunto á basílica homónima, na zona intra muros da cidade de Pontevedra, no marco da rexeneración do arrabalde da igrexa de Santa María (zona intra muros) da cidade de Pontevedra. Esta é a segunda actuación arqueolóxica nela2. Realizouse unha escavación en área da muralla medieval que rodeaba a cidade neste punto, ademais dun control arqueolóxico da zona de desterre que, por motivos de seguridade, se realizou xunto á franxa da escavación arqueolóxica en área, debido á variable cota de profundidade á que se conservou a referida cerca. O principal obxectivo residía en pór ao descuberto a totalidade do tramo da muralla medieval co fin de poder estudar as súas características e coñecer o seu estado de conservación e, en función deste, incorporar a cerca ao referido Proxecto de rexeneración do arrabalde de Santa María. Podemos sinalar que a zona antiga de Pontevedra foi declarada conxunto-histórico-artístico no ano 1951, sendo

Vista xeral da área de intervención

a súa delimitación, agás nalgunhas excepcións, o que foi o antigo recinto amurallado. O seu perímetro queda definido no Plan Especial de Protección, Reforma Interior e Conservación do Conxunto Histórico-Artístico de Pontevedra. Á súa vez, o templo de Santa María a Maior conta coa consideración de B.I.C., con categoría de Monumento, declarado o 3 de xuño de 1931. Os traballos arqueolóxicos desenvolvéronse entre os días 28 de outubro e 4 de decembro de 2008. METODOLOXÍA Esta intervención formulouse con carácter preventivo, como actuación previa ao desenvolvemento das obras de rexeneración do arrabalde de Santa María, levándose a cabo unha escavación en área ao longo da franxa occidental do Campiño, onde se levantaba a muralla medieval. A escavación desenvolveuse de forma mecánica durante a extracción dos potentes niveis de recheo; unha vez alcanzados os niveles arqueolóxicos fértiles pasouse a unha escavación manual. Así mesmo, de xeito paralelo á extracción dos recheos que se estendían sobre a muralla, foise levando a cabo o desterre e anoiramento destes niveis ao leste e oeste desta por cuestións de seguridade, desterre que foi realizado baixo control arqueolóxico. A metodoloxía empregada foi a do rexistro de unidades estratigráficas, segundo o método Matrix Harris. Levouse a cabo un rexistro planimétrico e fotográfico dos restos exhumados, así como un levantamento topográfico en coordenadas UTM das diversas estruturas e restos arqueolóxicos atopados. RESULTADOS Foron exhumados tres tipos diferentes de vestixios arqueolóxicos, correspondentes a outras tantas fases de ocupación do soar: 1º.- Restos da muralla medieval, localizada ao longo de toda a franxa occidental da zona de intervención, en mellor ou peor estado de conservación: conservando apenas algunha fiada da cimentación, sendo visible fundamentalmente o núcleo de pequenas pedras, nos seus extremos norte e sur; un tramo completamente alterado na metade sur; e a zona central que conserva unha altura notable e que presenta a maior anchura. En total, puxéronse ao descuberto 68 m lineais de muralla, con orientación norte-sur. Co fin de coñecer a cota da cimentación da muralla e observar as súas características construtivas, realizáronse cinco cortes, interiores e exteriores, ao longo da cerca, constatando que

- 188 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/551-0 Escavación e control arqueolóxico de remoción de terras: Arrabalde da basílica de Santa María na zona intra muros, Pontevedra

Detalle da muralla no seu tramo central

está cimentada sobre o terreo natural, o cal foi esbanzado nun dobre rebaixe. Está construída en cachotería de granito nas caras interior e exterior, fortemente cuñadas e con argamasa de arxila amarela, con restos de cal nalgún punto, e un núcleo de pequenos e medianos fragmentos de granito. Non obstante, detectáronse diversas reformas na cerca en diferentes puntos, as cales nos indican diferentes momentos construtivos. Estas reformas relacionámolas co momento de construción ou reforma da casa-torre dos Montenegro, claramente posterior ao momento orixinal da cerca exhumada. Púidose establecer un nivel relacionado coa muralla orixinal no seu lado interior, consistente nun nivel construtivo correspondente aos restos dun posible acceso ao interior da cidade ou ben ao adarve da muralla (posibles escadas). Aínda que tradicionalmente se data a muralla de Pontevedra no século XV, non descartamos a posibilidade de que este tramo corresponda á primitiva cerca medieval (séculos XIII-XIV). 2º.- Parte da casa-torre dos Montenegro, posta ao descuberto na zona de control arqueolóxico inmediata á escavación en área, no ángulo SE desta. Constatouse a existencia dunha serie de muros de cachotería de granito que conformaban un espazo habitacional de planta rectangular dividido nunha serie de ámbitos internos e outros pegados. Non se puido delimitar na súa totalidade a planta desta edificación, e falta o seu desenvolvemento cara ao sur e cara ao leste. A súa identificación coa casa-torre dos Montenegro non parece ofrecer dúbidas, xa que hai diversos documentos, escritos e mesmo fotográficos, que testemuñan a súa existencia neste preciso ángulo do Campiño. Este pazo emprega a cerca medieval como límite occidental da súa propiedade. De feito, a muralla parece ter sufrido unha re-

modelación neste punto, xa que presenta diferentes técnicas construtivas visibles no alzado. Poderíase pensar que esta reformulación foi realizada cando a muralla xa perdera o seu carácter defensivo e non se descarta unha primitiva función de torre defensiva xunto á muralla nun primeiro momento. A interpretación feita dos restos da casa-torre dos Montenegro fíxose con base nunha visión incompleta da edificación. Resulta probable que, ao sur, se elevase a torre propiamente dita (segundo a única fotografía que se ten da casa-torre, de mediados do século XIX), correspondendo os restos exhumados á zona da casa. Situamos a súa construción no século XIV-XV, aínda que esta parte da casa-torre posta ao descuberto sufriu diversas remodelacións, e descoñécese se se corresponde coa torre orixinal cun engadido posterior. 3º.- Nivel de rúa de cantos rodados cun muro que o delimita, exhumado na zona de control arqueolóxico, estendéndose ao longo de practicamente toda a franxa leste da zona de intervención, con excepción dos seus ángulos norte (alterado) e sur (existencia da casa-torre dos Montenegro). O pavimento de cantos rodados está claramente relacionado cun muro que se ergue no seu límite occidental, de cachotería de granito, con dirección nortesur, apegado á casa-torre dos Montenegro, chegando ata o posible muro que pecha a propiedade dos Montenegro polo norte. No que se refire ao pavimento, soamente se puxo ao descuberto ao longo da franxa oriental da zona de intervención, sendo máis que probable que se estendese por todo o Campiño. En xeral, consérvase en bastante bo estado, son perfectamente visibles os cuarteiróns nos que se articula e presenta nalgún punto lousas de granito en posición horizontal no medio dos cantos, dispostas de forma lineal, para o paso dos peóns. Mentres que o seu terzo sur, como xa comentamos, aparece delimitado polo referido muro, os dous terzos restantes non parecen presentar ningunha delimitación, polo menos non se conservou. Destaca o feito de que ata a metade este pavimento presenta un ancheamento en dirección á muralla. Este nivel de rúa é claramente posterior á casa-torre dos Montenegro, aínda que si se trata dunha reformulación do espazo relacionada con este edificio, xa que se adapta a el. Inclinámonos por unha datación tardía para este pavimento, concretamente, decimonónica, se temos en conta as súas características construtivas.

ARQUEOCONSULTING, S.L. A principios do ano 2007 levouse a cabo unha intervención arqueolóxica dirixida por D. Francisco Javier Chao Álvarez (CD102A 2007/ 196-0), consistente na realización de varias sondaxes, nas que se atoparon, entre outros, restos da muralla medieval.

- 189 -

1 2


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/006-0

Sondaxes arqueolóxicas para as obras de construción dun aparcadoiro soterrado na rúa Rosalía de Castro, Vigo EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ

N

o subsolo da rúa Rosalía de Castro, nun sector da cidade de Vigo coa potencialidade arqueolóxica –a priori– máis importante dentro do ámbito urbano, proponse por parte da sociedade Cocheras Olívicas de Puentes, S.A. a construción dun aparcadoiro soterrado que iría desde o cruzamento coa rúa de Oporto ata a confluencia con García Barbón –a través dos terreos da denominada Unidade de Execución I-06 Rosalía de Castro 2–, e que resulta unha superficie de ocupación duns 10.600 m2. A finalidade das sondaxes era avaliar arqueolóxica e patrimonialmente o subsolo que acollerá ao aparcadoiro, inserto no xacemento coñecido como «rúa PontevedraAreal» (GA36057083). Lembremos que este se sitúa nun sector da cidade cun forte desenvolvemento urbanístico a partir da década dos 90 do século pasado, froito do cal se levaron a cabo numerosas actuacións arqueolóxicas que conseguiron definir, caracterizar e zonificar un xacemento que vagamente se intuía a través de noticias de historiadores ao longo dos séculos XIX e XX (caso de Taboada Leal ou Santiago y Gómez), ou polo descubrimento e descrición de 29 estelas funerarias e un fragmento de ara de época romana, localizadas en 1953 por Álvarez Blázquez. Na actualidade coñécense distintos momentos de ocupación con diferente caracterización funcional: desde o sec. I a. C. onde o areal sería usado como zona portuaria, ata os sécs. VI-VII d. C. cando a necrópole se deixaría de utilizar.

No ámbito desta actuación arqueolóxica escávanse 12 sondaxes manuais e 2 mecánicas. Metodoloxicamente prevíanse complicadas, xa que era necesario avaliar o subsolo ata unha profundidade de -7 m desde a superficie da rúa, cota final do segundo soto do aparcadoiro. Para solucionar o problema que se presentaba coa seguridade de escavación (evidentemente era imprescindible estear as sondaxes), escóllese un sistema de esteamento a base de estacas de metal fincadas no terreo. Dun xeito resumido, diremos que a estacada consistiu no fincado con axuda dun autoguindastre de 8 grandes pranchas de ferro en cada sondaxe (de máis de 10 m de lonxitude), cunha forma aproximada de {, que se solapaban entre si ata conseguir un espazo aproximadamente cuadrangular pechado, cunha superficie de entre 6,7 e 7 m2. Aínda que deste xeito se solucionaba a seguridade dos traballadores no interior das sondaxes, quedaba profundamente condicionada a metodoloxía de escavación: o uso da estacada carrexaba a inexistencia de perfís finais, xa que estes serían as propias pranchas de ferro. Cando por algún motivo nos interesaba a descrición e a documentación dun perfil estratigráfico, faciamos un corte na superficie escavada (por exemplo unha metade da sondaxe), documentabamos fotográfica e planimetricamente esa secuencia destacada, para a continuación tirala (escavándoa con metodoloxía arqueolóxica, evidentemente), e seguir coa escavación en planta.

Localización das sondaxes na rúa Rosalía de Castro.

- 190 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/006-0 Sondaxes arqueolóxicas para as obras de construción dun aparcadoiro soterrado na rúa Rosalía de Castro, Vigo

Para mitigar o impacto que isto supuña na documentación arqueolóxica, puxemos especial énfase na topografía das interfaces de estratos, tratando cada sondaxe como se fosen miniescavacións en área. Xa falando da actuación arqueolóxica en si, diremos que a hipótese da que partiamos ao comezo da actuación era que estabamos nun sector da contrapraia existente en época romana, nunha zona traseira interdunar onde confluirían as augas continentais dos diversos regatos documentados mesmo en época histórica (Roupeiro, arroio do Hospital, sumidoiro de Lira1...) con augas de orixe mariña, conformando un ámbito de augas salobres (marisma), en principio insalubre e non apropiado para actividades humanas –industriais, agrícolas ou habitacionais–. Aínda que xenericamente isto é así, a realidade resultou moito máis complexa, con máis matices, en canto á formación da secuencia estratigráfica e a antropización deste sector da cidade desde época romana. O aspecto máis salientable en canto á formación natural do solo baixo a superficie de Rosalía de Castro sería a influencia da sedimentación de orixe hídrica (fose mariña ou continental) na formación dos diferentes solos que constitúen a secuencia estratigráfica desta zona. Aínda que dun xeito desigual, prevalecen os niveis de limos e lodos (con diferentes matices segundo as zonas) e os de areas, sobre os solos arxilosos de orixe continental, máis susceptibles de teren ocupacións antrópicas. Cando a dinámica natural deixou de actuar por mor da urbanización da zona, a man do home será o factor principal que incida sobre a formación da secuencia estratigráfica: sobre aqueles niveis de orixe natural, atopamos niveis de recheos contemporáneos de recente formación (a partir do século XIX), que acadan unha gran potencia: entre 3 e 4 m de grosor. Probablemente sexan a resposta ante a necesidade de sanear un terreo insalubre para urbanizalo ao longo do século XIX; a partir da segunda metade do XX, estes terreos volverán crecer novamente con novas achegas, coa expansión urbana cara a este sector da cidade. A teor do observado na parte superior dalgúns niveis de marisma onde se documenta a presenza de cerámicas decimonónicas, estes terreos insalubres estarían en formación desde a tardoantigüidade ata o século XIX, cando se aterra e se interrompe a dinámica natural coa inxerencia antrópica en prol da consecución de terreos útiles para a expansión urbana. A presenza de louzas (Sargadelos, Pickman,...) na parte final dos niveis de marisma así o testifica. Nas secuencias estratigráficas documentadas atopamos catro grandes horizontes con actividades antrópicas: · En primeiro lugar, documentamos a presenza de restos estruturais (muros e pavimentos) de época contemporá-

Planta final da sondaxe 6, cos restos de salina rotos parcialmente por intrusións de niveis tardorromanos. Fotografía de detalle de fragmento de salina.

nea. Estes aparecen ao norte da sondaxe 12, na 4, 5, 8 e 12. Polas dimensións dalgunhas delas, posiblemente pertencerían a grandes edificacións (¿fábricas?, ¿industrias?), testemuñadas documentalmente a partir do século XIX, coa instalación nesta zona de industria relacionada coa conservación do peixe. No caso da estrutura da sondaxe 12 parece claro que se atopa nos terreos que acollían a fábrica de conservas «Antonio Alonso», de estilo modernista, derrubada a finais dos anos 70 do século pasado. Entre esta época (séculos XIX e XX), e os momentos tardorromanos (arredor dos séculos VI e VII), a dinámica sedimentaria natural será a gran protagonista da formación dos solos. Dependendo da zona de actuación na que nos atopemos, as achegas sedimentarias serán ou ben de carácter arxiloso (sedimentación natural continental), ou ben limosos/lodos (formacións de carácter marismeño). A variabilidade neste hiato de máis de dez séculos será moi grande en canto ás composicións e dimensións dos estratos.

- 191 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/006-0 Sondaxes arqueolóxicas para as obras de construción dun aparcadoiro soterrado na rúa Rosalía de Castro, Vigo

· Baixo este hiato ocupacional, chegamos aos niveis arqueolóxicos que caracterizan o que xenericamente (sen maior precisión cronolóxica, a falta do estudo dos materiais arqueolóxicos) denominamos como a época tardorromana. Os vestixios desta época (arredor dos séculos V-VII3) son de dous tipos: - Concentracións de materiais arqueolóxicos pouco rodados e pouco fragmentados, asociados a solos de alta composición orgánica con presenza de carbóns, caso da U.E. 34 da sondaxe 4 asociada á U.E. negativa 35, ou a U.E. 46 da sondaxe 6 asociada á U.E. negativa 61, ou a U.E. 52 da sondaxe 7, selando a estrutura U.E. 127. - Unidades estratigráficas negativas, caso da U.E. 35 na sondaxe 4, ou a U.E. 61 na sondaxe 6, ou a problemática U.E. 92 na sondaxe 9. Esta U.E. negativa é unha pequena fosa irregular escavada no comezo dos niveis de duna, asociada a dúas pedras fincadas aparentemente de xeito intencionado. Os estratos que selan a fosa conteñen material soamente romano; nun deles –a U.E. 89–, atopamos varios fragmentos dun mesmo cacharro de adscrición inequivocamente romana. Deste xeito, de forma difusa e fragmentada, documéntase a presenza de actividades humanas de época tardorromana (que poderían introducirse dentro dun marco cronolóxico plenamente medieval, a teor das cerámicas micáceas de pobre factura –¿quizais manual?–, que aparecen na U.E. 103 da sondaxe 11). Dada a porcentaxe total de superficie sondada con relación á totalidade do aparcadoiro (pouco máis do 1%), conxecturamos que non sería estraño que estes indicios se concretasen en depósitos arqueolóxicos de maior entidade no contorno. · Un terceiro indicio de actividade humana témolo coa presenza de restos da explotación de sal de adscrición romana (salina), que segundo datacións obtidas no contorno da nosa zona de actuación estaría arredor dos séculos I-II d. C. Aparece en catro das sondaxes: - Na sondaxe 1, aparecen restos de preparados de arxilas e gravas que, cos datos que obtivemos na sondaxe, identificamos como dous pavimentos da salina superpostos. O superior –o máis moderno–, denominado U.E. 7, está en mal estado de conservación, e aparece soamente en «illotes». Probablemente perdeu o seu acabado superficial –arxilas moi decantadas–, conservando o seu preparado –a base de gravas avermelladas grosas–. Baixo el, e separándoo do pavimento inferior –o máis antigo–, temos dous niveis de orixe natural: a U.E. 18, areosa/limosa; e a U.E. 8, areosa. O pavimento inferior, a U.E. 19, está mellor conservado, e ten unha superficie arxilosa de coloración tamén avermellada.

- Na sondaxe 5, de metodoloxía mecánica, atopamos un pavimento de salina (U.E. 40), posiblemente asociado a unha pedra fincada que delimitaría dous tanques. Foi parcialmente destruída no transcurso da escavación coa pa mecánica, localizándoa posteriormente na fase de limpeza de perfís. - Na sondaxe 6, claramente aparecen restos dun pavimento de salina, neste caso delimitado por tres pedras fincadas, conformando os restos dun tanque de salina. Aparece no sector nordeste da sondaxe, e está parcialmente destruído por unha fosa tardorromana. - Na sondaxe 7, temos restos de empedrada delimitada por varias pedras fincadas (U.E. 127). Construída con pedras de forma irregular –aínda que planas na súa cara superior–, de entre 0,3-0,4 m, están delimitadas polo leste e sur por, polo menos, catro pedras fincadas; que sobresaen sobre 0,4 m do plano do suposto lousado. A estrutura está cuberta pola U.E. 52, nivel que a primeira vista só contén materiais tardorromanos. De todos modos, a priori, consideraremos que estaría relacionado coa salina pola posición que ocupa dentro da secuencia estratigráfica da sondaxe, xusto por riba da duna da antiga praia. As areas que aparecen por debaixo soamente conteñen material anfórico, rodado e fragmentado. · Finalmente, o episodio máis antigo con indicios de actividades humanas atopariámolo nos niveis de areas que constitúen os estratos finais en todas as sondaxes e que son datables con anterioridade aos séculos I-II d. C. Nestas areas aparecen restos (fragmentados e rodados, polo xeral) de cerámica, nos que destacan sobre todo as ánforas. En resumo, ademais da presenza de niveis e estruturas contemporáneas relacionados coa dinámica urbanística da cidade, localizamos dous momentos distintos de ocupación antiga: restos da salina dos séculos I-II d. C.; e restos de actividades antrópicas de cronoloxía tardorromana, de carácter e funcionalidade indeterminable cos datos cos que contamos.

NOTAS 1 Representados no plano de Coello de mediados do XIX. 2 Esta sondaxe desprazouse un par de metros cara ao sur con respecto á súa localización orixinal para evitar esta estrutura. 3 Este achegamento cronolóxico é aproximado, e parte da observación dos materiais cerámicos durante os traballos de campo. A presenza de «fósiles-directores» para esta etapa histórica (ánfora palestina, sigillatas tardías,...) sérvenos de guía para aventurar un marco cronocultural. Haberá que esperar ao estudo de materiais para ser máis precisos.

- 192 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/015-0

Escavación arqueolóxica en área no sector oriental do soar nº 2 - 3 da praza de Compostela, Vigo ENRIQUETA LÓPEZ RODRÍGUEZ

V

oriental do soar2 que nos permitiron identificar diversas estruturas e materiais pertencentes á época romana. Vistos os resultados acadados coa escavación das sondaxes manuais desde a Delegación de Cultura e Deporte resólvese dar por finalizada a devandita intervención e solicitar a escavación en área de todo o sector oriental do soar que ocupa uns 400 m2 para completar o rexistro das estruturas e niveis arqueolóxicos documentados. A escavación en área permitiunos documentar unha gran construción dedicada a unha actividade industrial que ocupa a maior parte da superficie escavada e ten forma xeral en U, está conformada por un espazo ou patio central arredor do que se dispoñen un total de 11 pías. Non falamos de planta por distinguirse claramente diferentes fases construtivas que supón remodelacións e ampliacións do espazo construtivo, o que finalmente configura a estrutura que agora documentamos. As pías documentadas aparecen a nivel de arrasamento (que non de derruba), sen revestimento interior, conservan unicamente as súas cimentacións e están colmatadas a propósito nalgúns casos con niveis de entullo de materiais de construción de época romana, principalmente tegulae. Estas colmatacións, así como unha potente capa de entullo con abundantísima tegulae, ánfora e dolia, que aparece contra o perfil sur da área de escavación son claramente intencionais e responden a un momento de peche ou clausura das estruturas levado a cabo en época romana, xa que non aparecen materiais mesturados doutras épocas. Baixo estas colmatacións, e salvo en tres pías, documentamos unha primeira pavimentación realizada con cascote de granito ben colocado aínda que irregular que presenta algúns fragmentos de tegula e ánfora a modo de calzos ou cuñas. Esta pavimentación parece conformar claramente unha superficie drenante. As hipóteses que barallamos en canto á súa funcionalidade son varias pero a máis acertada é a de supoñer que forma parte dunha remodelación das pías, xa que hai muros que apoian directamente sobre a grava que Vista aérea das estruturas documentadas. Imaxe tomada desde o edificio sito ao norte do soar (nº 4 da praza de Compostela) aparece inmediatamente por debaixo. isto o proxecto de reforma e construción dun edificio de vivendas con garaxes e baixos comerciais no soar nº 2 - 3 da praza de Compostela (Vigo) e tendo en conta que o devandito soar se localiza dentro da área de protección de 200 metros do xacemento romano medieval da zona vella GA36057084 que está protexido polo Plan Xeral de Ordenación Urbana de Vigo (DOG do 10 de maio de 1993, artigo 3.3.1), preséntase a necesidade de realizar unha serie de intervencións arqueolóxicas que permitan definir e valorar a potencialidade arqueolóxica deste espazo. Con esta formulación leváronse a cabo tres actuacións arqueolóxicas: unha primeira sondaxe mecánica valorativa1 coa que se documentaron diversos restos arqueolóxicos concentrados no sector oriental do soar; feito polo que desde o Servizo de Arqueoloxía da Delegación de Cultura e Deporte de Pontevedra se resolveu solicitar a realización doutras dúas intervencións que permitisen valorar axeitadamente este espazo: unha nova sondaxe mecánica valorativa na metade occidental (onde existe un soto escavado uns 2,5 m por debaixo do nivel da rúa actual) na que os resultados son negativos en canto á presenza de restos arqueolóxicos de interese, e a escavación manual de tres sondaxes na metade

- 193 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/015-0 Escavación arqueolóxica en área no sector oriental do soar nº 2 - 3 da praza de Compostela, Vigo

Detalle da canalización e dalgunha das pías escavadas

Plano de detalle do soar no que se representa a superficie escavada en área e as estruturas documentadas

Ao atravesarmos o espazo central documentamos unha canle estreita escavada na area que conserva a maior parte das tapas de granito e que ten a base de tegulae. No sector máis ao sur, onde atravesa unha pía, esta canle aparece por debaixo da potente capa de entullo da que falamos anteriormente. Todos os materiais documentados tanto na súa caixa de construción coma na seu configuración estrutural son claramente romanos: ánfora, tegulae, pratos engobados, algún anaquiño de terra sigillata e cerámica común pero cunha ampla e relativa secuencia cronolóxica que arranca no momento altoimperial, séculos I a. C. – II d. C. No interior desta canle non se documenta ningún material. Sobre os niveis de colmatación intencional que nos indican un momento de peche da actividade e funcionamento da factoría e a area de praia que aparece no espazo central ou patio só nos aparecen fortes capas de entullo de materiais moderno-contemporáneos mesturados con materiais de época romana que nos falan das alteracións sufridas por causa da construción e actividade do edificio derrubado. Todas as estruturas antigas aparecen cortadas e gravemente alteradas por construcións contemporáneas: canalizacións, zapatas e muros medianeiros e lindeiros, de xeito que só podemos pechar completamente unha das pías, unha grande estrutura cuadrangular que presenta as esquinas redondeadas e ten unhas dimensións de 2,4 x 2,4 m. Este feito nalgúns casos mesmo nos impide confirmar e completar a interpretación funcional e cronolóxica das diferentes estancias. Aínda que os materiais son abundantes e variados nos niveis que definimos como colmatacións intencionais, onde hai inxentes cantidades de tegulae, ánfora, dolia e algúns fragmentos de cerámica común, que están claramente asociados ás estruturas (estas colmatacións documéntanse unicamente no seu interior), non definen ningún nivel de uso e/ou abandono e só recollemos algúns anacos illados de ánfora e cerámica común nas caixas de cimentación dos muros, como calzos ou cuñas na pavimentación máis recente destas, nos recheos de grava e area e no contorno da canle devandita o que nos dá unha datación moi relativa que como expresamos en parágrafos anteriores vai desde a época altoimperial á tardorromana. Por outra banda apenas aparecen materiais de uso doméstico, o cal non é de estrañar se temos en conta que estamos nunha zona na que se desenvolveu unha actividade industrial, pero tampouco temos materiais relacionados cunha actividade ou uso concreto que nos dean pistas sobre a utilización funcional/industrial deste espazo construtivo.

- 194 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/015-0 Escavación arqueolóxica en área no sector oriental do soar nº 2 - 3 da praza de Compostela, Vigo

Unha das ideas que cómpre destacar é que estamos nun espazo dedicado a unha actividade claramente industrial, a súa configuración estrutural e mesmo espacial é a dunha factoría de época romana. Son moi significativas as similitudes formais en canto á forma de construír coas salgadeiras documentadas na rúa Marqués de Valladares, aínda que neste caso só as documentamos a nivel de cimentación, non aparece o revestimento interior dos muros e non temos materiais asociados que nos sinalen claramente o seu uso, é dicir, son pías pero descoñecemos de que: de salgadura de peixe, carne, vísceras, de tinguidura,... Aínda que pola súa situación xeográfica a carón da praia o máis acertado e probable é pensar que se trata dunha factoría de salgadeira de peixe. A súa construción márcanos unha ampla secuencia cronolóxica, que vai desde un momento altoimperial ata o tardoimperio, xa que son evidentes cando menos tres fases construtivas, unha remodelación espacial e un momento de clausura da actividade e das mesmas estruturas que foron destruídas de xeito intencional no momento de peche ou clausura da factoría, levado a cabo posiblemente en época tardoimperial ou posterior. O fin da súa destrución sería o de darlle a estes terreos outro uso. Descoñecemos o que aconteceu neste espazo tras a clausura da factoría de época romana xa que tanto no rexistro material coma no estratigráfico damos un salto cronolóxico que nos sitúa en época

moderno-contemporánea e máis concretamente en relación coas alteracións ocasionadas pola construción e uso do edificio derruído. Como conclusión cómpre destacar que son moitas as dúbidas e as preguntas que se nos formulan de cara á interpretación desta instalación (cal é a actividade ou uso da factoría, a que se dedicaban as pías, estaban revestidas ou non, por que se clausuraron, cal é o momento de maior actividade da instalación,...), pero non cabe dúbida en canto ao valor documental da infraestrutura documentada e máis se temos en conta o contexto arqueolóxico que se está a desenvolver nesta zona da cidade de Vigo. Os restos que están saíndo á luz nas rúas Rosalía de Castro, Marqués de Valladares e agora praza de Compostela fálannos dunha forte actividade económica, industrial e mercantil do «Vicus» romano.

NOTAS 1 «Sondaxes arqueolóxicas mecánicas na praza de Compostela nº 2 - 3 de Vigo», proxecto dirixido e realizado por D. Francisco José Padín Nogueira. 2 Sobre esta intervención «Sondaxes arqueolóxicas manuais na parte oriental do inmoble nº 2 - 3 da praza de Compostela, Vigo (Pontevedra)», pode verse o resumo en: Actuacións Arqueolóxicas, ano 2007, páxs. 176177.

- 195 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/024-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da rúa Anguía, Vigo JUAN JOSÉ ALONSO BRAÑA

O

inmoble obxecto de sondaxe localízase nas inmediacións do Berbés, antigo barrio de pescadores de Vigo, e dentro do ámbito do denominado «Xacemento romanomedieval da zona vella» GA36057084. A rehabilitación proxectada neste inmoble implicaba o movemento de terras na totalidade do baixo polo que se lle solicitou ao promotor a realización de sondaxes previas co fin de valorar o contido das capas subxacentes na parcela. O grande ámbito definido para este xacemento é unha consecuencia do descoñecemento e indeterminación dos vestixios antigos no que se ven considerando o núcleo orixinal. Malia que efectivamente este inmoble quedaba incluído no seu ámbito, tanto a topografía como as características do punto de localización con presenza de afloramentos, facían pouco previsible a localización de vestixios de consideración relacionados con estratos romanos. No arquivo municipal localizáronse varios expedientes referidos ao sector que sinalaban unha evolución urbana relativamente recente da parcela, datable a principios do século XX. Ao longo deste século varios proxectos de reforma foron definindo unha estrutura de catro plantas que deixaron a súa particular pegada nas capas subxacentes. Realizáronse dúas tomas no interior do inmoble e unha no exterior, nunha xardineira de titularidade pública na praza de Pescadores que ía ser afectada tamén polos movementos de terra. Os resultados obtidos nas tomas de sondaxe poñen de manifesto a presenza de materiais contemporáneos, tanto no interior coma no exterior. No interior destaca a presenza dunha estrutura circular de cono invertido escavada no substrato e asociada cunhas pequenas canles, aparentemente configurando un sistema de drenaxe e captura de augas. O revestimento desta estrutura, unha poceta circular, cunha masa pobre, sinalaría un uso relativamente recente desta e probablemente tamén a súa orixe. Unha parte destes rebaixes existentes foron aproveitados para instalacións das novas drenaxes das reformas feitas ao longo do século. Polas diferentes técnicas e materias construtivos empregados, e finalmente pola superposición de capas, distinguimos na sondaxe interior do inmoble catro fases construtivas. 1. Fase caracterizada polo rebaixe do substrato con estruturas directamente en contacto co mesmo. 1905-1930. 2. Reformas a base de xesos e cales sen alteracións importantes do anterior. Anos 30.

Vista da toma C1, realizada no interior da vivenda, e onde se aprecia unha serie de canles e rebaixes na rocha e a sucesión de varias etapas construtivas na vivenda

3. Fase de elevación do edificio e de construción dunha gabia profunda con tubo de gres. Anos 60. 4. Fase PVC con instalación dunha nova soleira de terrazo e rebaixe dun sector de rocha por medios mecánicos. Anos 80 e recente. No exterior do edificio, nunha toma cuadrangular de 150 cm de lado, localizáronse algúns rebaixes na rocha formando unha estrutura indeterminada, probablemente asociada á soleira ou alicerces dunha casa expropiada e derrubada a principios de século. A soleira da casa derrubada probablemente estaba constituída directamente sobre a rocha. O soar, unha vez derrubada a casa, permaneceu a nivel da rocha formando parte da praza de pescadores ata que en tempos recentes se instalou unha xardineira con achegas alleas de terra vexetal. Deste modo no exterior distinguimos os seguintes estratos:

- 196 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da rúa Anguía, Vigo

·

CD 102A 2008/024-0

1. Rebaixes en rocha de data indeterminada, probablemente asociados á vivenda derrubada no ano 1938. 2. Vestixios da vivenda derrubada constituídos polo recheo de irregularidades da propia rocha con cachotería e terra. 3. Capas de sedimentación recentes que comprenden o período en que estivo aberta ao uso público como parte da praza de Pescadores. 4. Instalación dunha xardineira con achegas de terra vexetal. Anos 90.

Vista da toma realizada no exterior do inmoble onde se aprecian rebaixes na rocha que forman parte dunha estrutura indeterminada

A estrutura escavada na rocha localizada neste sector exterior podería tratarse dun elemento vinculado coa antiga casa derrubada ou, máis dificilmente, proceder dun momento anterior á súa construción. Xa que as estruturas detectadas tiñan un relativo valor testemuñal e segundo parece, as instancias correspondentes xustificaron que non ían ser afectadas polos movementos de terra, non se considerou necesario a realización de posteriores traballos de control nin ampliación das sondaxes.

- 197 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/065-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais na rúa San Sebastián nº 18, Vigo ROSA PEREIRA MUÑOZ

A

presentación dun proxecto arquitectónico para a rehabilitación dun inmoble situado na rúa San Sebastián 18, Vigo, motiva a intervención arqueolóxica realizada nesta edificación ao afectar os traballos de rehabilitación a máis dun 30% da superficie da vivenda e, polo tanto, segundo establece o punto 5.6.3 do PEPRI da zona vella, é necesario levar a cabo sondaxes arqueolóxicas previas representativas da totalidade da área que se vai remover. INMOBLE Situado entre medianeiros e de forma trapezoidal, o soar conta cun longo medio de 7,40 e un ancho de 6,86 e a vivenda ten unha superficie aproximada de 50 m2 a nivel da rasante da rúa. Trátase dunha casa mariñeira do século XVIII con dúas alturas e un engadido baixo cuberta fóra de ordenación. Dado que presentaba un estado de conservación deficiente, a proposta arquitectónica presentada por Domingo Couto Toucedo pretende manter os elementos orixinais existentes dotándoos das comodidades necesarias para a vida cotiá. Así faise necesario un movemento de terras para realizar a execución da soleira. Ante estes feitos o Servizo Municipal de Arqueoloxía do Concello de Vigo e a Consellería de Cultura e Deporte notifican a necesidade de realizar sondaxes arqueolóxicas valorativas previas á concesión da licenza. A propiedade encárgalle entón a quen subscribe

un proxecto de intervención co fin de resolver a cautela arqueolóxica que recae sobre o inmoble. Elemento patrimonial: xacemento romano medieval da zona vella. GA 36057084 A consulta bibliográfica e documental previa á intervención permite obter datos tanto da zona de localización, moi próxima ao castelo de San Sebastián, coma do tecido urbano que o rodea. En canto ao primeiro, parece que a súa construción se remonta aos albores da década de 1650 cando Filipe VI asina un decreto para a obra de fortificación de Vigo. Segundo Taboada y Leal, naqueles anos iníciase tamén a construción do forte de San Sebastián a modo de cidadela da muralla, sobre unha pequena eminencia situada ao sur da vila e arredor dunha capela dedicada a este santo. En 1667 rematárase o forte de San Sebastián, con capacidade para cincocentas persoas, cun baluarte enteiro e dous medios baluartes e baixo o mando do condestable de Castela D. Diego M. Rodríguez de Velasco. En canto ao tecido urbano que rodea o inmoble, os antecedentes arqueolóxicos próximos sitúanse nas rúas do Funil, dos Cesteiros e a Colexiata. Rúa do Funil: indicios dun horizonte romano con restos de cachotería, ímbrice e ánfora palestiniana. Restos dun muro e dun pavimento. Estes últimos serían os restos dunha casa edificada hai 1.500 anos que podería ser tardorromana. Rúa dous Cesteiros: antigo sumidoiro sobre unha base de laxas. Áchanse varios fragmentos de cerámica común e un horizonte con materiais de época romana. Fragmentos de ánfora que poderían corresponderse a recipientes do mediterráneo oriental. Podería tratarse doutra casa tardorromana. Colexiata. Praza da igrexa: despois de levantado o pavimento queda patente que se trata dun cemiterio. Abundantes fragmentos de tegula, ímbrices de filiación romana, cerámica esmaltada... INTERVENCIÓN Con especial atención a estes antecedentes lévase a cabo a intervención consistente nunhas sondaxes manuais no interior do inmoble: dúas sondaxes de 3 x 1 e unha sondaxe de 1 x 1 formando unha figura en forma de U, ante a imposibilidade de realizar sondaxes doutras dimensións, debido ao exiguo espazo con que se contaba, o estado deficiente dos muros e a escasa marxe de seguridade que podía ser utilizada, logo de proposta pre-

Marcado das catas

- 198 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) Sondaxes arqueolóxicas manuais na rúa San Sebastián nº 18, Vigo

·

CD 102A 2008/065-0

via á delegación provincial modificando a formulación presentada no proxecto, que inicialmente contaba cun número de cinco. As tres sondaxes formuladas foron executadas por medios manuais baixo o control de quen subscribe. Así mesmo, efectúase o rexistro gráfico e fotográfico do proceso de obra e dos resultados, cunha topografía referida de xeito absoluto á malla topográfica do concello establecida no ámbito da devandita intervención. A estratigrafía resultante da intervención arqueolóxica presenta a grandes trazos as mesmas características en todas as unidades de intervención, sendo esta moi sinxela, ao esgotarse en todas elas a secuencia estratigráfica nunha cota moi superficial, ao aflorar a rocha base arredor dos 0,14 m. Dato que resultaba previsible dada a orografía en pendente do terreo obxecto de estudo. A secuencia estratigráfica é moi simple: capa de nivelación de formigón, para asentar o terrazo e os azulexos e substrato natural. SONDAXE N.º 1 DIMENSIÓNS: 3 x 1 metro. SECUENCIA. NIVEL I: fina capa de morteiro para nivelar o terreo onde se asentaban o terrazo e os azulexos cataláns. Potencia mínima 3 cm. Potencia máxima: 11 cm. Estéril NIVEL II: substrato natural, xabre. COMENTARIO: resulta absolutamente estéril en canto a achados e sen interese arqueolóxico. SONDAXE N.º 2. DIMENSIÓNS: 1 x 1 metro. Eixe S-N. SECUENCIA. NIVEL I: terra mesturada con cemento e algún anaco de tella e pedras de moi pequeno tamaño. Potencia mínima: 6 cm. Potencia máxima: 12 cm. NIVEL II: substrato natural. COMENTARIO: sen interese arqueolóxico. SONDAXE N.º 3. DIMENSIÓNS: 3 x 1 metro. SECUENCIA. NIVEL I: pedras de tamaño mediano e parte dun vertedoiro. Unha vez retirados aparece o xabre, co que se supón que utilizan estas laxas a modo de nivelación. Potencia mínima: 5 cm. Potencia máxima: 14 cm. NIVEL II: substrato natural. COMENTARIO: sen interese arqueolóxico.

Vista parcial unha vez finalizado o traballo

CONCLUSIÓN Os traballos de sondaxes arqueolóxicas realizados no inmoble situado na rúa San Sebastián 18 de Vigo, documentaron a aparición de substrato propio da zona inmediatamente por debaixo da soleira. Non se localizou no transcurso da intervención ningunha evidencia arqueolóxica. O terreo pode considerarse completamente estéril en canto a achados de consideración arqueolóxica, polo que todas elas poderían tomarse como unha unidade en canto á súa descrición estratigráfica: capa de nivelación para sustentar as baldosas que compoñían o chan do inmoble, e inmediatamente granito meteorizado ou xabre non facilmente ripable.

BIBLIOGRAFÍA ACUÑA, A.: Burguina N.º 8. 2000-2001. Gran enciclopedia gallega. Tomo 30. Atlas de Galicia. Tomo I. RÍO BARJA, F.J.: Galicia, esa desconocida. SORALUCE BLOND, J.R.: Las construcciones militares de Galicia en la Edad Moderna. LUCUCE, PEDRO

DE:

Principios de la fortificación.

HIDALGO CUÑARRO, J.M., RODRÍGUEZ SOBRAL J.M.: Vigo romano.

- 199 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/137-0

Sondaxes arqueolóxicas mecánicas no soar do nº 23 da rúa San Gregorio, Vigo EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ

D

entro do ámbito de cautela do xacemento arqueolóxico Castro de Castro-Castriño (GA36057009), proxectábase a escavación de catro sondaxes mecánicas (inda que finalmente foron tres as executadas), para avaliar arqueolóxica e patrimonialmente o subsolo da parcela, con anterioridade ao comezo das remocións previstas no proxecto de construción dunha nave industrial no soar do nº 23 da rúa San Gregorio en Vigo. O xacemento, castro costeiro que xa foi obxecto dalgunha intervención arqueolóxica no marco do desenvolvemento do PERI-Castro-Castriño na década dos 90 do século pasado, caracterízase por ser un poboado habitado entre os séculos III/II a. C. e o cambio de Era, con foxo defensivo polo menos no seu sector occidental. Sitúase nun esporón que se interna no mar que constitúe un rechán na pendente que cae desde as terras do barrio de Coia, aínda que na actualidade, a topografía orixinal está moi desvirtuada pola urbanización e industrialización deste sector da cidade olívica. O soar onde se realizan as sondaxes mecánicas está o suficientemente afastado do centro do xacemento (uns 150

m) e nunha antiga zona de praia, polo que a priori non era previsible a aparición de restos en posición primaria. Intervencións moi recentes nun contorno inmediato servían para corroborar esta impresión. Centrándonos no noso soar, diremos que non se localizan restos de niveis, estruturas ou materiais arqueolóxicos antigos, de relevancia histórica ou arqueolóxica. A urbanización deste sector costeiro ao longo do século XX modificou profundamente o aspecto e a configuración topográfica da punta de San Gregorio, en cuxa vertente leste se sitúan os terreos obxecto de estudo. A secuencia estratigráfica descrita tería o seu derradeiro episodio de formación nas achegas antrópicas moi recentes –posiblemente a partir do último cuarto do século pasado–, presentes nas tres sondaxes, e que terían como finalidade reencher e acondicionar os terreos para a construción dunha nave industrial. Tamén son desta época os muros que acollen as tubaxes de gres da sondaxe 2. Unha fase anterior de ocupación do soar estaría representada polos muros, pavimentos de formigón e pías, vestixios pertencentes a unha factoría de peixe (anchoa) en uso

Localización do soar obxecto de estudo (cun círculo) en relación coa delimitación do xacemento do planeamento municipal (en verde). Na fotografía da dereita, temos unha vista do perfil suroeste da sondaxe 1, desde o nordeste

- 200 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · Sondaxes arqueolóxicas mecánicas no soar do nº 23 da rúa San Gregorio, Vigo

ata os anos 70 do século XX, documentados na sondaxe 3. Por baixo desta explotación pesqueira, atopamos varios niveis de recheos antrópicos, heteroxéneos pero de matriz xeral areosa, cuxa función era a de paliar o importante desnivel existente entre o nivel de uso da factoría e o nivel de areas que relacionamos coa praia orixinal. Estes niveis chegaban a acadar unha potencia de preto de 2 m, aínda que unicamente na sondaxe 1 se superou este estrato ata chegar aos niveis de sedimentación natural que conformaban a praia. O episodio estratigráfico inferior defíneo a aparición de dous niveis en posición primaria, relacionables co sector máis occidental do antigo areal de Coia.

CD 102A 2008/137-0

Un estrato superior de areas grosas, de gran groso e de matriz limosa, cobre a outro inferior composto por areas de gran groso de cor oxidada, con abundantes cantos rodados. Pensamos que podemos estar ante niveis de fondo mariño, polo que o nivel de duna da praia tería desaparecido, polo menos neste punto. Este nivel cobre o substrato xistoso que soamente acadamos na sondaxe 1, a unha profundidade de 3,6 m. Na intervención documentamos a presenza de tres fragmentos de tegula, moi erosionada e en posición secundaria que probablemente chegase ata este lugar por mor de procesos posdeposicionais naturais.

- 201 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/154-0

Escavación arqueolóxica en área da parcela 4 da Unidade de actuación I-06, Rosalía de Castro nº 2, Vigo MARIO CÉSAR VILA

E

ntre o 21 de xullo e o 19 de setembro de 2008 realizáronse traballos de control arqueolóxico e de escavación en área dentro da superficie ocupada pola parcela 4 da Unidade de Actuación I-06 de Rosalía de Castro 2 de Vigo, presentando unha superficie de 633 m2 con forma rectangular en planta, orientada en dirección SW-NE. O traballos permitiron documentar parte dos restos correspondentes á instalación industrial salineira de época altoimperial. Baixo os niveis de salina detectouse a presenza de depósitos alternos de duna e de marisma. Os estratos de area, con variabilidade de carga orgánica, corresponderían a niveis de progresión de duna, mentres que os depósitos con abundante presenza de limos interpretáronse como niveis de marisma.

Os estratos de orixe natural, situados directamente baixo os pavimentos das salinas, presentaban as súas superficies horizontalizadas. Localizáronse de xeito parcial ata un total de doce tanques de cristalización, conformando espazos cuadrangulares separados por laxes de xisto e de granito fincadas. Tamén foron documentados restos de estruturas lineais constituídas por paredes paralelas de laxes de xisto e granito fincadas, delimitando algúns laterais de tanques das salinas. Acaroados a estas estruturas construíronse os pavimentos das salinas de cristalización, a base dun aglomerado de gravas e arxila, así como dunha cubeta de planta cuadrangular delimitada por laxes inclinadas nas paredes. De xeito preliminar, as salinas adscribíronse á época altoimperial, fixándose a súa construción a partir do século

Microtopografía da planta das salinas romanas

- 202 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/154-0 Escavación arqueolóxica en área da parcela 4 da Unidade de actuación I-06, Rosalía de Castro nº 2, Vigo

I d. C. e perdurando ata o seu abandono, que se produciría durante o século III d. C.1 Así mesmo, escavouse de novo unha parte da superficie documentada na zona N e E da parcela2. De época baixoimperial e tardorromana localizáronse estruturas correspondentes a un establecemento, polo momento de carácter indeterminado, así como canles e foxos, algúns deles relacionables coa canalización e contención de augas. Destacou a presenza dun muro fabricado en cachotería de granito principalmente do que se conservaron restos cunhas dimensións de 15 m de lonxitude e 95 cm de ancho, cunha orientación SE-NW. Tamén foron exhumados os restos dunha pequena estrutura de combustión de planta oval escavada sobre os pavimentos da salina. Vista ortogonal do ámbito De xeito xeral, podería situarse o seu abano cronolóxico entre os séculos III e VI/VII d. C. Os niveis tardorromanos aparecían selados por un nivel riores que cubrían o xacemento recolléronse restos mateareoso de formación natural. Sobre este asentábanse os res- riais correspondentes á época baixomedieval (cerámica cotos dunha canle construída en cachotería de granito e varios mún gris), moderna (cerámica común, cerámica catalá, eselementos interfaciais (gabias e foxos) que se poden adscri- maltada, vidrada, anforiñas) e contemporánea (cerámica bir á Época Moderna ou Contemporánea. popular de Buño e louza). Selando este nivel, localizouse un recheo construtivo relacionado coas edificacións da industria de Conservas Alonso, aínda que non foron detectados restos de estruturas relacionados dentro da parcela. NOTAS Os materiais recuperados son encadrables en xeral en 1 Currás Refojos, B. «Aportación al conocimiento de la industria de época baixo e tardorromana, asociados aos depósitos orixi- salazón en las Rías Baixas Gallegas», Actas del Congreso Internacional nados tras o abandono da salina. Foron recollidos materiais CETARIAE. Salsas y salazones de pescado en Occidente durante la AntiUniversidade de Cádiz, B.A.R. int. ser., Oxford, p. 138, 2007. cerámicos de época romana (TSH, TSHT, TSA-D, TSFT, güedad, 2 Iglesias Darriba, M. J. Informe de Valoración Fase II. Evaluación Patricerámica común, ánfora) así como material latericio de cons- monial de la Unidad de Actuación I-06 Rosalía de Castro-II. Vigo trución, vidro, metal e líticos entre outros. Nos niveis supe- (Pontevedra). 2007.

- 203 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/289-0

Control arqueolóxico na rúa Ferrería nº 9, esquina Subida á Costa, Vigo ROSA PEREIRA MUÑOZ

O

inmoble obxecto de estudo atópase situado no contorno do xacemento romano medieval da zona vella, en zona de afección arqueolóxica. É por este motivo que a Consellería de Cultura e Deporte e o Servizo Municipal de Arqueoloxía do Concello de Vigo ordenan a realización de control arqueolóxico das obras de saneamento e apertura de arquetas no inmoble situado na R/ Ferrería 9, con motivo da rehabilitación da vivenda, segundo proxecto de D. José Ramón Díaz Barbeito.

INTERVENCIÓN Con especial atención a estes antecedentes lévase a cabo a intervención consistente no control arqueolóxico supervisado por quen subscribe e realizada durante os días 14, 15 e 16 do mes en curso. Os parámetros que se seguen son os que a continuación se sinalan: 1. Retirada e almacenamento de entullo. 2. Apertura das arquetas. 3. Apertura das gabias de saneamento horizontal e conexión coas arquetas. 4. Estudo e topografado da intervención.

INMOBLE Trátase dun edificio de planta semisoto, baixa e alta, construído no século XX, de estilo Vilego. A obra de rehabilitación pretende destinar o semisoto a local libre e a planta baixa e alta a vivendas nun número total de tres. Elemento patrimonial afectado: xacemento romano medieval de zona vella. A consulta bibliográfica e documental previa á intervención permítenos obter unha idea bastante precisa tanto da zona de localización do inmoble, como do contexto histórico e xeolóxico que o rodea, o que nos servirá como elemento de comparación no desenvolvemento do control arqueolóxico do edificio respecto aos soares inmediatos e ao substrato sobre o que se asentan, dándonos unha visión de conxunto non só do edificio senón tamén do tramo da rúa Ferrería na súa confluencia coa denominada Esquina á Costa.

Estratigrafía resultante: NIVEL I. Terrazo e soleira de formigón. Potencia mínima 12 cm. Potencia máxima: 15 cm. Estéril NIVEL II. Substrato natural, de cor amarela parda moi compactado. COMENTARIO: resulta absolutamente estéril en canto a achados e sen interese arqueolóxico.

Iniciando a escavación das arquetas de saneamento

Hoco para a arqueta nº 2

REXISTRO Efectúase o rexistro topográfico e fotográfico do proceso de intervención, onde queda patente o estado do inmoble antes e despois da realización do control, reflectido nos planos correspondentes. Anéxanse fotografías.

- 204 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) Control arqueolóxico na rúa Ferrería nº 9, esquina Subida á Costa, Vigo

CONCLUSIÓN Do traballo de control arqueolóxico realizado no inmoble situado na R/ Ferrería 9, esquina Subida á Costa, obtéñense as seguintes conclusións: 1. A construción do inmoble realizouse usando como base o substrato natural da parcela. Acondicionouse este cunha soleira e terrazo para o seu uso habitacional. 2. Esta situación é, a grandes trazos, a mesma que nos soares lindeiros, onde a presenza de xabre se documenta a escasos centímetros da superficie, segundo queda patente nas últimas sondaxes realizadas. 2. Durante o desenvolvemento do control arqueolóxico non se detectou presenza de estruturas ou material susceptible de estudo arqueolóxico. Considerouse o terreo estéril en materia arqueolóxica e non se achegou ningunha información en relación co contorno do xacemento romano medieval da zona vella de Vigo. 3. Valoración arqueolóxica e patrimonial negativas.

·

CD 102A 2008/289-0

BIBLIOGRAFÍA ÁLVAREZ LIMESES, G. Geografía general del reino de Galicia. Tomo XIII. Ediciones Gallegas, S. A. A Coruña. 1980. TABOADA LEAL, N. Descripción topográfica-histórica de la ciudad de Vigo. HIDALGO CUÑARRO, J. M. RODRÍGUEZ SOBRAL, J. M. «As raíces de Vigo». Boletín Instituto de Estudios Vigueses. Serie de arqueología divulgativa, nº 2. Vigo 1994. LEBOREIRO AMARO, M. A. «Los inicios de la planificación en Vigo». Boletín Instituto de Estudios Vigueses nº 7. 2001. FERNÁNDEZ GONZÁLEZ, M. Aproximación a la prostitución en Vigo durante el primer tercio del siglo XX. FERNÁNDEZ GONZÁLEZ, M. «La estructura socio-profesional de la ciudad de Vigo en 1930». Páxinas 81-109. Boletín Instituto de Estudios Vigueses nº 3. PANTOJA VILLAR, J. C. «El trabajo femenino en Vigo en 1910». Boletín Instituto de Estudios Vigueses nº 7. 2001. SOUTO GONZÁLEZ, X. M. Vigo, cen anos de historia urbana (1880-1980). Vigo. Xerais, 1990.

- 205 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/303-0

Avaliación arqueolóxica da parcela 3 da Unidade de actuación I-06 de Rosalía de Castro II, Vigo MARÍA JESÚS IGLESIAS DARRIBA

A

presente intervención arqueolóxica tivo por obxecto a escavación en área dos 610 metros cadrados que conforman a parcela nº 3 da Unidade de Actuación I-06 de Rosalía de Castro II, sita na zona urbana da cidade de Vigo. Esta actuación arqueolóxica derívase da resolución emitida pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural o 3 de xullo de 2006 á vista do informe de valoración das sondaxes realizadas na devandita unidade de actuación polo arqueólogo D. Víctor J. Barbeito Pose entre finais do ano 2005 e principios do ano 2006. A escavación desenvolveuse seguindo o método de Harris, E. C., xa empregado nas campañas anteriores. Os traballos de campo empezan o 18 de xullo de 2008 co control arqueolóxico do desmonte mecánico dos recheos contemporáneos e finalizan o 3 de outubro do mesmo ano deixando ao descuberto a estrutura que conforma a salina altoimperial. A análise da estratigrafía, das estruturas e da cultura material mostra, con matices puntuais, FASES de ocupación semellantes ás vistas en campañas anteriores. A saber: FASE I. Época contemporánea. A este momento corresponden os restos da fábrica de conservas que ocupaba o soar. Esta fase foi retirada coa retroescavadora durante a primeira semana de traballo de campo, salvo as estruturas e depósitos que chegaban a cortar o xacemento: un muro e un pozo de auga.

depósitos supra e infradxacentes. Na parte superior aparece material de época moderna, mentres que na parte inferior o material é exclusivamente tardorromano. FASE IV. Corresponde co momento de abandono do xacemento habitacional tardorromano. Vincúlase a unha serie de revoltos con abundante material tardorromano dos séculos VI-VII d. C. segundo os primeiros estudos. FASE V. Xacemento habitacional tardorromano. Esta ocupación esténdese por toda a área de escavación. Non se conservan muros, pero si se documentaron diferentes tipos de gabias e buracos de poste que poderían corresponder a restos de estruturas perecedoiras. A ausencia de elementos propios dun fogar, lévanos a pensar que estamos ante construcións dedicadas á almacenaxe. A esta fase pertence a maior parte de material rexistrado na intervención. Trátase basicamente de cerámica (terra sigillata africana, focense e gálica tardía, cerámica común, de transporte e de construción), con algúns fragmentos de vidro e escouras de ferro, que cronoloxicamente nos sitúa arredor do século VI d. C.

FASE II. Época moderna. A esta fase asócianse dous muros, restos dunha canle e 10 gabias vinculadas ao cultivo de vide. Tamén se atoparon pratos esmaltados, escudelas con vidrados, anforetas de indias, algún fragmento de porcelana china, vidros de botella e anacos de pipa. A maior parte das pezas son do século XVII, con pezas que poden retrotraerse ao século XVI e outras que poden chegar ao XVIII. FASE III. Representa o momento de fosilización do xacemento tardorromano, con arrastres de ladeira polo SE e limos grises polo NW. A esta fase asócianse unhas poucas cerámicas en deposición secundaria e en contacto cos

Vista do cuadrante SE do soar coas gabias para a plantación de vide en época moderna

- 206 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/303-0 Avaliación arqueolóxica da parcela 3 da Unidade de actuación I-06 de Rosalía de Castro II, Vigo

Vista da parcela-3 coas gabias de época tardorromana

Vista dos estanques de evaporación da salina

FASE VI. Tumba. Esta fase resulta nova con respecto ás intervencións desenvolvidas en anos pasados na Unidade de Actuación I-06 de Rosalía de Castro-II. Estratigraficamente correspóndese cun momento posterior ao abandono da salina, pero anterior á ocupación tardorromana. A este momento vincúlanse os restos dunha pequena tumba de inhumación de 1,25 m de longo e 55 cm de ancho. A fosa está orientada en dirección E-W e delimitada por pequenas laxes de xisto.

distribución de auga e restos de estanques de evaporación no cuadrante SE. Os estanques de decantación parecen un pouco máis pequenos cós documentados en anos anteriores: en sentido N-S miden 12 m, en dirección E-W non puidemos documentar a medida final porque o estanque supera o soar, e a súa altura oscila entre 60 e 70 cm de alto. Constrúense con grandes laxes de xisto e granito fincadas, lixeiramente inclinadas cara ao exterior e apoiadas nunha especie de parapetos de arxila con algo de pedra, que axudan a impermeabilizar as paredes dos estanques e á vez funcionan como zona de paso. Os estanques son alimentados por medio dunha gran canle, feita con laxes de pedra fincadas, táboas, táboas grandes e troncos de madeira. Os estanques de evaporación e cristalización de sal documéntanse no cuadrante SE da parcela e están feitos con pequenas laxes de xisto ou granito cravadas no pavimento de arxila amarela. As aliñacións vistas parecen conformar espazos case cadrados ou rectangulares de aproximadamente 20 cm de altura.

FASE VII. Fosilización da salina altoimperial. A fosilización da salina prodúcese de forma natural, con depósitos de limos e area mesturada con restos orgánicos (herbas e algún anaco de póla) sobre todo na metade oeste da parcela. A esta «facies» non se asociaron estruturas, e o material recuperado é escaso e ocasional: un recorte de coiro e algún fragmento de terra sigillata hispánica, ánfora e cerámica común. Excepcional é a boca de ánfora con tapón de cortiza que se recuperou no medio dos limos. FASE VIII. Salina. A esta fase corresponden os restos do complexo industrial para a elaboración de sal, que vén sendo documentado nas diferentes intervencións realizadas na Unidade de Actuación I-06 de Rosalía-II. En concreto, na Parcela-3 descubríronse tres novos estanques de decantación coa súa correspondente canle de

En resumo, os datos obtidos indícannos como en anos anteriores a zona foi ocupada desde época romana de forma continuada. Rexístrase a superposición de diferentes xacementos: romano altoimperial, tardorromano, moderno e contemporáneo.

- 207 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/342-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais previas ás obras de rehabilitación do edificio nº 6 da rúa San Vicente, Vigo SANTIAGO VIEITO COVELA

O

proxecto de rehabilitación do inmoble no n.º 6 da rúa San Vicente de Vigo, afecta na súa traza e execución a superficie suxeita a cautela patrimonial. O edificio para reformar atópase dentro do ámbito de protección da «Zona Arqueolóxica Única» definida no Plan Especial de Protección e Reforma Interior da Zona Vella de Vigo (en diante PEPRI). Son de aplicación as disposicións establecidas na Lei 8/1995, do Patrimonio Cultural de Galicia (artigo 47) e no artigo 5.6º: Ordenanza do Patrimonio Arqueolóxico, epígrafe 5.6º.3: Normas de actuación e solucións técnicas para a protección, investigación e conservación do patrimonio arqueolóxico do PEPRI da zona vella de Vigo. Consecuentemente, D. Enrique Ramírez Janeiro, como representante da sociedade PIRSA O GROVE S.A., promotora das obras proxectadas, encárgalle á empresa LESERING S.L. con data do 16 de marzo de 2008, a elaboración dun proxecto de intervención arqueolóxica acorde cos requirimentos patrimoniais, titulado: Proxecto de sondaxes manuais previas das obras de rehabilitación de edificio na zona vella de Vigo (Pontevedra). Rúa San Vicente n.º 6.

Sondaxe 3. Estado final

O proxecto, acompañado da documentación complementaria requirida no Decreto 199/1997, que regula o desenvolvemento da actividade arqueolóxica na Comunidade Autónoma de Galicia, foi Sondaxes arqueolóxicas manuais previas ás obras de rehabilitación do edificio n.º 6 da rúa San Vicente na zona vella de Vigo 2, depositado no rexistro xeral da Delegación Provincial da Consellería de Cultura e Deporte en Pontevedra con data do 22 de abril de 2008. A Dirección Xeral do Patrimonio Cultural emitiu resolución favorable autorizando a realización da intervención con data do 23 de xuño de 2008. A clasificación patrimonial da actividade é preventiva, identificándose o proxecto coa clave CD 102A 2008/342-0. FORMULACIÓN Leváronse a cabo un total de tres sondaxes no nivel 00 (Rúa E. Chao) cunha serie de variacións na reformulación motivadas pola conformación e situación da planta no momento da intervención: Sondaxe 1: 2 x 2 m respectando a localización do proxecto orixinal. Sondaxe 2: 2 x 2 m lixeiramente desprazada cara ao NE con respecto á planimetría orixinal, pola presenza da cimentación da barra do antigo establecemento comercial. Sondaxe 3: 2 x 1,50 m, desprazada por motivos estruturais, ao coincidir a colocación da cata orixinal coa zapata de rocha inxectada da edificación. No nivel 01, o avanzado estado de ruína da parte frontal da vivenda e o feito de que parte do substrato aflorase en parte da área para intervir, obrigou á redución da superficie que se ía sondar á unha única sondaxe de 1,50 x 2 m. En todas as sondaxes se acadou o substrato. RESULTADOS Estratigraficamente: Non son observables niveis de tipo natural, máis alá dos formados pola erosión dos horizontes minerais. A totalidade dos niveis de orixe antrópica –coa salvidade dos restos detectados na sondaxe 4 que se explica de maneira individualizada a continuación– semellan corresponder cos traballos de adecuación do terreo previos á construción do inmoble e con posteriores traballos de reforma interior. Na sondaxe 4, detéctase, con todas as cautelas que impón o limitado da área intervida, que semella ser a conformación dun chanzo de contención ou aterrazamento

- 208 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/342-0 Sondaxes arqueolóxicas manuais previas ás obras de rehabilitación do edificio nº 6 da rúa San Vicente, Vigo

previo, incorporado nos recheos da nova edificación. Os restos de material latericio e lítico atopados, parecen apuntar cara ao reaproveitamento de materiais provenientes dalgún tipo de construción rústica ou de menor entidade localizada na parcela. No andar 00 son apreciables, asemade, unha serie de niveis vinculados a intervencións máis recentes en relación ao acondicionamento do local comercial existente. Cronoloxicamente: Só podemos falar dun uso constatado do soar desde finais do século XIX ata o momento actual. Materiais: Non se recolleron elementos materiais mobles de significación arqueolóxica. AVALIACIÓN Unha vez rematada a intervención con sondaxes na Rúa San Vicente n.º 6, non se documentan restos de entidade no ámbito arqueolóxico durante os traballos efectuados.

Sondaxe 4. Estado final

- 209 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/528-0

Control arqueolóxico das obras de remodelación da rúa Teófilo Llorente, Vigo MARÍA

DEL

MAR LÓPEZ CORDEIRO

O

Os traballos realizados permitiron construír unha caracterización xeoestratigráfica da rúa Teófilo Llorente, que se pode concretar nos seguintes puntos: · A rúa Teófilo Llorente a pesar de ter sido obxecto de diversas remodelacións recentes, conserva no seu subsolo estruturas arqueolóxicas de interese para a reconstrución do pasado histórico da cidade. Das diversas estruturas do-

cumentadas destaca o rexistro do que poderían ser os restos da cimentación da muralla que formaba parte do sistema defensivo da urbe levantado no século XVII (ES02). O resto de estruturas documentadas correspóndense cos restos dos bueiros de pedra que canalizaban as augas pluviais e/ou fecais da cidade. · As secuencias estratigráficas rexistradas nos diferentes tramos da rúa, están relacionadas co pasado máis recente da zona, é dicir, coas diferentes fases ou proxectos de urbanización desenvolvidos nos últimos anos. Hai algúns aspectos que quedan claros a través da lectura das secuencias estratigráficas: (a) o substrato natural foi identificado en parte da área obxecto de traballo. Concretamente foi identificado a partir da metade suroeste da rúa. Conserva puntualmente algo de estrutura aínda que en xeral presenta un acusado grao de meteorización. Parece claro que o substrato tivo que ser parcialmente desmantelado para a construción da rúa; (b) por enriba do substrato natural identificáronse diversos niveis de recheo que debemos relacionar coa urbanización recente do sector, recheos que aparecen moi revoltos por efecto da instalación de sucesivos servizos; (c) por enriba desas capas de recheo, dispóñense directamente as pavimentacións actuais e os leitos de cemento subxacentes a estas e que protexen as instalacións.

Restos da cimentación da muralla

Vista parcial dun dos bueiros documentados

Control Arqueolóxico das obras de Remodelación da rúa Teófilo Llorente, na zona vella de Vigo (Vigo, Pontevedra), foi realizado entre os meses de decembro de 2008 e xuño de 2009. Os obxectivos básicos da actuación concretáronse en tres aspectos: 1.- Caracterizar a zona desde o punto de vista histórico e arqueolóxico. 2.- Avaliar o impacto que as obras proxectadas terían sobre o patrimonio arqueolóxico da zona para, en consecuencia. 3.- Controlar e mitigar o impacto que as obras puidesen ter sobre o patrimonio arqueolóxico. Para iso deseñouse unha metodoloxía na que se utilizaron dúas ferramentas clave: o baleirado bibliográfico e documental, e o control e seguimento arqueolóxico a pé de obra das remocións de terra relacionadas co proxecto.

- 210 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/530-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais na rúa San Xulián 6 - Perigos 5, Vigo ÁNGEL CONCHEIRO COELLO

O

proxecto de sondaxes arqueolóxicas manuais fíxose como consecuencia da futura construción dun edificio sobre un soar arruinado situado entre as rúas San Xulián e Perigos, un sector perimetral da zona vella de Vigo e que no seu día se atopaba situado na traseira da cortina que unía os baluartes da Falperra e San Xulián, o flanco SO das vellas fortificacións viguesas. O obxectivo da intervención foi, xa que logo, a valoración e definición do rexistro arqueolóxico soterrado antes da execución do proxecto de obra. PLANO DE TRABALLO E METODOLOXÍA A actuación arqueolóxica consistiu na apertura de tres sondaxes de 2 x 2 m aliñadas de xeito alternativo polo interior do soar. A sondaxe 1 (S1), levouse a cabo na frontal do soar cara á rúa Perigos. Planeouse como unha cuadrícula de 2 x 2 m. A sondaxe 2 (S2) proxectouse aproximadamente no centro do soar. Como a anterior, planeouse como unha cuadrícula de 2 x 2 m, e tamén foi escavada por medios manuais. A sondaxe 3 (S3) planeouse na parte traseira, e é a que se sitúa na zona máis próxima ao gran desmonte e ao muro de contención que salvan o desnivel coa rúa San Xulián. A presenza de arquetas do saneamento a cota practicamente superficial fixo que as dimensións orixinais se viran reducidas a unha sondaxe de 2 x 1,5 m. Os traballos de escavación precisaron da limpeza por medios manuais da área onde se pla-

Vista xeral da escavación

Canle e cimentación atopadas na sondaxe 1

neaba a escavación. Despois de retirar o lixo, o entullo e a vexetación, deu comezo a escavación propiamente dita. Probablemente as dificultades máis grandes nesta actuación proviñeron das reducidas dimensións do soar. Porén, unha vez iniciada a apertura das sondaxes, o espazo sobrante para entulleira resultou moi reducido. A imposibilidade de retirar os depósitos escavados obrigou a acumulalos a carón das mesmas sondaxes. A escavación das sondaxes fíxose de xeito manual por un equipo de tres persoas, baixando a nivel e, obviamente, sen deixar testemuñas. O rexistro estratigráfico, por último, ademais do deseño dos perfís significativos, fíxose segundo o sistema Harris, individualizando unidades estratigráficas (UE) e relacionándoas logo nunha matriz. A documentación planimétrica (plantas e altimetrías) realizouse en campo, de xeito tradicional, con taboleiro portátil, sobre papel milimetrado a lapis e a escala 1/20, moi útil e axustada ás características do rexistro arqueolóxico atopado. RESULTADOS No substrato do socalco escavado para trazar o rueiro desta zona do vello Vigo, apareceron os restos do sistema de saneamento das vivendas situadas no soar antes da demolición. Trátase dun sistema de arquetas e canles de formigón ruín cuberto por unha estrutura tipo caixa de lousas de xisto. Asemade, e coincidindo co perfil próximo a unha das medianeiras, apareceron restos das cimentacións da vivenda preexistente. Non se recuperaron materiais arqueolóxicos e a cronoloxía é moi recente, xa que estivo en funcionamento ata a última década dos 90 do pasado século.

- 211 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/533-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles 6-8 da rúa Perigos, Vigo ROSA VILLAR QUINTERO

A

rúa dos Perigos sitúase na zona vella de Vigo, case parella á rúa Elduayen, desde a que se teñen os accesos directos mediante escaleiras. O inmoble correspondente aos números 6-8 sitúase nun espazo da confluencia coa rúa do Peixe e moi próximo ao porto pesqueiro. O inmoble data de 1950 e componse de planta baixa, primeira e segunda planta. Trátase dun edificio de planta rectangular irregular con dúas fachadas á rúa Perigos de cachotería de pedra. Os traballos arqueolóxicos centráronse na planta baixa (de 76 m2) e consistiron na realización de sondaxes arqueolóxicas previas aos movementos de terras das obras no interior do inmoble que, por mor dunha nova distribución interior, afectan a soleira deste: demolición e rebaixe da cota desta a -70 cm da actual, nunha área aproximada de 30 m2 para avaliar a potencialidade arqueolóxica do subsolo.

Nestes traballos os obxectivos que se pretendían acadar eran basicamente: obter información arqueolóxica do subsolo na zona vella de Vigo e interpretar e valorar esa información, poñéndoa en relación cos datos xa coñecidos procedentes das anteriores intervencións. Abríronse catro sondaxes de 2 x 1 m repartidas no espazo de traballo dispoñible, que se rebaixan en capas de 5 cm. Sondaxe 1. Toda a matriz, de cor ocre amarela, estaba formada por entullo de obra e terra solta. Nalgunha zona e coa finalidade de nivelar o solo, atopouse unha capa de xeso. O levantamento desta capa deixou ao descuberto unha arqueta, no perfil oeste, e unha tubaxe de gres, de augas residuais, que atravesa a cata en dirección suroeste / nordeste. Estas estruturas atópanse inmediatamente por baixo da soleira e sobre a rocha nai, observándose mesmo como esta foi recortada para permitir a instalación. Constátase a escasa potencia de 15 cm, respecto da soleira (113 cm respecto do P53). Sondaxe 2. Novamente aparece unha matriz cor ocre amarela, fina e solta, areosa, igual cá anterior, e que contén cascotes pequenos/medianos. Logo do levantamento da primeira capa deste material, nos primeiros 5 cm apareceron dúas tubaxes de auga potable que atravesan a sondaxe en dirección leste/oeste. Por baixo destas, apareceu outra tubaxe de gres, como a da sondaxe 1, de menor diámetro e na mesma dirección que as anteriores. Na base desta mesma capa de recheo, aparece un ladrillo que repousa directamente na rocha nai granítica. Unha vez eliminada esta capa que contén o ladrillo, queda á vista a rocha natural. A potencia final acadada nesta sondaxe é uniforme respecto da sondaxe 1, establecéndose novamente en 113 cm respecto do P53. Sondaxe 3. A matriz é exactamente igual que nas sondaxes anteriores e neste caso tan só foi posible baixar unha finísima capa de 5 cm deste material de refugallo, debido a que o nivel de xabre estaba case que en contacto coa capa de formigón da soleira. A cota final acadada é de 15 cm respecto da soleira, 113 cm respecto do P53.

Vista xeral do inmoble

Sondaxe 4. Tamén aquí a matriz era idéntica á das sondaxes anteriores. Aos 10 cm apareceron tres bloques de pedra granítica labrada, paralelepípedos, no corte oeste. Aos 30 cm estas pezas aséntanse directamente sobre a fina capa - 212 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles 6-8 da rúa Perigos, Vigo

·

CD 102A 2008/533-0

Sondaxe 4. Bloques de granito sobre a rocha nai.

Sondaxe 2 rematada.

de xabre in situ e a rocha natural. Polo tanto, estas pezas considéranse resto dunha estrutura anterior, quizais pola ampliación do espazo das escaleiras na parte traseira, acomodado conforme a morfoloxía da rocha base e que posteriormente sería incorporado na planta deste inmoble. A cota alcanzada nesta sondaxe foi a máis fonda, correspondendo a 30 cm respecto da soleira e 128 cm respecto do P53. Durante todo o proceso de escavación non se recolleu ningún resto material. As cotas finais das sondaxes foron referenciadas ao punto P53, o máis próximo da malla topográfica do Concello de Vigo. As coordenadas xeográficas do P53 son: X: 522.555,372. Y: 4.676.435,828. Z: 23,308.

A realización dos traballos arqueolóxicos evidencia os seguintes aspectos: · Uniformidade na composición do subsolo do inmoble. · Unha estrutura do subsolo caracterizada pola intervención antrópica anterior que levou á eliminación de capas naturais de solo (horizonte A e parcialmente o B). Estas modificacións semella que responden ben á acomodación deste espazo, ben á construción nel dun inmoble anterior. Deste xeito, logo de eliminar os horizontes máis inestables do solo, prodúcese a modificación mesmo da rocha base. Posteriormente esténdese unha capa de recheo constituída basicamente por refugallos de obra e area (xabre), na que se han acomodar as instalacións subterráneas do inmoble: tubaxes, rexistros, etc. Como resultado, a secuencia estratigráfica é moi pouco desenvolvida. Un exemplo da modificación deste espazo son os restos do pavimento atopado na sondaxe 4. · Neste contexto non se documentou a presenza de ningún resto arqueolóxico.

- 213 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/580-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais no inmoble do Arco de Quirós, na praza da Princesa e rúa Fermín Penzol, Vigo SOFÍA CADENAS BALSEIRO

D

ada a normativa urbanística e patrimonial vixente, o proxecto de rehabilitación do inmoble do Arco de Quirós, situado na praza da Princesa-rúa Fermín Penzol, na Zona Vella de Vigo, precisou dunha previa intervención arqueolóxica ao atoparse delimitada dentro do ámbito do PEPRI. O tipo de intervención escollido, e tendo en conta as remocións do subsolo que o proxecto de rehabilitación vai supor, foi a de sondaxes manuais. Localizado entre a rúa Fermín Penzol e a praza da Princesa, sitúase nunha das caídas cara ao leste que conforman a pendente media da ladeira norte do Monte do Castro. Así pois, queda incluído no ámbito do xacemento arqueolóxico obxecto de protección legal coñecido como «Xacemento Romano Medieval da Zona Vella». O devandito xacemento atópase no núcleo urbano da cidade de Vigo, e figura no Inventario de Xacementos Arqueolóxicos da Xunta de Galicia coa clave de identificación GA36057084. Con respecto a este inmoble, a ficha do PERI da Zona Vella descríbeo como:

flanqueado polas rúas anteriores que superpón un balcón desenvolvido no eixe da composición, precedendo a unha bufarda de fronte acristalada que xorde do baixo cuberta».

A todo isto hai que lle sumar todos os achados que se rexistraron nos arredores deste inmoble ao longo das sucesivas intervencións arqueolóxicas que se realizaron no contorno da praza da Constitución. De feito, no sur da rúa Fermín Penzol localizáronse restos materiais adscribibles ao mundo romano, e no cruzamento desta rúa con Joaquín Yáñez tamén viron a luz os restos de muros de época romana (séculos II-IV d. C.), parte dunha calzada medieval e estruturas dos séculos XVII a XIX. As sondaxes que se levaron a cabo acadaron a cota de substrato natural, para comprobar a posible aparición de restos arqueolóxicos e documentar a estratigrafía do terreo. Seis foi o número de sondaxes realizadas, situándose de modo que o soar quede o mellor documentado posible. Repartíronse entre os dous corpos arquitectónicos construíbles, dous no que se atopa ao leste do pasadizo do Arco «Casarío burgués de catro alturas que se levanta sobre o afamado de Quirós, e catro no situado ao oeste deste. Na zona oeste da parcela, o resultado que se obtivo da Arco de Quirós ofrecendo a súa fachada principal á rúa FermínPrincesa. A súa fachada divídese en tres corpos arquitectónicos ben escavación de tres das catro sondaxes ofrece unha datación diferenciados. Dous laterais amosan unha secuencia vertical de contemporánea, os escasos materiais recollidos adscríbense portasdaire balconadas baixo unha galería de madeira, e un central a momentos recentes da historia da cidade. Asumimos que os niveis sedimentarios desapareceron para acondicionar o terreo e poder así construír nel, ben o inmoble actual, ben anteriores. De feito, en dúas destas tres sondaxes acháronse restos de muros interiores que dividían o inmoble actual do que só se conserva a fachada. A cuarta sondaxe foi a máis significativa posto que, non sendo os niveis superiores que tamén eran de nivelación para o solo actual, foron escavados varios niveis nos que só se atopou material romano en posición primaria. Trátase de niveis de recheo dunha estrutura escavada no substrato que non está aínda documentada na súa totalidade. Probablemente se trate dunha canteira de xabre que, unha vez cumprida a súa función, foi colmatada por diferentes niveis. En canto ao corpo leste do inmoble, unha das sondaxes acada as cotas máis profundas de toda a intervención, debidas a un corte feito no substrato e Perfil L sondaxe 3. Estrutura indeterminada escavada no substrato cuberta por niveis romanos pola caixa de cimentación da fachada norte. Os niveis - 214 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/580-0 Sondaxes arqueolóxicas manuais no inmoble do Arco de Quirós, na praza da Princesa e rúa Fermín Penzol, Vigo

Planta final sondaxe 6. Zapata de muro actual, restos de muro anterior

son claramente recheos para nivelar o terreo, e teñen todos material contemporáneo, dos séculos XIX e XX, agás os que reenchen o corte do substrato, que son estériles en material. Por último, na sondaxe que resta esgotáronse os niveis de recheo que se atopaban baixo o solo actual, e descubriron unha estrutura que atravesa a sondaxe en dirección N-S. Parte dela está baixo a zapata de reforzo e cimentación da fachada sur, polo que se trataría da cimentación dunha estrutura anterior ao inmoble actual. De calquera xeito, os resultados das sondaxes veranse completados no seu momento cun control arqueolóxico que se fará ao redor das sondaxes de interese, que son a que ofreceu os restos romanos e esta última da que se pretende resolver a orixe da estrutura.

- 215 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/676-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais nos inmobles da rúa Hortas nº 10-12, Vigo SOFÍA CADENAS BALSEIRO

C

o fin de rehabilitar os inmobles 10 e 12 da rúa Hortas, incluídos no proxecto de rehabilitación da zona vella de Vigo que está a levar a cabo o Consorcio Casco Vello de Vigo, realizáronse sondaxes manuais en aplicación da normativa urbanística e patrimonial vixente ao proxecto de rehabilitación dos citados inmobles. A súa situación, por debaixo dos restos da fortaleza de San Sebastián, na pendente da ladeira norte do monte do Castro, inclúe os devanditos inmobles no ámbito do xacemento arqueolóxico obxecto de protección legal coñecido como «Xacemento Romano Medieval da Zona Vella». Situado no núcleo urbano da cidade de Vigo, figura no Inventario de Xacementos Arqueolóxicos da Xunta de Galicia coa clave de identificación GA36057084. O tipo de intervención realizada foi a de sondaxes manuais, ata acadar a cota de substrato natural, para comprobar a posible aparición de restos arqueolóxicos e documentar a estratigrafía do terreo. Este tipo de actuación foi determinada pola arqueóloga municipal do Concello de Vigo. Presentáronse seis sondaxes dispostas de xeito que o terreo

Planta final sondaxe 1. Niveis de aterrazamento e muro de contención

Planta final sondaxe 2. Solo actual e nivel de acondicionamento do terreo

quedase o máis posiblemente controlado. Repartidas polos dous inmobles, catro na planta do n.º 12 e dous na planta do n.º 10. A realización dos traballos deu como resultado unhas secuencias estratigráficas en todas as sondaxes que se corresponden cunha datación contemporánea. Os materiais que aparecen vinculados, polo xeral escasos e pouco significativos, ofrecen unha cronoloxía contemporánea nun contexto secundario, ao formar parte de niveis de recheo. Pódese observar na estrutura dos muros perimetrais das diversas edificacións que conforman os inmobles, a presenza do substrato natural nas súas cotas inferiores. Todo iso leva a pensar que os niveis sedimentarios foron retirados, cortando o substrato natural para encaixar os edificios actuais ou anteriores. Por todo iso, e cos resultados acadados na intervención, confírmase que as secuencias estratigráficas, documentadas ata a cota de substrato natural, non amosan indicios da existencia de restos arqueolóxicos de especial relevancia. Os niveis escavados e documentados con base no método de Edward C. Harris amosan unha natureza antrópica, que estaría relacionada co acondicionamento do espazo para o que é o solo actual. Atopámonos, xa que logo, ante estratos artificiais que nuns casos son simplemente unha capa pouco potente de nivelación, pero noutros é xa un sistema de aterrazamento que se apoia no muro construído para tal fin, e que, á súa vez, funciona como linde da parcela.

- 216 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/676-0 Sondaxes arqueolóxicas manuais nos inmobles da rúa Hortas n.º 10-12, zona vella de Vigo

O obxectivo deste aterrazamento é o de salvar a diferenza de cota do substrato que existe entre o terreo situado no interior e o que se atopa no exterior dos inmobles (malia que a maior diferenza a atopamos no inmoble n.º 12, dado que as sondaxes formuladas no n.º 10 están a cotas inferiores ás do anterior) provocada pola pendente da ladeira e moi probablemente por un corte feito no terreo no momento da construción da vivenda.

Con base na documentación realizada, pódese dicir que as características do subsolo deste inmoble, quedaron suficientemente concretadas na intervención realizada, acadándose en todas as sondaxes secuencias estratigráficas completas ata o substrato natural. Por iso, e atendendo á valoración arqueolóxica anterior, cremos que este inmoble carece de relevancia desde a perspectiva patrimonial.

- 217 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/732-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais nos inmobles da rúa Oliva nº 2-4, Vigo EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ

N

o marco dos traballos de rehabilitación dos inmobles 2-4 da rúa Oliva, na zona vella de Vigo, escávanse nove sondaxes manuais co fin de avaliar a potencialidade arqueolóxica do subsolo das parcelas, conforme á normativa do PEPRI. Tres das sondaxes proporcionáronnos resultados positivos desde unha óptica arqueolóxica. SONDAXE 1 Documéntase un nivel de recheo antrópico contemporáneo que apoia no substrato, agás na esquina nordeste da sondaxe onde existe un rebaixe colmatado por terras xabrentas, de cronoloxía claramente contemporánea. Sen maior interese nin arqueolóxico nin patrimonial. Pensamos que os niveis de recheo están relacionados coa construción do inmoble, ao igual que a disposición horizontal do substrato, produto dunha modificación, rebaixe e nivelación do terreo para conseguir unha superficie plana

sobre a que poder levantar o inmoble. Esta zona da casa está lixeiramente máis baixa que a cota existente na superficie da rúa Oliva. SONDAXE 2 Baixo a superficie do pavimento de formigón e zahorra, atopamos un primeiro nivel de recheo formado por areas brancas e finas, moi homoxéneas. Baixo el, xorde un segundo nivel de recheo contemporáneo roto polas caixas de cimentación dos alicerces das dúas paredes do inmoble que serven como límite da sondaxe. Cubertas por outras dúas achegas antrópicas contemporáneas (aínda que anteriores ao inmoble), xorden tres estruturas: Estrutura U.E. 52, ao norte da sondaxe e cunha aliñación leste-oeste, está feita cun cachote bastante irregular, aparentemente a soga e tizón, e coherdado con arxilas

Situación das sondaxes. Estruturas e niveis de interese arqueolóxico

- 218 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) Sondaxes arqueolóxicas manuais nos inmobles da rúa Oliva nº 2-4, Vigo

·

CD 102A 2008/732-0

laranxas plásticas (semellantes ás que se documentan nalgúns puntos da zona vella formando parte do substrato). A súa cara norte está parcialmente desmontada pola acción da caixa de cimentación dunha parede do actual inmoble. Estrutura U.E. 54, ao sur da sondaxe, e paralela á anterior. Ao igual que na estrutura anterior, pensamos que estamos ante os alicerces dun paramento non conservado. A súa fábrica é lixeiramente diferente á estrutura U.E. 52; neste caso, semella que está formado por pezas máis pequenas, resultando unha cara máis irregular, menos homoxénea. A súa cara sur está moi afectada pola construción dun muro interior do actual inmoble. Estrutura U.E. 53. Posiblemente forme parte da mesma fábrica que a 54, aínda que está lixeiramente exenta, a xeito de contraforte apoiado Perfil final norte da sondaxe 4, con fosas na parte inferior da sondaxe. Materiais sobre o paramento norte daqueles alicerces. A documentación arqueolóxica xerada no trans- medievais procedentes da U.E. 45 curso da intervención non achegou suficientes datos para aclarar non xa a súa funcionalidade, senón que mento, posiblemente de ola, de barriga globular, pescozo nin sequera a cronoloxía de ningunha destas estruturas. Cla- lixeiramente estrangulado e pouco desenrolado, bordo ramente anteriores ao actual inmoble nos tres casos, non se exvasado case que oblicuo e lixeiramente cóncavo na súa conservan niveis que acheguen restos mobles claros cos parte interior, rematado nun engrosamento no labio a xeito que adscribirlles unha cronoloxía, aínda que fose relativa. de pequeno baquetón. As características técnicas e formais lévannos a pensar SONDAXE 3 que estamos ante restos de cronoloxía baixomedieval, asoBaixo niveis relacionables co axardinamento do exterior ciados a niveis en posición primaria (fosas máis os seus da casa, aparecen terras de recheo moi heteroxéneas (a teor recheos). dos materiais botados arredor dos séculos XVII-XVIII) que elevan a cota de uso e apoian en substrato. SONDAXE 5 Sen maior interese arqueolóxico; baixo un recheo conSONDAXE 4 temporáneo, xorde un pavimento de xabre moi compacto Ao igual que sucede na anterior sondaxe, a necesidade (anterior superficie de piso do inmoble). Á súa vez, este de recrecer a cota da zona exterior da casa supuxo unha cobre un nivel de terras que reenche e colmata as irregulariachega térrea dunha potencia considerable. Neste caso, eses dades do substrato, cuxa superficie está rebaixada e modifirecheos están selando niveis en posición primaria datables, cada. posiblemente, a finais da Idade Media. Trátase de dúas fosas superpostas, seladas por un nivel SONDAXE 6 de terra mesturada con arxilas avermelladas, de orixe claraUn único recheo antrópico separa o piso de baldosas do mente antrópica aínda que de funcionalidade descoñecida. substrato; este, novamente, atopámolo rebaixado e aterraO material moble que se relaciona con estes estratos zado co fin de conseguir unha superficie útil para poder cambia con respecto aos niveis superiores. Desaparecen por construír o actual inmoble. completo as cerámicas esmaltadas, substituídas por algún fragmento de tegula (aínda que fragmentada e rodada), e por SONDAXE 7 abundantes anacos de cerámicas de pastas negras, finas e Son dous fitos principais, desde unha óptica arqueolóxica, bastante duras, cun alto grao de fragmentación e moi pouco os que destacan nos resultados desta sondaxe; por unha rodadas. banda, localizamos uns alicerces (Estrutura U.E. 27) anteNas decoracións, observamos acanaladuras tanto na ba- riores ao inmoble e que atravesan a sondaxe de leste a oeste; rriga coma no labio; en canto ás formas, destaca algún frag- e por outro, a documentación dunha terra denegrida, con - 219 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) Sondaxes arqueolóxicas manuais nos inmobles da rúa Oliva nº 2-4, Vigo

materiais cerámicos semellantes aos localizados na sondaxe 4, de cronoloxía baixomedieval, anterior desde un punto de vista estratigráfico ao muro U.E. 27. Esta sondaxe constitúe unha excepción con respecto á tónica observada nas outras do sector sur do inmoble (a saber, sondaxes 1, 5 e 6). Lembremos que naquelas o substrato –e as terras que o cubrirían–, foi rebaixado para aterrazar os terreos antes de construír a casa. Nesta sondaxe 7 non foi así, xa que a superficie do pavimento na estancia na que se coloca está máis elevada que naquelas. Esta diferenza de cota fixo que non fora necesario rebaixar, senón que se recreceron os terreos; como consecuencia, foi posible conservar –aínda que fora de xeito parcial–, a secuencia estratigráfica orixinal. SONDAXE 8 Xorde o substrato a pouca profundidade, cortado polas caixas de cimentación de dúas tubaxes contemporáneas. Pensamos que, novamente, os niveis edáficos orixinais –e tamén parte do substrato–, desapareceron no momento de construción do inmoble, xa que a súa disposición parece bastante horizontal. SONDAXE 9 Un único nivel de recheo contemporáneo separa o actual pavimento de baldosa do substrato. De xénese claramente contemporánea, a finalidade deste estrato probablemente foi nivelar os terreos tras desmontar os terreos para

·

CD 102A 2008/732-0

construír esta estancia (lembremos que estamos uns 3,5 m por baixo da superficie do xardín da casa, tendo que acceder pola rúa Xoanelo). A localización destes restos estruturais e cerámicos de cronoloxía antiga, fainos pensar que o soar onde posteriormente se construíu o inmoble obxecto de estudo estivo antropizado desde a Idade Media. Cremos que os «illotes» con restos arqueolóxicos que se conservan son o resultado dunha conservación diferencial despois dos traballos de acondicionamento do terreo para acometer a construción da casa. Observando a topografía do substrato, vemos como a pendente caería de sur a norte e de oeste a leste. Para conseguir unha superficie chá sobre a que poder edificar, sería polo tanto necesario escavar os terreos no sur, e achegar terras no norte. Deste xeito, vemos como na metade sur e suroeste do inmoble, tanto o substrato como os niveis edáficos que tería asociados foron rebaixados. (Agás na sondaxe 7, onde a superficie da casa está por riba da cota da rúa e das estancias situadas máis ao leste e norte. Este feito fixo que fora posible que se conservara a estrutura 27 e os niveis con cerámicas baixomedievais). Pola contra, segundo avanzamos cara ao norte e nordeste, os terreos descenderían, e sería necesario recrecer a superficie, conservando deste xeito posibles niveis arqueolóxicos subxacentes (caso das sondaxes 2 e 4).

- 220 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/212-0

Sondaxes arqueolóxicas mecánicas na rúa Montero Ríos 91, Bueu ÁNGEL CONCHEIRO COELLO

O

soar obxecto de intervención sitúase na rúa Montero Ríos, na fachada marítima da vila de Bueu e na área de protección dun coñecido xacemento de Época Romana, o forno e alfar de San Martiño de Bueu (GA36004011). É un soar de superficie trapezoidal que albergaba varias estruturas e que configuraba un conxunto moi interesante desde o punto de vista da arquitectura popular e a historia do lugar: unha construción vilega de balcón corrido na fronte da praia, unha casa do tipo de patín na traseira e no medio un gran patio lousado con pendellos e alpendres. Todo parecía indicar que nos atopabamos diante dos restos dunha antiga factoría de salgadeira, seguindo unha tradición fortemente enraizada nesta vila. PLANO DE TRABALLO A intervención arqueolóxica consistiu na realización de catro sondaxes mecánicas no interior da parcela. A sondaxe 1 (S1), de 3,00 x 2,50 m, levouse a cabo no extremo sur da parcela, xusto na fronte dunha construción adxectiva na que ían dúas sondaxes que non se realizaron porque ao final, esta construción, de tipoloxía tradicional, non foi derrubada. A sondaxe 2 (S2) proxectouse aproximadamente na parte central do soar, un pouco desprazada ao leste co fin de evitar os alicerces dun gran muro pertencente á edificación moderna. Como a anterior, planeouse como unha cuadrícula de 3,00 x 2,50 m, e tamén foi escavada por medios mecánicos. A sondaxe 3 fíxose ao norte, no espazo ocupado pola vivenda demolida e no lugar máis próximo á liña de costa actual. Orixinalmente era unha cata de 2 x 2 m que houbo que ampliar durante a escavación ata os 3 x 2,50 por mor das derrubas de cascallo dun dos perfís. A sondaxe 4 (S4), por último, abriuse paralela á anterior e ten as mesmas dimensións.

mente estanca. A parede estaba rematada por unha lousa plana a nivel do chan co bordo inferior con catro rebaixes cuadrangulares. Esta peza asentábase sobre unha magnífica peza de cantería: un perpiaño de 200 x 44 cm e forma rectangular que tiña nos seus lados curtos rebaixes e resaltes para acoplar táboas. A parte inferior tamén era de perpiaño, pero de moita peor calidade. A estrutura localizada na sondaxe 2 son os restos dun pío de salgadura. Os píos das salgaduras eran estruturas escavadas nas que se introducían as sardiñas en salmoira. Tiñan unhas dimensións variables que oscilaban entre os 2,50 m de lado 3 ou 1,50 de profundidade. Estaban feitos en cantería e cubríanse cunha armazón de madeiras apoiadas nos perpiaños da parede e nun ou máis traveseiros. Este modelo de pío é típico das factorías e almacéns «de segunda xeración», establecidos polos fomentadores cataláns para procesar sardiña dun xeito practicamente industrial. Todos seguen un patrón prefixado, polo que sabemos que se agrupaban nun espazo chamado «chanca» situado a carón do patio (o «claro») e a área de prensado (o «morto»), e por detrás da casa vivenda do fomentador. Este pío apareceu totalmente desmontado, agás unha parede, e tampouco se conservaban os seu xemelgos, cos que conformaba a «chanca».

RESULTADOS A intervención arqueolóxica non localizou ningún tipo de resto, estrutura arqueolóxica ou indicio de actividade de Época Romana, malia a superficie aberta, moi representativa da totalidade do soar, e ter afondado no nivel de praia fósil, por baixo da cota prevista na obra. Pola contra, a sondaxe 2 localizou unha estrutura arquitectónica formada por un muro de pedras poligonais de cantería que ocupa o perfil sur da cata de sondaxe. As pedras son regulares, de boa cantería e asentadas cunha capa moi fina de argamasa, o que constitúe unha parede perfecta- 221 -

Deseño da parede do pío de salgadura


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) Sondaxes arqueolóxicas mecánicas na rúa Montero Ríos 91, Bueu

Localización da praia fósil nas cotas baixas dunha das sondaxes

CONSECUENCIAS E VALORACIÓN En definitiva, a valoración que podemos facer da intervención non pode ser máis positiva, xa que se cumpriron sobradamente os obxectivos para os que fora deseñada, dos que o principal era a documentación e a valoración do rexistro arqueolóxico existente no soar. Neste sentido, debemos dicir que a intervención, pese a non descubrir restos arqueolóxicos de interese, foi capaz de documentar que na parcela actual houbo os restos dunha salgadeira contemporánea, moi alterados e practicamente desaparecidos.

·

CD 102A 2008/212-0

Resumindo, pódese planear a seguinte secuencia: a comezos do século XIX un fomentador catalán instala un almacén de salgadeira no actual número 91 da rúa Montero Ríos. Como ben testemuña a fachada desmontada, cun gran balcón con canzorros moldurados barrocos, para a instalación da casa-vivenda mercou e adaptou un edificio xa existente. Na parte traseira debéronse construír e montar todas as instalacións precisas para o procesamento da sardiña, como era norma neste tipo de factorías protoindustriais. A factoría estivo plenamente activa durante os «días de viño e rosas» do salgado galego, a segunda metade do século XIX, pero non foi capaz de superar a gran crise da primeira década do século XX, cando a escaseza de sardiña obriga a desprazar os barcos a outras zonas e se venden, desmantelan ou traspasan moitas industrias. Este é o caso da existente neste número 91 da rúa Montero Ríos, xa que o edificio é adquirido en 1910 por un membro da burguesía local, D. Agustín García, que liquida a área produtiva, desmantelando e retirando píos de salgadura, mortos, pozos de saín ou encascadores. Con seguridade, reutilizou os restos pétreos de boa cantería e reencheu o espazo con terra negra húmica, probablemente traída da zona da Xunqueira. A consecuencia destas obras, foron moi poucos os restos que sobreviviron da vella salgadeira, aínda que teñen o valor de representar o que foi o gran activo da vila de Bueu durante os dous últimos séculos: a explotación dos recursos do mar e a industria conserveira.

- 222 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/033-0

Control arqueolóxico das obras L.M.T.S. e C.T. Santa María - Xosé Salgado, Caldas de Reis Mª DOS ANXOS LÓPEZ TABOADA

D

urante os meses de setembro e outubro levouse a cabo o control arqueolóxico da obra civil promovida por FENOSA e que implicaba movemento de terras no contorno da N-550, ao seu paso polo núcleo de Caldas de Reis. Durante o control obtivéronse resultados positivos a nivel material e estrutural, e documentáronse restos arqueolóxicos de época romana. Os achados localízanse en dous puntos concretos da obra. O primeiro punto sitúase na gabia de canalización que transcorre pola estrada que une Caldas de Reis con Portas (avda. Dona Urraca). O segundo punto sitúase en dúas catas escavadas en ambas as marxes da estrada nacional, realizadas para facer un pase soterrado (toupa) que permita o cruzamento dos cables de subministración eléctrica sen cortar o tráfico.

Aínda que non puidemos vinculalo a ningún indicio estrutural, si recuperamos unha elevada cantidade de elementos cerámicos, entre os que destacamos a aparición de T.S.A. A interpretación do conxunto de materiais e do nivel aparecido na gabia é limitada, xa que todos os fragmentos foron recollidos nunha única bolsa, sen referencia de tipo espacial e cun contexto dubidoso. Tan só reflectimos no plano a extensión destes para que quede constancia da súa localización e para que sexa tida en conta en futuras intervencións.

PUNTO Nº 1: ESCAVACIÓN DA GABIA. Neste caso, os restos limítanse a un conxunto de materiais de época romana, aparecidos nun único nivel localizado na base da gabia. A presenza de material de adscrición romana en exclusividade fixo necesario elevar a cota acadada pola gabia, co fin de non afectar no posible o xacemento. O nivel arqueolóxico só foi definido nun punto en concreto e escavouse de forma manual. A potencia acadada por el neste punto é de 0,25 m. Apóiase sobre un nivel de areas estéril de formación natural.

PUNTO Nº 2: CATAS PARA O PASE SOTERRADO. Cata 1. Tras a súa apertura, documentamos en todos os perfís a aparición dunha serie de niveis conformados por dous pavimentos de xabre compactado, separados por distintos niveis de recheo e que interpretamos como dous momentos de ocupación diferentes. A nivel material os resultados foron escasos aínda que determinantes á hora de adscribir este conxunto á época romana. A cronoloxía dos restos determinada con reservas de novo (xa que se obtén da lectura dos perfís e non da escavación en área) na que destaca a aparición de ánfora tipo Haltern 70, levaríanos á época altoimperial. A potencia acadada por estes niveis ascende a 0,70 metros e localízanse sobre un nivel de areas estéril, orixinado por achega fluvial. Cata 2. A segunda das catas está situada na rúa das Ovellas, vieiro da zona urbana de Caldas de Reis, que parte

Estrutura en cata 2

Perfiles este e sur en cata 1

- 223 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/033-0 Control arqueolóxico das obras L.M.T.S. e C.T. Santa María - Xosé Salgado, Caldas de Reis

en perpendicular á estrada nacional 550. Neste caso, as dimensións da cata son de 060 x 2 metros. Iniciada a apertura de xeito mecánico, recupéranse de novo materias mobles de cronoloxía romana e derivado disto decídese que a escavación da sondaxe debe realizarse de forma manual.

Durante a escavación, aparecen varios niveis que pertencerían a un contexto habitacional determinado pola presenza dunha estrutura muraria de reducidas dimensións localizada na esquina SE da cata. Esta estrutura, e os niveis asociados a ela, apóianse sobre un nivel de formación natural no que documentamos material de cronoloxía altoimperial e este sobre un nivel de areas estériles de orixe fluvial. A fase de abandono deste contexto localízase tan só a 50 cm do pavimento actual da rúa das Ovellas. A pesar do reducido da superficie escavada na cata norte, destaca a presenza abundante de material fino. Case o 40% do total dos elementos cerámicos se corresponden coas formas de T.S.H. máis comúns como a 15/17, a 29, a 37… Aparecen acompañadas de ánfora de cronoloxía altoimperial (Haltern 70) e varios fragmentos dunha lucerna con motivos antropomorfos. Unha vez realizada a escavación das catas e o pase soterrado, os cables de media tensión foron aloxados nunha peza metálica situada xusto baixo o pavimento da rúa, co fin de non provocar afeccións sobre o xacemento. Aproveitamos para destacar que a carón da cata norte transcorren unha serie de servizos (algún deles de instalación moi recente) que semellan ter destruído parcialmente o xacemento.

Plano: en vermello márcase a estensión dos restos arqueolóxicos

- 224 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/166-0

Escavación arqueolóxica en área nas rúas Carlos García Bayón Porto do Río, Caldas de Reis VÍCTOR RÚA CARRIL

A

actuación lévase a cabo tras a execución previa dunha serie de sondaxes realizadas no soar sito nas rúas Carlos García Bayón/Porto do Río no concello de Caldas de Reis. Pontevedra. As sondaxes practicadas permitiron documentar na metade N do soar a presenza de restos arqueolóxicos conformados por unha serie de estruturas en negativo tipo fosas e materiais arqueolóxicos asociados a estas. Á vista destes resultados amplíase a intervención arqueolóxica mediante unha escavación en área. A escavación en área desenvolveuse durante os meses de maio e xuño de 2009 e abarcou unha área de 513 m2. MÉTODO DE TRABALLO E RESULTADOS Unha vez retirados os vertedoiros da anterior intervención e desmontados os niveis superficiais arqueoloxicamente irrelevantes (mediante cazo de limpeza), o seguinte paso estivo centrado na propia escavación en área, de xeito manual, comézase escavando o sector N do soar rebaixando o terreo por niveis naturais. Continúase cara ao sector S paulatinamente. A grandes trazos, ao longo desta intervención foi verificada a relación estratigráfica documentada na fase anterior (sondaxes manuais). ESTRATIGRAFÍA Nivel 1. Depósito de composición heteroxénea e de compactación alta, composto por terra cor marrón clara de textura areosa e mesturada con pedras e fragmentos de tellas de pequeno tamaño e algunha raíz de herbácea, así mesmo, visualízase algún fragmento de cerámicas vidradas de adscrición moderna/contemporánea. Conta cunha potencia de -30/40 cm. Trataríase dun nivel de recheo. Nivel 2. Conformado por terra de cor marrón de textura areosa e mesturada con pedras e tegulas de pequeno tamaño, raíces de herbáceas e con fragmentos de cerámicas de adscrición romana (cerámicas comúns e finas, así como materiais de construción (tegulas), materiais metálicos como cravos e algunha escoura de ferro). Este nivel atópase selado polo nivel 1. Potencia aproximada 50/55 cm. Trataríase dun nivel relacionado cos inicios da ocupación da zona en época romana, así o referendan os fragmentos de cerámicas e estruturas atopados neste nivel. Nivel 3. Nivel conformado por un depósito de terra de cor marrón escura de textura areo-limosa, bastante compactada e cun grao de humidade medio. Presenta límites

Fragmento de morteiro con pico vertedor

bastante claros tanto inferior como superior. Non se visualiza material arqueolóxico. Trataríase dun horizonte A ou paleosolo. Nivel 4. Nivel conformado por terra de cor gris apardazada de textura limosa e mesturada puntualmente con algunha pedra de tamaño medio. Ten un grao de humidade e compactación medio, así mesmo, presenta uns límites superior e inferior bastante claros. Potencia aproximada 40/50 cm. Trataríase dun nivel natural. Nivel 5. Conformado por un depósito de areas e cantos rodados. Trataríase do substrato xeolóxico relacionado coas terrazas fluviais. ESTRUTURAS Tras a intervención evidéncianse dous tipos de estruturas: arquitecturizadas (E-2, E-6, E-10) e non arquitecturizadas (E-3, E-4) tipo fosas. Con respecto ás estruturas arquitecturizadas, dadas as características trataríanse de espazos habitacionais moi desmantelados xa que tanto en E-3 como en E-4 tan só presentaban a primeira fiada de cimentación e tampouco foi posible documentar ningún tipo de pavimento relacionado coas devanditas estruturas. CULTURA MATERIAL A maior parte do material recuperado coincide con materiais cerámicos (diferentes fragmentos de cerámicas

- 225 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/166-0 Escavación arqueolóxica en área nas rúas Carlos García Bayón - Porto do Río, Caldas de Reis

Estrutura E-6

Derruba D-6

comúns de cociña e almacenaxe así como algúns fragmentos de cerámicas finas (terras sigillatas e de paredes finas) e de tipo construtivo (tegulas), aínda que é de salientar a presenza doutros materiais como poden ser metais (cravos e un fragmento de bronce), un fragmento de vidro e parte dunha columna de adscrición romana reutilizada.

· Que o material de adscrición romana recuperado e á falta dun estudo máis profundo adscribiríase á tardorromanidade (s. III-IV). · Que se evidencian unha serie de niveis de diferentes momentos ou épocas (contemporánea-moderna-medieval e romana), os cales se asocian tanto a materiais como a diferentes tipos de estruturas. · A teor dos resultados obtidos e baseándonos no material recuperado e estruturas documentadas neste depósito e a expensas doutros indicadores cronolóxicos máis precisos poderiamos atoparnos ante un momento bastante tardío da romanidade, xa que así o indica a tipoloxía do material recuperado xunto coas estruturas exhumadas.

Á falta dun estudo máis profundo dos materiais exhumados... · Confírmase dalgunha maneira a presenza de estruturas habitacionais na área escavada (E-6 e E-10) aínda que bastante desmanteladas, e asociadas a estas recupéranse diferentes restos de materiais cerámicos e de construción.

- 226 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/253-0

Sondaxes manuais en proxecto de construción dun edificio de vivendas na rúa Laureano Salgado nº 5-7, Caldas de Reis VÍCTOR RÚA CARRIL

D

urante o mes de maio de 2008 levouse a cabo unha intervención arqueolóxica consistente nunhas sondaxes manuais motivadas pola construción dun edificio de vivendas(15) na rúa Laureano Salgado nº 5-7. Caldas de Reis. Pontevedra, financiada por promocións Pazos-Souto 2000, S.L. A devandita intervención lévase a cabo en dúas fases: na 1ª fase execútanse 2 sondaxes de 4 m x 3 m e 2 sondaxes de 3 m x 2 m e na 2ª fase execútanse dúas sondaxes máis de 3 m x 2 m cada unha delas. Nun principio o proxecto recollía a realización de 8 sondaxes de 3 m x 2 m cada unha delas, a devandita formulación decidiuse cambiar xa que por motivos de seguridade non era moi viable posto que se localizabamos a sondaxe 1 e a sondaxe 2 no lugar inicial, as sondaxes quedaban moi preto das paredes dos edificios lindeiros polo que se optou por unir as sondaxes 1 e 2 e 3 e 4 respectivamente, conformando dúas sondaxes de 4 m x 3 m cada unha delas (S1 e S2) (ver plano). O resto das sondaxes (3 e 4) quedaron como nun principio se contemplaron. Así mesmo, dúas das sondaxes programadas coincidían dentro do inmoble situado dentro do soar obxecto de estudo, que nun principio ía ser demolido, polo que por motivos de seguridade non se executaron.

Detalle estratigrafia Sondaxe 2 perfil E

O sistema de escavación, así como o seu rexistro, efectuouse extraendo os sedimentos dos distintos niveis estratigráficos segundo a orde inversa á súa disposición. A estratigrafía documentada é bastante homoxénea en todas as sondaxes salvo na sondaxe nº 3 na que se observa un comportamento diferente. SECUENCIA ESTRATIGRÁFICA DA SONDAXE 2. PERFIL N E PERFIL E Localízanse no sector S da parcela. Nivel 0: conformado pola capa vexetal. Potencia 5 cm. Nivel 1: conformado por un depósito de terra de cor marrón clara de textura areosa e mesturada con pedras de pequeno e mediano tamaño así como con algún fragmento de tella. Presenta unha potencia aproximada de 20/30 cm. Trataríase dun nivel de recheo producido polo acondicionamento das obras do edificio contiguo e parte do derrubamento da casa que alí existía anteriormente. Arqueoloxicamente estéril. Nivel 2: nivel conformado por unha capa de argamasa de cor amarelenta e cunha potencia de 3 cm. Non se visualiza ningún tipo de material arqueolóxico. Nivel 3: conformado por un depósito de terra de cor marrón escura de textura areosa de compactación media e mesturada con pedras de pequeno tamaño, tellas e algún fragmento de cerámicas de adscrición moderna/contemporánea. Trataríase dun nivel de recheo que está colmatando a E.2-1. Nivel 4: conformado por un depósito de terra de cor marrón clara e de textura areo-limosa de compactación media; amósase totalmente limpo de restos. A estrutura E.2-1 repousa sobre este nivel. Potencia aprox. 50/60 cm. Trataríase dun depósito de formación natural formado pola acción da auga relacionado coas enchentes do río Umia que discorre moi próximo. Arqueoloxicamente estéril. Nivel 5: conformado por terra de cor marrón escura e de textura limosa de compactación media. Amósase totalmente limpo de materiais e presenta un grao de humidade alto. Trataríase dun nivel de formación natural, non obstante visualízanse dúas pedras de mediano tamaño pertencentes á derruba da estrutura E.2-1.

- 227 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/253-0 Sondaxes manuais en proxecto de construción dun edificio de vivendas na rúa Laureano Salgado nº 5-7, Caldas de Reis

Detalle estratigrafia Sondaxe 3 perfil

Estrutura E.2-1

Estrutura E.3-1

SECUENCIA ESTRATIGRÁFICA DA SONDAXE Nº 3. PERFIL N Localizado no sector N do soar. Conta cunhas dimensións de 3 m x 2 m e acádase unha potencia máxima de -251 cm con respecto p.0. Nivel 0: capa vexetal. Nivel 1: conformado por terra de cor ocre clara de textura areosa de compactación media e mesturada con pedras de mediano e gran tamaño e algunha tella. Trataríase dun nivel relacionado co derrubamento da antiga vivenda. Nivel 2: conformado por un depósito de terra de cor marrón de textura areosa e compactación media e mesturada con gran cantidade de tella e pedras de pequeno tamaño. Trataríase dun nivel de recheo. Nivel 3: conformado por unha capa de argamasa de cor amarela. Podería ser o resultado dos restos da argamasa das paredes da antiga casa. Arqueoloxicamente estéril. Nivel 4: depósito conformado por un nivel de areas de río de cor gris mesturadas con cantos rodados no pé do nivel. Neste depósito distinguiríanse tres subniveis: · Subnivel superior de area de compactación débil de cor gris. Amósase totalmente limpo. · Subnivel de cantos rodados de río de pequeno tamaño. · Subnivel de area de cor abrancazada sobre o que se depositan os cantos. Trataríase dun depósito relacionado coas enchentes do río. Nivel 5: depósito conformado por terra de cor marrón escura, pouco compactado e cun grao de humidade alto e mesturado con pedras de pequeno e mediano tamaño e gran cantidade de tellas. No devandito nivel en planta e a unha cota de -200 cm documéntase unha serie de pedras de mediano tamaño sen disposición concreta, asociado a esta localízase algún fragmento de cerámica de cociña de pastas grises (tradición popular), acumulación de carbóns asociados a gran cantidade de escouras (de sangrado) e algún fragmento de tubeiras, o que podería estar indicando algunha zona dedicada a actividades relacionadas coa fundición de metais (fragua...). Distinguiríanse tres momentos diferentes, un nivel de uso moderno/contemporáneo, un segundo nivel de abandono moderno e un nivel de uso da estrutura localizada neste nivel (E.4-2). ESTRUTURAS E.2-1: estrutura localizada na metade norte da sondaxe nº 2, conformada por un muro formado por pedras de granito e que discorre en dirección E-W, o descuberto presenta unhas medidas aproximadas de 2 m de longo por 80 cm de - 228 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/253-0 Sondaxes manuais en proxecto de construción dun edificio de vivendas na rúa Laureano Salgado nº 5-7, Caldas de Reis

ancho. Trataríase das fiadas que conforman a cimentación, na cal non se observa a gabia de cimentación para o devandito muro senón que descansa directamente sobre o nivel 4. No sector W da sondaxe presenta unha das esquinas. Asociado a el exhúmanse algúns fragmentos de cerámicas de adscrición moderna. E.3-1: localizada no perfil S da sondaxe nº 3. Trátase dunha serie de pedras de granito de mediano tamaño conformando o que podería ser a parte da cimentación da antiga casa. E.3-2: localizada en planta na metade N da sondaxe e conformada por unha serie de pedras de granito de mediano tamaño en disposición horizontal e sen orientación concreta, asociada a esta exhúmanse 3 fragmentos de cerámicas de cociña de pastas grises (tradición popular) e unha grande acumulación de restos de escouras de sangrado. É moi probable que tanto os materiais exhumados como a estrutura poidan estar relacionados cunha área onde se desenvolvesen traballos de forxa ou fragua de metais. MATERIAIS A maior parte do material exhumado concéntrase nas sondaxes situadas no centro do soar e máis concretamente nas sondaxes 2 e 3. O material exhumado estaría composto por: Cerámicas contemporáneas: apareceron diversos fragmentos tanto de cerámicas como de louzas nos niveis superficiais (1 e 2). (A maioría vidradas de diferentes cores e louzas brancas).

Fragmentos de cerámicas modernas

Escoura de sangrado e tubeira

Na sondaxe nº 2 no nivel que colmata a E.2-1 aparece algún fragmento de cerámicas pertencente a un prato de Pickman sevillana con decoración paisaxística en tons negros (apréciase o selo pola parte posterior), que responde ás típicas características da serie VISTAS con decoracións recargadas e motivos vexetais e arquitectónicos (finais do XVIII- principios do XIX). Así mesmo, recupérase unha botella de cerámica pertencente á marca de xenebra A. Houtman & Cª. Schiedam (s. XIX). Cerámicas modernas: asociadas á E.2-1 aparecen unha serie de fragmentos cerámicos pertencentes á época moderna, xa que se documenta entre outros un fragmento de cerámica decorada en azuis e morados, tamén denominada Isabela Polychrome, iniciándose a súa produción nas olerías do sur peninsular, exactamente en Sevilla durante a baixa Idade Media, despois realizada por todo o levante peninsular e en Aragón. Nesta última zona xeográfica atribúese a produción deste tipo de louza durante os séculos XVI e XVII. O fragmento documentado está decorado en tons azuis e morados con motivos xeométricos cunha pasta fina de cor rosa pálida. Así mesmo, documéntase algún fragmento de cerámicas de Manises e Talavera con decoración. Así mesmo, recupéranse 3 fragmentos de cerámica pertencentes á barriga dunha vasilla na sondaxe nº 3 relacionados coa estrutura E.3-2. Trataríase de cerámicas de cociña de pastas grises de tradición popular. Un dos fragmentos ten unha decoración formada por un cordón. É tamén de destacar a grande acumulación de escouras de sangrado na sondaxe nº 3, probablemente relacionadas coa estrutura E.3-2.

- 229 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/004-0

Sondaxes arqueolóxicas para as obras no edificio para vivendas na praza de Alfredo Brañas, esquina rúa Isabel II, en Cambados HERMINIA RODRÍGUEZ PÉREZ

E

ANDREA SERODIA DOMÍNGUEZ

A

actividade arqueolóxica preventiva realizada vén xustificada como consecuencia da reforma, adición e construción dun edificio para vivendas na praza Alfredo Brañas esquina coa rúa Isabel II, no Núcleo Histórico de Cambados, recollido desde o punto de vista arqueolóxico, no Plan Xeral de Ordenación Urbana de Cambados como Zona A-3. No devandito xacemento prevalece a ciscunscrición dunha área de cautela arqueolóxica cuxo raio de afección alcanza o soar que nos ocupa. FORMULACIÓN DA INTERVENCIÓN A intervención arqueolóxica desenvolveuse principalmente nunha fase que foi a realización de 10 sondaxes estratigráficas coa finalidade de obter a documentación de todos os restos e unidades de estratificación arqueolóxica, de calquera etapa cultural que existise e correse o perigo de destrución na zona afectada polas futuras obras de tipo civil. ANÁLISE ESTRATIGRÁFICA Para completar a lectura da secuencia estratigráfica, levouse ata os niveis graníticos formados por xabre e rocha, onde non se documentaron indicios de actividade humana. A actividade arqueolóxica realizada puxo de manifesto que no lugar onde se localiza o soar de Alfredo Brañas, existe una lectura histórica homoxénea onde predominan

Sondaxes manuais efectuadas no soar cautelado

os seguintes grupos estratigráficos, xa sexan por formación natural ou antrópica: a) Niveis de destrución: localízanse en superficie, a súa formación é artificial e a súa orixe foi o resultado do abandono e posterior demolición das estruturas contemporáneas que se erixían neste lugar. b) Unidades construídas e sedimentarias relacionadas coas vivendas contemporáneas: formadas por un grupo de unidades de formación antrópica, localizadas baixo o nivel superficial de destrución, que estarían asociadas na súa totalidade coas vivendas de cronoloxía contemporánea que se erixiron no soar que nos ocupa, así como, restos dunha antiga canella, situada no lateral leste da parcela, e un antigo patio, localizado no lateral norte desta. c) Estrato de nivelación: o estrato de nivelación, presente en todas as catas, ten forma de capa con marxes regulares, ben definidas, de cor marrón escura, de compactación media, composto por abundantes inclusións artificiais, como son fragmentos cerámicos, e inclusións orgánicas, como é a abundante malacofauna contida. A orixe desta unidade estratigráfica é artificial e polas súas características xeomorfolóxicas parece responder á necesidade de obter unha superficie máis compacta e homoxénea. Continuando con este argumento a gran cantidade de fragmentos cerámicos, na súa maioría tella común, úsase tradicionalmente co fin de favorecer a drenaxe de auga, evitando así que se acumule en bolsas que dotarían o terreo de maior inestabilidade. Pola súa parte, a gran inclusión de malacofauna, a cal presenta como caracaterística esencial a súa dureza, procura unha alta resistencia ao paquete, dificultando a deformación do estrato. Aínda que cremos que este nivel puido ter sido formado en época contemporánea, previo á edificación das vivendas, os fragmentos cerámicos e o material arqueolóxico a el asociado adscríbense culturalmente á época moderna. d) Nivel orgánico: localizado en todas as sondaxes presentadas, este depósito de cor negra está formado por terra e gran cantidade de materia orgánica. Presenta forma de capa e a súa consistencia é pouco compacta. Parece tratarse dun estrato antrópico formado pola achega de terras, posiblemente para o seu uso como zona de cultivo. A potencia deste nivel, sendo o grosor máximo de 0,80 metros, destaca respecto aos documentados durante a actividade arqueolóxica,

- 230 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/004-0 Sondaxes arqueolóxicas para as obras no edificio para vivendas na praza de Alfredo Brañas, esquina rúa Isabel II, en Cambados

Moeda de valor 8 marabedís de cobre coa marca da ceca de Segovia en 1603. Á esquerda o anverso e na imaxe da dereita o reverso

non obstante, non se apreciaron límites nin elementos de distinción que axuden a determinar se as achegas de terra se produciron nun mesmo momento ou de forma paulatina. O material arqueolóxico asociado a este estrato é de cronoloxía moderna. e) Nivel limo-arxiloso de transición: outra constante na estratigrafía deste soar, foi a documentación dun estrato de transición aos niveis graníticos, de orixe natural e coloración amarelada e avermellada. A coloración avermellada débese á presenza de elementos de tipo ferroso. A súa textura é limo-arxilosa e a consistencia plástica, o que favorece a impermeabilidade. O contacto cos niveis superior e inferior é gradual. Neste nivel localizouse unha estrutura subterránea, interpretada como canle, documentada en dúas das sondaxes. O material arqueolóxico asociado a este depósito e a estrutura nel escavada son de cronoloxía indeterminada. f) Niveles xeolóxicos: localizouse un nivel orixinado pola descomposición da rocha base ou xabre que presenta unha potencia variable sendo máis acusada na parte norte do soar. Este nivel está formado por area, fragmentos de cuarzo e feldespato. Baixo este último atópase a base granítica, que foi localizada só en catro das sondaxes efectuadas. RECONSTRUCIÓN DA SECUENCIA HISTÓRICA Respecto á época contemporánea a partir dos restos documentados para este período puidéronse reconstruír, en liñas xerais, a distribución e características construtivas das vivendas situadas no soar ata a actualidade, xa que se conservaron ata a actualidade as soleiras dos cuartos, as cimentacións de muros perimetrais e medianeiros, un lousado de pedra e algúns dos accesos principais. Trataríase de estruturas erixidas en pedra, onde se combina a pedra labrada con pedra semilabrada ou cachote. A

cimentación dos muros perimetrais presenta unha gabia onde se construiría un zócolo de pedra sobre o que se erixirían os alzados. Unha distinción construtiva observada noutros edificios situados na Zona Histórica de Cambados, é o emprego de cunchas de vieira e zamburiña, principalmente, para calzar algunhas das pedras dos alzados. No noso caso atópanse no muro exterior que se conservou para a súa rehabilitación. En canto á cultura material, exhumáronse fragmentos cerámicos de louza e cerámica común, algúns fragmentos de vidro de pezas empregadas na actividade doméstica, unha moeda de valor 25 pesetas, cuñada no ano de 1957 e un tirador dun moble fabricado en pasta vítrea e metal. Relacionado co período moderno non se localizaron restos mobles, tan só material arqueolóxico inmoble no que destaca en número o material cerámico. Entre os achados atópanse varios fragmentos metálicos, dos que se distinguen algúns cravos, unha peza metálica de funcionalidade indeterminada e unha moeda de cobre, pertencente ao reinado de Filipe III, cuñada en 1603. O material pétreo atópase representado pola aparición nos niveis modernos dun lítico pulido e outro que presenta escotes laterais. A produción cerámica de época moderna exhumada durante o proceso de escavación arqueolóxica podería dividirse en tres grandes bloques: 1) Cerámica de pastas grises: o groso de materiais recuperados adscritos á época moderna correspóndense coas chamadas pastas grises que, aínda que en moitos estudos de cerámica son asociados normalmente á época medieval, hai que ter en conta que a seriación destas producións se mantén ata nosos días. Existen diferentes calidades destas pastas redutoras, pero no noso caso a maioría delas son de aspecto compacto, de grosor fino, desgraxantes a base de mica e de gran compoñente areento. As formas que se

- 231 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/004-0 Sondaxes arqueolóxicas para as obras no edificio para vivendas na praza de Alfredo Brañas, esquina rúa Isabel II, en Cambados

conservan serían de tipo globular relacionadas maioritariamente con formas de almacenaxe e cociña. A decoración é moi limitada nestas producións debido á súa funcionalidade e cando existen, limítanse a motivos simples como impresións, incisións ou plásticos como os cordóns aplicados (CAB-08-11/12). 2) Cerámica común de pasta oxidante: é o segundo grupo en importancia. Caracterízanse por ser pezas realizadas a torno, de pastas duras e compactas e superficies moi afinadas. Aínda que as formas predominantes sexan pechadas, unha produción de formas abertas típica dos séculos XVI-XVII son as cuncas cubertas con engobe avermellado (C-AB-08-49,133,137). 3) Cerámica vidrada e esmaltada: abordamos neste punto o tratamento das cerámicas con cubertas vidradas e esmaltadas de forma conxunta debido á escasa presenza das primeiras. As pezas vidradas achadas durante a intervención probablemente forman parte das producións dos alfares locais. A olaría caracterízase pola complexa variedade de centros de produción e formas, aínda que desde moi antigo o tipo de decoración máis usado sería a de tipo vidrada. En canto á cocción das pastas non difiren das comúns oxidantes, son de cor ocre e moi depuradas. As pezas presentan unha to-

nalidade marrón-amarelenta e verde que se distribúe tanto no interior (C-AB-08-051/52) como no exterior das pezas (C-AB-08-086). O groso deste grupo fórmano as cerámicas esmaltadas. Este tipo de tratamento permite un recubrimento total da cor das arxilas base. A grandes trazos, entre os fragmentos recuperados priman as formas abertas, utilizadas como cerámicas de mesa que pola súa propia función se fai necesario recubrir as súas paredes; as decoracións predominantes son lineais e florais en azul cobalto sobre base estannífera. O conxunto de pezas achadas non é suficiente para facer un estudo máis detallado das tipoloxías e os seus centros produtores. Destacan dous fragmentos de pratos: un con decoración tipo «azul-morado» de posible orixe sevillana (C-AB08-029); e un segundo con decoración de cenefa con eses e rombos en azul e amarelo de clara influencia Talavera-Puente del Arzobispo (C-AB-08-161). Relacionado co período de tránsito entre as épocas medieval e moderna documentáronse unha estrutura en negativo localizada en dúas das sondaxes, escasos fragmentos de material cerámico e un lítico económico. O material moble atópase en posición secundaria, posiblemente, arrastrado desde as partes máis altas das inmediacións por desprazamento mediante axentes xeolóxicos.

- 232 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/357-0

Control arqueolóxico das obras de construción de edificio de baixo e planta na rúa Os Píos nº 8, Cambados HERMINIA RODRÍGUEZ PÉREZ

E

ANDREA SERODIA DOMÍNGUEZ

A

actividade arqueolóxica preventiva realizada vén xustificada como consecuencia da reforma, adición e construción dun edificio de baixo e planta na rúa Os Píos, 8 no núcleo histórico de Cambados, recollido desde o punto de vista arqueolóxico, no Plan Xeral de Ordenación Urbana de Cambados como Zona A-3. No devandito xacemento prevalece a circunscrición dunha área de cautela arqueolóxica cuxo raio de afección alcanza o soar que nos ocupa. FORMULACIÓN DA INTERVENCIÓN A intervención arqueolóxica desenvolveuse principalmente en dúas fases que foi a realización dun control e seguimento das obras que supoñían remocións no subsolo e, posteriormente, a escavación manual dos restos localizados durante o proceso anterior coa finalidade de obter a documentación de todos os restos e unidades de estratificación arqueolóxica, de calquera etapa cultural que existise e correse o perigo de destrución na zona afectada polas futuras obras de tipo civil.

d) Nivel orgánico: localizado na metade noroeste, este depósito de cor negra está formado por terra e gran cantidade de materia orgánica. Presenta forma de capa e a súa consistencia é pouco compacta. Parece tratarse dun estrato antrópico formado pola achega de terras para o seu uso como zona de cultivo. e) Nivel limo-arxiloso de transición: outra constante na estratigrafía deste soar, foi a documentación dun estrato de transición aos niveis graníticos, de orixe natural e coloración amarelenta e avermellada. A coloración avermellada débese á presenza de elementos de tipo ferroso. A súa textura é limo-arxilosa e a consistencia plástica, o que favorece a impermeabilidade. O contacto cos niveis superior e inferior é gradual. Neste nivel localizouse unha estrutura subterránea, interpretada como canle (UEC 4 e UUEE 5, 6 e 9). O material arqueolóxico asociado a este depósito e a estrutura escavada nel é de cronoloxía contemporánea. f) Niveis xeolóxicos: localizouse un nivel orixinado pola descomposición da rocha base ou xabre.

ANÁLISE ESTRATIGRÁFICA A actividade arqueolóxica realizada puxo de manifesto que no lugar onde se localiza o soar dos Píos, existe unha lectura histórica homoxénea onde predominan os seguintes grupos estratigráficos, xa sexan por formación natural ou antrópica: a) Niveis de destrución: localízanse en superficie, a súa formación é artificial e a súa orixe foi o resultado do abandono e posterior demolición das estruturas contemporáneas que se erixían neste lugar. b) Unidades construídas e sedimentarias relacionadas coas vivendas contemporáneas: formadas por un grupo de unidades de formación antrópica, localizadas baixo o nivel superficial de destrución, que estarían asociadas na súa totalidade coas vivendas de cronoloxía contemporánea que se erixiron no soar que nos ocupa e un antigo patio, localizado no lateral norte desta. c) Estrato de nivelación: o estrato de nivelación ten forma de capa con marxes regulares, ben definidas, de cor marrón escura, de compactación media, composto por abundantes inclusións artificiais, como son fragmentos cerámicos e de entullo. A orixe desta unidade estratigráfica é artificial e polas súas características xeomorfolóxicas parece responder á necesidade de obter unha superficie máis compacta e homoxénea. - 233 -

Canalización achada durante a actuación arqueolóxica


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Pontevedra) · CD 102A 2008/357-0 Control arqueolóxico das obras de construción de edificio de baixo e planta na rúa Os Píos nº 8, Cambados

RECONSTRUCIÓN DA SECUENCIA HISTÓRICA Respecto á época contemporánea a partir dos restos documentados para este período puidéronse reconstruír, en liñas xerais, a distribución e as características construtivas das vivendas situadas no soar ata a actualidade, xa que se conservaron ata a actualidade as soleiras dos cuartos, as cimentacións de muros perimetrais e medianeiros, un lousado e algúns dos accesos principais. Trataríase de estruturas erixidas en pedra, onde se combina a pedra labrada con pedra semilabrada ou cachote. A cimentación dos muros perimetrais presenta unha gabia onde se construiría un zócolo de pedra sobre o que se erixirían os alzados. En canto á cultura material, exhumáronse fragmen-

tos cerámicos de louza entre os que destaca unha peza procedente da fábrica de Santa Clara de Álvarez e Hijos S.L. situada en Vigo, e cerámica común. Relacionado co período moderno-contemporáneo non se localizaron restos, tan só material arqueolóxico moble. Trátase de varios fragmentos de cerámica de pastas grises. Hai que ter en conta que a seriación destas producións se mantén desde a época medieval ata os nosos días. A decoración é moi limitada nestas producións debido á súa funcionalidade e cando existen, limítanse a motivos simples como impresións, incisións ou plásticos como os cordóns aplicados.

- 234 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da P ontevedra Pontevedra CD 102A 2008/708-0

Control arqueolóxico da reurbanización da conexión rúa San RoqueCarreiro do Campo na zona histórica de Combarro, Poio SANTIAGO VIEITO COVELA

O

proxecto no que se insire o presente informe foi encargado polo Concello de Poio, que consciente da situación de deterioración que sofre o parque de vivendas e espazos públicos do Conxunto Histórico-Artístico de Combarro, planeouse revitalizalo mediante unha política de axudas co fin de paliar este proceso de degradación. Este concello conta cun Plan Especial de Protección da Zona Histórica aprobado o 25 de setembro de 2001. Na actualidade conta co Plan Xeral de Ordenación Urbana aprobado o 6 de outubro de 2000 que inclúe o ámbito do Plan especial e a súa zona de influencia. O Servizo de Patrimonio Cultural da Delegación Provincial de Pontevedra da Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia autoriza en resolución con data 1 de decembro de 2008, o proxecto de Control arqueolóxico das obras de cambio de pavimento e instalacións urbanas, conexión das rúas San Roque e Carreiro do Campo, na zona histórica de Combarro (Poio), ao que se lle asignou o código: CD 102A 2008/708-0. FORMULACIÓN O traballo de campo consistiu, fundamentalmente, no control arqueolóxico continuo de todos os procesos de remoción de terra que afectasen ao subsolo. Esta parte da intervención viuse complementada con: limpeza do camiño asentado na rocha natural, rexistro gráfico da superficie suxeita a control arqueolóxico e rexistro fotográfico e control arqueolóxico do desenvolvemento dos traballos.

Camiño transversal á conexión rúa San Roque con Carreiro do Campo

Reposición de servizos na interseción rúa San Roque con Carreiro do Campo

RESULTADOS Estratigraficamente: Non se aprecian pegadas significativas con anterioridade á época contemporánea na zona de traballo, caracterizada, en xeral, pola escasa potencia baixo rasante e o afloramento de rocha natural á vista na maior parte do camiño que, partindo da conexión da rúa San Roque e o Carreiro do Campo, se dirixe á igrexa de San Roque. Cronoloxicamente: Só podemos falar dun uso en época contemporánea para a praza (segunda metade do s. XX). O camiño que, partindo da conexión da rúa San Roque e o Carreiro do Campo, se dirixe á igrexa de San Roque ten reparacións de época contemporánea (pedras de nivelación, area, cemento) pero a súa orixe está en relación coa orixe do propio núcleo histórico de Combarro e a súa conformación arredor do afloramento de rocha natural que, nesta rúa está á vista desde hai tempo, como proban as rodeiras de carros aínda presentes no piso da rúa. Materiais: Non se recolleron elementos materiais mobles de significación arqueolóxica. AVALIACIÓN As obras suxeitas ao presente control non afectaron a ningún dos restos de entidade suxeitos a cautela.

- 235 -


- 236 -


II ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS

2. Medio rural

- 237 -


- 238 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/077-0

Sondaxes arqueolóxicas e control do Centro de Interpretación parroquial en Santa Eulalia de Vedra, Vedra (A Coruña) JOSÉ RAMÓN MARTÍNEZ CASAL

A

intervención arqueolóxica realizada no mes de febreiro de 2008 foi orixinada pola construción dun centro de interpretación parroquial na igrexa de Santa Eulalia de Vedra, a través dun obradoiro de emprego. O proxecto técnico de obra contemplaba a construción dunha edificación con forma de pavillón onde primase a dimensión horizontal. O motivo da necesidade de realizar sondaxes arqueolóxicas valorativas viña sometido á existencia de referencias bibliográficas nas que se informaba da existencia de sarcófagos antropomorfos medievais nas proximidades da igrexa parroquial. Así pois, para valorar o impacto que as obras recollidas no proxecto técnico terían no patrimonio cultural, foron realizadas, segundo o contemplado no proxecto de sondaxes autorizado pola Delegación Provincial da Coruña, oito unidades de sondaxe arqueolóxicas valorativas e realizadas de xeito manual. En canto á realización do control de obra da reforma da casa de fábrica, finalmente non se realizou debido a que se eliminaron, por parte da dirección facultativa, os movementos de terra previstos. A realización das diferentes unidades de sondaxe permitiu documentar lixeiros vestixios de ocupación castrexa no sector máis oriental do coto amesetado no que se sitúa o complexo relixioso de Santa Eulalia de Vedra. A intervención arqueolóxica permitiu valorar suficientemente o impacto das obras que se ían realizar, documentan-

do unha secuencia estratigráfica similar en todas as unidades de sondaxe realizadas, aínda que presentándose máis complexa (a través da existencia de interfaces de rebaixe) a partir da unidade de sondaxe 4. Así, documentáronse unha serie de buratos de poste nas unidades de sondaxe 4, 5 e 6, así como fosas ou rebaixes do substrato nas unidades 4, 7 e 8, que ao carón do enxoval cerámico exhumado, permiten valorar que existiu unha ocupación durante a etapa castrexa do contorno. Do mesmo xeito, é interesante sinalar que a sondaxe 8 permitiu documentar a existencia dun fragmento de doa oculada de vidro, de forma cilíndrica. Ante os resultados obtidos durante a fase de sondaxes arqueolóxicas valorativas, propúxose a realización dun control das obras. Esta intervención arqueolóxica realizouse entre os días 2 e 6 de xuño de 2008, no contorno da igrexa parroquial de Santa Eulalia de Vedra, co fin de valorar suficientemente a potencialidade do subsolo do devandito contorno, como complemento á actuación de sondaxes arqueolóxicas previamente realizada. A secuencia estratigráfica documentada foi similar, a grandes trazos, á documentada durante a fase de sondaxes arqueolóxicas realizada con anterioridade. Así, temos unha secuencia conformada polo manto vexetal; a terra de carácter vexetal; o substrato, documentado en toda a área; e unha serie de interfaces escavadas no substrato e recheas cun depósito de recheo de similares características en todas elas.

Perfil coa estratigrafía resultante unha vez realizado o control

- 239 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/077-0 Sondaxes arqueolóxicas e control do Centro de Interpretación parroquial en Santa Eulalia de Vedra, Vedra (A Coruña)

Consideramos que a ocupación de época castrexa se centrou na zona máis oriental do coto no que se situará o Centro de Interpretación Parroquial, feito este documentado pola presenza das interfaces documentadas. Asemade, consideramos que estariamos ante unha ocupación de época castrexa localizable nas primeiras fases de desenvolvemento desta cultura, caracterizada por construcións realizadas con materiais de carácter perecedoiro. Non foron documentados elementos estruturais murarios na área obxecto do control arqueolóxico de obra. As únicas estruturas documentadas son interfaces de rebaixe do solo rochoso, en forma de fosas e buratos de poste. A zona máis occidental (coincide coas zonas de localización das unidades de sondaxe 7 e 8) é a que achega un maior enxoval cerámico.

Vista da unidade de sondaxe 8

- 240 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/097-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de protección do litoral no lugar da Ladeira do Chazo, Abanqueiro, Boiro (A Coruña) VÍCTOR J. BARBEITO POSE

A

nte a realización dunhas obras na praia da Ladeira do Chazo (GA15011REF01) sen a pertinente autorización da Consellería de Cultura e Deporte, esta solicítalle ao Concello de Boiro que se paralicen de maneira cautelar as obras e se proceda a tramitar as autorizacións pertinentes. A Comisión Territorial do Patrimonio Histórico Galego da Coruña emite unha resolución con data do 10 de setembro de 2007 na que, entre outras notas, se recolle a necesidade de «realización dunha intervención de control e seguimento arqueolóxico das obras, que levará consigo, polo menos, labores de limpeza, exploración superficial e documentación gráfica da totalidade dos perfís da gabia aberta e as entulleiras á vista, para documentación de posibles restos de carácter arqueolóxico, así como a supervisión arqueolóxica a pé de obra das remocións de terra pendentes de executar». Con data do 19 de outubro de 2007, o Sr. alcalde de Boiro dita un decreto onde resolve designar o arqueólogo Víctor J. Barbeito Pose para facerse cargo das xestións precisas para levar a cabo as tarefas de dirección da intervención patrimonial que supervisará as obras de protección do litoral no lugar de praia da Ladeira do Chazo, na parroquia de Abanqueiro. A Comisión Territorial do Patrimonio Histórico Galego da Coruña acorda na reunión do 21 de febreiro de 2008, autorizar a realización dun control e seguimento arqueolóxico das obras de protección do litoral no lugar da Ladeira do Chazo (Abanqueiro, Boiro. A Coruña), dirixida polo arqueólogo Víctor J. Barbeito Pose, cun tempo de realización de cinco días.

Gráfico de secuencia estratigráfica identificada durante a intervención arqueolóxica

arqueolóxicas que resultou negativa. No segundo ámbito o control arqueolóxico centrouse na supervisión da extracción dos sedimentos precisos para a realización da obra proxectada, e na análise dos perfís resultantes. Desde o punto de vista estratigráfico neste segundo ámbito non foi identificado ningún contexto de orde cultural, cinguíndose única e exclusivamente a unha secuencia natural, onde se distinguiron 3 ciclos formativos, dos cales resulta interesante desde unha perspectiva paleoambiental o segundo ciclo (niveis 3 e 4), xa que semella puidese ser unha antiga zona inundable, charca ou marisma, que deu lugar á

NATUREZA DA INTERVENCIÓN A actividade arqueolóxica realizada clasifícase como preventiva, e execútase mediante un control arqueolóxico continuo das obras de construción dun noiro a base de estacas de madeira; asemade, realízase unha exploración na superficie na que xa se realizara a obra sen a pertinente autorización. RESULTADOS A presente intervención arqueolóxica está dividida en dous ámbitos, un primeiro onde se realizaron remocións de terras sen control arqueolóxico (obra lineal de 46,30 m); e un segundo ámbito baixo supervisión do arqueólogo que consistiu na instalación dun peche con estacas de madeira a modo de contención empregando medios mecánicos. No primeiro ámbito da intervención realizouse unha inspección na superficie da zona na procura de evidencias

Fotografía retocada da secuencia estratigráfica identificada durante a intervención arqueolóxica

- 241 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/097-0 Control e seguimento arqueolóxico das obras de protección do litoral no lugar da Ladeira do Chazo, Abanqueiro, Boiro (A Coruña)

formación de dous depósitos claramente diferenciados por distintos procesos. No que atinxe á cultura material non foi identificada ningunha evidencia desta, como tampouco foi detectado ningún outro elemento que poña de relevo a acción directa do comportamento humano na zona obxecto de estudo; o que supón a inexistencia de xacemento arqueolóxico na zona en cuestión (perfil lineal de 17,20 m – segundo ámbito). Unha vez rematada a intervención arqueolóxica estamos en disposición de facer unha diagnose da afección das obras sobre o elemento patrimonial e/ou ámbito de protección considerado, determínase a NULA incidencia sobre o ben,

das obras realizadas na praia da Ladeira do Chazo baixo control arqueolóxico e que forman parte do Proxecto de mantemento, conservación e divulgación ambiental do dominio público marítimo-terrestre e o seu contorno na provincia da Coruña. AVALIACIÓN PATRIMONIAL A teor dos datos obtidos durante a intervención e o seu procesamento, pódese concluír a irrelevancia arqueolóxica da zona intervida e a profundidade alcanzada, xa que en ningún dos ámbitos foron identificados restos de interese arqueolóxico, polo tanto, consideramos patrimonialmente negativa a citada intervención.

- 242 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/098-0

Prospección arqueolóxica da duna da praia de Rodas no proxecto de mellora da accesibilidade das Illas Cíes, Vigo (Pontevedra) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ

O

traballo realizado consistiu nunha prospección superficial intensiva dos contornos inmediatos das áreas de actuación previstas para a mellora dos accesos ás Illas Cíes. A actuación centrámola en dúas áreas, o contorno da duna que delimita polo norte a praia de Rodas onde se vai construír unha nova senda peonil de madeira sobre estacas cravadas no chan e o contorno do dique que pecha polo oeste a Lagoa dos Nenos e que serve de ponte entre a Illa Norte e a Illa do Medio. Os obxectivos pretendidos foron os de rexistrar o patrimonio cultural existente nestes contornos e avaliar en que medida as obras previstas o poden afectar. Os bens documentados son todos de interese etnográfico e están relacionados coa existencia de dúas explotacións industriais datables dos primeiros anos do século XX. No extremo nordeste da praia de Rodas situouse unha antiga factoría conserveira da que só se conserva o peirao. O restaurante existente ao carón ocupa o lugar do antigo edificio principal da factoría. No contorno da lagoa instalouse un viveiro que contaba tamén cun edificio principal na beira da praia e do que semellan conservarse os alicerces dunha parte del. O mesmo dique e outro edificio definible só en foto aérea que se atopa asolagado no bordo norte da lagoa son tamén elementos construtivos deste complexo industrial.

As obras no dique realizaranse fundamentalmente na súa parte oeste de mar aberto. Os novos achados de interese sitúanse no extremo sur do dique polo lado interior da lagoa

No traballo de prospección rexistramos restos de dous muros parellos entre si situados no extremo sur do actual dique pola súa parte leste (interior da lagoa), unha barra aparentemente metálica de pequenas dimensións e abundantes restos construtivos, sobre todo pedras de cantería molduradas, na entulleira interior do dique. Todos estes elementos podemos poñelos tamén en relación coa antiga cetaria. A afección que se pode causar sobre os bens citados é mínima porque a magnitude dos traballos previstos é moi escasa e cínguense a uns espazos de actuación moi reducidos. Agás un dos lenzos dos novos muros rexistrados todos os demais elementos se afastan o suficiente das obras de modo que non resultan afectados.

No extremo nordeste da praia de Rodas situábase a antiga conserveira da que só queda o peirao

- 243 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/131-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais previas á construción dunha vivenda unifamiliar no lugar do Coto, Cela, Mos (Pontevedra) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO

A

intervención arqueolóxica no lugar do Coto estivo motivada polo proxecto de construción dunha vivenda unifamiliar na área de protección do xacemento arqueolóxico denominado Crastelo do Coto, inventariado co código GA36033024. Trátase dun xacemento de tipo estratéxico, seguramente o lugar de colocación dunha pequena torre ou atalaia de cronoloxía medieval. Sitúase nun pequeno esporón no tramo superior da ladeira do val do río Louro, sobre o que ten un dominio visual excepcional. Exteriormente caracterízase polo que pode ser un recinto levemente chan, totalmente cuberto de rochas e afloramentos graníticos. PLANO DE TRABALLO As sondaxes leváronse a cabo nunha plataforma ou comareiro situado a cota inmediatamente inferior ao Crastelo. En realidade, tratábase da veiga de porta dunha construción tradicional que ata hai uns anos se erguía nese mesmo lugar e da que quedaban á vista só unhas ruínas. O plano de traballo consistiu na apertura de catro sondaxes, previo cuadriculado da superficie do soar segundo un sistema cartesiano, e a posterior escavación manual. Das catro sondaxes planeadas, tres tiveron resultados positivos: Sondaxe 1: Localizouse unha estrutura en negativo escavada no substrato. Só se puido documentar parcialmente xa que se atopa na esquina NE da cata. Probablemente se

Burato de poste aparecido na sondaxe 3;

trate dunha fosa de forma redondeada, cun radio aproximado de 1 m e unha profundidade realmente modesta: 35 cm. Apareceu parcialmente ateigada de pedras e chea de terra de cor parda escura. Non proporcionou material arqueolóxico. Sondaxe 2: Documentouse a pegada dun burato de forma cuadrangular con esquinas redondeadas. As dimensións son extraordinariamente regulares: 20 cm de lado e 20 cm de profundidade. Sondaxe 4: Non se localizaron estruturas arquitectónicas negativas ou positivas, pero si é importante subliñar que o substrato, formado por unha gran laxe granítica, estaba cortado e retocado como efecto da extracción de pedra, ben para utilizala na construción da casa e os muros, ben coa finalidade de acondicionar o terreo nas inmediacións da vivenda. Recuperouse un reducido conxunto material, de características pobres e cronoloxía contemporánea; varios fragmentos de tellas, un anaco do labio dun pote vidrado e un fragmento dun prato de louza branca común, este último dentro do burato de poste da sondaxe 3. CONSECUENCIAS As estruturas localizadas nas sondaxes 1 e 2 foron escavadas sobre o substrato do socalco e parece evidente que son contemporáneas da vivenda arruinada que aínda se pode ver na parcela. A funcionalidade da presunta fosa é

Afloramento granítico retocado por labores extractivos.

- 244 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/131-0 Sondaxes arqueolóxicas manuais previas á construción dunha vivenda unifamiliar no lugar do Coto, Cela, Mos (Pontevedra)

moi difícil de establecer pero en canto ao burato da S2, no que apareceu un fragmento de louza branca, parece evidente que debeu de actuar de base do soporte dun poste de sección cadrada relacionado con algunha construción adxectiva tipo alboio ou similar. En definitiva, a valoración que podemos facer da intervención non pode ser máis positiva, xa que se cumpriron sobradamente os obxectivos para os que fora deseñada, dos que o principal era a documentación e a valoración do rexistro arqueolóxico no contorno do xacemento de Crastelo

do Coto. Neste sentido debemos dicir que a intervención, pese a non descubrir restos arqueolóxicos de interese, foi capaz de documentar que a parcela actual é o resultado dun socalco ou aterrazamento feito en época contemporánea co gallo de instalar unha vivenda coa súa respectiva horta traseira (veiga de porta). O conxunto material, xa descrito anteriormente, é o que se pode esperar no contexto doméstico moderno-contemporáneo dunha pequena vivenda rural: fragmentos de tellas, potes vidrados e louza común branca.

- 245 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/176-0

Intervención arqueolóxica de urxencia na zona do túnel do Agro de Bazar, Dornelas, Silleda (Pontevedra) Mª JOSÉ BÓVEDA FERNÁNDEZ

A

área na que se realizou a intervención sitúase na parede norte do emboquille do túnel do Agro. Trátase dunha zona cautelada, debido á localización de materiais arqueolóxicos, durante os traballos de control e seguimento arqueolóxico do proxecto de construción da L.A.V. Ourense-Santiago, tramo Lalín-Santiago e subtramo CarboeiroDornelas, Silleda. A aparición dunha serie de gretas neste sector evidenciaron a existencia dun claro perigo de derruba da parede norte do emboquille do túnel. A urxencia, debida a motivos de seguridade, obrigou a levantar parcialmente a cautela neste sector, para realizar unha retirada controlada do terreo, seguindo niveis artificiais, ata chegar ao xabre. Durante estes traballos de decapaxe localizáronse as pegadas de varias estruturas arqueolóxicas, destacando entre todas un posible fondo de cabana de planta elipsoidal. As especiais condicións da zona na que apareceron as estruturas, situadas no bordo do noiro do túnel do Agro, que presentaba un grave risco de desprendemento, obrigaron a iniciar unha tramitación de urxencia para executar unha escavación na área cautelada afectada. Os problemas de estabilidade xurdidos especialmente na zona do perfil ocupada por unha antiga estrada, impediron realizar calquera tipo de escavación ou rexistro das novas estruturas localizadas nunha franxa duns 6 metros xunto ao perfil, xa que toda esta zona se derrubou parcialmente durante as obras, e tivo que volverse crear un noiro usando maquinaria pesada para evitar que todo o perfil caese sobre o emboquille. Estes traballos de creación dun novo noiro, coa formación

dunha nova liña de perfil, outorgáronlle unha relativa estabilidade ao resto da zona na que se executaron traballos de limpeza e rexistro. Os traballos de escavación tiveron que interromperse, durante varios meses, por culpa das fortes chuvias e o risco de novos desprendementos. Reiniciados os traballos arqueolóxicos na zona foi necesario limpar novamente todo o sector aberto. Estes traballos de limpeza deixaron á vista un total de 55 posibles estruturas escavadas no xabre, distribuídas nun espazo duns 400 m2. Toda a zona de intervención estaba moi alterada, remexida ata o substrato debido a diferentes traballos agrícolas que mesturaron os niveis superiores, ata o punto de que nalgunhas zonas se localizaron intrusismos contemporáneos situados a escasos centímetros sobre as estruturas arqueolóxicas. A retirada da terra vexetal que cubría as estruturas foi realizada con medios mecánicos e cun sistemático de control arqueolóxico a pé de obra. Entre os elementos localizados destaca un gran fondo de cabana de planta elíptica, formado por unha gabia escavada no xabre, que cingue un espazo plano constituído polo propio substrato duns 11,3 x 4,2 metros. No interior deste espazo, aparentemente habitacional, aparecen unha serie de pegadas de planta circular, probablemente buratos de poste, así como unha área de combustión de gran tamaño, situada ao suroeste da posible cabana. O interior da gabia estaba recheo por un depósito formado por unha terra escura, de características similares ao horizonte B da zona, e na que se recuperaron varias sementes. No fondo

Estruturas de Agro de Bazar

- 246 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/176-0 Intervención arqueolóxica de urxencia na zona do túnel do Agro de Bazar, Dornelas, Silleda (Pontevedra)

desta gabia, e tamén escavados no substrato, aparecen varios buratos de poste que outorgarían unha maior estabilidade á construción. No exterior desta estrutura, esténdense outra serie de buratos de poste, algúns deles que poderían estar vinculados con ela, e outros, máis afastados, que semellan formar parte de estruturas de planta similar á da cabana anteriormente descrita. Tamén aparecen grandes manchas de planta irregular, que polas súas características e dimensións poderían interpretarse como silos pero que aínda non están escavadas, polo que pode tratarse doutro tipo de estruturas. No sector suroeste consérvanse dúas gabias, que pese a perderen claridade os seus bordos ao atoparse no sector máis alterado da área de intervención, poden interpretarse como outros dous fondos de cabana, ambos con planta circular e de menores dimensións que a gran cabana escavada. O material arqueolóxico recuperado non permite precisar o momento cronocultural das estruturas: a cerámica, feita á man, non presenta formas nin decoracións que permitan unha caracterización precisa, e entre o material lítico unicamente destaca a presenza dun moente e dúas grandes pedras con sinais inequívocos de puído, pero que tampouco axudan a caracterizar cronoloxicamente o xacemento. Os resultados da intervención son completamente provisionais xa que unicamente foi posible escavar un pequeno sector da zona aberta, o correspondente coa gran

Vista xeral da estrutura 10 desde o Norte 2

cabana de planta elíptica, e as estruturas directamente relacionadas con esta. Tras a urxencia inicial, creada pola inminencia do derrubamento dos perfís do emboquille, e unha vez asentado o terreo, desde a promoción de obra non se considerou necesario seguir anoirando, ao estimar que este perfil era completamente estable. Finalizado o tempo de intervención, a zona de aparición de estruturas mantense aberta e sen completar os traballos de escavación.

- 247 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/207-0

Control e seguimento arqueolóxico dos traballos de limpeza e rozado do Pico Sacro, Boqueixón (A Coruña) ROCÍO VARELA POUSA

proxecto técnico sometido a seguimento arqueolóxico consistiu no rozado da vexetación, limpeza e tratamento con herbicida dun total de 4,6 hectáreas do Pico Sacro, cume no que se mesturan valores arqueolóxicos (na actualidade aínda son visibles restos da fortaleza medieval que alí existiu), etnográficos (a el asócianse numerosas lendas e mitos) e paisaxísticos (funciona coma referente espacial ao ser visualizado desde numerosos puntos de Galicia e ao posuír un amplo dominio visual sobre o seu contorno). Por motivos técnicos, ambientais e arqueolóxicos, diferenciáronse dúas zonas de actuación: · Zona de Traballo Mecanizado, que abrangueu aproximadamente 2,3 hectáreas nos sectores S e W da área de actuación. · Zona de Traballo Manual, que abrangueu aproximadamente 2,3 hectáreas nos sectores N e E (principalmente, os espazos nos que se localizan os restos arqueolóxicos e aquelas zonas onde as pendentes do terreo impiden a utilización de maquinaria).

O

O control arqueolóxico rexeuse polos postulados da Arqueoloxía da Paisaxe. Neste contexto, a metodoloxía de traballo empregada contemplou diferentes áreas de actuación nas que se aplicaron metodoloxías de prospección distintas (pero complementarias) destinadas, cada unha delas, a detectar un tipo de xacementos concretos (visibles e invisibles). Deste xeito: · Zona de afección: comprendeu o espazo no que se executou o proxecto e o seu contorno ata os 50 m de distancia. A totalidade desta banda de terreo foi obxecto dunha prospección superficial de cobertura total. · Zona de incidencia: abarcou o terreo comprendido entre os 50 e os 200 m de distancia desde o límite externo da obra. Nesta zona levouse a cabo unha prospección intensiva. · Zona de mostraxe: abarcou desde os 200 m ata os 500 m. Aplicouse unha estratexia de prospección extensiva na totalidade do terreo.

De xeito xeral, e co obxectivo de impedir a alteración de posibles evidencias arqueolóxicas, non estaba permitido o arranque de cepas, o arrastre de madeira e a apertura de novos accesos. Asemade, a maquinaria empregada debía dispor de rodas pneumáticas.

Agora ben, estas áreas de estudo tiveron un carácter xenérico, xa que a densidade da vexetación imposibilitou a inspección de certas zonas, outras áreas foron descartadas de antemán en tanto as súas características topográficas facían improbable a localización de xacementos, etc. Os labores de seguimento desenvolvéronse ao longo de 15 xornadas non consecutivas entre os días 19 de maio e 27 de xuño de 2008. E as tarefas executadas foron: 1. FASE PREVIA AO ROZADO Consultáronse as Normas Subsidiarias Municipais de Planeamento do Concello de Boqueixón (aprobadas o 15 de maio de 1996 e publicadas no BOP un mes máis tarde). Xa en campo, levouse a cabo unha visita á zona de actuación en compaña dos responsables do proxecto técnico, co obxectivo de comprobar sobre o terreo os lindes da área de traballo e das subzonas de rozado manual e mecanizado. Neste sentido, constatouse a imposibilidade de realizar a limpeza con medios mecánicos do sector noroccidental da zona de actuación (tal e como estaba previsto no ‘Proxecto Técnico’), por mor da localización nese espazo de numerosos afloramentos. Acordouse, en

Ladeira N

- 248 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/207-0 Control e seguimento arqueolóxico dos traballos de limpeza e rozado do Pico Sacro, Boqueixón (A Coruña)

consecuencia, o rozado manual desta zona, de xeito que a área de limpeza mecanizada quedou restrinxida ás ladeiras S e SW do Pico Sacro. Por outra banda, non se considerou preciso balizar os restos arqueolóxicos documentados na zona de actuación. En primeiro lugar, porque os elementos patrimoniais se localizan en cotas de altura superiores á área de traballo mecanizado, polo que a súa alteración con maquinaria pesada era imposible. En segundo lugar, porque no contorno das evidencias arqueolóxicas as tarefas de rozado se executarían de xeito manual, co cal o perigo de alteración era case nulo; mentres que a sinalización dos restos patrimoniais podía xerar riscos para o persoal da obra, ao reducir notoriamente a súa mobilidade en zonas de pendente acusada e escasa estabilidade. Finalmente, con anterioridade ao inicio do ro- Ladeira SE zado, inspeccionouse a zona de afección do proxecto, por se fose posible localizar algunha entidade arqueolóxica non documentada ata o momento. 2. FASE DE ROZADO As accións concretas levadas a cabo foron: - corta de especies arbóreas (sen retirada de cepas, para evitar a remoción do terreo); - rozado da vexetación de xeito manual ou mecanizado segundo a zona; - trituración da maleza rozada.

As distintas tarefas executáronse sen incidencias, respectándose estritamente as directrices enunciadas no ‘Proxecto Arqueolóxico’ en relación co desenvolvemento do traballo (por exemplo: utilización exclusiva dos accesos xa existentes, emprego de maquinaria de roda pneumática, etc.). Agora ben, en ocasións isto xerou certas dificultades. Así, despois de que a vexetación da área de limpeza manual estivo rozada, foi preciso desprazala tamén manualmente desde as cotas superiores de altura ata o linde exterior da zona de actuación, para que alí puidese ser triturada con medios mecánicos. A máquina trituradora (con rodas pneumáticas) accedeu polo único camiño preexistente: unha pista de terra que, desde a estrada asfaltada que discorre ao NE do Pico Sacro, ascende ata media ladeira con dirección SW; e despois, desprazouse baixo a liña de media tensión que transcorre ao NE do cume, aproveitando deste xeito a franxa de terreo habilitada para o mantemento da liña. O control arqueolóxico foi máis intenso nas inmediacións das entidades documentadas, coa finalidade de evitar calquera alteración accidental destas.

Durante o rozado, realizáronse inspeccións periódicas do terreo. Tras a retirada da maleza, levouse a cabo unha prospección de cobertura total. 3. FASE DE TRATAMENTO HERBICIDA Despois de que a zona de actuación estivo libre de vexetación, e coa finalidade de impedir o rebrote da maleza, procedeuse á aplicación dun tratamento herbicida, ben de xeito manual, ben con medios mecánicos alí onde estaba permitido. Nesta mesma fase do traballo, levouse a cabo unha prospección extensiva e intensiva das áreas de incidencia e mostraxe do proxecto.

RESULTADOS: o control arqueolóxico dos traballos de limpeza e rozado do Pico Sacro non derivou na documentación de novos elementos patrimoniais na zona, sen dúbida, dadas as propias características do proxecto, que implicaba unha actuación superficial (isto é, sen remoción de terras) sobre o cume. Porén, quedaron ao descuberto moitos restos (propiamente arqueolóxicos ou vinculados á tradición oral) que permaneceran cubertos pola vexetación durante anos, así, por exemplo, o alxibe da fortaleza, as entradas á cova, fendas paralelas á ‘Rúa da Raíña Lupa’, etc. Por outra banda, o seguimento arqueolóxico cumpriu o seu obxectivo principal: evitar que o proxecto técnico alterara as entidades patrimoniais rexistradas na zona. Por todos estes motivos, conclúese que os traballos de limpeza e rozado do Pico Sacro non provocaron ningunha afección sobre o patrimonio cultural.

- 249 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/230-0

Estudo de impacto ambiental para o proceso de concentración parcelaria na zona de Vilantime, Arzúa (A Coruña) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ

O

traballo consistiu na prospección superficial intensiva do ámbito parroquial de San Pedro de Valantime no concello coruñés de Arzúa pero incluíndo tamén unha pequena parte da parroquia limítrofe de San Xoán de Visantoña do concello de Santiso. Con el pretendemos facer un completo rexistro do patrimonio cultural existente de cara a establecer unha primeira avaliación de impacto que sobre del pode causar a concentración parcelaria prevista e, sobre todo, ofrecerlles a información aos xestores e promotores da obra de xeito que poidan deseñar unha actuación respectuosa cos bens documentados. Neste caso xa hai unha primeira previsión da rede de pistas que se van construír polo que ofrecemos tamén unha valoración inicial do impacto atendendo a este deseño inicial da infraestrutura viaria. A maior parte do terreo de estudo non ofrece atrancos significativos por tratarse de zonas de pastadeiros e cultivo nas que se intercalan algunhas áreas de mato e monte pero de escasa superficie. Procuramos tamén realizarlles unha intensa actividade de enquisa aos veciños que achegou moita información valiosa en canto á localización e caracterización de bens de interese etnográfico e mesmo tamén os de interese arqueolóxico. No transcurso do traballo de campo foron atopados tres novos elementos arqueolóxicos. Trátase de dúas mámoas

na zona coñecida como S. Migueliño das que unha delas (Mámoa 2 de San Migueliño) semella deixar aínda pegada porque aparece un avultamento visible pero que superficialmente non achega indicios determinantes. Segundo os veciños, nesta zona, presuntamente neste avultamento, existían mámoas que hoxe en día están desaparecidas. Deste mesmo conxunto sería outra (Mámoa 3 de San Migueliño) evidenciada por unha elevación de planta circular duns 15 metros de diámetro e arredor de 1,50 metros de altura pero da que non podemos ofrecer unha caracterización nin unha valoración patrimonial precisas por atoparse moi cuberta de vexetación e resultar imposible a súa correcta observación. O terceiro rexistro é o topónimo Os Castros, topograficamente situado nun rechán nunha área de ladeira de forte pendente onde non se ve ningún indicio que leve a pensar na existencia dun xacemento castrexo e do que as informacións achegadas polos veciños de Filgueira (o núcleo habitado máis próximo) non resultaron arqueoloxicamente significativas. En canto aos bens etnográficos, destacamos os muíños existentes. Atópanse en estado ruinoso agás un deles que foi rehabilitado e transformado a outros usos pero que aínda conserva a estrutura construtiva orixinal e segundo os veciños tamén os elementos funcionais.

Imaxe do avultamento referenciado como Mámoa 2 de San Migueliño

- 250 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/230-0 Estudo de impacto ambiental para o proceso de concentración parcelaria na zona de Vilantime, Arzúa (A Coruña)

Muíño do Medio

Desde a perspectiva do impacto previsible sobre deles non podemos facer unha valoración perfectamente axustada porque aínda non están definidas as actuacións concretas para desenvolver en cada zona. As circunstancias de cada ben varían pero o deseño inicial das pistas aféctalles en maior ou menor medida, especialmente a algún dos muíños. Propuxemos unha serie de liñas de actuación (exclusión de áreas de concentración, modificación de deseño de pistas e adecuación da actuación ao rexistro cultural existente) e medidas correctoras concretas (control e seguimento de obra, inclusión dos bens na cartografía do proxecto parcelario e dos proxectos concretos de obra, balizamentos, etc.) segundo cada caso concreto buscando un tratamento axeitado a cada un dos elementos do patrimonio cultural rexistrados.

- 251 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/243-0

Sondaxes arqueolóxicas dos restos romanos no lugar do Monte atopados con motivo das obras da PLISAN, As Neves (Pontevedra) SANTIAGO FERRER SIERRA

D

espois dos labores de roza superficial nos terreos afectados pola Plataforma Loxística Industrial SalvaterraAs Neves, realizados pola empresa adxudicataria das obras PLISAN U.T.E., foron localizadas unha serie de grandes manchas de terra avermellada con evidencias de estar sometidas a altas temperaturas ao mesmo tempo que se localizaban concentracións de tegulas e ladrillos rubefactados que identificamos, nun primeiro momento, como posibles estruturas relacionadas con fornos oleiros de época romana. O lugar atopábase situado nunha zona de ladeira con suave pendente coñecida tradicionalmente como O Monte e Arrotea, a occidente do pazo da Mercede, en terreos pertencentes á parroquia de Santiago de Tortoreos no termo municipal das Neves na provincia de Pontevedra. Neste primeiro momento soamente se facían evidentes dúas grandes manchas avermelladas polo que no proxecto arqueolóxico remitido e aprobado pola Dirección Xeral de

Forno nº2

Patrimonio Cultural se formulou a realización de dúas sondaxes de 10 x 10 metros cada unha (sondaxes n.º 1 e n.º 3), centradas no lugar destas concentracións de restos visibles. Durante a fase de escavación arqueolóxica foron descubertas outras dúas manchas máis camufladas entre a terra revolta, unha delas cortada por unha canle de evacuación de augas que tivo que ser desviada para acometer a súa exhumación. Debido a estas circunstancias foi necesario ampliar o proxecto inicial e formular dúas sondaxes máis, esta vez adaptadas á propia delimitación dos fornos (sondaxes n.º 2 e n.º 4). Así mesmo, atendendo a cuestións da distancia existente, 140 m aproximadamente, desde o forno n.º 3 cos restantes, decidimos dividir a escavación en dous sectores: sector I que abarca a sondaxe e fornos n.º 1, n.º 2 e n.º4 e sector II que se localiza na sondaxe e forno n.º 3. A numeración destas estruturas e sondaxes responde á orde en que elas ían sendo escavadas. Como sospeitabamos ao inicio da escavación, as manchas avermelladas do terreo, responderon á existencia de catro fornos oleiros de época romana, todos eles de dimensións e características construtivas semellantes, aínda que con desigual grao de conservación, embutidos no terreo natural de sábrego amarelo, circunstancia que axudou á súa conservación. O conxunto oleiro está formado por catro fornos orientados diferentemente entre eles con dimensións e características construtivas moi semellantes, presentando planta cuadrangular na zona da cámara de calor e cinco arcos para a sustentación da grella, fornalla rectangular e boca rematada con grandes pedras de granito. Polo escaso material recuperado: tegulas e diversos pesos de tear atopados entre os ocos baleiros da cámara de calor, posiblemente caídos polos buracos da grella, podemos adiantar que estes fornos estaban dedicados á cocción destes dous tipos de materiais, nunha zona onde a presenza de barreiras era evidente e que aínda na actualidade se conserva a tradición da existencia de varias telleiras así como unha gran fábrica de ladrillos nas proximidades destes fornos romanos. En canto á cronoloxía destas estruturas oleiras, vén determinada pola aparición dun vaso de cerámica común datable a grandes trazos nos séculos III-IV d. C. As catro sondaxes resultaron carentes de estratigrafía xa que, unha vez retirada a camada de terra duns 10 centímetros de grosor, remexida pola maquinaria dos labores de roza superficial, aparece directamente o terreo natural de

- 252 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/243-0 Sondaxes arqueolóxicas dos restos romanos no lugar do Monte atopados con motivo das obras da PLISAN, As Neves (Pontevedra)

Forno nº4

granito, resgado polos dentes desta maquinaria pesada e queda a escavación reducida ás propias delimitacións das estruturas oleiras. Estruturas que conservan semellantes características construtivas, embutindo no terreo natural parte do seu nivel inferior ou fogar coa finalidade de impermeabilizar e gardar mellor a calor. Para isto practicouse un desterro de 3 x 3 metros de superficie por unha profundidade variable segundo o forno arredor dos 1,5 metros axustándose no

seu interior con dimensións un pouco máis reducidas que as mostradas polo propio desmonte, delimitado por ladrillos de 10 centímetros de grosor reenchendo os ocos baleiros con barro que na actualidade presenta unha cor crematística que vai desde o vermello intenso ata o gris segundo a intensidade calorífica recibida. As estruturas escavadas dos catro fornos correspóndense coa parte inferior ou cámara de calor, presentando distinto grao de conservación entre eles, distinguindo os seguintes elementos: Boca do forno.- Composta por grandes pedras de granito algunhas conservadas in situ e outras distinguíndose a marca delas rebaixadas no terreo natural de sábrego. Orientada cara á parte sueste servía para a introdución do combustible, extracción das cinsas e como elemento regulador do tiro do aire deixando unha abertura de 1 metro de boca. Fornalla ou praefurnium.- Conduto rectangular situado a continuación da boca, destinado a zona de combustión. Presenta planta trapezoidal na que se observa o inicio do arranque da cuberta abovedada por medio de aproximación de tegulas e un chan compactado e ennegrecido de barro cocido. Cámara de calor.- Presenta planta case cadrada conservando no interior, a cada lado, cinco filas de piares ou arranques de arcos construídos con ladrillos de 26 centímetros de ancho destinados a sustentar a grella. Fila de piares que deixan entre eles espazos baleiros coa finalidade de comunicar a calor coa parte superior a través dos tubos da grella. A grella.- Conservada unicamente na parte traseira do forno n.º 2, na que aínda podemos observar ata tres filas de buracos circulares polos que a calor se transmitía desde a parte inferior á superior. Cada fila conta con 8 buracos en forma de embude construída con ladrillos, tegulas e barro cocido. Elemento que separaba as dúas partes esenciais do forno e facía as funcións de piso onde se apoiaba o material que se ía cocer, tegulas ou pesos de tear.

- 253 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/245-0

Prospección para o Estudo de Impacto Arqueolóxico da liña para interconexión do Parque Eólico das Neves, As Neves (Pontevedra) MARÍA

DEL

MAR LÓPEZ CORDEIRO

O

mes de maio de 2008 realizouse a prospección arqueolóxica necesaria para o Estudo de impacto arqueolóxico da liña subterránea en 20 kV para interconexión do Parque Eólico das Neves (As Neves, Pontevedra). Os obxectivos básicos da actuación concretáronse en dous puntos. Por un lado, pretendeuse realizar un estudo exhaustivo da área afectada polo proxecto e valorar debidamente a zona desde o punto de vista arqueolóxico; por outro, perseguiuse avaliar de forma eficaz a incidencia que o proxecto terá sobre o patrimonio cultural para, en consecuencia, poder establecer as medidas correctoras oportunas que deberán ser consideradas durante a fase de execución do proxecto. Foron utilizadas tres ferramentas clave para a consecución dos obxectivos: o baleirado bibliográfico e documental, a análise toponímica e cartográfica, e a prospección superficial intensiva. Para determinar cales eran os sectores de terreo de maior potencialidade arqueolóxica, dividíronse os 3.375 m de lonxitude da liña en diversos tramos atendendo aos seguintes criterios: 1.- Condicións concretas de localización. 2.- Conservación e usos do chan. 3.- Referencias arqueolóxicas existentes. O resultado foi a identificación dunha área de elevado potencial. Trátase do sector de Chan de Boucigo, contorno dun outeiro que ten a forma dunha extensa planicie duns 500 por 400 m. Para este punto propuxéronse medidas correctoras que eviten ou minimicen o impacto que as obras de instalación da liña terán sobre a zona.

Emprazamento da liña desde o norte

Área de cautela do Chan de Boucigo

- 254 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/249-0 e 546-0

Control, escavación, consolidación, levantamento e traslado da cámara megalítica de Chousa Nova 1, Dornelas, Silleda (Pontevedra) Mª JOSÉ BÓVEDA FERNÁNDEZ

O

s traballos de escavación realizados durante o ano 2007 no túmulo nº 1 de Chousa Nova (GA360520005), motivados polas obras de construción da liña de alta velocidade Ourense-Santiago, tramo Lalín-Santiago e subtramo Carboeiro-Dornelas, Silleda, deixaron á vista unha cámara megalítica, aparentemente intacta, composta por 5 ortostatos e unha cuberta fracturada. Tendo en conta que o trazado da liña de alta velocidade producía directamente impacto sobre o túmulo decidiuse, desde a Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, solicitar o traslado das pedras da cámara para evitar a súa destrución. Os traballos executados nesta fase de obras consistiron no traslado da cámara e escavación dos testemuños conservados durante a escavación realizada no ano 2007, así como no control da retirada da terra vexetal do contorno do xacemento e do levantamento da estrada existente xunto ao túmulo.

Os testemuños non ofreceron novidades pero permitiron completar a información estratigráfica obtida durante a escavación, co rexistro topográfico, dos diferentes niveis xa coñecidos. A escavación do contraforte térreo que rodeaba á cámara cinguindo e sustentando os ortostatos, permitiu constatar as dimensións reais das lousas, que presentaron un tamaño algo maior do inicialmente previsto. Tamén permitiu apreciar que todos os ortostatos estaban fincados profundamente no terreo, nuns ocos que, inicialmente, foron interpretados como buratos individuais de cimentación pero que, unha vez retirados os cinco ortostatos, pasaron a converterse nunha gran fosa de cimentación a modo de «bañeira» en cuxo interior foron dispostas as lousas. Esta fosa foi posteriormente reenchida con varias capas dun depósito de gran dureza, formado por unha amálgama de terra agrisada, pedras de granito, anacos de dunita e pequenos cuarzos, moi similar en composición, e aspecto, ao substrato

Croquis das estruturas

- 255 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/249-0 e 546-0 Control, escavación, consolidación, levantamento e traslado da cámara megalítica de Chousa Nova 1, Dornelas, Silleda (Pontevedra)

Vista xeral da zona SL da gabia desde o SO

circundante. Os ortostatos foron afianzados, dentro deste recheo, usando pedras de mediano tamaño colocadas na súa base a modo de calzos. Unha vez finalizada a escavación da totalidade dos niveis arqueolóxicos do túmulo quedou completamente á vista unha ampla plataforma perfectamente nivelada, e formada polos diferentes tipos de substrato que conflúen no túmulo. Tendo en conta o aspecto do recheo da cimentación da cámara, ou do que enchía algunha das fosas localizadas baixo o túmulo, para dar por rematados os traballos arqueolóxicos na zona procedeuse a levantar, con axuda mecánica, unha capa duns 20 cm de anchura desta plataforma, para, deste xeito, asegurarnos de que en realidade nos atopabamos ante un nivel natural, aínda que nivelado antropicamente, e que non se trataba dalgún tipo de recheo de gran dureza e de características similares as do substrato. Durante os traballos de control da retirada mecánica da terra vexetal do contorno inmediato ao túmulo nº 1 de Chousa Nova localizouse unha estrutura escavada no substrato, aparentemente unha gabia perimetral externa ao túmulo e situada a uns 8 metros de distancia do límite exterior do xacemento. A gabia non está conservada en toda a súa extensión e resulta moi difícil de detectar a estrutura no sector suroeste e oeste do túmulo, xa que a maquinaria retirou unha parte da capa superior do substrato xunto á terra que o cubría, de xeito que a pegada creada pola gabia semella ter desaparecido xunto con este. A pesar de todo, nalgunha zonas aínda poden observarse restos dunha terra máis escura que semellan corresponderse, pola súa situación e relación co túmulo, con restos da gabia. O túmulo semella estar rodeado, na súa totalidade, por esta gabia que unicamente presentaría unha interrupción na

zona leste-sueste, que se correspondería co sector ocupado polo acceso á cámara. Esta interrupción non semella algo casual, xa que a gabia prosegue a ambos os lados deste punto. Ademais, este sector foi escavado manualmente desde a superficie polo que a interrupción non pode estar motivada por unha destrución accidental. A gabia presentaba na súa zona inferior unha liña de pedras de pequeno e mediano tamaño, depositadas sobre o substrato, que crean unha especie de murete de escaso porte e cuxa finalidade resulta completamente descoñecida. A terra que enche a gabia presenta claras diferenzas de coloración, que se corresponden co substrato que as rodea, do mesmo xeito que as pedras situadas no seu interior son de granito ou de dunita de acordo co tipo de substrato sobre o que se sitúan. Os traballos de control da retirada da estrada asfaltada, que seccionou no seu día o sector norte do túmulo, permitiron localizar restos do xacemento conservados baixo o asfalto. Os restos estaban moi alterados polos traballos de construción da estrada, pero a pesar das alteracións sufridas foi posible completar a planta do xacemento neste sector, grazas á dureza da terra tumular e á conservación do anel lítico que cinguía a base do túmulo. Ademais, foi posible constatar a existencia da gabia perimetral neste sector do xacemento, polo que tamén foi posible completar a planta e disposición desta estrutura, verificando a clara disposición concéntrica ao xacemento, e constatando que unicamente estaba desaparecida por completo no sector ao norte da estrada asfaltada, unha zona completamente alterada pola concentración parcelaria. Ao noroeste do xacemento, aínda que dentro do perímetro cinguido pola gabia, e a escasa distancia da base do túmulo, apareceu unha estrutura escavada no substrato. Trátase dunha pequena fosa de sección circular e paredes redondeadas que estaba cuberta por un nivel de terra negra, moi graxa e con aspecto de ter sido sometida a grandes temperaturas, malia non presentar carbóns na súa composición. Sobre este nivel, e a modo de selado, aparece un nivel de pedras de pequeno tamaño mesturadas cunha area fina que enche os ocos existentes entre as pedras. O único material localizado dentro desta posible estrutura de combustión foi un pequeno galbo cerámico, aparentemente feito á man e con paredes moi finas, pero que non amosa ningunha característica tipolóxica que permita apuntar unha cronoloxía. A situación da estrutura, fóra do túmulo, pero moi a escasos metros deste, permite poñela en relación cos foxos e gabias lineais aparecidos durante os traballos de escavación integral do xacemento, todos eles situados dentro da gabia perimetral e aparentemente anteriores á segunda fase de tumulación do xacemento.

- 256 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/254-0

Prospección arqueolóxica para a mellora de pasteiros no monte comunal de Barrantes, Tomiño (Pontevedra) SANTIAGO VIEITO COVELA

C

on data de 5 de novembro de 2007 a Delegación Provincial de Pontevedra da Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia, emitiu unha resolución na que se autorizaba a mellora de pasteiros no Monte Comunal de Barrantes (1ª fase) na parroquia de Barrantes no Concello de Tomiño. Na dita resolución engadíase que dado que a zona de actuación ten unha grande potencialidade arqueolóxica cumpría «...realizar unha prospección da zona posteriormente á realización do arroteado do terreo e antes de realizar a sementeira, polo que previamente ao inicio dos traballos, deberá presentarse o correspondente proxecto arqueolóxico...» Para dar cumprimento a esta resolución redactouse o Proxecto de prospección arqueolóxica para a mellora de pasteiros no Monte Comunal de Barrantes. Concello de Tomiño. (Pontevedra).

Dito proxecto, foi autorizado polos técnicos da Delegación Provincial de Pontevedra o 2 de Maio de 2008, baixo o código: CD 102A 2008/254-0 A dirección técnica do traballo corre a cargo do arqueólogo Santiago Vieito Covela, que subscribe o Informe-Memoria Técnica da intervención. PLAN DE TRABALLO O primeiro bloque de traballo de campo tivo lugar, como se establecera no proxecto de actuación, unha vez realizados os labores de corta e roza da área destinada aos pasteiros. O feito de que se realizaran estas tarefas antes da prospección arqueolóxica, permitiu unha maior accesibilidade ás fincas e unha grande visibilidade das mesmas. Identificouse o emprazamento daqueles elementos patrimoniais máis

Mamoa 2. Monte da Pedrada, Tomiño

Mamoa 1. Monte da Pedrada, Tomiño

- 257 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/254-0 Prospección arqueolóxica para a mellora de pasteiros no monte comunal de Barrantes, Tomiño (Pontevedra)

próximos aos pasteiros, as mámoas «Monte da Pedrada» 1 e 2, documentándose o seu estado. No perímetro exterior dos pasteiros levouse a cabo unha prospección extensiva en busca de elementos patrimoniais que non tivesen sido catalogados. Tras os traballos de arroteado do terreo cos pases de grade, se retomaron os traballos de campo. O feito de que se empregue o arroteado para preparar os terreos supón afondar uns 30 ou 40cm. na terra, co que, poderíanse desenterrar restos materiais existentes no subsolo. Prospectouse de xeito intensivo a área destinada aos pasteiros. Do mesmo xeito, comprobouse o estado das mámoas «Monte da Pedrada» 1 e 2 nesta fase dos traballos. RESULTADOS: Mámoa 1 de Monte Pedrada. Túmulo megalítico con violación central. Atópase no cumio de unha penechaira na que predomina o monte baixo e o piñeiro de repoboación.

A densa vexetación formada por xestas e toxais de gran tamaño impide visualizar o túmulo con claridade. Clave de identificación: GA36054011 Mámoa 1 de Monte Pedrada. Túmulo megalítico con violación central. Atópase no cumio de unha penechaira na que abunda o fento e o piñeiro de repoboación. Localízase nun esquinal formado pola confluencia de dous camiños. A súa elevación sobre rasante e moi escasa. Clave de identificación: GA36054030 AVALIACIÓN: Os labores de arrotado e sementeira dos pasteiros e a instalación dos postes do peche non deixaron ao descuberto ningún resto material de interese arqueolóxico ou etnográfico que puidese ser identificado na prospección intensiva. Na prospección do perímetro exterior da área dos pasteiros non se identificou ningún elemento de interese arqueolóxico ou etnográfico.

- 258 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/297-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas en Zapa I, Redondela (Pontevedra) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA 1

A

intervención arqueolóxica obxecto do presente artigo ten a súa orixe no «Proxecto de construción eixe atlántico de alta velocidade. Tramo: Vigo-Pontevedra. Subtramo: Das Maceiras-Redondela (Redondela, Pontevedra)» que está a promover o Ministerio de Fomento. Así, durante a fase de elaboración do citado proxecto construtivo e como consecuencia da avaliación do impacto cultural realizada polo arqueólogo Víctor Barbeito Pose, localizouse nesta zona «un fragmento de material latericio, cuxa pasta é claramente identificable con tipos romanos. O fragmento está moi rodado e é imposible identificar o tipo do que procede». Por este motivo, e ante a imposibilidade de confirmar a existencia ou non dun xacemento arqueolóxico, establece entre os p.k. 202+650 e 202+825 unha zona de alta potencialidade arqueolóxica denominada ZAPA I, na que establece como medida correctora o control e seguimento das obras de roza e desmonte dos horizontes con potencialidade arqueolóxica. Posteriormente, no informe emitido pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural sobre o Proxecto construtivo, emitido con data do 28 de agosto de 2007, ademais do seguimento arqueolóxico xa especificado, decide incluír a execución dunha serie de sondaxes arqueolóxicas de carácter valorativo. A

INTERVENCIÓN ARQUEOLÓXICA : DEFINICIÓN

Estas estruturas, en número variable, localizámolas en todas as catas abertas, agás na 8: E1-3 (cata 6); E4 (cata 4); E17-18, 20, 22 e 28 (cata 5); E60 e E64-67 (cata 7); E68-73 (cata 9); E78-79 (cata 2); E80-89 (cata 3); e E90-94 (cata 1). A orixe destas estruturas, tanto pola súa morfoloxía como pola súa colmatación estratigráfica, semella estar vinculada á actividade agrícola contemporánea. Zapatas: trátase de pequenas zapatas escavadas no substrato cunhas dimensións que oscilan entre 0,6 e 1,3 m de lonxitude, 16-24 cm de ancho e 2-18 cm de profundidade. Todas elas tamén presentan dúas unidades estratigráficas. A primeira corresponde á colmatación (a) e a segunda á unidade negativa (b). Estas estruturas, en número variable, localizámolas unicamente en catro das sondaxes abertas: E5-16 (cata 4); E19, 21, 23-27 e 29 (cata 5); E36-57 (cata 8); e E74-76 (cata 9). A orixe destas estruturas, tanto pola súa morfoloxía como pola súa colmatación estratigráfica e, nalgún caso, pola superposición dalgunha das estruturas lineais, semella estar vinculada ao sistema tradicional de viñedos que se empregou en Galicia ata a Idade Moderna. Fronte a esta uniformidade de estruturas que, aínda de diferentes épocas, estaban vinculadas á actividade agrícola, no terzo setentrional da cata 8 localizamos unha estrutura que rompía con esta homoxeneidade tanto estrutural como

E RESULTADOS

Esta intervención tradúcese na apertura de 9 catas de sondaxe manuais, de 8 x 2 m, distribuídas ao longo do tramo do trazado sobre o que se establece a cautela arqueolóxica (p.k. 202+650 – 202+825). A información achegada por estas sondaxes resulta bastante homoxénea, a excepción da cata 8, da que falaremos posteriormente. Así, en todas as catas documentamos a existencia de estruturas escavadas no substrato que, polas súas características, podemos agrupar en dúas categorías: Gabias lineais: trátase de estruturas lineais escavadas no substrato das que descoñecemos a lonxitude final, xa que sempre continúan fóra das catas de sondaxe, mentres que a anchura oscila entre 30 e 80 cm e a profundidade varía entre 10 e 30 cm. Todas elas presentan dúas unidades estratigráficas. A primeira corresponde á colmatación (a) e a segunda á unidade negativa (b).

Vista final da cata 8, desde o NO

- 259 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/297-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas en Zapa I, Redondela (Pontevedra)

U.E. 3: estrato de terra orgánica, de cor marrón clara, arxilosa, de escasa compactación e pedregosidade. Este nivel, asociado ao segundo chanzo (estrutura 95), presenta un grosor medio de 30 cm. U.E. 4: estrato de terra orgánica, de cor ocre amarelenta, arxilosa, de escasa compactación e pedregosidade. Este nivel, asociado a un terceiro chanzo que, pola súa situación, no extremo NO da ampliación, e pola falta de tempo, non foi finalmente escavado, presenta unha potencia superior aos 35 cm, aínda que descoñecemos a súa potencia final.

Vista final da ampliación, desde o N

estratigráfica. Esta estrutura, a n.º 58, estaba conformada por un chanzo escavado no substrato uns 30 cm e cunha base aplanada de 1,2 m de anchura media. A lonxitude desta, cunha orientación NO-SL, non se podía precisar, xa que se prolongaba fóra da sondaxe en dirección NO, mentres que a súa continuidade cara ao NL fora interrompida pola estrutura 59, unha estrutura contemporánea realizada hai uns 4 anos, con medios mecánicos, coa finalidade de enterrar as cepas dos carballos. Sobre a estrutura 58 localizamos algunhas pedras de pequeno e mediano tamaño, sen disposición aparente, pero que posuían, polo menos, unha cara chá, polo que parecían ser os restos dalgunha estrutura muraria. Asociada a estes restos pétreos localízase tamén unha nova unidade estratigráfica (U.E. 2), composta por unha mestura de xabre e terra orgánica, posiblemente orixinada pola destrución do muro e na que se recuperaron abundantes restos materiais de época romana. En definitiva, esta circunstancia, xunto coa presenza do arranque dun novo chanzo do que, por falta de espazo, non podiamos concretar as súas características nin dimensións, obrigounos a realizar unha pequena ampliación nesta sondaxe, acaroada ao curruncho NO desta e baseada nunha cuadrícula de 3 x 3 m. Nesta ampliación, e polo que respecta ás características estratigráficas, hai que sinalar a presenza de dous novos estratos:

Polo que respecta ás estruturas, hai que sinalar a continuidade da estrutura 58, que fai un ángulo de 90º e xira cara ao SO, continuando fóra dos límites da ampliación. Esta ampliación permitiunos confirmar a hipótese inicial, xa que se documenta a presenza de numerosas pedras de pequeno e mediano tamaño, aínda que desprazadas da súa localización orixinal. Ademais, a escavación do segundo chanzo permitiunos confirmar a presenza dunha nova estrutura (E-95) de características moi semellantes ás anteriores, aínda que neste caso se puido documentar o lenzo exterior do muro, do que unicamente se conservaban as dúas primeiras fiadas. Finalmente, no curruncho NL da ampliación, tamén se puido documentar a presenza dun novo chanzo (estrutura 96) que non se puido escavar polas causas citadas anteriormente. Por último, e polo que respecta aos restos materiais, aínda en proceso de estudo, debemos sinalar que foron especialmente abondosos tanto no que atinxe á cerámica común romana como aos materiais de construción. CONCLUSIÓNS Como consecuencia da parcialidade dos restos arqueolóxicos descubertos, así como das graves alteracións que sufriu toda esta zona como consecuencia directa dos traballos vinculados á actividade agrícola, a análise interpretativa deste xacemento de época romana resulta imposible cos datos dos que dispoñemos actualmente.

NOTA 1 D.O.A., S.C.

- 260 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/305-0

Estudo de impacto sobre o patrimonio cultural do Parque Eólico de Sasdónigas, Mondoñedo e Abadín (Lugo) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ

O

traballo realizado consistiu nunha prospección superficial intensiva da área de localización da infraestrutura e un contorno amplo delimitado por un polígono de actuación. Os obxectivos pretendidos foron os de rexistrar o patrimonio cultural existente nestes contornos e avaliar en que medida as obras previstas o poden afectar. A zona de traballo caracterízase por unha paisaxe de monte raso de pastoreo que nalgúns puntos aparece acondicionado para praderías. Existen tamén pequenas zonas de repoboación forestal en áreas puntuais nos límites perimetrais da área de estudo que ocupan as ladeiras máis pronunciadas e as partes máis baixas do terreo. En canto ao patrimonio cultural existente destaca a escaseza de elementos rexistrados. Non hai xacementos arqueolóxicos coñecidos en toda a área de traballo e os únicos elementos documentados son de interese etnográfico. Aparecen uns gravados contemporáneos sobre rocha e outro de cronoloxía indeterminada. Documentamos tamén un amoreamento de pedras que inicialmente consideramos de interese arqueolóxico pero atendendo aos traballos realizados recentemente neste contorno e o consecuente mellor coñecemento da zona coidamos que se trata simplemente de restos dunha canteira. Por esta área discorría tamén unha antiga ruta que os veciños identifican como Camiño Real e que na súa maior

A zona caracterízase pola presenza de monte raso de pastoreo que facilita moito o traballo de prospección.

parte foi destruído por mor da construción de pistas de parcelamento. Por último, aparecen diversos valados e paredes de división de parcelas que segundo o noso criterio non presentan un interese concreto nin singular destacable. Dentro do polígono que se vai prospectar entrarían outros elementos dos que non facemos unha análise individual porque non hai ningunha posibilidade de que resulten afectados por mor da instalación prevista, neste caso atópase a igrexa parroquial de Sasdónigas ou unha casa existente no contorno da subestación eléctrica. A afección que se pode causar sobre os bens citados é nula porque se atopan en áreas fóra da zona de influencia directa da infraestrutura e moi afastados con respecto ás obras necesarias. Por outra banda, a facilidade de acceso pola existencia dunha ampla rede de pistas de concentración cingue as obras á localización puntual das máquinas reducindo os riscos de impacto. Neste sentido o único elemento que pode verse afectado é o valado existente ao longo da divisoria do monte entre os aeroxeradores S8 e S15 pero coidamos que é un impacto compatible por tratarse dun valado de construción con medios mecánicos Os gravados máis destacables forman unha especie de escada ao longo dunha que data da década de 1970. aresta da rocha. - 261 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/309-0

Estudo de impacto sobre o patrimonio cultural do Parque Eólico de Carracedo. A Pastoriza, Riotorto e Mondoñedo (Lugo) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ

O

traballo realizado consistiu nunha prospección superficial intensiva da área de localización da infraestrutura e un contorno amplo delimitado por un polígono de actuación. Os obxectivos pretendidos foron os de rexistrar o patrimonio cultural existente nestes contornos e avaliar en que medida as obras previstas o poden afectar. A zona de traballo caracterízase por tres tipos de paisaxe, monte raso de pastoreo na parte alta da serra, monte acondicionado para praderías a raíz da concentración parcelaria na metade leste da área de localización e zonas de repoboación forestal en áreas puntuais do límite leste e sueste ocupando as ladeiras máis pronunciadas. En canto ao patrimonio cultural existente destaca a escaseza de elementos rexistrados.

Non hai xacementos arqueolóxicos coñecidos en toda a área de traballo e os únicos elementos documentados son de interese etnográfico. Trátase concretamente dun muíño de auga, un pendello para resgardo do gando e facemos tamén alusión ás dúas aldeas que quedan dentro do polígono que se vai prospectar porque nelas aparecen algúns hórreos e casas antigas. A afección que se pode causar sobre os bens citados é nula porque se atopan en áreas fóra da zona de influencia directa da infraestrutura e moi afastados con respecto ás obras necesarias. Por outra banda a facilidade de acceso pola existencia dunha ampla rede de pistas de concentración cingue as obras á localización puntual das máquinas polo que se reducen os riscos de impacto.

Paisaxe mixta de monte raso, prados e repoboación nas partes baixas do sector suroriental.

Chozo documentado.

- 262 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/320-0

Prospección arqueolóxica intensiva da zona de concentración parcelaria de Castro Caldelas (Ourense) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS

O

proxecto foinos solicitado pola empresa de enxeñería GALIENXEÑEIROS S.L., responsable do estudo de impacto ambiental da concentración parcelaria de Castro Caldelas, promovida pola Xunta de Galicia. A solicitude do promotor para a elaboración do proxecto de prospección e o consecuente estudo de impacto cultural responde á necesidade de completar o estudo de impacto ambiental, cumprindo así coa lexislación vixente. O proxecto de concentración aínda está en fase de elaboración. Desta forma, a finalidade da prospección arqueolóxica tivo como obxectivo principal evitar a destrución ou alteración de posibles xacementos arqueolóxicos ou calquera outro ben arquitectónico ou etnográfico que puidesen localizarse na futura zona das obras da concentración parcelaria, tratándose dunha prospección de carácter preventivo tal e como recolle o artigo 2.a do Decreto 199/1997, do 10 de xullo, polo que se regula a actividade arqueolóxica na Comunidade Autónoma de Galicia. Pretende este proxecto de «Prospección arqueolóxica intensiva da zona de concentración parcelaria de Castro Caldelas (Ourense)», servir de base ao estudo de impacto cultural que valorará o impacto das obras nos xacementos e bens culturais que puidesen existir na área de explotación e nas proximidades e, en función dos efectos, propor medidas correctoras nas futuras obras de concentración parcelaria. Evidentemente o documento de avaliación de impacto cultural non se elaborará ata que non se teña rematado o proxecto de concentración parcelaria, xa que non se poden avaliar as afeccións e propoñer medidas correctoras ata que non se coñezan con detalle as obras que as poden afectar. METODOLOXÍA Ademais da investigación documental sobre os posibles restos e bens culturais existentes, o traballo de campo articulouse fundamentalmente arredor das actividades seguintes: · Aplicación da metodoloxía de prospección intensiva na área afectada polas futuras obras de concentración parcelaria, así como no seu contorno inmediato (unha banda mínima de 200 m de anchura). · Rexistro fotográfico e planimétrico dos xacementos arqueolóxicos, elementos etnográficos e patrimonio arquitectónico, cunha proposta de áreas de protección.

· Informe valorativo da prospección arqueolóxica. · Elaboración do estudo de impacto cultural, despois de que se coñeza o proxecto definitivo de concentración parcelaria. · Elaboración da memoria técnica da actuación arqueolóxica. Empregáronse os medios materiais propios da prospección arqueolóxica e de rexistro de xacementos: compases magnéticos, equipos fotográficos e de deseño arqueolóxico (calibres, conformadores, escalímetros, regras, compases lapis, afialapis, gomas de borrar, portaminas, táboas de deseño, bloques de papel milimetrado, papel vexetal de diversos tamaños, etc.), material preciso para a recollida e tratamento de materiais arqueolóxicos (etiquetas, papel hixiénico, silica xel, lapis de fibra óptica, bolsas plásticas de diferentes tamaños, tipex, verniz de uñas, rotuladores indelebles, libros e fichas para catalogación de materiais, etc.), varas para sinalar, equipos informáticos, cinta adhesiva transparente, encerados, xices, frechas Norte con escala, cintas métricas de 20 m, cintas metálicas de 4 m, cintas pregables de 2 m, bolígrafos, diarios de prospección, vehículos todoterreo, equipos de montaña, sistemas de comunicación, etc. O tempo de execución foi de nove días de traballo de campo, do 5 de setembro de 2008 ao 18 de setembro de 2008. Tanto o inicio desta fase de traballo de campo como a

A vía ao seu paso polo xacemento de Vilamaior

- 263 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/320-0 Prospección arqueolóxica intensiva da zona de concentración parcelaria de Castro Caldelas (Ourense)

Mapa coa localización da actuación e as referencias arqueolóxicas

súa finalización foron comunicados á Dirección Xeral de Patrimonio Cultural tal como contempla a lexislación vixente. O equipo técnico formárono o arqueólogo que asina este proxecto, axudado polo arqueólogo Jorge Lamas Bértolo. RESULTADOS DA PROSPECCIÓN ARQUEOLÓXICA. Dentro da futura área de concentración parcelaria temos tres xacementos arqueolóxicos (GA32023007, GA32023008, GA32023011) inventariados pola Xunta de Galicia e recollidos no P.X.O.M. de Castro Caldelas, para os que propoñemos o mantemento das áreas de protección reflectidas no citado documento pero corrixindo as posicións da necrópole de Lameiro Grande e O Burgo que están mal localizadas. Tamén catalogamos dous elementos arqueolóxicos, por un lado a dispersión de materiais cerámicos de Vilamaior coa categoría de xacemento, propoñemos un Grao III de protección que acolla a igrexa parroquial, o seu adro e os lameiros circundantes; logo temos o trazado da Vía Nova, sen restos materiais en superficie, pero a que cremos responsable, e vínculo artellador, de todos os

restos romanos desta zona, desde o xacemento do Burgo ata o de Vilamaior pasando polos epígrafes de San Pedro, propoñemos un Grao III de protección cunha banda de 50 m de anchura en todo o trazado proposto por Alvarado Blanco; Rivas Fernández; Vega Pato. 20001, pp. 70-72, fíxose ficha normativa coa categoría de referencia. Resumindo os resultados da prospección arqueolóxica no que a patrimonio etnográfico e arquitectónico se refire, temos por un lado as poboacións2 dentro da futura área de concentración, que, como é habitual, acollen elementos de interese arquitectónico e etnográfico, pero a súa localización dentro do núcleo de poboación, en principio, anula o impacto que poida ter a concentración parcelaria sobre eles, razón pola que non propoñemos área de protección, sobreentendendo que se deben protexer os núcleos de poboación no seu conxunto. Por último, temos a igrexa parroquial, un lavadoiro e unha pontella en Piñeiroá, dúas pontellas e unha fonte en Piñeira, así como unha fonte e un cruceiro en Vilamaior que pola súa situación illada e escasa entidade poden ser máis vulnerables de cara a un futuro proxecto de concentración. Neste caso, propoñemos a aplicación de áreas de protección consistentes, en protección integral para os elementos e áreas de respecto de 50 m de raio para cada un. Un elemento de especial atención pola súa entidade e importancia histórica é o Camiño Real de Caldelas a Trives, do que se conservan dous tramos (un de 2 km e outro de 1 km), o seu trazado orixinal debe ser respectado, ademais propoñemos unha banda de protección de 20 m de ancho a cada lado.

NOTAS 1 ALVARADO BLANCO, S.; RIVAS FERNÁNDEZ, J.C.; VEGA PATO, T. (2000) La vía romana XVIII. Revisión de su trazado y mensuración. II de los Limici a los Gigurri. Boletín Auriense Anexo 25. Ourense. 2 Debemos incluír aquí tamén a aldea abandonada de Piñeira.

- 264 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/347-0

Escavación en área dun tramo do Camiño de Santiago Meridional/Vía da Prata, Lalín (Pontevedra) ROBERTO ABOAL FERNÁNDEZ

1

O

texto que presentamos a continuación recolle un avance dos resultados dos traballos arqueolóxicos desenvolvidos nun tramo do Camiño de Santiago Meridional / Vía da Prata, na parroquia de San Fiz da Xesta, no concello de Lalín. A devandita actuación tivo lugar en relación co proxecto de construción do tramo «A AbeledaBaxán do eixe Ourense-Santiago, do Corredor Norte Noroeste de alta velocidade», que foi executado pola UTE AVE Lalín (formada polas empresas ACS e Vías y Construcciones). No estudo de impacto diagnosticárase que o proxecto de construción produciría un impacto moderado sobre un tramo polo que discorría a Vía da Prata ou Camiño de Santiago Meridional, tendo en conta que a estrutura orixinal do camiño non se conservaba. Non obstante, a cualificación de moderado quedaba supeditada á execución das medidas correctoras mínimas propostas (control de obra e apertura de gabias valorativas). Unha vez executadas estas, e ante a identificación dunha serie de evidencias nos perfís das gabias, que poderían corresponderse coa caixa dun camiño, propúxose a realización dunha escavación arqueolóxica que permitise unha correcta caracterización e interpretación, así como facer unha valoración máis precisa da súa cronoloxía e do seu estado de conservación. Os traballos realizáronse durante os meses de xullo e agosto de 2008. O tramo do camiño que foi obxecto da escavación localízase no tramo da etapa Dozón-Bendoiro, entre os lugares da Xesta e Medelo, situado nun outeiro nos contrafortes da Serra do Faro, máis concretamente na ladeira N do Monte de Arriba, nunha zona de suave pendente. Os traballos consistiron na escavación de nove UR de 4 x 4 dispostas de xeito lineal, nas que quedaban incluídas as gabias mecánicas abertas durante os traballos de seguimento. Durante o proceso de escavación realizáronse dous levantamentos topográficos mediante escáner 3D dos principais momentos de uso do camiño. Unha vez finalizada a escavación procedeuse á extracción de dúas columnas de mostras que nos permitisen a datación dos principais momentos identificados. RESUMO DOS RESULTADOS A secuencia estratigráfica documentada na escavación, por debaixo da capa de asfalto, é idéntica en todas as UR abertas, e permitiunos identificar tres momentos de uso do camiño (sen contar o uso actual da pista asfaltada).

Por debaixo da capa de asfalto documentouse un nivel de uso do camiño en época recente, no que quedaron reflectidas as rodeiras e os sinais de pneumático de tractor e no que se documentaron unha variedade de materiais de época contemporánea (plástico, tea, goma, tella, ladrillo, cerámica vidrada, unha moeda). Este depósito de terra sela en parte uns muros que se localizaron delimitando o camiño, cubrindo as últimas fiadas deste. Por debaixo deste nivel actual, e directamente relacionado coa construción dos muros delimitadores do camiño, identifícase un segundo momento de uso, definido por un empedrado de pedra pequena, no que tamén se identifican unhas rodeiras máis estreitas. No interior do depósito

Vistas dos dous primeiros momentos de uso.

- 265 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/347-0 Escavación en área dun tramo do Camiño de Santiago Meridional / Vía da Prata, Lalín (Pontevedra)

Os ferros presentan un alto grao de oxidación e, polo tanto, o seu estado de conservación é malo. A maior parte son fragmentos informes, seguidos dos cravos e fragmentos de ferraduras. As dúas moedas presentan un estado de conservación diferente, unha delas está moi alterada pola corrosión, mentres que a outra, á falta dunha limpeza exhaustiva da peza que permita facer una identificación precisa, podería tratarse dun reselo de Filipe V, probablemente dunha ceca da Coruña. No anverso presenta os reselos e no reverso leva o ano de cuñaxe, do que unicamente se poden ler os dous últimos números xx54.

Detalle das rodeiras no camiño de monte.

recuperáronse unicamente fragmentos de ferro (cravos, unha ferradura completa e unha escoura). Este empedrado, e os muros que o delimitaban, apoiábanse directamente sobre un recheo de nivelación (moi inorgánico). Finalmente identificouse un último momento de uso do camiño, no que igualmente se identificaron unhas rodeiras, definidas por unha terra máis escura e moi compactada (cun ancho entre eixes de 0,85 m) e que podería ter sido utilizado como zona de tránsito, pero anterior á construción dos muros; parece probable que se trate dun camiño de monte (sen ningún tipo de acondicionamento específico, coma nos casos anteriores). Neste depósito recuperáronse varios fragmentos cerámicos de adscrición á época medieval, un fragmento de ferro, dous líticos e unha moeda de bronce (completamente ilexible). Realizáronse analíticas de carbono 14 2 sobre unha mostra tomada nunha das rodeiras, e proporcionou unha datación 985 ± 35 BP [980-1160 cal. AD (95,4% 2ó) (UA-37174)]. SÍNTESE DOS MATERIAIS ARQUEOLÓXICOS O número total de materiais recuperados nos traballos de escavación é de 138 pezas (101 cerámicas, 3 líticos, 28 fragmentos de ferro, 1 escoura, 3 vidros e 2 moedas). De maneira xeral pódese falar de dous conxuntos cerámicos definidos: por unha banda o grupo maioritario, composto por cerámicas vidradas, tellas, ladrillos... de clara adscrición á época contemporánea (documentados nos depósitos superiores, localizados por riba do nivel de empedrado), e un segundo grupo, de cerámicas de factura distinta, pastas negras e alaranxadas cuxa adscrición é de época medieval.

VALORACIÓN E CONCLUSIÓNS A información proporcionada polos traballos de escavación permitiunos identificar unha estrutura viaria cunha longa perduración temporal. O primeiro momento de uso do camiño remítenos a momentos medievais (segundo a datación radiocarbónica), nos que ese camiño non estaría arquitecturizado, senón que simplemente se trataría dun camiño de monte, polo que circularían tanto as persoas coma os carros, pero que non estaba acondicionado para facilitar o tránsito. Nun momento posterior, este camiño é mellorado, realizándose labores de acondicionamento, coa construción do empedrado e o levantamento dos muros sobre un preparado de nivelación que lle outorga unha maior consistencia e que, polo tanto, facilitaría as condicións do tránsito e do transporte. Con posterioridade, o nivel empedrado reénchese cunha terra de cor amarela, que habilita unha nova superficie de paso, que é na que se documentaron as marcas das rodas de tractor, polo que é evidente que estivo en uso ata momentos recentes. De feito, segundo referencias dos veciños da zona, parece ser que as obras de acondicionamento da pista e o asfaltado actual se fixeron hai uns 20 anos, momento no que botaron terra sobre as estruturas anteriores do camiño, selándoo completamente ata definir una superficie plana para asfaltar. As referencias orais recollidas indícannos que este camiño se coñecía como Camiño Real e que era utilizado como vía de comunicación entre a zona do Ribeiro e Santiago para transportar viño. Na actualidade, os camiños que ían ás feiras son denominados «camiños reais», por ser os únicos polos que se podía acceder aos lugares nos que se celebraban, ademais de ser os máis frecuentados (Nárdiz 1992). Unha hipótese relacionada coa intensidade do tráfico polo camiño pode ter que ver co incremento na produción e distribución de viño que ten lugar no século XII, directa-

- 266 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/347-0 Escavación en área dun tramo do Camiño de Santiago Meridional / Vía da Prata, Lalín (Pontevedra)

mente relacionada cos mosteiros, e que provocaría un aumento do tráfico rodado, que podería implicar unha serie de melloras nas infraestruturas existentes. En relación a isto, sería interesante contrastar a posibilidade de que as melloras acometidas no camiño poidan ter relación con este incremento da produtividade.

NOTAS 1 Autores: Roberto Aboal Fernández, Cristina Cancela Cereijo, Virginia Castro Hierro. Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe (IIT, USC), Unidade Asociada ao CSIC a través do Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento 2 Realizáronse outras datacións de carbono 14 no xacemento, pero estas presentan importantes problemas que é conveniente tratar, e que necesitan dun espazo maior que o destinado para este texto. Estas serán recollidas en breve unha publicación máis ampla.

BIBLIOGRAFÍA NÁRDIZ ORTIZ, C. 1992. El territorio y los caminos en Galicia. Planos históricos de la red viaria. Madrid: Colección de Ciencias, Humanidades e Ingeniería, 46. Colexio de Enxeñeiros de Camiños, Canais e Portos, Consellería de Ordenación do Territorio, Xunta de Galicia.

- 267 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/361-0

Sondaxes valorativas no novo trazado da estrada Campomarzo-Abades, no contorno da mámoa nº 2 de Chousa Nova, Silleda (Pontevedra) ANDRÉS TEIRA BRIÓN1, CARLOS RODRÍGUEZ RELLÁN1

A

intervención arqueolóxica realizada pola empresa Gabinete de Arqueoloxía e Patrimonio S.L. efectuouse debido ao cambio de trazado da estrada Campomarzo-Abades, proxectada dentro das obras da Liña de Alta Velocidade Santiago-Ourense, tramo Lalín-Santiago e subtramo Carboeiro-Dornelas, dentro do concello de Silleda. O trazado afectaba, preto do lugar de Campomarzo, as áreas de cautela da mámoa 1 de Chousa Nova, situada uns 100 m ao NW do remate da vía de servizo e escavada por mor das obras da liña férrea (Bóveda 2009), e 40 m ao W da mámoa 2 de Chousa Nova, atopada durante os traballos de control e seguimento arqueolóxico da obra, á beira do límite sur do trazado da LAV. A INTERVENCIÓN A intervención, realizada en dúas fases debido á modificación do trazado da estrada durante os traballos de escavación, consistiu na escavación de 17 sondaxes de diversas dimensións, que ocuparon unha superficie total de 89 m2 ao longo de 180 m. Esta área presentaba abundantes alteracións antrópicas de adscrición contemporánea, fundamentalmente relacionadas con actividades de repoboación forestal e camiños. O contorno inmediato da mámoa 2 de Chousa Nova (sondaxes 01 a 09) resultou ser unha zona de pouca potencia edáfica, cun escaso desenvolvemento do Horizonte A, baixo o que se situaban niveis naturais de transición ao Horizonte C, composto ben por un sedimento cor vermella, pola presenza de óxidos de ferro, ou polo afloramento de material de partida de serpentinita. As sondaxes máis próximas á mámoa intercalaban entre ambos os horizontes va-

rios depósitos de sedimento de areas de grande compactabilidade, botados como piso para facilitar o tránsito nunha zona de asolagamento estacional. A intervención nesta área non deu resultados positivos desde o punto de vista arqueolóxico, ao non acharse nelas nin estruturas nin materiais de interese. Mais, durante os traballos de decapaxe, localizáronse dous líticos de material similar ao localizado no sector sur, ambos descontextualizados preto da sondaxe 04. Na área sur, o substrato mudaba ostensiblemente de cor a unha cor laranxa moi viva e textura arxilosa. As dúas sondaxes situadas máis ao leste (16 e 17), son estratigraficamente semellantes ás da área norte. O groso dos achados arqueolóxicos, como adiantamos, coincide coa aparición de abundantes líticos neste tramo sur da área de intervención (sondaxes 10 a 13), especialmente significativos na sondaxe 10. Os materiais atopáronse nunha área onde afloran en superficie clastos de serpentinita de grande tamaño que poden observarse sobre a superficie rozada, e entre un sedimento de matriz arxilosa, delimitada ao leste por unha crista de aliñación N-S desta rocha. O achado de materiais garda certa correspondencia con esta área de diferente xeoloxía.

Localización das sondaxes e dispersión dos líticos tallados respecto á mámoa 2 de Chousa Nova. Fosa en proceso de escavación

- 268 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/361-0 Sondaxes valorativas no novo trazado da estrada Campomarzo-Abades, no contorno da mámoa nº 2 de Chousa Nova, Silleda (Pontevedra)

É aquí, na sondaxe 11, onde se rexistrou a única estrutura arqueolóxica da intervención. Trátase dun corte antrópico tipo fosa de funcionalidade indeterminada (1,36 x 1,09 m, eixes E-W e N-S respectivamente, e 0,45 m de profundidade), colmatado parcialmente por un depósito onde aparece material lítico. RESULTADOS Ademais da fosa atopada, o punto máis destacado é a industria lítica achada (38 pezas). Industria cun forte compoñente microlítico que emprega os mesmos materiais e técnicas de talla có atopado na mámoa 1 de Chousa Nova (ver Bóveda 2009). Polo que pode resultar unha estimación cronocultural aos materiais achados, xa que a estratigrafía non permite establecer vínculos cos túmulos próximos. A maior parte dos materiais están realizados sobre xaspe local (33), de cor marrón clara na fractura e marrón na cortiza, que se encontra naturalmente en forma de nódulos na área de intervención, resultado da precipitación de sílice e óxidos de ferro en disolución. Tamén se empregou como soporte o seixo translúcido (2), o cristal de rocha (1), o sílex (1) e a cuarcita (1). Seguindo a descrición do Sistema Lóxico Analítico (Carbonell et al. 1983), a talla estivo máis orientada practicamente por igual a soportes simples tipo lasca que á realización de útiles configurados, cun lixeiro dominio das bases negativas de explotación (19) fronte ás de configuración (14). Chama a atención o amplo número (9) de BN1GC recuperadas, feito pouco usual en xacementos destas cronoloxías. Esta circunstancia vén marcada polas características morfométricas das bases naturais de xaspe, na maioría bloques ou pequenas plaquetas subangulares de escaso grosor nas que con poucas extraccións se configuraría unha fronte de raspadeira plenamente operativa. As estratexias de lascado terían sido máis ben de corte extensivo, no cal as bases negativas se esgotarían en moi poucas ocasións (4) todos os planos de percusión posibles, mentres que na maioría (27) non se terían superado as fases inicial ou media de explotación. En canto ás estratexias de configuración predomina o retoque alterno. Entre os configurados recuperados no xacemento destacan a presenza de 2 burís realizados en xaspe e seixo translúcido, unha raspadeira tamén en xaspe, e un fragmento proximal de lámina de sílex de talón puntiforme cun bifacetado moi marcado, o que podería indicar que foi extraída mediante talla por presión. En varios artefactos (8) constatábase a presenza de pseudorretoque de emprego, observándose a presenza de microlascados en «media lúa» e micropuídos propios do uso nos fíos, observables a través dunha lupa binocular.

Núcleos e raspadeira en xaspe (arriba, de esquerda a dereita). Fragmento de lámina de sílex e buril en seixo (abaixo)

CONCLUSIÓN Tendo en conta os resultados e a localización do achados, debemos sinalar a dificultade de establecer ante que tipo de xacemento nos atopamos. Culturalmente, ao ter en conta os paralelismos coa industria lítica documentada na mámoa nº 1 de Chousa Nova, o máis plausible é a súa vinculación aos xacementos tumulares próximos. Son dúas as hipóteses manexadas, se cadra complementarias e non necesariamente excluíntes. A primeira delas suxire a posibilidade dun lugar de explotación de materias primas e/ou posible taller primario de líticos, dada a concentración de materiais nunha área cunhas características xeolóxicas específicas dentro da zona de intervención, e onde abundan os núcleos de xaspe. Non obstante, as trazas de uso de varios dos artefactos e a existencia dunha estrutura negativa tipo fosa lévannos a unha segunda hipótese, a da existencia dunha área de ocupación ou actividade antrópica, sen poder realizar unha definición precisa desta debido ao tipo de intervención realizada. Todos estes elementos indican unha concepción da área de Campomarzo alén do seu uso como espazo funerario durante a Prehistoria Recente.

NOTA 1 GEPN. Departamento de Historia I. USC.

BIBLIOGRAFÍA BÓVEDA FERNÁNDEZ, M. J. 2009 «Intervención arqueolóxica na mámoa de Chousa Nova e no seu contorno, no termo municipal de Silleda (Pontevedra)». Actuacións Arqueolóxicas: Ano 2007. Xunta de Galicia. 196-197. CARBONELL, E.; GUILBAUD, M.; MORA, R. 1983 «Utilización de la lógica analítica para el estudio de tecno-complejos a cantos tallados». Cahier Noir, 1. 3-64.

- 269 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/363-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas na Raña Longa, lugar de Gronzo, freguesía de San Fins de Brión, Brión (A Coruña) XOSÉ LOIS LADRA FERNÁNDEZ

A

parcela n.º 243 do polígono 24 do Plan Xeral de Ordenación Municipal de Brión atópase a unha centena escasa de metros ao sueste da necrópole tumular da Raña Longa, preto do lugar de Gronzo, na freguesía brionesa de San Fins. Trátase dun terreo clasificado como solo rústico especialmente protexido de patrimonio (RPH) e ocupa unha superficie total de 2.218 m2, forma parte da denominada zona de respecto Grao II-2. Co gallo da futura construción do «Punto limpo» do termo municipal de Brión, a empresa COTECNO, S.A. elaborou un estudo de incidencias das obras no subsolo que, unha vez analizado pola Comisión Territorial do Patrimonio Histórico Galego da Coruña, prescribiu, por orde da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, a realización dunhas sondaxes arqueolóxicas valorativas previas ás mencionadas obras. O Concello de Brión encomendoulle á empresa Lúnula-Patrimonio Cultural e Arqueoloxía a preceptiva intervención arqueolóxica, que se desenvolveu ao longo do mes de agosto de 2008. Tendo en conta que a superficie total de actuación durante as obras de construción do Punto limpo era de 816,55 m2, propúxose a realización de oito sondaxes de 5 x 2 m dispostas aleatoriamente seguindo un patrón axadrezado sobre a zona da parcela na que se ían producir as remocións de maior intensidade. Deste xeito, escaváronse arqueoloxicamente un total de 80 m2, o que supón aproximadamente un 10% do total da área afectada polas obras

Vista xeral da parcela obxecto de labores arqueolóxicos

Vista final da Sondaxe nº 8

de construción do Punto limpo. En cada sondaxe atinxiuse unha fondura máxima lixeiramente variable, aínda que sempre superior á cota máxima de remoción de terras prevista inicialmente pola empresa construtora. A intervención arqueolóxica permitiu constatar a existencia en todas as catas practicadas dunha secuencia deposicional «clásica» na que resultaron perfectamente apreciables os tres horizontes xeolóxicos típicos dos solos desenvolvidos: Horizonte A (camada superficial de materia orgánica en descomposición), Horizonte B (de lixiviación) e Horizonte C (substrato xeolóxico, formado neste caso por numerosas vetas irregulares e variables, coñecidas localmente como «zarzo» e «pedra morceña»). Ao longo da intervención non se localizou en ningunha das sondaxes practicadas calquera tipo de resto estrutural, nin positivo (zócolos, muros…) nin negativo (gabias, silos, buratos de poste…). Tampouco se rexistrou a presenza significativa de materiais de orixe antrópica, agás un pequeno conxunto de cinco elementos líticos en posición aparentemente derivada ou secundaria, todos eles realizados sobre cuarzo, entre os que se atopan dous núcleos e tres lascas sen retocar que, hipoteticamente, se poderían relacionar coa próxima necrópole tumular da Raña Longa.

- 270 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/406-0

Proxecto de prospección arqueolóxica na zona de concentración parcelaria Agudelo-Barro-Valiñas, Barro (Pontevedra) SANTIAGO VIEITO COVELA

A

concentración parcelaria da zona de «Agudelo-BarroValiñas» (Barro-Pontevedra) foi declarada de utilidade pública e interese social a súa urxente execución, por Decreto da Xunta de Galicia n.º 132, do 14 de maio do mesmo ano, e publicado no DOG do 5 de xuño de 1997. Despois da enquisa das Bases Provisionais confeccionáranse as Bases Definitivas, publicándose no DOG do 17 de setembro de 2004. Posteriormente procedeuse á redacción do Proxecto da Rede de Camiños necesaria para servir aos novos predios de substitución e comunicar os diferentes lugares entre si. Os terreos nos que está proxectado o desenvolvemento do proxecto sitúanse dentro dos límites do concello de Barro e concretamente nas parroquias de Agudelo, Barro e Valiñas, dentro do concello de Barro (Pontevedra). O ámbito de traballo está inscrito dentro da folla 152-IV Campo Lameiro do Mapa Topográfico Nacional 1:25.000. A superficie total intervida foi de 50,20 m2. OBXECTIVOS Garantir a integridade dun posible xacemento, así como a documentación das evidencias arqueolóxicas e históricas, e o seu contexto. Rexistro doutros datos que contribúan a un mellor coñecemento da historia da zona. Elaboración, se é o caso, dunha proposta de actuación para fases posteriores do proxecto. Desenvolvemento dos traballos: Inicio o 05/11/2008 e remate o 28/11/2008

localizados, xunto cos seus ámbitos de protección legal, aparezan reflectidos na cartografía de obra. 2. Considéranse áreas de cautela preventiva (implicando control e seguimento das obras que se desenvolvan no seu interior) todos os ámbitos de protección legal dos elementos patrimoniais documentados no presente informe. 3. Os accesos á obra deberanse realizar de xeito que non impliquen novas afeccións. Para isto empregaranse os camiños existentes. 4. Sinalización e balizamento de todos os elementos que se atopan dentro da zona de obra con material non perecedoiro. Medidas correctoras.FASE DE OBRA. · Castelo dos Casás, Chan do Monte de Goimil, Monte Redondo, Mámoa do Rodel, O Castro, Mámoa da Cerca, Valiñas e Valiñas II, Concello, Antas, A Medoña, contorno do Conxunto de San Martiño de Agudelo, contorno do Conxunto de San Cibrao, Cruceiro da Larbodeira, Cruceiro de Valbón I e as zonas sinaladas no apéndice II do Camiño de Santiago-Camiño Portugués-Vía XIX: as medidas propostas para estes elementos do patrimonio concrétanse no control arqueolóxico continuo durante a fase de obra.

RESULTADOS Como resultado dos traballos de prospección estableceuse unha táboa de incidencia do proxecto sobre os bens sinalados, que podemos ver na páxina seguinte. Materiais: Non se recolleron elementos materiais mobles de significación arqueolóxica. AVALIACIÓN A partir dos datos obtidos nesta intervención e da información resultante procedéronse a establecer as seguintes medidas: Medidas preventivas.- As medidas preventivas que se deberán considerar na fase previa á obra para mitigar os impactos sobre as entidades arqueolóxicas serán: 1. Considérase preciso que todos os elementos do patrimonio arqueolóxico e histórico-artístico inventariados e - 271 -

Detalle de rodeiras en camiño da Toxeira grande


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/406-0 Proxecto de prospección arqueolóxica na zona de concentración parcelaria Agudelo-Barro-Valiñas, Barro (Pontevedra)

Incidencia do proxecto sobre os bens sinalados DENOMINACIÓN

ADSCRICIÓN

TIPO DE IMPACTO

CASTELO DOS CASÁS

Ind/Castro?

Severo

CHAN DO MONTE DE GOIMIL

Ind/Castro?

Severo

Castro

Compatible

MONTE REDONDO MÁMOA DO RODEL

DISTANCIA Á ZCP 37,97 m 7,59 m 114,77 m

Túmulo megalítico

Crítico

0m

Asentamento fortificado

Severo

7,63 m

MARCO DA CERCA

Indeterminada

Severo

6,24 m

VALIÑAS

Indeterminada

Severo

3,06 m

VALIÑAS II

Indeterminada

Severo

4,71 m

CONCELLO

Indeterminada

Severo

6,17 m

O CASTRO

ANTAS

Indeterminada

Severo

4,30 m

A MEDOÑA

Arquitectura relixiosa

Severo

18,28 m

CONXUNTO S. ANDRÉ DE VALIÑAS

Arquitectura relixiosa

Moderado

87,67 m

CONXUNTO DE S. MARTIÑO DE AGUDELO

Arquitectura relixiosa

Severo

23,24 m

Arquitectura relixiosa/Etnográfico

Severo

40,56 m

CONXUNTO DE S. CIBRAO CRUCEIRO DE VALIÑAS

Escultura relixiosa

Non afecta

124,25 m

CRUCEIRO DE GOIMIL

Escultura relixiosa

Non afecta

57,19 m

CRUCEIRO DE GOIMIL II

Escultura relixiosa

Non afecta

53,57 m

CRUZ DE AGUDELO

Escultura relixiosa

Compatible

34,09 m

CRUCEIRO DA LARDOEIRA

Escultura relixiosa

Moderado

16,41 m

CRUCEIRO DE VALBÓN I

Escultura relixiosa

Severo

4,31 m

CRUCEIRO DE VALBÓN II

Escultura relixiosa

Non afecta

79,30 m

HÓRREO DE ALDEÍÑA

HÓRREO/CABACEIRO

Compatible

5,76 m

HÓRREO I DE BALIXE

HÓRREO/CABACEIRO

Compatible

38,50 m

HÓRREO II DE BALIXE

HÓRREO/CABACEIRO

Compatible

11,10 m

HÓRREO III DE BALIXE

HÓRREO/CABACEIRO

Compatible

34,88 m

HÓRREO IV DE BALIXE

HÓRREO/CABACEIRO

Compatible

39,30 m

HÓRREO I DE CANGRALLO

HÓRREO/CABACEIRO

Compatible

35,63 m

HÓRREO II DE CANGRALLO

HÓRREO/CABACEIRO

Compatible

39,86 m

HÓRREO I DOS CASÁS

HÓRREO/CABACEIRO

Non afecta

144,23 m

HÓRREO II DOS CASÁS

HÓRREO/CABACEIRO

Non afecta

69,04 m

HÓRREO I DE CONCELLO

HÓRREO/CABACEIRO

Compatible

38,43 m

HÓRREO II DE CONCELLO

HÓRREO/CABACEIRO

Non afecta

114,15 m

HÓRREO DA ESQUINZA

HÓRREO/CABACEIRO

Compatible

18,48 m

HÓRREO I, II DE MADALENA

HÓRREO/CABACEIRO

Non afecta

158,93 m

HÓRREO I DE VALBÓN

HÓRREO/CABACEIRO

Compatible

14,91 m

HÓRREO II DE VALBÓN

HÓRREO/CABACEIRO

Compatible

29,91 m

HÓRREO III DE VALBÓN

HÓRREO/CABACEIRO

Non afecta

77,63 m

HÓRREO IV DE VALBÓN

HÓRREO/CABACEIRO

Non afecta

124,59 m 4,72 m

HÓRREO DE VALIÑAS

HÓRREO/CABACEIRO

Compatible

CAMIÑO DE SANTIAGO

Itinerarios/Territorios históricos

Crítico

0m

VÍA ROMANA XIX

Itinerarios/Territorios históricos

Crítico

0m

FOXO CAMIÑO DO MONTE DA TOXEIRA

ARQUITECTURA POPULAR

Non afecta

205,03 m

Camiño/Territorio

Non afecta

225,38 m

- 272 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/406-0 Proxecto de prospección arqueolóxica na zona de concentración parcelaria Agudelo-Barro-Valiñas, Barro (Pontevedra)

· Contorno do Conxunto de Santo André de Valiñas: as medidas propostas para estes elementos do patrimonio concrétanse no control arqueolóxico descontinuo durante a fase de obra. · Asemade, será necesario levar a cabo control e seguimento arqueolóxico continuo de toda remoción que teña lugar dentro das áreas de cautela preventiva, delimitadas a partir dos elementos de protección, definidas no presente informe. FASE POSTERIOR Á OBRA. Implicará a revisión e control, de existir, dos procesos de sinalización e valado de lindes, especialmente nos casos en que exista xacemento arqueolóxico próximo e sexa necesario realizar algún tipo de remoción no contorno, evitando así calquera alteración accidental, ao tempo que se garante que as obras non afectarán ningún xacemento.

Foxo en outeiro da rabuña

- 273 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/453-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no contorno do novo túmulo da Zapateira, Culleredo (A Coruña) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA 1

A

intervención arqueolóxica obxecto do presente artigo ten a súa orixe no Proxecto construtivo «Autovía de acceso á Coruña e conexión co aeroporto de Alvedro. Tramo: A Zapateira-autovía A-6» que está promovido pola Demarcación de Estradas do Estado de Galicia, do Ministerio de Fomento. Dentro do devandito Proxecto de Construción incluíase o control e seguimento arqueolóxico das obras previstas, como se establecía no informe da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, do 9 de maio de 2008. Estes traballos comezaron coa prospección do que, na Memoria arqueolóxica incluída no anexo 16 de Integración Ambiental do P.C., se denominaban «Zonas de Visibilidade Reducida». Durante a execución destes primeiros traballos foi detectado un enterramento tumular prehistórico, dentro da superficie acoutada como Z.V.R.-2, á altura do p.k. 101+800, colocándose cara á marxe dereita do trazado proxectado. A directora do seguimento arqueolóxico, Pilar Fernández Pintos, comunicoulles aos técnicos do Servizo de Arqueoloxía a aparición deste novo xacemento dentro da área de ocupación do trazado, motivando a súa posterior visita coa finalidade de coñecer persoalmente as circunstancias de afección concretas que rodean o túmulo e poder, deste xeito, propor as medidas preventivas máis axeitadas.

Vista final do novo túmulo, desde o SL

Froito de todas estas xestións é a resolución da Dirección Xeral de Patrimonio, do 7 de xullo de 2008, na que se establecen, entre outras, a necesidade de facer unha limpeza manual da vexetación que cubría o túmulo así como a execución dunha serie de sondaxes arqueolóxicas manuais de carácter valorativo no contorno inmediato deste. RESULTADOS Esta intervención tradúcese, polo tanto, na protección física do xacemento e a posterior limpeza manual da vexetación que cubría a superficie do elemento tumular, así como na apertura de 10 catas de sondaxe manuais, de 8 x 3 m, distribuídas ao longo do tramo do trazado sobre o que se establece a cautela arqueolóxica (p.k. 101+700 a 101+930). Estas catas, desde o punto de vista estratigráfico, presentan un comportamento moi homoxéneo, caracterizándose pola presenza dun único estrato (U.E. 1) de terra orgánica, de cor marrón escura, areosa, pouco compactada e escasa pedregosidade. O grosor deste nivel oscilaba entre os 4 e os 29 cm. Ademais, nas catas 2, 7 e 10 documentamos a presenza dun segundo estrato (U.E. 2), un nivel de transición entre a terra orgánica e o substrato xeolóxico, de cor ocre amarelenta, areosa, pouco compactada e certa pedregosidade. Non obstante, o grosor deste nivel tan só oscilaba entre os 2 e os 4 cm, aínda que na cata 10 acada os 20 cm.2 Polo que respecta aos restos materiais ou estruturais de carácter arqueolóxico, podemos sinalar que os resultados foron completamente negativos, localizándose unicamente na cata 10, no terzo oriental e con orientación N-S, unha pequena estrutura lineal escavada na U.E. 2 e colmatada pola U.E. 1, de 36 cm de anchura media e unha profundidade que oscilaba entre 8 e 10 cm. O carácter antrópico desta estrutura resultaba evidente, pero non así a súa funcionalidade e adscrición cronolóxica, motivo polo cal, de acordo co persoal técnico da D.X.P., se optou pola realización de pequenas sondaxes mecánicas coa finalidade de definir a súa morfoloxía e extensión. Estas sondaxes, ademais de permitirnos coñecer a súa lonxitude (18,2 m), tamén nos permitiron identificar a súa funcionalidade, tratándose dun sistema tradicional de delimitación de leiras (comareiro).

- 274 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/453-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no contorno do novo túmulo da Zapateira, Culleredo (A Coruña)

CONCLUSIÓNS Como consecuencia das actuacións realizadas, cos resultados negativos que acabamos de expoñer, pódese deducir que a execución das obras programadas no «Proxecto de construción: autovía de acceso á Coruña e conexión co aeroporto de Alvedro. Tramo: A Zapateira-autovía A-6» non presenta ningunha incidencia de carácter patrimonial no contorno do novo xacemento tumular da Zapateira, agás a meramente visual.

Vista da Cata 10, tras escavar a U.E. 1, desde o L

NOTAS 1 D.O.A., S.C. 2 Esta cata localízase nunha pequena valgada, o que provocou a existencia dunha maior potencialidade estratigráfica como consecuencia da acumulación de depósitos coluviais.

- 275 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/490-0

Control e seguimento arqueolóxico do Parque Eólico Singular das Neves e da Liña de Interconexión de 20 kv, As Neves (Pontevedra) MARÍA

DEL

MAR LÓPEZ CORDEIRO

O

Control Arqueolóxico das obras de Construción do Parque Eólico Singular das Neves (Pontevedra), foi realizado entre os meses de maio e outubro de 2009. Os obxectivos básicos da actuación concretáronse en tres puntos. (1) Revisar e controlar as cautelas definidas no Estudo de Impacto; (2) controlar e solucionar a aparición de imprevistos de diversa índole; (3) evitar e corrixir a afección sobre os elementos novos e/ou coñecidos do Patrimonio Histórico e Arqueolóxico; e (4) solucionar os problemas prácticos que eses elementos e incidencias presentasen ao desenvolvemento normal dos traballos de construción. Para a correcta consecución dos obxectivos anteriormente enumerados, realizouse un control e seguimento arqueolóxico das obras que incluíu, entre outras ferramentas básicas, a prospección intensiva, e a inspección exhaustiva e sistemática de perfís visibles. Como balance preliminar, podemos dicir que se cumpriron os obxectivos expostos no correspondente proxecto de actuación, e que non se produciu ningunha afección sobre o patrimonio cultural da zona afectada polas obras. Os traballos realizados permitiron perfilar unha caracterización xeoestratigráfica do espazo traballado, que se pode concretar nos seguintes puntos: (1) nos terreos afectados polas instalacións do Parque Eólico Singular das Neves e da súa Liña de Evacuación, non foron identificados restos nin estruturas que contribúan á caracterización arqueolóxica da zona e á reconstru-

Emprazamento do parque e a liña de evacuación nos seus primeiros tramos

Vista xeral da área arqueolóxica de Chan de Boucigo

ción do seu pasado prehistórico. Só merece destacarse a área de Chan de Boucigo, cuxa potencialidade arqueolóxica viña avalada non só por unhas características de situación óptimas para a localización de xacemento/s prehistórico/s, senón tamén pola identificación na prospección previa, de tres fragmentos cerámicos de posible adscrición prehistórica. Neste sector non foron documentados máis restos e/ou estruturas que permitan precisar a caracterización do achado. As razóns probablemente haxa que relacionalas co tipo de obra aquí executada, limitada a unha gabia de 50 cm de anchura, polo que xusto o tramo polo que discorreron as obras, podería non coincidir coa área preferente de asentamento; (2) unha das razóns polas cales non foron documentados restos pode estar relacionada coa propia configuración fisiográfica do sector, que coincide na súa maior parte con zonas prominentes ou con localizacións a media ladeira que, por un lado, son pouco aptas como zonas de asentamento, e por outro, presentan unha dinámica xeoedafolóxica pouco proclive á conservación de restos en posición primaria; (3) a secuencia estratigráfica hexemónica rexistrada é bastante homoxénea e caracterízase na maior parte do sector afectado polas obras, pola existencia dun nivel estratigráfico único de terra de cor castaña escura-negra (horizonte A) sobre o substrato granítico. As escasas diferenzas rexistradas tanto a nivel horizontal como vertical van estar relacionadas coa posición concreta da paisaxe na que nos localicemos.

- 276 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/509-0

Prospección arqueolóxica da parroquia de Santa María de Aciveiro, Forcarei (Pontevedra) EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ

P

or encargo da Consellería de Medio Rural tramitouse o trazado da rede viaria de acceso ás novas parcelas, así un proxecto de concentración parcelaria, seguindo a como a delimitación destas, tivo en cota as zonas arqueolóLei 10/1985, do 14 de agosto, de concentración parcelaria xicas e as súas áreas de protección, tomando as medidas de de Galicia, e a Lei 12/2001, do 10 de setembro, que a modi- cautela e protectoras precisas para afectar a estas ou reducir fica. A consellería, como promotora dos traballos, encar- o impacto ao máximo. A prospección consistiu no percorrido de toda a zona goulle á empresa Proymasa a redacción do correspondente estudo de impacto ambiental (E.I.A.), de acordo coa Lei 1/ afectada pola concentración, cunha fase de gabinete para 1995, do 2 de xaneiro, de protección ambiental de Galicia. estudo e documentación previa da zona. Dividiuse o terreo No artigo 4 desa lei inclúese, dentro dos elementos que hai en sectores para prospectar nunha xornada, para minimizar que protexer, ademais do ambiente, a súa interrelación co os custos de desprazamento, calculando unha extensión de patrimonio cultural, abarcando os elementos arquitectóni- entre 100 e 150 ha/día. Investíronse así 16 xornadas de cos e arqueolóxicos. Na mesma liña pronúnciase a Lei 8/ traballo de campo, para cubrir as 2.099 ha de superficie 1995, do 30 de outubro, do patrimonio cultural de Galicia, total da parroquia. Foron rexistrados un total de 23 elementos. Entre eles no seu artigo 32, céntrase no risco de destrución ou deterioración do patrimonio cultural e no establecemento da- contamos 11 xacementos arqueolóxicos, máis 2 referencias quelas medidas protectoras e correctoras que se considere a outros 2 posibles; 8 deles xa estaban inventariados –aínda precisas para a súa salvagarda. Indícase no mesmo artigo, a que un foi corrixido ante evidentes erros de posición–, outro obriga de informar á Consellería de Cultura dos plans, pro- non estaba recollido no inventario –pero si no PXOM–, e gramas e proxectos que, pola súa incidencia sobre o territo- foron localizados 3 novos. Tamén recollemos 8 elementos rio, poidan implicar risco de destrución ou deterioración do etnográficos: 3 pontellas, 2 alvarizas, 1 muíño hidráulico e patrimonio cultural galego. Para tal fin, e poñendo en rela- a referencia a 1 foxo do lobo, ademais de 1 marco de ción ambas as normativas, establécese que: «na tramitación termo; estes dous últimos tamén foron incorporados ao das avaliacións de impacto, o organismo competente solicitará informe Inventario de Bens Arqueolóxicos de Galicia. Pechando a á Consellería de Cultura e incluirá na declaración ambiental as consideracións e condicións resultantes do devandito informe» (art. 32.3º). Para levar a cabo estes traballos máis específicos, deberanse someter ao regulamento do Decreto 199/1997, do 10 de xullo, polo que se regula a actividade arqueolóxica en Galicia. Neste contexto foinos encargado, por parte da enxeñería executora dos traballos, un informe arqueolóxico no que figuren todos os elementos arqueolóxicos e patrimoniais da parroquia, así como as súas áreas de protección. Con este fin foi redactado o correspondente proxecto de prospección arqueolóxica, cuxos resultados foron incorporados ao citado E.I.A. O traballo tivo como obxectivo a localización e delimitación de xacementos e elementos patrimoniais en canto á súa protección. Deste xeito, a primeira proposta das obras para realizar, na que se indicará Castro de Filloi (xac.001) - 277 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/509-0 Prospección arqueolóxica da parroquia de Santa María de Aciveiro, Forcarei (Pontevedra)

Restos da Casa do Frade (xac.003)

listaxe están 2 elementos arquitectónicos con nome propio: a Ponte Vella de Andón, do s. XV, e o conxunto do cemiterio, igrexa e mosteiro de Santa María, do s. XII. Cómpre indicar tamén a ausencia de achados materiais na exploración superficial realizada.

Nome Castro de Filloi

A posición da parroquia de Aciveiro na cabeceira de tres grandes ríos (Deza, Lérez e Umia) sitúaa como lugar moi propicio para a presenza de túmulos megalíticos; de feito, ao S do concello de Forcarei existen grandes concentracións destes, nas dorsais principais das serras do Testeiro. Nas terras de Aciveiro, en cambio, xa nas lombas máis baixas da Serra do Candán, redúcense en número. Xa contabamos coas mámoas illadas dos Porqueiros (xac.002), do Carballo Torto (xac.006), do Mouro Negro (xac.005) e as tres que conforman a Eira dos Mouros (xac.007), moi próximas ás do Porto Fieiro –xa na parroquia de Dúas Igrexas–. Destas cumpriu unha corrección de coordenadas a do Mouro Negro, cun desvío considerable nas fichas de 1990, e localizamos unha nova no Coto que Berra (xac.004), sobre o Monte de Suapica. Ademais desta marcamos outras dúas como posibles, en Pena Redonda (xac.008) e no Coto Tabeiro (xac.009); cuxa comprobación resultou complicada a causa da densísima toxeira que as cubría. De época castrexa só conta a parroquia co castro de Filloi (xac.002), en cuxas ladeiras se estende a aldea do mesmo nome. Foi precisa unha corrección da súa situación

Ads. cultural

Cód. id.

Cód. patrimonio GA36018008

Idade do Ferro

xac.001

Mámoa dos Porqueiros

Neolítico

xac.002

Casa e camiño do Frade

Cód. P.X.O.M. 008 002

Medieval / Moderno

xac.003

Mámoa do Coto que Berra ou de Suapica

Neolítico

xac.004

Novo

Mámoa do Mouro Negro

Neolítico

xac.005

Corrección do GA36018024

024

Mámoa do Carballo Torto

Neolítico

xac.006

GA36018029

029

Eira dos Mouros

Neolítico

xac.007

GA36018034

034

Posible mámoa de Pena Redonda

Neolítico?

ref.008

Sospeita

Posible mámoa de Coto Tabeiro

Neolítico?

ref.009

Sospeita

Ermida de San Bieito

Medieval / Moderno

xac.010

Posible Neveiras da Serra das Penas

Medieval / Moderno

ref.011

Novo

Rega das Neveiras

Medieval / Moderno

xac.012

GA36018048

052

Suaneveira

Medieval / Moderno

xac.013

GA36018049

049

Ponte Vella de Andón

ear.014

Pontella e pasal de Andón

eet.015

Alvariza de Masgalán

eet.016

Muíño e pontellas da Rochela

eet.017

Alvariza da Rochela

eet.018

Pontella da Rochela

eet.019

Marco do Aguillón

eet.020

Regueiro do Foxo

top.021

Pontella de Masgalán

eet.022

Mosteiro, igrexa e cemiterio de Santa María

ear.023

- 278 -

Novo

018

Novo

031


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/509-0 Prospección arqueolóxica da parroquia de Santa María de Aciveiro, Forcarei (Pontevedra)

respecto da cartografía do P.X.O.M., comprobando que onde este o sitúa non hai ningún resto arqueolóxico. Principalmente, a historia medieval e moderna de Aciveiro veu marcada pola presenza do mosteiro de Santa María. Relacionadas con el construíronse as «neveiras», circulares, soterradas e abovedadas para a produción de xeo a partir de neve, tanto para autoconsumo como para a venda. Paradoxalmente, os dous exemplos coñecidos ata o de agora, Suaneveira (xac.013) e Rega das Neveiras (xac.012), foron destruídas por estradas ou soterradas baixo pastadeiros. Puidese ser que tivésemos atopado outras na Serra das Penas, aínda que se deben manter todas as reservas posibles, de aí que as marcaramos tan só como referencia (ref.011). Relacionada coa vida monástica está tamén a ermida de San Bieito (xac.010), un antigo eremitorio situado nunha pequena terraza próxima aos 1.000 m de altitude, rozando os cumes máis altos da Serra do Candán, ao abeiro dunha gran rocha. Consérvanse tan só a base dos muros de cachotería, definindo unha planta cadrada 7 x 7 m, con entrada por poñente. Nunha localización totalmente diferente, no fondo da encaixada cabeceira do regato dos Buratos, no lugar chamado Rega da Casa do Frade, atopamos uns restos de natureza semellantes (xac.003). Contan as lendas locais que alí vivía antigamente un frade do mosteiro, que ía todos os días cunha burra a oír misa a Aciveiro. O camiño que empregaba aínda se conserva, enlazando co chamado «camiño real» que vai ata Aciveiro precisamente. Os restos, aínda que de complicado acceso pola densa vexetación de ribeira, existen; trátase

Mámoa do Coto que Berra (xac.004)

dunha pequena construción de muros de cachotería e planta cuadrangular, de non máis de 10 m de lado. A presenza destes vellos eremitorios encádrannos cronoloxicamente en tempos do monacato primitivo galego da Alta Idade Media. Terían sido despois absorbidos ao mesmo tempo que a reforma do Císter, encabezada en Aciveiro pola fundación –ou reforma– do mosteiro de Santa María en 1135. A tradición local sitúa as orixes da ermida de San Bieito, de advocación máis que significativa, máis aló da fundación do mosteiro. Estes costumes eremíticos primitivos consérvanse aínda en antigas abadías bieitas como Silos ou Monserrat, ou no culto oriental grego.

- 279 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/510-0

Prospección para o estudo de impacto arqueolóxico do Parque Eólico Singular de Valga, Valga (Pontevedra) MARÍA

DEL

MAR LÓPEZ CORDEIRO

O

mes de outubro de 2008 realizouse a prospección arqueolóxica necesaria para o estudo de impacto arqueolóxico do Parque Eólico Singular de Valga (Valga, Pontevedra). Os obxectivos básicos da actuación concretáronse en dous puntos. Por un lado, pretendeuse realizar un estudo exhaustivo da área afectada polo proxecto e valorar debidamente a zona desde o punto de vista arqueolóxico; por outro, perseguiuse avaliar de forma eficaz a incidencia que o proxecto terá sobre o patrimonio cultural para, en consecuencia, poder establecer as medidas correctoras oportunas que deberán ser consideradas durante a fase de execución do proxecto. Foron utilizadas tres ferramentas clave para a

consecución dos obxectivos: o baleirado bibliográfico e documental, a análise toponímica e cartográfica, e a prospección superficial intensiva. O resultado foi a non identificación de elementos do patrimonio cultural dentro dos ámbitos de afección e incidencia do proxecto. A existencia de xacementos arqueolóxicos dentro da área de mostraxe (como os petróglifos dos Penoucos de Campo Redondo e o asentamento calcolítico/ bronce do Galiñeiro), e as condicións de localización da zona sobre a cal se implantarán as instalacións do parque, xustificaron o establecemento dunha serie de medidas correctoras que inclúen o control e seguimento arqueolóxico das obras de execución do parque.

Emprazamento do Parque Eólico Singular de Valga

Emprazamento dos petróglifos dos Penoucos de Campo Redondo

- 280 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/536-0

Control arqueolóxico para a execución dunha estabulación de gando vacún no Pereiro Vello, Tordoia (A Coruña) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS

O

proxecto «Control arqueolóxico para a execución dunha estabulación para gando vacún no lugar do Pereiro Vello (Tordoia, A Coruña)» foinos solicitado polo promotor do proxecto denominado: «Proxecto de ampliación e mellora de estabulación libre existente de gando vacún leiteiro no Pereiro Vello – Tordoia ( A Coruña)» proxecto dirixido polo enxeñeiro agrícola D. Juan Hermida Vázquez. O presente proxecto elaborouse en cumprimento da resolución da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural (Delegación Provincial da Coruña) do 12 de febreiro de 2008, na que se informa que «visto o expediente, a comisión territorial do patrimonio histórico galego da Coruña, acorda informalo favorablemente indicando que as obras deberan contar cun proxecto de control e seguimento arqueolóxico». O control arqueolóxico tivo como obxectivo principal evitar a destrución e/ou a alteración de posibles restos arqueolóxicos que puidesen atoparse nesta zona de obras, tratándose duna actuación de carácter preventivo, tal e como recolle o artigo 2 do Decreto 199/1997, do 10 de xullo, polo que se regula a actividade arqueolóxica na Comunidade Autónoma de Galicia. A cautela arqueolóxica a este proxecto veu motivada por incluírse esta leira dentro da área de protección dun xacemento arqueolóxico catalogado, recibe o nome de «Castro de Tordoia» (GA15084011). A súa adscrición cultural é castrexa, este castro que conta con importantes defensas e un antecastro, está alterado polas construcións gandeiras actuais. METODOLOXÍA E REXISTRO Nas remocións de terra derivadas do proxecto de estabulación e ata a aparición do solo natural (non antropizado) empregamos o habitual rexistro estratigráfico e planimétrico, de mostraxe, xa que non existen restos nin estratos arqueolóxicos, para contribuír así ao coñecemento da extensión exacta do xacemento. Como estratigrafía de mostraxe presentamos o corte para a cimentación da fachada oriental da nave auxiliar, xa que se trata da remoción máis próxima ao xacemento. O control consistiu, fundamentalmente, no seguimento da escavación, seguimento que buscaba que as obras se realizasen dunha forma non lesiva en previsión da hipotética localización de restos arqueolóxicos. Deste xeito propuxemos que aquelas se realizasen por tramos cun desterro horizontal progresivo en

capas artificiais e horizontais de 30/40 cm de profundidade coa retirada da terra e limpeza do recinto escavado en cada momento. Este método permitiunos controlar e revisar calquera incidencia ou hipotético indicio arqueolóxico resultante. Estaba previsto que se no lugar fosen descubertos restos arquitectónicos e/ou estratigrafía arqueolóxica, sería inmediatamente paralizada a obra e comunicado o achado aos Servizos de Arqueoloxía da Delegación Provincial da Coruña, para que resolvese sobre a conveniencia ou non de pasar a cautelas de grao superior (sondaxes/escavacións arqueolóxicas) ou, pola contra, á necesidade de conservación ou non deses hipotéticos restos. O rexistro e incidencias levouse nun diario de control, tarefa que correu a cargo do arqueólogo-director. A grandes trazos, a intervención foi acometida nas seguintes fases: · Seguimento a pé de obra. · Rexistro fotográfico e estratigráfico. · Elaboración de memoria técnica.

Foto aérea da leira (fonte SIXPAC)

- 281 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/536-0 Control arqueolóxico para a execución dunha estabulación de gando vacún no Pereiro Vello, Tordoia (A Coruña)

Estratigrafía da remoción máis próxima ao castro e da que fixemos a estratigrafía de mostraxe

RESULTADOS DO CONTROL ARQUEOLÓXICO O 24 de setembro de 2008 realizáronse a maioría das remocións quedando pendentes as da nave auxiliar para máis adiante. Coa nave principal xa levantada e cimentación da balsa de xurro xa feita, realizouse o desterro para a nave auxiliar con data do 26 de febreiro de 2009. Tendo en conta que o terreo se localiza nunha ladeira, as remocións máis profundas acadaron os 150 cm de potencia máxima, o rexistro estratigráfico presenta unha única capa vexetal duns 50 cm de potencia media apoiada xa no substrato natural de rocha xistosa metamórfica. Non se rexistraron estratigrafías de interese arqueolóxico, tampouco se rexistraron restos estruturais de ningún tipo, nin sequera fragmentos de materiais de interese arqueolóxico na capa vexetal.

- 282 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/583-0

Estudo de impacto cultural para o Plan de Sectorización sobre uns terreos para urbanizar, no termo municipal de Ponteceso (A Coruña) ÁNGEL MARCELO RODRÍGUEZ CASTRO

O

proxecto que nos ocupa é o correspondente ao Plan de Sectorización sobre uns terreos clasificados como Chan Rústico Apto para Urbanizar Tipo II Non Delimitado no termo municipal de Ponteceso. A área de estudo atópase integramente na provincia da Coruña, pertencente á Comunidade Autónoma de Galicia. A finalidade do presente plan é a transformación urbanística dos terreos incluídos no ámbito de referencia, para proceder á súa urbanización, destinada á construción de vivendas unifamiliares illadas, así como á implantación dunha pequena dotación de tipo comercial. Debido á presenza de elementos do patrimonio cultural na zona das futuras obras, fíxose necesaria a realización dun estudo de impacto cultural. Trátase pois de garantir que o desenvolvemento das obras deste proxecto non ocasionen impactos graves sobre o patrimonio cultural en xeral e o arqueolóxico en particular. METODOLOXÍA O obxectivo básico do proxecto de prospección é avaliar o impacto que o «Plan de Sectorización sobre uns terreos clasificados como Chan Rústico Apto para Urbanizar Tipo II Non Delimitado no termo municipal de Ponteceso», poidan ocasionar sobre o patrimonio cultural. O labor que se acometeu é a localización e identificación dos xacementos existentes nun ámbito de 200 metros medidos desde o bordo máis exterior do ámbito de actuación (ámbito de protección establecido no P.X.O.M. para este tipo de ben patrimonial), os elementos arquitectónicos existentes nun ámbito de 100 metros medidos desde o bordo máis exterior do ámbito de actuación (ámbito de protección establecido no P.X.O.M. para este tipo de ben patrimonial) e os elementos etnográficos existentes nun ámbito de 50 metros (ámbito de protección establecido no P.X.O.M. para este tipo de ben patrimonial). Para poder estimar a incidencia do proxecto de obra sobre estes elementos, búscase realizar un traballo específico que debe- Vista xeral da parcela

rá desenvolverse seguindo uns criterios metodolóxicos que contemplen un traballo previo de gabinete e un traballo de campo; co resultado dun documento final, onde se realice unha descrición detallada de impactos e se establezan medidas correctoras concretas compatibles co plan de obra. A superficie obxecto de recoñecemento ou prospección ocular, ocupa unha área de 65.659.312 m2, máis un contorno de 200 m ao redor dela. INVENTARIO DE BENS DO PATRIMONIO CULTURAL No referente aos elementos do patrimonio arqueolóxico, identificáronse os seguintes xacementos arqueolóxicos catalogados afectados polo proxecto: PATRIMONIO

ARQUEOLÓXICO

Código ARQ1

Nome Mámoa de Pinar Carril

Lugar Pinar Carril

Parroquia Santo André de Tallo

ARARQ2

Referencia Mámoa de Pinar Carril

Pinar Carril

Santo André de Tallo

Polo que respecta ao patrimonio arquitectónico e etnográfico, cómpre sinalar que non se localizaron no ámbito de prospección elementos etnográficos ou arquitectónicos afectados polo proxecto.

- 283 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/583-0 Estudo de impacto cultural para o Plan de Sectorización sobre uns terreos para urbanizar, no termo municipal de Ponteceso (A Coruña)

Detalle laxe en superficie mámoa Pinar carril

MEDIDAS CORRECTORAS XERAIS • Informarase ao persoal da obra da existencia de todos os elementos patrimoniais presentes no ámbito desta, a través de planos nos que se localicen os devanditos bens e os seus contornos de protección legal. • Deberase realizar un Seguimento e Control Arqueolóxico de todos os movementos de terras que se vaian acometer en todo o ámbito. • Á entrega do proxecto construtivo definitivo valorarase a posibilidade de realización de sondaxes arqueolóxicas valorativas.

- 284 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/628-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no Foxo do Lobo de Vilar, Bande (Ourense) DAVID PÉREZ LÓPEZ 1

A

memoria que a continuación se describe, responde á actuación preventiva encargada polo Servizo de Montes e Industrias Forestais, da Consellería do Medio Rural, Xunta de Galicia, promotor da obra, con data do 12 de setembro de 2008. Trátase dun proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas para a rehabilitación do Foxo do Lobo de Vilar, no concello de Bande, dentro da Memoria do itinerario arqueolóxico-etnográfico e interpretativo dos ecosistemas forestais nos montes Grande I, II e Congostro nos concellos de Bande e Rairiz de Veiga (Ourense). O promotor, consciente da posibilidade de aproveitar o monte desde un punto de vista multifuncional, implica potenciar unha xestión forestal máis sustentable de xeito que se produza unha valorización integral do monte. De aí a creación dun itinerario fundamentalmente didáctico-interpretativo e de exaltación dos valores ambientais, socioculturais, arqueolóxicos e etnográficos da zona, mediante a instalación de paneis informativos en distintas zonas estratéxicas, a recuperación do antigo «foxo dos lobos», e o acondicionamento de fontes, mirado-

iros, áreas recreativas ou de lecer, viveiros, etc. A actuación arqueolóxica complementouse coa roza manual de mámoas e petróglifos e a súa sinalización e interpretación. O contexto histórico no que se inscribe a actuación vén marcado pola proliferación de trampas e batidas para cazar lobos na Idade Media, con prácticas herdadas da Prehistoria, como demostran pinturas en covas e gravuras en pedra onde se reflicten grandes monterías. A cartografía e as fontes proban unha grande acumulación de trampas en todo o noroeste da Península, con maior presenza no Gerês e os macizos circundantes. Diferentes documentos onde se menciona o Fogium Lupalem, van reflectindo a progresiva implantación do Fenómeno Foxo: ano 999 (acta de venda en Coimbra), ano 1095 (divide os límites do couto de Tui), ano 1130 (menciónase nunha doazón da vila de Cacabelos á igrexa de Santiago)… Tamén aparecen os documentos nos que se lles obriga aos veciños a participar na batidas, o máis famoso o Decreto XV do Concilio Compostelán de 1112, ditado polo arcebispo Xelmírez.

Desenvolvemento dos traballos de escavación

- 285 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/628-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no Foxo do Lobo de Vilar, Bande (Ourense)

Estado final das paredes converxentes e do foxo

Neste contexto perfecciónanse técnicas de caza e aparecen varios modelos de trampas, destacando catro tipoloxías: 1. Simple: consiste nun profundo buraco escavado no chan, disimulado cunha estrutura de ramallos que o cobre, no fondo colocábase un isco vivo como reclamo. Ocasionalmente pode levar no fondo estacas fincadas para ferir o lobo na caída. 2. Circular ou de cabriña: está formado por unha parede circular de máis de dous metros de alto, coroada con capeas que a modo de viseira impedían a saída do lobo unha vez que entraba no recinto. No interior adoitábase colocar unha cabra ou ovella como reclamo. 3. Converxente: está formado por dúas longas paredes que descenden pola ladeira para converxer nun pozo circular. Grandes batidas encamiñaban o lobo cara ao boqueiro do foxo e obrigábano á precipitarse ao buraco, onde era sacrificado. 4. De cruz: é a tipoloxía do foxo de Vilar, gozosamente descuberta despois da limpeza deste, pois só se coñece outro destas características en Vilariño de Conso. No libro da Montería de Afonso XI, aparece un gravado e unha descrición dunha modalidade de caza denominada caza a Buytron, onde o que se reflicte coincide xenericamente co foxo de cruz. Están formados por catro paredes de pedra perpendiculares que se xuntan nun pozo central. Tecnicamente é un foxo ideado para grandes chairas ou planaltos, onde non hai un paso claro do lobo e hai que cubrir os catro flancos; ou deseñado para dar cobertura a todas as poboacións que rodean a serra, de aí as catro converxencias. A pesar desta cuestión puramente técnica e enxeñosa, a lenda popular di que foi feito exclusivamente para cazar un ser mitolóxico galaico, o Lobo da Xente, mestura entre lobishome e sacauntos que ía disfrazado cunha capa negra e se dedicaba a comer xente.

A actuación realizada implicou a escavación con metodoloxía arqueolóxica dunha sondaxe de 10 x 9 metros, que abrangueu a totalidade do foxo e o arranque dos catro muros lonxitudinais, buscando documentar o ben etnográfico e o rexistro estratigráfico dos depósitos recibidos nel. Logo das tarefas de limpeza iniciouse o proceso de escavación da metade da sondaxe formulada, co fin de xerar un perfil lonxitudinal, que foi debuxado con metodoloxía arqueolóxica e xeorreferenciado con coordenadas UTM reais. Do estudo do perfil despréndese: A sucesión de niveis de deposición no foxo é uniforme e seguiu un proceso homoxéneo para todo o elemento etnográfico. De feito que, tras un primeiro nivel de uso-abandono, con terra areosa moi lavada depositada sobre o substrato sabragoso do fondo do foxo, sitúanse as lousas planas ou capeas procedentes da derruba da parte superior do foxo. Estas aparecen en disposición plana, dado que foron as primeiras en caer e non toparon obstáculos que as fixesen quedar fincadas como sucede posteriormente. Dentro da mesma derruba consecuente do abandono do foxo sitúanse pedras de gran tamaño en disposición plana. Inmediatamente por riba da derruba dos muros de contención do foxo, sitúase o estrato equivalente ao cegamento deste, composto por lousas planas alongadas de gran tamaño, mesturadas con pedras grandes irregulares, onde predominan as pedras fincadas, que evidencian un cegamento uniforme do pozo para impedir a caída de animais domésticos, unha vez que se deixou de empregar para a funcionalidade para a que foi concibido. A diferenza entre a derruba e o cegamento do foxo é moi difícil de identificar. Pódese constatar un momento de transición onde se homoxeneíza a presenza de pedras fincadas. A estratigrafía do foxo reflicte os volumes de terra e pedras que representan catro momentos estratigráficos identificados, e que son os seguintes, segundo a súa orde cronolóxica: · O nivel de arrastres depositados durante o abandono do foxo, representado por unha terra moi escura, areosa e moi húmida, coa presenza de pedregullo de pequeno tamaño. O estrato presenta unha potencia de 30-40 cm, con máis volume no centro do foxo, onde acumula máis sedimentos por mor da súa forma lixeiramente cóncava. · Os niveis de derruba inmediatamente posteriores ao abandono da trampa, con predominio de lousas planas de gran tamaño que aparecen en disposición horizontal, representan un volume de entre 60 e 80 cm de potencia. · O nivel de cegamento do foxo, representado por un amasillo de pedras irregulares de tamaños variados e lousas

- 286 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/628-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no Foxo do Lobo de Vilar, Bande (Ourense)

planas que aparecen en disposición fincada, coa terra moi negra e orgánica mesturada con bolsadas de area moi lavada. O estrato presenta unha potencia variable entre 1,20 e 1,50 metros. · O terrón mesturado coa broza que se sitúa inmediatamente por riba do amasillo de pedra. RESTAURACIÓN Tras rematar a escavación e rexistro estratigráfico da sondaxe formulada, procedeuse á restauración do pozo do lobo e do arranque dos muros converxentes, segundo as pautas marcadas no proxecto arqueolóxico autorizado pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. En todo momento, os traballos de restauración contaron co seguimento dos arqueólogos a pé de obra, Foxo marcándolle as directrices ao mestre canteiro. No buraco, procedeuse ao recrecemento por anastilose de 40 cm de parede, que era a altura media precisa para chegar ao bordo do corte na ladeira onde comezaba o buraco. Toda a construción se cubriu perimetralmente con capeas, que estaban depositadas no fondo do foxo e tiñan a misión de impedir a fuga do lobo cando este caía no fondo, feito ao que tamén axudaba o lixeiro abovedamento da construción. Unha vez rematada a restauración do pozo, iniciáronse as tarefas de restauración das paredes converxentes, que só conservaban a súa base, dúas fiadas paralelas de pedras fincadas cunha altura entre 60-80 cms. Seguindo os parámetros técnicos históricos empregados en toda a construción, o canteiro procedeu á colocación das lousas por fiadas, ben trabadas e recibidas en seco, ata unha altura media de 1,80 metros, empregando a propia pedra da derruba e do cegamento do pozo. A construción consolidada conéctase co resto da derruba progresivamente, tentando mostrar unha transición progresiva e non un corte brusco.

dos lobos restaurado

Co remate desta intervención, conséguense varios obxectivos: · A reprodución parcial dunha trampa de lobos medieval, axustándose o máximo posible á realidade histórica. · Conferirlle a monumentalidade requirida ao ben etnográfico para integralo nun itinerario arqueolóxico interpretativo do Patrimonio. · A transmisión ao visitante da magnitude e importancia da caza do lobo na Idade Media, axudándoo a unha mellor interpretación da batida. · Espertar curiosidade e interese na veciñanza local e allea, sobre unha construción esquecida no monte e non valorada. · Conseguir incrementar a multifuncionalidade do monte galego, achegándolle un novo uso aos que xa ten, o cultural. NOTA 1 Execución: SEAGA. Equipo técnico: Celso Barba Seara, Luis Vázquez (canteiro)

- 287 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/636-0

Sondaxes valorativas no contorno do xacemento Agro da Ponte, Lugo (Lugo) MIGUEL A. VIDAL LOJO

O

Proxecto de construción da nova ponte sobre o río Miño formúlase no contexto do ámbito de protección do xacemento romano Agro da Ponte GA27028070 sito ao lado da vella estrada de Santiago de Compostela, á altura do Barrio da Ponte, concello de Lugo. Como medida correctora, a autoridade competente establece a realización dun proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas nese ámbito. O xacemento definido como unha posible vila romana, localízase aos arredores da cidade, nun predio duns 4.000 m2, nas proximidades da antiga ponte romana na saída da antiga vía romana que unía Lugo con Astorga (Vía XIX do itinerario Antonino) e relativamente cerca das termas romanas. A súa localización foi posible debido ás remocións de terra nun soar para a construción dunha edificación, polo que se atopa gravemente alterado. A intervención levada a cabo en 1992 polo arqueólogo Enrique González e financiada pola Xunta de Galicia posibilitou a localización de 6 muros, que delimitan senllas estancias, realizados en cachotería de lousa, con restos de pavimentos (en dúas das instancias de certa calidade ao usar o xeso con lousa) e unha secuencia estratigráfica bastante completa. Así mesmo, foron numerosos os achados de tegula e ladrillo así como algúns fragmentos cerámicos. A intervención de carácter preventiva, fundamentouse na posibilidade de detectar restos arqueolóxicos vinculados co xacemento romano.

O traballo desenvolvido en febreiro de 2009, consistiu na apertura de 14 sondaxes valorativas de 2 x 2 m (distribuídas en 3 sectores), nunha zona lineal de 200 metros de lonxitude comprendida no ámbito de protección legal do elemento. Formulouse sobre a base dun sistema de mostraxe aleatoria, nunha superficie condicionada pola tipoloxía lineal da obra civil e pola dispoñibilidade de solo para sondar, nun contexto alterado pola presión urbanística e parcelado por vivendas residenciais. De feito, nos primeiros 80 m máis próximos ao xacemento foi imposible realizar calquera mostraxe debido a que se atopa urbanizado (presenza de edificacións e vías asfaltadas).

RESULTADOS Os resultados da intervención foron negativos, ao non localizar restos arqueolóxicos en ningunha das sondaxes arqueolóxicas realizadas nos contornos de protección do xacemento de Agro da Ponte GA27028070. Como medida preventiva, propúxose unha inspección ocular exhaustiva do ámbito de protección do xacemento, no momento no que se leven a cabo os movementos de terra, por se se advertise a presenza de evidencias arqueolóxicas non detectadas durante a fase de sondaxes. Desde un punto de vista estratigráfico, atopámonos cuns solos cun horizonte A, de recente desenvolvemento (solo novo) e escasa potencia, sobre o que se desenvolven maioritariamente herbáceas (sector 1 e 2) onde se documenta en superficie a presenza residual dalgún fragmento de cerámica tradicional; un horizonte B que se corresponde cun nivel mineral e un horizonte C que se corresponde cun substrato rochoso de lousa. A excepción que confirma a regra documéntase na sondaxe 7 do sector 1 onde se aprecia un fino nivel con presenza dalgún canto de cuarzo subanguloso de pequeno e mediano tamaño sobre o substrato rochoso que refire a presenza tanxencial dun glacis. A partir de aquí e sobre esta base estratigráfica xenérica de formación natural, documéntanse diferentes niveis de manipulación antrópica bastante recentes que distorsionan esta lectura tipo. Estas alteracións teñen que ver tanto con procesos Localización das sondaxes no contorno do xacemento e do proxecto de construción antrópicos de traballo con arado así como coa - 288 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/636-0 Sondaxes valorativas no contorno do xacemento Agro da Ponte. Lugo (Lugo)

nivelación e preparación do terreo para acondicionamento de xardín (caso das sondaxes 11 e 12 do sector 2). Polo primeiro motivo xustifícase a aparición nalgunhas sondaxes de cerámicas de alfares tradicionais (cerámica de «corte») en cotas superiores da UE2 (nalgunhas sondaxes do sector 1 e 3) e no segundo caso xustifícase a presenza de materiais de construción cerámicos contemporáneos (ladrillo), sobre todo en UE2 das sondaxes do sector 3.

BIBLIOGRAFÍA ALVARADO BLANCO, S.; DURÁN FUENTES, M. y NARDIZ ORTIZ, C. (1991) Pontes históricas de Galicia (ponte vella de Lugo, pp. 89-93).

Sondaxe 3 unha vez rematada a súa escavación

- 289 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/667-0

Sondaxes arqueolóxicas na área de cautela do xacemento de Castrelo vinculadas ao acondicionamento da estrada AC-433, Laxe (A Coruña) DIEGO PIAY AUGUSTO

O

28 de Abril de 2008, a Delegación Provincial da Consellería de Cultura e Deporte da Coruña, de acordo coa Comisión Territorial do Patrimonio Histórico Galego da Coruña de data 16 de abril de 2008, no preceptivo informe relacionado co proxecto de construción do acondicionamento da estrada AC-433 Ponte do Porto-Laxe do concello de Laxe, indica a necesidade de realizar sondaxes arqueolóxicas no espazo comprendido entre o PK 10+350 e o PK 10+520 pola presenza do xacemento do Castrelo, situado a menos de 200 m da zona de obras. Tras a presentación do proxecto e obtención do correspondente permiso realizáronse as sondaxes cuxos resultados confirmaron que o trazado afectaba a estruturas vinculadas ao xacemento arqueolóxico. Os resultados da escavación en área serán tratados na próxima publicación da DXPC, seguindo as prescricións dos seus responsables. METODOLOXÍA Durante a fase de sondaxes manuais escaváronse, ata alcanzar o substrato natural, 20 catas de diferentes dimensións, alcanzando unha superficie total de 105,025 m². A escavación efectuouse seguindo as diferentes unidades estratigráficas que se identificaban. Dadas as características do espazo sometido a intervención, que presentaba diversos muros de peche de predios, ademais doutras estruturas vinculadas a propiedades privadas (galiñeiros, canles…), xunto coa necesidade de axustarse ao espazo de expropiación, e achegarse o máximo posible ao elemento patrimonial, as dimensións das sondaxes foron modificadas, como se detallou anteriormente. Estas circunstancias fixeron necesaria a instalación de ata 7 bases topográficas, que posibilitaron a situación tridimensional das sondaxes arqueolóxicas e dos restos exhumados no transcurso da intervención. A estratigrafía rexistrouse mediante a súa descrición, debuxo e fotografía. Para a definición da secuencia estratigráfica empregouse a táboa de cores Münsell. Ademais fixéronse gravacións de vídeo das sondaxes positivas documentadas, co fin de obter unha documentación adecuada da zona, ante os previsibles cambios que experimentaría posteriormente. RESULTADOS As sondaxes 1, 3, 4, 5, 6 e 7 foron negativas desde o punto de vista arqueolóxico. As catas situáronse en fincas destinadas ata agora ao cultivo do millo, circunstancia que - 290 -

Planimetría da área escavada


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/667-0 Sondaxes arqueolóxicas na área de cautela do xacemento de Castrelo vinculadas ao acondicionamento da estrada AC-433, Laxe (A Coruña)

Sondaxe 15, desde o Norte. Como se aprecia na fotografía, a inserción da acequia alterou severamente o muro.

deixou a súa pegada no substrato arqueolóxico. A potencia nestas sondaxes oscilou entre os 30 cm (sondaxe 7) e os 2 m (sondaxe 4). A matriz estratigráfica estaba definida por un nivel de cuberta vexetal, constituído por céspede e un milleiral obsoleto (UE001). A esta unidade estratigráfica subxacía un nivel de terra orgánica (UE002), debaixo do cal localizouse o substrato de granito meteorizado ou «xabre» (UE003), e tamén afloramento granítico na sondaxe 1, un granito de dúas micas anatexítico. A realización das demais sondaxes permitiu constatar a existencia de restos relacionados con parte do recinto externo dun castro, que polos restos da cultura material pódese retrotraer, polo menos, á Segunda Idade do Ferro. A escavación das sondaxes manuais puxo de manifesto a existencia dun recinto defensivo monumental e un acceso vinculado ao xacemento do Castrelo que se atopa situado ao Este dos restos exhumados. Este acceso tería un ancho aproximado de 2 m. O lenzo do muro presenta un excepcional estado de conservación, alcanzando os 0,80 cm de alto nas sondaxes 12 e 21. O grosor maior documentado na muralla é de 1,28 m, estendéndose o lenzo lonxitudinalmente ao longo de 26,25 m dirección N-S. As sondaxes realizadas permitiron documentar un aspecto significativo, como é que o lenzo defensivo parece estreitarse a medida que se afasta do acceso. Esta circunstancia ratificouse coa escavación da sondaxe 18, que puxo ao descuberto outra parte do lenzo, conformando unha lonxitude total de 26,25 m (entre o final do muro localizado na sondaxe 18 e o final do muro localizado na sondaxe 15). O muro localizado na sondaxe 15 ten 70 cm de ancho, mentres que o muro localizado na sondaxe 17 ten 68 cm de ancho, nas partes exhumadas. Na sondaxe 18 o muro escavouse ata o substrato natural na súa cara oeste (a cara este

non se puido documentar, xa que coincidía coa cimentación da canle), contando con 70 cm de altura total. Na sondaxe 15 tan só se chegou ao afloramento granítico na cara este do muro, estando éste asentado sobre o substrato. O muro alcanza unha altura de 80 cm na cara oeste. Na parte oeste do acceso realizáronse 4 sondaxes arqueolóxicas (enumeradas como 11, 19, 22 e 23) de diferentes dimensións. A sondaxe 11 era de 2 m x 2 m, e a unha potencia de 2 m localizáronse os restos dun muro con aliñación NO-SE, de 80 cm de ancho, e cuxa lonxitude coñecida é de 1,30 cm (insírese nos dous perfiles). As reducidas dimensións da sondaxe, a profundidade da mesma, e a emerxencia da auga impediron que se alcanzase o substrato natural. Non se constatou a presenza de restos arqueolóxicos que puidesen vincularse con este muro, que podería estar en relación coa estrutura localizada nas sondaxes 22 e 23. Nas sondaxes 22 e 23, localizouse, a 2 m de profundidade con respecto á superficie, un empedrado conformado por cantos rodados de pequeno tamaño que ocupan toda a sondaxe 22, e a maior parte da sondaxe 23, se ben parece estar delimitado na súa parte SE. As pedras son irregulares, aínda que a súa superficie está pulida. A zona pavimentada tería un ancho aproximado de 4,60 m. Non se exhumaron restos materiais que podan relacionarse con esta estrutura, aínda que a súa aliñación permite vinculala directamente co acceso ao castro.

- 291 -

Vista da sondaxe 12, desde O. Na parte menos profunda, diante da acequia, o muro asentase sobre o afloramento granítico. Na parte máis profunda, sobre a que se asienta o fito, non documentouse o substrato granítico.


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/667-0 Escavación arqueolóxica na área de cautela do xacemento de Castrelo, Laxe (A Coruña)

Sondaxe 8. Durante o desenrolo dos traballos arqueolóxicos. Pode apreciarse un dous muros que configura o acceso ao castro. Na parte superior, gran lousa pétrea relacionada coa entrada.

MATERIAIS Os materiais recuperados foron exiguos, se temos en conta a entidade das estruturas documentadas. Completáronse 40 números de rexistro, exhumándose a maior parte dos restos nas sondaxes 8 e 9. Entre os fragmentos cerámicos recuperados destaca a presenza de dous bordos exvasados e catro pequenos fragmentos que presentan decoración plástica (un cordón aplicado, un fragmento cun mamelón e dous fragmentos decorados con puntas de diamante). Ademais se recuperaron dous fragmentos de bordo e panza dunha ola globular de bordo recto e labio redondeado, con numerosos restos de feluxe na sondaxe 19. Sobre todos os achados, sobresae a presenza dunha conta de colar realizada en pasta vítrea de color azul turquesa, exhumada na sondaxe 8, no contorno dunha gran lousa pétrea (1,18 m de lonxitude e 0,60 cm de ancho coñecido – insírese no perfil N), que debe poñerse en relación co acceso ao castro.

- 292 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/695-0

Control arqueolóxico das obras da rede de saneamento de Triacastela e Pasantes, Triacastela (Lugo) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS

O

Proxecto Técnico de «Control arqueolóxico das obras da rede de saneamento de Triacastela-Pasantes (Triacastela, Lugo)» foinos solicitado pola empresa C.R.C. adxudicataria das obras. As obras descritas a continuación están incluídas no «Proxecto de rede de saneamento de Triacastela e Pasantes» asinado polo enxeñeiro D. Manuel Campo Díaz. Pola zona afectada polas obras do antedito proxecto transcorre o Camiño de Santiago (Camiño Francés) tal e como se recolle na Resolución do 12 de novembro de 1992, da Dirección Xeral do Patrimonio Histórico e Documental, pola que se concreta e se define a delimitación de Conxunto Histórico do Camiño de Santiago (Camiño Francés) (DOG do 18 de decembro de 1992). Ademais, na saída de Triacastela cara a Pedrafita pola estrada LU-634, atópase o xacemento inventariado GA 27062015, preto de Ramil, na zona do albergue municipal, trátase dos restos dunha necrópole medieval descuberta ao facer o antedito albergue. O control arqueolóxico tivo como obxectivo principal evitar a destrución e/ou alteración de posibles restos arqueolóxicos que puidesen atoparse nesta zona de obras, tratándose dunha actuación de carácter preventivo.

O proxecto orixinal de obra viuse sensiblemente recortado xa que non se realizaron as obras proxectadas nos núcleos de Ramil e Espasante, consecuentemente o control centrouse no propio núcleo de Triacastela. Todas as remocións de terra realizadas no núcleo de Triacastela a raíz do proxecto de renovación de saneamentos deu resultados arqueolóxicos completamente negativos, cando non aparecía a rocha directamente só se observaban niveis de terra vexetal e entullos contemporáneos producidos polas infraestruturas renovadas. Polo que respecta a outros elementos do patrimonio cultural, as obras non afectaron a igrexa románica, nin ao soar do antigo hospital de peregrinos, unicamente se acercaron a un cruceiro no centro da vila co ramal B. O elemento etnográfico non sufriu ningún dano nin durante as obras de remocións nin de reposición de pavimentos. Tal como indicamos, poñemos especial atención tanto na traza do Camiño de Santiago como no contorno do albergue municipal de peregrinos onde se ten rexistrado unha necrópole medieval, nestas zonas, os resultados foron igualmente negativos.

Albergue de peregrinos onde está inventariada unha necrópole medieval.

- 293 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/710-0

Control arqueolóxico das obras de intervención ambiental no Puzo do Lago, Maside (Ourense) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS

O

presente Proxecto técnico de «Control arqueolóxico das obras de intervención ambiental no Puzo do Lago (Maside, Ourense)», do que agora presentamos o seu informe valorativo, foinos solicitado pola empresa executora da obra, TRAGSA. As obras obxecto da intervención arqueolóxica están incluídas no «Proxecto de intervención ambiental no espazo natural de Puzo do Lago (Maside, Ourense)1» dirixido polo arquitecto municipal D. Óscar González Fernández. O Puzo do Lago é un xacemento arqueolóxico catalogado coa clave GA32045004. Reunida a Comisión Territorial do Patrimonio Histórico de Ourense, na sesión que tivo lugar o día 16 de outubro de 2008, formúlase a necesidade de presentar un proxecto de control arqueolóxico que inclúa documentación e topografado do xacemento de acordo co disposto nos artigos 56 e 63 da Lei do Patrimonio Cultural

de Galicia. Na resolución concretamente dise: «As actuacións de acondicionamento da hípica e adaptación da caseta da feira quedan condicionadas á autorización dun traballo de control arqueolóxico que inclúa documentación e topografado do xacemento. Ademais aconséllase incluír dentro do proxecto de intervención ambiental a instalación dalgún tipo de panel que informe os visitantes do espazo arqueolóxico no que nos atopamos e as técnicas de extracción de ouro en época romana...». O control arqueolóxico tivo como obxectivo principal evitar a destrución e/ou alteración de posibles restos arqueolóxicos que puidesen atoparse nesta zona de obras, tratándose dunha actuación de carácter preventivo, tal e como recolle o artigo 2 do Decreto 199/1997, do 10 de xullo, polo que se regula a actividade arqueolóxica na Comunidade Autónoma de Galicia.

Fotomontaxe coa proposta de intervención ambiental

- 294 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/710-0 Control arqueolóxico das obras de intervención ambiental no Puzo do Lago, Maside (Ourense)

VALORACIÓN DA INTERVENCIÓN ARQUEOLÓXICA O control arqueolóxico das remocións de terras deu resultados completamente negativos, o que non resulta ningunha sorpresa se temos en conta que se realizaron sobre un sector profundamente alterado. Por outra parte e coa escusa do levantamento topográfico puidemos ampliar a prospección do xacemento comprobando que as grobas se estenden uns 150 m no cuadrante NW, o linde destas grobas foi recollido na planimetría xeral xunto co levantamento topográfico das que xa coñeciamos e os camiños que as atravesan. Consecuentemente cremos necesario ampliar a área de protección integral do xacemento neste sector NW.

NOTAS 1 Estas obras deben entenderse dentro do contexto da declaración do Puzo do Lago de Espazo Natural de Interese Local (ENIL) por parte da Consellería de Medio Ambiente.

Levantamento topográfico do xacemento

- 295 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/713-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas para construción de vivenda no Camiño da Xunqueira, San Pedro da Ramallosa, Nigrán (Pontevedra) SANTIAGO VIEITO COVELA

C

on data do 2 de outubro de 2008 a Delegación Provincial de Pontevedra da Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia emite resolución na que se indica que a Comisión Territorial do Patrimonio Histórico de Pontevedra, na súa sesión do 23 de setembro de 2008, emitiu un informe-proposta no que considera que non existe inconveniente en autorizar a construción de vivenda, logo de realización dunhas sondaxes arqueolóxicas mecánicas. Para dar cumprimento á sobredita resolución lévase a cabo o presente proxecto. A zona de traballo está situada no Camiño da Xunqueira na parroquia de San Pedro da Ramallosa no concello de Nigrán (Pontevedra). O contorno da zona está caracterizado pola presenza do castro da Ramallosa (GA 36035092). A superficie total intervida foi de 50,20 m2. OBXECTIVOS Garantir a integridade dun posible xacemento, así como a documentación das evidencias arqueolóxicas e históricas, e o seu contexto.

Rexistro doutros datos que contribúan a un mellor coñecemento da historia da zona. Elaboración, se é o caso, dunha proposta de actuación para fases posteriores do proxecto. Desenvolvemento dos traballos: inicio o 02/01/2009 e remate o 03/01/2009 RESULTADOS Estratigraficamente: Non se aprecian pegadas significativas que denoten acción antrópica na parcela con anterioridade á época contemporánea, conformándose a totalidade das mostras estudadas con base nunha idéntica e sinxela secuencia de depósitos naturais (N01-02), tan só alterada pola existencia dun furco de orixe natural que atravesa o soar de norte a sur (N03-04), e que altera nesta zona a superficie do horizonte natural C (N05). Cronoloxicamente: Só podemos falar dun uso do soar en época contemporánea (evidenciado con claridade na segunda metade do século XX). Materiais: Non se recolleron elementos materiais mobles de significación arqueolóxica. AVALIACIÓN A partir dos datos obtidos nesta intervención e da información resultante, confírmase a inexistencia de calquera vestixio arqueolóxico de entidade ata a cota acadada polas obras descritas no presente informe.

Sondaxe I. Vista xeral desde o oeste

Sondaxe III. Perfil norte

- 296 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/744-0

Estudo de impacto cultural para a ordenación do contorno na instalación dunha área terciaria e comercial, O Porriño (Pontevedra) ÁNGEL MARCELO RODRÍGUEZ CASTRO

O

proxecto que nos ocupa é o correspondente ao Plan de modificación puntual do P.X.O.M. do Porriño e a ordenación detallada do contorno para a instalación dunha área terciaria e comercial. A área de estudo atópase no lugar da Gulpilleira, parroquia de Cans, do concello do Porriño, integramente na provincia de Pontevedra, pertencente á Comunidade Autónoma de Galicia. A finalidade do presente plan é a transformación urbanística dos terreos incluídos no ámbito de referencia para proceder á súa urbanización; destinada á instalación dunha área terciaria e a unha dotación de tipo comercial. O obxectivo básico do proxecto de prospección é avaliar o impacto que o Plan de modificación puntual do P.X.O.M. do Porriño e a ordenación detallada do contorno para a instalación dunha área terciaria e comercial, poida ocasionar sobre o patrimonio cultural. O labor que se acometeu é a localización e identificación dos xacementos existentes nun ámbito de 200 metros medidos desde o bordo máis exterior do ámbito de actuación (ámbito de protección establecido no P.X.O.M. para este tipo de ben patrimonial), os elementos arquitectónicos existentes nun ámbito de 100 metros medidos desde o bordo máis exterior do ámbito de actuación (ámbito de protección establecido no P.X.O.M. para este tipo de ben patrimonial) e os elementos etnográficos existentes nun ámbito de 50 metros (ámbito de protección establecido no P.X.O.M. para este tipo de ben patrimonial). A superficie obxecto de recoñecemento ou prospección ocular, ocupou unha área de 159.541 m2, máis un contorno de 200 m ao redor desta. Durante a fase de traballo de campo realizouse unha prospección ocular de toda a área de estudo. A área, moi degradada e alterada, está ocupada por unha canteira para a explotación fundamentalmente de xabre e pedra. Actualmente úsase tamén como pista de motocrós. Na parte norte do contorno de actuación atópase situada unha nave comercial. Esta degradación e alteración da área de estudo produciuse fundamentalmente pola explotación da canteira, o que provocou que a maior parte do contorno (arredor dun 90%) se encontre rebaixado do seu nivel orixinal uns 15 metros. O 10% restante do ámbito de estudo, atópase ocupado por monte baixo e unha nave comercial. Esta zona non sufriu a alteración producida pola explotación da canteira.

Vista de perfiles do ámbito de actuación

A pesar de non encontrarse ningún xacemento próximo ao ámbito de actuación afectado, considerouse necesario establecer as seguintes medidas correctoras e protectoras: 1.- Inclusión na cartografía de obra de todos os xacementos próximos e os seus ámbitos de protección legal. 2.- Control e seguimento arqueolóxico durante a fase de movemento de terras da zona non alterada pola explotación da canteira. Estipúlase esta medida correctora pola riqueza en xacementos paleolíticos da zona, difíciles de detectar en superficie.

Vista xeral ámbito de actuación

- 297 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2008/767-0

Seguimento arqueolóxico e escavación en área en ZAPA I, Redondela (Pontevedra) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA 1

A

intervención arqueolóxica obxecto do presente artigo ten a súa orixe no «Proxecto de construción eixe atlántico de alta velocidade. Tramo: Vigo-Pontevedra. Subtramo: Das Maceiras-Redondela (Redondela, Pontevedra)» que está a promover o Ministerio de Fomento. Así, durante a fase de elaboración do citado proxecto construtivo e como consecuencia da avaliación do impacto cultural realizada polo arqueólogo Víctor Barbeito Pose, establece entre os p.k. 202+650 e 202+825 unha zona de alta potencialidade arqueolóxica denominada ZAPA I, na que establece como medida correctora o control e seguimento das obras de roza e desmonte dos horizontes con potencialidade arqueolóxica. Posteriormente, no informe emitido pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural sobre o Proxecto construtivo, emitido con data do 28 de agosto de 2007, ademais do seguimento arqueolóxico xa especificado, decide incluír a execución dunha serie de sondaxes arqueolóxicas de carácter valorativo. Como consecuencia dos resultados positivos obtidos nalgunhas sondaxes, e tras a reunión mantida co persoal responsable da Dirección Xeral de Patrimonio, o 20 de novembro de 2009, acordouse unha dobre liña de actuación: · Control e seguimento arqueolóxico intensivo da remoción mecánica de terras entre os p.k. 202+650–202+760, coa finalidade de documentar a extensión definitiva do xacemento. · Escavación arqueolóxica en área do predio no que se realizou a sondaxe n.º 8, entre os p.k. 202+760–202+825, coa finalidade de documentar as características e dimensións dos vestixios arqueolóxicos detectados. O SEGUIMENTO ARQUEOLÓXICO: RESULTADOS Como consecuencia dos resultados obtidos en ambas as dúas actuacións, e baseándonos na distribución espacial das estruturas arqueolóxicas documentadas, decidimos dividir a superficie de intervención en 3 sectores claramente diferenciados, correspondendo os dous primeiros ao seguimento arqueolóxico. O sector 1 localízase no extremo meridional da zona cautelada, entre os p.k. 202+660 ao 202+710, no cume do Alto do Carrascal, que presenta unha superficie bastante chá. Neste sector, que presenta unha potencia estratigráfica reducida, e a pesar das alteracións sufridas como consecuencia das actividades agrícolas, o control arqueolóxico do desmonte térreo permitiunos documentar a existencia in

situ, en zonas moi puntuais, de restos dun opus signinum (estrutura R0) de gran calidade e grosor que descansa directamente sobre o substrato xeolóxico, así como recuperar outros fragmentos deste pavimento que foran extraídos da súa posición orixinal como consecuencia dos traballos agrícolas. O sector 2 localízase nos dous terzos setentrionais da zona cautelada, entre os p.k. 202+700 a 202+820, na ladeira setentrional do Alto do Carrascal, que presenta unha pendente bastante acusada. Na presente actuación, neste sector, localizáronse 19 estruturas arqueolóxicas que poderiamos agrupar en dúas categorías: · Fosas (F1 a F9): estas estruturas aparecen concentradas no comezo da ladeira do Alto do Carrascal, agás a F9, que se localiza na ladeira media, moi próxima á estrutura FC7. Estas fosas forman un grupo de estruturas de funcionalidade indeterminada, con escasos restos materiais (aínda en fase de estudo) e unha estratigrafía moi sinxela. · Fondos de cabana (FC1 a FC9): estas estruturas aparecen diseminadas pola ladeira media e baixa do Alto do Carrascal, nunha zona de pendente bastante pronunciada. Forman un grupo de fondos de cabana aos que tradicionalmente se lles asina unha funcionalidade habitacional. As dimensións destas estruturas varían considerablemente, pero a súa morfoloxía e colmatación presentan unhas características comúns que xa temos visto repetidas en diferentes ocasións en xacementos adscritos á Prehistoria recente.

Vista xeral, tras a escavación, das estruturas F-3 a F-8, desde o NL

- 298 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/767-0 Seguimento arqueolóxico e escavación en área en ZAPA I, Redondela (Pontevedra)

Estrutura R-6: esta estrutura, situada entre a R-5 e a R2, no bordo occidental do sector 3, presenta unha gran complexidade formal. Actualmente descoñécense as súas dimensións totais. Estrutura R-7: chamámoslle así ao baleiro estrutural que se localiza na metade setentrional do sector 3 que conforma un espazo de forma pseudorrectangular de 17 m no eixe L-O e 15 m no eixe N-S, aínda que estas dimensións poderían ser maiores, xa que no lateral leste as estruturas continúan fóra dos límites da expropiación, mentres que no lateral norte, a construción do Camiño do Carrascal puido tamén cortar lixeiramente este xacemento.

Vista final do Sector 3, desde o L

A ESCAVACIÓN EN ÁREA: RESULTADOS Este actuación realizouse no sector 3, que se localiza no extremo nororiental da zona cautelada, na ladeira baixa setentrional do Alto do Carrascal, que presenta unha pendente bastante pronunciada. Como consecuencia da complexidade estrutural dos restos localizados na presente intervención e os numerosos restos materiais, especialmente cerámicos, asociados ás devanditas estruturas, que requiren dunha análise máis minuciosa, imos expoñer a continuación tan só unha breve descrición das diferentes estruturas localizadas: Estrutura R-1: trátase dunha estrutura pétrea de planta lixeiramente rectangular, con orientación N-S, de 4,85 m de longo e 4,77 m de ancho, localizada no curruncho suroriental do sector 3. Estrutura R-2: trátase dunha estrutura de planta ovalada, con orientación N-S, de 8,81 m de longo e 4,85 m de ancho, localizada no curruncho noroccidental do sector 3. Na construción desta estrutura combínanse os materiais pétreos (zócolo) e perecedoiros (paredes e teito). Estrutura R-3: esta estrutura localízase ao sur da R-1, aínda que descoñecemos as súas características formais por mor das alteracións e destrucións que sufriu pola actividade agrícola. Trataríase, posiblemente, dun espazo aberto de planta rectangular, de 5,4 m de longo e uns 4 m de ancho. Estrutura R-4: trátase dunha estrutura pétrea de planta rectangular, con orientación L-O, de 7 m de longo e uns 4 m de ancho, localizada na zona central do bordo meridional do sector 3. Estrutura R-5: trátase dunha estrutura pétrea de planta circular ou semicircular, duns 4 m de diámetro, localizada no curruncho suroccidental do sector 3.

CONCLUSIÓNS En definitiva, e a pesar das afeccións provocadas nesta zona pola actividade agrícola, a presente actuación permitiu documentar a existencia de dous xacementos adscritos a épocas ben diferentes. Por un lado, temos a presenza dun conxunto de fosas e estruturas de carácter habitacional que pertencerían a un asentamento da Prehistoria recente. As características que presentan este tipo de xacementos, onde a maior parte das estruturas se atopan escavadas no substrato xeolóxico, facilitou a conservación e identificación dun importante número de estruturas arqueolóxicas (9 fosas e 9 fondos de cabana). Pola contra, os restos materiais, como tamén é habitual neste tipo de xacementos, son ben escasos e, en xeral, non aparecen asociados a unha estrutura concreta. Polo que respecta ao segundo xacemento, adscrito á época romana, localizouse nos sectores 1 e 3, especialmente neste último, conformado por unha xeira de estruturas acaroadas que presentan unha tipoloxía moi variable, tanto na morfoloxía coma nos materiais empregados na súa construción, así como un gran baleiro estrutural na metade setentrional deste sector. Por último, e polo que respecta aos restos materiais, aínda en fase de estudo, habería que sinalar a presenza de numerosos restos cerámicos, así como materiais vítreos, metálicos e líticos. O primeiro grupo é o máis numeroso, conformado basicamente por cerámica común romana e materiais de construción. Nestes últimos destaca a escasa presenza de ímbrices fronte a un amplo número de tegulas de sección curva, empregadas como recubrimento exterior, e algúns restos de estucos. A cronoloxía destes restos materiais, nunha primeira análise, presenta unha gran homoxeneidade, e están adscritos á época altoimperial, dos séculos I e II d. C.

NOTA 1 D.O.A., S.C.

- 299 -


- 300 -


II ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS

3. Medio subacuático

- 301 -


- 302 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 3. MEDIO SUBACUÁTICO

CD 102A 2008/492-0

Prospección arqueolóxica subacuática para o Estudo de Impacto Ambiental das obras no porto de Marín (Pontevedra) YOLANDA ALAMAR BONET

D

ebido ao constante incremento no volume de mercadorías transportadas e almacenadas nas instalacións portuarias de Marín así como ao aumento do calado dos buques portacontedores que se producirá con motivo da entrada en vigor na República de Panamá da Lei n.º 28, do 17 de xullo de 2006, a Autoridade Portuaria de Marín e Ría de Pontevedra formulou a necesidade de levar a cabo a adecuación de certas infraestruturas no sector comercial do devandito recinto, propoñéndose para iso a posta en marcha de dúas obras marítimas que levarán consigo a dragaxe dunha superficie total de 200.000 m2 cun volume estimado de 350.000 m3: · A creación do peirao comercial oeste. · E a mellora de calados nos accesos marítimos á zona comercial existente.

Como consecuencia e en cumprimento da normativa sobre Patrimonio Histórico (Lei de Patrimonio Histórico Español de 1985 e posteriores modificacións, e Lei 8/1995, do 30 de outubro, do Patrimonio Cultural de Galicia), levouse a cabo a intervención arqueolóxica previa a calquera obra co fin de determinar as posibles afeccións desta sobre o Patrimonio Cultural Somerxido do Porto de Marín, establecendo a seguinte metodoloxía de traballo: 1ª Fase: documentación bibliográfica. 2ª Fase: prospección arqueolóxica subacuática mediante sísmica de alta resolución (aplicación do sónar de varrido lateral, perfilador dixital bifrecuencia e magnetómetro de protóns). 3ª Fase: elaboración de propostas de intervención arqueolóxica.

Resultados da intervención arqueolóxica

- 303 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 3. MEDIO SUBACUÁTICO · CD 102A 2008/492-0 Prospección arqueolóxica subacuática para o Estudo de Impacto Ambiental das obras no porto de Marín (Pontevedra)

Anomalía PM14

Como resultado da intervención arqueolóxica obtivéronse, mediante a aplicación do perfilador e o magnetómetro, un total de 17 anomalías, a maior parte das cales se localizan próximas aos peiraos comerciais. Este feito fai pensar que os indicios rexistrados poden deberse, principalmente, a verteduras ou refugallos das propias embarcacións de transporte e mesmo a desprazamentos dos bloques de dique, posteriormente cubertos polo sedimento. Mención á parte merecen as anomalías PM17, PM13 e PM14, a primeira das cales, situada xunto ao peirao de expansión, podería corresponder á reflexión producida polos guindastres de descarga próximos. En canto ás dúas restantes (PM13 e PM14), malia presentarse como dous indicios illados, a súa lectura magneto-

métrica e a análise conxunta dos seus perfís permiten falar dun único indicio, soterrado baixo 1,5 - 2 m de sedimento areento. Os rexistros do perfilador de ambas as anomalías representan un obxecto lineal en posición horizontal que corta o sedimento e nun extremo, apoia sobre substrato rochoso, dando lugar a un sinal magnético dipolar, o que significa que ambos os sinais pertencen a un único obxecto apoiado en toda a súa lonxitude sobre o leito mariño. Todo isto, unido á posible situación do pecio Nosa Sra. do Rosario nas proximidades do rexistro, podería significar a localización dos seus restos. Como consecuencia do estudo arqueolóxico realizado e da análise dos impactos da obra (dragaxes do fondo mariño), concluíuse a potencialidade de afección sobre o patrimonio arqueolóxico somerxido, principalmente sobre un posible pecio do século XVIII procedente das Indias. Aínda que é certo que as referencias a este non puideron establecerse con exactitude mediante coordenadas, a cartografía consultada na Carta Arqueolóxica de Marín permite intuír que nos atopamos nas súas proximidades o cal determina a necesidade dunha actuación arqueolóxica concreta (sondaxes e/ou escavación). En canto ao resto das anomalías, propúxose a realización de sondaxes arqueolóxicas con anterioridade ao inicio da obra así como un seguimento arqueolóxico das tarefas de dragaxe para desestimar calquera posible afección sobre o patrimonio somerxido non localizado ata o momento. En última instancia, será a Consellería de Cultura e Turismo que estableza, de forma definitiva, as medidas protectoras que se deban aplicar.

- 304 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 3. MEDIO SUBACUÁTICO

CD 102A 2008/507-0

Dragaxe no peirao leste do porto de Bueu. Prospección arqueolóxica subacuática, Bueu (Pontevedra) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ

O

ente público Portos de Galicia promove a redistribución de elementos sedimentarios no peirao leste do porto de Bueu. Solicitouse, como paso previo ao comezo das obras, un estudo que permitise salvagardar o posible Patrimonio Arqueolóxico Subacuático que se puidese atopar na zona afectada polas obras, obxecto de recheos, dragaxes ou calquera outra intervención ao compás do presente proxecto. O traballo realizado consistiu na realización dunha prospección arqueolóxica intensiva subacuática da área afectada a través dunha serie de inmersións realizadas por arqueólogos mergulladores. O obxectivo da intervención era detectar calquera elemento de natureza arqueolóxica etnográfica ou arquitectónica. Executouse como é habitual neste tipo de traballos mediante a utilización de diversas técnicas de prospección baseándose nas características puntuais de cada lugar (profundidade, visibilidade, estado do mar, etc). Os únicos elementos de orixe antrópica localizados encádranse en períodos históricos actuais. Documentouse a presenza de numerosos exemplos de materiais de construción cerámicos procedentes de construción e botados como vertedura á praia.

Prato cerámico de procedencia catalá, 2ª metade do s. XIX

En canto a materiais cerámicos de uso doméstico recuperáronse fragmentos de cerámica de mesa a maioría destes obxectos ten unha procedencia terrestre. En canto a pezas utilitarias relacionadas co medio mariño, documentáronse varios contedores de tipo caneco ou pequenos toneis de contención de líquidos, sendo os únicos obxectos que denotan a presenza dun posible fondeadoiro. Elementos similares foron amplamente descritos noutras dragaxes e prospeccións submarinas executadas en augas galegas. Así mesmo, localizáronse numerosos elementos de fondeo, principalmente mortos e rizóns e un único exemplo dunha áncora de ferro de tipo Almirantado, de cronoloxía actual. O escaso do material documentado durante a prospección quedou corroborado posteriormente co control arqueolóxico da dragaxe realizada ao compás da obra.

Boca e galbo con selo de canecos. Segunda metade do s. XIX - principios do s. XX

- 305 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 3. MEDIO SUBACUÁTICO

CD 102A 2008/700-0

Prospección arqueolóxica subacuática e terrestre na desembocadura do río Verdugo, EAAV tramo Soutomaior-Vilaboa (Pontevedra) ÁNGEL MARCELO RODRÍGUEZ CASTRO

N

o presente artigo resuminos os resultados e a metodoloxía empregada na prospección arqueolóxica subacuática e terrestre realizada na desembocadura do río Verdugo con motivo das obras de construción do viaduto sobre o río para o Eixe Atlántico de Alta Velocidade; tramo Soutomaior-Vilaboa (Pontevedra). Os labores de prospección desenvolvéronse en decembro de 2008. O obxectivo básico do proxecto arqueolóxico foi avaliar o impacto que as obras de construción do viaduto sobre o río Verdugo puideran ocasionar sobre o patrimonio cultural. O labor que se acometeu foi a realización dunha prospección arqueolóxica subacuática do ámbito do viaduto que discorre sobre o río e das súas beiras (zonas anegadas, intermareais). A superficie obxecto de recoñecemento ou prospección ocular ocupou unha área de 4.535 m2, máis un contorno de 200 m ao seu redor. A superficie obxecto de prospección subacuática ocupou unha área de 3.242 m2.

Prospección circular

De acordo coas medidas preventivas recollidas no informe-Memoria do Proxecto de Avaliación de Impacto Cultural: Prospección arqueolóxica Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Tramo: Soutomaior-Vilaboa, dirixido polo arqueólogo Víctor José Barbeito Pose onde se dicía: «Será preciso avaliar a construción do novo viaduto sobre o río Verdugo: se a construción afectase o fondo do Verdugo, previamente será preciso someter a unha inspección visual o fondo do río, xa que nos atopamos nunha área definida como ZAPA 2». En relación a isto presentouse o Proxecto de Prospección Arqueolóxica Subacuática e Terrestre do viaduto sobre o río Verdugo.

METODOLOXÍA Prospección arqueolóxica das beiras (zonas anegadas, intermareais): Nesta fase realizouse unha prospección visual a pé das dúas beiras do río onde se asenta o viaduto. Durante o transcurso da prospección pasouse o detector de metais para a localización de anomalías metálicas que foron comprobadas in situ. Prospección arqueolóxica subacuática: A área de afección das obras do futuro viaduto sobre o río foron prospectadas mediante unha prospección visual circular. A elección deste tipo de metodoloxía produciuse despois da análise da zona de estudo. Entre os factores que se tiveron en conta para a elección desta metodoloxía poderiamos destacar o tipo de fondo, a gran cantidade de sedimentos en suspensión, a escasa visibilidade e a forte corrente. Con esta conxuntura, decidiuse aplicar unha prospección circular debido a que esta é unha metodoloxía moi minuciosa indicada especialmente para lugares de pouca visibilidade e que han ser prospectadas exhaustivamente. RESULTADOS E DESENVOLVEMENTO DA INTERVENCIÓN Prospección arqueolóxica das beiras (zonas anegadas, intermareais): Realizouse unha prospección visual das dúas beiras en marea baixa. As dúas áreas de prospección, tanto a beira norte como a sur, estaban cubertas por un estrato de lama de cor negra moi consistente. A prospección das beiras norte e sur do río Verdugo resultou negativa, localizáronse unicamente tres concrecións de ferro, con axuda do detector de metais, non susceptibles para o seu estudo con metodoloxía arqueolóxica, así como a madeirame dunha pequena embarcación contemporánea, tampouco susceptible de ser estudada con metodoloxía arqueolóxica. Prospección arqueolóxica subacuática: En primeiro lugar procedeuse ao acoutamento da zona de prospección situando as boias desde as que se realizaron as prospeccións circulares e que serían o centro destas. Para localización das boias utilizouse unha cartografía de obra realizada previamente en gabinete e o GPS. O cabo de prospección foi percorrido por dous arqueólogos separados entre si en función da visibilidade existente. Ao mesmo tempo, pasouse o detector de metais en busca de anomalías metálicas que foron comprobadas in situ. Efectuáronse 4 inmersións, que suman un total de 238 minutos. En cada unha delas realizouse unha prospección

- 306 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL · CD 102A 2008/700-0 Prospección arqueolóxica subacuática e terrestre na desembocadura do río Verdugo, EAAV tramo Soutomaior-Vilaboa (Pontevedra)

Arqueólogos na zona de prospección subacuatica

visual circular sobre un círculo cun raio de 20 m. As prospeccións foron realizadas por unha parella de arqueólogos dotados con equipos de mergullo autónomo, co apoio dun patrón encargado da embarcación de superficie. A profundidade máxima acadada foi de 3,8 m e a profundidade media de 3 m; a temperatura media da auga foi de entre 9 e 10

graos. Todas as inmersións foron realizadas de forma que a marea se atopase o máis próxima á preamar. Os fondos da área de estudo están formados principalmente por area e lama, aínda que unha zona anexa á beira sur se atopaba cuberta por algas hidrófilas, o que dificultou os labores de prospección. A visibilidade era mala, entre 0,5 m e nula. A forte corrente proveniente da ría de Vigo, cando a marea estaba subindo, e que afectaba toda a área, a excepción das zonas anexas aos piares da ponte de ferrocarril xa existente, sumada á escasa visibilidade, producida pola constante achega de sedimentos do río Verdugo, dificultaron as tarefas de prospección, aínda que puido ser revisado todo o leito fluvial, con excepción da zona cuberta polas algas hidrófilas. Aínda que se localizaron algunhas pezas de cerámicas moi rodadas así como catro concrecións férricas non susceptibles de estudo con metodoloxía arqueolóxica, na área de estudo, non é posible determinar se existe un estrato arqueoloxicamente fértil debaixo da zona de prospección.

- 307 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 3. MEDIO SUBACUÁTICO

CD 102A 2008/720-0

Prospección arqueolóxica subacuática no río Ulla para o eixe atlántico de alta velocidade, tramo: Viaduto sobre o río Ulla ÁNGEL MARCELO RODRÍGUEZ CASTRO

N

o presente artigo resuminos os resultados e a metodoloxía empregada na prospección arqueolóxica subacuática realizada no río Ulla con motivo das obras de construción do viaduto sobre o río Ulla para o eixe atlántico de alta velocidade; tramo viaduto sobre o río Ulla. Os labores de prospección desenvolvéronse en decembro de 2008. O obxectivo básico do proxecto arqueolóxico foi avaliar o impacto que as obras de construción do viaduto sobre o río Ulla puidesen ocasionar sobre o patrimonio cultural. O labor que se acometeu foi a realización dunha prospección arqueolóxica subacuática e de zonas anegadas (intermareais), do ámbito do viaduto que discorre sobre o río, do parque de montaxe do embarcadoiro e da ampliación do peirao existente. A superficie prospectada foi de 27.500 m2. Debido ás especiais características da zona de prospección, situada no río Ulla, onde o efecto das mareas é moi acusado debido á súa proximidade coa ría de Arousa, e despois da análise in situ da zona de prospección decidiuse dividir o traballo de campo en dúas fases: Fase A. Prospección arqueolóxica das zonas anegadas. (Intermareais) Fase B. Prospección arqueolóxica subacuática. Áreas de prospección arqueolóxica subacuática: ÁREA 1: Zona do río pertencente ao concello de Rianxo (A Coruña) ÁREA 2: Zona do río pertencente ao concello de Catoira (Pontevedra) ÁREA 3: Zona de ampliación do peirao METODOLOXÍA A) Prospección arqueolóxica de zonas anegadas: Como consecuencia da situación particular do futuro viaduto, situado no río Ulla moi preto da ría de Arousa, o efecto das mareas neste punto é moi acusado o que provoca que en marea baixa unha parte significativa destas beiras quede en seco. As zonas anegadas, húmidas ou que quedan en seco coa baixada da marea e nas que é imposible prospectar mediante mergulladores-arqueólogos debido á escasa cantidade de auga existente e que impide a inmersión tanto na baixamar como na preamar, foron revisadas mediante unha prospección visual. O labor que se acometeu foi a prospección

Arqueólogo pasando o detector na zona intermareal

visual a pé de todas estas zonas pasando o detector de metais para a localización de anomalías metálicas. B) Prospección arqueolóxica subacuática: A área de afección das obras do futuro viaduto sobre o río e a ampliación do peirao existente foi prospectada mediante unha prospección visual por rúas e circulares. Máis concretamente realizouse unha prospección visual por rúas nas áreas 1 e 2; na área 3 e nos lugares onde van ir instalados os piares 6 e 7 do viaduto realizouse unha prospección circular. A elección deste tipo de metodoloxía produciuse despois da análise da zona de estudo. Entre os factores que se tiveron en conta para a elección desta metodoloxía poderiamos destacar o tipo de fondo, a profundidade e a visibilidade. Con esta conxuntura, decidiuse aplicar unha prospección visual por rúas e circulares. A detección de materiais arqueolóxicos de interese nas áreas 1 e 2 implicou a realización de prospeccións circulares a partir dos puntos balizados de aparición do material durante a prospección previa. O obxecto das prospeccións circulares foi a análise máis detallada dos posibles restos arqueolóxicos. RESULTADOS E DESENVOLVEMENTO DA INTERVENCIÓN Prospección arqueolóxica das zonas anegadas (intermareais): A prospección das zonas anegadas (intermareais), resultou negativa. Realizouse, polo tanto, unha prospección

- 308 -


II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 3. MEDIO SUBACUÁTICO · CD 102A 2008/720-0 Prospección arqueolóxica subacuática no río Ulla para o eixe atlántico de alta velocidade; tramo: Viaduto sobre o río Ulla

visual a pé destas zonas en marea baixa pasando o detector de metais. As áreas de prospección estaban cubertas por un estrato de lama de cor negra de distinta consistencia e presumiblemente de distinta espesura segundo as zonas. Prospección arqueolóxica subacuática: En primeiro lugar procedeuse ao acoutamento das áreas 1 e 2 de prospección, colocando as boias desde as que se montaron as rúas. Para a colocación das boias utilizouse unha cartografía de obra realizada previamente en gabinete e o GPS. As áreas 1 e 2 de prospección foron divididas cada unha en 10 rúas de 5 m, tendo en conta a visibilidade, e foron percorridas por dous arqueólogos. Ao mesmo tempo pasouse o detector de metais en busca de anomalías metálicas que foron comprobadas in situ. Efectuáronse 4 inmersións, que suman un total de 205 minutos. En cada unha delas realizouse unha prospección visual percorrendo as rúas de prospección co detector de metais. A seguir colocáronse as boias, con axuda da cartografía de obra elaborada previamente e o GPS, nos lugares onde van ir instalados os piares 6 e 7 do viaduto para a realización das prospeccións circulares. Efectuáronse 2 inmersións que suman un total de 80 minutos e en cada unha delas realizouse unha prospección visual circular coa axuda do detector de metais. Utilizouse un cabo de prospección de

Arqueólogo pasando o detector nunha prospección subacuática

20 metros (40 de diámetro) que foi percorrido por dous arqueólogos separados entre si en función da visibilidade existente. Así mesmo, a detección de materiais arqueolóxicos durante a fase de prospección subacuática nas áreas 1 e 2 implicou a realización de circulares para determinar se eran achados illados ou, pola contra, se correspondían cunha parte visible dun conxunto. Realizáronse 2 inmersións, que suman un total de 141 minutos, en cada unha das cales se efectuaron dúas prospeccións circulares nos lugares onde apareceu o material arqueolóxico, cun cabo de prospección de 15 m de raio. No transcurso destas prospeccións circulares localizáronse dous fragmentos cerámicos sen aparente relación cos demais achados. Na zona de ampliación do peirao (área 3) realizouse 1 inmersión, cunha duración de 47 minutos, na que se efectuou unha prospección circular con resultado negativo. As prospeccións foron realizadas por unha parella de arqueólogos dotados con equipos de mergullo autónomo, co apoio dun patrón encargado da embarcación de superficie. En total foron realizadas 9 inmersións cunha duración total de 473 minutos. A profundidade máxima acadada foi de 10 m e a profundidade media de 6,2 m; a temperatura da auga durante os traballos de prospección oscilou entre os 8 e os 10 ºC. Todas as inmersións foron realizadas de forma que a marea se atopase o máis próxima á preamar para evitar a forte corrente de baleirado do río. Os fondos da área de estudo están formados por unha capa de lama negra bastante consistente e de polo menos 1 metro de espesura (comprobado mediante a introdución dunha baliza no leito do río). A visibilidade foi de entre 1 e 2 metros. A forte corrente proveniente da ría de Arousa cando a marea estaba subindo e a proveniente do propio río cando baleiraba na baixamar, e que afectaba a toda a área, sumada á visibilidade reducida, producida polos sedimentos en suspensión, dificultaron as tarefas de prospección, aínda que puido ser revisado todo o leito do río afectado polas obras. Aínda que se localizaron algunhas pezas de cerámica moi rodadas na área de estudo, e que con certeza non estaban in situ senón que foron arrastradas pola corrente doutra parte do río, non é posible determinar se existe un estrato arqueoloxicamente fértil debaixo da zona de prospección debido fundamentalmente á consistente capa de lama que ocupa toda a área de estudo.

- 309 -


- 310 -


III INVENTARIO E CATALOGACIÓN

- 311 -


- 312 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/035-0

Prospección para avaliación de impacto arqueolóxico dos traballos de concentración parcelariana en Santiago de Verea, Verea (Ourense) EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ

P

or iniciativa do Concello de Verea, de acordo cos pro- quia. A información recollida foi tratada na terceira fase, de pietarios e veciños da parroquia de Santiago de Verea, gabinete, na que se elaboraron as correspondentes fichas de iniciáronse os trámites para a concentración parcelaria, de xacemento e materiais, e planimetría específica a escala acordo coa Lei 10/1985, do 14 de agosto, de concentración 1:5000. Rexistráronse un total de 18 elementos: 8 xacementos parcelaria de Galicia, e coa Lei 12/2001, do 10 de setembro, que a modifica. A Consellería do Medio Rural, como pro- arqueolóxicos, 1 material illado, 4 topónimos e 5 elementos motora dos traballos, encargoulle á empresa Lagares Inge- etnográficos. Dos xacementos arqueolóxicos tan só 3 estaniería, S.L., a redacción do correspondente Estudo de Im- ban inventariados, polo que se localizaron 5 novos. As 3 pacto Ambiental (E.I.A.), de acordo coa Lei 1/1995, do 2 mámoas que conforman a necrópole megalítica do Outeirón de xaneiro, de protección ambiental de Galicia. Dentro des- (xac.002) rexistrámolas coma un único xacemento, creando te estudo incluíuse unha Avaliación de Impacto Arqueoló- unha área de protección conxunta. Unha das novidades máis destacadas foi a ampliación xico, elaborándose o correspondente proxecto de prospección. O obxectivo deste foi o de procurar, identificar, definir, dos límites do Castro da Cividá (xac.001), coa localización delimitar e valorar os xacementos existentes, así como as de novos restos nun outeiro contiguo ao S. Sen defensas súas áreas de protección, dentro da área afectada polas obras aparentes, este outeiro comunícase co recinto principal a través dunha sucesión de socalcos cara a unha pequena dede concentración; neste caso toda a parroquia. Os resultados da prospección foron incorporados ao presión, limitada ao W por un parapeto e un foxo artellados E.I.A. Así, a primeira proposta das obras –co trazado de coas tres liñas defensivas do recinto principal. Localizouse tamén un novo asentamento castrexo-ronovos camiños e parcelas–, tivo en cota as áreas arqueolóxicas, tomando as medidas precisas. Estas áreas foron valo- mano no lugar da Perdida, topónimo moi significativo, coradas unha a unha, propondo a súa exclusión do proceso de rroborando información veciñal en relación á aparición de concentración ou a súa inclusión nos sobrantes que confor- «potiños»; tamén nós localizamos algún fragmento cerámico e dunha tegula. Este novo xacemento, xunto co castro da man os Fondos de Terras. Desenvolvéronse os traballos en varias fases. Nunha pri- Cividá, o xacemento do Bulrón e a «Carretera» Vella, fálannos meira fase de gabinete recompilouse toda a documentación dunha importante ocupación en época romana. Outra novidade destacada foi a aparición dun fragmenbibliográfica, documental e cartográfica da parroquia e dos xacementos inventariados. Incluíu esta fase a consulta de to de cerámica campaniforme no Pereiral, cubrindo un fotografía aérea, ademais dos catastros actuais e históricos baleiro cronolóxico. Apareceu este fragmento nunha acupara comprobación da microtoponimia da zona. Co tratamento da información recompilada nesta fase estableceuse a estratexia para a seguinte fase de campo. Elaborouse tamén un primeiro Inventario Arqueolóxico, cuns contornos xenéricos de protección para cada xacemento, facilitándoselle á enxeñería poder ir adiantando o deseño do plan de obras. Realizáronse varias visitas de campo en conxunto co persoal da enxeñería e da promotora, para unha familiarización coa problemática da zona e as explicacións oportunas. A segunda fase foi a prospección propiamente dita. Dividiuse o terreo en sectores para percorrer nunha xornada, a unhas 100 ha/día. Investíronse 9 xornadas de traballo de campo, Croa e defensas do Castro da Cividá cubrindo as 965 ha de superficie total da parro- 313 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/035-0 Prospección para avaliación de impacto arqueolóxico dos traballos de concentración parcelariana en Santiago de Verea, Verea (Ourense)

Nome

Cód. id.

Ads. Cultural

Cód. Patrimonio

Castro da Cividá

xac.001

Idade do Ferro / Romano

GA32084063

Neolítico

GA32084058 -059-060

Mámoas do Outeirón xac.002 (M1, M2, M3) O Bulrón

xac.003

Romano

GA32084078

A Perdida

xac.004

Idade do Ferro/ Romano

Novo

«Carretera» Vella

xac.005

Romano/ Medieval

As Cabaniñas

xac.006

Indeterminado

Novo

Gravados do Foral

xac.007

Medieval?

Novo

O Pereiral

xac.008

Calcolítico?

Novo

As Ouroás

mat.009

Indeterminado

Novo

Fornelos

top.010

Vilaboa

top.011

Burgos

top.012

Casal do Río

top.013

A Cama da Peregrina

eet.014

Cruz do «Oratorio»

top/ eet.015

Cruceiro do Vieiro

eet.016

Muíños de Nigueiroá

eet.017

Muíños de Paredes

eet.018

Plano xeral da parroquia coas áreas arqueolóxicas

GA32084TOP-5

mulación de terra escura no noiro dun camiño, a uns 45 m doutra mancha de 6 m de diámetro, visible nunha zona recentemente limpada por labores gandeiros. No contorno desta última atopamos outros dous fragmentos cerámicos e un coio con marcas de uso. En idénticas condicións de pendente e orientación –na ladeira media do monte que limita a parroquia polo W–, algo máis ao S, apareceron 25 pequenos fragmentos cerámicos de cronoloxía imprecisa, o topónimo do lugar –As Cabaniñas– é en por si significativo. No lugar do Foral localizamos un conxunto de 10 cazoletas gravadas nun afloramento granítico. A tipoloxía dos motivos e a proximidade aos límites coa parroquia de Portela leváronnos a datalos en época medieval. Recolleuse outro fragmento cerámico de cronoloxía indeterminada no lugar das Ouroás, e rexistráronse outros topónimos tan significativos coma Fornelos, Vilaboa, Burgos ou Casal do Río, aínda que sen resultados na exploración superficial. En canto aos elementos etnográficos, rexistráronse dous muíños hidráulicos e un cruceiro, ademais da información doutro na «Cruz do Oratorio», perdido hai décadas. Destacamos entre estes bens a chamada «Cama da Peregrina», un refuxio de pastores envolto en lendas locais, construído ao abeiro dunha rocha natural fracturada, completado cun simple muriño de cachotería do lado da choiva. A configuración xeográfica da parroquia, ocupando a cabeceira SW do río San Vicente ou Orille, permiten circunscribir o estudo nun micro-espazo moi determinado, cunhas conclusións históricas xerais. Os cumes que delimitan o territorio polo S forman unha divisoria de augas de primeira orde entre as concas do Miño e o Limia, limitándose polo W e E con cumes de segunda e terceira orde. As grandes concentracións megalíticas comarcais coinciden precisamente coas divisorias de augas e as cabeceiras dos grandes vales, estendéndose polas abas da serra que separa as comarcas de Celanova e a Baixa Limia polo S. Queda esta zona afastada do territorio parroquial de Verea, malia que na divisoria de menor orde que separa as parroquias de Verea e Portela coa de Santa María de Cexo se teñen localizado outras necrópoles megalíticas. Xa na parroquia temos a necrópole do Outeirón (xac.002), cun dominio total da cabeceira do val. En cotas superiores e na mesma ladeira aberta ao E localizamos os xacementos do Pereiral (xac.008) e das Cabaniñas (xac.006), que relacionamos con asentamentos ao aire libre de época campaniforme. Ambas as zonas mostran unha relación de intervisibilidade co Outeirón digna de mención. En época castrexa os asentamentos aproxímanse aos cursos de auga, procurando localizacións que permitan combinar o aproveitamento das pendentes naturais como defen- 314 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/035-0 Prospección para avaliación de impacto arqueolóxico dos traballos de concentración parcelariana en Santiago de Verea, Verea (Ourense)

Fragmento de cerámica campaniforme do Pereiral

sas coa proximidade ás terras de labor máis fértiles. Estas circunstancias danse tanto na Perdida (xac.004) coma nos Castros da Cividá (xac.001). En ambos se estenden terreos chairos pola súa parte SW, empregada como acceso aos recintos habitados. Coa romanización trazouse en sentido S-N unha vía da rede secundaria: a «Carretera Vella» (xac.005), un desvío da Vía Nova desde as proximidades do campamento de Aquis Querquennis (no veciño concello de Bande) ata Lucus Augusti, pasando por Ourense e Celanova. Dada a súa proximidade, relacionamos con esta o xacemento do Bulrón (xac.003). O trazado desta vía puidese ter coincidido cunha antiga ruta natural a través do Alto do Vieiro. Esta ruta foi a auténtica vertebradora do espazo parroquial e perdurou ao longo de toda a Idade Media e Moderna, ata a construción da actual OU-540 en tempos recentes.

- 315 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/038-0

Prospección arqueolóxica intensiva da parroquia de Rubiás dos Mixtos, Calvos de Randín (Ourense) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS

O

proxecto foinos solicitado pola empresa de enxeñería GALIENXEÑEIROS, S.L., responsable do Estudo de Impacto Ambiental da concentración parcelaria da parroquia de Rubiás dos Mixtos, promovida pola Xunta de Galicia. A solicitude do promotor para a elaboración do proxecto de prospección e o consecuente estudo de impacto cultural responde á necesidade de completar o Estudo de Impacto Ambiental, cumprindo así coa lexislación vixente. Desta forma, a finalidade da prospección arqueolóxica tivo como obxectivo principal evitar a destrución ou alteración de posibles xacementos arqueolóxicos ou calquera outro ben arquitectónico ou etnográfico que puidesen localizarse na futura zona das obras da concentración parcelaria. Pretende este proxecto de «Prospección arqueolóxica intensiva da parroquia de Rubiás dos Mixtos (Calvos de Randín, Ourense)», servir de base ao Estudo de Impacto Cultural que valorará o impacto das obras nos xacementos e bens culturais que existen na área de concentración e nas proximidades e, en función dos efectos, propor medidas correctoras nas futuras obras de concentración parcelaria. A superficie da parroquia de Santiago de Rubiás dos Mixtos é dunhas 1.450 ha. Os lindes da zona para concentrar abranguen unha superficie dunhas 500 ha, xa que entre outros os montes do S que lindan con Portugal quedan fóra da concentración parcelaria, que se centrará nas terras de labor arredor dos núcleos de Santiago e Rubiás. O concello de Calvos de Randín pertence á comarca da Limia, e sitúase no SW da provincia de Ourense, linda ao N co concello de Porqueira, ao S con Portugal, ao E cos concellos dos Blancos e Baltar e ao W co concello de Muíños, xa na comarca da Baixa Limia, o que fai que parte do concello de Calvos de Randín forme parte da área de influencia do Parque Natural do Xerés. O primeiro que temos que destacar é a singularidade histórica do territorio que imos prospectar, xa que a parroquia de Santiago de Rubiás dos Mixtos formou parte do Couto Mixto, a denominada popularmente como Andorra galega. O territorio do antigo Couto Mixto, correspóndese hoxe cos lugares de Santiago, Rubiás e Meaus. Os dous primeiros no concello de Calvos de Randín e o terceiro en Baltar. A relativa independencia propiciada por localizarse en terra de ninguén rematou co tratado de Lisboa de 1864, cando o Couto Mixto pasou definitivamente a España a cambio dos

denominados pobos promiscuos da raia entre Verín e Chaves que pasaron a Portugal. A orixe das peculiaridades administrativas e xurídicas deste territorio remóntase á Idade Media cando esta zona de fronteira cambia cada pouco de mans entre os reinos de Galicia e Portugal. Unha das principais circunstancias que sostiñan a orde económica do Couto Mixto era o denominado Camiño Privilexiado ou vieiro entre o Couto e Tourem (xa en Portugal), que permitía o libre tránsito e uso, sen que as autoridades lusas ou españolas puidesen interferir no camiño do viaxeiro, aínda que levase contrabando. Xa no punto de resultados da nosa prospección, un elemento arqueolóxico inédito (sartego antropomorfo), e un topónimo (Antelas) que clasificamos como A.R.A. incluídos dentro da futura área de concentración parcelaria e que, polo tanto, se poden ver afectados directamente polo proxecto de obra. Propoñemos para ambos áreas de protección.

Mapa coa localización da parroquia de Santiago de Rubiás dos Mixtos

- 316 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/038-0 Prospección arqueolóxica intensiva da parroquia de Rubiás dos Mixtos, Calvos de Randín (Ourense)

Plano parcelario actual cos polígonos do proxecto de concentración parcelaria (fonte: GALIENXEÑEIROS)

Resumindo os resultados da prospección arqueolóxica no que a patrimonio etnográfico e arquitectónico se refire, temos por un lado a dúas poboacións dentro da futura área de concentración, Santiago e Rubiás, que, como é habitual, acollen elementos de interese arquitectónico e etnográfico, pero a súa localización dentro do núcleo de poboación, en principio, anula o impacto que poida ter a concentración parcelaria sobre eles, razón pola que non propoñemos área de protección, sobreentendendo que se deben protexer os núcleos de poboación no seu conxunto. Por último, temos a igrexa parroquial, un peto de ánimas, un cruceiro e un muíño en Rubiás, así como tres

pontillóns e unha cruz de termo sobre o río Salas que pola súa situación illada e escasa entidade poden ser máis vulnerables de cara a un futuro proxecto de concentración. Neste caso propoñemos a aplicación de áreas de protección consistentes, en protección integral para os edificios e áreas de respecto de 100 m de radio para cada un. Un elemento de especial atención pola súa entidade e importancia histórica é o Camiño Privilexiado, que á súa vez engloba varios elementos culturais no seu contorno, o seu trazado orixinal debe ser respectado, ademais propoñemos unha banda de protección de 20 m de ancho a cada lado.

- 317 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/056-0

Prospección intensiva subacuática, derivada do achado de materiais arqueolóxicos no contorno da praia de Lago, Xove (Lugo) IGNACIO CRESPO LIÑEIRO

A

intervención que nos ocupa xorde como resposta ao achado casual, durante os labores de dragaxe para a instalación dun emisario submarino de piscifactoría no contorno da praia de Lago (concello de Xove, Lugo), dunha serie de materiais de interese arqueolóxico que presumiblemente pertencían a un pecio de cuxa existencia non se tiña ningunha constancia. Inmediatamente tras a súa posta en coñecemento a través do Servizo de Arqueoloxía da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural encárgaselle á empresa ARGOS S.L. a redacción dun proxecto de prospección puntual no lugar do achado así como o estudo dos materiais procedentes do pecio, o seu levantamento planimétrico e o establecemento das medidas correctoras xunto coa súa delimitación e inclusión no inventario de xacementos arqueolóxicos subacuáticos de Galicia. Durante a redacción do proxecto a empresa ARGOS S.L. decide formular a intervención seguindo dous eixes fundamentais que nos levasen a conseguir a maior información posible sobre o achado: prospección intensiva e investigación documental e bibliográfica. Por un lado a elaboración dunha proposta de actuación puntual baseada na prospección intensiva dunha área delimitada por un raio de 100 m partindo da posición aproximada da draga parecíanos o comezo idóneo dado que

Verso e servidor de bombarda concrecionados

contabamos coa colaboración desinteresada do mergullador e encargado das operacións vinculadas ao achado do pecio. Así mesmo, formulamos unha ampliación da área de estudo cunha prospección por rúas seguindo un eixe E-W formando unha área cuadrangular de 100 x 100 m que permitise a localización dunha potencial área de dispersión de restos dese pecio ou de calquera elemento patrimonial susceptible do seu rexistro. O outro eixe de desenvolvemento do proxecto baseábase na inexistencia a priori de elementos na bibliografía de costume que desen luz sobre a existencia dun posible naufraxio que se correspondese coa tipoloxía dos materiais depositados no Museo do Mar de Vigo. Así que decidimos recompilar calquera información relativa a elementos periféricos dos habituais nun acontecemento rexistrado na zona. Investigamos exhaustivamente nos arquivos do Reino de Galicia e os parroquiais da zona acerca de calquera aviso de naufraxio ou da aparición de cadáveres ou restos dun posible naufraxio arredor de finais do século XV e XVI. A investigación documental produciu como resultado o achado dunha referencia a un preito civil recompilada nun manuscrito de Lope de Frías (1596) onde se menciona a apertura dun proceso xudicial sobre as competencias e propiedades de «una nao flamenca que dio en través en tierras de su señoría... en el año de 1544». O devandito preito civil foi localizado no Arquivo da Real Chancelería de Valladolid onde nos facilitaron a súa reprodución que está en proceso de transcrición e que nos desvela a existencia dun naufraxio acaecido o 24 de setembro de 1544 dunha nave de procedencia flamenga de nome «Honor» e da que faleceron todos os seus tripulantes, incluído o mestre piloto, agás 3 homes e que se afunde a causa dun temporal que a lanza ao través no contorno do Portiño de Morás e cuxa tipoloxía de carga e pezas de artillería coas que ía armada coinciden cos achados localizados tanto pola draga como no proceso de prospección con mergulladores. A tipoloxía de materiais entregados polos descubridores foi documentada ao mesmo tempo que se levaba a cabo o proxecto de investigación documental.

- 318 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/056-0 Prospección intensiva subacuática, derivada do achado de materiais arqueolóxicos no contorno da praia de Lago, Xove (Lugo)

Tratábase de dúas pezas de artillería da comunmente embarcada na época: un servidor de bombarda que conservaba restos orgánicos de cabo e mecha, así como un verso de ferro completo con recámara de alcuza e espeque para o seu encaixe na borda da nave. Ademais foron entregados oito pratos de peltre de varios tamaños pero da mesma factura e que durante o proceso de redacción da memoria se determinaron de orixe inglesa pola existencia neles das marcas de fabricante. O devandito selo de fabricante coincide co dun penico localizado nunha prospección posterior e que tamén se atopa documentado no manifesto recompilado no preito de 1544. Un hastil de bésta de caza decorado con flo- Detalle da estrutura do pecio onde se observa o seu bo estado de conservación res de lis en bronce e acanaladuras talladas en óso e nun excelente estado de conservación. Unha xerra de peltre de tipoloxía centroeuropea con tapa a draga tiña a súa base. Unha vez alí localizamos a maiores que non posúe ningún tipo de selo pero que durante a in- un gran fragmento de bombarda que conservaba a súa cavestigación de materiais coincide coas tipoloxías de media- rreta de madeira e cabos de amarre, un saco de cravos que dos do século XVI comúns nos Países Baixos, Alemaña e conservaba a súa forma orixinal, restos de concrecións de metal así como numerosas pezas de madeira que no moInglaterra. Durante a prospección localizáronse dúas pezas de arti- mento da súa extracción estaban nun magnífico estado de llería máis. Un falconete xunto a outro servidor de ferro conservación. Á conclusión da redacción da memoria técnica preceptimoi concrecionado e de similares dimensións que o entregado en depósito así como unha bombarda separadas por va determinamos a existencia dun pecio inédito no contorapenas unha decena de metros. Restos de madeirame no da praia de Lago - porto de Morás de mediados do pertencente á varenga dun navío de construción ibero-at- século XVI que podería corresponderse tanto polos datos de campo coma polos estudos posteriores de materiais co lántica similar a outros consultados como o Aveiro A, etc. Na área prospectada localizáronse numerosas anomalías pecio «Honor» naufragada nese mesmo lugar o 24 de magnéticas de gran tamaño localizadas nun raio duns 20-30 setembro de 1544 e por cuxos materiais preiteou o Bispado m do eixe central de prospección así como restos de mate- de Mondoñedo na figura de Don Juan de Guevara. O devandito pecio foi posicionado e catalogado no rial lítico que puidese provir do lastre da embarcación e que non se corresponden xeomorfoloxicamente coas formacións Servizo de Arqueoloxía da Dirección Xeral de Patrimonio rochosas predominantes nun contorno granítico como o Cultural, sendo depositados os materiais no Museo do Mar como depósito asignado e onde está a ser convenientemenexistente na zona de estudo. Durante a prospección do contorno de fondos predo- te detido o seu proceso de degradación e restaurados na minantemente de area da zona puidemos constatar algúns medida do posible. A recomendación que engadimos tanto no informe coma detalles importantes que poden condicionar a posible exposición do pecio a medio prazo. Malia que os áridos prove- na memoria técnica final foi a de realizar tanto inspeccións nientes de dragaxe do emisario submarino se acumularon puntuais no lugar do achado para avaliar os posibles cambios no areal da praia de Lago estes á súa vez cambiaron a na visibilidade da estrutura do pecio como a súa evolución batimetría do fondo. Foron constatables aínda tanto os res- batimétrica. Así mesmo, consideramos que deberían realizartos de material extraído durante as operacións da draga así se sondaxes puntuais para avaliar a potencialidade do xacecomo era posible intuír o posible túmulo que cubría o pecio mento así como o seu estado de conservación dado que aparentemente os materiais están nun estado excepcional, o no momento da prospección. Tras a prospección subacuática da zona comunicóusenos cal podería achegar unha información incalculable tanto para que durante os traballos na zona foran depositados materiais o estudo da construción naval como impulso decisivo no extraídos na mesma zona na zona portuaria de Morás, onde avance da arqueoloxía subacuática en Galicia. - 319 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/164-0

Prospección arqueolóxica subacuática no contorno do seo de Corcubión, ría de Corcubión-cabo Fisterra (A Coruña) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ, RAÚL GONZÁLEZ GALLERO 1

O

obxectivo do proxecto era documentar e incluír no «Inventario de Xacementos Arqueolóxicos Subacuáticos» os pecios coñecidos na área de estudo e localizar outros novos mediante a realización de entrevistas e consultas entre os profesionais dedicados ás actividades subacuáticas. Recadouse toda a información necesaria relativa á zona de traballo (cartas náuticas, fotos aéreas, planos, rumbos antigos e actuais, datos históricos, etc.). No marco do proxecto xeral procedeuse ao exame da situación daqueles elementos de interese patrimonial na área de estudo. Esta información foi obtida a través dos profesionais do mar, dos datos bibliográficos e de arquivo dispoñibles, que foron consultados durante os traballos de planificación das diferentes intervencións. A realización dunha enquisa etnográfica2 facilitou a posición de varios xacementos subacuáticos obxecto de prospección ao compás do presente traballo e recoller noticias de varios máis que, por falta de tempo, non puideron comprobarse ata o momento. Ademais, recolleuse a

Aspecto parcial das madeiras conservadas nun dos pecios, de interese patrimonial, localizados

existencia dalgúns outros xacementos fóra da área de estudo autorizada. A execución das campañas mediante mergulladores supuxo a realización de inmersións por arqueólogos nos fondos obxecto do estudo. Como medios técnicos utilizouse a localización GPS submarina3 e, nalgúns casos, detector de metais e planador submarino. O primeiro paso consistiu na delimitación exacta da área que se ía prospectar, tomáronse posicións D.G.P.S. e balizouse a zona de prospección. Os traballos desenvolvéronse mediante buscas por parella de mergulladores, seguindo rutas previamente marcadas por GPS e utilizando compás. Como elemento de apoio á prospección empregouse un detector de metais, especialmente útil en zonas de abundancia de algas onde a visibilidade se ve moi reducida a causa destes organismos e nos fondos areentos onde os movementos da area cobren e descobren alternativamente os xacementos. RESULTADOS E CONCLUSIÓNS Mediante as citadas fontes obtivemos unha aproximación acerca da riqueza patrimonial da área estudada. No estadio actual da investigación, podemos aproximar o número de buques perdidos nos arredores do cabo Fisterra. Os datos obtidos ata o momento sobre fontes documentais indícannos a presenza de polo menos 91 naufraxios no contorno de Corcubión - Fisterra, deles 61 de interese histórico. Somos conscientes de que estas cifras non reflicten máis que unha parte do total real de naufraxios producidos nestas augas, que, non debemos esquecer, viron transitar a maior parte do comercio marítimo europeo. Convén destacar o elevado número de xacementos e elementos de orixe antrópica localizados e situados durante a presente intervención. A realización dun inventario previo do Patrimonio Cultural Subacuático de Galicia, con base en fontes documentais dos xacementos subacuáticos da zona, permitiunos coñecer a existencia de numerosos naufraxios cuxas trazas se localizaron en arquivos, libros e outros soportes e que se corresponden na actualidade con xacementos arqueolóxicos mergullados. Unha vez constatada a súa existencia, así como a historia e características de cada unha das embarcacións protagonistas, a segunda das fases consistiu na busca baixo a auga dos xacementos arqueolóxicos recollidos por estas fontes ou facilitados por pescadores e mergulladores

- 320 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/164-0 Prospección arqueolóxica subacuática no contorno do seo de Corcubión, ría de Corcubión-cabo Fisterra (A Coruña)

Broche de ouro (esquerda) e imaxe realista do buque sobre un fragmento de porcelana (dereita) atopado nun dos pecios (s. XIX)

habituais da zona. A localización de todos os puntos incluídos neste proxecto significa un importante avance na xestión do Patrimonio responsabilidade do Goberno autonómico de Galicia. É un paso máis no desenvolvemento da ferramenta básica de xestión do Patrimonio que é o Inventario do Patrimonio Cultural Subacuático de Galicia, que ha de incluír non só a referencia documental respecto aos posibles xacementos subacuáticos coñecidos a través da historiografía, senón a súa posición e estado actual. Entre o conxunto de pecios localizados destacan varios pertencentes á frota de Padilla de 1596. Respecto a esta frota coñécese a perda de arredor dunha vintena de embarcacións, das cales, polo menos seis dos xacementos inspeccionados ou recollidos oralmente, se poden poñer en relación con este feito histórico. Durante a presente campaña, nun destes buques, localizado nas proximidades de punta Carballeira, Cée, retiráronse, co obxecto de evitar o seu espolio, os materiais arqueolóxicos que permanecían á vista sobre a superficie do fondo mariño. Neste lugar ademais de dúas pezas de artillería de ferro, localizáronse 18 lingotes de chumbo naviformes dos utilizados na fundición de munición, abundante cerámica e o fragmento dunha culler de aliaxe de cobre entre outros obxectos. Varios dos pecios recollidos durante a enquisa oral identificáronse co naufraxio de buques de cronoloxía recente. Estes foron situados xeograficamente, aínda que sen proceder a intervencións máis pormenorizadas por non ser obxecto da presente intervención. Consideramos necesario darlles continuidade ás tarefas de prospección arqueolóxica subacuática co obxecto de identificar as novas informacións recollidas, documentar cada

Posicionamento mediante GPS submarina dun canón dun pecio da flota de Martín de Padilla (s. XVI)

un dos elementos de interese patrimonial localizados e ampliar o ámbito de investigación a novas zonas e a maiores profundidades. Ademais faise necesario continuar con futuras campañas co obxecto de finalizar aqueles traballos de documentación sobre varios xacementos que, debido á súa grande entidade, inesperada baixo calquera punto de vista previo á intervención, foi imposible abordar extensión. Neste sentido cómpre resaltar que durante a presente campaña foi localizado un pecio incluído na categoría de Patrimonio Cultural, de máis de 75 m de eslora, cuxa documentación dista moito de estar completa debido, non só á propia entidade do xacemento, senón á profusión e natureza dos obxectos e materiais localizados.

NOTAS 1 Colaboración: Fernando Carillo Lago. 2 Os datos facilitados desinteresadamente por varios mergulladores e profesionais do mar en xeral, foron de vital importancia para o presente traballo, polo que nos sentimos en débeda pola súa desinteresada xenerosidade. 3 Archeonauta UW/GPS.

- 321 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/168-0

Resultados da sondaxe arqueolóxica no lugar de Pedras, O Saviñao, e da prospección na Depresión de Monforte de Lemos (Lugo) LOMBERA HERMIDA, A., RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, X. P., LAZUÉN FERNÁNDEZ, T., FÁBREGAS VALCARCE, R.

N

as campañas arqueolóxicas levadas a cabo no ano 2008 desde o proxecto de investigación «Ocupacións Humanas durante o Plistoceno da cunca media do Miño» continuouse cos traballos de prospección nun novo sector da depresión de Monforte de Lemos e ampliouse o marco de actuación coas sondaxes arqueolóxicas realizadas no xacemento de Pedras (freguesía de Vilelos) na penechaira granítica do concello do Saviñao, Lugo (Fábregas et al., 2009). PROSPECCIÓNS NA DEPRESIÓN DE MONFORTE DE LEMOS Durante a campaña do ano 2008 prospectouse a parte occidental da depresión de Monforte de Lemos s.s. Esta zona esténdese pola marxe setentrional do río Cabe e está delimitada ao leste polo río Cinsa, confluente do primeiro, e

1

ao oeste pola escarpa que, desde Tuiriz ata Pantón, forma a falla disimétrica orientada NNE-SSW a NE-SW. Esta marca o contacto entre os afloramentos terciarios e cuaternarios de Monforte, os materiais cámbrico-precámbricos e as rochas plutónicas que afloran máis ao oeste, na penechaira de Pantón e O Saviñao. Nesta área atopamos varias superficies de aplanamento, a maioría delas localizadas entre os 300 e os 350 m.s.n.m. Estas superficies estarían relacionadas coas grandes terrazas fluviais que forma o río Cabe na parte central da depresión, constituíndo restos erosionados dunha antiga superficie de maiores dimensións. Como consecuencia dos traballos de prospección levados a cabo nestas superficies de aplanamento situadas nas parroquias de San Mamede, Baamorto, Tor e San Salvador

Principais xacementos da depresión de Monforte de Lemos. Xacementos adscritos ao Modo 2 (círculos): Pedras (1); Chao Vilar-I, II, III (2); As Cruces e Conchouso (3); Outeiriño (4). Xacementos do Modo 3 (cadrados): Mañente e San Mamede (5). Xacementos do Modo 4 (triángulos): Costa Grande-III (6) e Valverde (7)

- 322 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/168-0 Resultados da sondaxe arqueolóxica no lugar de Pedras, O Saviñao, e da prospección na Depresión de Monforte de Lemos (Lugo)

1

de Seoane foron atopadas 18 novas estacións. Temos que salientar que as principais concentracións (Chao Vilar-I, II e III, San Mamede) aparecen sobre diferentes niveis de terrazas correlacionables cos da parte setentrional da depresión. Chao Vilar é unha ampla superficie achairada a uns 350 metros s.n.m., onde foron descubertas 3 estacións que achegaron un total de 62 pezas. Os conxuntos líticos das diferentes dispersións amosan unhas características homoxéneas tanto na xestión das distintas materias primas, baseadas na cuarcita e no seixo, como no que atinxe ás estratexias de explotación e configuración. Pola importancia dos grandes configurados, especialmente os bifaces, e o predominio de BN1XE centrípetas, lonxitudinais e ortogonais, así como de produtos de mediano formato, os lugares de Chao Vilar-I, II e III poden ser adscritos ao Modo 2. Non obstante, presentan certos aspectos novos con respecto a outros xacementos da depresión, como a presenza do método Levallois. No lugar de Costa Grande, localizáronse catro puntos con numerosos produtos de talla. A importancia destas estacións radica na súa relación directa cos afloramentos Ordovícicos de Cuarcita de Cruciana. A numerosa presenza de produtos de talla documentada no punto de Costa GrandeIII, xunto coas similitudes tecnolóxicas e de materia prima co xacemento de Valverde, fan pensar na súa funcionalidade como talleres e lugar de aprovisionamento de cuarcitas de gran fino durante o Paleolítico superior. SONDAXE NO LUGAR DE PEDRAS O lugar de Pedras atópase na parroquia de Vilelos, no concello do Saviñao, ao NW de Escairón e a 520 metros s.n.m. Con motivo do achado de industrias en superficie programáronse unhas sondaxes arqueolóxicas co obxectivo de coñecer o contexto deposicional dos artefactos. Malia que a súa localización sitúa o xacementos fóra dos depósitos cuaternarios da depresión de Monforte, as penechairas graníticas dos concellos de Pantón e O Saviñao amosan un grande interese arqueolóxico. Este contexto é moi semellante ao atopado nos xacementos paleolíticos das penechairas ourensás, relacionados a pequenas cubetas ou depresións. O lugar é unha pequena cubeta cunha certa inclinación cara ao W. Na prospección atopáronse 10 artefactos en cuarcita e seixo, un deles un biface en cuarcita. Segundo as dispersións dos artefactos e a topografía do terreo presentáronse varias sondaxes valorativas; a cata 3 foi a única que achegou un nivel arqueolóxico. Na escavación da cata 3 alcanzáronse os 1,6 m de profundidade con respecto á superficie actual. Debido ás fortes choivas e á conseguinte subida do nivel freático, a

2

3

4

Bifaces de Pedras (1, 2); Biface de Chao Vilar-I (3); Biface de Outeiriño (4)

- 323 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/168-0 Resultados da sondaxe arqueolóxica no lugar de Pedras, O Saviñao, e da prospección na Depresión de Monforte de Lemos (Lugo)

intervención non se puido levar a termo e descoñécese a potencia total do xacemento. Polo momento, foron identificados ata 5 niveis xeolóxicos. O único nivel arqueolóxico identificado, a camada 3, ten unha potencia de 80 cm. A matriz é arxilosa de cor avermellada con presenza de pequenas gravas subangulosas de seixo e algún clasto de granito. Foron recuperados 17 artefactos, 6 deles en cuarcita e 11 en seixo de formato pequeno (49,2 x 61,7 x 28,6 mm e 41,7 x 40,1 x 18,4 mm, respectivamente). Os seixos, con abundantes planos e de cor azulada, proveñen do contorno do xacemento onde abundan este tipo de formacións. Non obstante, as cuarcitas tiveron que ser levadas desde outros leitos fóra xa da penechaira, seguramente do río Miño, situado a uns 3-4 km ao oeste do xacemento. En canto ás categorías estruturais, as máis representadas son as lascas (48,15%) e produtos de talla, especialmente no que atinxe ás cuarcitas, e son escasos os núcleos. Pola contra, os configurados acadan unha alta representación (18,5%), destacan os tres bifaces en cuarcita, un deles sobre canto (BN1XC), e unha raedeira. En canto ás estratexias de explotación, identificadas a través das escasas matrices e produtos, dominan as bifaciais lonxitudinais e ortogonais, presentando os produtos negativos unipolares nas súas caras dorsais e talóns unifacetados ou corticais. Neste sentido debemos salientar a explotación encamiñada á obtención de grandes Bases Positivas ben sexa para a súa posterior transformación en grandes configurados (BN2XC bifaciais) ou para a utilización directa. Para este tipo de soportes, só testemuñados a través das BP e BN2X, as cadeas operativas semellan estar fragmentadas, e indican, posiblemente, a súa produción no lugar de abastecemento.

Polas características descritas anteriormente: produción de grandes BP, predominio de estratexias lonxitudinais e ortogonais e presenza de grandes obxectos configurados, o conxunto lítico atopado no xacemento de Pedras presenta moitas similitudes cos xacementos adscritos ao Modo 2 da depresión monfortina. Próximos traballos centraranse en ampliar a área de escavación co fin de poder determinar con claridade o contexto deposicional e a cronoloxía do xacemento. En resumo, a descuberta de novas estacións no sector oeste da depresión de Monforte adscritas aos diferentes períodos identificados na devandita cunca, así como nas penechairas graníticas do Saviñao, son unha mostra da intensidade e importancia do poboamento da bisbarra monfortina durante o Plistoceno, e ofrecen un marco único para o estudo da evolución tecnolóxica e de patróns de asentamento das comunidades paleolíticas do NW.

NOTA 1 Os traballos arqueolóxicos vinculados ao proxecto de investigación foron levados a cabo grazas ao apoio do Ministerio de Educación e Ciencia (HUM2007-63662), do Concello de Monforte de Lemos e do Centro de Formación e Experimentación Agroforestal.

BIBLIOGRAFÍA FÁBREGAS VALCARCE, R.; ALONSO FERNÁNDEZ, S.; AMEIJENDA IGLESIAS, A.; GRANDAL A.; LAZUÉN FERNÁNDEZ, T.; DE LOMBERA HERMIDA, A.; PÉREZ ALBERTI, A.; PÉREZ RAMA, M.; RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, X. P.; RODRÍGUEZ RELLÁN, C.; SERNA GONZÁLEZ, M. R.; TERRADILLOS BERNAL, M. e VAQUERO RODRÍGUEZ, M. (2009): «Novos resultados das intervencións arqueolóxicas no sur lucense. Os xacementos paleolíticos da Depresión de Monforte (Monforte de Lemos), Cova Eirós (Triacastela) e Valdavara (Becerreá).» Gallaecia, 29, pp.: 9-32. D´ANGLADE,

- 324 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/222-0

Prospección arqueolóxica superficial do concello de Boborás (Ourense) JORGE LAMAS BÉRTOLO

E

n cumprimento da lexislación vixente en materia de protección do patrimonio cultural1, propúxose unha intervención, para revisar e delimitar os elementos do patrimonio arqueolóxico municipal de Boborás (Ourense), fundamentada metodoloxicamente na execución dunha prospección arqueolóxica. A intervención arqueolóxica tratouse seguindo unha estratexia de prospección de superficie, de cobertura parcial e carácter extensivo, que integrou o ámbito municipal de Boborás. Esta prospección arqueolóxica extensiva centrouse na revisión dos xacementos catalogados así como no contorno dos lugares con achados arqueolóxicos illados e nas referencias toponímicas de carácter arqueolóxico. Podemos resumir as conclusións do proxecto de prospección arqueolóxica superficial do concello ourensán de Boborás en que partimos dun catálogo de nove xacementos e agora podemos presentar outro actualizado con 66 xacementos e oito referencias, así como 10 túmulos a maiores no limítrofe concello do Irixo; pero iso sería simplificar os resultados do traballo, debemos explicar as razóns que levan a este incremento de xacementos. Empecemos pola base, o catálogo existente. Confirmamos todos os xacementos inventariados, o único labor foi o de actualizar e completar as súas fichas. Cando realizamos a fase previa de estudo das referencias arqueolóxicas, atopámonos con abundante documentación e bibliografía que xa nos facían prever o incompleto que estaba o inventario existente. O traballo de investigadores como X. L. Sobrado Pérez, J. J. Álvarez González e R. Mª Ricoy Casas foron fundamentais para coñecer os restos que alberga este concello, así como a obra en xeral do Centro de Estudos Chamoso Lamas do Carballiño. O concello de Boborás acolle monumentos medievais, sobradamente coñecidos como elementos arquitectónicos, pero para aumentar as súas posibilidades de supervivencia así como protexer o seu contorno inmediato consideramos conveniente catalogalos como xacementos xa que son susceptibles de estudo con metodoloxía arqueolóxica. Seguindo coas pistas bibliográficas, contamos con abundantes referencias na bibliografía especializada aos materiais procedentes das mámoas de Xendive ou as torres medievais e camiños que cruzaban este concello. Estas referencias chocaban co baleiro do inventario de Boborás, isto á súa vez non nos debe estrañar demasiado xa que nunca se realizou unha prospección sistemática e programada do territorio

Detalle da granxa medieval de Paradela (Moldes)

municipal. Os xacementos inventariados débense na súa maior parte ao traballo do arqueólogo provincial D. Alfredo Seara Valero a finais dos anos 80 do pasado século. Animados por estas referencias e axudados polos investigadores X. L. Sobrado Pérez, J. J. Álvarez González e R. Mª Ricoy Casas, procedemos a unha prospección intensiva das áreas sospeitosas de albergaren restos. Os resultados falan por si sós, catalogamos máis de corenta túmulos, entre os que destacan os dez que forman a necrópole de Coto Molín, os sete da Chousa da Lagoa (con cinco no Irixo) e os seis de Pena Escrita (con cinco no Irixo). Un grupo de xacementos moi interesante e novo constitúeno as nove granxas/adegas medievais repartidas por esta

- 325 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/222-0 Prospección arqueolóxica superficial do concello de Boborás (Ourense)

Coto da mámoa

parte do «Ribeiro calado» e cuxa localización e estudo é froito en exclusiva do historiador X. L. Sobrado Pérez. Tamén temos que destacar pola súa importancia histórica para a comarca así como a variedade e potencialidade dos restos conservados do Orcellón (GA32013033). Malia que as referencias bibliográficas e documentais foron frutíferas e permitiron a catalogación dun elevado numero de xacementos máis ou menos coñecidos pero non inventariados, coas referencias toponímicas ocorre todo o contrario, xa que a prospección da maior parte delas resultou completamente negativa. Queremos rematar agradecéndolles a todos os compañeiros que nos axudaron no presente traballo: X. L. Sobra-

do Pérez, polas abundantes e sempre frutíferas referencias; J. J. Álvarez González, R. Mª Ricoy Casas, Barba Seara por botarnos unha man no traballo de campo e coidar con tanto celo do patrimonio da súa comarca que é patrimonio de todos; a Barba Seara, C. H. pola información relativa ao concello do Irixo, a Seara Carballo, A. polos materiais do castro de Moldes, finalmente a Gómez Nistal, C. polas súas indicacións á hora de delimitar as áreas de protección dos xacementos.

NOTA 1 Lei 8/1995, do Patrimonio Cultural de Galicia.

- 326 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/290-0

Prospección arqueolóxica xeofísica da ría de Corcubión (A Coruña) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ, RAÚL GONZÁLEZ GALLERO

O

obxectivo do presente proxecto era incluír no «Inventario de Xacementos Arqueolóxicos Subacuáticos» novos xacementos mediante a realización dunha prospección xeofísica complementando os resultados de 4 aparellos1: sonda multifeixe, sónar de varrido lateral, magnetómetro e perfilador de sedimentos. Esta intervención tivo dous obxectivos: por unha parte o coñecemento exacto da natureza e orografía do fondo, por outra parte localizar os elementos de orixe antrópica situados na área de estudo e que puidesen ser de interese cultural.

A realización das campañas mediante técnicas de prospección xeofísicas consistiu na realización dunha serie de percorridos (transectos) mediante embarcacións dotadas de equipos de teledetección co obxecto de localizar calquera elemento de natureza arqueolóxica, etnográfica ou arquitectónica depositado sobre o fondo mariño ou baixo o sedimento. Habitualmente neste tipo de traballos utilízanse diversas técnicas de prospección con base nas características puntuais de cada lugar (profundidade, estado do mar, natureza do substrato, navegabilidade, etc.). No traballo con sónar de varrido lateral empregáronse dous sensores para o seu funcionamento: un DGPS2 conectado ao ordenador e un sónar de varrido lateral conectado á tarxeta de son do PC. A sonda multifeixe é un sistema de batimetría utilizado en augas pouco profundas, baseado en PC e deseñado para producir mapas dixitais do fondo mariño de áreas inspeccionadas. A frecuencia de operación do sistema utilizado é de 250 kHz e ofrece unha ampla zona de cobertura que pode variar desde 6 ata 12 veces a profundidade de auga, ata un máximo de 600 metros. O magnetómetro permite obter variacións do campo magnético utilizando tecnoloxía de resonancia magnética nuclear. Non é o que comunmente se denomina un «magnetómetro de protóns» senón que se trata dun magnetómetro tipo Overhauser. O sistema Overhauser representa o estándar que se debe seguir no que respecta á exploración mineral de alta sensibilidade, medicións de carácter ambiental e de enxeñería, ademais doutros tipos de medicións. O perfilador de sedimentos é un sistema de teledetección que ten por obxecto o estudo dos elementos inmersos na matriz estratigráfica. A súa detección prodúcese por técnicas xeoacústicas capaces de penetrar nas capas sedimentarias.

Sonografía da área da enseada de Sardiñeiro e cabo de Nasa

- 327 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/290-0 Prospección arqueolóxica xeofísica da ría de Corcubión (A Coruña)

Anomalías magnéticas detectadas no contorno do cabo de Nasa

RESULTADOS E CONCLUSIÓNS Cos traballos realizados pretendeuse facer unha primeira aproximación ao coñecemento da riqueza arqueolóxica do contorno do cabo Fisterra, pero ademais optimizar unha ferramenta, como é a prospección xeofísica, para a súa aplicación nas costas galegas. Pretendeuse dar un primeiro paso que permita validar a potencialidade deste método para desenvolver no futuro novas intervencións extensivas nesta ou outras zonas dunha forma precisa e con viabilidade económica. Os resultados permitiron diferenciar as áreas do fondo mariño cubertas por areas e aquelas con afloramentos rochosos. Nos primeiros distinguíronse claramente anomalías sobre a superficie detectadas mediante sónar e sonda multifeixe, ademais das anomalías magnéticas localizadas mediante magnetómetro. Nos afloramentos, alá onde a rocha non permite apreciar anomalías acústicas, detectáronse varios puntos de posible interese arqueolóxico grazas ás lecturas obtidas mediante o magnetómetro. Os resultados deben cualificarse de excelentes en relación co número de anomalías detectadas, tanto en zonas coñecidas con anterioridade coma nas novas. A superposi-

ción de liñas de evidencia detectadas por dous ou máis sensores sobre un punto e o mapeo final das anomalías agrupadas en xacementos, son proba da eficacia do sistema que traballa tanto sobre fondos sedimentarios como rochosos. As cartas arqueolóxicas obtidas denominámolas mapas de anomalías clasificadas, dado que precisan de campañas arqueolóxicas de investigación que identifiquen, valoren, cuantifiquen e lles outorguen cronoloxía a cada unha das citadas anomalías. Nos días de traballo de campo cartografáronse fondos moi heteroxéneos e onde o número de anomalías superou as previsións máis optimistas. En total detectáronse e xeorreferenciáronse, mediante técnicas xeofísicas, arredor de 400 anomalías, das cales polo menos 139 se reflicten no sónar de varrido lateral por ter obxectos emerxentes sobre o fondo mariño ou se observan semienterrados grazas aos rexistros do perfilador acústico. Os restantes 263 puntos corresponden a anomalías do campo magnético medio do fondo mariño. A combinación das distintas tecnoloxías empregadas permitiu detectar puntos no fondo que dificilmente se farían visibles por cada unha

- 328 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/290-0 Prospección arqueolóxica xeofísica da ría de Corcubión (A Coruña)

Perfilador de sedimentos durante a campaña

das tecnoloxías en caso de usarse de forma individual, ao permitir descartar elementos emerxentes de formación natural. As anomalías que combinan dous ou máis métodos de prospección convérteas en contactos con alta probabilidade de corresponderse con elementos de orixe antrópica. Nestes casos incluímos tamén aqueles datos obtidos mediante a enquisa etnográfica ou os que nos ofrecen as fontes documentais. Deste total de anomalías «combinadas» unha porcentaxe significativa debe corresponderse con pecios de interese patrimonial. Boa parte das anomalías móstranse en máis dun rexistro e moitas agrúpanse en áreas concretas do fondo a modo de xacemento de anomalías. Todo iso lle outorga a cada un destes puntos máis probabilidades de que se traten de ele-

mentos antrópicos e polo tanto con potencialidade de ter interese arqueolóxico. Algunhas destas anomalías xa foron interpretadas durante os traballos de gabinete, identificando aparellos de pesca, áncoras ou mortos de fondeo e instalacións relacionadas coas actividades portuarias. Obtívose de paso un mapa tridimensional batimétrico da área de estudo que vén facilitar en gran maneira a investigación arqueolóxica desenvolvida na zona. NOTAS 1 Multibeam Echosounders, Side Scan Sonar, Magnetometer, Sub Bottom Profiler. 2 GPS diferencial. Corrixe a marxe de erro aplicada ao sinal GPS polo administrador.

- 329 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/334-0

Prospección arqueolóxica para a recuperación, mantemento e conservación do DPMT da illa de Sálvora, Ribeira (A Coruña) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ

A

illa de Sálvora atópase na boca de entrada da ría de Arousa, afastada de terra firme por unha distancia duns 3 km polo N. Ocupa unha superficie de preto de 190 Ha e ten unha altitude máxima de 71 m. Case todo o perímetro da illa é zona rochosa, agás en tres pequenas praias. Na actualidade a illa de Sálvora forma parte da parroquia de Nosa Señora do Carme de Aguiño, creada no ano 1959. Anteriormente dependía da parroquia de San Paio de Carreira, a que fora durante moitos séculos a parroquia máis poboada e rica da comarca, así como a máis antiga. Foi propiedade privada da familia Otero-Goyanes e hoxe en día está integrada no Parque Nacional das Illas Atlánticas. Efectuada a prospección arqueolóxica superficial intensiva da zona afectada polo Proxecto de recuperación, mantemento e conservación do DPMT da Illa de Sálvora (Ribeira, A Coruña) así como do resto da superficie da illa, cabe sinalar a localización de varios xacementos arqueolóxicos e restos arqueolóxicos en superficie, constatándose, así mesmo, a existencia de bens protexibles de carácter arquitectónico e etnográfico. Foron localizados 4 elementos arqueolóxicos inéditos, tres xacementos e un achado. Trátase do xacemento roma-

no de praia de Bois de adscrición cronolóxica romana e tipoloxía indeterminada, os enterramentos de náufragos localizados arredor da praia do Almacén, ambos de época contemporánea e o achado romano da praia do Almacén. Documéntase a presenza de 10 elementos pertencentes ao patrimonio arquitectónico. Son o pazo de Sálvora, a capela de Sálvora, a estatua monumento á Serea, dúas pontellas (Pontella da Telleira e Pontella da Aldea de Sálvora), dous faros (Faro Novo de Sálvora e Faro Vello de Sálvora) e un peirao (Peirao de Sálvora). Varios destes elementos forman parte dos dous conxuntos arquitectónicos existentes na illa, o Conxunto arquitectónico do Pazo/O Almacén e o Conxunto tradicional da Aldea de Sálvora. Respecto ao patrimonio etnográfico documentáronse un total de 15 elementos. Destaca a presenza dun cruceiro (Cruceiro de Sálvora), dúas fontes (Fonte da Telleira e Fonte da Aldea de Sálvora), unha telleira tradicional (Telleira da Aldea de Sálvora), un lavadoiro (Lavadoiro da Aldea de Sálvora), 6 hórreos (hórreos 1, 2, 3, 4, 5 e 6 da Aldea de Sálvora), dous muíños hidráulicos (Muíño da Aldea de Sálvora e Muíño do Almacén), un camiño tradicional (Camiño á Aldea de Sálvora) e un curro (Curro das Cabras).

Vista da zona na que foron recollidos os materiais arqueolóxicos en Praia de Bois

- 330 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/334-0 Prospección arqueolóxica para a recuperación, mantemento e conservación do DPMT da illa de Sálvora, Ribeira (A Coruña)

Débese sinalar que foron recollidos materiais de época romana en superficie. Na praia do Almacén localizouse un fragmento de bordo e corpo de ánfora romana. A peza apareceu moi rodada e alterada debido á acción erosiva eólica e mariña, feito que impediu a súa adscrición tipolóxica. Na praia de Bois documentouse a presenza dun socalco disposto entre o límite S da praia e unha zona de pasteiros delimitada por muros de peche tradicionais construídos en cachotería de granito. O socalco, cunha dirección E-W e unha lonxitude aproximada duns 30 m, semella selar restos dunha posible estrutura de cachotería de granito e a súa derruba. Entre estes restos pétreos percíbense materiais latericios de construción de época romana (tegula e imbrex). Puntualmente en superficie, aprécianse restos de materiais de almacenaxe e transporte de época romana (ánfora). Os restos documentados, malia estaren moi fragmentados, apareceron pouco rodados.

Vista desde o Leste da praia do Almacén e o conxunto arquitectónico do Pazo

- 331 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/418-0

Primeiras intervencións no xacemento de Cova Eirós, Triacastela (Lugo) LAZUÉN FERNÁNDEZ, T.; RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, X. P.; DE LOMBERA HERMIDA, A.; FÁBREGAS VALCARCE, R.

O

xacemento de Cova Eirós está situado na freguesía de Vilavella, no termo municipal de Triacastela (Lugo), a 780 metros s.n.m. Esta cavidade ábrese ao exterior sobre as pedras calcarias do Cámbrico inferior, na ladeira NNW do monte Penedo (serra do Ouribio). A boca da entrada ten unhas dimensións de 3,5 metros de ancho e 2 metros de altura, cun desenvolvemento total das galerías internas de 104 metros de lonxitude. A descuberta de restos de úrsidos a finais da década dos oitenta foi detonante para a realización de varias campañas de escavacións paleontolóxicas que proporcionaron arredor de 4.000 restos de Ursus spelaeus (GRANDAL, 1993). Por outra banda, no ano 1993 realizouse unha sondaxe de 1 m2 na entrada da cova, no marco do «Proxecto Arqueolóxico Val do Sarria-Val do Mao», no que se recuperaron máis de 550 artefactos líticos, adscritos ao Paleolítico superior inicial e medio (NOGUEIRA, 1997). Os resultados que se presentan neste informe relaciónanse coa última intervención arqueolóxica levada a cabo en Cova Eirós durante dúas semanas do mes de agosto de 2008, no marco do proxecto «Ocupacións humanas durante o Plistoceno da cunca media do Miño» (FÁBREGAS et al., 2007, 2008, 2009). A intervención consistiu na realización de dúas sondaxes: unha de 2 x 2 m no interior da cavidade (cata A), onde se integrou a sondaxe de 1993; e outra, de 1 x 1,5 m (cata B) no noiro exterior, co obxectivo de intentar delimitar os límites exteriores do xacemento. A descrición estratigráfica da sondaxe do interior é a seguinte: · Nivel superficial: terra orgánica moi solta e bioturbada. Potencia de 10-15 cm. · Nivel 1: areas finas amarelas, escasamente compactadas con estratificación laminar subhorizontal. Límites superior e inferior netos. Potencia: 10-23 cm. · Nivel 2: nivel franco-arxiloso de cor alaranxada cunha maior compactación que o nivel superior. Presenta dúas facies diferenciadas: na parte superior as areas son máis puras, sen concrecións e o seu límite inferior está marcado por pequenas placas de pedra calcaria; na parte inferior aparecen varios clastos subangulosos de pedra calcaria de pequeno tamaño (3-5 cm) e moi carbonatados, chegando a formar unha codia, máis compactada na súa parte sur. Límite inferior ondulado e neto. Potencia: 34-45 cm. Nivel arqueolóxico. · Nivel 3: nivel de arxilas de cor marrón e pequenas gravas de pedra calcaria, cunha compactación e homoxenei-

dade moito maior que no nivel supraxacente. Na súa base, coa mesma matriz que na parte superior, a arxila aparece moito máis carbonatada e hai maior presenza de clastos calcarios subangulosos de pequeno tamaño. Durante a escavación non se chegou a esgotar a potencia do devandito nivel. Nivel arqueolóxico. Nas cuadrículas do sector oeste da cata A localizáronse dous silos cuxo contido estaba composto por restos cerámicos (de época medieval e moderna), faunísticos e líticos (posiblemente procedentes dos niveis plistocenos desmantelados durante a construción destes). A presenza dos silos e da cata da sondaxe de 1993 reduciron considerablemente a superficie de sedimentos plistocenos conservados, podendo escavar soamente unha cuadrícula completa e unha zona duns 50 cm2. Na cata B, baixo un nivel estéril de areas finas e selado por placas de pedra calcaria, localizouse o que podería ser un único nivel arqueolóxico cuxa potencia non foi esgotada debido á riqueza de restos líticos e óseos. RESULTADOS DA INTERVENCIÓN Durante a intervención realizada en 2008 foron recuperados 941 rexistros líticos e faunísticos, asociados aos niveis plistocenos. Na cata A, o nivel 2 proporcionou 90 obxectos líticos e 298 óseos, mentres que no nivel 3 foron recollidos 101 obxectos líticos e 193 restos de fauna. En canto ás materias primas empregadas para a produción lítica evidénciase un claro predominio do seixo (87% no nivel 3 e 93% no nivel 2). (Táboa). A industria lítica do nivel 2 caracterízase polo seu pequeno formato e polo predominio dos produtos de talla, cun 47,7% de Bases Positivas (lascas), un 11,1% de lascas fracturadas (BPF), un 7,8% de fragmentos de lascas (FBP) e un 31,1% de fragmentos de talla indeterminables. Soamente foi recuperado un núcleo (BN1X) e escasos elementos retocados (BN2XG), todos eles en seixo. A composición da serie –coa escaseza de núcleos e Percusores– pon de manifesto que estamos ante cadeas operativas fragmentadas. Os restos óseos aparecen moi fragmentados e o seu estudo evidenciou que a composición do espectro faunístico inclúe restos de cervos (Cervus elaphus) e corzos (Capreolus capreolus), ademais doutros mamíferos de pequeno tamaño e aves.

- 332 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/418-0 Primeiras intervencións no xacemento de Cova Eirós, Triacastela (Lugo)

Relación das categorías estruturais e as materias primas dos diferentes niveis arqueolóxicos de Cova Eirós Cantos Bna Nivel 2

Bnb

Núcleos Bnc

BN2XC

BPF

FBP

Frag

TOTAL

1 1,11

2 2,22

Cuarcita

1 1,11

1 1,11

2 2,22

Cuarcita gran fino

2 2,22

1 1,11

3 3,33

1 1,11

1 1,11

40 44,44

9 10,00

7 7,78

26 28,89

84 93,33

1 1,11

1 1,11

43 47,78

10 11,11

7 7,78

28 31,11

91

1 0,99

3 2,97

Cuarcita

2 1,98

Cuarcita gran fino

5 4,95

2 2,22

2 2,22

1 1,11

10 11,11

Seixo Total Nivel 3

1 0,99

1 0,99

1 0,99

1 0,99

10 9,90

43 42,57

8 7,92

8 7,92

15 14,85

88 87,13

1 0,99

1 0,99

1 0,99

1 0,99

10 9,90

50 49,50

10 9,90

10 9,90

17 16,83

101

1 0,31

2 0,62

1 0,31

4 1,25

1 0,31

1 0,31

2 0,62

Cristal de rocha Cuarcita Cuarcita gran fino Seixo

1 0,31

2 0,62

1 0,31

2 0,62

1 0,31

10 3,12

9 2,80

170 52,96

Sílex

2 0,62 47 14,64

38 11,84

13 4,05 31 9,66

1 0,31

Total Nivel C TOTAL

Produtos BP 1 1,11

Total Nivel 2

Nivel C

Retocados

BN2XE

Cristal de rocha

Seixo

Nivel 3

BN1XE

1 0,19

301 93,77 1 0,31

1 0,31

2 0,62

1 0,31

2 0,62

11 3,43

184 57,32

47 14,64

40 12,46

33 10,28

321

2 0,39

3 0,58

3 0,58

2 0,39

22 4,29

277 54,00

67 13,06

57 11,11

78 15,20

513

A industria lítica do nivel 3 tamén está tallada fundamentalmente en seixo (87,1%). As cadeas operativas aparecen igualmente fragmentadas, coa presenza maioritaria de produtos de talla (BP) e de soportes retocados (BN2XC), e unha reducida representación de Percusores (1,8%) e núcleos (0,9%). As categorías dominantes son as Bases Positivas (49,5%) e os fragmentos (16,8%). Destaca a salientable porcentaxe de elementos retocados, todos eles en seixo (9,9%), entre os que sobresaen as raedeiras e denticulados, seguidos polas raspadeiras e os becs. O único núcleo recuperado é multifacial con talla ortogonal. Non obstante, temos identificado produtos Levallois (entre eles unha punta), discoidais e de tipo Kombewa. Cabe salientar a alta porcentaxe de talóns multifacetados (24,4%) e bifacetados (16,3%). As características deste conxunto permiten adscri-

bilo ao Paleolítico medio, co predominio das estratexias de explotación predeterminadas. Os restos óseos do nivel 3 presentan un alto grao de fragmentación e moitos deles posúen marcas de corte o que apuntaría ao factor antrópico como principal axente da intervención. Entre os herbívoros están representados os cervos. A maioría de restos de úrsidos deste nivel correspóndense a individuos neonatos (dentes deciduais). A presenza dun fragmento de molar coa morfoloxía similar á do rinoceronte (Rhinocerotidae) permite supoñer que algúns dos restos óseos correspondentes a un individuo de tamaño moi grande pertencen tamén a esta familia. Na cata B foi descrito o que, ata o momento, parece un único nivel arqueolóxico (nivel C), no que foron recuperados 321 elementos líticos e 144 óseos. Neste caso tamén se

- 333 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/418-0 Primeiras intervencións no xacemento de Cova Eirós, Triacastela (Lugo)

Material lítico do nivel 3 de Cova Eirós

documenta un claro predominio do seixo (93%) e a presenza de cadeas operativas fragmentadas. A serie lítica está composta por un conxunto, máis o menos amplo, de elementos característicos dunha produción laminar e a intrusión doutros de aspecto máis antigo. Polo tanto, e á espera de novos datos que permitan esclarecer a formación do devandito nivel, podería tratarse dun nivel alterado, formado pola remoción dos estratos da cata A. CONCLUSIÓNS Segundo as características morfotécnicas dos conxuntos estudados e as recentes datacións absolutas dos niveis de interior de cova, o nivel 3 pode ser adscrito ao Paleolítico medio, caracterizado polo predominio de estratexias de explotación predeterminadas (Levallois, discoide e Kombewa). A serie do nivel 2 e certos elementos do nivel C indican unha ocupación posterior, adscrita ao Paleolítico superior. A desaparición dos produtos Levallois e discoidais no nivel 2, así como a presenza de láminas (completas ou fragmentadas) son trazos típicos dun conxunto industrial do Paleolítico superior inicial. Adscrición para os niveis superiores da entrada que xa foi proposta polos responsables da intervención de 1993 (NOGUEIRA, 1997).

BIBLIOGRAFÍA FÁBREGAS VALCARCE, R., T. LAZUÉN FERNÁNDEZ, A. DE LOMBERA HERMIDA, J. A. PEÑA ALONSO, A. PÉREZ ALBERTI, X. P. RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, C. RODRÍGUEZ RELLÁN e M. TERRADILLOS BERNAL (2007): «Novos achados paleolíticos no interior de Galicia. A Depresión de Monforte de Lemos e as súas industrias líticas». Gallaecia 26: 7-33. FÁBREGAS VALCARCE, R., S. ALONSO FERNÁNDEZ, T. LAZUÉN FERNÁNDEZ, A. DE LOMBERA HERMIDA, A. PÉREZ ALBERTI, X. P. RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, C. RODRÍGUEZ RELLÁN, M. TERRADILLOS BERNAL, M. R. SERNA GONZÁLEZ e M. VAQUERO RODRÍGUEZ (2008): «Aportacións ó estudo da Prehistoria da cunca media do Miño. Os asentamentos en cova e ó aire libre». Gallaecia 27: 63-88. FÁBREGAS VALCARCE, R., S. ALONSO FERNÁNDEZ, A. AMEIJENDA, A. GRANDAL D´ANGLADE, T. LAZUÉN FERNÁNDEZ, A. DE LOMBERA HERMIDA, A. PÉREZ ALBERTI, M. PÉREZ RAMA, X. P. RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, C. RODRÍGUEZ RELLÁN, M. R. SERNA GONZÁLEZ, M. TERRADILLOS BERNAL e M. VAQUERO RODRÍGUEZ (2009): «Novos resultados das intervencións arqueolóxicas no sur lucense. Os xacementos paleolíticos da Depresión de Monforte (Monforte de Lemos), Cova Eirós (Triacastela) e Valdavara (Becerreá)». Gallaecia 28: 9-32. GRANDAL D´ANGLADE, A. (1993): El Oso de las cavernas en Galicia, el yacimiento de Cova Eirós. Laboratorio Xeolóxico de Laxe. Edicións O Castro, Sada. NOGUEIRA RÍOS, S. (1997): «Unha primeira aproximación ao estudio dos materiais líticos de Cova Eirós (Triacastela-Lugo)». Historia Nova IV: 9-29.

- 334 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/432-0

Catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Baralla (Lugo) JOAQUÍN FERRER CRUZ

A

catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do Concello de Baralla está enmarcada dentro dos traballos que, no referente ao Patrimonio Cultural, forman parte do Plan Xeral de Ordenación Municipal do Concello de Baralla (Lugo), en fase de elaboración a través da sociedade DVEGA ARQUITECTURA, TERRITORIO E MEDIO AMBIENTE S.L. O ámbito da actuación foi o termo municipal de Baralla, antigamente Neira de Xusá, localizado na comarca dos Ancares, provincia de Lugo. Desde o punto de vista da metodoloxía utilizada, debemos salientar que os traballos estiveron organizados en tres fases: 1.- Pre-prospección: proceso de documentación previa ao traballo de campo, coa recompilación de todas as referencias existentes en catálogos oficiais e fontes bibliográficas, así como a revisión da cartografía, da fotografía aérea actual (SIXPAC) e antiga (voo americano) e o estudo do relevo

en función da posible localización dos xacementos arqueolóxicos con base nos patróns de asentamento. 2.- Inspección visual e percorrido a pé do territorio. Os traballos de catalogación realizados non consistiron nunha prospección arqueolóxica extensiva e sistemática do territorio municipal, senón nunha revisión dos xacementos xa inventariados en catálogos oficiais e en fontes bibliográficas, valorando o seu estado de conservación e corrixindo, cando foi necesario, a súa localización planimétrica. Si se realizou unha prospección de carácter case intensivo no contorno inmediato aos xacementos previamente coñecidos, este contorno veu definido por unha superficie de terreo que é variable en función de cada caso concreto. O grao de intensidade da prospección realizada en cada un dependeu das propias condicións do terreo, en especial do estado da vexetación, e das dificultades que presentaba cada elemento catalogado para o establecemento dunha delimitación planimétrica axeitada ás necesidades de protección do ben. 3.- Delineado de áreas de protección sobre a cartografía usada nos traballos de planeamento. Os criterios utilizados para establecer estas foron os habituais neste tipo de actuacións, áreas de protección integral, que abarcan a totalidade da estrutura visible do xacemento e un perímetro exterior de 10 metros desde o punto máis externo deste e área de cautela que inclúe un contorno cunha superficie variable entre os 100 e os 180 metros desde o límite externo da protección integral. O trazado destas áreas de protección foi realizado con base en realidades xeográficas recoñecibles na cartografía (estradas, cursos fluviais,…) co fin de facilitar a posterior identificación dos diferentes límites. Durante a execución do traballo de campo existiron unha serie de atrancos debido en parte ás condicións climatolóxicas imperantes (os traballos tiveron lugar nos meses de xaneiro e febreiro)

- 335 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/432-0 Catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Baralla (Lugo)

e en parte polas condicións de vexetación, que malia que houbo áreas concretas do territorio municipal onde non resultou un especial inconveniente para a execución dos traballos de prospección e delimitación, hai que indicar que isto non constitúe a tónica habitual. A vexetación exuberante propia do estado de abandono no que se atopan os montes, en parte pola perda das prácticas agrarias tradicionais, en parte polo progresivo despoboamento das áreas rurais do concello de Baralla e o alto grao de avellentamento da poboación, supuxo un grave impedimento para a execución dunha adecuada supervisión dos xacementos inventariados. Nas áreas non cavadas o predominio do monte baixo (silvas e toxos, principalmente) unido ao escarpado do terreo, extremadamente compartimentado, e a ausencia de vías de comunicación, supuxeron unha dificultade engadida no traballo de prospección, en especial no referente ao estudo intensivo das áreas limítrofes aos elementos catalogados, co fin de poder trazar unhas cautelas adecuadas ás necesidades do ben inventariado obxecto da protección. Outro atranco importante foi a dificultade na realización de enquisas etnográficas, de tanto valor para a ampliación do inventario, dadas as características do concello no referente á demografía, en especial nas áreas montañosas do nordeste e o sur, onde as densidades son extremadamente baixas. Hai que salientar tamén a progresiva desvinculación entre a poboación e o medio que habita, e consecuentemente, a perda progresiva dos valores tradicionais da sociedade rural, lendas e crenzas. En calquera caso, si resulta obvio o envellecemento de boa parte da poboación e o descoñecemento da cultura popular polas novas xeracións, nun fenómeno común aos restantes territorios de Galicia: a perda da tradición oral entre os habitantes do medio rural, froito do acelerado proceso de cambio da sociedade agraria tradicional, en especial entre a poboación nova. Isto ten graves consecuencias para a conservación do Patrimonio Arqueolóxico en tanto que pode chegar a dificultar o proceso de rexistro e inventario de novos xacementos, ademais da propia perda do patrimonio inmaterial de tradición oral. Desde o punto de vista dos resultados obtidos hai que salientar que, no momento de iniciarse os traballos de campo, estaban catalogados no Concello de Baralla 55 puntos de interese arqueolóxico, dos que 41 correspondían a xacementos arqueolóxicos, deles 32 son castros, 7 túmulos, un é unha capela medieval e outro un piar dunha ponte medieval. Como resultado da prospección foron localizados tres novos elementos, dous deles son castros e un corresponde a un xacemento de época romana en función dos materiais atopados na zona, pero non podemos determinar a súa adscrición tipolóxica mentres non resultan visibles estruturas.

Así mesmo, foi localizado un túmulo no veciño concello do Corgo, no mesmo límite do termo municipal, sendo incorporado ao catálogo dese concello. Hai que salientar que un dos xacementos inventariados, a Medorra I de Constantín, non foi localizado dadas as xa sinaladas condicións da vexetación imperantes na zona. Ademais, hai dous xacementos arqueolóxicos, o Pilar de Ponte do Porco e o Túmulo 2 da Mocha que se atopan desaparecidos, no primeiro dos casos como consecuencia da construción dunha ponte na Autovía do Noroeste e no caso do túmulo, por mor dos traballos de acondicionamento dos prados existentes na zona. No tocante á categoría de referencias arqueolóxicas, ao comezo do traballo existían documentados 6 elementos, unha delas corresponde a un posible túmulo na necrópole de Monte Queimado e as outras cinco a posibles asentamentos castrexos. Durante a prospección realizada non foi posible determinar de modo inequívoco a súa natureza arqueolóxica, polo que permaneceron adscritos á mesma categoría. En xeral, trátase de elementos que se atopan moi alterados e cubertos de vexetación, polo que non resulta posible realizar unha adecuada valoración deles, máxime cando, tal como foi sinalado nas liñas anteriores, a información obtida por medio das enquisas etnográficas foi sumamente limitada. Algúns destes puntos resultaron de imposible localización polo equipo prospector dada a ausencia de datos concretos sobre a súa localización cartográfica, en tanto que en moitos casos corresponden a vagas referencias bibliográficas. Así mesmo, hai catalogados 7 topónimos de relevancia arqueolóxica, da súa inspección, condicionada coma nos casos anteriores pola abundante vexetación, non foi obtido ningún dato relevante que permita a súa confirmación como xacemento arqueolóxico. Debemos indicar que nalgúns casos os topónimos fan referencia a túmulos en zonas actualmente convertidas en prados e, noutras ocasións, se refiren a covas, probablemente minas antigas, que resultaron de acceso imposible ante a ausencia de referencias concretas sobre a súa localización. Podemos concluír que os obxectivos desta intervención non foron outros que a realización dunha catalogación da riqueza arqueolóxica do concello de Baralla de cara á súa protección como bens patrimoniais (a través da súa inclusión dentro das normas de ordenación urbana que se están a elaborar para o propio concello). Evidentemente, con este traballo non se pode dar por rematado o catálogo de bens arqueolóxicos para inventariar xa que a propia metodoloxía aplicada e as condicións en que foron desenvolvidos os traballos así o propicia, máxime tendo en conta que os inventarios deben estar sempre abertos para a inclusión dos posibles novos elementos que poidan chegar a aparecer.

- 336 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/449-0

Prospección, inventario e catalogación dos xacementos paleolíticos do concello das Neves (Pontevedra) ROSA VILLAR QUINTEIRO

O

concello das Neves ten unha superficie de 61,7 km2 distribuídos en trece parroquias ofrecendo 10 km de ribeira ao Miño. Inspeccionáronse os depósitos considerados con maior potencialidade para a conservación de restos, procurando materiais líticos con contexto estratigráfico para incluílos no catálogo de bens arqueolóxicos da Xunta de Galicia. Tratouse pois dunha prospección selectiva tanto do rexistro como dos depósitos buscados. Algúns obxectivos xerais propostos foron: paliar o baleiro de xacementos paleolíticos no inventario da Xunta de Galicia, desenvolver estratexias válidas de prospección, estudo contextual de xacementos localizados, establecemento de áreas de protección para aplicalas aos novos planeamentos, propoñer medidas de protección e incluír no Catálogo de bens arqueolóxicos da Xunta de Galicia as novas localizacións.

PARROQUIA

CONTEXTO

CLAVE INVENTARIO

As Neves

Restos Terraza +60 m

GA36034073

Setados

Restos Terraza +65 m

GA36034074

Vide

Terraza +67 m

GA36034075

Vide

Corte (+50 m)

GA36034071

Vide

Terraza +75 m

GA36034072

As Neves

Superficie (+200 m)

GA36034070

Tortoreos

Superficie

GA36034069

Terraza +50 m

GA36034068

Liñares

VALORACIÓN DOS RESULTADOS O conxunto de materiais líticos paleolíticos recuperados é notable, integrado por cantos rodados tallados en momentos do Paleolítico inferior ou Plistoceno inferior. A localización de contexto estratigráfico ben definido resultou dunha metodoloxía de prospección especialmente orientada á procura de contextos e non de pezas soltas. Desde a xeomorfoloxía, a maior parte relaciónase coas formacións das terrazas aluviais da conca do río Miño. Fóra deste ámbito, a frecuencia de localizacións redúcese notablemente pola específica problemática de conservación dos depósitos de natureza edáfica en superficies inestables de

METODOLOXÍA A metodoloxía seguida organizouse nas seguintes fases: Consulta e baleirado da información existente: consulta previa do inventario do concello na Delegación de Patrimonio en Pontevedra. Este inventario incluía tan só dúas fichas de lugares con restos atribuídos ao Paleolítico: A Puchadiza (GA36034032) e Portomaior (GA36034064), e outros achados soltos nos que o contexto non resulta definido. Traballo de campo: exploración extensiva do territorio para a procura de depósitos fluviais plistocenos con perfís estratigráficos. Posteriormente, pasamos á prospección intensiva destes depósitos aproveitando a existencia de cortes no terreo ou facéndoos en lugares apropiados. O traballo de gabinete esténdese ao desenvolvemento de todo o proxecto, actualizando a diario a información e preparando a seguinte xornada. Segundo as características xeolóxicas e topográficas das localizacións, distínguese entre achados e xacementos arqueolóxicos entendidos como depósitos que achegan o contexto a un ou varios achados na zona e que conteñen a información para a reconstrución xeo-arqueolóxica do Paleolítico. Neste caso, os depósitos refírense ás terrazas fluviais, das que tamén proceden pezas dispersas en amplas áreas. No cadro recollemos oito novos Restos en contacto estratigráfico a +60 m. sitios que aglutinan varios achados soltos: - 337 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/449-0 Prospección, inventario e catalogación dos xacementos paleolíticos do concello das Neves (Pontevedra)

Achado

ladeira, situacións nas que os axentes erosivos naturais acadan un maior grao de desmantelamento dos solos (Martínez, Moares 1995). Polo tanto, resulta máis doado atopar restos paleolíticos en contexto nas formacións de terrazas e cotas inferiores, que nas cotas superiores e de montaña. Aquí, mesmo que en posición derivada, reflicten o uso destes territorios por parte dos grupos paleolíticos, portando ferramentas dunha materia primeira –seixos rodados– de orixe non estritamente local, aínda que si do contorno próximo. Desde a perspectiva cronolóxica, a localización de ferramentas líticas paleolíticas en conexión estratigráfica na terraza de +75 m representa moi posiblemente o testemuño máis antigo dos coñecidos na nosa comunidade, ampliando as datas manexadas ata o momento representadas no xacemento de Portomaior, situadas a finais do Plistoceno inferior (Méndez et alii. 2008; Villar 2008; Villar et alii. 2009). Non deben ter a mesma consideración as pezas localizadas na superficie desta terraza ou dos territorios adxacentes en cotas algo máis baixas, pois sen dúbida poden corresponder a momentos moi posteriores dentro do Paleolítico inferior.

Ao nivel científico, a presenza de materiais nesta terraza de +75-80 m e nas inferiores (+60-65 m, +40 m e +24 m) permitirá matizar o esquema de ocupación publicado para o Paleolítico inferior e medio en Galicia (Cano et alii. 1997). As terrazas aluviais constitúen o principal tipo de depósito para o estudo do Paleolítico antigo, a pesar das grandes transformacións por mor da actividade antrópica contemporánea. Estas formacións representan tamén un territorio óptimo para a ocupación humana actual, polo que as instalacións de habitación ou económicas –tren, estradas, pistas, minería, serradoiros, etc.– teñen transformado notablemente estas superficies, permanecendo o espazo restante –o de ribeira, máis próximo ao río– no total abandono de xeito que non é posible a súa inspección. Nestas circunstancias cobra máis valor aínda a conservación do testemuño que representa o xacemento de Portomaior, que tamén confirma a súa orixe de antiga canle lateral de circulación de auga nun contorno de antigas lagoas laterais ao río. A información obtida permitirá establecer criterios para o establecemento de medidas de protección, delimitando aquelas áreas de maior concentración de información.

BIBLIOGRAFÍA CANO PAN et alii. (1997): «Evolución del Pleistoceno en la cuenca baja del Miño, sector La Guardia-Tuy. Secuencia de los primeros doblamientos humanos y registro arqueológico» en RODRÍGUEZ VIDAL, J. (Ed.): Cuaternario Ibérico. AEQUA: 201-212. MARTÍNEZ CORTIZAS, A.; MOARES DOMÍNGUEZ, C. (1995): Edafología y Arqueología: aplicaciones al estudio de yacimientos arqueológicos al aire libre en Galicia. Consellería de Cultura. Xunta de Galicia. MÉNDEZ, E.; VILLAR, R.; SANTONJA, M.; PÉREZ-GONZÁLEZ, A.; LEDO, M. (2008): «Valoración preliminar del yacimiento paleolítico de Portomaior, As Neves, Galicia», en MAÍLLO, J. M.; BAQUEDANO, E. (Ed.): Miscelánea en Homenaje a Victoria Cabrera. Zona Arqueológica, 7. Vol. I: 184-193. VILLAR QUINTEIRO, R. (2008): «Informe valorativo do xacemento paleolítico de Portomaior. As Neves. Pontevedra». Actuacións Arqueolóxicas. Ano 2006. Consellería de Cultura e Deporte. Xunta de Galicia: 15-16. VILLAR QUINTEIRO, R. et alii. (2009): Chan do Cereixo no contexto do Paleolítico inferior. Fundación Pedro Barrié de la Maza.

- 338 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/454-0

Prospección e sondaxes arqueolóxicas en Santa Comba de Louro, Valga (Pontevedra) SARA RODRÍGUEZ SOUTO

O

presente texto describe os traballos de prospección e sondaxes arqueolóxicas manuais levadas a cabo desde o 24 de setembro ao 13 de outubro de 2008 nunha parcela coñecida co microtopónimo de Igrexa Vella, localizada no lugar de Beiro, pertencente á parroquia de Santa Comba de Cordeiro, concello de Valga. O promotor da actuación foi o Concello de Valga. Os traballos realizados intégranse na segunda fase dun amplo proxecto de posta en valor do patrimonio arqueolóxico existente no devandito termo municipal. Certas fontes arquivísticas documentan a existencia na parroquia de Cordeiro dun mosteiro posiblemente consagrado con anterioridade aos anos centrais da XI centuria, e da igrexa de Santa Comba de Louro, quizais á antiga igrexa monacal convertida en parroquial polo arcebispo compostelán don Alonso de Fonseca no ano 1479. Este edificio foi desmontado no intre no que foi consagrado o novo templo parroquial, de estilo barroco, construído entre os anos 17331734. O proxecto de actuación aprobado pola Dirección Xeral do Patrimonio Cultural prevía realizar na parcela obxecto

de estudo unha prospección intensiva que permitise determinar a existencia de restos materiais ou estruturas en superficie relacionados coa antiga igrexa ou mosteiro asociado a esta, ou que proporcionase información para elixir a situación das sondaxes para realizar, mediante as que se pretendía determinar a presenza de elementos construtivos pertencentes aos devanditos edificios no subsolo da parcela que documentasen arqueoloxicamente a existencia de estruturas vinculadas a un ámbito consagrado no pasado. As sondaxes arqueolóxicas realizadas ofreceron os seguintes resultados: · As cinco catas de sondaxe practicadas amosaron resultados positivos desde o punto de vista arqueolóxico, con presenza de estruturas e materiais cerámicos. · Na cata 1 documentáronse os restos de dúas posibles tumbas, construídas con muretes de cachotería e laxes de cuberta. · Na cata 4, situada ao E da anterior, localizouse o esquinal dunha construción fabricada en cachotería e argamasa. · Na cata 3 documentouse a presenza doutro paramento, de considerable anchura e orientación NO-SE.

Vista parcial dos enterramentos localizados na cata 1

- 339 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/454-0 Prospección e sondaxes arqueolóxicas en Santa Comba de Louro, Valga (Pontevedra)

· Nas catas 2 e 5 localizáronse os restos de dous paramentos orientados en sentido NE-SO e N-S, respectivamente. · En todas as catas documentouse a presenza de niveis de derruba que cubrían as estruturas mencionadas, así como restos cerámicos pertencentes a producións grises e vidradas.

Detalle do pavimento e da estrutura muraria documentados no perfil N da cata 5

En conxunto, o estudo realizado confirma a presenza no ámbito do traballo de varias construcións, diferentes a xulgar pola variedade tipolóxica das estruturas localizadas, así como restos de posibles inhumacións. A cronoloxía destes restos abranguería desde a época medieval, dada a presenza de cerámicas grises, ata a época moderna, segundo indican os materiais vidrados, e estaría a indicar distintos momentos construtivos no ámbito de estudo. Como conclusión, compre destacar o valor patrimonial e arqueolóxico dos restos localizados que, tendo en conta a documentación histórica dispoñible, cabe identificar cos restos da antiga igrexa de Santa Comba de Louro, desmontada no século XVIII e talvez, co mosteiro asociado a esta.

- 340 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/520-0

Prospección arqueolóxica terrestre e subacuática en Agramar, Valga (Pontevedra) DAVID FERNÁNDEZ ABELLA

O

proxecto de investigación vén inserido dentro dunha segunda fase1 de posta en valor do patrimonio histórico-cultural do concello de Valga, desenvolvido polo grupo de investigación ARQUEOPAT da Facultade de Historia, área de arqueoloxía da Universidade de Santiago de Compostela e a empresa Argos Servicios de Actividades Subacuáticas, S.L. Este proxecto conta tamén co cofinanciamento da Consellería de Cultura e Deporte, e foi desenvolvido ao longo do mes de outubro de 2008. O obxectivo inicial do proxecto era a localización de posibles restos asociables á «Turris Augusti» monumento memorable mencionado por Pomponio Mela, autor romano do século I d. C. Supoñemos que era un monumento honorífico a Augusto erixido na zona, probablemente polos Irienses, e do que supostamente xa foran localizados restos no contorno (López Ferreiro 1898, 228-229). Esta busca motivou a investigación nunha área dunhas 21 ha de terra e auga, tratando de descubrir tamén a riqueza cultural e patrimonial da zona2. Tívose en conta sempre que se trata dun proxecto de investigación histórico-arqueolóxico, coas máximas de rigorosidade metodolóxica e de formación do alumnado que se lle piden a un proxecto científico universitario. A dirección científica do proxecto correu a cargo do profesor doutor D. Fernando Acuña Castroviejo, catedráti-

Fragmento de ánfora Haltern 70 da zona do Lacus Ligustinus (baixo Guadalquivir) (med. I a. C. - med. I d. C.)

co de arqueoloxía da Facultade de Historia e da profesora doutora D.ª Raquel Casal García, profesora titular de arqueoloxía e xefa de departamento de Historia I. A dirección técnica desenvolveuna David Fernández Abella, arqueólogo da empresa Argos. Tamén se conta co asesoramento científico e documental do profesor doutor D. Luis Guitián Rivera, profesor de Xeografía da Universidade de Santiago de Compostela.

Traballos prospección subacuática. Río Ulla

- 341 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/520-0 Prospección arqueolóxica terrestre e subacuática en Agramar, Valga (Pontevedra)

Área de estudo. Branco: área total de estudo. Laranxa: área río Ulla prospectada. Vermello: área río Valga prospectada. Azul: área Agramar prospectada. Verde: área Cortinallas prospectada.

A metodoloxía da investigación inclúe un intenso estudo previo dos fondos cartográficos e documentais, co fin de comprender a hidromorfoloxía do río e os procesos xeolóxicos que sofre a zona, para desenvolver unha estratexia de prospección adecuada no contorno proposto. Óptase por unha prospección selectiva de mostraxe estratificada do territorio, e tendo en conta anteriores traballos sobre a zona (Suárez Otero 2002; López Ferreiro 1898) óptase por dar preferencia a dúas zonas de estudo situadas a cota +10 m e en claro dominio visual do leito do Ulla, denominadas Agramar de 3,77 ha e Cortinallas, de 2,67 ha. Posteriormente estas áreas serían ampliadas na súa zona adxacente de ladeira e chaira aluvial unhas 8,5 e 5 hectáreas respectivamente. Óptase sempre, na medida das posibilidades que ofrece o terreo, pola inspección con fronte de prospectores, usando como división do terreo para recoñecer o propio parcelario existente (con base na cartografía catastral, escala 1:2.000). En canto ao espazo fluvial que se vai prospectar óptase por traballar en período de baixamar, percorrendo o espazo intermareal con transeptos efectuados con fronte de prospectores. No espazo subacuático, tras probar diversos métodos de prospección visual superficial, optouse pola elaboración de 2 campos de prospección cuadrangulares, de 40 m de lado, sobre os que se establecerían transeptos de

prospección paralelos, espazados cada metro, para unha completa e exhaustiva revisión do leito fluvial, con parella de mergulladores, e patrón e mergullador de seguridade en «Stand by». Tamén se prospectaron 1,100 metros lineais do tramo baixo do río Valga, e revisáronse outras zonas do contorno, nas que existían referencias a elementos de carácter histórico-arqueolóxico, que se visitaron e documentaron graficamente. Insistiuse nun contido científico-didáctico para o alumnado universitario en toda a intervención, máis alá dos resultados arqueolóxicos obtidos. A modo de prácticas profesionais, os voluntarios coñeceron e desenvolveron diversas estratexias de prospección, de recollida de datos en campo e de documentación e rexistro de datos histórico-arqueolóxicos, de toponimia, folclore e tradición oral asociada. Na zona fluvial investigada prospectáronse 5,500 m2 cunha prospección efectiva de arredor do 70% do terreo. Rexistráronse arredor de 70 fragmentos cerámicos de época romana, medieval e moderna. Aínda que sexan materiais localizados en posición secundaria, froito do arrastre fluvial, dannos unhas pinceladas do intenso tráfico comercial que tivo no pasado esta vía fluvial. Destacan de entre eles os fragmentos de ánfora tipo Haltern 70, un fragmento de ánfora republicana, e un colo de ánfora itálica3. Malia os

- 342 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/520-0 Prospección arqueolóxica terrestre e subacuática en Agramar, Valga (Pontevedra)

condicionantes de escasa visibilidade e as fortes correntes logrouse desenvolver unha metodoloxía de prospección visual fiable e rigorosa do leito do río Ulla nesta localización. Non obstante, e malia o éxito obtido, pódese supoñer a existencia de máis materiais arqueolóxicos baixo a sedimentación de area e lodo que presenta o río neste tramo, e que unha prospección visual superficial non permite alcanzar na súa totalidade. Na parte terrestre prospectáronse unhas 20,1 ha cunha prospección efectiva de solos non superior ao 10%. Documentáronse nesta prospección visual unha nova estación rupestre, con cazoletas, nun soporte granítico destacado no contorno; unha área con material arqueolóxico de época medieval, relacionable coa explotación agraria no contorno do núcleo rural próximo da Devesa; e un xacemento arqueolóxico novo, non catalogado. Este xacemento, con abundante material de época romana e uns 7.000 m2 de área, parece ter muros perimetrais asociados, de panos rectilíneos, e sitúase nun outeiro con claro dominio visual e de control da desembocadura do Sar e a subida polo río (Ulla) ata Pontecesures. O estado actual da investigación non nos permite precisar máis datos acerca da súa natureza, e/ou función orixinal do devandito xacemento.

NOTAS 1 A primeira fase, denominada «propostas de actuación históricoarqueolóxica para o concello de Valga (Pontevedra)» foi desenvolvida polo grupo de investigación ARQUEOPAT da USC en setembro-outubro do ano 2007 baixo a dirección dos profesores D. Fernando Acuña Castroviejo e D.ª Raquel Casal García. 2 Zona do concello de Valga coñecida como Agramar e que comprendería como límites máximos o leito do río Ulla e o río Valga polo N-E e a liña de ferrocarril e o límite do concello polo S-W. 3 Agradecémoslle enormemente a axuda a D. Rafael María Rodríguez Martínez na identificación e caracterización dos fragmentos de tipoloxía anfórica achados nesta investigación.

BIBLIOGRAFÍA LÓPEZ FERREIRO, A. (1898) Historia de la Santa A.M. Iglesia de Santiago de Compostela, Tomo I, Santiago de Compostela. NAVEIRO LOPEZ, J.L; CAAMAÑO, J.M. (1992) «El depósito subacuático del río Ulla. El material romano». En ACUÑA, F. comp.- Finis Terrae. Santiago de Compostela. Universidade: p. 257-295. PATIÑO GÓMEZ, R. (2002) Catalogación de yacimientos submarinos en las costas gallegas. Rp ediciones. Vigo. P IÑEIRO A RES , J. (1972) Historia de Pontecesures. Ayuntamiento de Pontecesures. S UAREZ O TERO , J. (2002) «Sobre Iria Flavia y los comienzos de la romanización en Galicia», en Boletín Auriense, tomo XXXI. Orense. Pp 87-103.

- 343 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/549-0

Revisión do catálogo de xacementos rupestres do concello de Porto do Son e posta en valor da estación da Gurita I, Porto do Son (A Coruña) RAMÓN FÁBREGAS VALCARCE

E

ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ

O

presente resumo dá conta dos traballos realizados do 6 ao 20 de outubro de 2008 no concello de Porto do Son (A Coruña) coa finalidade de completar o inventario de gravados rupestres do termo municipal e iniciar a súa posta en valor. Os devanditos traballos efectuáronse en virtude do convenio de colaboración entre a Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia e o Concello de Porto do Son para investimentos en actividades de posta en valor do patrimonio arqueolóxico, asinado o 14 de maio de 2008. O proxecto contemplou dous tipos de actuación: · A realización dunha prospección intensiva sobre o fenómeno da arte rupestre no concello de Porto do Son, co fin de revisar e recatalogar os petróglifos deste concello que se recollen no Inventario da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia. Así mesmo, tentouse incrementar na medida do posible, o número de estacións coñecidas para así ampliar tamén o coñecemento sobre o patrimonio

Áreas de prospección de especial interese

artístico prehistórico sonense, co interese que isto presenta, non xa soamente desde un punto de vista científico, senón desde o propio interese pola conservación dos monumentos. · A realización de traballos de limpeza, consolidación e posta en valor da estación de gravados rupestres da Gurita I (GA15071047), situada no lugar da Igrexa, parroquia de San Pedro de Baroña, no límite setentrional da Península do Barbanza. Este xacemento foi obxecto de traballos de limpeza, documentación e diagnose en novembro de 2007 e os labores efectuados en 2008 supuxeron a continuación da intervención anterior. A revisión do catálogo de xacementos rupestres de Porto do Son permitiu tanto a avaliación do estado de conservación das estacións do concello, como a súa mellor localización grazas ao uso do GPS submétrico. Ademais, os labores de campo permitiron incrementar o número de gravados coñecidos, que na actualidade xa superan os 150. Na zona da Beira da Costa (Santo Estevo de Queiruga) localizáronse unha serie de novas rochas con gravados, entre as que destacan O Castro e O Castro III, con representacións de zoomorfos combinados con coviñas e O Castro IV, no que foron inscritas máis de setenta cruces sobre un panel que xa contiña un motivo anterior de carácter prehistórico. A prospección da área de Rego de Corzo-Outeiro Campelos (Santa María de Caamaño) permitiu o descubrimento dunha nova estación (Rego de Corzo VII) consistente nunha agrupación de coviñas. Na zona sur do monte Dordo (Basoñas), no lugar de Chan de Revolta, localizáronse tres novas estacións nas que os principais motivos son círculos concéntricos con coviña central, con coviñas e algún trazo illado. Os traballos nunha zona como a do contorno de Basoñas (San Pedro de Muro), achegaron tamén resultados destacados, sobre todo desde un punto de vista cualitativo. Nesta área localízase o petróglifo de Basoñas, un motivo de tipo Peña Tú-Outeiro do Corno dos que se coñecen só media ducia de exemplos na nosa comunidade. Os traballos de prospección nesta zona permitiron ademais, localizar un motivo circular a carón da Lagoa de San Pedro de Muro. Pola súa parte, a actuación nos gravados da Gurita I, seguindo os criterios recollidos no estudo diagnóstico efectuado en 2007, corrixiu as afeccións que pesaban sobre o xacemento, acometendo as seguintes accións:

- 344 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/549-0 Revisión do catálogo de xacementos rupestres do concello de Porto do Son e posta en valor da estación da Gurita I, Porto do Son (A Coruña)

- Corte da touza existente no espazo exterior inmediato á rocha con gravados. - Retirada mecánica dos depósitos superficiais e de sedimentación que cubrían as diáclases e o perímetro do afloramento. - Eliminación mecánica en seco de plantas vasculares que medraron nas diáclases desde a intervención de 2007. - Eliminación mecánica en seco de depósitos de briófitos (carrizas e hepáticas) que ocultaban os gravados e favorecían a retención da auga. - Eliminación de liques epilíticos. - Eliminación do depósito negro con aplicación dun biocida.

Vista xeral dos gravados da Gurita I ao final da intervención, arriba, e detalle, abaixo, unha vez rematada a intervención.

Nos labores de limpeza adoptouse o criterio de mínima intervención, polo que se estableceu como obxectivo principal a eliminación da sucidade máis daniña e deformante, mantendo un grao de colonización baixo pero que conserva os liques endolíticos que conforman a pátina da pedra. Así mesmo, co fin de evitar o desplacamento de certas láminas de pedra a piques de desprenderse, practicouse unha actuación de adhesión/recheo das devanditas zonas, empregándose para a consolidación das placas un morteiro fluído de cal (PLM) entoado coa rocha para os efectos de minimizar a súa presenza. Os traballos na Gurita I completáronse co inicio da posta en valor da estación coa habilitación dun camiño de acceso mediante a roza manual da vexetación arbustiva nun ámbito de 8-10 m arredor dos gravados, así como a instalación dun panel explicativo e a sinalización desde a AC-550 ata a zona da Gurita.

- 345 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2008/701-0

Prospección arqueolóxica para a delimitación e declaración de BIC de xacementos megalíticos nas provincias de Ourense e Pontevedra FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ

E

ste traballo ten por obxectivo a prospección intensiva dos xacementos propostos para a súa declaración como Ben de Interese Cultural e o seu contorno inmediato. Trátase de situalos axeitadamente e con precisión (empregando ferramentas adecuadas; aparellos topográficos, receptores GPS...), valorar o seu contorno e propoñer uns perímetros de protección para seren publicados no DOG se finalmente son obxecto da declaración. Os xacementos de traballo propostos desde a Dirección Xeral de Patrimonio son os seguintes: Xacemento

Concello

Provincia

Mámoas de San Cibrao

Rairiz de Veiga / A Bola

Ourense

Mámoas da Casa da Moura

Entrimo

Ourense

Mámoas da Casiña da Moura

Muíños

Ourense

Mámoa da Casola do Foxo

Muíños

Ourense

Mámoas de Outeiro de Cavaladre - As Maus de Salas

Muíños

Ourense

A Mota Grande

Verea

Ourense

Motas de Penedo de Canteira

Verea

Ourense

A Pedra Alta de Antela

Vilar de Barrio / Xunqueira de Ambía / Sarreaus

Ourense

Mámoas de Cruz-Alperiz

Lalín

Pontevedra

Mámoa dos Muíños (Bidueiros, Ferreiroa)

Agolada

Pontevedra

Mámoas do Marco do Camballón. Oirós

Vila de Cruces

Pontevedra

Chan de Arquiña

Moaña

Pontevedra

Mámoas de Chan de Armada

Marín / Vilaboa

Pontevedra

Mámoa de Pedra Longa Mámoas de Chan de Castiñeiras

Marín

Pontevedra

Mámoa do Rei - Mámoas de Chan de Castiñeiras

Vilaboa

Pontevedra

Dolmen da Casa dos Mouros

Vigo

Pontevedra

Mámoas de Candeán

Vigo

Pontevedra

Dolmen de San Colmado, Anta do Meixueiro

Mos

Pontevedra

Necrópole de Monte Penide

Redondela

Pontevedra

Lapa de Gargantáns

Moraña

Pontevedra

Coto dos Mouros

Rodeiro

Pontevedra

Na maior parte dos casos trátase de necrópoles de varias mámoas que suman un total de 92 xacementos individuais; 23 deles en Ourense e 69 en Pontevedra. A intervención arqueolóxica está baseada, loxicamente, no indicado nos pregos técnicos do propio concurso e nas melloras que sobre aqueles se sinalan no correspondente documento da proposta, trátase, en calquera caso, de recadar a información necesaria para a realización do obxectivo último do traballo, entregarlle á administración a necesaria información para poder valorar a posible declaración de BIC de todos ou algúns dos elementos estudados. Atendendo a isto proxectamos os seguintes traballos principais: · Prospección arqueolóxica intensiva dos ámbitos territoriais dos xacementos arqueolóxicos e os seus contornos, facéndoa extensiva á totalidade da unidade fisiográfica na que se inscriben. · Recollida da microtoponimia. · Recollida do patrimonio etnográfico. · Recollida do patrimonio inmaterial. · Localización planimétrica dos elementos obxecto de estudo sobre a cartografía, así como a determinación do seu contorno con estación total. · Grafado sobre a cartografía das áreas de protección dos distintos elementos e a correspondente descrición textual destas. O desenvolvemento destes traballos discorre por varias fases, nas que a información obtida e elaborada no gabinete é tan relevante como o propio rexistro feito no campo. Unha primeira fase de pre-prospección inicia o achegamento a través do estudo cartográfico e documental das áreas de traballo, busca e análise de referencias arqueolóxicas, estudo das normativas vixentes en cada un dos casos, revisión bibliográfica e doutras fontes nas que aparecen os xacementos propostos, etc. Nun segundo momento facemos un traballo de campo inicial empregando como método fundamental a prospección intensiva realizada a pé sobre o terreo do contorno dos xacementos. Nesta fase empregamos xa as ferramentas de cara á súa situación e delimitación, cartografía a escala 1:5.000, fotografía aérea e estación total apoiada na rede xeodésica. Tras este traballo facemos unha primeira proposta de delimitación que consultamos, analizamos e consensuamos

- 346 -


III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN · CD 102A 2008/701-0 Prospección arqueolóxica para a delimitación e declaración de BIC de xacementos megalíticos nas provincias de Ourense e Pontevedra

cos técnicos da Administración fixando os criterios que rexan de forma definitiva a proposta final. Na última fase volvemos ao campo para afondar no estudo e rexistro dos bens e o seu contorno e adecuar as delimitacións aos criterios establecidos. Aproveitamos o traballo para facer unha documentación gráfica axeitada dos xacementos, afondar na súa caracterización, recoller no posible o resto do patrimonio cultural vinculable con eles (arquitectura, etnografía, patrimonio inmaterial, microtoponimia...) e facer unha pescuda das fontes bibliográficas ao respecto. Neste sentido empregamos no caso dos da provincia de Pontevedra ortofotografía de xullo de 1956 para comparar o seu estado daquela co actual e apoiámonos tamén en fotografía aérea específica rea- CASOLA DO FOXO, Muíños, Ourense. Dolmens tan senlleiros coma este e que presentan actuacións de cara á súa conservación resulta incoherente que a propia actuación realizada lizada desde avioneta en febreiro de 2009. se botase enriba do xacemento afectando o seu perímetro e afogándoo visualmente. Por último, o traballo tamén serviu para analizar o estado de conservación dos xacementos, ver que tipo de afeccións están a soportar e propor medidas (mámoa 034 do Marco de Camballón en Vila de Cruces ou mámoa 032 de Chan de Castiñeiras en Vilaboa) e documenque eviten ou, polo menos, minoren a súa deterioración. En canto aos resultados producidos podemos destacar tar novos xacementos e referencias inéditos (1 en Verea, 1 en Bande, 1 en Vila de Cruces e 2 Lalín). varios aspectos principais. Debemos por último destacar a ausencia doutros bens O primeiro aspecto que debemos destacar é o estado de conservación deplorable no que se atopan a meirande parte de interese cultural dentro das áreas delimitadas para BIC e dos bens. Moitas das mámoas documentadas nas necrópo- a escasa, e cada vez máis complicada de conseguir, informales foron destruídas nos últimos anos. Por outra banda, es- ción oral sobre o patrimonio inmaterial en relación coas tán a soportar a acción da vexetación e colonización no mámoas. caso das pedras das cámaras, a erosión eólica e da chuvia que afecta especialmente os restos de pinturas presentes nalgúns dos dolmens, tamén é significativa nalgunhas zonas (especialmente en Monte Penide, Redondela) a acción dos animais que cavan tobos de gran tamaño e fonda repercusión sobre as mámoas e, por último, a acción humana supón o risco principal na maior parte dos casos por mor da construción de infraestruturas (vías, áreas de lecer, explotacións agropecuarias, instalacións industriais e de telecomunicacións, etc.) que afectan non só os xacementos senón tamén o seu contorno inmediato restándolle un importante valor patrimonial. Por outra banda, o traballo realizado permitiunos localizar algunhas das que se daban por desaparecidas (mámoa 008 de S. Cibrao en Rairiz de Veiga, mámoa 053 do Marco de Camballón en Vila de Cruces ou mámoa 007-3 de Chan da Armada DE PENEDOS DA CANTEIRA, Verea. As necrópoles ourensás son sen dúbida as en Marín), atopar indicios relevantes doutras que MÁMOAS que mellor conservan o seu contorno, especialmente as de Verea e Entrimo, pero aínda así tamén figuraban como completamente destruídas as ameazas son xa evidentes. - 347 -


- 348 -


IV CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE MATERIAIS

- 349 -


- 350 -


IV. CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE MATERIAIS

Conservación de materiais orgánicos empapados das salinas romanas de Rosalía de Castro II, Vigo (Pontevedra) ROSA BENAVIDES GARCÍA

D

ESCRIPCIÓN E CONDICIÓNS DE CONSERVACIÓN

O interesante conxunto de pezas recuperadas nas salinas romanas2 do xacemento de Rosalía de Castro II atopábase na area, baixo o nivel freático e polo tanto, empapado en auga. Está formado por pezas e fragmentos de madeira traballada, nalgún caso de uso doméstico3 e noutros, tal vez, de carpintería de ribeira, así como pesas de rede de cortiza. Tamén se atoparon numerosas mostras de cáscaras e sementes de froitos. O máis salientable do achado foron os restos de coiro, sobre todo, as pezas recoñecibles como partes de calzado. Consérvanse, máis ou menos completas, solas de caliga o calceus 4 nas que se aprecian claramente as pegadas dos cravos, aínda que non os conservan, soleae, con pegadas de costura e rañuras para introducir as tiras que arrancarían da planta, á altura dos dedos; algunha delas puido ter cravos na zona do tacón. A «xoia» da colección é a peza máis completa; pode tratarse dunha carbatina 5 e polo tamaño é posible que fora dun varón. Da sola só falta unha parte do calcañar. Outras dúas pezas parten desde a parte central interior da sola (talón e chinela), cosidas con tiras de coiro; a parte do tacón pode estar «remendada». Hai outros pequenos fragmentos con perforacións que poden ser de calzado e fragmentos indeterminados que parecen recortes sobrantes da confección, xa que non presentan pegadas de uso. Parécenos un dato relevante, que indicaría unha produción local de manufactura de coiro. O particular medio de enterramento facilitou a conservación da forma externa destes materiais. Porén, son extremadamente vulnerables debido á perda por hidrólise de parte dos compoñentes da súa estrutura celular: celulosa no caso da madeira e coláxeno no caso do coiro. Caracterízanse por estar constituídos por largas moléculas en forma de fibras de polímeros e teñen en común ser higroscópicos e anisotrópicos, é dicir, que teñen propiedades direccionais e esta particularidade marca as súas alteracións: rixidez, contracción, perda de forma, etc. A celulosa, que representa o 40% da madeira seca, desaparece por hidrólise e só se conserva a lignina polo que a madeira empapada se compón exclusivamente de auga nunha porcentaxe tan elevada que si a perde sufre deformacións e fendas que poden chegar a deixar o obxecto irrecoñecible.

Vista das dúas caras da posible carbatina; pódense ver as diferentes pezas usadas na confección

Vista da sola do calceus ou caliga. Na cara exterior pódense ver as pegadas dos cravos de ferro que tiña para facilitar o andar por solos húmidos

- 351 -


IV. CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE MATERIAIS Conservación de materiais orgánicos empapados das salinas romanas de Rosalía de Castro II, Vigo (Pontevedra)

(sulfatos) detectáronse nunha cantidade elevadísima. De feito, tamén tiñan unha olor intensa a sulfhídrico que podía deberse aos residuos ou a degradación bacteriana da materia orgánica tan presente no xacemento ou mesmo ao posible uso de alume no curtido da pel.

Sola de solea, a sandalia máis sinxela e que se utilizaba sobre todo na casa

Os obxectos de madeira deste xacemento presentan un estado aparente de conservación moi bo; é dicir, conservan a súa forma e as pezas son perfectamente recoñecibles. Porén, son tan lixeiras que non cabe dúbida sobre o seu deterioro interno. Todas as pezas de coiro están moi debilitadas, escurecidas, presentan numerosas fendas e esgazaduras, provocadas polo colapso fibrilar, enfermidade do coiro relacionada coa humidade. Tamén existían neste caso outros factores de deterioro provocados por los residuos industriais do garaxe que durante varias décadas ocupou o soar. A pesar de encontrarse nas salinas romanas e polo tanto, en terreo ganado ao mar na actualidade, o contido en sales solubles (cloruros e nitratos) da auga que acompañaba ás pezas era baixo e, por contra, outras sales menos solubles

CRITERIOS E SISTEMA DE CONSOLIDACIÓN O obxectivo primordial é a conservación dos materiais sen causar minguas nin deformacións. Para conseguilo foi imprescindible substituír a auga por un consolidante que reenchera os espazos que ela ocupaba. Os tratamentos deberían aportar, ademais, un bo aspecto ás pezas e estabilidade fronte aos factores de alteración mínimos das salas de conservación6 e ser factibles de realizar cos medios dispoñibles. Ao non contar na nosa Comunidade con infraestrutura específica, valoramos as posibilidades de tratamento ao noso alcance e realizamos ensaios con pezas residuais do xacemento. Entre os tratamentos habitualmente utilizados nos decantamos polos que nos parecían máis axeitados para as nosas pezas, baseados no uso de glicerina e de polietienglicol (en adelante, PEG). Á vista dos resultados, decidimos utilizar PEG e establecer un método específico de aplicación. O PEG (HO(C2H4O)nH) é unha cera hidrosoluble sintética. O método consiste en substituír a auga que contén estruturalmente o obxecto por esta cera que en concentracións elevadas solidifica a temperatura ambiente, permitindo

Algunhas das cáscaras e sementes que conservan perfectamente a súa forma orixinal

- 352 -


IV. CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE MATERIAIS Conservación de materiais orgánicos empapados das salinas romanas de Rosalía de Castro II, Vigo (Pontevedra)

así conservar o volume que tiña a peza empapada. Como disolvente eliximos etanol, para evitar ataques biolóxicos, facer máis curto o tratamento e mellorar o aspecto final das pezas (o tratamento con PEG as escurece moito). O procedemento consistiu en introducir as pezas nunha solución de PEG de baixa densidade en baixa concentración e ir incrementando a cantidade de PEG paulatinamente, tendo como referencia os valores de densidade das distintas concentracións. A partir dos nosos propios ensaios, consideramos que un máximo de 60% de PEG era suficiente tanto para a madeira como para o coiro, intentando evitar que o aspecto final resultase «plastificado» e pouco natural. Alcanzouse esta concentración cos dous tipos de PEG empregados (primeiro 600 y logo 4000), substituíndo todo o volume da solución ao cambiar de un a outro. Todo o tratamento desenvolveuse a unha temperatura de 50º C, para favorecer a impregnación das pezas. O tratamento é moi lento; neste caso, se necesitaron case tres anos para completar a consolidación do conxunto; o proceso non require o mesmo tempo en todas as pezas, xa que cada unha marca o seu propio ritmo de consolidación no que probablemente inciden a súa natureza, porosidade e espesor. Os resultados, en xeral son bastante bos. A madeira apenas cambia de volume e o coiro, aínda que si presenta unha retracción moderada, apenas se deforma.

NOTAS 1 Restauradoras: Andrea Fernández Campoy e Rosa Benavides García. 2 O depósito nas salinas pode non ser orixinal ao tratarse, ata unha época relativamente recente, dunha zona directamente afectada polos desprazamentos costeiros das masas de auga. 3 A extraordinaria bandexa, unha vez limpa, mandouse ao ARQVA para facer o tratamento de liofilización. 4 Poderíamos supoñer que se trata dunha sola de caliga porque conserva pegadas dos cravos característicos deste calzado militar. Porén, por cuestións prácticas, este sistema adoptouse noutros calzados, como é o caso dos calcei. 5 Este calzado adoitaba fabricarse dunha única peza de coiro; porén, seméllase a exemplares inventariados como carbatinae (por exemplo, no Museum of London) formados por varias pezas e mesmo, con cravos. 6 O PEG é un produto higroscópico sensible aos cambios atmosféricos, polo que é moi importante que os obxectos tratados se almacenen baixo condicións ambientais específicas e controladas para evitar que o PEG poida «moverse» no interior das pezas e causar danos estruturais. Outra consideración importante é que o PEG é corrosivo con todos os metais polo que non se deben poñer en contacto coas pezas tratadas.

BIBLIOGRAFÍA C ALNAN , C. (1992): «The conservation of spanish gilt leather – An introduction», Conservation of the Iberian and Latin American cultural heritage: preprints of the contributions to the ICC Madrid Congress, pp. 23-26. DIRKSEN, V. (1997): «The degradation and conservation of leather», Journal of Conservation & Museum Studies nº 3, Institute of Archaeology University College, London. GOLDMAN, N. (1994): «Roman Footwear», en LYNN SEBESTA, J. y BONFANTE, L. (eds.): The world of roman costume, The University of Wisconsin Press, U.S.A., pp. 101-129. GONZÁLEZ ÁLVAREZ, G.M. (1990): «El concepto de deterioro del cuero, Una aplicación del Análisis Factorial», Actas del VIII Congreso de Conservación y Restauración de Bienes Culturales, ICOM, Valencia, pp. 569-581. GONZÁLEZ ÁLVAREZ, G.M. (1990): «Resistencia a la rotura y colapso fibrilar en objetos de cuero», Actas del XI Congreso de Conservación y Restauración de Bienes Culturales, ICOM, Castellón, pp. 257-266. GONZÁLEZ ÁLVAREZ, G.M. (2005): «Recientes avances en conservación de objetos de cuero». Museos.es, n.º 1. Revista de la Subdirección general de Museos Estatales, Ministerio de Cultura, Madrid, pp.80-87. JOVER ARMENGOL, A. (1993): «Extracción y tratamiento de objetos arqueológicos subacuáticos», Arqueología y Conservación, C. Fdez. Ibáñez, L. Castro Pérez y F. Pérez Losada eds., Xinzo de Limia, pp. 73-85. PÉREZ DE ANDRÉS, C. (1989): «Arqueología subacuática y conservación». Revista de Arqueología n.º 93. Zugarto Ediciones, Madrid, pp. 50-55. PÉREZ DE ANDRÉS, C. (1989): «La madera empapada. Su conservación». Revista de Arqueología n.º 93. Zugarto Ediciones, Madrid, pp. 56-59. PÉREZ DE ANDRÉS, C. (2003): «La conservación del material arqueológico subacuático. El arqueólogo y el restaurador ante las primeras intervenciones», Monte Buciero 9. La conservación del material arqueológico subacuático, Ed. Ayuntamiento de Santoña, pp. 83-93. SIERRA, J.L. (2003): «La conservación de la madera arqueológica subacuática. Museo y Centro Nacional de Investigaciones Arqueológicas Submarinas», Monte Buciero 9. La conservación del material arqueológico subacuático, Ed. Ayuntamiento de Santoña, pp. 225-266.

- 353 -


IV. CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE MATERIAIS

Peltres flamengos do pecio da Coba - Xove (Lugo) ROSA BENAVIDES GARCÍA

1

O

depósito feito pola empresa Argos no Museo do Mar dun achado casual por mor dunha draga na rada da Coba (Xove) está formado por pezas de artillería, restos dunha bésta, madeiras da estrutura do pecio e un conxunto de nove pezas de vaixela de peltre, ao que se suma outra peza atopada por Miguel San Claudio nunha prospección na mesma zona. A restauración e o estudo das pezas de vaixela demostrou que forman un extraordinario conxunto de peltres de orixe flamenga, pertencentes á carga do barco e que evidencia o comercio dunha mercancía de gran calidade e alto prezo na metade do século XVI.

DOCUMENTACIÓN Coa intervención restauradora pretendiamos, ademais de garantir a preservación das pezas, coñecer a súa natureza, procedencia e cronoloxía. Para confirmar a natureza dos metais, intuída a través dos produtos de corrosión, analizáronse pequenas mostras dalgunhas pezas2. Confírmase a aliaxe de estaño cunha pequena parte de chumbo, máis significativa na xerra (2,56%) ca nos pratos. No proceso de limpeza localizáronse algúns selos que nos permitiron avanzar considerablemente no coñecemento da súa procedencia e cronoloxía. As pezas de peltre adoitaban levar o contraste do fabricante e tamén o do gremio se

Relación das pezas de peltre atopadas no pecio da Coba-Xove Diámetro (mm)

Bordo (mm)

Peso (g)

Contraste

Cunca

131

390

si

Xerra

Máx. aprox. 220

< 3.000

?

Prato (1)

242/256

3,5

758

si

Fonte pequena (2)

300

4

944

non; peza incompleta

Fonte (3)

380

4,8

1.730

si

Fonte (4)

375

4,8

1.660

si

Fonte (5)

370/380

6,7

1.724

non

Fonte (6)

375

6,7

1.666

si

Fonte (7)

370/380

6,5

1.722

non

Fonte grande (8)

427/445

8

2.728

si

cumprían as normas establecidas de calidade na fabricación3. No noso caso, parece que todos os contrastes documentados corresponden aos gremios. O contraste coa rosa coroada flanqueada por iniciais góticas é de orixe inglesa (rosa Tudor), porén, este tipo de selo comézase a usar en Flandres a mediados do século XVI. A marca coa cruz de Borgoña4 ou de San Andrés chega aos Países Baixos en 1523. Polo tanto, tras o estudo dos contrastes e do sistema de fabricación das pezas5, chegamos á conclusión de que todas proceden dos Países Baixos6 e que probablemente pertencen ao pecio documentado polos arqueólogos de Argos no Archivo General de Simancas sobre o litixio que mantivo o Bispo de Mondoñedo Diego de Soto (1546-1549) cos descendentes do seu predecesor Antonio de Guevara (1537-1545), pola propiedade dos bens da nave flamenga afundida chamada «Honor». Estas pezas de vaixela tan especiais podían ser posesións privadas do capitán e dos oficiais. No noso caso as marcas que se ven, anteriores á formación de pátina, non parecen responder a pegadas de uso e os bordos e resaltes están moi perfilados, polo Conxunto de peltres de Reimerswaal (extraído de Tin en tinnegieters in Nederland) que consideramos que se trata de mercancía. - 354 -


IV. CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE MATERIAIS Peltres flamengos do pecio da Coba - Xove (Lugo)

Xerra, cunca, prato e fontes do conxunto de Xove

DESCRICIÓN DAS PEZAS O conxunto está formado por unha xerra, unha cunca e oito pratos e fontes. Xerra (flagon en inglés; wijnkan ou stadskannen en holandés) con tapa, de forma globular con pé e colo estilizados. Aínda que o sistema de fabricación é de gran calidade na súa época, o único alarde decorativo constitúeno unhas liñas incisas na tapa e no pé. Este tipo de xerra, de considerable tamaño, adoitaba utilizarse nos concellos. Non localizamos ningún contraste similar aos dos pratos, pero si ten un selo circular, dificilmente lexible no interior da tapa. Conserva no fondo o medallón tradicional7. Aínda que está moi deformada8 e con perdas de material é unha peza totalmente lexible. Mide arredor de 460 mm de alto e 220 mm de ancho máximo. O diámetro da tapa é de 115 mm. A cunca9 (porringer en inglés; oorkom en holandés) está fabricada nunha soa peza, con grandes orellas de sección semicircular e lobuladas con nove lóbulos. Esta peza apareceu na mesma zona, nunha prospección anterior. O feito de que o contraste (cruz de Borgoña no centro dunha flor coroada con coroa flordelisada) desta peza coincida co da fonte maior confirma a pertenza ao mesmo pecio. Prato (1): ten bordo liso cun pequeno rebordo. Está completo, deformado e bastante fisurado. Ten contraste no bordo, en forma de rosa silvestre coroada con coroa florde-

lisada flanqueada na destra por un C e na sinistra por un H, ambos maiúsculos e coas patas flordelisadas. Fonte pequena (2): ten bordo liso cun pequeno rebordo. Está incompleta, fragmentada, moi deformada e moi fisurada. No ten contraste; talvez estaba situado na parte perdida. Fonte (3): ten bordo liso cun pequeno rebordo. Está completa, moi deformada (dobrada) e con pequenas roturas no bordo. Ten contraste no bordo, similar ao do prato. Fonte (4): ten bordo liso cun pequeno rebordo. Está completa, moi deformada (dobrada) e con pequenas roturas no bordo. Ten contraste no bordo, semioculto pola corrosión deformante, similar ao do prato. Fonte (5): ten un gran bordo liso cun pequeno rebordo no reverso. Está completa e pouco deformada. Non observamos contraste. Fonte (6): ten bordo liso cun pequeno rebordo no reverso. Está completa e pouco deformada. Ten contraste no bordo, similar ao do prato. Fonte (7): ten un gran bordo liso cun pequeno rebordo no reverso. Está completa e pouco deformada. Non observamos contraste. Fonte (8): ten un gran bordo liso cun pequeno rebordo no reverso. Está completa e pouco deformada. O contraste é similar ao da cunca.

- 355 -


IV. CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE MATERIAIS Peltres flamengos do pecio da Coba - Xove (Lugo)

CACTI (Universidade de Vigo). En Inglaterra, no século XV o control da produción da aliaxe de estaño pewter cedeuse á Worshipful Company of Pewterers; desde entón, as corporacións británicas impuxeron normas rigorosas para a produción desta aliaxe distinguindo entre pezas destinadas á alimentación (con moito menos chumbo) e outros obxectos. 4 Este emblema inclúese nos escudos de armas e bandeiras de España desde 1506, coa Garda Borgoñona de Filipe o Fermoso, ata os nosos días, onde aínda é un elemento importante no Escudo de Armas do Rei e no seu estandarte, así coma nos estandartes, bandeiras, etc., das Forzas Armadas de España. 5 Con molde e acabados en frío, manuais e con torno. 6 Pratos similares aparecen na carga de «La Trinidad Valencera», que naufragou en 1588. Na nave de guerra «Mary Rose» (construída en 15091511 e afundida en 1545) documéntase o contraste da rosa coroada Tudor, flanqueada por iniciais góticas. A coincidencia de formas prodúcese con pezas flamengas de Reimerswaal (cidade que desapareceu en 1632 destruída polas continuas inundacións), de Rotterdam e de Leiden, entre outras. 7 O medallón é unha reminiscencia das pezas medievais nas que se selaba cun medallón o orificio deixado polo molde. A técnica empregada no século XVI non necesitaba inserir este medallón; porén, seguiu utilizándose por costume. O noso medallón é practicamente ilexible. 8 Sospeitamos que as roturas e deformacións se deben ao impacto do afondamento e non á draga, porque en todos os casos os bordos de fractura están notablemente máis corroídos que o resto da peza e non parece probable que semellante deterioración se producise nun ano. 9 O porringer é unha peza de vaixela bastante común nesta época en Inglaterra; porén, as pezas inglesas teñen menos lobuladas as orellas. Tampouco entre as holandesas documentamos nove lóbulos. 2 3

Nas imaxes de arriba, contrastes das pezas de Xove; abaixo, contraste dun prato rescatado no «Mary Rose», obra do prestixioso peltrero londinense Tomas Chamberlayne. (cortesía de Jan Gadd).

TRATAMENTO DE CONSERVACIÓN Cando foron extraídas do mar, almacenáronse en seco, sen medidas de conservación preventiva; isto agudizou o endurecemento das codias de area e corrosión. Probamos diversos tratamentos químicos para abrandar as concrecións e facilitar a limpeza. O resultado na maioría dos casos foi decepcionante, apenas actuaban ou se o facían debilitaban extraordinariamente a pátina de casiterita, moi delgada e feble. Os mellores resultados obtivémolos coa limpeza mecánica, baixo lupa, con bisturí e barriñas de fibra de vidro, alternada con resinas intercambiadoras de ións, aniónicas (Amberlite® 4400 OH). Na cunca este tratamento alteraba a pátina polo que esta peza se limpou mecanicamente e en baños de auga e tensioactivo en cubeta de ultrasóns. Deshidratáronse por impregnación con etanol e acetona e almacenado hermético con xel de sílice. Unha vez secas, protexéronse con dobre capa: resina acrílica en disolución (Paralloid B72® ao 5% en xileno) e cera microcristalina (Cosmolloid H80® ao 5% en white spirit). Na fonte 2 uníronse os fragmentos con resina epoxy (Araldit® standard) cargada con pigmentos minerais. NOTAS 1 Equipo técnico: Rosa Benavides García e Diana Blanco Patiño. Colaboradores: Ignacio Crespo, David Fernández, David Santos, Mar Sobrino e Ruth Soubrier. Agradecemento a Jan Gadd, bibliotecario da Pewter Society pola súa entusiasta e desinteresada colaboración no estudo das pezas e a Andrea Soubrier pola tradución dos informes.

BIBLIOGRAFÍA DUBBE, B. (1978): Tin en tinnegieters in Nederland, De Tijdstroom Lochem BV, Nederland. GADD, J. A. (1999): «The Crowned Rose as Secondary Touch», Journal of the Pewter Society, pp. 42-45. GADD, J. A. (2003): «Pewter from wrecks identified», Journal of the Pewter Society. HOFFMAN, G. (1985): Mundos sumergidos, Planeta, Barcelona 1987. MACLEOD, I. D., PENNEC, S. L., ROBBIOLA, L. (eds.) (1997): Metal 95. Proceedings of the International Conference on Metals Conservation. James & James Science Publishers Ltd., London. MOUREY, W.; ROBBIOLA, L. (eds.) (1998): Metal 98. Proceedings of the International Conference on Metals Conservation. James & James Science Publishers Ltd., London. RULE, M. (1986): The Mary Rose. A Guide, The Mary Rose Trust, Portsmouth (England). SELWYN, L. (2004): Métaux et corrosion. Un manuel pour le professionnel de la conservation, Ed. Institut Canadien de Conservation, Ottawa (Canadá). «La Trinidad Valencera» [en liña], en <http:// www.derrycity.gov.uk>, [última consulta: 19/02/2008]. «The Mary Rose» [en liña], dispoñible en <http:// www.maryrose.org>, [última consulta: 20/02/2009]. The Pewter Society [en liña], en <http:// www.pewtersociety.org >, [última consulta: 25/02/2009].

- 356 -


V A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2008

- 357 -


- 358 -


Resumo da actividade arqueolóxica na Comunidade Autónoma de Galicia no ano 2008 EUGENIO RODRÍGUEZ PUENTES SERVIZO DE ARQUEOLOXÍA

C

ontinuando cos resumos da actividade arqueolóxica, este artigo pretende dar a coñecer algunhas das actividades arqueolóxicas desenvolvidas durante o ano 2008 e reflectir de xeito resumido o traballo que se desenvolve desde a Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, a través do Servizo de Arqueoloxía e os servizos de Patrimonio Cultural dos departamentos territoriais da Consellería de Cultura e Turismo, no cumprimento das súas funcións relativas á conservación e protección do patrimonio arqueolóxico.

1.- AS

ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS E A ARQUEOLOXÍA

PREVENTIVA

Durante o ano 2008, xestionáronse 783 proxectos de actuación arqueolóxica, tramitados de acordo co Decreto 199/1997, que regula a actividade arqueolóxica na Comunidade Autónoma de Galicia. O seu número, aínda que é crecente con respecto a anos anteriores, como se pode apreciar na ilustración que reflicte a actividade desde o ano 1990 ao 2008, non o é con respecto ao ano anterior 2007, no que

se acadaron os 804 proxectos autorizados. Esta diminución non é significativa e, se é o caso, haberá que valorar a tendencia en anos posteriores. Ao igual que en anos anteriores, a tramitación destes expedientes reflicte o incremento das actuacións preventivas, tanto no ámbito urbano, como é o caso das actuacións nos conxuntos históricos, como no medio rural, sobre todo nos procedementos suxeitos a tramitación ambiental. A análise dos proxectos arqueolóxicos segundo a actividade reflicte unha situación similar a de anos anteriores; mantense o control e seguimento arqueolóxico das obras como a actividade preventiva con maior número de proxectos, seguido das prospeccións e das sondaxes de avaliación como metodoloxías preventivas co fin de determinar, se é o caso, as correspondentes medidas correctoras e protectoras do patrimonio arqueolóxico. No caso dos estudos de impacto ambiental, é a prospección arqueolóxica a actividade dominante, xa que todos os proxectos de obras que se informan deben contar cos resultados desta avaliación sobre a posible afección ao patrimonio cultural.

NÚMERO DE PROXECTOS DA ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA 1990-2008

- 359 -


A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2008

NÚMERO TOTAL DE PROXECTOS ARQUEOLÓXICOS POR ACTIVIDADE (2008)

PROXECTOS VINCULADOS AOS ESTUDOS DE IMPACTO AMBIENTAL (2008)

PROXECTOS DE ARQUEOLOXÍA URBANA (2008)

Neste sentido, cómpre lembrar que no Servizo de Arqueoloxía se informan a totalidade dos plans, programas e proxectos suxeitos a estudo de efectos ou impacto ambiental, tanto de promoción pública como privada que, pola súa incidencia sobre o territorio, poden implicar risco de destrución ou deterioración do patrimonio cultural, segundo o disposto no artigo 32 da Lei 8/1995, do patrimonio cultural de Galicia. Así mesmo, coordínanse e infórmanse os correspondentes proxectos de execución e as medidas correctoras e protectoras resultantes do informe sobre o patrimonio cultural e, en concreto, sobre o patrimonio arqueolóxico, e algunhas delas concrétanse nos correspondentes proxectos arqueolóxicos de control e seguimento e intervencións puntuais de sondaxes e escavación. Estes proxectos arqueolóxicos supoñen nesta anualidade o 32% dos proxectos autorizados. En relación coa tramitación da maioría dos expedientes relacionados coa arqueoloxía urbana, ao igual que os relacionados coas obras sometidas ao informe das comisións territoriais do Patrimonio Histórico Galego (a súa composición e funcionamento regúlaos o Decreto 39/2007, do 8 de marzo, DOG núm. 59 do 23/3/2007) que afecten os bens incluídos no Inventario do Patrimonio Cultural de Galicia, hai que dicir que, en virtude da Resolución do 21 de xuño de 2007 (DOG. núm. 128 do 03/07/2007), da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural pola que se delega nos delegados provinciais da Consellería de Cultura o exercicio de determinadas competencias, hoxe en día son autorizados polos delegados provinciais os proxectos arqueolóxicos de prospeccións superficiais, as sondaxes e os controis arqueolóxicos derivados dos proxectos neses ámbitos. Estes supoñen arredor do 30% do total dos proxectos arqueolóxicos autorizados. A metade dos proxectos arqueolóxicos son promovidos por particulares, sobre todo como consecuencia dos requisitos previos, determinados pola Consellería de Cultura ou pola figura de planeamento, para a realización de calquera tipo de obra nos ámbitos de protección do patrimonio arqueolóxico, polo que, para lle dar cumprimento ao disposto no artigo 63.2 da Lei 8/1995 do patrimonio cultural de Galicia, de colaboración da Consellería de Cultura no financiamento do custo da execución do proxecto se se trata de particular, no ano 2008 se procede, ao igual que no ano 2007, á convocatoria, pola Orde do 31 de marzo de 2008 (DOG núm. 68 do 09/04/2008), das bases reguladoras que rexerán as axudas destinadas á colaboración no financiamento de intervencións arqueolóxicas en conxuntos históricos, zonas arqueolóxicas ou xacementos catalogados ou inventariados. - 360 -


A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2008

Así mesmo, como apoio ás actuacións arqueolóxicas, ao seu rexistro e investigación, encárgaselle a realización de estudos antropolóxicos de materiais óseos humanos aparecidos no transcurso das escavacións arqueolóxicas ao Departamento de Bioloxía Animal; a análise de mostras arqueobotánicas e de diversos materiais cerámicos, ao Departamento de Historia I da universidade de Santiago de Compostela; e a través dun convenio, as análises paleoambientais e arqueométricas do rexistro arqueolóxico do xacemento do Areal na rúa Rosalía de Castro en Vigo á Universidade de Santiago de Compostela.

2.- PRINCIPAIS PROGRAMAS DE ACTUACIÓN XERAL DO PATRIMONIO CULTURAL

DA

DIRECCIÓN

2.1. CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR DO PATRIMONIO ARQUEOLÓXICO

No ano 2008, leváronse a cabo varias actuacións de conservación e posta en valor do patrimonio arqueolóxico promovidas pola Dirección Xeral do Patrimonio Cultural ou nas que colabora con outras administracións ou institucións.

Estas actuacións enmárcanse, na súa maioría, no desenvolvemento da RGPA, ben no ámbito dos parques arqueolóxicos, como o de Arte Rupestre en Campo Lameiro ou da Cultura Castrexa en San Cibrán de Las, onde se continuaron as obras de construción dos centros de interpretación, ben noutros xacementos visitables de diversas manifestacións culturais que forman parte da RGPA. Nesta anualidade destacan as actuacións obxecto de concurso: escavación e consolidación do Castro de Viladonga (Castro de Rei, Lugo); actuacións na ermida de San Guillerme (Fisterra, A Coruña); escavación e consolidación no Castro de San Cibrao de Las (San Amaro-Punxín, Ourense) no ámbito do Parque Arqueolóxico da Cultura Castrexa; escavación e sondaxes arqueolóxicas no Cuartel de San Fernando na cidade de Lugo, futura sede do centro de interpretación do Parque Arqueolóxico do Mundo Romano; limpeza dos petróglifos do Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre (Campo Lameiro, Pontevedra). Así mesmo, saíron a concurso a elaboración do Plan director da Vía Nova, na Baixa Limia (Ourense); do Plan director do monte de Santa Tegra (A Guarda, Pontevedra) e do Plan director da península do Cabo Fisterra (Fisterra, A Coruña).

ALGUNHAS DAS ACTUACIÓNS PROMOVIDAS POLA DIRECCIÓN XERAL DO PATRIMONIO CULTURAL NO ANO 2008

XACEMENTO

ÁREA XEOGRÁFICA

OBXECTO

Castro de Viladonga

Castro de Rei

Limpeza, escavación e consolidación

Ermida de San Guillerme

Fisterra

Escavación e consolidación

Parque Arqueolóxico Arte Rupestre

Campo Lameiro

Escavación, limpeza e rexistro dos petróglifos

Parque Arqueolóxico Cultura Castrexa Castro San Cibrao

San Amaro/Punxín

Escavación e consolidación

Cuartel de San Fernando

Lugo

Escavación e sondaxes

Mámoa dos Muíños

A Agolada

Sinalización e posta en valor

Castro Lupario

Rois

Limpeza contorno

Castro de Santomé

Ourense

Limpeza

Adro Vello

O Grove

Limpeza e sinalización

Petróglifos da Caeira

Poio

Limpeza dos petróglifos

Castro do Tegra

A Guarda

Limpeza e consolidación estruturas

Chan de Armada

Marín

Escavación arqueolóxica

Cista de Bicos de Lago

Muros

Escavación arqueolóxica

Castro da Ourela

Palas

Sondaxes arqueolóxicas

Portomaior

As Neves

Labores de protección do xacemento paleolítico

Castelo de Allariz

Allariz

Escavación e sondaxes arqueolóxicas

Castro de Formigueiros

Samos

Escavación arqueolóxica

Castelo da Lúa

Rianxo

Limpeza e consolidación forno

Soar Vicerreitorado de Lugo

Lugo

Execución proposta museográfica 2007-2008

Centro Arqueolóxico do Areal, Salinae

Vigo

Execución proposta museográfica 2007-2008

- 361 -


A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2008

En relación cos proxectos museográficos, nesta anualidade hai que destacar a continuación dos traballos de execución dos proxectos de subministración e instalación dos elementos museográficos do Centro Arqueolóxico do Areal, Salinae, para a presentación ao público das salinas romanas aparecidas no transcurso das obras do edificio que alberga o centro de saúde da rúa Rosalía de Castro, na cidade de Vigo (adxudicado por concurso no ano 2007), aberto ao público no mes de febreiro do 2009; e a continuación da execución da proposta de musealización dos restos arqueolóxicos romanos aparecidos no soar da sede do Vicerreitorado de Lugo (adxudicado no ano 2007). 2.2. O INVENTARIO DO PATRIMONIO ARQUEOLÓXICO Desde o Servizo de Arqueoloxía xestiónase o Inventario de Xacementos Arqueolóxicos da Comunidade Autónoma. Nesta anualidade, ademais de encargar traballos de campo de localización e delimitación dos xacementos arqueolóxicos por áreas ou concellos, co que se continúa o labor ini-

ciado anos atrás, foron obxecto de concurso as prospeccións arqueolóxicas cara á delimitación e documentación para a declaración de ben de interese cultural de diversos monumentos megalíticos da nosa comunidade autónoma, para proceder á declaración individualizada dalgunha das cámaras e necrópoles megalíticas máis relevantes. Estas foron obxecto de dous concursos: un que comprendía as provincias da Coruña (coa excepción dos monumentos comprendidos no Parque Arqueolóxico do Megalitismo na Costa da Morte, que son obxecto dun proxecto no que se inclúe a documentación específica para a súa incoación) e Lugo (coa excepción da Necrópole de Santa Mariña, xa declarada zona arqueolóxica), e outro as provincias de Pontevedra e Ourense. Na táboa da esquerda, indícase a listaxe de monumentos megalíticos obxecto de estudo para a súa declaración como BIC, en primeiro lugar xacementos declarados monumentos histórico-artísticos e arqueolóxicos polo Real decreto 728/1978, do 11 de marzo (BOE 15 de abril), dos que é

ACTUACIÓNS PROMOVIDAS A TRAVÉS DE CONVENIOS DA CONSELLERÍA DE CULTURA CON CONCELLOS

XACEMENTO

ÁREA XEOGRÁFICA

OBXECTO

Castelo de Moeche

Moeche

Escavación foxo

Castro Monforte de Lemos

Monforte de Lemos

Sondaxes

Varios xacementos

Vigo

Posta en valor

Parque Arqueolóxico Cultura Castrexa San Cibrao de Las

San Amaro/Punxín

Limpeza e mantemento

Castromao

Celanova

Escavación e consolidación

Castrolandín

Cuntis

Investigación e posta en valor

Centro Arqueolóxico do Barbanza, Neixón

Boiro

Actividades de difusión

Castro do Facho de Donón

Cangas

Consolidación

Castro de Punta dos Prados

Ortigueira

Reposición acceso

Castro de Zoñan

Mondoñedo

Escavación

Cova da Bruxa e Laxe das Rodas

Muros

Actuacións de posta en valor

Petróglifos

Porto do Son

Inventario e posta en valor

Agramar e Santa Comba de Louro

Valga

Intervencións arqueolóxicas

Centro Arqueolóxico de Cambre

Cambre

Actividades de difusión

Parque Arqueolóxico Arte Rupestre

Campo Lameiro

Limpeza e mantemento

Castro de Travesas

Carral

Sondaxes e posta en valor

ACTUACIÓNS PROMOVIDAS A TRAVÉS DE CONVENIOS DA CONSELLERÍA DE CULTURA CON UNIVERSIDADES GALEGAS

UNIVERSIDADE

XACEMENTO

OBXECTO

USC Departamento Historia I

Cidadela (Sobrado dos Monxes)

Escavación

ACTUACIÓNS PROMOVIDAS A TRAVÉS DE CONVENIOS DA CONSELLERÍA DE CULTURA CON OUTRAS ENTIDADES

ENTIDADE

XACEMENTO

OBXECTO

Fundación Propatrimonio Rois

Castro de Socastro (Rois)

Sondaxes

- 362 -


A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2008

necesario a súa delimitación, e, segundo lugar, outros xacementos sen declaración específica. Así mesmo, continuáronse os labores de revisión e rexistro das fichas do inventario de xacementos arqueolóxicos (neste ano 2008 foron revisadas máis de 3.000 fichas), e de informatización na base de datos asociada a un sistema de información xeográfico específico. No ano 2008 continuáronse os traballos de prospección arqueolóxica sistemática cara a confeccionar un inventario do patrimonio arqueolóxico subacuático. Así lévanse a cabo varios proxectos co fin de localizar e identificar pecios en diversos puntos do litoral da comunidade autónoma: continuáronse os traballos de prospección na baía de Corcubión e Fisterra, baixo a dirección de M. San Claudio; os de prospección arqueolóxica xeofísica no estreito de Rande, baixo a dirección do arqueólogo F. J. Luaces Anca; e outros como a prospección para a localización dun pecio na praia de Lago en Xove, baixo a dirección de Ignacio Armando Crespo.

En relación co inventario, hai que dicir que neste ano foi publicado o Decreto 232/2008, do 2 de outubro, sobre o Inventario Xeral do Patrimonio Cultural de Galicia (DOG. número 206, xoves 23 de outubro de 2008), no que se regula o Inventario Xeral do Patrimonio Cultural de Galicia e o procedemento de inclusión de bens neste inventario, de acordo co disposto na Lei 8/95 do patrimonio cultural de Galicia. 2.3. DIFUSIÓN E DIVULGACIÓN No ano 2008 publicouse o primeiro volume do resumo das actuacións arqueolóxicas, en concreto das do ano 2006: Actuacións arqueolóxicas ano 2006, esta publicación pode atoparse en formato PDF na páxina web da Xunta de Galicia, na Consellería de Cultura e Turismo. Así mesmo, colaborouse, por medio do convenio co Concello de Cambre, na publicación desta entidade do libro O xacemento romano de Cambre, a escavación arqueolóxica, o trasla do e a posta en valor.

Centro Arqueolóxico do Areal, Salinae (Vigo)

- 363 -


A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2008

- 364 -


A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2008

ÁREAS DE XACEMENTOS MEGALÍTICOS OBXECTO DE ESTUDO PARA A SÚA DECLARACIÓN COMO BIC. ANO 2008

Xacementos declarados Monumentos Histórico-Artísticos e Arqueolóxicos CONCELLO

PROVINCIA

XACEMENTO

Ribeira

A Coruña

Dolmen de Axeitos

Tordoia

A Coruña

Dolmen da Casa da

Moura de Cabaleiros

Outros xacementos sen declaración específica CONCELLO

PROVINCIA

XACEMENTO

Noia

A Coruña

Dolmen da Cova da Moura-Argalo

Toques

A Coruña

Mámoa de Forno dos Mouros

Boiro

A Coruña

Necrópole da Serra do Barbanza

Rianxo

A Coruña

Mámoas dos Campiños

Mañón

A Coruña

Dolmen de Forno dos Mouros

Valadouro

Lugo

Mámoa de Santo Tomé

Vilalba

Lugo

Mámoas da Roza das Modias

O Saviñao

Lugo

Anta de Abuime

A Fonsagrada

Lugo

Necrópole de Hospital

Xermade

Lugo

Mámoa de Mollafariña

Begonte

Lugo

Anta de Chao de Mazós

Friol

Lugo

Capela de Vieiro ou Anta de Muruxosa

Friol

Lugo

Modorras de Monteirón e Aberta, Gándara de Narla

Rairiz de Veiga / A Bola

Ourense

Mámoas de San Cibrao

Entrimo

Ourense

Mámoa da Casa da Moura

Muíños

Ourense

Mámoas da Casiña da Moura

Muíños

Ourense

Mámoa da Casola do Foxo

Muíños

Ourense

Mámoas do Outeiro de Cavaladre-Maus de Salas

Verea

Ourense

A Mota Grande

Verea

Ourense

Motas de Penedo da Canteira

Vilar de Barrio / Xunqueira de Ambía / Sarreaus

Ourense

A Pedra Alta de Antela

Lalín

Pontevedra

Mámoas da Cruz-Alperiz

Agolada

Pontevedra

Mámoas dos Muíños (Bidueiros, Ferreiroa)

Vila de Cruces

Pontevedra

Mámoas do Marco do Camballón-Oirós

Moaña

Pontevedra

Chan de Arquiña

Marín/Vilaboa

Pontevedra

Mámoas de Chan de Armada

Marín

Pontevedra

Mámoa de Pedra Longa-Mámoas de Chan de Castiñeiras

Vilaboa

Pontevedra

Mámoa do Rei-Mámoas de Chan de Castiñeiras

Vigo

Pontevedra

Dolmen da Casa dos Mouros

Vigo

Pontevedra

Mámoas de Candeán

Mos

Pontevedra

Dolmen de San Colmado, Anta do Meixoeiro

Redondela

Pontevedra

Necrópole de Monte Penide

Moraña

Pontevedra

Lapa de Gargantáns

Rodeiro

Pontevedra

Coto dos Mouros

- 365 -


- 366 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

APÉNDICE

- 367 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

- 368 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

Relacións de actuacións autorizadas no ano 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/001-0 Prospección arqueolóxica intensiva no ámbito da construción de horta-soar, e Seteventos (O Saviñao, Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2008/002-0 Control arqueolóxico dos traballos de restauración do Mosteiro de San Lourenzo de Carboeiro. 3ª Fase. (Silleda, Pontevedra)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/003-0 Control arqueolóxico das obras de construción dunha nave industrial no Km. 05 da estrada PO-410, en Atios Rodríguez Saiz, Eduardo (Porriño, Pontevedra) CD 102A 2008/004-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no edificio da rúa Alfredo Brañas, esquina rúa Isabel II, no Conxunto Histórico de Cambados

Rodríguez Pérez, Herminia

CD 102A 2008/005-0 Sondaxes mecánicas no soar nº 17 da rua Forneira (Arcade, Soutomaior, Pontevedra)

Castro Rozados, Antonio

CD 102A 2008/006-0 Sondaxes arqueolóxicas manuais e mecánicas previas á construción dun aparcamento soterrado na rúa Rosalía de Castro, da cidade de Vigo (Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2008/007-0 Sondaxes mecánicas e control arqueolóxico previo á construción dun aparcdoiro soterrado na rúa Policarpo Sanz da cidade de Vigo (Pontevedra)

Cortegoso Comesaña, Mª Mar

CD 102A 2008/008-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 7 da rúa Espírito Santo da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2008/009-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 74 da rúa de San Lourenzo da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2008/010-0 Control e seguimento arqueolóxico dos traballos vinculados ao proxecto de LMT, CT, RBT en FornoSan Cibrao (Guitiriz, Lugo)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2008/011-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 27 da rúa Cervantes, para a construción do Centro de Novas Tecnoloxías, da cidade de Ourense

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2008/012-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 18 da rúa do Pexigo de Abaixo. Santiago

Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2008/013-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 8 da rúa Fornos, en Ribadavia (Ourense)

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2008/014-0 Control arqueolóxico da conexión da rede de saneamento do proxecto básico e de execución de edificio na rúa Fonte da Prata (Ribadavia)

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2008/015-0 Intervención arqueolóxica no inmoble nº 2-3 da Praza de Compostela. Fase 2. Escavación arqueolóxica en área no sector oriental, na cidade de Vigo

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2008/016-0 Control arqueolóxico das obras de renovación da rede de saneamento na rúa de Belvís, da cidade de Santiago de Compostela

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2008/017-0 Control arqueolóxico das obras de instalación de calefacción na igrexa parroquial de San Martiño de Belesar, Vilalba, Lugo

Ramil Rego, Eduardo

CD 102A 2008/018-0 Control e seguimento arqueolóxico das obras do proxecto de L.M.T., CT e RBT, Mazaille (CastroverdeBaralla, Lugo)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2008/019-0 EIC do Proxecto de pase a Concesión de Explotación derivado do PI ‘Costa Grande’ 2ª nº 7.076 (Muros e Carnota, A Coruña)

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2008/020-0 Control arqueolóxico das obras de canalización de liña eléctrica na zona de respecto das Mámoas 1 e 2 do Picón (Bertamiráns, Ames, A Coruña)

Molina Salido, Juana

CD 102A 2008/021-0 Control arqueolóxico de remoción de terras na rúa Miragalla, da U.A. I-06 Rosalía de Castro II, Vigo

Veiga López, Nieves

CD 102A 2008/022-0 Control arqueolóxico das obras de restruturación e adición do edificio nº 15 da rúa Alta da cidade de Vigo

Rodríguez Pérez Herminia

CD 102A 2008/023-0 Control arqueolóxico do drenaxe perimetral e pavimentación na Capela de San Antonio (Estación de Cenlle, Ourense)

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2008/024-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da rúa Anguía da cidade de Vigo

Alonso Braña, Juan José

CD 102A 2008/025-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 65 da rúa do Medio da cidade de Santiago de Compostela López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo CD 102A 2008/026-0 Autovía Verín- Fronteira Portuguesa. Treito: Verín- Fronteira Portuguesa. (Clave: 20061018-C). Control e seguimento. Verín

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2008/027-0 Prospección arqueolóxica extensiva para o Plan de sectorización de O Vieiro, A Cañiza (Pontevedra)

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2008/028-0 Control arqueolóxico das obras de rexeneración da rúa San Román da cidade de Pontevedra

Iglesias Darriba, Mª. Jesús

CD 102A 2008/029-0 Control arqueolóxico das obras de rexeneración da rúa Manuel Quiroga da cidade de Pontevedra

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2008/030-0 Prospección arqueolóxica superficial intensiva vinculada ao Plan de Sectorización SUNP-R3, MuíñosEscravitude, Padrón (A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

- 369 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/031-0 Control arqueolóxico de remoción de terras na Casa forte de Lusío, Samos (Lugo)

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2008/032-0 Prospección arqueolóxica intensiva no ámbito do estudo de alternativas e anteproxecto do sistema de depuración de Vigo (Pontevedra)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/033-0 Control arqueolóxico das obras de LMTS Santa María- José Salgado, e ampliación de CT en Caldas de Reis

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2008/034-0 Prospección arqueolóxica da rede de camiños da zona de concetración parcelaria de Porqueira II (A Porqueira, Ourense)

Varela Barrios, Mª Cristina

CD 102A 2008/035-0 Prospección arqueolóxica da parroquia de Santiago de Verea (Verea, Ourense)

Nieto Muñiz, Eduardo-Breogán

CD 102A 2008/036-0 Prospección arqueolóxica nos terreos afectados pola ampliación do Complexo Hospitalario de Montecelo (Pontevedra)

Varela Barrios, Mª Cristina

CD 102A 2008/037-0 Control e seguimento arqueolóxico do proxecto sectorial e de urbanización do parque empresarial de Vilanova de Arousa I (Pontevedra)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/038-0 Prospección arqueolóxica da parroquia de Rubiás dos Mixtos (Calvos de Randín, Ourense)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2008/039-0 Prospección arqueolóxica do Parque eólico singular de Friol (Lugo)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2008/040-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto sobre Bens Culturais do aproveitamento hidroeléctrico no río Figueiras (Mondoñedo, Lugo)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/041-0 Prospección arqueolóxica no parque eólico singular de Lalín e a súa liña de interconexión (Lalín, Pontevedra) López Marcos, Miguel Angel CD 102A 2008/042-0 Control e seguimento arqueolóxico da rede de camiños principais da ZCP de Anxeles, Calvente, Pasarelos e Marzoa II (Oroso, A Coruña)

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2008/043-0 Control arqueolóxico das obras de construción de vivenda unifamiliar illada no Lugar de A Rosa (Beluso, Bueu, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/044-0 Control arqueolóxico das obras de canalización da rede de fibra óptica no núcleo urbán de Caldas de Reis (Pontevedra)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2008/045-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 6 da rúa Pastoriza da cidade de A Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2008/046-0 Prospección arqueolóxica no Monte do Cadro (Marín, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/047-0 Proxecto de Trazado e acondicionamento da estrada LU-710. Baralla (N-VI)- O Cádavo (LU-530) (Lugo). Prospección. Baleira

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2008/048-0 Control arqueolóxico de remoción de terras nos soares nº 15-17-19 da rúa San Xoán da cidade de A Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2008/049-0 AP-9. Autoestrada do Atlántico. Proxecto de Construción da ampliación da capacidade Treito: Pontevedra Norte-Pontevedra Sur. Prospección.

Saavedra Vidal, Eloi

CD 102A 2008/050-0 Avaliación arqueolóxica das obras da L.A.T. Porriño- Frieira II. Tramo Montouto- As Neves (As Neves)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2008/051-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 63 da rúa Real- Avenida da Mariña nº 28 da cidade de A Coruña

Ramil González, Emilio

CD 102A 2008/052-0 Control arqueolóxico de canalización soterrada na explanada do Pico de San Francisco (Santa Tegra, A Guarda)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2008/053-0 Control arqueolóxico da rede de distribución de gas canalizado nas rúas Lamas Carvajal, Arcediagos e Praza de Santa Eufemia da cidade de Ourense

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2008/054-0 Control arqueolóxico de remoción de terras nos soares nº 16-17-18-19-20 da Praza de España e no nº 40 e 44 da rúa Valera Silvari da cidade de A Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2008/055-0 Control arqueolóxico das obras de recuperación do Casco Histórico de Ribadavia. Infraestruturas xerais na Praza da Fonte da Prata. Ribadavia

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2008/056-0 Prospección arqueolóxica intensiva subacuática, derivada do achado de materiais arqueolóxicos no entorno da Praia de Lago (Xove, Lugo)

Crespo Liñeiro, Ignacio A.

CD 102A 2008/057-0 Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de reforma da instalación de iluminación interior na Igrexa de San Martiño de Noia

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/058-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 21 da rúa Canliña en Noia (A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2008/059-0 Prospección arqueolóxica do Parque empresarial de Alfoz- Valadouro (Lugo)

Hervés Raigoso, Francisco

CD 102A 2008/060-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas na Praza das Angustias, esquina rúa Galicia en Noia (A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2008/061-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 29-31 da rúa Porta de Aires da cidade de A Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2008/062-0 Sondaxes arqueolóxicas manuais para avaliación arqueolóxica das obras de construción do aparcadoiro soterrado do Areal, na cidade de Vigo

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2008/063-0 Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de instalación dunha liña de baixa tensión nos xardíns de Felipe de Castro, en Noia (A Coruña)

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2008/064-0 Control arqueolóxico das obras de rehabilitación do inmoble nº 12 da rúa Méndez Núñez da cidade de Vigo González Parente, Sandra CD 102A 2008/065-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar nº 18 da rúa San Sebastián da cidade de Vigo

Pereira Muñoz, Rosa

CD 102A 2008/066-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 25 da rúa Real da cidade de Vigo

Castro Carrera, Juan Carlos

CD 102A 2008/067-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 16 da rúa Real da cidade de Vigo

González Parente, Sandra

CD 102A 2008/068-0 Control arqueolóxico das obras de modificación interior e fachada, no edificio nº 47 da rúa Elduayen e nº 22 Rodríguez Pérez Herminia da rúa Ferrería da cidade de Vigo CD 102A 2008/069-0 Prospección arqueolóxica do sendeiro peonil entre Xobre e Cabío (Pobra de Caramiñal, A Coruña)

- 370 -

Doval Galán, José Francisco


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/070-0 Avaliación Arqueolóxica da Rede de Camiños Principais da ZCP de Frexulfe (O Valadouro, Lugo)

Ramil Rego, Eduardo

CD 102A 2008/071-0 Control arqueolóxico das obras de instalación da rede de saneamento e abastecemento de auga no núcleo de Piñeiro (Rianxo, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/072-0 Control arqueolóxico das obras de instalación da rede de saneamento e abastecemento de auga de Sestelo á Igrexa de Isorna (Rianxo, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/073-0 Control arqueolóxico das obras de instalación da rede de saneamento e abastecemento de auga no núcleo de Isorna (Rianxo, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/074-0 Control e seguimento arqueolóxico das obras de consolidación da pavimentación da rúa de Bautizados da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

González Vila, Mª Goretti

CD 102A 2008/075-0 Control e seguimento arqueolóxico da rede de electrificación do P.E.P.R.I. de A Coruña. Anualidade 2008

Pena Basso, Simón

CD 102A 2008/076-0 Actuacións arqueolóxicas para a recuperación do Forte dos Medos. FORTRANS. Tomiño

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2008/077-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas e control do Centro de Interpretación parroquial en Santa Eulalia de Vedra Martínez Casal, José Ramón (Vedra, A Coruña) CD 102A 2008/078-0 Sondaxes arqueolóxicas na Cova de Valdavara. Campaña 2008 (Becerreá, Lugo)

Manuel Vaquero Rodríguez

CD 102A 2008/079-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 7 da rúa Escultor Ferreiro (Noia, A Coruña)

Pérez Mato, Manuela C.

CD 102A 2008/080-0 Acceso ao Porto de Burela. Control e seguimento arqueolóxico

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/081-0 Sondaxes arqueolóxicas mecánicas nunha parcela no lugar de Quinteiro (San Mamede de Quintela, Redondela, Pontevedra)

Velazquez Turnes, Eduardo

CD 102A 2008/082-0 Prospección arqueolóxica para o EIC do proxecto de Parque eólico singular de A Baña (A Baña, A Coruña)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2008/083-0 Control e seguimento arqueolóxico da LAT 66 kV Sub. Mazaricos- Sub. Parque Empresarial de Muros (Muros e Mazaricos, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2008/084-0 Prospección arqueolóxica da canteira de calizas para áridos Ampliación Sixirei (Baralla, Lugo). Neira de Xusá

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2008/085-0 Control e seguimento arqueolóxico do Parque eólico Monte Arca (A Estrada e Cuntis, Pontevedra)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2008/086-0 Prospección arqueolóxica para o estudo informativo da CP de San Pedro de Borrifáns (Cesuras, A Coruña)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/087-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto cultural da CP das parroquias de Mesía e Xanceda (Mesía, A Coruña)

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2008/088-0 Prospección arqueolóxico do Parque eólico singular de Parada de Sil (Ourense)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2008/089-0 Prospección arqueolóxica da rede de camiños da ZCP de Vizoño- Vilacova (Abegondo, A Coruña)

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2008/090-0 Prospección arqueolóxica do EIA da ZCP Meavía- Quintillán (Forcarei, Pontevedra)

Vieito Covela, Santiago

CD 102A 2008/091-0 Control e seguimento arqueolóxico na área afectada polo Parque empresarial de Mos (Pontevedra)

Pérez Mato, Manuela C.

CD 102A 2008/092-0 Prospección arqueolóxica para o estudo informativo da CP de San Cristovo de Dombodán e Santa Locaia de Branzá (Arzúa, A Coruña).

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/093-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto cultural da CP de Foxás- Bendaña (Touro, A Coruña)

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2008/094-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto cultural da zona de concentración parcelaria de Vilar II (Touro, A Coruña)

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2008/095-0 Prospección arqueolóxica para o EIPC do proxecto de Ampliación Parque empresarial de Pousadoiro (Vilagarcía de Arousa e Caldas de Reis, Pontevedra)

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2008/096-0 Prospección arqueolóxica para a ampliación da canteira Pena Redonda (Pobra de Brollón, Lugo)

López González, Luis Fco.

CD 102A 2008/097-0 Control e seguimento arqueolóxico das obras de protección do litoral no lugar de Ladeira de Chazo, en Abanqueiro (Boiro, A Coruña)

Barbeito Pose, Víctor José

CD 102A 2008/098-0 Prospección arqueolóxica superficial intensiva en relación co proxecto de mellora de accesibilidade das Illas Cíes. Vigo

Chao Álvarez, Francisco Javier

CD 102A 2008/099-0 Escavación en área para construción de 26 vivendas nunha parcela no contorno da rúa do Faro, Punta Atalaia, San Cibrao, Cervo

Castro Vigo, Eva

CD 102A 2008/100-0 Escavación en área nunha parcela para construción de 32 vivendas no contorno da rúa do Faro en Punta Atalaia, San Cibrao, Cervo

Sinde Vázquez, Alexandre

CD 102A 2008/101-0 Actuación arqueolóxica no contorno da igrexa de San Pedro de Ramirás (Ourense) 2ª fase do proxecto de remodelación do adro. Ramirás

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2008/102-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas previas ás obras de rehabilitación da Casa- Torre dos Correa, no inmoble nº 15 da rúa Ordóñez (Tui, Pontevedra)

Prieto Robles, María Soledad

CD 102A 2008/103-0 Corredor Brión- Noia. Treito: Brión- Martelo (A Coruña). (0+000- 9+300). Control e seguimento. Rois

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2008/104-0 Autovía Sarria - A-6 (Nadela). Treito IV: Vial de conexión Autovía Lugo- Sarria con LU-636. (Clave: LU/01/066.01.4). Control e seguimento.

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2008/105-0 Acondicionamento e mellora da estrada PO-401. Treito: Filgueira- Límite Provincial. Control e seguimento. (clave PO/01/077.01) Crecente

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2008/106-0 Control arqueolóxico de remoción de terras para vivenda unifamiliar no lugar de Piñeiro, Mercurín (Ordes, A Coruña)

César Vila, Mario

CD 102A 2008/107-0 Semienlace sentido Ourense de conexión da Autoestrada Santiago de Compostela- Ourense coa N-525 en Piñor. Control e seguimento.

Vidal Lojo, Miguel Angel

- 371 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/108-0 Escavación arqueolóxica en área na rúa Manuel Quiroga da cidade de Pontevedra

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2008/109-0 Mellora da seguridade vial na estrada LU- 541.Rábade- Vilalba. Castro de Trobo (Begonte, Lugo). Escavación e control arqueolóxico da remoción de terras

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2008/110-0 Control arqueolóxico de peche de finca na rúa Cerdeiras s/n (Santa Comba, A Coruña)

Fernández Quiza, Rosa S.

CD 102A 2008/111-0 Control arqueolóxico da instalación de beirarrúas en Isorna (Rianxo)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/112-0 Control arqueolóxico da ampliación de explotación de gando vacún en Castro de Murás (Forcarei, Pontevedra)

Castro Rozados, Antonio

CD 102A 2008/113-0 Catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Xermade (Lugo)

Chao Álvarez, Fco. Javier

CD 102A 2008/114-0 Control e seguimento arqueolóxico de LMT soterrada e RBT soterrada na rúa Enlace Parque Botánico (Padrón, A Coruña)

Gorgoso López, Jesús Avelino

CD 102A 2008/115-0 Rolda Leste de Lugo. Treito: Cruce N-640 A Ribadeo - LU-530 A Fonsagrada (Lugo). Sondaxes arqueolóxicos entre os PK 1+100 e 1+500.

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2008/116-0 Rolda Leste de Lugo. Treito: Cruce N-640 a Ribadeo - Cruce LU-530 a Fonsagrada. Lugo. Control e seguimento arqueolóxico.

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2008/117-0 Prospección arqueolóxica intensiva e control do alleamento madereiro e valoración do Monte Veciñal de Tourón (Pontecaldelas, Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2008/118-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 14 da rúa Acibechería da cidade de Santiago de Compostela

Fernández Rivas, Mª Jesús

CD 102A 2008/119-0 Acondicionamento da estrada C-550. Treito: Muros-Noia. Subtreito: límite municipal de Muros con Outes-Noia. Control e seguimento.

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/120-0 Sondaxes mecánicas para vivenda unifamiliar no soar nº 40-42 da rúa Irmáns Nodales da cidade de Pontevedra

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/121-0 Proxecto Marco. Control arqueolóxico da rede de canalización de redes eléctricas na cidade de Vigo. Anualidade 2008.

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2008/122-0 Proxecto de Sondaxes Arqueolóxicas Avaliativas nos apoios 54 e 55 da LAT 66 kV Sub. PE Couto de San Sebastián- Sub. PE Portodemouros. Vila de Cruces

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2008/123-0 Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de instalación e provisión de servizo de BT, na rúa Camilo José Cela s/n (Padrón, A Coruña)

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2008/124-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 9 da rúa Porta de Aires- Travesía Ferreiras nº 2 da cidade de A Coruña

Pena Basso, Simón

CD 102A 2008/125-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 3 da rúa Damas da cidade de A Coruña

Muiño Maneiro, José Angel

CD 102A 2008/126-0 Control arqueolóxico de remoción de terras e oco de ascensor no inmoble nº 25 da rúa Nova da cidade de Lugo

Fernández Sánchez, Mª Luz

CD 102A 2008/127-0 Renovación da cuberta dunha casa do Castro de Santa Tegra, A Guarda

Luaces Anca, Javier Fco.

CD 102A 2008/128-0 Control arqueolóxico e limpeza biolóxica no Campamento romano de Cidadela (Sobrado dos Monxes, A Coruña)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2008/129-0 Control arqueolóxico da construcción de vivenda unifamiliar en A Picota, San Xoán de Vilanova (Miño, A Coruña)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2008/130-0 Control arqueolóxico da repoboación forestal da Mancomunidade de Montes de Borreiros (Gondomar, Pontevedra)

Torres Bravo, Victoria Carmen

CD 102A 2008/131-0 Sondaxes arqueolóxicas manuais previas á construción de vivenda unifamiliar en Coto (Cela- Mos, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/132-0 Control arqueolóxico das obras de saneamento e abastecemento na rúa San Lourenzo nº15 e 17 (Coruxo, Vigo) Villar Quintero, Rosa CD 102A 2008/133-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas na rúa Carmen s/n de Padrón (A Coruña)

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2008/134-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no lugar de Pedreira (Padrón, A Coruña)

Rúa Carril, Victor

CD 102A 2008/135-0 Proxecto de posta en valor dos túmulos de Penaguda, Meaño

Otero Vilariño, Carlos

CD 102A 2008/136-0 Control arqueolóxico da remoción de terras a realizar na fachada principal do Mosteiro de San Xiao de Samos (Samos, Lugo)

Ladra Fernández, Xosé Lois

CD 102A 2008/137-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar nº 23 da rúa San Gregorio da cidade de Vigo

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2008/138-0 Control arqueolóxico dos camiños P-P2 na ZCP de Lois- Monte Ribadumia (Ribadumia, Pontevedra)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2008/139-0 Actuacións arqueolóxicas a realizar na igrexa de San Xoán de Hospital, na parroquia de San Salvador de Hospital, Quiroga, Lugo

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2008/140-0 Control arqueolóxico de remoción de terras para oco de ascensor no inmoble nº 17 da Praza do Ferrol da cidade de Lugo

Fernández Sánchez, María Luz

CD 102A 2008/141-0 Control e seguuimento arqueolóxico da posta en valor dos restos da Muralla de Porta Real da cidade de A Coruña

Ramil Rego, Eduardo

CD 102A 2008/142-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas do elemento inventariado REF 15003006 (Aranga, A Coruña).

Chao Álvarez, Fco. Javier

CD 102A 2008/143-0 Control arqueolóxico das obras de remodelación e adecuación ambiental do núcleo rural de A Capela (Rianxo, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/144-0 Instalación e control arqueolóxico dunha carpa para a protección temporal do Dolmen de Dombate (Cabana de Bergantiños, A Coruña)

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2008/145-0 Control arqueolóxico das obras de rehabilitación no inmoble nº 3 da rúa Funil da cidade de Vigo

González Parente, Sandra

CD 102A 2008/146-0 Control arqueolóxico dunha cata para inspección de humidades en pavimento na igrexa de Santa María, Vila do Medio (Burela, Lugo)

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2008/147-0 Actuación arqueolóxica na Praza de García Barbón, esquina rúa Travesa, en Verín (Ourense)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2008/148-0 Control arqueolóxico das obras dunha edificación na rúa Xesteira (Mugardos, A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

- 372 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/149-0 Control arqueolóxico das obras de rehabilitación do inmoble nº 37 da rúa Progreso, en Ribadavia (Ourense)

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2008/150-0 Prospección arqueolóxica no entorno da Capela de San Ramón de Bealo (Boiro, A Coruña)

Barbeito Pose, Víctor José

CD 102A 2008/151-0 Control arqueolóxico de remoción de terras para oco de ascensor no inmoble nº 1 da rúa Quiroga Ballesteros da cidade de Lugo

Alcorta Irastorza, Enrique Jesús

CD 102A 2008/152-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 7 da Avenida Rodrigo de Padrón da cidade de Santiago de Compostela

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2008/153-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 70 da r/ de San Pedro da cidade de Santiago de Compostela

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2008/154-0 Escavación arqueolóxica en área na parcela nº 4 da Unidade de Actuación I-06 Rosalía de Castro II, da cidade de Vigo

César Vila, Mario

CD 102A 2008/155-0 Control arqueolóxico das obras de construción de edificio no soar nº 42 da rúa Nicolás Cora Montenegro (Viveiro, Lugo)

Fernández Quiza, Rosa Susana

CD 102A 2008/156-0 Control arqueolóxico das obras nos soares nº 6-8 da rúa do Sol en Padrón (A Coruña)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2008/157-0 Proxecto de Intervemnción Arqueolóxica nas zonas de cautela de Penedo Redondo e Pena da Edra no PE O Vieiro (Ourense)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2008/158-0 Prospección arqueolóxica para o Plan de usos e rendabilización do patrimonio cultural da CMVMC de Santiago de Covelo (O Covelo, Po)

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2008/159-0 Prospección Arqueolóxica da Rede de Camiños da ZCP de Senra-Cardama-Vilarromaríz (Oroso, A Coruña)

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2008/160-0 Control arqueolóxico das obras de reconstrución da Capela do Pazo dos Calotes (Rianxo, A Coruña)

Barbeito Pose, Víctor José

CD 102A 2008/161-0 Prospección Arqueolóxica Extensiva da ZCP da parroquia de Camposancos ST-3735 (Lalín, Pontevedra)

Calvo Valcarce, Noemi

CD 102A 2008/162-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 9 da rúa da Fonte de San Antonio da cidade de Santiago de Compostela

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2008/163-0 Prospección Arqueolóxica Intensiva do Acondicionamento de Fincas e Camiños Secundarios da ZCP de Nebra (Porto do Son, A Coruña)

Dorribo Cao, José Rafael

CD 102A 2008/164-0 Prospección arqueolóxica subacuática no contorno do seo de Corcubión, ría de Corcubión-Cabo Fisterra (A Coruña)

San Claudio Sta. Cruz, Miguel

CD 102A 2008/165-0 Control arqueolóxico das obras no inmoble nº 186-188 da rúa Orzán da cidade de A Coruña

Pena Basso, Simón

CD 102A 2008/166-0 Escavación en área nas rúas García Bayón/Porto do Río, Caldas de Reis (Pontevedra)

Rúa Carril, Victor

CD 102A 2008/167-0 Control arqueolóxico das obras de reparación das vías dañadas polos lumes forestais en Cee ( A Coruña)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/168-0 Sondaxes arqueolóxicas no lugar de Pedras (O Saviñao, Lugo) e prospección da depresión de Monforte de Lemos

de Lombera Hermida Arturo

CD 102A 2008/169-0 Prospección arqueolóxica para a modificación puntual viaria do P.X.O.M. De Narón, no Castro de Sequeiro

Pena Basso, Simón

CD 102A 2008/170-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 7 da Praza de Saco e Arce da cidade de Ourense

Nieto Muñiz, Eduardo-Breogán

CD 102A 2008/171-0 Prospección arqueolóxia extensiva do Concello de Pastoriza (Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2008/172-0 Control arqueolóxico de peche dunha finca no lugar de Castro en San Pedro de Viñas (Betanzos, A Coruña)

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2008/173-0 Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de restauración e posta en valor da igrexa de Santa María das Areas (Fisterra, A Coruña)

López Cordeiro, María del Mar

CD 102A 2008/174-0 Control arqueolóxico das obras no inmoble nº 7 da rúa Corralón da cidade de A Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2008/175-0 Ampliación á escavación en área das sondaxes valorativas en As Burgas/ U.E.2: Areas 1 (Casa dos Fornos) e 2 (Trasera de As Burgas)na cidade de Ourense

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2008/176-0 Corredor N-NO de Alta Velocidade. Treito: Silleda (Carboeiro) - Silleda (Dornelas). Agro de Bazar (Silleda, Pontevedra). Intervención arqueolóxica.

Bóveda Fernández, María José

CD 102A 2008/177-0 Control marco da valorización do Monte Veciñal en Santa María de Augasantas (Cotobade, Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2008/178-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 1 da rúa Moratín e nº 2 e 4 da rúa Primavera da cidade de Ourense

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2008/179-0 Escavación arqueolóxica en área no ámbito do aparcadoiro soterrado na Praza de España da cidade de Pontevedra

Constela Doce, Jorge Juan

CD 102A 2008/180-0 Control e seguim. Arq. das obras de conservación e mantemento dos lousados das rúas da Troia, Caldeirería, Acibechería, Campás de S. Xoan... Santiago

González Vila, Goretti

CD 102A 2008/181-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos soares nº 13 e 15 da rúa Santiago da cidade de A Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2008/182-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da Praza de Santa Bárbara da cidade de A Coruña

Muiño Maneiro, José Angel

CD 102A 2008/183-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos soares nº 14, 16 e 18 da rúa Lisa en Verín (Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2008/184-0 Control arqueolóxico de R.B.T.S. no nº 12 na rúa Cervantes (Betanzos, A Coruña)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2008/185-0 Escavación arqueolóxica en área na U.I.7-C (Unidades edificatorias 151404, 151405, 151407, 151410 e 151420B) na cidade de Lugo

Hervés Raigoso, Francisco M.

CD 102A 2008/186-0 Control arqueolóxico do tratamento silvñicola no monte veciñal de Santa Eulalia de Meira (Moaña)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2008/187-0 Acondicionamento da estrada PO-342. Virxe do Camiño Cela. Treito Virxe do Camiño (Tui)- Mosende (O Porriño). Control e seguimento.

Piay Augusto, Diego

- 373 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/188-0 Control arqueolóxico das obras de L.M.T.S. Entre Balaídos e a rúa Alfonso X el Sabio, na cidade de Vigo

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2008/189-0 Prospección arqueolóxica no Coto das Ratas, no monte comunal de Carballedo (Cotobade, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/190-0 Prospección Arqueolóxica para a Avaliación de Impacto Arqueolóxico da ZCP Parada II (Ordes, A Coruña)

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2008/191-0 Control arqueolóxico das obras de recuperación da rúa Salgado Moscoso, no casco histórico de Ribadavia (Ourense)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2008/192-0 Control arqueolóxico das obras na parcela 130-A. Polígono de Sabón (Arteixo, A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2008/193-0 Control arqueolóxico do proxecto de urbanización U.A. Nº 2 en A Saíña (Atios, Valdoviño)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2008/194-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos comercios da Casa do Deán, no inmoble nº 3 da rúa do Vilar da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2008/195-0 Prospección para o estudo de avaliación de impacto sobre o Patrimonio Cultural do aproveitamento hidroeléctrico do río Loio (Paradela, Lugo)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/196-0 Prospección arqueolóxica do ámbito afectado pola Canteira Ferradal nº 352 (A Fonsagrada, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2008/197-0 Prospección arqueolóxica da LAT 66 kV Sub. PE Fontesilva- Sub. Zas (Zas, Santa Comba e Coristanco, A Coruña)

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2008/198-0 Control e seguimento arqueolóxico dos movementos de terra da superficie impactada polas obras do Parque empresarial de Malpica (A Coruña). Malpica de Bergantiños

Jiménez López, María Elena

CD 102A 2008/199-0 Sondaxes arqueolóxicas e control da obra para proxecto básico e de execución de acondicionamento do acceso á Torre de Santo Domingo en Monforte. Monforte de Lemos

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2008/200-0 Escavación arqueolóxica en área en Saa, nº5, Camposancos (A Guarda)

Rodríguez Pérez Herminia

CD 102A 2008/201-0 Proxecto Marco. Control arqueolóxico da rede de abastecemento e saneamento na cidade de Vigo. Anualidade 2008

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2008/202-0 Proxecto Marco. Control arqueolóxico da rede de gas canalizado na cidade de Vigo. Anualidade 2008.

Cortegoso Comesaña, Mª Mar

CD 102A 2008/203-0 Control arqueolóxico de remoción de terras na Casa do Deán, no inmoble nº 3 da rúa do Vilar da cidade de Pérez Mato, Santiago de Compostela (A Coruña) Manuela Cristina CD 102A 2008/204-0 Control arqueolóxico das obras de remodelación do adro do Convento do Rosario (San Sadurniño, A Coruña) Ricart Guillot, Susana CD 102A 2008/205-0 Prospección intensiva da superficie incluída no Plan de sectorización PXOM do concello de Coirós (A Coruña)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2008/206-0 Proxecto de Prospección Arqueolóxica para a rede de camiños principais da ZCP Mercurín- Lesta (Ordes, A Coruña)

Dorribo Cao, José Rafael

CD 102A 2008/207-0 Control arqueolóxico dos traballos de limpeza e desbroce no Pico Sacro (Boqueixón, A Coruña)

Varela Pousa, Rocío

CD 102A 2008/208-0 Os Anidos (Cabanas, A Coruña). Intervención arqueolóxica.

Aboal Fernández, Roberto

CD 102A 2008/209-0 Ampliación da rampa de varada en Domaio (Pontevedra). Control e seguimento. Moaña

Mosquera Souto, Mª Elena

CD 102A 2008/210-0 Dragaxe no Porto de Meloxo (O Grove, Pontevedra). Control e seguimento.

Mosquera Souto, Mª Elena

CD 102A 2008/211-0 Proxecto de sinalización dun tramo da Vía Nova no concello de Bande. Tramo Pontepedriña-Ponte Liñares

Rodríguez Colmenero, Antonio

CD 102A 2008/212-0 Sondaxes mecánicas previas ás obras no soar nº 91 da rúa Montero Ríos (Bueu, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/213-0 Control arqueolóxico de remoción de terras da repoboación forestal en Campolongo (Marín, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/214-0 Control arqueolóxico da construción dun edificio ma rúa San Roque en Portonovo (Sanxenxo, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/215-0 Prospección arqueolóxica do proxecto de urbanización do polígono 501, parc. 25, San Pedro de Maside,Sarria

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2008/216-0 Control arqueolóxico das obras de gas canalizado na rúa Teófilo Llorente da cidade de Vigo

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2008/217-0 Control arqueolóxico das obras de rede de gasificación na Avenida Camilo José Cela de Padrón (A Coruña)

Gorgoso López, Jesús A.

CD 102A 2008/218-0 AP-9. Autoestrada do Atlántico. Treito: Enlace de Rande - Enlace de Teis. Castelo de Rande (Redondela, Pontevedra). Sondaxes.

Mosquera Souto, Mª Elena

CD 102A 2008/219-0 Seguimento arqueolóxico da obra para colocación de paneis explicativos en 9 xacementos da Mariña Central

Vigo García, Abel

CD 102A 2008/220-0 Control arqueolóxico das obras de suministro de RBTS ao soar nº 28 da rúa Elduayen da cidade de Vigo

Gorgoso López, Jesús A.

CD 102A 2008/221-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 15 da rúa Hernán Cortés da cidade de Ourense

Tabarés Domínguez, Marta

CD 102A 2008/222-0 Prospección arqueolóxica superficial do concello de Boborás (Ourense)

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2008/223-0 Prospección arqueolóxica do contorno da aldea da Portaliña ZCP Saiar (Caldas de Reis, Pontevedra)

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2008/224-0 Prospección arqueolóxica da ZCP da Parada de Outeiro (Vilar de Santos, Ourense)

Pérez López, David

CD 102A 2008/225-0 Prospección arqueolóxica do ámbito afectado pola autorización de explotación Canteira O Pico (Vilalba, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2008/226-0 Prospección para o estudo e corrección do impacto arqueolóxico da LAT 132 kV Gondomar- O Rosal (Gondomar, Tomiño, Oia e O Rosal, Pontevedra)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2008/227-0 Prospección arqueolóxica da rede principal de camiños (propostas I e II) da ZCP Val de Camba (Rodeiro, Pontevedra)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2008/228-0 Control e seguimento arqueolóxico do parque eólico Cova da Serpe (Guitiriz e Friol, Lugo)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2008/229-0 Prospección arqueolóxica para a autorización de aproveitamento de recursos da Sección A) ‘Picoto’ (Cualedro e Monterrei, Ourense)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2008/230-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto cultural da ZCP de Vilantime (Arzúa, A Coruña)

Chao Álvarez, Fco. Javier

- 374 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/231-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto cultural da ZCP de Souto (A Estrada, Pontevedra)

Chao Álvarez, Fco. Javier

CD 102A 2008/232-0 Prospección para a avaliación do impacto arqueolóxico do proxecto sectorial de implanatación do Complexo Hospitalario de Montecelo (Pontevedra)

Méndez Díaz, Minerva

CD 102A 2008/233-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto ambiental da ZCP de San Xoan de Seoane de Pregación (Friol, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2008/234-0 Proxecto arqueolóxico de valorización de camiño empedrado tradicional e gravados rupestres dos montes de Sabarís. Baiona

Vilar Pedreira, Xosé Lois

CD 102A 2008/235-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 5 da Praza dos Anxos da cidade de A Coruña

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2008/236-0 Sondaxes arqueolóxicas na igrexa de Santiago das Saamasas, concello de Lugo

Cristóbal Rodríguez, Rafael

CD 102A 2008/237-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 5 da rúa Zapatería da cidade de A Coruña

Ramil González, Emilio

CD 102A 2008/238-0 Control arqueolóxico da escavación para drenaxe perimetral na igexa de Santa María de Riós (Riós, Ourense) López Cordeiro, Mª del Mar CD 102A 2008/239-0 Control e seguimento arqueolóxico do ámbito afectado polas obras do parque eólico singular de Lalín e a súa Álvarez González, Yolanda liña de interconexión (Lalín, Pontevedra) CD 102A 2008/240-0 Prospección arqueolóxica da concesión de explotación derivada do PI ‘Morada nº 4.810 (A Cañiza, Pontevedra e Melón, Ourense)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2008/241-0 Prospección arqueolóxica para a EIC do pase a concesión do PI Sela nº 4.838 (O Irixo. Ourense)

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2008/242-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto cultural do proxecto de abastecemento de auga a Lugo. 2ª Fase

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2008/243-0 Sondaxes arqueolóxicas dos restos romanos no lugar de O Monte con motivo das obras da PLISAN (As Neves, Ferrer Sierra, Santiago Pontevedra) CD 102A 2008/244-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto cultural da área afectada pola ZCP de Xanceda (Mesía, A Coruña)

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2008/245-0 Prospección arqueolóxica da Liña subterránea 20 kV para a interconexión do parque eólico singular de As Neves (Pontevedra)

López Cordeiro, María del Mar

CD 102A 2008/246-0 Prospección arqueolóxica para a concentración parcelaria da zona de Val, Meirás e Lago (Ferrol e Narón, A Coruña)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/247-0 Estrada de acceso da Plataforma Loxística e Industrial de Salvaterra/As Neves á autovía A-52. Remodelación enlace de Puzo. Prospección Arqueolóxica.

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/248-0 Autovía do Cantábrico (A-8). Treito: Careira - Lindín. Posible Túmulo de Barral de Cima (P.K. 1+100). Sondaxes. Mondoñedo

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2008/249-0 Corredor N-NO de Alta Velocidade. Treito: Silleda (Carboeiro)- Silleda (Dornelas).Mámoa Chousa Nova I (Silleda). Excavación, consolidación e traslado

Bóveda Fernández, María José

CD 102A 2008/250-0 Control arqueolóxico da tala de madeira no Monte Veciñal de San Mamede de Pedornes (Oia, Pontevedra)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2008/251-0 Escavación arqueolóxica en área nos inmobles nº 135-137 da Rúa Nova da cidade de Lugo

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2008/252-0 Sondaxes manuais e mecánicas no lugar de Mosteiro (Tomiño, Pontevedra)

Torres Bravo, Victoria Carmen

CD 102A 2008/253-0 Sondaxes arqueolóxicas manuais na rúa Laureano Salgado nº 5-7 (Caldas de Rei, Pontevedra)

Rúa Carril, Victor

CD 102A 2008/254-0 Prospección arqueolóxica para a mellora pasteira no Monte Comunal de Barrantes (Tomiño, Pontevedra)

Vieito Covela, Santiago

CD 102A 2008/255-0 Control arqueolóxico do desmonte de estruturas e muros no ángulo suroeste do baluarte do Pozo no Castelo de Salvaterra do Miño

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2008/256-0 Acondicionamento da estrada LU-701. A Fonsagrada (LU-530)- Límite Provincial de Asturias. Control e seguimento. A Fonsagrada

Cano Pan, Juan Antonio

CD 102A 2008/257-0 Control arqueolóxico da execución do vial interior entre as naves 1 e 2 das obras do proxecto de urbanización do POL.HO.03 . Real Fábrica de Tabacos.

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2008/258-0 Control arqueolóxico de remoción de terras do proxecto de abastecemento e saneamento en Castroverde. Parroquia de San Miguel de Páramo. Castroverde

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2008/259-0 Control arqueolóxico das obras de limpeza de terreo público do Monte Dorna, Taragoña (Rianxo, A Coruña)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2008/260-0 Intervención arqueolóxica no monumento megalítico de Chan de Armada I (Marín, Pontevedra)

Castro Carrera, Juan Carlos

CD 102A 2008/261-0 Control arqueolóxico das obras de iluminación e iluminación visual da Igrexa de Santa María das Areas (Fisterra, A Coruña)

Naveiro López, Juan Luis

CD 102A 2008/262-0 Control arqueolóxico no entorno da Igrexa de San Xiao de Moraime (Muxía, A Coruña)

Naveiro López, Juan Luis

CD 102A 2008/263-0 Autoestrada Santiago-Ourense. Alto de Santo Domingo-A-52. AP-53. Ramal a Carballiño e enlace de Maside (Ourense). Control e seguimento.

Vidal Lojo, Miguel Angel

CD 102A 2008/264-0 Conexión Porto Seco de Monforte coa estrada LU-933 e CN- 120. Proxecto de Trazado e Estudo de Impacto Ambiental. Prospección. Monforte de Lemos

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/265-0 Control arqueolóxico das obras de construcción dun edificio de 23 vivendas, local comercial e garaxes na rúa Betanzos- Almáciga, na cidade de Santiago

Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2008/266-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 6 da rúa Pracer (Tui, Pontevedra)

Prieto Robles, Mª Soledad

CD 102A 2008/267-0 Proposta de reposición do petróglifo de Lapela (Chandebrito, Nigrán)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2008/268-0 Control arqueolóxico das obras de rehabilitación do inmoble nº 8-10 do Calexón do Estreito da cidade de Vigo

Concheiro Coello, Ángel

- 375 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/269-0 Sondaxes arqueolóxicas mecánicas previas á construción dunha vivenda unifamiliar en Lantañón (Meis, Pontevedra)

Rúa Carril, Victor

CD 102A 2008/270-0 Acondicionamento da PO-342. Virxe do Camiño- Cela. Treito Virxe do Camiño (Tui)- Mosende (O Porriño). Castro de O Costal (GA36055001). Sondaxes. Tui

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2008/271-0 Control arqueolóxico das obras de construción dun edificio nas parcelas 4-14 e 4-15 do PERI I-05. Praza Eliptica da cidade de Vigo

Cortegoso Comesaña, Mª Mar

CD 102A 2008/272-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 13 e 15 da rúa Abeleira Menéndez da cidade de Vigo

González Parente, Sandra

CD 102A 2008/273-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 11, 13, 15 e 17 da rúa Santiago da cidade de Vigo

González Parente, Sandra

CD 102A 2008/274-0 Sondaxes arqueolóxicas mecánicas no soar nº 33 da rúa Camelias da cidade de Vigo

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2008/275-0 Sondaxes arqueolóxicas mecánicas no soar conxunto nº 41 da rúa Camelias e nº 48 da rúa R. Romil, na cidade de Vigo

Iglesias Darriba, Mª. Jesús

CD 102A 2008/276-0 Corredor N-NO de Alta Velocidade. Treito: Lubián-Ourense. Subtreito: Ponte Ambía-Ourense. Proxecto de Construción. Prospección arqueolóxica. Allariz

Misiego Tejada, Jesus C.

CD 102A 2008/277-0 Sondaxes arqueolóxicas mecánicas previas á construción dun edificio na rúa nova de Abaixo do nº 9 ao nº 21, na cidade de Pontevedra

Vieito Covela, Santiago

CD 102A 2008/278-0 Control e seguimento arqueolóxic da recuperación paisaxística ecolóxica das zonas afectadas polo Prestige en Vidal Lojo, Miguel Angel Punta Brava e Punta Couso (Ribeira, AC) CD 102A 2008/279-0 Sondaxe arqueolóxica para asento da zapata no predio nº 3 da rúa Jesús Carlos Romero Nieto, en Xinzo de Limia (Ourense)

Nieto Muñiz, Eduardo-Breogán

CD 102A 2008/280-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 9 da rúa San Xoán e nº 6-8 da rúa San Xosé da cidade de A Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2008/281-0 Control e seguimento arqueolóxico da rede de distribución de gas canalizado na zona P.E.P.R.I. da cidade de A Coruña. Anualidade 2008.

Gorgoso López, Jesús Avelino

CD 102A 2008/282-0 Consolidación e recrecido no campamento romano de Aquis Querquennis. Campaña de 2008. Bande

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2008/283-0 Control arqueolóxico de RBTS na rúa de acceso ao Xardín Botánico de Padrón

Gorgoso López, Jesús A.

CD 102A 2008/284-0 Control arqueolóxico das obras de acondicionamento e señalización do Camiño de San Andrés de Teixido (Cedeira, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2008/285-0 Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de de mellora e ampliación do saneamento do Casco Histórico de Betanzos

Del Palacio López, Angeles

CD 102A 2008/286-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar nº 1 da rúa Laranxo e nº 8 da rúa García Florez da cidade de Pontevedra

Vieito Covela, Santiago

CD 102A 2008/287-0 Control arqueolóxico das obras do contorno da igrexa de San Martiño de Calo (Teo, A Coruña)

Sinde Vázquez, Alexandre

CD 102A 2008/288-0 Control arqueolóxico da construción de edificio no soar nº 10 da rúa Coruña en A Guarda (Pontevedra)

Luaces Anca, Javier Fco.

CD 102A 2008/289-0 Control arqueolóxico das obras de rehabilitación no inmoble nº 9 da rúa Ferrería, esquina Subida á Costa, da cidade de Vigo (Pontevedra)

Pereira Muñoz, Rosa

CD 102A 2008/290-0 Prospección arqueolóxica xeofísica da Ría de Corcubión (A Coruña)

San Claudio Sta. Cruz, Miguel

CD 102A 2008/291-0 Control arqueolóxico no soar nº 24 da rúa Suárez (Allariz, Ourense)

Varela Barrios, Mª Cristina

CD 102A 2008/292-0 Control arqueolóxico das obras no inmoble nº 23 da rúa Cordelería e nº 116-118 da rúa Orzán da cidade de A Coruña

Muiño Maneiro, José Angel

CD 102A 2008/293-0 Prospección arq do Plan Especial de Reforma Interior Industrial, situado entre N-VI e polígono industrial de Bergondo (Bergondo, A Coruña).

Ramil González, Emilio

CD 102A 2008/294-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 13 da rúa de Vista Alegre da cidade de Santiago de Compostela

Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2008/295-0 Control arquelóxico vivenda unifamiliar rúa do Peregrino, s/n, Triacastela (Lugo)

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2008/296-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 18 da rúa do Campo da Angustia da cidade de Santiago de Compostela

Alonso Braña, Juan José

CD 102A 2008/297-0 FF.CC. Eixo Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Pontevedra- Vigo. Subtreito: Das Maceiras- Redondela. ZAPA I. Sondaxes arqueolóxicas. Redondela

López García, Juan Carlos

CD 102A 2008/298-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 6 da rúa de Santa María da cidade de A Coruña

Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2008/299-0 V.A.C. Tui (incluído enlace autovía a Portugal)-A Guarda Treito II: Corredor PO-350-Goián e treito IV: Variante da Guarda. Prospección. Tomiño

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2008/300-0 Autoestrada Santiago-Ourense. Alto de Santo Domingo- A-52. AP-53. Ramal a Carballiño e enlace de Maside. Calvo Valcarce, Noemi Sondaxes mecánicas Monte do Castro (Maside) CD 102A 2008/301-0 Prospección arqueolóixca intensiva da ZCP de Poulo, Gomesende, Ourense)

Pérez López, David

CD 102A 2008/302-0 Ampliación da zona de explotación Espiño nº 2.663 Fracc. 1ª (Caldas de Reis e Vilagarcía de Arousa, Pontevedra). Caldas de Reis

López Calzada, Juan Francisco

CD 102A 2008/303-0 Escavación arqueolóxica en área na parcela 3 da Unidade de Actuación I-06 Rosalía de Castro II da cidade de Vigo (Pontevedra)

Iglesias Darriba, Mª Jesús

- 376 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/304-0 Proxecto de Prospección Arqueolóxica Superficial Intensiva da ZCP de Gondrame, Sta. María; Gondrame, S. Vicente e Ribas de Miño (Páramo, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2008/305-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto cultural do Parque Eólico de Sasdónigas, 2ª fase (Mondoñedo e Abadín, Lugo)

Chao Álvarez, Francisco Javier

CD 102A 2008/306-0 Prospección arqueolóxica para o EIA da ZCP de San Miguel de Oleiros (Silleda, Pontevedra)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2008/307-0 Campo de traballo en Castro Mallou. Campaña de 2008. Carnota

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2008/308-0 Prospección Arqueolóxica intensiva da ZCP de Cures- Boiro (Boiro, A Coruña)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2008/309-0 Estudio de Impacto sobre o Patrimonio Cultural do Parque Eólico Carracedo (A Pastoriza, Mondoñedo e Riotorto, Lugo)

Chao Álvarez, Fco. Javier

CD 102A 2008/310-0 Control arqueolóxico das obras de reestructuración do inmoble nº 18 da rúa Progreso da cidade de Lugo

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2008/311-0 Control arqueolóxico das obras de reconstrucción do Pazo de Sober (Sober, Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2008/312-0 Control arqueolóxico de enganche de auga e saneamento da Estrada do Faro s/n (San Cibrao, Lugo)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2008/313-0 Sondaxes Arqueolóxicas Valorativas na área de cautela arqueolóxica de Cruceiro da Mámoa na PLISAN (Salvaterra e As Neves, Pontevedra)

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2008/314-0 Control arqueolóxico do plan de recuperación de espazos urbanos na cidade de A Coruña

Vázquez Gómez, Xoan Luis

CD 102A 2008/315-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 16 da rúa Parrote da cidade de A Coruña

Muiño Maneiro, José Angel

CD 102A 2008/316-0 Estudio de Impacto sobre o Patrimonio Cultural da ZCP Estás, Goián e Figueiró (Tomiño, Pontevedra)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2008/317-0 Prospección Arqueolóxica Intensiva da LAT evacuación das CH Salto de Laxe, Salto de Bico do Foxo Salto de Morchón Viñas, Javier Eiras II e Salto de Corope. Fornelos de Montes CD 102A 2008/318-0 Control arqueolóxico das obras de urbanización da estrada AC-552 en Ogás (Vimianzo, A Coruña)

Cano Pan, Juan Antonio

CD 102A 2008/319-0 Intervención arqueolóxica na Fortaleza de Castro Caldelas

Gutierrez Moraga, Anselmo

CD 102A 2008/320-0 Prospección Arqueolóxica Intensiva da ZCP de S. Pedro de O Burgo, S. Xoán de Camba e Sta. Maria de Vilarmaior de Caldelas (Castro Caldelas, Ourense)

Gutierrez Moraga, Anselmo

CD 102A 2008/321-0 Escavación arqueolóxica no Castro das Travesas. Campaña de 2008. Carral

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2008/322-0 Control e Seguimento Arqueolóxico do Parque eólico singular de Pobra do Caramiñal (A Coruña)

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2008/323-0 Control e seguimento arqueolóxico das obras de ensanche e mellora da EP-3201, Santa María de Oia (Oia, Pontevedra)

Rodríguez Martínez, Rafael María

CD 102A 2008/324-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no edificio nº 10-12-14 da rúa García Florez da cidade de Pontevedra

Vieito Covela, Santiago

CD 102A 2008/325-0 Control arqueolóxico das obras de rehabilitación do edificio nº 28-30 da Avenida das Corbaceiras da cidade de Pontevedra

Iglesias Darriba, Mª Jesús

CD 102A 2008/326-0 Control e Seguimento Arqueolóxico do Parque eólico singular de Porto do Son e liña eléctrica (A Coruña)

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2008/327-0 Control e seguimento arqueolóxico do tapado e restitución volumétrica do túmulo de Vixiador de Candeán (Vigo, Pontevedra)

Chao Álvarez, Francisco Javier

CD 102A 2008/328-0 Remodelación do Nudo de O Pino. CN- 550. P.K. 124+300 e PO-10 P.K. 1+300. Prospección arqueolóxica intensiva. Pontevedra

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/329-0 Prospección Arquolóxica Intensiva para Avaliación de Impacto do Prox Sectorial Parque Empresarial Medioambiental (Carballeda de Avia, Ourense)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/330-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas na área cautelada do parque empresarial de Vilanova de Arousa I (PO)

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2008/331-0 Control arqueolóxico para ampliación cemiterio parroquial de San Paio de Buscás, Ordes (A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2008/332-0 Control arqueolóxico das obras de pavimentación e servizos urbanos no Casco Histórico de Castro Caldelas

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2008/333-0 Intervención paleontolóxica na cova Pala do Rebolal ou da Zorra (Cobas, Rubiá, Ourense)

Ana Cristina Pinto Llona

CD 102A 2008/334-0 Prospección arqueolóxica para o Estudo de Patrimonio Cultural do Proxecto de recuperación, mantenemento Bonilla Rodríguez, Andrés e conservación do DPMT da Illa de Sálvora. Ribeira CD 102A 2008/335-0 Control arqueolóxico da ampliación do cemiterio da igrexa parroquial de San Pedro de Borrifáns, Cesuras (A Coruña)

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2008/336-0 Sondaxes arqueolóxicas no campo da festa de Valadouro (Lugo)

Senín Fernández, Ignacio

CD 102A 2008/337-0 Control arqueolóxico ampliación cemiterio parroquial de San Fins de Freixeiro, Santa Comba (A Coruña)

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2008/338-0 Autovía de acceso A Coruña e conexíón de Alvedro. Treito: A Zapateira- Autovía A-6. Control e seguimento. Culleredo

Fernández Pintos, Mª del Pilar

CD 102A 2008/339-0 Corredor N-NO de Alta Velocidade. Treito: Ourense-Amoeiro coa estación de Ourense. Prospección arqueolóxica intensiva. Ourense

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2008/340-0 Convenio co concello de Celanova para a realización dunha intervención arqueolóxica en Castromao. Campaña de 2008. Celanova

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2008/341-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar nº 3 da rúa Couto da cidade de Vigo

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2008/342-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas previas á rehabilitación do edificio nº 6 da r/ San Vicente da cidade de Vigo

Vieito Covela, Santiago

CD 102A 2008/343-0 Itinerario ciclista ao longo da estrada PO-552 entre Baiona e A Guarda. Estudo de impacto sobre bens culturais. Baiona

Bonilla Rodríguez, Andrés

- 377 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/344-0 Sondaxe arqueolóxica dunha arqueta na Rolda de Don Bosco da cidade de Vigo

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2008/345-0 Intervención arqueolóxica do trazado de LMTS. CT e RBTS no Casco Vello de Bouzas, na cidade de Vigo

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2008/346-0 Vía de Alta Capacidade da Costa Norte. Treito: Viveiro Sur- Celeiro. Proxecto de Construción. Prospección. Viveiro

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2008/347-0 Corredor N-NO de Alta Velocidade. Treito: Lalín (Abeleda)-Lalín (Baxán).Escavación arqueolóxica nun treito do Camiño de Santiago (Lalín, Pontevedra)

Aboal Fernández, Roberto

CD 102A 2008/348-0 Acondicionamento da estrada PO-255. Treito: Pontecaldelas-Forzáns e PO-241. Treito: Caritel-A Lama. Prospección arqueolóxica intensiva. Ponte Caldelas

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/349-0 Dragaxe do material extraído con motivo das obras de «Dragaxe no peirao leste do Porto de Bueu» (Pontevedra). Control e seguimento arqueolóxico

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/350-0 Prospección arqueolóxica e sondaxes na finca situada na rúa Castro, nº25, no lugar de Trabanca-Sardiñeira Vilagarcía de Arousa

Cabrejas Domínguez, Mª Elena

CD 102A 2008/351-0 Sondaxes arqueolóxicas no Castro de Socastro. Campo de traballo de 2008. Rois

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2008/352-0 Control arqueolóxico de traballos silvícolas no Castro de Socastro (Rois, A Coruña)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2008/353-0 Sondaxes arquelóxicas de carácter mecánico, para unha vivenda unifamiliar en San Salvador de Coiro (Cangas, Pontevedra)

Picón Platas, Israel

CD 102A 2008/354-0 Estudo Informativo e de Impacto Ambiental. Conexión de Cariño co Corredor Norte. Prospección. Cariño

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2008/355-0 Control arqueolóxico das obras de rehabilitación no inmoble nº 8 da rúa Flores en Monforte de Lemos

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2008/356-0 Acondicionamento da estrada PO-221. Treito: Caldas de Reis (N-640)- Moraña. Proxecto de trazado e construción. Prospección. Caldas de Reis

Mosquera Souto, María Elena

CD 102A 2008/357-0 Control arqueolóxico no inmoble nº 8 da rúa Os Píos en Cambados (Pontevedra)

Rodríguez Pérez Herminia

CD 102A 2008/358-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmobles nº 17 e 19 da rúa Forno de Marín (Pontevedra)

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2008/359-0 Acondicionamento da estrada LU-115. Outeiro de Rei-N-VI, Castro, (Lugo). (Clave: LU/02/018.01). Túmulo de Prado da Porta (GA27039083). Sondaxes. Outeiro de Rei

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2008/360-0 Prospección arqueolóxica para estudo de valiación da LMT Subestación Melide-Boimorto (Melide, A Coruña)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2008/361-0 Corredor N-NO de Alta Velocidade. Ourense-Santiago. Treito: Lalín-Santiago. Subtreito: Carboeiro-Dornelas. Mámoa de Chousa Nova II, Silleda. Sondaxes.

Teira Brión, Andrés

CD 102A 2008/362-0 Sondaxes Arqueolóxicas Valorativas na Ampliación do Parque empresarial de Pousadoiro (Vilagarcía de Arousa, Pontevedra)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/363-0 Sondaxes arqueolóxicas en Raña Longa, lugar de Souto, San Fins de Brión (Brión)

Ladra Fernández, Xosé Lois

CD 102A 2008/364-0 Control arqueolóxico da BT ao inmoble nº 13 da rúa da Inmaculada en Pontedeume (A Coruña)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2008/365-0 Control e seguimento arqueolóxico das intervencións puntuais nos pavimentos históricos no ámbito do Plan Especial da Cidade Histórica de Santiago.

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/366-0 Prospección arqueolóxica subacuática xeofísica no estreito de Rande e na enseada de San Simón, xullo 2008 (Ría de Vigo, Pontevedra)

Luaces Anca, Javier Francisco

CD 102A 2008/367-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 9 da rúa do Castrón Douro da cidade de Santiago de Compostela

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2008/368-0 Control arqueolóxico da ampliación do cemiterio parroquial de San Miguel de Boullón, concello de Brión (A Coruña)

Calvo Valcarce, Noemí Natalia

CD 102A 2008/369-0 Control arqueolóxico de espazos para contemplación paisaxística en Ameixenda (Cee, A Coruña)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/370-0 Control arqueolóxico da reforma e ampliación do cemiterio parroquial de Santa María dos Ánxeles, concello de Brión (A Coruña)

Calvo Valcarce, Noemí Natalia

CD 102A 2008/371-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 26 da r/Tinería (U.E. 150439) da cidade de Lugo

Campos Arias, María Alicia

CD 102A 2008/372-0 Sondaxes arqueolóxicas no castro de Chandebrito (Nigrán)

Ladra Fernández, Xosé Lois

CD 102A 2008/373-0 Sondaxes arqueolóxicas en Cruz do Castro (Carballedo, Cotobade)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/374-0 Control arqueolóxico dos movementos de terra do proxecto de conservación do firme na N.525. PK 321,500- 337,500 (Vedra, Boqueixón e Santiago)

César Vila, Mario

CD 102A 2008/375-0 Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 3 da rúa Sánchez Bregua da cidade de A Coruña

Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2008/376-0 Control arqueolóxico dos traballos de remodelación da Praza da Veiguiña (Marín, Pontevedra)

Arizaga Castro Álvaro

CD 102A 2008/377-0 Control arqueolóxico da L.M.T. na rúa Empedrado e Corredoira Virtudes, no casco histórico de Pontedeume

Pena Basso, Simón

CD 102A 2008/378-0 VAC de conexión da AP-9 (enlace de Neda) coa AG-64 (enlace San Sadurniño). Estudo Informativo e de Impacto Ambiental. Prospección arqueolóxica. Narón

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2008/379-0 Control arq para instalación de liña soterrada de MT no parque empresarial da Madalena (Melide, A Coruña)

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2008/380-0 Control arqueolóxico da urbanización SU.2, A Trestreva (Negreira, A Coruña)

Gorgoso López, Jesús A.

CD 102A 2008/381-0 Prospección Arqueolóxica para AIC da ZCP San Tomé e Seixadas e termo veciñal de San Martiño (Cartelle, Ourense)

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2008/382-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto do monte veciñal en mancomún de Barbanza a Baroña (Porto do Son)

Álvarez García, Mª Carmen

- 378 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/383-0 Control arqueolóxico no inmoble nº 1 da rúa Sol da cidade de A Coruña

Ramil González, Emilio

CD 102A 2008/384-0 Estudo de impacto sobre o PC do proxecto técnico-constructivo da aperttura, expltación e clausura dun depósito de RNP de Areosa (Cerceda, A Coruña)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2008/385-0 Prospección Arqueolóxica para a avaliación de Impacto sobre o PC do parque eólico singular de Catoira (Pontevedra)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2008/386-0 Sondaxes arqueolóxicas da ampliación de explotación vacún de leite en Alperiz. Lalín

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2008/387-0 Control arqueolóxico da canalización da rede de fibra óptica no núcleo urbano de Baiona

Vázquez Domínguez, Montserrat

CD 102A 2008/388-0 Control arqueolóxico da topografía orixinal do terreo no lugar de Castro (Covelo, Pontevedra)

Pereira Muñoz, Rosa

CD 102A 2008/389-0 Control e sguim. Arq. das obras de mantemento e reparación dos enlousados no entorno de S. Martín Pinario González Vila, (2ª Fase): Pza. da Inmaculada, Vía Sacra. Santiago María Goretti CD 102A 2008/390-0 Control e seguimento arqueolóxico da eliminación de broza no contorno do petróglifo da Pedra da Cabra (Boiro, A Coruña)

Barbeito Pose, Víctor José

CD 102A 2008/391-0 Control arqueolóxico das obras de urbanización da Avenida Linares Rivas e rúa Sánchez Taibo (Betanzos, A Coruña)

Del Palacio López, Angeles

CD 102A 2008/392-0 Prospección arqueolóxica para a explotación de resursos mineiros da Sección A) Canteira Loboso nº 355 (A Pastoriza, Lugo)

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2008/393-0 Prospección para o estudo de impacto cultural da rede de camiños da ZCP de Catoira (Pontevedra)

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2008/394-0 Prospección do ámbito afectado polo proxecto vertedoiro de residuos non perigosos de A Areosa e do Complexo Medio Ambiental de Cerceda (A Coruña)

César Vila, Mario

CD 102A 2008/395-0 Escavación arqueolóxica e consolidación no Castro de Viladonga (Castro de Rei, Lugo), ano 2008.

Ramil González, Emilio

CD 102A 2008/396-0 Control arqueolóxico das obras de canalización da Rede de distribución de fibra óptica no núcleo urbano da vila de Melide

Teira Brión, Andrés

CD 102A 2008/397-0 Control arqueolóxico das obras de construción dunha residencia para maiores na Avda. de Lugo, s/n, na vila de Palas de Rei (Lugo)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/398-0 Control arqueolóxico de remoción de terras do acondicionamento da sacristía da Igrexa de San Francisco de Betanzos (A Coruña)

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2008/399-0 Prospección arqueolóxica previa á elaboración do Proxecto sectorial do Parque empresarial de Tamagos (Verín, Ourense)

Arizaga Castro, Álvaro

CD 102A 2008/400-0 Prospección arqueolóxica intensiva e control arqueolóxico da obra de construción da campa de almacenamento loxístico en Begonte

López García, Juan Carlos

CD 102A 2008/401-0 Control arqueolóxico das obras nunha vivenda unifamiliar en Carrío (Bergondo, A Coruña)

Castro Vigo, Eva

CD 102A 2008/402-0 Control arqueolóxico e sondaxes no Pazo Dacosta, no inmoble nº 15 da rúa Cantón, en Noia (A Coruña)

Pérez Mato, Manuela C.

CD 102A 2008/403-0 Tapado do xacemento arqueolóxico de Portomaior (As Neves)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2008/404-0 Control arqueolóxico dos traballos de limpeza e roza no castro de San Cibrao de Las. Sector Punxín. Ano 2008. Punxín

Pérez López, David

CD 102A 2008/405-0 Escavación arqueolóxica no campamento romano de Aquis Querquennis. Campaña de 2008. Bande

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2008/406-0 Prospección Arqueolóxica do Prox. Acondi. Fincas e Eliminación de Accidentes Naturais da ZCP Agudelo, Barro, Valiñas (Barro, Pontevedra)

Vieito Covela, Santiago

CD 102A 2008/407-0 Escavación arqueolóxica nos castros de O Neixón. Campaña de 2008. Boiro

Ayán Vila, Jorge

CD 102A 2008/408-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 33-35 da rúa Galera da cidade de A Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2008/409-0 Control arqueolóxico dos traballos de limpeza e roza no xacemento arqueolóxico de San Cibrao de Las. Sector San Amaro. Ano 2008. San Amaro

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2008/410-0 Control arqueolóxico das obras de reparación, acondicionamento e mellora das pallozas do conxunto etnográfico do Cebreiro. Pedrafita do Cebreiro

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2008/411-0 Campaña de escavación arqueolóxica en Castrolandín. Campaña de 2008. Cuntis

Otero Vilariño, Carlos

CD 102A 2008/412-0 Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 2 da rúa Sánchez Bregua da cidade de A Coruña

Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2008/413-0 Control arqueolóxico das obras de urbanización do Parque empresarial de Espiñeira.2ª fase (Boiro, A Coruña) Mosquera Souto, Mª Elena CD 102A 2008/413-0 Control arqueolóxico das obras da fase II do Parque Empresarial de Boiro (A Coruña)

Mosquera Souto, Mª Elena

CD 102A 2008/414-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 1-3 da rúa Atocha Alta da cidade de A Coruña

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/415-0 Prospección Arqueolóxica Intensiva da Rede de Camiños da zona de concentración parcelaria de Arca (A Estrada, Pontevedra)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/416-0 Acceso Oeste a Montecelo. Treito I: PO-223 - Avd. Buenos Aires. Pontevedra. Prospección arqueolóxica

Mosquera Souto, Mª Elena

CD 102A 2008/417-0 Control arqueolóxico de actuacións para a valorización do patrimonio natural e cultural dos Vales do Ulla e do Umia

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/418-0 Sondaxes na Cova Eirós e prospección covas do concello de Triacastela (Lugo)

Talía Lazuén Fernández

CD 102A 2008/419-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 37 da rúa Rego de Auga e nº 43 da rúa da Franxa da cidade de A Coruña

Castro Vigo, Eva

- 379 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/420-0 Control arqueolóxico na rúa Progreso, 56, de Melide (A Coruña)

Crespo Liñeiro, Ignacio A.

CD 102A 2008/421-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no Centro de día e albergue Juan XXIII, no Convento de San Francisco, na cidade de Santiago de Compostela

Cabrera Tilve, Isabel

CD 102A 2008/422-0 Autovía do Cantábrico (A-8). Treito: Careira-Lindín-Mondoñedo. Control e seguimento arqueolóxico. Abadín

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2008/423-0 FF.CC. Eixo Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Cerponzóns- Portela. Subtreito 2 (P.K. 3+000-6+248). Control e seguimento. Barro

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2008/424-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 54 da rúa San Lázaro da cidade de Santiago de Compostela

González Vila, María Goretti

CD 102A 2008/425-0 Control arqueolóxico do patio interior do inmoble nº 19 da rúa Portelo no casco histórico de Allariz

Varela Barrios, Mª Cristina

CD 102A 2008/426-0 Prospección e sondaxes arqueolóxicas valorativas no ámbito do Plan de Sectorización SRAU-B, Castrofeito (O Pino, A Coruña)

Albertos Figueroa, Begoña

CD 102A 2008/427-0 Lugo_Parque empresarial de As Gándaras (Lugo). Proxecto de Control e Seguimento Arqueolóxico

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/428-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 3 da Avenida das Casas de Compostela, na cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Fernández Rivas, María Jesús

CD 102A 2008/429-0 Vía de Alta Capacidade Carballo- Fisterra. Treito: VG-1.4 Cee- Sardiñeiro. (Clave: AC/03/038.01). Control e seguimento. Cee

Cabrera Tilve, Isabel

CD 102A 2008/430-0 Control arqueolóxico das obras de reurbanización da rúa Irmáns Sobrino Buhígas e Praza da Castaña da cidade de Pontevedra

Vieito Covela, Santiago

CD 102A 2008/431-0 Control arqueolóxico na rúa Travesía de circunvalación do Campo da Feira, s/n (Melide, A Coruña)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2008/432-0 Catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Baralla (Lugo)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2008/433-0 Escavación arqueolóxica para completar aspectos do rexistro arqueolóxico de campañas anteriores no Monte do Facho. Cangas

Suárez Otero, Xose

CD 102A 2008/434-0 Sondaxes valorativas na Horta de San Estevo e no Castelo da vila de Allariz

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2008/435-0 Prospección arqueolóxica para avaliación dos traballos de repoboación forestal MVMC de Arrancada, Chans de Reys e Castelo de Vitres (Boiro, A Coruña)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2008/436-0 Sondaxes arqueolóxicas no Castro da Ourela. San Xurxo de Augasantas. Palas de Rei

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2008/437-0 Control arqueolóxico da obra de peche de finca e escavación de soto no lugar de Penso (Valdoviño)

Fernández Quiza, Rosa Susana

CD 102A 2008/438-0 Ampliación dos traballos de catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do Camiño Norte. Tramo Sobrado-Lavacolla. Arzúa

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2008/439-0 Escavación arqueolóxica e consolidación na ermida de San Guillerme (Fisterra, A Coruña)

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2008/440-0 Recuperación e restauración do dominio público marítimo-terrestre na praia de Vilarrube. Valdoviño. Estudo e avaliación do impacto sobre o P. C.

César Vila, Mario

CD 102A 2008/441-0 Trasvase de áridos no contorno da Ría de Cedeira (A Coruña). Estudo e avaliación do impacto sobre o patrimonio cultural. Cedeira

César Vila, Mario

CD 102A 2008/442-0 Actuación medioambiental na Ría do Pedrido. Estudo de avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural. Sada

César Vila, Mario

CD 102A 2008/443-0 Sondaxes arqueoloxicas valorativas no inmoble nº 23 da r/ Cervantes -Casa da Maxia- da cidade de Ourense

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2008/444-0 Extracción de materiais arqueolóxicos en Punta Carballeira, Cee, Ría de Corcubión (A Coruña). Corcubión

San Claudio Sta. Cruz, Miguel

CD 102A 2008/445-0 Localización e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Bóveda (Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2008/446-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar nº 9 da Illa de Toralla (Vigo, Pontevedra)

Pereira Muñoz, Rosa

CD 102A 2008/447-0 Control arqueolóxico de canalización soterrada da rede de telefonía na rúa Ordóñez en Tui (Pontevedra)

Cortegoso Comesaña, Mª Mar

CD 102A 2008/448-0 Autovía de acceso A Coruña e conexíón de Alvedro. Treito: A Zapateira- Autovía A-6. Restos arqueolóxicos en Fonte do Ouro (Culleredo). Escavación.

Fernández Pintos, Mª del Pilar

CD 102A 2008/449-0 Prospección, inventario e catalogación dos xacementos paleolíticos do concello das Neves (Pontevedra)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2008/450-0 Control arqueolóxico da limpeza e planimetría dos restos escavados do Castro de Vigo (Pontevedra)

González Méndez, Matilde

CD 102A 2008/451-0 Gasoduto de transporte secundario APB- 45. Sanxenxo- O Grove (Pontevedra). Prospección arqueolóxica.

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2008/452-0 Sondaxes arqueolóxicas mecánicas no lugar de Tombo, San Vicenzo de Oubiña (Cambados)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/453-0 Autovía de acceso A Coruña e conexíón de Alvedro. Treito: A Zapateira- Autovía A-6. Sondaxes arqueolóxicas no novo túmulo de A Zapateira PK 101+800. Culleredo

López García, Juan Carlos

CD 102A 2008/454-0 Prospección e sondaxes arqueolóxicas en Santa Comba de Louro (Valga)

Rodríguez Souto, Sara

CD 102A 2008/455-0 Remate da consolidación de estruturas arqueolóxicas realizada no ano 2007no Facho de Donón, Cangas

Suárez Otero, Xose

CD 102A 2008/456-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 40 da rúa Progreso da cidade de Ourense

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2008/457-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº6 da rúa Cardenal Quiroga da cidade de Ourense

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2008/458-0 Prospección arqueolóxica do ámbito afectado pola Modificación do Plan Parcial etapas 2ª,3ª,4ª, Morelle 2ª fase (Sarria, Lugo)

Doval Galán, José Francisco

- 380 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/459-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 11 da rúa Xelmírez- nº 9 da rúa da Conga da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2008/460-0 Control arqueolóxico da LMTS, e RBTS ao inmoble nº 11 da Porta do Sol da cidade de Vigo

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2008/461-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 18 da rúa da Laxe (Noia, A Coruña)

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2008/462-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 31 da rúa da Algalia de Abaixo da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

González Vila, María Goretti

CD 102A 2008/463-0 Control arqueolóxico de cebadoiros de porcino en Vilar- Rio (Rodeiro, Pontevedra)

Pérez Mato, Manuela C.

CD 102A 2008/464-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 29 da rúa San Francisco da cidade de Vigo

Gorgoso López, Jesús A.

CD 102A 2008/465-0 Control arqueolóxico da pavimentación do adro da Igrexa de San Miguel de Bouzas (Vigo, Pontevedra)

Rodríguez Martínez, Rafael

CD 102A 2008/466-0 Control arqueolóxico da rede de gas en Moaña. Tramo de O Rosal

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2008/467-0 Control arqueolóxico da rede de gas en Moaña. Tramo Quintela

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2008/468-0 Control arqueolóxico da rede de gas en Moaña. Tramo Camiño do Pozo

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2008/469-0 Control arqueolóxico da rede de gas en Moaña. Tramo San Martiño

Iglesias Darriba, Mª. Jesús

CD 102A 2008/470-0 Control arqueolóxico da rede do gas en Moaña. Tramo de O Casal

Iglesias Darriba, Mª. Jesús

CD 102A 2008/471-0 Avaliación de Impacto Cultural do Proxecto de Modificación do Parque Eólico de Fontesilva (Coristanco e Santa Comba, A Coruña)

Álvarez García, Mª del Carmen

CD 102A 2008/472-0 Convenio co concello de Mondoñedo para desenvolvemento dun proxecto de actuación arqueolóxica no Castro de Zoñán

Vigo García, Abel

CD 102A 2008/473-0 Control arqueolóxico das obras no soar nº 127 da rúa Orzán da cidade de A Coruña

Muiño Maneiro, José Angel

CD 102A 2008/474-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 17 da rúa Santiago da cidade de A Coruña

Muiño Maneiro, José Angel

CD 102A 2008/475-0 Prospección Arqueolóxica do ámbito do Plan de Sectorización do Parque Tecnolóxico de Vilavella (As Pontes, Bonilla Rodríguez, Andrés A Coruña) CD 102A 2008/476-0 Control arqueolóxico na rúa Progreso, 9, Melide (A Coruña)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2008/477-0 Prospección arqueolóxica no Chan do Caveiro, no monte veciñal mancomún de Caroi (Cotobade, Pontevedra) Concheiro Coello, Ángel CD 102A 2008/478-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 18 e 20 da rúa Abeleira Menéndez da cidade de Vigo

González Parente, Sandra

CD 102A 2008/479-0 Control arqueolóxico das obras de canalización de auga no lugar da Igrexa de Santa María de Tebra (Tomiño, Prieto Robles, Pontevedra) María Soledad CD 102A 2008/480-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 5 da rúa Cruz Verde da cidade de Vigo

González Parente, Sandra

CD 102A 2008/481-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 20 da rúa Capitán Troncoso da cidade de A Coruña

Pena Basso, Simón

CD 102A 2008/482-0 Control arqueolóxico das obras de pavimentación da rúa Ferreiros, Praza das Angustias, rúa Betanzos... Pontedeume

Ramil González, Emilio

CD 102A 2008/483-0 Catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos inventariados do concello de Muros (A Coruña)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2008/484-0 Prospección arqueolóxica de delimitación planimétrica dos xacementos arq do concello de San Cristovo de Cea (Ourense)

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2008/485-0 Limpeza e acondicionamento do conxunto arqueolóxico-natural de Santomé (Ourense)

Rodríguez González, Xulio

CD 102A 2008/486-0 Intervención arqueolóxica no castro de Formigueiros para campo de traballo. Campaña de 2008. Samos

Meijide Cameselle, Gonzalo

CD 102A 2008/487-0 Control arqueolóxico das obras de construcción do parking do Centro de Interpretación da Arte Rupestre (Campo Lameiro)

López Alonso, José

CD 102A 2008/488-0 Prospección arqueolóxica de xacementos de minería aurífera romana no Baixo Miño (A Guarda, O Rosal, Tomiño, Tui e Salceda de Caselas). A Guarda

López González, Luis Fco.

CD 102A 2008/489-0 Proxecto de recuperación e escavación no contorno da Cista de Bicos do Lago (Abelleira, Muros, A Coruña)

Bóveda Fernández, Mª José

CD 102A 2008/490-0 Proxecto de Control e seguimento arqueolóxico do PES de As Neves (As Neves, Pontevedra) e LS de 20kV

López Cordeiro, Mª Mar

CD 102A 2008/491-0 CN-550. Variante de Pontecesures e Valga. Estudo Informativo. Memoria- Resumo para consultas ambientais. Prospección. Padrón

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2008/492-0 Adecuación de infraestruturas no sector comercial do porto de Marín. Prospección arqueolóxica. Marín

Alamar Bonet, Yolanda

CD 102A 2008/493-0 Prospección arqueolóxica subacuática das obras dunha dársena para embarcacións menores no Porto de Cedeira.

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD 102A 2008/494-0 Terceira rolda de circunvalación da Coruña. Treito 2.1: San Pedro de Visma - CP3002. Control e seguimento arqueolóxico. A Coruña

Jiménez López, María Elena

CD 102A 2008/495-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 30 da rúa Hernán Cortés da cidade de Ourense

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2008/496-0 Avaliación de Impacto sobre o PC do Prox.de Explot. da CE Anxeo derivada do PI Anxeo nº 3.026 (A Lama e Fornelos de Montes, Pontevedra)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/497-0 Enlace de Curro das Autovías a Sanxenxo e Vilagarcía de Arousa, da Autoestrada AP-9 e a estrada PO-531. Prospección arqueolóxica. Barro

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2008/498-0 Avaliación de Impacto sobre o PC do Prox.de Explot. da CE Covas derivada do PI Covas nº 3.079 (Cotobade, Bonilla Rodríguez, Andrés Pontevedra)

- 381 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/499-0 Prospección Arqueolóxica para o Estudio Informativo da CP Dúas Igrexas (Forcarei, Pontevedra)

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2008/500-0 Escavación arqueolóxica no dolmen de Dombate e sondaxes no seu contorno. Ano 2008. Cabana

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2008/501-0 Control arqueolóxico dos traballos de acondicionamento dun sendeiro nas mámoas do Morrazo entre o Lago Castiñeiras e o Monte Faro. Vilaboa

Castro Carrera, Juan Carlos

CD 102A 2008/502-0 Sondaxes arqueolóxicas de definición de estruturas no monumento megalítico de Chan de Armada I (Marín, Pontevedra)

Castro Carrera, Juan Carlos

CD 102A 2008/503-0 Control arqueolóxico das obras no inmoble nº 19 da r/ Lobariñas, no conxunto histórico de Allariz (Ourense)

Varela Barrios, Mª Cristina

CD 102A 2008/504-0 Control e seguimento arqueolóxico do proxecto de contrucción do Parque Eólico de Fontesilva (Coristanco e Santa Comba, A Coruña). Coristanco

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2008/505-0 Prospección arqueolóxica do Proxecto sectorial do Centro tecnolóxico de compensadores de dilatación no lugar de Leira (Ordes, A Coruña)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/506-0 Prospección arqueolóxica da zona do proxecto de mellora e modernización do regadío na CR de San Salvador de Sabucedo (A Porqueira, Ourense)

Varela Barrios, Mª Cristina

CD 102A 2008/507-0 Dragaxe no peirao leste do Porto de Bueu. Prospección arqueolóxica subacuática. Bueu

San Claudio Sta. Cruz, Miguel

CD 102A 2008/508-0 Prospección arqueolóxica dos terreos ocupados pola ampliación da Canteira Monte Agriño II (Lousame, A Coruña)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2008/509-0 Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto arqueolóxico da parroquia de Santa María de Aciveiro Nieto Muñiz, (Forcarei, Pontevedra) Eduardo-Breogán CD 102A 2008/510-0 Prospección para o estudo de impacto arqueolóxico do Parque eólico singular de Valga (Pontevedra)

López Cordeiro, Mª Mar

CD 102A 2008/511-0 Nova Avaliación de Impacto Cultural para o pase a CE do PI Mouro nº 2.928 (Ponteareas, Pontevedra)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2008/512-0 Sondaxes arqueolóxicas para a delimitación do castro do Monte Zapardiel. Monforte de Lemos

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2008/513-0 Limpeza, escavación e consolidación arqueolóxica no campamento romano de Cidadela. Campaña de 2008 (Sobrado dos Monxes)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2008/514-0 Traballos arqueolóxicos de revisión do rexistro dos gravados rupestres de Paredes (Campo Lameiro)

Comendador Rey, Beatriz

CD 102A 2008/515-0 Cee_Parque empresarial de Cee (A Coruña). Control e Seguimento

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2008/516-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar nº 2 da Praza Manuel Sueiro da cidade de Ourense

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2008/517-0 Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de aparcadoiro soterrado na Glorieta das Animas da cidade de A Coruña

Ramil Rego, Eduardo

CD 102A 2008/518-0 Dársena para embarcacións menores no Porto de Cedeira. Prospección arqueolóxica subacuática. Cedeira

San Claudio Sta. Cruz, Miguel

CD 102A 2008/519-0 Control arqueolóxico de remoción de terras na parc. nº 7 do parque empresarial de Melide (Melide, A Coruña)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2008/520-0 Prospección arqueolóxica terrestre e subacuática en Agramar (Valga)

Fernández Abella, David

CD 102A 2008/521-0 Control arqueolóxico de remoción de terras na Igrexa de Santa María do Campo (O Irixo, Ourense)

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2008/522-0 Traballos de documentación e rexistro da estación rupestre de Naraio I e sondaxe arqueolóxica e acondicionamento de Laxe das Rodas (Muros)

Franco Fernández, Manuel A.

CD 102A 2008/523-0 Prospección arqueolóxica esxtensiva do concello de As Nogais (Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2008/524-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas na Real Fábrica de Tabacos da cidade de A Coruña

Muiño Maneiro, José Angel

CD 102A 2008/525-0 Control arqueolóxico das obras de drenaxe na Igrexa de Nosa Señora do Rial, San Ourente de Entíns (Outes, A Coruña)

Arce Méndez, Alejandro

CD 102A 2008/526-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos soares nº 11-13 e 15 da rúa dos Anxos en Betanzos (a Coruña)

Cabrera Tilve, Isabel

CD 102A 2008/527-0 Control arqueolóxico das obras de rehabilitación do «Edificio Savoy», no Casco Histórico de Pontevedra

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2008/528-0 Control arqueolóxico das obras de remodelación da rúa Teófilo Llorente, no Casco Vello de Vigo

López Cordeiro, Mª Mar

CD 102A 2008/529-0 Sondaxes arqueolóxicas e control en Os Castros, Fondós e Bugarín (Cerdedo, Pontevedra)

Rodríguez Martínez, Rafael

CD 102A 2008/530-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 6 da rúa San Xulián- nº 5 da rúa Perigos da cidade de Vigo Concheiro Coello, Ángel CD 102A 2008/531-0 Sondaxes arqueolóxicas no lugar de Vilela, San Xoán de Tirán, Moaña (Pontevedra)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2008/532-0 Control arqueolóxico de depósito de auga en Sete Camiños, San Lourenzo, A Guarda, Pontevedra

Velazquez Turnes, Eduardo

CD 102A 2008/533-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 6-8 da rúa Perigos da cidade de Vigo

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2008/534-0 Control arqueolóxico de L.M.T.S. Peniche- rúa Cánovas del Castillo, na cidade de Vigo

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2008/535-0 Control arqueolóxico da L.M.T.S. en Deiro de Arriba, Santo Estevo, Vilanova de Arousa (Pontevedra)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2008/536-0 Control arqueolóxico das obras de explotación de gando vacún en Pereiro Vello (Tordoia, A Coruña)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2008/537-0 Control arqueolóxico de L.M.T.S. en Vilaza- Monterrei (Ourense). Quiroga

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2008/538-0 Autovía do Cantábrico (A-8). Treito: Touzas- Castromaior. Xacemento de Casanova (GA27001016) (Abadín, Lugo). Escavación.

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2008/539-0 Sondaxe arqueolóxica do foxo do ascensor no inmoble nº 3 da rúa Montevideo da cidade de Lugo

Álvarez Merayo, Iván

- 382 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/540-0 Escavación arqueolóxica en área no aparcadoiro do Centro de Interpretación e Documentación da Arte Rupestre. Campo Lameiro

López Alonso, José

CD 102A 2008/541-0 Localización e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos catalogados do concello de Larouco (Ourense)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2008/542-0 Prospección para EIC para instalación dun sistema de comunicacións do Centro de Coordinación de Salvamento Marítimo de Fisterra (Porto do Son)

Álvarez García, Mª del Carmen

CD 102A 2008/543-0 Posta en valor de Castromaior para fomento do turismo cultural no Camiño de Santiago. Campaña de 2008

López González, Luis Fco.

CD 102A 2008/544-0 Autoestrada do Val Miñor AG-57. Ramais de enlace de Sabarís, Ramallosa e Nigrán. Control e seguimento.

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2008/545-0 Control arqueolóxico das obras de pavimentación na Praza Forte do Castelo de Salvaterra do Miño

Herves, Francisco

CD 102A 2008/546-0 Corredor N-NO de Alta Velocidade. Treito: Silleda (Carboeiro)- Silleda (Dornelas). Mámoa Chousa Nova I (Silleda). Escavación (ámbito ocupación estrada)

Bóveda Fernández, Mª José

CD 102A 2008/547-0 Control Arqueolóxico da consrtrucción da rede de camiños da ZCP de Vilatuxe (Lalín, Pontevedra)

Teira Brión, Andrés

CD 102A 2008/548-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 15 da rúa das Trompas da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2008/549-0 Revisión do catálogo de petróglifos do concello de Porto do Son e posta en valor da estación Gurita I

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/550-0 Control arqueolóxico da obra para proxecto de continuación dunha horta soar en Seteventos (O Saviñao, Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2008/551-0 Escavación arqueolóxica en área no Campiño de Santa María, no marco da rexeneración do arrabalde de Santa María. Zona Intramuros. Actuación nº 2. Pontevedra

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2008/552-0 Control arqueolóxico das obras do colector xeral do río Sar. Tramo Pontepedriña- Ponte de San Lázaro, na cidade de Santiago de Compostela

Fernández Pintos, Mª del Pilar

CD 102A 2008/553-0 Control arqueolóxico do proxecto piloto de despregue de «R» na zona amurallada de Lugo

Celeiro Montenegro, Manuel

CD 102A 2008/554-0 Control arqueolóxico de posta en valor do Parque Arqueolóxico da Finca da Cruz (Barco de Valdeorras, Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2008/555-0 Sondaxes arqueolóxicas na «Casa dos Acevedo», no inmoble nº 26 da Praza de García Barbón en Verín (Ourense)

Nieto Muñiz, Eduardo-Breogán

CD 102A 2008/556-0 Control arqueolóxico para instalación de cartelería e outros elementos interpretativos en Chandebrito, Nigrán, Pontevedra

Villar Quinteiro, Rosa

CD 102A 2008/557-0 Control arqueolóxico das obras de instalación dunha LSBT ao nº7 da rúa Real da vila de Miño (A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2008/558-0 Control e seguimento arqueolóxico das obras de urbanización da Praza da Constitución (Cuntis, Pontevedra)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2008/559-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no Polígono I da Horta do Cura, no Casco Histórico de Pontevedra

Lima, Elena

CD 102A 2008/560-0 Control arqueolóxico das obras de construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de Igrexario de Larín (Arteixo, A Coruña)

Montero Borrazás, Mónica

CD 102A 2008/561-0 Control arqueolóxico das obras de construción de edificio de 46 vivendas na rúa Alameda Fluvial de Padrón

Parada Pinos, Fco. Miguel

CD 102A 2008/562-0 FF.CC. Eixo Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Rialiño- Padrón. Control e seguimento. Dodro

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2008/563-0 Vía de Alta Capacidade da Costa Norte. Treito: Covas- Viveiro Sur. Proxecto de Construción. Prospección. Viveiro

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/564-0 Control Arqueolóxico das obras de cerramento de parcela no lugar de Aios, Noalla, Sanxenxo, Pontevedra

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/565-0 Control arqueolóxico da retirada dunha estación metereolóxica de Castro Vicaludo (Oia, Pontevedra)

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2008/566-0 Limpeza e restauración de estruturas no Castelo da Lúa (Rianxo, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/567-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 16 da rúa Laranxo da cidade de Pontevedra

Picón Platas, Israel

CD 102A 2008/568-0 Control e seguimento arqueolóxico da Rede Camiños da ZCP Monte Val do Vea (2º sector) (A Estrada, Pontevedra)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2008/569-0 FF.CC. Eixo Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Rialiño- Padrón. Capela do Socorro (GA15074021) (Rois, A Coruña). Sondaxes arqueolóxicas.

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2008/570-0 Control arqueolóxico das obras de restauración da igrexa de San Pedro de Soandres, fase II (Laracha, A Coruña)

López Cordeiro, María del Mar

CD 102A 2008/571-0 Catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Cortegada (Ourense)

Chao Álvarez, Francisco Javier

CD 102A 2008/572-0 Prospección arqueolóxica intensiva paa Estudo de Impacto Cultural da Campa de almacenamento loxístico PLA-BA (Begonte, Lugo)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2008/573-0 Control arqueolóxico do proxecto de urbanización Sector Norte 1 de Saamasas (Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2008/574-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 23 da rúa Travesía do Miño (Unidade Edificatoria 151002) da cidade de Lugo

Campos Arias, María Alicia

CD 102A 2008/575-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 9 da Travesía do Miño (U.E. 151017) de Lugo

Campos Arias, María Alicia

CD 102A 2008/576-0 Control arqueolóxico das obras PBE vivenda unifamiliar no Camiño da Igrexa, s/n (Triacastela, Lugo)

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2008/577-0 FF.CC. Eixo Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Rialiño- Padrón. Sondaxes arqueolóxicas avaliativas no Camiño Portugués (P.K. 308+530). Padrón

Nodar Nodar, Cristóbal

- 383 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/578-0 Control arqueolóxico da rede de sistribución de gas canalizado en Nigrán (Pontevedra). Tramo de Monte Lourido

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2008/579-0 Control aqueolóxico e sondaxes mecánicas no ámbito do aparcadoiro da U.A.I-06. Rosalía de Castro II, da cidade de Vigo

Torres Bravo, Victoria Carmen

CD 102A 2008/580-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble «Arco de Quirós», en Praza da Princesa- Rúa Fermín Penzol, na cidade de Vigo

Cadenas Balseiro, Sofía

CD 102A 2008/581-0 Control arqueolóxico das obras de rehabilitación da Casa Rectoral de Santa María de Azogue (Betanzos, A Coruña)

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2008/582-0 Control arqueolóxico dos traballos de revexetación do túmulo do monumento megalítico de Chan de Arquiña (Moaña, Pontevedra)

Castro Carrera, Juan Carlos

CD 102A 2008/583-0 Prospección arqueolóxica do ámbito do Plan sectorización Solo Rústico Apto para urbanizar tipo II. A Mezquita, Tallo (Ponteceso, A Coruña)

Rodríguez Castro, Ángel Marcelo

CD 102A 2008/584-0 Inmersións de supervisión no pecio do H.M.S. Serpent, Camelle, Camariñas (A Coruña)

San Claudio Sta. Cruz, Miguel

CD 102A 2008/585-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas e prospección intensiva do xacemento do antigo balneario de Laias (Cenlle, Ourense)

Amado Rolán, Mª Nieves

CD 102A 2008/586-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 16 (U.E. 150517) da rúa do Miño da cidade de Lugo

Campos Arias, María Alicia

CD 102A 2008/587-0 Escavación arqueolóxica no foxo do Castelo de Moeche. Campaña de 2008. (Moeche, A Coruña)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2008/588-0 Control arqueolóxico das obras na Igrexa de San Xoán do Hospital da Condesa (Pedrafita do Cebreiro, Lugo)

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2008/589-0 Control arqueolóxico das obras na Igrexa de San Estevo de Liñares (Pedrafita do Cebreiro, Lugo)

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2008/590-0 Catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Cedeira (A Coruña)

Chao Álvarez, Fco. Javier

CD 102A 2008/591-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 8 da rúa Alta da cidade de Pontevedra

Vaamonde Díaz, Jesús

CD 102A 2008/592-0 Control arqueolóxico das obras de mellora de saneamento na rúa da Cal (Tabagón, O Rosal, Pontevedra)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2008/593-0 Prospección Arqueolóxica da Ampliación da Liña de Interconexión do PES de Porto do Son (Porto do Son e Boiro, A Coruña)

López González, Luis Francisco

CD 102A 2008/594-0 Control arqueolóxico na Casa reitoral de San Xiao de Moraime (Muxía, A Coruña)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2008/595-0 Control arqueolóxico de remoción de terras do proxecto de instalación de LMTS, CT e RBT do Paseo Marítimo-Rúa Virxe do Camiño (Muros, A Coruña)

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2008/596-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no soar nº 13 da Praza de España da cidade de A Coruña

Muiño Maneiro, José Angel

CD 102A 2008/597-0 Prospección arqueolóxica para localización e inventario de petróglifos nas parroquias de Torres, Vilamateo e Goimil (Vilarmaior, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2008/598-0 Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 5 da rúa Nova da cidade de Lugo

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2008/599-0 Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 9 da rúa da Conga- nº 11 da rúa Xelmírez da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2008/600-0 Prospección Arqueolóxica do Proxecto Modificado Parque Eólico de Punta Maeda (Mañón, A Coruña). Novo Proxecto

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2008/601-0 Prospección arqueolóxica a estarada CP-4803. Tramos Perbes- Boebre- Centroña (Miño, A Coruña)

Alonso Braña, Juan José

CD 102A 2008/602-0 Control arqueolóxico de rehabilitación de vivenda no lugar de Miñarzo (Carnota)

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2008/603-0 Escavación puntual e consolidación de estruturas no castro de Santa Tegra. Campaña de 2008. A Guarda

López Marcos, Miguel Angel

CD 102A 2008/604-0 Control arqueolóxico da sinalizació de xacementos no marco do acondicionamento e sinalización do Camiño Ricart Guillot, Susana de San Andrés de Teixido (Cedeira, A Coruña) CD 102A 2008/605-0 Control arqueolóxico da tala de árboles no Monte do Castro en Casás (Comesaña, Vigo, Pontevedra)

Pereira García, Elisa

CD 102A 2008/606-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 8-12-14 da rúa San Sebastián, na cidade de Vigo

González Parente, Sandra

CD 102A 2008/607-0 Control arqueolóxico das obras de instalación de LMTS desde O Castro ata a rúa Cánovas del Castillo. Vigo

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2008/608-0 Intervención arqueolóxica no Castro de Elviña. Campaña de 2008. Horizonte 2012. A Coruña

Bello Diéguez, Xosé María

CD 102A 2008/609-0 Control arqueolóxico da ampliación do Polígono 244, parcela 316, en Cortiña (Carballo)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/610-0 Control arqueolóxico das obras de drenaxe na Igrexa de Santa María de Loimil (A Estrada, Pontevedra)

López Cordeiro, Mª Mar

CD 102A 2008/611-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 15 da rúa Rinconada do Miño (U.E.151209) da cidade de Lugo

Campos Arias, María Alicia

CD 102A 2008/612-0 Control arqueolóxico das obras de rehabilitación da igrexa de San Martiño de Bravío (Betanzos, A Coruña)

López Cordeiro, Mª Mar

CD 102A 2008/613-0 Control arqueolóxico na capela de Santa Locaia, parroquia de Carballido, concello de Lugo

Cristóbal Rodríguez, Rafael

CD 102A 2008/614-0 Control arqueolóxico das obras de construción do colector xeral de saneamento de Trasmonte á E.D.A.R. de Agrón (Ames, A Coruña)

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2008/615-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 10 da rúa Tinería (U.E. 150429) de Lugo

Campos Arias, María Alicia

CD 102A 2008/616-0 Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 28 da rúa Progreso da cidade de Lugo

Santamaría Gámez, Guillermo

- 384 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/617-0 Prospección arqueolóxico no Chan do Muíño (Paraños, Carballedo, Cotobade- Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/618-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 27-29-31 e 33 da rúa Real e nº 26 da rúa Alta, no Casco González Parente, Sandra Vello de Vigo CD 102A 2008/619-0 Sondaxes arqueolóxicas mecánicas no lugar da Roza (Bueu, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/620-0 Control arqueolóxico de remoción de terras para a cimentación do predio nº 3 da rúa San Mamede (Montederramo, Ourense)

Nieto Muñiz, Eduardo-Breogán

CD 102A 2008/621-0 Prospección para Estudio de Impacto do Parque eólico singular de Dozón (Pontevedra)

López Cordeiro, Mª Mar

CD 102A 2008/622-0 Prospección arqueolóxica intensiva dos terreos ocupados por unha plantación de viñedos en Valdegodos (Vilamartín de Valdeorras, Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2008/623-0 Prospección Arqueolóxica para Avaliación de Impacto sobre o PC da C.E. Lousa (Cotobade, Pontevedra)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/624-0 Escavación arqueolóxica en área na rúa Laureano Salgado, 5-7, Caldas de Reis (Pontevedra)

Rúa Carril, Victor

CD 102A 2008/625-0 Prospección Arqueolóxica Intensiva para autorización de aproveitamento de recursos da sección A) Ampliación A Sánchez nº 33 (Mesía, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2008/626-0 Control arqueolóxico da rehabilitación de vivenda no inmoble nº 26 e 28 da rúa Salgado Moscoso en Ribadavia (Ourense)

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2008/627-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da rúa do Comercio- nº 10 da rúa da Porta da Vila (Noia, A Coruña)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2008/628-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no Foxo do Lobo (Bande, Ourense)

Pérez López, David

CD 102A 2008/629-0 Control arqueolóxico do trazado de LMTS, CT e BT nas rúas Areal e Oporto da cidade de Vigo

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2008/630-0 Escavación arqueolóxica e consolidación no Castro de San Cibrao de Las (San Amaro/Punxín, Ourense). Campaña de 2008

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2008/631-0 Eixo APA- 16/ MPB- Cerceda (A Coruña). Prospección arqueolóxica.

Pérez Mato, Manuela C.

CD 102A 2008/632-0 Sondaxes e control arqueolóxico no Castelo dos Sarmiento. Escavación da terraza intermedia (Fase 2008-I) en Ribadavia, Ourense

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2008/633-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 6 da rúa San Roque da cidade de A Coruña

Muiño Maneiro, José Angel

CD 102A 2008/634-0 Control arqueolóxico da rehabilitación do edificio nº 5-7 da Praza do Reló (A Guarda, Pontevedra)

Fernández Rivas, Mª Jesús

CD 102A 2008/635-0 Corredor N-NO de Alta Velocidade. Madrid-Ourense. Treito: Lubián-Ourense. Subtreito: Riobó-Ponte Ambía. García Valdeiras, Manuel Proxecto Construtivo. Prospección. Baños de Molgas CD 102A 2008/636-0 Nova ponte sobre o río Miño en Lugo. Xacemento de Agro da Ponte (GA27028070). Sondaxes

Vidal Lojo, Miguel Angel

CD 102A 2008/637-0 Nova ponte sobre o río Miño en Lugo. Conexión coa estrada N-VI co viario da cidade de Lugo estradas N-543 LU-612. Proxecto Construtivo. Prospección

Vidal Lojo, Miguel Angel

CD 102A 2008/638-0 Control arqueolóxico dos traballos de instalación de LMTS, da subestación ao centro de reparto no concello de Sarria (Lugo)

Fernández Pintos, Mª del Pilar

CD 102A 2008/639-0 Vía de alta capacidade Carballo- Berdoias. Anteproxecto de construción e explotación. Área de cautela de Bagumeiras (Vimianzo). Sondaxes.

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2008/640-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 23 da rúa Sol, Juan Canalejo nº 27 e nº 10-12 da Pena Basso, Simón rúa Tahona, na cidade de A Coruña CD 102A 2008/641-0 Consolidación arqueolóxica en Castrolandín. Campaña de 2008. (Cuntis, Pontevedra)

Otero Vilariño, Carlos

CD 102A 2008/642-0 Limpeza, sondaxes e consolidación arqueolóxicas no castro de Punta dos Prados (Ortigueira, A Coruña). Campaña de 2008

Méndez Fernández, Fidel

CD 102A 2008/643-0 Control arqueolóxico da rede de distribución de gas na rúa das Burgas nº 3, da cidade de Ourense

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2008/644-0 Vía de alta capacidade Carballo- Berdoias. Anteproxecto de construción e explotación. A Granxa- Midón (Coristanco) (P.K. 5+500- 5+900). Sondaxes.

Cano Pan, Juan Antonio

CD 102A 2008/645-0 Vía de alta capacidade Carballo- Berdoias. Anteproxecto de construción e explotación. Área de cautela de A Piolla (Cabana de Bergantiños). Sondaxes.

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2008/646-0 Petróglifos de O Vilar (Bertamiráns, Ames, A Coruña). Posta en valor.

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2008/647-0 Control arqueolóxico de remoción de terras da canalización de rede de fibra óptica de «R» no núcleo urbano Tembra Piñeiro, de Noia (A Coruña) Ana Isabel CD 102A 2008/648-0 Continuación da escav. Arqueol. en área. Evaluación arqueolóxica das parcelas 6, 10, 6 anexo e 3 anexo, na U. A.I-06. Rosalía de Castro II, Vigo

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2008/649-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 24 da rúa Liberdade da cidade de Ourense

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2008/650-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 e 4 da rúa Xulio Prieto Nespereira da cidade de Ourense Cordeiro Maañón, Luis CD 102A 2008/651-0 Control arqueolóxico de remoción de terras para as obras de rehabilitación da igrexa de San Martiño de Xubia, Narón (A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2008/652-0 Consolidación de estruturas en Castromaior. Campaña de 2008 (Portomarín)

López González, Luis Fco.

CD 102A 2008/653-0 Control arqueolóxico de remocións de terra para a instalación de drenaxe na Igrexa de Santiago do Deán (Pobra de Caramiñal, A Coruña)

López Cordeiro, María del Mar

CD 102A 2008/654-0 Prospección arqueolóxica en relación ao estudo de impacto cultural previo á redacción do plan de sectorización SUND-4, Parque empresarial de Vedra

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

- 385 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/655-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 33-35 da rúa Cervantes da cidade de Ourense

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2008/656-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 9 da rúa Perigo da cidade de Ourense

Pérez López, David

CD 102A 2008/657-0 Control arqueolóxico de remoción de terras a realizar na igrexa parroquial de San Pedro de Cangas, concello de Foz (Lugo)

Ramil Rego, Eduardo

CD 102A 2008/658-0 Control arqueolóxico da estrada AC-841. Os Tilos- A Ramallosa (Santiago e Teo, A Coruña)

Calvo Valcarce, Noemi

CD 102A 2008/659-0 Prospección arqueolóxica para o Estudo de Impacto sobre o Patrimonio Cultural do Parque Eólico de Pena Feixa (Monfero, A Coruña)

Cristina Cancela Cereijo

CD 102A 2008/660-0 Estudo de Impacto sobre o Patrimonio Cultural do Parque Eólico de Touriñán III (A Estrada e Campo Lameiro, Castro Hierro, Virginia Pontevedra) (nova avaliación). Campo Lameiro CD 102A 2008/661-0 Vigo_Prospección Arqueolóxica para o Estudio Previo do EDAR de Lagares, Vigo. Tramo terrestre

Veiga López, Nieves

CD 102A 2008/662-0 Prospección Arqueolóxica para Avaliación de Impacto da LMT 20kV Sub.PE.Alto da Croa-Sub. Pontella. Cee

Vázquez Domínguez, Montserrat

CD 102A 2008/663-0 Limpeza de vexetación e levantamento topográfico do túmulo de Alto da Mámoa. Parque eólico Cova da Serpe (Friol, Lugo)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2008/664-0 Limpeza, topografía, sondaxes e consolidación na fortaleza de Lobeira (Vilanova de Arousa)

Velazquez Turnes, Eduardo

CD 102A 2008/665-0 Control arqueolóxico da instalación eléctrica no interor da basílica de San Martiño de Mondoñedo (Foz, Lugo)

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2008/666-0 Acondicionamento da estrada AC- 433: Ponte do Porto (AC- 432)-Laxe (AC- 431). Control e seguimento. Laxe

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2008/667-0 Área de cautela do xacemento de Castrelos (GA15040009). San Amedio de Sarces, Laxe, A Coruña. Sondaxes

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2008/668-0 Control arqueolóxico do proxecto de urbanización do Parque empresarial de A Trabe (Cedeira, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2008/669-0 Prospección Arqueolóxica para Autorización de Aproveitamento de Recursoos Sección A) Vilachá (Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2008/670-0 Prospección arqueolóxica. Autorización aproveitamento recursos Sección A) San Antón III nº 52 (Paderne e Irixoa, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2008/671-0 Prospección arqueolóxica para a CE derivada do PI Cloe nº 3.007.1 (Fornelos de Montes, Pontevedra)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2008/672-0 Prospección arqueolóxica para un depósito de resíduos non perigosos. A Areosa (Cerceda, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2008/673-0 Prospección arqueolóxica para a concentración parcelaria das parroquias Arnois- Loimil- Oca- Castro (A Estrada, Pontevedra)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/674-0 Control arqueolóxico das obras do saneamento en Tabagón, (O Rosal, Pontevedra)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2008/675-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 5 e 7 da rúa Subida ao Castelo e nº 4 da rúa San Sebastián da cidade de Vigo

González Parente, Sandra

CD 102A 2008/676-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 10 e 12 da rúa Hortas da cidade de Vigo

Cadenas Balseiro, Sofía

CD 102A 2008/677-0 Control arqueolóxico de remoción de terras das obras do inmoble nº 30-32 da rúa San Francisco, en Ferrol Vello, na cidade de Ferrol

Ramil González, Emilio

CD 102A 2008/678-0 Control arqueolóxico das obras do Instituto Galego da Calidade Alimentaria (Sergude, Boqueixón)

Parada Pinos, Fco. Miguel

CD 102A 2008/679-0 Control arqueolóxico da rede de saneamento SC- 11 e SC-12, en Coruxo, Vigo

Gorgoso López, Jesús A.

CD 102A 2008/680-0 Control arqueolóxico das obras de reposición de infraestruturas na rúa da Cerca en Betanzos (A Coruña)

Del Palacio López, Angeles

CD 102A 2008/681-0 Proxecto de limpeza e rexistro arqueolóxico do paramento exterior do inmoble nº 18 da rúa Entremuros da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Blanco Rotea, Rebeca

CD 102A 2008/682-0 Proxecto de documentación e rexistro dos petróglifos dos Bellotes (Vilagarcía de Arousa, Pontevedra)

Cabrejas Domínguez, Elena

CD 102A 2008/683-0 Sondaxes arqueolóxicas na rúa Elle, nº 12, concello de Verín (Ourense)

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2008/684-0 Control arqueolóxico da rede de saneamento na parroquia de Isorna (Rianxo, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/685-0 Control arqueolóxico da rede de saneamento e abastecemento de auga en Leiro (Rianxo, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/686-0 FF.CC. Eixo Atlántico de Alta Velocidade. Treito: A Vacariza- Rialiño. Necrópole de A Vacariza (Rianxo). Limpeza, desbroce, levantamento top. e Sondaxes

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2008/687-0 FF.CC. Eixo Atlántico de Alta Velocidade. Treito: A Vacariza- Rialiño. Control e seguimento. Dodro

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2008/688-0 Autoestrada do Val Miñor AG-57. Ramais de enlace de Sabarís, Ramallosa e Nigrán. Petróglifo Monte Eiró (Nigrán). Limpeza, desbroce, escavación e doc.

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2008/689-0 Corredor Brión- Noia. Treito: Martelo- Noia (A Coruña). (Clave: AC/03/008.01.3,2). Control e seguimento.

Mosquera Souto, Mª Elena

CD 102A 2008/690-0 Autovía Verín- Fronteira Portuguesa. Treito: Verín- Fronteira Portuguesa. Petróglifos de O Vigode (Verín, Ourense). Sondaxes avaliativas no entorno.

César Vila, Mario

CD 102A 2008/691-0 Escavación arqueolóxica en área na parte traseira do inmoble nº 8 da r/ Quiroga Ballesteros da cidade de Lugo

Alcorta Irastorza, Enrique J.

CD 102A 2008/692-0 Escavación arqueolóxica en área no Cuartel de San Fernando. Lugo

Fernández Sánchez, Mª Luz

CD 102A 2008/693-0 Control arqueolóxico de LMTS e CT na rúa Ferrería nº 21-23 (Caldas de Reis, Pontevedra)

Rúa Carril, Victor

CD 102A 2008/694-0 Escavación arqueolóxica en área no inmopble nº 3 da rúa Damas da cidade de A Coruña

Muiño Maneiro, José Angel

CD 102A 2008/695-0 Control arqueolóxico das obras da rede de saneamento de Triacastela-As Pasantes (Triacastela, Lugo)

García Valdeiras, Manuel

- 386 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/696-0 Control arqueolóxico das obras de instalación dunha R.B.T.S. na Avda. de Lugo da vila de Arzúa (A Coruña)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2008/697-0 Prospección arqueolóxica cara a delimitación e declaración de Ben de Interese Cultural de monumentos megalíticos das provincias da Coruña e Lugo

Méndez Fernández, Fidel

CD 102A 2008/698-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 23 da rúa Peregrinos de Padrón (A Coruña)

Rúa Carril, Victor

CD 102A 2008/699-0 Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de recuperación da Igrexa de San Salvador de Colúns (Mazaricos, A Coruña)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/700-0 FF.CC. Eixo Atlántico de Alta Velocidade. Subtreito: Soutomaior- Vilaboa. Desembocadura do río Verdugo. Prospección Arq. Subacuática e terrestre. Soutomaior

Rodríguez Castro, Ángel Marcelo

CD 102A 2008/701-0 Prospección para a delimitación e declaración de Ben de Interese Cultural de xacementos megalíticos das provincias de Ourense e Pontevedra

Chao Álvarez, Francisco Javier

CD 102A 2008/702-0 Prospección arqueolóxica na zona de Concentración parcelaria privada de Parada (Silleda, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/703-0 Prospección arqueolóxica para a concesión de explotación mineira derivada do PI Ampliación a Celia nº 7.088 (Trazo e Tordoia, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2008/704-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto sobre o PC do Parque empresarial Ameal-aeroporto de Vigo (Vigo e Redondela, Pontevedra)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2008/705-0 Control e seguimento arqueolóxico do Parque Eólico de A Valiña (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña)

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2008/706-0 LAT 66 kV de Evacuación do Parque Eólico de Fontesilva (Coristanco, Santa Comba e Zas, A Coruña)

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2008/707-0 Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto sobre o Patrimonio Cultural do proxecto de Abastecemento de auga a Ourense (Ourense)

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2008/708-0 Control arqueolóxico do cambio de pavimento de instalacións urbanas. Conexión rúas San Roque e Carreiro do Campo, en Combarro (Poio, Pontevedra)

Vieito Covela, Santiago

CD 102A 2008/709-0 Control arqueolóxico das obras de construción de accesos ao novo Hospital de Lugo

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2008/710-0 Control arqueolóxico das obras de intervención medio ambientais de Puzo do Lago, en Maside (Ourense)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2008/711-0 Control arqueolóxico no inmoble nº 3 da Praza do Trigo da cidade de Ourense, para edifico sociocultural da Fundación Casdemiro J.F Ogando Vázquez

Pérez López, David

CD 102A 2008/712-0 Control arqueolóxico da reconstrució de muros de contencón e pasarela no lugar de Horta, en Iria (Padrón, A Coruña)

Rúa Carril, Victor

CD 102A 2008/713-0 Sondaxes mecánicas para construción de vivenda no Camiño da Xunqueira (Ramallosa Nigrán, Pontevedra)

Vieito Covela, Santiago

CD 102A 2008/714-0 Control arqueolóxica do proxecto de reforma de vivenda unifamiliar e construcións anexas en San Martiño de Barbude (A Estrada, Pontevedra)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2008/715-0 Control arqueolóxico da rede de distribución de gas canalizado en Arcade (Soutomaior, Pontevedra)

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2008/716-0 Sondaxes mecánicas das obras de construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de Castro (Covelo, Pontevedra)

Perles Fontao, Juan José

CD 102A 2008/717-0 Sondaxes arqueolóxicas no inmoble nº 6 da Praza da Mercede de Verín (Ourense)

Nieto Muñiz, Eduardo-Breogán

CD 102A 2008/718-0 Control arqueolóxico do PBE para pavimentación e mellora do núcleo de Santa María de Castrelo de Miño (Ourense)

Rojo Alberte, Gabriela

CD 102A 2008/719-0 Control arqueolóxico das obras de construción dun Depósito de Resíduos Non Perigosos en A Rúa de Valdeorras (A Rúa, Ourense)

César Vila, Mario

CD 102A 2008/720-0 FF.CC. Eixo Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Vilagarcía de Arousa-Padrón. Viaduto sobre o río Ulla. Prospección arqueolóxica subacuática. Vilagarcía de Arousa

Rodríguez Castro, Ángel Marcelo

CD 102A 2008/721-0 FF.CC. Eixo Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Vilagarcía de Arousa-Padrón. Viaduto sobre o río Ulla. Control e seguimento. Vilagarcía de Arousa

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2008/722-0 Control arqueolóxico das obras de rehabilitación de dúas vivendas, nº 2 e nº 4 da rúa Sol, no conxunto histórico de Castro Caldelas (Ourense)

Pérez López, David

CD 102A 2008/723-0 Sonaxes arqueolóxicas valorativas no edificio do antigo Banco de España, na Praza de Praterías, da cidade de Santiago

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2008/724-0 Prospección e control arqueolóxico do Plan de Costas para 2008 no Monte Veciñal de Camos (Nigrán, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/725-0 Control arqueolóxico de movemento de terras no lugar de San Roque, Ponteareas

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2008/726-0 Control arqueolóxico das obras de rehabilitación da igrexa parroquial de San Xoán Bautista (Mazaricos, A Coruña)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2008/727-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 22 da rúa Tinería (U.E. 150437) de Lugo

Campos Arias, María Alicia

CD 102A 2008/728-0 Control arqueolóxico de remoción de terras para instalación de LMTS, CTC, e RBT no lugar de As Cortes (Rianxo, A Coruña)

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2008/729-0 Control arqueolóxico das obras de urbanización das parcelas nº 17 e 19 da U.A. I-06 Rosalía de Castro II, da cidade de Vigo (Pontevedra)

César Vila, Mario

CD 102A 2008/730-0 Control arqueolóxico da parcela nº 16 da U.A.I-06, Rosalía de Castro II, da cidade de Vigo (Pontevedra)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2008/731-0 Control arqueolóxico da acometida e abastecemento do saneamento ao inmoble nº 16 da rúa Areal de Vigo

Albaladejo Iglesias, Eva

- 387 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/732-0 Sondaxes arqueolóxicas valoraticas nos inmobles nº 2-4 da rúa Oliva o Casco Vello de Vigo (Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2008/733-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos soares nº 27 e 29 da rúa Ferrería no Casco Vello de Vigo

González Parente, Sandra

CD 102A 2008/734-0 Prospección arqueolóxica modificación puntual nº1 P.X.O.M. Concello de Vedra

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2008/735-0 Control arqueolóxico das obras de instalación dunha R.B.T.S. ao nº79 da Avda. de Lugo de Arzúa (A Coruña)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2008/736-0 Prospección arqueolóxica do ámbito do Plan Parcial SUD-19, Costa Vella II (Santiago de Compostela, A Coruña)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/737-0 Prospección arqueolóxica intensiva da LAT 132 Kv Sub. San Cibrao (San Salvador de Muxa e San Vicente de Pedreda, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2008/738-0 Desdobramento da Vía Rápida do Barbanza. (VRG-1.1). Mámoa de Piñeiro (GA15072011) (Rianxo, A Coruña). Posta en valor.

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2008/739-0 Control arqueolóxico de canalización de fibra óptica de «R» na cidade de Vigo (rúas Areal, Plaza de Compostela, Tomás Alonso, Manuel Olivié)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2008/740-0 Control arqueolóxico de vivenda unifamiliar no soar nº 23 da rúa de Arriba de Rianxo

Barbeito Pose, Víctor José

CD 102A 2008/741-0 Sondaxes arqueolóxicas valorativas no Edificio Cambón, no Casco Vello da cidade de Vigo

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2008/742-0 Prodpección arqueolóxica do ámbito do Plan de sectorización do S.A.U.I.-3, San Sadurniño

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2008/743-0 Prospección arqueolóxica previa á elaboración do Proxecto de ampliación do Parque empresarial de Pazos (Verín, Ourense)

Arizaga Castro, Álvaro

CD 102A 2008/744-0 Prospección arqueolóxica do ámbito da Modificación puntual PXOM para instalación dunha área 3ª e comercial, A Gulpilleira (O Porriño, Pontevedra)

Rodríguez Castro, Ángel Marcelo

CD 102A 2008/745-0 Control de senda peonil na estrada AC-305. Treito I. Ponte Beluso- Ponte da Brea (Boiro, A Coruña)

Barbeito Pose, Víctor José

CD 102A 2008/746-0 Prospección arqueolóxica do concello da Teixeira (Ourense)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2008/747-0 Control arqueolóxico das obras de restauración da Capela de Santa Comba das Pías (Sobrado dos Monxes, A Coruña)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2008/748-0 Control arqueolóxico das obras da LMTS Subestación Melide-Boimorto (Melide, A Coruña)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2008/749-0 Corredor alternativo á PO-531 Pontevedra-Vilagarcía. Treito: Curro-Baión. (Clave: PO/02/199.01.3). Proxecto Nogueira Ríos, Santiago de trazado. Prospección. Meis CD 102A 2008/750-0 Prospección arqueolóxica do concello de Entrimo (Ourense)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2008/751-0 Prospección arqueolóxica do concello de Lobios (Ourense)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2008/752-0 Nova Variante de Noia. (Clave: AC/05.185.00.1). Proxecto de Trazado. Prospección. Lousame

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2008/753-0 Corredor Carballo- Fisterra. Treito: Berdoias- Límite Término Municipal de Cee. Estudo Informativo e Impacto Ambiental. Prospección.

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2008/754-0 FF.CC. Eixo Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Vilagarcía de Arousa- Catoira. Proxecto Construtivo. Control e seguimento. Catoira

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2008/755-0 Proxecto Marco. Control e seguimento arqueolóxico da rede de electrificación da Zona P.E.P.R.I. de A Coruña. Anualidade 2009

Pena Basso, Simón

CD 102A 2008/756-0 Prospección arqueolóxica do concello de Gomesende (Ourense)

González Carballo, Juan M.

CD 102A 2008/757-0 Sondaxes arqueolóxica previas á reforma de ampliación de dous edificios nos soares nº 60, 62 e 64 da rúa Real, en Caldas de Reis (Pontevedra)

Rúa Carril, Victor

CD 102A 2008/758-0 Ampliación de sondaxes previas as obras do Aparcadoiro soterrado na rúa Areal da cidade de Vigo

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2008/759-0 Control arqueolóxico para acometida da rede telefónica aos nº 2 e nº 8 da rúa Progreso da cidade de Vigo

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2008/760-0 Control arqueolóxico da área recreativa da Torre de Meira (Moaña, Pontevedra)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2008/761-0 Acondicionameno da estrada LU-701. Variante de A Fonsagrada. Proxecto de Trazado e Construción. (Clave: LU/06/020.01). Prospección arqueolóxica. A Fonsagrada

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2008/762-0 Adecuación de dársenas para pantaláns de embarcacións menores en Foz (Lugo). Control e seguimento.

Rodríguez Castro, Ángel M.

CD 102A 2008/763-0 Desdobramento da Vía Rápida do Barbanza. (VRG-1.1). Mámoa de Monte da Dorna (GA15072003) (Rianxo, A Coruña). Posta en valor.

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2008/764-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto sobre o PC da ampliación de autorización Sección A) Monte da Costa nº 8 (Arteixo, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2008/765-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 140 da rúa San Andrés da cidade de A Coruña

Muiño Maneiro, José Angel

CD 102A 2008/766-0 Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 46 da rúa Tinería (U.E. 151206) de Lugo

Campos Arias, María Alicia

CD 102A 2008/767-0 FF.CC. Eixo Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Pontevedra-Vigo. Subtreito: Das Maceiras-Redondela. ZAPA I. Seguimento e escavación en área. Redondela

López García, Juan Carlos

CD 102A 2008/768-0 Prospección arqueolóxica dos terreos ocupados pola CE Monte Bustelo nº 6.052 (Guntín, Lugo)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2008/769-0 Prospección arqueolóxica da ZCP Herbón (Padrón, A Coruña)

Chao Álvarez, Fco. Javier

CD 102A 2008/770-0 Prospección arqueolóxica para a EIC da CE da canteira Las Trapareiras (Quiroga, Lugo)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2008/771-0 Prospección arqueolóxica do Parque eólico singular de Monte Gomeá (Valdoviño, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2008/772-0 Prospección arqueolóxica da ZCP Doade- Vilanova (Lalín, Pontevedra)

Pérez Mato, Manuela C.

- 388 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

CD 102A 2008/773-0 Prospección arqueolóxica no ámbito do proxecto sectorial do Parque empresarial de Barbanza (Ribeira e A Pobra de Caramiñal, A Coruña)

Arizaga Castro Álvaro

CD 102A 2008/774-0 Escavación arqueolóxica do Túmulo nº3 das Chans (Boiro, A Coruña)

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2008/775-0 Prospección Arqueolóxica da explotación Cambón, sección A (Frades, A Coruña)

Díaz García, Fructuoso

CD 102A 2008/776-0 Prospección arq para o estudo de impacto do Plan Parcial de ordenación do Parque empresarial Matamá-Valadares (Sector s-44-I), Vigo, Pontevedra

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2008/777-0 Posta en valor da Medorra nº 1 do Monte de Santa Mariña (Outeiro de Rei, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2008/778-0 Control arqueolóxico da dotación de rede de saneamento e auga para diferentes puntos co concello de Rianxo (A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/779-0 Control arqueolóxico das obras de ampliación do Museo das Clarisas, Monforte de Lemos, Lugo

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2008/780-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto sobre o PC da Planta de Fragmentado e Desestañado de Botes de Lata de RSU (As Pontes, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2008/781-0 Prospección arqueolóxica para o estudo de viabilidade da ZCP de San Román (Santiso, A Coruña)

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2008/782-0 Control e seguimento arqueolóxico dos movementos de terras do parque empresarial de Rianxo (A Coruña)

Jiménez López, María Elena

CD 102A 2008/783-0 Autovía A-56 Ourense-Lugo: Treito: San Martiño-Barrela Norte. Control e seguimento. Vilamarín

Vázquez Liz, Pablo

- 389 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

- 390 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

- 391 -


Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2008

Expediente

Título

Director

- 392 -


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.