Actuacións arqueolóxicas. Ano 2006. by David Fernández Abella

-2-

ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS Ano 2006

-3-

ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS. ANO 2006 CONSELLEIRA DE CULTURA E DEPORTE Ánxela Bugallo Rodríguez DIRECTOR XERAL DE PATRIMONIO CULTURAL Felipe Arias Vilas SUBDIRECTOR XERAL DE CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE BB CC Federico Garrido Villa SERVIZO DE ARQUEOLOXÍA Eugenio Rodríguez Puentes Xefe de Servizo Faustino Infante Roura Xefe de Sección Rafael Penedo Romero Xefe de Sección José Manuel Rey García Xefe de Sección Ángel Carreira Díaz Arqueólogo Manuel Díaz Vázquez Arqueólogo Rosa Paz Lobeiras Arqueóloga Manuel Rodríguez Calviño Arqueólogo María José Rodríguez Pérez Arqueóloga Mª de la Paz Varela Campos Técnico superior Alejandra Vázquez Grobas Técnico superior Josefa Pose Martínez Operadora informática Clara Mª Rivas González Auxiliar Administrativo EDICIÓN Xunta de Galicia. Consellería de Cultura e Deporte. Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. © da edición Xunta de Galicia © dos textos os autores © das fotografías os autores COORDINACIÓN Mª de la Paz Varela Campos Servizo de Arqueoloxía, Xunta de Galicia REVISIÓN LINGÜÍSTICA Secretaría Xeral de Política Lingüística Lucía Graíño FOTOS DA CAPA Santo Tomé de Nogueira en Meis, Pontevedra (Fotoenglobo) Pecio de Punta Restelos en Corcubion (Miguel San Claudio) Castro de Fazouro en Foz (Globorama) DESEÑO E MAQUETACIÓN Mármore Edicións e Producións IMPRESIÓN Lugami Artes Gráficas ISBN 978-84-453-4612-9 DEPÓSITO LEGAL C 2283-2008

-4-

Índice

Presentación ....................................................................................

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR 1.- ACTUACIÓNS DE ESCAVACIÓN, CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR EN XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

[189] Proxecto para a realización dun informe valorativo do lugar de Porto Maior, As Neves (Pontevedra). ROSA VILLAR QUINTERO ................................................................... [246] Proxecto de sinalización do Conxunto Megalítico da Serra de Barbanza, Boiro (A Coruña). PATRICIA MAÑANA BORRAZÁS .......................................................... [276] Valoración previa para restauración do castro de Punta Ostreira, A Pobra do Caramiñal (A Coruña). JUAN JOSÉ ALONSO BRAÑA ............................................................... [279] Proxecto de recuperación do Monte do Castro, 2ª Fase, Ribadumia (Pontevedra). ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ .........................................................

[280] Actuación arqueolóxica preventiva para a protección do petróglifo da Laxe, Sárdoma, Vigo (Pontevedra). EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ ..............................................................

[285] Proxecto de investigación arqueolóxica da Chan do Cereixo, Donas, Gondomar (Pontevedra). ROSA VILLAR QUINTERO ...................................................................

[329] Campo arqueolóxico das Illas Cíes, Campaña 2006, Vigo (Pontevedra). MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ [338] Campo arqueolóxico de Lira, Carnota (A Coruña). JORGE LAMAS BÉRTOLO .....................................................................

[364] Intervención arqueolóxica no xacemento de Castromao, Campo de traballo arqueolóxico, Celanova (Ourense). LUIS ORERO GRANDAL ......................................................................

[371] V Campaña de actuación arqueolóxica na Rocha Forte, Santiago de Compostela (A Coruña). RAQUEL CASAL GARCÍA e FERNANDO ACUÑA CASTROVIEJO .........

[384] Posta en valor de Castromaior para fomento do turismo cultural no Camiño de Santiago, Portomarín (Lugo). LUIS FRANCISCO LÓPEZ GONZÁLEZ .................................................

[386] Escavación arqueolóxica no Castro Grande de Neixón, Boiro (A Coruña). XURXO AYÁN VILA e LEONARDO GONZÁLEZ PÉREZ ....................

[399] Escavación arqueolóxica no campamento romano de Aquis Querquennis, Bande (Ourense). SANTIAGO FERRER SIERRA ................................................................

[420] Escavación arqueolóxica no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo). VÍCTOR TOMÁS BOTELLA ..................................................................

[425 e 441] Control e seguimento arqueolóxico no castro de San Cibrao de Las, Punxín-San Amaro (Ourense). DAVID PÉREZ LÓPEZ e YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ ...............

[460] Escavación arqueolóxica en área no ámbito espacial do Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre, Campo Lameiro (Pontevedra). FIDEL MÉNDEZ FERNÁNDEZ ............................................................

[464] Proxecto de intervención arqueolóxica no castro de Formigueiros para campo de traballo, Samos (Lugo). GONZALO MEIJIDE CAMESELLE ........................................................

[469] Proxecto de posta en valor do castro das Travesas, Carral (A Coruña). ANTÓN FERNÁNDEZ MALDE .............................................................

-5-

[473] Documentación de Matabois e Pantrigo e seguimento das obras de acondicionamento no seu contorno, Campo Lameiro (Pontevedra). MANUEL SANTOS ESTÉVEZ e YOLANDA SEOANE VEIGA ............... [474] Documentación dos conxuntos de Chan da Lagoa e seguimento das obras de acondicionamento no seu contorno Campo Lameiro (Pontevedra). YOLANDA SEOANE VEIGA ................................................................. [485 e 744] Limpeza e consolidación do castro de Santa María de Cervantes e control arqueolóxico, Cervantes (Lugo). LUIS F. LÓPEZ GONZÁLEZ e MIGUEL Á. LÓPEZ MARCOS ............. [490] Limpeza vexetal e restauración no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo). VÍCTOR TOMÁS BOTELLA .................................................................. [534] Limpeza e mantemento no conxunto arqueolóxico-natural de Santomé (Ourense). XULIO RODRÍGUEZ GONZÁLEZ e MANUEL XUSTO RODRÍGUEZ ... [549] Documentación, rexistro e limpeza do petróglifo da estación rupestre de Cova da Bruxa, Muros (A Coruña). MANUEL A. FRANCO FERNÁNDEZ, JOSEFA REY CASTIÑEIRAS, JORGE J. EIROA GARCÍA .................................................................................

[713] Traballos de limpeza no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña). EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................

[725] Control arqueolóxico dos traballos de limpeza do castro das Grobas, Ribadeo (Lugo). LUIS CORDEIRO MAAÑÓN .................................................................

[728] Control arqueolóxico da limpeza de vexetación do castro da Ourela, Augas Santas, Palas de Rei (Lugo). ANDRÉS MANUEL TEIRA BRIÓN .......................................................

Consolidación experimental no petróglifo de Fentáns, «Coto do Rapadoiro», Campo Lameiro (Pontevedra). ROSA BENAVIDES GARCÍA .................................................................

55 2.- ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS EN PROXECTOS DE RESTAURACIÓN DO PATRIMONIO CONSTRUÍDO

[584] Escavación arqueolóxica no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña). EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................

[633] A sintética ilustración dun castro: A limpeza e sinxela sinalización de Santa Tegra, A Guarda (Pontevedra). JAVIER F. LUACES ANCA e MATILDE GONZÁLEZ MÉNDEZ ............

[634] Control arqueolóxico dos traballos de limpeza no castro de Troña, Pías, Ponteareas (Pontevedra). CARMEN TORRES BRAVO ....................................................................

[680] Limpeza, acondicionamento e consolidación do castro de Fazouro, Foz (Lugo). FRANCISCO HERVÉS RAIGOSO e GONZALO BRUCETA BRUNETI .....

[712] Traballos de limpeza e roza no castro de Zoñán, Mondoñedo (Lugo). ABEL VIGO GARCÍA ...........................................................................

[638] Control arqueolóxico das obras de acondicionamento do xacemento arqueolóxico de Adro Vello, San Vicente do Mar, O Grove (Pontevedra). JUAN CARLOS CASTRO CARRERA .......................................................

[561] Escavación e consolidación no castro de Navás, Priegue, Nigrán (Pontevedra). MARÍA MARTÍN SEIJO ........................................................................

[625] Traballos de documentación e protección da pintura megalítica da mámoa dos Muíños, Agolada, (Pontevedra). FERNANDO CARRERA RAMÍREZ .........................................................

[711] Traballos de conservación e limpeza dos xacementos arqueolóxicos de Punta dos Prados e Forno dos Mouros, Ortigueira (A Coruña). Mª DEL CARMEN MARTÍNEZ LÓPEZ .................................................

[030] Control arqueolóxico de remoción de terras para obras de recuperación da capela dos Anxos, Brántuas-Niñóns, Ponteceso (A Coruña). MARÍA DOLORES GIL AGRA .............................................................

[044] Sondaxes arqueolóxicas do mosteiro de Oia (Pontevedra). JAVIER LUACES ANCA .........................................................................

[105] Sondaxe e control arqueolóxico da obra de consolidación das escaleiras de acceso á igrexa de San Francisco, Viveiro (Lugo). EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................

[362] Control arqueolóxico do baleirado da planta baixa da á sur do claustro da hospedaxe do mosteiro de Sobrado dos Monxes (A Coruña). FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ ..................................................

[382] Control arqueolóxico de remoción de terras no contorno da igrexa de San Lourenzo e da Casa do Conde, Salvaterra de Miño (Pontevedra). BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS ........................................................

[404] Control arqueolóxico das obras de acondicionamento do solado da igrexa parroquial da Purísima Concepción, Vilar de Astrés (Ourense). EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................

-6-

[505] Escavación arqueolóxica no foxo do castelo medieval de Moeche (A Coruña). EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS 85

1. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS NO ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña

[517] Actuación arqueolóxica preventiva do Proxecto do centro lúdico spa Parador de Turismo de Santo Estevo, Nogueira de Ramuín (Ourense). JORGE LAMAS BÉRTOLO .....................................................................

[291] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 15 da rúa Herrerías, A Coruña. VÍCTOR TOMÁS BOTELLA .................................................................. 105

[530] Proxecto básico e de execución Restauración do mosteiro de San Lourenzo de Carboeiro, 2ª Fase, Silleda (Pontevedra). ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ .........................................................

[366] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 17 da rúa Amargura, A Coruña. VÍCTOR TOMÁS BOTELLA .................................................................. 106

[541] Actuación arqueolóxica no castelo dos Sarmiento, Ribadavia (Ourense). LUIS ORERO GRANDAL ......................................................................

[367] Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 3, 5, 7 e 9 da rúa San Carlos e no nº 24 da rúa Tinajas, A Coruña. OTILIA PRADO FERNÁNDEZ .............................................................. 107

[583] Escavación arqueolóxica das estruturas constatadas no control da 3.ª fase de restauración do mosteiro de Ferreira de Pantón (Lugo). IVÁN ÁLVAREZ MERAYO .................................................................... [587] Control arqueolóxico da ponte de San Alberte, Guitiriz (Lugo). CELSO RODRÍGUEZ CAO .................................................................... [599] Control arqueolóxico dos movementos de terra para a rehabilitación de lenzos na muralla de Monforte de Lemos (Lugo). IVÁN ÁLVAREZ MERAYO .................................................................... [652] Control arqueolóxico do acondicionamento do recinto interior da necrópole no castelo dos Sarmiento, Ribadavia (Ourense). LUIS ORERO GRANDAL ...................................................................... [685] Lectura de alzados e estudo documental do mosteiro de San Pedro de Rocas, Esgos (Ourense). REBECA BLANCO ROTEA e SONIA GARCÍA RODRÍGUEZ ................ [693] Actuación arqueolóxica vinculada ao proxecto de limpeza, toma de datos e consolidación do castelo de Narahío, San Sadurniño (A Coruña). MANUEL ANXO LÓPEZ-FELPETO GÓMEZ ........................................

[503] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 12 da rúa Cortaduría, A Coruña. VÍCTOR TOMÁS BOTELLA .................................................................. 109

[705] Sondaxes arqueolóxicas valorativas previas ás obras do proxecto de urbanización da Real Fábrica de Tabacos, A Coruña. ROBERTO BARTOLOMÉ ABRAIRA ....................................................... 111

[181] Sondaxes valorativas e control arqueolóxico para rehabilitación de edificación na ruela da Oliveira nº 2, Santiago de Compostela. JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA ............................................................ 113 [212] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar onde se situará a escola infantil de San Roque, Santiago de Compostela. ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ ......................................................... 115

[268] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº2 da rúa Entregaleras, Santiago de Compostela. ANA FILGUEIRAS REI ......................................................................... 117 96

[461] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 11 da rúa Pelamios, Santiago de Compostela. JOSÉ RAMÓN MARTÍNEZ CASAL ........................................................ 119 98

[715] Sondaxes arqueolóxicas no pazo dos Calote, Rianxo (A Coruña). MIGUEL ÁNGEL VIDAL LOJO ............................................................ 100

[476] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 17 da rúa Costa do Cruceiro do Gaio, Santiago de Compostela. MANUELA CRISTINA PÉREZ MATO ................................................... 121 [487] Sondaxes arqueolóxicas valorativas na praza do Irmán Gómez, Santiago de Compostela. MARÍA JOSÉ BÓVEDA FERNÁNDEZ ................................................... 122 [528] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 12 da rúa Cruz de San Pedro, Santiago de Compostela. MARIO CÉSAR VILA ........................................................................... 124

-7-

[663] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no castro do Cruceiro da Coruña, Santiago de Compostela. ALEJANDRO PARGA CASTRO .............................................................. 125 [502] Sondaxes manuais en Proxecto básico para obras de construción dun edificio de vivendas (38) na rúa Bordel, Padrón. VICTOR RÚA CARRIL .......................................................................... 127 [556] Sondaxes manuais en Proxecto básico para obras de construción dun edificio de vivendas (26) na rúa Calvo Sotelo, Padrón. VICTOR RÚA CARRIL .......................................................................... 128 Provincia de Lugo

[024] Control arqueolóxico das obras de reparación do cubo XX da muralla romana de Lugo. ENRIQUE JESÚS ALCORTA IRASTORZA ............................................... 129 [114] Escavación arqueolóxica en área no soar nº 26 da rúa Miño, Lugo. JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA ............................................................ 131 [133 e 184] Sondaxes arqueolóxicas valorativas nas vivendas que o IGVS vai rehabilitar na travesía do Miño nº 9, Lugo. MARÍA ALICIA CAMPOS ARIAS .......................................................... 133 [139] Control arqueolóxico das obras de adecuación do tramo da N-540 dende a rolda da Muralla ata o cemiterio de San Froilán, Lugo. ROBERTO BARTOLOMÉ ABRAIRA ....................................................... 135 [229] Escavación arqueolóxica no soar nº 12 da rúa de San Roque e nº 5, 7, 13 e 15 da rúa Río Neira, Lugo. LUIS CORDEIRO MAAÑÓN e CELSO RODRÍGUEZ CAO .................... 137 [233] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 15 da rúa Tinería (U.E. 150527), Lugo. MARÍA LUZ FERNÁNDEZ SÁNCHEZ .................................................. 138 [411] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 46 da rúa Tinería (UE151206), Lugo. BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS ........................................................ 140 [462] Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 106 da rolda da Muralla, Lugo. ENRIQUE JESÚS ALCORTA IRASTORZA ............................................... 141 [489] Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 19 da praza Maior, Lugo. MARÍA LUZ FERNÁNDEZ SÁNCHEZ .................................................. 143 [657] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 31 da rúa Nicomedes Pastor Díaz, Viveiro. ISABEL CABRERA TILVE ..................................................................... 145

Provincia de Ourense

[272] Control arqueolóxico de apertura dunha gabia na rúa do Baño, Ourense. EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 146 [416] Escavación arqueolóxica precedida de sondaxes na rúa Hernán Cortés nº 13, Ourense. ROBERTO YEBRA CRESPO .................................................................. 147 [456] Rehabilitación integral do edificio no nº 11 da rúa Cervantes, Ourense. YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ ....................................................... 148 Provincia de Pontevedra

[510] Intervención arqueolóxica na actuación nº 3 do Programa de integración do borde fluvial na trama urbana, Centro Histórico, Pontevedra. XURXO CONSTELA DOCE ................................................................... 150 [073] Escavación arqueolóxica en área e decapaxe mecánica no soar do nº16 da rúa Areal, Vigo. XURXO CONSTELA DOCE ................................................................... 152 [368] Avaliación patrimonial da Unidade de actuación I-06 Rosalía de Castro 2 (Fase II), Vigo. Mª. JESÚS IGLESIAS DARRIBA ............................................................ 154 [126] Sondaxes arqueolóxicas manuais e mecánicas no soar da rúa Ferrería nº 59, Caldas de Reis. NURIA CALO RAMOS .......................................................................... 156 [069] Intervención arqueolóxica valorativa na rúa Tomás Mirambel nº 8, Panxón, Nigrán. ROSA VILLAR QUINTERO ................................................................... 157 [690] Escavación arqueolóxica en área na rúa Tomás Mirambel nº 8, Panxón, Nigrán. ROSA VILLAR QUINTERO ................................................................... 159 2. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS NO MEDIO RURAL

[063] Estudo valorativo, lectura e documentación do petróglifo do Vilar, Bertamiráns-Ames (A Coruña). MANUEL SANTOS ESTÉVEZ E YOLANDA SEOANE VEIGA ............... 163 [070] Intervención arqueolóxica en Betote, dentro das obras da autovía A-6, Nadela-Sarria (Lugo). JUAN ANTONIO CANO PAN ............................................................... 165 [092] Escavación arqueolóxica en O Fuxiño, Piñor (Ourense). MIGUEL A. VIDAL LOJO .................................................................... 167

-8-

[132] Sondaxes arqueolóxicas manuais para dúas vivendas unifamiliares sitas no lugar de Casal, San Salvador de Tebra, Tomiño (Pontevedra). PAULA PAREDES RUANO .................................................................... 169

[555] Prospección arqueolóxica subacuática no ámbito das instalacións para a náutica deportiva no Porto de Cedeira (A Coruña). MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ ............................................... 192

[175] Intervención arqueolóxica no lugar de Muller Morta (O Reino-Ourense), vinculada ao proxecto de construción da AP53: Santiago de Compostela-Ourense. DIEGO PIAY AUGUSTO ....................................................................... 170

[752] Prospección arqueolóxica subacuática no ámbito das instalacións para a náutico deportiva de Santo Antón (A Coruña). MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ ............................................... 193

[275] Sondaxes arqueolóxicas valorativas en Mirás, AG-56 Santiago-Brión e corredor Pardiñas-As Galanas, Ames (A Coruña). PILAR FERNÁNDEZ PINTOS ................................................................ 172 [354] Control arqueolóxico da demolición dos muros da antiga cetaria anexa á illa de Santa Cristina, Oleiros (A Coruña). SIMÓN PENA BASSO ........................................................................... 174 [440] Escavación en área do xacemento da Roda, Barreiros (Lugo). JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA ............................................................ 175 [482] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no Castro, A Casilla, San Pedro de Santa Comba (Lugo). JOSÉ FRANCISCO DOVAL GALÁN ....................................................... 177 [524] Escavación do anel lítico periférico, extracción, traslado e posta en valor do bolo granítico con gravados, Betote, Sarria (Lugo). JUAN ANTONIO CANO PAN ............................................................... 179 [548] Sondaxes arqueolóxicas valorativas e actuacións complementarias en Castriño de Bendoiro, Lalín (Pontevedra). PILAR FERNÁNDEZ PINTOS ................................................................ 181 [651] Control arqueolóxico da limpeza de vexetación dunha parcela na área de protección do xacemento das Grobias, Oroso (A Coruña). ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ ......................................................... 183

[764] Prospección arqueolóxica na área obxecto da ampliación do peirao de Baiona (Pontevedra). MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ ............................................... 194

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN [165] Intervencións arqueolóxicas na depresión de Monforte de Lemos (Lugo). ARTURO DE LOMBERA HERMIDA, TALÍA LAZUÉN FERNÁNDEZ, XOSÉ RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, R. FÁBREGAS VALCARCE ............................ 197 [481] Investigación sobre o decurso da Vía XIX do Itinerario de Antonino na metade oriental da provincia de Lugo. ANTONIO RODRÍGUEZ COLMENERO ................................................. 199 [710] Prospección arqueolóxica subacuática no pecio de Punta Restelos, Cee, ría de Corcubión (A Coruña). MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ ............................................... 201

IV. A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2006 Análise da actividade arqueolóxica no ano 2006 ........................ 203

APÉNDICE Relación de actuacións autorizadas no ano 2006 ....................... 211

[679] Escavación en área no xacemento de San Tomé de Nogueira, Meis (Pontevedra). JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA ............................................................ 185 [741] Escavación arqueolóxica en área do GA15070128, A Mourela 5, As Pontes de García Rodríguez (A Coruña). RAMÓN FÁBREGAS VALCARCE E ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ ... 187 3. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS NO MEDIO SUBACUÁTICO

[213] Prospección subacuática: dragaxe e remodelación das instalacións portuarias no Testal, Noia (A Coruña). MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ ............................................... 191 -9-

- 10 -

Presentación

ben sabido que un dos obxectivos finais da actividade arqueolóxica é trasladar a toda a sociedade, e non soamente aos especialistas, a información e os coñecementos obtidos por medio da investigación, de campo e de gabinete, para cumprir así a función social que toda ciencia debe contemplar e, moi especialmente, cando é sufragada con fondos públicos; e máis aínda neste caso, xa que se trata dun patrimonio que é, de seu e legalmente, de dominio público, con independencia dos seus propietarios ou posuidores inmediatos.

O gran número de intervencións e os tempos da súa execución dificultan a elaboración dunha publicación destas características e por iso se asume que sempre será mellorable. Fíxose unha selección previa de todas elas, primando as actuacións que estivesen xa rematadas no momento da solicitude e que puidesen achegar datos á investigación arqueolóxica, pois hai que ter en conta que algunhas actuacións, sobre todo controis e prospeccións preventivas, dan resultados «negativos» pola ausencia de achados de ningún tipo, o que de feito tamén é unha información.

Por iso, é un propósito fundamental desta Consellería de Cultura e Deporte recoller e dar a coñecer con esta e outras publicacións as actuacións arqueolóxicas autorizadas no patrimonio arqueolóxico, neste caso durante o ano 2006, como se fará para os anos seguintes. Preténdese retomar así, como se fai noutras comunidades autónomas, a política de difusión destas actividades patrimoniais, algo que marca o propio Decreto 199/1997 que regula as actuacións arqueolóxicas no territorio galego.

Este volume non pretende ser un feito illado na difusión da actividade arqueolóxica e, ademais desta publicación en papel, preténdese acometer nun futuro inmediato a súa difusión en formato dixital para que sexa accesible na rede de internet, o que poñerá o cumio a ese labor de espallamento e divulgación científica e cultural –ao cabo, social– dos numerosos traballos arqueolóxicos que se levan a cabo en Galicia.

O número crecente de autorizacións vén derivado dunha maior atención aos labores de prevención e boa parte delas vincúlanse aos estudos que sobre o patrimonio cultural se teñen que levar a cabo no proceso da avaliación de efectos ou impactos ambientais e das medidas correctoras e protectoras que deles se derivan, ao igual que moitas outras se deben ao desenvolvemento da arqueoloxía urbana, sobre todo nos conxuntos históricos que contan xa cun plan especial en vigor. No ano 2006 foron autorizados 768 proxectos de intervención arqueolóxica e, aínda que non de todos eles se presentan os resumos dos resultados das actuacións, si se fai sobre todo das sondaxes e escavacións e dos proxectos singulares, pola súa entidade ou contido. A resposta recibida dos arqueólogos directores das intervencións á solicitude desta dirección xeral destes resumos para a súa publicación pode considerarse boa, pero hai que lamentar que, en efecto, falten algunhas das actuacións que no momento da solicitude estaban sen rematar ou non foran entregadas. En todo caso, dáse unha mínima información sobre elas, pois tamén será útil para calquera interesado. - 11 -

Felipe Arias Vilas Director xeral de Patrimonio Cultural

- 12 -

I PROXECTOS DE CONSERVACIร N E POSTA EN VALOR

1. Actuaciรณns de escavaciรณn, conservaciรณn e posta en valor en xacementos arqueolรณxicos

- 13 -

- 14 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/189-0

Proxecto para a realización dun informe valorativo do lugar de Porto Maior, As Neves (Pontevedra) ROSA VILLAR QUINTEIRO

s traballos de desterre realizados cunha pa mecánica e sen ningún control en Porto Maior (As Neves) puxeron ao descuberto un corte no terreo dunha extensión aproximada de 15 m de ancho –delineación cóncava–, potencia máxima de 2,5 m sobre esta terraza e fondo de 6 m. Estas dimensións son absolutas, pois esta formación sedimentaria ten un carácter puntual en relación co desenvolvemento transversal e, ao fondo, o terreo está cortado de xeito abrupto pola antiga vía do tren (Villar 2006). ESTRATIGRAFÍA DO XACEMENTO DE PORTOMAIOR O corte creado no terreo puxo de manifesto unha secuencia estratigráfica ampla desenvolvida enriba da terraza de +24 m e na que se observan ata tres paquetes sedimentarios superpostos, contendo industrias líticas en contacto estratigráfico. De muro a teito, os depósitos fluviais comezan na terraza de +24 m ou unidade inferior, composta por un homoxéneo conxunto de gravas e cantos de cuarcita con matriz areo-arxilosa e aspecto masivo, nunha potencia visible duns 3 m (nivel I). A unidade superior formada enriba da terraza corresponde aos recheos dunha paleo-canle, diferenciándose os seguintes niveis: Nivel II: de limos cor ocre amarela clara, textura arxilolimo-areosa, co aumento da fracción grava. Evidéncianse variacións laterais que afectan a súa compactación: na zona central e na metade superior apréciase unha carbonatación de tonalidade máis clara –beixe clara– e alta compactación; na metade inferior é máis húmido e brando, amosando manchas vermellas de oxidacións e bolsadas de limos grises. Potencia media: 120 cm. No centro do perfil e á dereita, amosa na súa parte inferior unha continua e importante franxa de seixos e gravas que poden constituír un episodio dentro do nivel. O teito aparece erosionado, o contacto está marcado por unha liña horizontal de material groso que representa un corte na secuencia. Contén restos de industria lítica. Nivel III: limos arxilo-areosos de cor ocre vermella, moi compactado, lixeiramente plástico en húmido, pero seco vólvese duro. Potencia: 80 cm. De estratificación masiva, son sedimentos xerados en ambientes de baixa enerxía, propios da circulación da paleo-canle. Límite superior neto e desigual, amosando un truncamento representado por outra liña de grosos, contendo un segundo horizonte industrial extensivo á anchura da paleo-canle. Obsérvanse variacións laterais no proceso da deposición de grosos co que se asenta este paquete

sedimentario vermello. No centro e dereita do perfil, a liña horizontal de material groso entre o que se atopa numerosa industria lítica tallada é contundente, pero parece interromperse bruscamente na parte esquerda do perfil. Nivel IV: arxilas areosas masivas, cor castaña escura, lixeiramente plástico e compacto, contén seixos pequenos. Potencia máxima de 130 cm, non se estende ao longo do corte, senón que arranca a partir dos cinco metros dende o extremo esquerdo –aquí, no seu lugar está o manto vexetal actual–, acadando o seu máximo desenvolvemento na zona central e volve extinguirse no extremo dereito. Descansa sobre liña de material groso que tamén contén abundante industria tallada –e nos 20 cm iniciais deste–. O teito aparece xa edafizado, relacionándose cun solo. A formación deste paquete relaciónase cun novo proceso erosivo marcado por unha clara acumulación de material groso e mediano, con areas, observables aínda nunha franxa duns 20 cm dende a base deste nivel. Contén industria lítica, tanto na acumulación de material da base coma polo resto do nivel, de xeito máis disperso. Esta secuencia estratigráfica remítenos a un medio fluvial basal propio de ambientes sedimentarios de alta enerxía (facies de fondo de canle) e o superior, caracterizado por unha sedimentación de menor intensidade e ligado á existencia dun curso secundario que circula encaixado enriba das facies

- 15 -

Secuencia estratigráfica

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Proxecto para a realización dun informe valorativo do lugar de Porto Maior, As Neves (Pontevedra)

Biface lancelolado

Biface de gume recto

detríticas da terraza. Asociado a este curso lateral, atopamos as evidencias de ocupación humana. Podemos deducir que neste momento o río presentaría un curso divagante e trazado meandriforme sobre a súa chaira de inundación, o que posibilitaría a existencia de canles de réxime temporal ligados ás variacións estacionais de caudal do río, que serían proclives a conservar episodios de actividade humana en condicións de integridade razoables (Santonja, Pérez González, 2001). INDUSTRIA LÍTICA Especialmente importantes son as concentracións de material entre os niveis II / III e III / IV, que aparecen ligados ás facies máis detríticas dos seus respectivos niveis. Esta circunstancia pode ser indicativa de certa remobilización e acumulación da fracción grosa (entre ela, a propia industria), quizais ligada a unha reactivación da circulación de auga. Ademais destas zonas de concentración, atópanse elementos dispersos en menor frecuencia no desenvolvemento dos niveis IV e III, sendo anecdóticos no nivel II. Rexistrouse a presenza de dous seixos tallados na terraza basal ou nivel I. A materia primeira é a cuarcita –seixos rolados– de orixe fluvial, xunto á pequena porcentaxe de cuarzo, fundamentalmente nas lascas. Abondan os soportes secundarios, ademais dos primeiros e dos limpos. Algúns núcleos responden a esquemas organizados: discoides bifaciais, técnica levallois, etc. Os bifaces presentan diversas morfoloxías e facetado parcial, feitos en grandes lascas ou directamente de seixo rolado. As arestas son sinuosas, con escasa regularización parcial. As formas máis comúns son as lanceoladas (lanceolados e ficróns) e amigdaloides (típico ou con talón). Outras formas como as lageniformes, de gume transversal e protolimandes tamén están presentes. Hai algúns útiles en lasca –raspadeiras, denticulados– en soportes primeiros e secundarios de pequeno e mediano tamaño. Os seixos tallados están presentes. Dos fendedores hai bos exemplos dos tipos O, I e II. Na súa elaboración empregáronse lascas de grandes dimensións. De xeito moi sintético, a industria localizada no nivel III –composta por macro-útiles con bifaces, fendedores, triedro

Fendedor

e grandes lascas, en bo estado de conservación– relaciónase perfectamente co Acheulense evolucionado da segunda metade do Plistoceno medio peninsular, como vemos nas imaxes sobre estas liñas (Cunha-Ribeiro, 2000; Montes Barquín, 2003; Santonja, Pérez-González, 2001). Os materiais proporcionados polo nivel IV –con lascas de tamaño mediano/pequeno e algún resto de núcleo– precisan unha maior información deste nivel para a súa correcta interpretación. Á vista das características industriais, non se descarta unha relación ao Acheulense medio/evolucionado (Villar). Aínda nas actuais condicións de saqueo ao que foi sometido, Portomaior conserva información extremadamente valiosa sobre o poboamento humano destes momentos antigos. Esta información haberá que obtela mediante a realización dunha pequena escavación en área que, por outro lado, non signifique a desaparición total desta testemuña da Prehistoria. Ademais, este proxecto debe manter unha perspectiva xeo-arqueolóxica mediante o estudo do contorno para a reconstrución deste e a explicación do propio xacemento, tanto en canto á actividade humana reflectida como aos procesos naturais que orixinaron este depósito, permitindo a conservación de restos.

BIBLIOGRAFÍA CITADA: CUNHA-RIBEIRO, J. P. (2000): «A industria lítica do Casal do Azemel no contexto da evoluçao do Paleolitico inferior na Iberia occidental». Paleolítico da Península Ibérica. Actas do 3.º Congresso da Arqueología Peninsular. Vol. I: 137-165. MONTES BARQUÍN, R (2003): El primer poblamiento en la región cantábrica. El Paleolítico inferior cantábrico. Monografías 18. Museo Nacional y Centro de Investigación de Altamira. SANTONJA, M. e PÉREZ GONZÁLEZ, A. (2000-01): «El Paleolítico inferior en el interior de la Península Ibérica. Un punto de vista desde la Geoarqueología». Zephyrus LIII-LIV: 27-77. VILLAR QUINTEIRO, R. (2001): «Piezas de industria lítica tallada procedentes del Bajo Miño. Relación con el paleolítico regional», Gallaecia 20: 29-37. VILLAR QUINTEIRO, R. (2006): Informe valorativo do xacemento paleolítico de Porto Maior. As Neves. Pontevedra. Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, Consellería de Cultura e Deporte, Xunta de Galicia. Inédito.

- 16 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/246-0

Proxecto de sinalización do Conxunto Megalítico da Serra de Barbanza, Boiro (A Coruña) PATRICIA MAÑANA-BORRAZÁS1

sta intervención executouse ao longo do mes de maio de 2006. Tivo coma obxectivo a colocación dunha serie de paneis explicativos e elementos sinalizadores da presenza de xacementos e dunha rota nos Chans da Serra de Barbanza. Cun presuposto de partida reducido, plantexouse unha instalación mínima para poñer en valor o Conxunto megalítico da Serra de Barbanza, cuxo núcleo principal de xacementos pertence a Boiro (A Coruña). Este proxecto está integrado dentro dunha iniciativa da Mancomunidade Arousa Norte, promotora do proxecto. En concreto, é o percorrido máis curto das que conforman o conxunto de sendeiros que promocionou Arousa Norte por medio do Plan de Dinamización Turística para a zona e que foi rematado no 2006. Por outra banda, o feito de que a instalación de carteis e sinalizadores supuxeran unha remoción de terras no entorno inmediato de xacementos arqueolóxicos, fixo necesario plantexar e executar o control arqueolóxico da instalación co obxectivo de minimizar o seu impacto, garantir a distancia aos

xacementos proxectada e autorizada, así como rexistrar calquera elemento que se puidera localizar durante a obra. TRABALLO REALIZADO Nos Chans de Barbanza atópase un conxunto dunhas 35 mámoas nunha área de en torno a 5 km2. Tomando coma base este conxunto monumental e a súa paisaxe, deseñouse un Itinerario Cultural centrado no megalitismo, que permitise coñecer os aspectos básicos deste período, así coma algúns aspectos concretos dos seus monumentos máis senlleiros. Este itinerario empeza na parte Norte dos Chans, ao pé do monte Iroite, e remata na Arca da Barbanza, tras uns 5 km de percorrido (unhas 2 horas). Con isto percórrese unha das liñas de tránsito principais da serra, que pasa por distintos ambentes naturais e visita diversos grupos de mámoas. Deseñáronse un total de 3 paneis explicativos, que se colocaron no inicio da ruta en Outeiriño do Pan, na Casota do Páramo e na Arca da Barbanza. No deseño dos carteis repetiuse un mesmo esquema de información (mapa, arquitectura, empraza-

Cartel colocado en Arca da Barbanza

- 17 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Proxecto de sinalización do Conxunto Megalítico da Serra de Barbanza, Boiro (A Coruña)

marca e facilitado polas negociacións cos responsables do centro para publicitar nesta sinalización esta actividade que o centro desenvolve de maneira habitual. Para sinalizar a presenza doutras mámoas que non tiñan cartel asociado, colocáronse 13 postes de madeira de 1,50 m de altura con extremo superior pintado e un número que está relacionando coa numeración presente nos mapas dos carteis. A rota sinalizouse con 30 postes de madeira de 1 m de altura. Posteriormente, Arousa Norte editou folletos da ruta cunha selección da información presente nos carteis.

Sinalización na área de Casota do Páramo

mento, cuestións sociais, etc.) e mesmo algúns apartados. Así, coa idea de que facilitar a comprensión en caso de visitas puntuais e que non seguisen a ruta, en todos os carteis apuntáronse unhas recomendacións para facilitar a visita e orientarse, así como o teléfono de contacto do Centro Arqueolóxico de Barbanza (Boiro) para realizar unha visita guiada. Esta última recomendación veu dada pola necesidade de integrar este proxecto concreto dentro das iniciativas patrimoniais da co-

CONTROL ARQUEOLÓXICO A colocación dos paneis e postes fíxose a man, realizando buratos de non máis de 0,50 m de diámetro e 0,50 m de profundidade, e enchéndose de novo con pedras e terra. Aínda que a remoción é mínima, está agravada polo feito da proximidade aos túmulos. Fíxose un control a pé de obra, incluíndo o replanteo da posición dos postes. Non se documentou ningunha afección directa nin elemento arqueolóxico novo.

NOTAS 1 Laboratorio de Arqueoloxía da Paisaxe. IEGPS (CSIC-Xunta de Galicia). phpatrim@usc.es

- 18 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/276-0

Valoración previa para restauración do castro de Punta Ostreira, A Pobra do Caramiñal (A Coruña) JUAN JOSÉ ALONSO BRAÑA

castro de Punta Ostreira foi obxecto dunha importante afección no ano 2000, debido a labores forestais realizados polo propietario do predio. Como consecuencia deses traballos a maior parte das estruturas apreciables en superficie foron afectadas, polo que se xerou un grande impacto no castro e na configuración deste sector e só se preservou unha pequena parte sen alteración. O propietario e promotor dos traballos anteditos foi sentenciado polo xulgado correspondente en maio de 2005. Mediante executoria solicitouse ao Servizo de Arqueoloxía da Subdirección Xeral do Instituto de Conservación e Restauración de Bens Culturais que determinase as posibilidades de restauración do castro. Para dispoñer de información suficiente sobre o estado actual do xacemento, viuse a necesidade de realizar unha actuación valorativa previa no sector afectado, sufragada polo propietario.

Estruturas e solo de ocupación no sector da croa

PLANEAMENTO En primeiro lugar era necesario unha limpeza previa da vexetación posto que se encontraba totalmente cuberto de árbores e maleza en moitos puntos impenetrables. A continuación, unha vez desprovista de vexetación, realizouse o levantamento con GPS centimétrico, que permitiu contar cunha topografía adecuada para a planificación da sondaxe. Tomáronse en consideración as dimensións do sector afectado, arredor de 2,5 ha, e a necesidade de delimitar as estruturas do castro, planificáronse catas de sondaxe de 20 m de lonxitude e 1,5 m de ancho, as cales permitirían abarcar unha extensión considerable de terreo. Deste modo debería ser posible a localización dos vestixios das estruturas que podían permanecer baixo as capas de sedimentos acumulados pola explanación. Establecéronse dous eixes paralelos en base a puntos previamente xeorreferenciados que permitiron unha distribución sistemática das catas. Atendeuse por outro lado á localización das diferentes estruturas reflectidas na documentación dos informes existentes que, se ben non contaban cunha precisión axeitada, permitían unha estimación aproximada destas. Os obxectivos da sondaxe fixábanse na localización e delimitación, cando menos parcial, das estruturas. Así mesmo, era necesario establecer dentro do posible unha secuencia estratigráfica da parte máis significativa do castro no sector considerado croa. Mediante esta planificación considerabamos que se podería ter unha perspectiva dos restos conservados no castro e unha avaliación das posibilidades de restauración existentes. RESULTADOS DA SONDAXE Foron abertas sete catas dun total de once opcionais previstas, sempre en función dos resultados obtidos e das propias limitacións loxísticas da sondaxe. Localizáronse estruturas e niveis arqueolóxicos in situ en todas as catas abertas; se ben, en xeral, as capas máis superficiais están alteradas polos traballos realizados no ano 2000. Especialmente os parapetos foron arrasados ata o nivel da rocha e as gravas e terras que os conformaban utilizados para reencher os foxos e partes deprimidas do terreo. En varias das catas localizáronse sectores de foxo e paramentos que permiten contar cunha perspectiva da dirección e forma das estruturas que constituían as defensas do castro.

- 19 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Valoración previa para restauración do castro de Punta Ostreira, A Pobra do Caramiñal (A Coruña)

Alicerces dunha cabana e rebaixes na rocha

Puido establecerse tamén a existencia dun montículo artificial levantado a modo de bastión central coas terras dun foxo inmediato. No interior da croa localizáronse vestixios de cando menos unha cabana circular e outras estruturas. Asociadas a estas destaca a presenza dun nivel de ocupación que inclúe un lar e probablemente un pequeno acubillo de armas de ferro. Así mesmo destaca a presenza de material cerámico na medida que soe ser habitual neste tipo de xacemento, localizándose tamén un fragmento de fíbula. Temos que salientar que a secuencia estratigráfica presente no interior da croa suxire un único nivel de ocupación, con alteracións producidas xa en época moderna. E que na rocha os rebaixes efectuados indicarían a presenza de traballos de canalización de augas e cimentación da cabana. VALORACIÓN ARQUEOLÓXICA Non é doado facer unha valoración arqueolóxica completa e precisa do contido arqueolóxico do castro de Punta

Ostreira contando unicamente cos resultados desta sondaxe posto que, se ben se realizaron un número considerable de catas, sería necesario unha escavación en área para determinar con exactitude a delimitación das estruturas e para caracterizar o castro máis completamente. Aínda así, é posible a partir da información con que se conta establecer algunhas hipóteses de traballo e, así mesmo, aínda que non se terminaron de realizar as análises pertinentes, dar unha primeira impresión das perspectivas de recuperación do castro. Para o encadramento e caracterización do castro téñense en conta algunhas analoxías tipolóxicas do material arqueolóxico localizado no castro; principalmente, o que está relacionado coa única fase de ocupación documentada no interior da croa, así como estimacións da propia estratigrafía e das estruturas exhumadas. Sempre como hipótese, posto que aínda non foron adecuadamente analizados tanto os materiais en si mesmos como na súa relación estratigráfica, o castro tería un nivel de ocupación principal que se prolongaría entre o século V a. C. e o I d. C. momento en que comezaría un proceso de abandono conservándose non obstante o contorno do castro probablemente como lugar de culto. En canto á valoración para unha posible restauración do castro e aínda que tampouco se conta coa información necesaria xa que sería preciso unha ampliación das sondaxes realizadas, pódese adiantar que as posibilidades de reconstrución pasarían polo seguimento en planta das estruturas defensivas, o que significaría unha escavación en área de grande extensión. Pensamos que o potencial do castro como tal e máis considerando a súa localización nun contorno de grande interese, próximo a sectores de gran concorrencia, e tendo en conta que xa existen proxectos urbanísticos municipais no contorno, pasaría pola consecución dun convenio de intervención co propietario dos terreos.

- 20 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/279-0

Proxecto de recuperación do Monte do Castro, 2ª Fase, Ribadumia (Pontevedra) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ

Concello de Ribadumia (Pontevedra) é propietario duns terreos de titularidade municipal, cunha superficie aproximada de 38.000 m2, situados no Monte do Castro, nas parroquias de Leiro e Besomaño, cuxo nome provén da existencia dun castro da Idade do Ferro (GA 36046001), recollido como tal no Plan Xeral de Ordenación Municipal de Ribadumia. O xacemento está constituído por un único recinto de planta elíptica irregular orientado en sentido N-S, defendido por terrapléns de 10 m de altura e rodeado por un camiño de terra. Posúe un aterrazamento situado ao SE, cortado pola actual pista de acceso. As súas dimensións exteriores son 235 e 158 m nos seus eixes respectivos N-S e E-W. O recinto superior posúe forma oval e unhas dimensións de 110 m (N-S) e 90 m (E-W). Accédese a este por unha senda que, partindo do camiño de terra perimetral ao xacemento, bordea con sentido ascendente os terrapléns defensivos dos lados S e W. A zona N do xacemento aparece dotada dun triplo sistema defensivo, formado por un parapeto de terra de 100 m de lonxitude, 12 m de ancho e 5 m de altura, un foso intermedio de 9 m de ancho e un terraplén, cortado por un camiño de acceso ao recinto superior. O lado S do xacemento aparece gravemente alterado polo oco dunha antiga explotación mineira, cuxa fronte, duns 62 m de lonxitude e 35 m de profundidade, se estende paralela á pista asfaltada de acceso polo lado S do castro. O recinto superior e o extremo N mostran, así mesmo, ocos de explotacións mineiras de menores dimensións. Formulada a necesidade de recuperar o castro para o seu uso público, durante os meses de maio e xullo de 2005 realizáronse baixo control arqueolóxico labores de limpeza e documentación topográfica na área de protección integral e no seu contorno inmediato, polo que o xacemento quedou preparado para a execución dos traballos de posta en valor reali-

zados do 4 de xullo ao 30 de agosto de 2006, cuxa descrición constitúe o obxecto deste texto. Para o acondicionamento do xacemento, nesta segunda fase realizáronse baixo control arqueolóxico os seguintes traballos: SINALIZACIÓNS.- Colocación de dous sinais indicadores de dirección, que facilitan o acceso ao xacemento desde as estradas comarcais máis próximas e colocación de cinco sinais indicativos de madeira que indican o acceso desde as estradas comarcais máis próximas ata o xacemento a través das pistas asfaltadas existentes. ÁREA DE OCIO.- Creación dunha área de ocio no lado S do castro, acondiciónase o oco existente dunha antiga canteira abandonada e habilítase a zona mediante a instalación de mobiliario urbano. Neste espazo realizáronse as seguintes accións: - Retirada dos restos de cantería e bloques graníticos existentes no oco de explotación da antiga canteira. - Colocación de 200 m de valado rústico en madeira resistente á intemperie. Este valado dispúxose como elemento delimitador, separa a área de ocio da pista de acceso ao xacemento e serve como elemento de protección, ao longo do bordo superior do oco da antiga canteira. - Formación de céspede tipo gramón nunha superficie de 1.042 m² dentro da área da antiga canteira. - Colocación de mesas, bancos e papeleiras, de madeira rústica resistente á intemperie. - Deseño e colocación dun panel explicativo. - Plantación de frondosas. ÁREA DE APARCAMENTO.- Creación dunha área de aparcamento de 500 m² fronte á área de ocio, ao outro lado da pista asfaltada de acceso ao castro.

Vista xeral da área de ocio e detalle do panel explicativo

- 21 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/280-0

Actuación arqueolóxica preventiva para a protección do petróglifo da Laxe, Sárdoma, Vigo (Pontevedra) EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ

finais de 2006 leváronse a cabo os traballos de limpeza e acondicionamento do petróglifo A Laxe, na parroquia de Sárdoma, no termo municipal de Vigo. Os terreos que acollen os gravados rupestres, con 390 m2, son propiedade do Concello de Vigo –tras unha recente permuta–, sendo esta Administración municipal a que promove e financia a actuación. Sitúase na marxe esquerda do río Lagares, nunha zona de val, cun contorno urbanizado.

Sobre unha superficie lixeiramente cóncava emprázase o petróglifo, divisible en tres sectores: - Sector oeste. Con figuras xeométricas –sobre todo, círculos– vinculadas a coviñas e sucos. Na zona setentrional ten dúas alabardas enmangadas, unha delas con nervio central e outra lisa. - Sector central. Cun serpentiforme e coviñas.

Estado previo Xuño 2005

Resultado final Novembro 2006

- Sector leste. Con gravados aparentemente prehistóricos –tres óvalos e coviñas– e gran cantidade de gravados históricos, sobre todo cruciformes de tipoloxía variada. O estado de abandono e degradación cando se propón a intervención era evidente. A maiores de alteracións naturais sobre a rocha (erosión, fisuración, formación de solo orgánico con herbáceas nas súas fendas...), a incidencia antrópica era o principal axente degradador; observábase nas pegadas deixadas por actividades extractivas antigas, pero tamén por accións contemporáneas, con presenza de residuos sólidos (madeiras, vidro, uralitas, restos de fogueiras, concrecións de pintura...). A situación do contorno inmediato (dentro dos límites da finca) tampouco era a aconsellable: abundancia de herbas altas que impedían a percepción global da estación, postes de madeira e formigón no terreo, acumulación de residuos... As actuacións levadas a cabo podémolas resumir do seguinte modo: - Desbroce da parcela. Esta sinxela actuación mellorou dun xeito substancial a apreciación do soporte dos gravados. - Acondicionamento do muro de cachotería que pechaba polo leste o soar, rebaixándoo e regularizándoo. Inda así, continúa a ser un elemento moi «pesado» se o contrapoñemos ás lixeiras varandas; ao noso xuízo, continúa restándolle protagonismo ao petróglifo, distraendo a atención do núcleo da posta en valor. - Instalación dunha varanda metálica na zona norte e sur do soporte pétreo. Coa súa instalación, quedaba totalmente delimitado xunto co muro de cachotería ao leste e o peche dun terreo ao oeste. A escavación das zapatas para a varanda fíxose con seguimento arqueolóxico, sen resultados positivos. - Retirada de terras amoreadas ao sur e oeste dos gravados, con medios mecánicos e manuais, con control arqueolóxico, conseguindo unha regularización do contorno. Non se pretendía recuperar o perfil orixinal do terreo (para coñecelo sería necesario acometer sondaxes arqueolóxicas), senón suavizar o impacto visual e o «ruído» que producían as entulleiras ao redor dos gravados. - Traballos de limpeza e conservación activa dos soportes rochosos por parte de BIC Materiales y Conservación, SLL, baixo a dirección de Gonzalo Buceta Bruneti, poñéndolle así punto final á actuación.

- 22 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/285-0

Proxecto de investigación arqueolóxica da Chan do Cereixo, Donas, Gondomar (Pontevedra) ROSA VILLAR QUINTEIRO

área de Chan do Cereixo, identificada como Alto dos Valados, constitúe unha penechaira elevada a 340 msnm, que se estende ao pé da aldea da Portavedra. De morfoloxía case rectangular, que se correspondería cunhas dimensións aproximadas de 60 Ha, administrativamente repártese entre os concellos de Gondomar (A Portavedra) e Tomiño (Pinzás), pertencendo este territorio ao monte veciñal administrado pola CMVMC de Donas (Gondomar). As referencias bibliográficas sobre a existencia de restos paleolíticos na Chan do Cereixo (A Portavedra, Gondomar) non son numerosas, pero resultan contundentes (Garrido Rodríguez 1978; Vidal Encinas 1981; Villar: 2003, 2004). Transcorreron máis de 25 anos do descubrimento da industria lítica paleolítica de Chan de Cereixo, tempo no que o xacemento é incorporado á listaxe de xacementos paleolíticos galegos e peninsular, sen que por contra se fixese ningún tipo de acción científica encamiñada á obtención de información sobre esta industria. Este proxecto realízase logo de resultar seleccionado na convocatoria de 2004/2005 de proxectos en colaboración da Fundación Pedro Barrié de la Maza e promovido polo Instituto de Estudos Miñoranos (IEM), coa colaboración da AMVMC de Donas e o Concello de Gondomar. Nesta primeira campaña establecéronse os seguintes obxectivos: - Iniciar a delimitación da extensión espacial do xacemento paleolítico. - Facer prospección intensiva e selectiva con remoción de terras naquelas zonas que, polas súas características, así o aconsellen. - Estudar localmente a formación dos solos, procedendo á toma de mostras para a análise edáfica, polínica, etc. - Contextualizar a presenza de material arqueolóxico. - Facer seguimento das posibles áreas de concentración de materiais.

Algúns fragmentos cerámicos da sondaxe manual 3 nas Campurras

- Avaliar a potencialidade das diversas áreas para a obtención de información arqueolóxica. - Definir áreas de actuación prioritaria. - Aproximarse a unha valoración global do xacemento paleolítico da Chan do Cereixo. - Pór en marcha mecanismos de divulgación interpretativa do xacemento e dos labores que se desenvolven neste dende o inicio do proxecto. A metodoloxía acadou dúas fases, iniciándose o traballo coa prospección intensiva do terreo e outra segunda orientada á prospección selectiva con remocións de terras nos lugares previamente identificados cun potencial arqueolóxico. Os resultados acadados podémolos resumir en: I) Os restos do paso do home paleolítico atópanse en posición secundaria en relación cos planos de drenaxe hídrica dende o contorno da conca –maior altura– ata o centro dela e as cotas máis baixas dos leitos das correntes de augas. II) A posición estratigráfica actual destes restos remítenos a un proceso erosivo de forte intensidade acontecido nun momento recente (séculos XI-XV), segundo as datas do nivel que contén a formación aluvial con restos líticos.

MOSTRA

CÓDIGO

ANÁLISE

IDADE C-14

CALIBRADA A 2 SIGMA

Sondaxe 3, 40 cm prof. solo cabana

Beta-220080

Radiométrico Extended counting

5.140±80BP

4.060-3.760aC

Sondaxe 3, 50 cm prof. base solo cabana

Beta-220081

Radiométrico Extended counting

4.890±100BP

3.940-3.510aC 3.430-3.390aC

Sondaxe 6, 50 cm prof. paleosolo petróglifo

Beta-220082

AMS

5.160±60BP

4.055-3.900aC 3.890-3.800aC

- 23 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Proxecto de investigación arqueolóxica da Chan do Cereixo, Donas, Gondomar (Pontevedra)

aspecto ten novas consecuencias para a investigación de dúas temáticas da Prehistoria recente, como o Neolítico e a Arte Rupestre. Esta cronoloxía representa un salto cuantitativo e cualitativo considerable que sitúa unha manifestación de arte rupestre de aire libre no Neolítico pleno, procedendo ademais dun contexto arqueolóxico profuso e complexo que por primeira vez evidencia de forma rotunda a construción dun espazo de representación simbólica dun grupo social arredor dun gravado rupestre ao aire libre. Este conxunto representa, por tanto, unha manifestación artística ao aire libre do Neolítico galego e que cronoloxicamente vén coincidir coa aparición da arte interior das cámaras megalíticas. Parece claro que a ocupación documentada na cata 3 mediante un solo de cabana con dous buracos de poste e restos materiais se correspondería co contexto arqueolóxico do petróglifo e a Levantamento gráfico do petróglifo das Campurras e sección E/O do conxunto estela. monumental En canto á estrutura perimetral, se ben certamente presenta unha técnica construtiva que baIII) O seguimento destes depósitos secundarios actuais sicamente recorda a empregada para os túmulos das mámoas sinala as orientacións das posibles áreas de procedencia dos –acumulación de terras e cubrición pétrea externa–, precisa materiais e que poderían ser tres áreas relacionadas ao N e unha maior caracterización e resposta a una decisiva intencioNO desta formación, coincidindo cos outeiros máis impor- nalidade de diferenciar un espazo significado con funcións específicas e que aínda están pendentes de ser clarificadas na tantes. IV) Alta frecuencia de utilización de materias primas lo- súa totalidade, do resto do espazo salvaxe e natural, consticais, cuarzos e cuarcitas de calidades diversas. O papel xogado tuíndo un espazo culturizado e cultural, antropizado e que polas materias primas alóctonas –seixos rolados de cuarcita, vén completar a nosa información sobre os primeiros cons procedentes do Miño ou da costa–, valorado no conxunto trutores. representaría unha materia prima de calidade nun sistema de xestión económica diversificado. V) Descubrimento do xacemento neolítico das Campurras, integrando un conxunto construtivo arredor dun petróglifo de BIBLIOGRAFÍA CITADA: cazoletas con contexto arqueolóxico asociado composto dun pavimento lousado e unha estela fincada no O deste, de forma GARRIDO RODRÍGUEZ, J. (1978): «Nueva estación paleolítica en Portavedra, triangular e cunha liña semicircular gravada no vértice. Este Gondomar (Pontevedra)», Boletín del Museo de Pontevedra, T. XXXII, pp.: conxunto de representación simbólica atópase espacialmente 49-74. delimitado por un peche perimetral definido por un murete de VIDAL ENCINAS, J. M. (1981): «La industria lítica de la estación achelense terra con reforzo pétreo ao exterior. Outros elementos, como de Portavedra», Boletín del Museo de Pontevedra, XXXV, pp.: 55-85. un sector dun fondo de cabana con dous buracos de poste e VILLAR QUINTEIRO, R. (2003): «Vintecinco anos do descubrimento da Chan restos materiais líticos, cerámicos e carpolóxicos, completan o do Cereixe (Portavedra, Gondomar): a doazón de Xaime Garrido ao rexistro arqueolóxico deste novo xacemento. Museo do Pobo Galego (Santiago)», Revista de Estudos Miñoranos (REM), VI) As datacións radiocarbónicas obtidas veñen sinalar a n.º 3, Instituto de Estudos Miñoranos, pp.: 5-21. coherencia entre estas datas, apuntando ao cambio do V-IV VILLAR QUINTEIRO, R. (2004): «O xacemento da Chan do Cereixo, Portavedra milenio a. C. De seguido, é preciso destacar a antigüidade (Gondomar) no contexto da investigación do Paleolítico en Galicia», cronolóxica amosada por estas realizacións materiais. Este Murguía. Revista Galega de Historia. Vol. 5: 43-56.

- 24 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/329-0

Campo arqueolóxico das Illas Cíes, Campaña 2006, Vigo (Pontevedra) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS

proxecto «Campo arqueolóxico das Illas Cíes» foinos solicitado pola Consellería de Familia, Muller e Xuventude da Xunta de Galicia. Este proxecto arqueolóxico serve de núcleo das actividades do Campo Internacional de Traballo das Illas Cíes dende a campaña de 2002 e que ten o seu campo de acción nas Illas do Medio e do Norte do arquipélago das Cíes. Agrupamos os obxectivos do proxecto en dúas liñas básicas complementarias: por un lado, a educación patrimonial dos integrantes do Campo Internacional de Traballo das Illas Cies, favorecendo a súa participación activa no coñecemento, defensa e posta en valor do noso patrimonio arqueolóxico e cultural, o outro grande obxectivo do proxecto. Para alcanzar estes obxectivos, estámonos a servir das seguintes actividades: -Campañas periódicas no castro das Hortas. O castro conserva restos de materiais e estruturas visibles en superficie dende o Bronce Final ata a Época Moderna, pasando pola Idade de Ferro, a romanización e o medievo, polo que o traballo nel é a escusa perfecta para que sirva de aula interactiva para o coñecemento in situ do noso patrimonio. - Co fin de complementar o coñecemento do patrimonio arqueolóxico das Cíes e a súa protección, e a solicitude da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, acometemos a delimitación e caracterización dos xacementos arqueolóxicos das Illas do Medio e Norte. Esta actividade sérvenos para realizar prácticas de prospección e sondaxes arqueolóxicas. - Limpeza e levantamento planimétrico dos elementos etnográficos e patrimonio arquitectónico das Illas do Medio e Norte. - Actividades complementarias: conferencias, talleres de restauración cerámica, clases de deseño arqueolóxico, etc.

opinión, e á vista das estruturas e do estudo do contorno inmediato do xacemento, cremos que o que temos nas ladeiras entre os dous faros da Illa do Medio son os restos dun asentamento castrexo, posteriormente romanizado, fundamentándonos na existencia do impoñente concheiro, así como os refuxios1, a casa circular e o abundante material en superficie, se ben cremos que o castro propiamente dito estaría no alto que hoxe ocupa o faro grande, sendo totalmente arrasado durante a súa construción; as razóns de situar aquí a acrópole do asentamento son a visibilidade, a defensibilidade (totalmente imposible nun asentamento de media ladeira) e os restos dun probable foxo ao E do faro. Na ladeira quedarían, por tanto, o vertedoiro do poboado, materiais de arrastre e estruturas habitacionais dispersas por extramuros. As casas e

O castro de Hortas localízase cartograficamente na folla do MTN: 1:50.000 n.º 222-II («Cíes»), en concreto as súas coordenadas UTM son 507 275 X; 4.673.710 Y. Localízase na ladeira entre o Faro de Cíes e o Faro do Príncipe, polo que o seu acceso é posible dende os camiños que levan aos dous faros anteditos, a súa altitude é de entre 60 e 130 msnm. RESULTADOS DA CAMPAÑA DE 2006 A campaña de 2002 permitiu clarificar a tipoloxía do xacemento, desmentindo algúns puntos da súa ficha de catalogación, como a existencia de murallas ou confirmando a súa romanización, como se insinuaba na antedita ficha. Na nosa - 25 -

Localización das habitacións rupestres dentro do castro das Hortas, nas Illas Cíes

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Campo arqueolóxico das Illas Cíes, Campaña 2006,Vigo (Pontevedra)

Foto dos traballos nos abrigos

os socalcos corresponderían aos labregos dependentes do mosteiro de Santo Estevo e que comezaron a recolonizar a illa a partir da Baixa Idade Media. Nesta campaña de 2006, intervimos nas habitacións rupestres (5) repartidas entre a ladeira E e caída W do foxo S. Os nomes destes abrigos naturais antropizados foron postos polos voluntarios que traballaron na súa limpeza en razón da súa morfoloxía ou os restos faunísticos neles localizados, a única excepción constitúea o denominado Altar dos Druídas, xa que o seu nome procede da tradición erudita de principios do s. XX e xa está fondamente enraizado entre os coñecedores das Illas Cíes. Destes abrigos, dous –o Altar dos Druídas e o Pico da Aguia– xa presentaban a simple vista restos dos denominados hippys, campistas libres que habitaron as Cíes durante os anos 60 e 70 do pasado século. Os obxectivos do seu estudo era o de determinar o seu grao de alteración contemporánea e poder clarificar a súa ocupación orixinal en función dos materiais a eles asociados. A metodoloxía do seu estudo con-

sistiu na realización dunha planimetría en planta e sección do seu estado orixinal, seguidamente procedeuse á retirada do lixo, terra solta e pedras procedentes das caídas de terra da ladeira, ata chegar a un nivel inalterado polo lixo contemporáneo ou ben deixar a rocha natural á vista. Finalmente, elaborouse outra planimetría en planta e sección do abrigo unha vez limpo. En conclusión, nas habitacións rupestres do castro das Hortas estudáronse máis de 9.000 pezas, das cales foron seleccionadas preto de 1.300 para profundar no seu estudo (aprox. o 15%). A primeira impresión é a de que as habitacións rupestres máis afastadas da acrópole do xacemento só foron ocupadas durante a II fase do castrexo (ss. IV-II a. C.), mentres que as máis próximas están moi romanizadas. Entre os materiais, debemos destacar os fragmentos de cerámica púnica (apenas media ducia) que veñen contextualizar o castro en relación cos contactos entre os asentamentos da ría de Vigo e o imperio cartaxinés, o que coincidiría coa introdución do torno de olería e as primeiras fusaiolas (unha das recuperadas está feita reaproveitando cerámica púnica). Outro dato importante proporciónao un fragmento de Terra Sigillata Hispanica do Altar dos Druídas. Outras conclusións evidentes son a forte contaminación dos asentamentos incontrolados dos anos 60-70 do s. XX e a reutilización dos abrigos por parte dos colonos dende a Baixa Idade Media, en relación a esta ocupación de Época Moderna están os abundantes ósos de cabra, principal gando dos colonos ata ben entrado o s. XX.

NOTAS 1 A campaña de prospección do 2004 permitiunos localizar 2 refuxios naturais antropizados con materiais da Idade do Ferro nos cantís ao N-E do Faro Grande, o que agranda as dimensións do xacemento con respecto á campaña de limpeza.

- 26 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/338-0

Campo arqueolóxico de Lira, Carnota (A Coruña) JORGE LAMAS BÉRTOLO

proxecto «Campo arqueolóxico de Lira, Carnota (A Coruña)» foinos solicitado pola Dirección Xeral de Xuventude da Xunta de Galicia. Agrupamos os obxectivos do proxecto en dúas liñas básicas complementarias: - O obxectivo fundamental foi a participación dos integrantes do campo de traballo de Lira favorecendo a súa participación e coñecemento do noso patrimonio arqueolóxico e, polo tanto, sensibilizándoos na defensa deste. Os rapaces interesados recibiron un certificado de participación para engadir o seu currículo. - A espiña dorsal do proxecto foi a da rendibilidade sociocultural dun xacemento castrexo, o de castro de Mallou, por medio do mantemento da limpeza da vexetación. O castro supón un valor patrimonial que, explotado adecuadamente, se pode engadir ao conxunto de valores ambientais e culturais do concello de Carnota, enclavado na Costa da Morte. Así, a actuación levada a cabo potencia o seu valor como xacemento arqueolóxico e como patrimonio visitable e entendible polo turista.

LOCALIZACIÓN O castro de Mallou localízase cartograficamente na folla do MTN: 1:25.000 n.º 119-I (Muros), en concreto as súas coordenadas UTM son 492.090 X; 4.739.380 Y. Localízase nun grande outeiro no tramo final dunha dorsal do contraforte da serra que descende suavemente cara á chaira litoral. Ao castro accedemos dende o lugar de Mallou, a poboación máis próxima que lle dá o nome. Dende Mallou, colleremos unha pista forestal en dirección sueste cara á cabeceira do Rego de Maceiras, tras pasar o regato e a uns 150 m collemos un desvío cara ao W e a 50 m de ascenso por este camiño temos o xacemento. A súa altitude é de 121 msnm. RESULTADOS A limpeza de vexetación do xacemento permítenos deixar ao descuberto unha serie de restos que nos axudan a clarificar tipoloxicamente este xacemento, co fin de completar a ficha de catalogación. Así, por un lado temos o recinto amurallado

Esbozo do castro de Mallou elaborado ao finalizar a actuación

- 27 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Campo arqueolóxico de Lira, Carnota (A Coruña)

Foto dos traballos

composto por unha potente muralla e que acolle no seu interior os restos de estruturas habitacionais circulares e rectangulares coas esquinas redondeadas (un total de 23). O acceso a este recinto realizaríase polo sector W, xa que na depresión central da muralla neste sector atópanse os dous corpos de garda. Por outro lado, constatamos a presenza dunha plataforma inferior (segunda liña defensiva) cunha muralla máis estreita que a superior e que no sector S anchea para configurar un pequeno antecastro. Nesta plataforma ató-

panse os dous torreóns que flanquean o acceso ao recinto, un posible alxibe, así como un cercado para os animais. En canto aos restos arqueolóxicos, sinalar que só se atopou a conta dun colar, destacando a ausencia de materiais ceramolóxicos en superficie. Polo que respecta á potencialidade do xacemento como valor patrimonial visitable, é evidente que a limpeza require un labor constante de mantemento, sendo necesarias actuacións tendentes á súa consolidación. Así propuxemos, e foi aceptado, a execución dun plan director configurado por tres campañas máis, na que se realizarán labores de axardinamento e de delimitación de estruturas, escavación do acceso ao recinto superior e dalgunha estrutura habitacional e consolidación dos restos escavados. Finalmente, elaboraremos uns folletos explicativos do castro, así como a cartelería deste e a súa inclusión nunha ruta da zona (existen nas proximidades numerosos petróglifos así cunha riqueza natural e paisaxística envexable). No momento de escribir este pequeno informe, demos por rematada a campaña de 2007. Como conclusión, convén sinalar que a aceptación da nova actividade por parte dos integrantes do campo de traballo foi total, como demostra a ilusión e a enorme motivación que puxeron nun traballo que por veces podía resultar moi duro fisicamente ao rozar silvas, toxos e xestas, xunto coa cinsa resultante do incendio que devastou o castro na véspera de comezar os traballos, o que dificultou aínda máis o labor de limpeza.

- 28 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/364-0

Intervención arqueolóxica no xacemento de Castromao, Campo de traballo aqueolóxico, Celanova (Ourense) LUIS ORERO GRANDAL

o xacemento castrexo-romano de Castromao en Celanova, Ourense, o ano 2006 levouse a cabo unha nova campaña arqueolóxica (actividade que se realiza ininterrompidamente dende o ano 1992) ao abeiro dunha subvención económica da Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia e co obxecto de seguir afondando no coñecemento dunha zona do xacemento, esquina baixa suroeste, na que se traballa dende o ano 2000. Esta zona nunca fora escavada ata os anos 1994 e 1996 nos que se abrira un pequeno corte, polo que nos ofrece unha nova visión desa parte baixa do recinto, fortemente romanizada. Caracterizábase pola descuberta dunha estrutura circular que mantén a súa soleira no acceso, pero cuxo pavimento está 90 cm por baixo, tamén conserva un pequeno resto de revocadura de parede no interior. A escasa distancia en sentido leste, algo menos de 150 cm, deixouse á vista parte (un terzo do seu contorno) doutra estrutura circular. No mes de xullo de 2006 e contando coa colaboración durante dúas semanas dos integrantes dun campo de traballo arqueolóxico, proxectamos ampliar o corte co obxecto de deixar perfectamente delimitada esa estrutura, ao tempo que se estudarían as súas características. Deste xeito, prolongarase en anchura o corte iniciado no ano 1994, continuado no ano 1996, que está orientado en sentido norte-sur. Con base nesa orientación abriuse, xusto a continuación, un corte de 12

Vista xeral da estructura circular descuberta e escavada

metros de longo por 3 metros de ancho, dividido en catro cadros de 3 x 3 metros. No lateral oeste do cadro superior, ampliamos neste sentido 6 metros máis ata enlazar co corte superior da zona xa escavada. En total, abríronse uns 43 metros cadrados. Na mesma esquina SE do cadro máis baixo, asoma unha pequena parte de parede (cara exterior) dunha estrutura que semella ser circular. A altura que conserva por riba do nivel deixado no cadro aberto ten entre 15 e 35 cm. No terceiro cadro, na súa parte oeste déixase ao descuberto máis parede da estrutura circular cunha altura conservada de 60-100 cm. Aquí comeza a aparecer material moi mesturado: cerámica castrexa, común romana e escasa T. S. Hispánica. No cadro seguinte, o superior que fai esquina, entre capas de arrastre (neste punto comeza un forte desnivel) e derrubas, segue descubríndose parede cunha altura de 110 cm. Próximo á esquina NO do cadro localízase, pegado á parede da estrutura circular que se vai deixando á vista, un muro de 50 cm de ancho e con sentido NE, que se supón corresponde ao lateral do vestíbulo. Pola cara norte, abriuse o xusto para deixar totalmente delimitada a estrutura, así como a cara interior do arranque do posible vestíbulo. Tamén localizamos o oco de acceso da estrutura que, no seu interior, ofrece unha sucesión de derrubas e arrastres entre os que aparece unha maior cantidade de material que, unha vez lavado e estudado, se aprecia que fragmentos cerámicos localizados na derruba superior, casaban con outros localizados na parte inferior, o que nos dá unha idea do «revolto» que hai neste lugar. Na parte inferior, por riba dunha capa amarela e compacta que recubría o pavimento localizado, estaba a soleira da estrutura. A súa medida, 83 cm, coincide co ancho do oco descuberto ao norte da parede. Ten curva polo exterior, rebaixes laterais e burato para facer xirar a porta e encaixala dende dentro. Está rachada polo que sería a súa parte interior, presentando un rebaixe rectangular de 27 x 15 cm e 3/4 cm de profundidade. Con base nisto, trataríase dunha lousa reutilizada logo como soleira. Queda así á vista unha estrutura circular que ten 3,60 metros de diámetro en sentido lesteoeste, e 3,70 metros en sentido norte-sur. A parede, cun ancho que oscila entre os 50 e os 55 cm

- 29 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Intervención arqueolóxica no xacemento de Castromao, Campo de traballo aqueolóxico, Celanova (Ourense)

Fragmento do tríscele calado recuperado

consérvase, sobre o localizado pavimento, nunha altura que vai entre os 55 cm na parte sur, e os 150-170 cm na parte norte. O pavimento está a 120 cm por baixo do nivel que ten o acceso. Pola parte exterior dese oco de acceso, entre a derruba, recuperamos un fragmento dun tríscele calado. Trátase dunha esquina da peza, conserva unha aspa, pero a principal característica neste caso é que, arredor do círculo que enmarca o tríscele, conserva un friso con triángulos en relevo. Pódese concluír apuntando que esta campaña nos permitiu deixar á vista unha estrutura circular que ofrece unhas características semellantes á escavada no ano 1994. É dicir,

oco de acceso elevado sobre o pavimento interior. A maioría dos materiais recuperados principalmente a nivel cerámico, formas lisa e decoradas de T. S. Hispánica (lisos de formas Drag. 15/17, Drag. 27 e Drag. 46; decorados, de formas Drag. 29, Drag. 36 e Drag. 37. Algúns fondos conservan parte do selo: ... MIA; O · ... ; ... INO) confirman as nosas estimacións a nivel de datación desta zona suroeste do recinto e inciden na súa forte romanización. Os fragmentos de xerriñas de pasta cincenta son tamén característicos da época altoimperial. O mesmo sucede coas formas recoñecibles de obxectos ou recipientes de vidro, algún podería ser da forma Issings 106. Estamos, con toda seguridade, nunha zona do xacemento na que, a xulgar polos materiais recuperados nesta campaña, nos confirma plenamente a data estimada para a súa ocupación: dende mediados do século I d. C., ata mediados ou finais do século II d. C. Cada vez estamos máis convencidos da posible destrución da muralla por baixo desta zona, ben sexa debido aos labores agrícolas ou a outro tipo de actividade que, neste momento, non se pode precisar. Aínda que talvez o forte desnivel do terreo, ladeira do monte, poda ser o causante da destrución destas estruturas defensivas e/ou de contención (feito que se comprobará en campañas posteriores). Que nesta parte do xacemento, a muralla ou elemento de protección desta plataforma baixa do recinto castrexo-romano estaría máis ao sur, a xulgar pola estratificación horizontal que se dá por fóra nesta parte da ladeira e vista claramente no gran corte aberto na esquina SW, no ano 2000, está fóra de toda dúbida.

- 30 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/371-0

V Campaña de actuación arqueolóxica na Rocha Forte, Santiago de Compostela (A Coruña) RAQUEL CASAL GARCÍA / FERNANDO ACUÑA CASTROVIEJO1

actuación deste ano é a continuación dos traballos realizados a partir do ano 2001 cando por iniciativa do Concello de Santiago, mediante un convenio coa USC e cun equipo interdisciplinario, iniciamos os labores previos para a diagnose do asentamento da Rocha Forte (Santa María de Conxo) onde se coñecía desde sempre a existencia dun castelo baixomedieval da mitra compostelá. Levantado polo arcebispo Xoán Arias no século XIII, con reformas feitas no tempo de Berenguer de Landoira no XIV, e derrubado polos Irmandiños no XV, non se apreciaban restos destacables en superficie. Nesa primeira actuación os traballos consistiron na limpeza da área que supostamente ocupaba o castelo (terreo cedido polo cabido compostelán ao concello), unha prospección intensiva tanto do recinto como dos arredores e un primeiro levantamento topográfico. Nas campañas seguintes, anos 2002-2005, continuando como promotor o Concello de Santiago de Compostela, procedeuse á escavación en área da zona descubrindo os importantes restos arquitectónicos existentes tanto no que se refire ao sistema defensivo (muralla, torres grandes, porta de entrada, liza e barbacá) como parte de estruturas interiores (escalinatas, muros divisorios, un pozo con peitoril de 3,70 m de fondura), así como un interesante sistema de abastecemento de augas procedente da parte exterior da fortaleza que desauga cara ao río do Vilar. En canto aos materiais atopados nestas campañas cómpre resaltar o gran número de elementos de decoración arquitectónica (fustes, capiteis, merlóns, etc.),

Vista xeral do lado leste da barbacá

numerosísimos bolaños de diversos calibres, perpiaños con marcas de canteiro, cerámica de cociña de produción local, cerámica de mesa de importación de obradoiros levantinos e andaluces, máis de 30 numismas de distintas cecas peninsulares, materiais metálicos (ferro e bronce) como fibelas de cinto, aneis, argolas, bisagras, aros, apliques, placas e láminas fundamentalmente de ferro, apliques de mobles, de vestimenta e unha matriz de sigillum, de pequeno módulo e forma bioxival. Hai que salientar que todas estas campañas foron acompañadas dos respectivos traballos de consolidación das estruturas exhumadas por parte da empresa BIC, Materiales y Conservación. A intervención do ano 2006, financiada polo Consorcio de Santiago de Compostela, foi unha campaña de transición enfocada a facer un novo levantamento topográfico, necesario polas modificacións debido ás obras do desdobramento da vía férrea para o tren de alta velocidade que afectaron substancialmente a parte N da fortaleza e tamén porque a progresión dos labores de escavación modificaron sensiblemente a topografía do lugar. Así mesmo, propuxemos rematar as actuacións nos sectores parcialmente escavados no pasado (sectores 40 e 41) e escavar o lenzo W da cerca principal entre a entrada e a torre grande suroeste, así como a descuberta da barbacá na parte leste. Por último realizáronse unha serie de traballos de consolidación na cerca oeste, nos muros e canalizacións da zona sur e no sector do pozo interior. A escavación formulouse como un proceso de lectura estratigráfica coa recollida de todas as evidencias aparecidas complementadas cun rexistro exhaustivo dos diferentes niveis, usando para iso fichas propias analizadas aplicando o sistema Harris. En canto aos resultados máis destacados, son os seguintes: na zona sur (sectores 40-41) documentouse a cerca muraria, feita con bloques de granito revestidos polo exterior con perpiaños ben escuadrados; na esquina suroeste torre grande circular de perpiaños ben traballados dispostos en seco, a partir do que se artellan as cercas murarias N e W. A barbacá con cantería miúda na zona exterior e aparello irregular no interior, que nas fiadas inferiores reutiliza elementos de decoración arquitectónica, o que indica que corresponde a unha nova etapa construtiva froito das reformas que se producen no século XIV. Na zona oeste (sectores 51-52, 61-62) entre a porta principal e a torre grande suroeste, localizouse a cimentación da

- 31 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS V Campaña de actuación arqueolóxica na Rocha Forte, Santiago de Compostela (A Coruña)

cerca muraria, e tamén se atoparon dous buratos de poste preto da cerca muraria, na parte externa, que corresponderían posiblemente a un armazón de madeira anexado a ela. Nos sectores 47/57, 67/77 a finalidade foi a de descubrir todo o lenzo exterior da barbacá ata a vía férrea, o que se conseguiu con óptimos resultados xa que apareceu un bastión trapezoidal asentado sobre a rocha e puidemos comprobar a lonxitude da defensa que acada os 35,95 m e que nalgúns tramos chega aos 4,50 m de altura. No que se refire aos materiais sobrancea a cerámica de produción local e a de importación de obradoiros levantinos e a gran cantidade de tellas. Na metalistería abundan os cravos, as agullas de toucador, bisagras e elos. Os materiais líticos son moi abondosos: elementos de decoración arquitectónica (fustes, bases, capiteis, celosías), bolaños, canalizacións, etc. Así mesmo, recuperáronse dúas numismas, restos de estuco e óseos (ovicápridos, súidos e vacúns). Como conclusións provisionais desta campaña podemos afirmar que esencialmente temos definida a planta do castelo por tres dos seus lados xa que o norte está afectado pola vía férrea, e consiste nunha planta cadrada con muralla interior, dotada de torres grandes circulares, entrada cara ao oeste e unha barbacá de época posterior que posiblemente rodease todo o recinto. No que se refire á planta arquitectónica pensamos que existe unha clara influencia francesa. Como en anos anteriores a empresa BIC realizou labores de consolidación e restauración, neste caso na torre grande SO e nas estruturas da cerca muraria desde a entrada cara á vía férrea, así como no pozo interior. Finalmente, debemos indicar que non se puideron facer as actuacións enfocadas a resolver os problemas da auga e a súa drenaxe así como o reforzamento de parte da barbacá sur á espera dos informes dos técnicos de Patrimonio. Así mesmo, cómpre dicir que no ano 2007 non se fixo ningunha actuación xa que fica pendente que as administracións competentes resolvan os problemas derivados do PXOUM. Agardemos que non ocorra o que Bernardo Barreiro de V.V. lamentaba no século XIX sobre o triste destino do castelo da Rocha.

NOTAS 1 Departamento de Historia I, Universidade de Santiago de Compostela

Zona sur da muralla, barbacá e torreón SW.

BIBLIOGRAFÍA: CASAL, R., ACUÑA, F. et alii, «La Fortaleza de «La Rocha Forte» (Santiago de Compostela): Trabajos arqueológicos 2002-2003", Gallaecia 23, 2004, pp. 195 e ss. CASAL, R., ACUÑA, F. et alii, «La Fortaleza de A Rocha Forte (Santiago de Compostela). Campaña de 2004», Gallaecia 24, 2005, pp. 193 e ss. CASAL, R., ACUÑA, F. et alii, «Fortaleza medieval de A Rocha Forte (Santiago de Compostela). Campaña de 2005», Gallaecia 25, 2006, pp. 147-171. CASAL, R., ACUÑA, F. E GONZÁLEZ, G., O Castelo gótico da Rocha Forte. Santiago de Compostela, Os capítulos da irmandade. Peregrinación e conflito social na Galicia do século XV, Xunta de Galicia, 2006, pp. 430-437. CASAL, R., ACUÑA, F. et alii, «V Campaña de intervención no Castelo de Rocha Forte (Santiago de Compostela). Novas preliminares da actuación do ano 2006». Gallaecia 26, 2007, pp. 163-183. CASAL, R., ACUÑA, F. «La Arqueología de la fortaleza medieval de Rocha Forte (Santiago de Compostela)». Actas do 1º Encontro Compostelán de Arqueoloxía medieval. Edicións Lóstrego. Santiago 2007, pp. 87-114.

- 32 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/384-0

Posta en valor de Castromaior para fomento do turismo cultural no Camino de Santiago, Portomarín (Lugo) LUIS FRANCISCO LÓPEZ GONZÁLEZ

omo resposta ao encargo realizado pola Consellería de Innovación e Industria da Xunta de Galicia, en coordinación cos Servizos de Arqueoloxía da Consellería de Cultura e Deportes, lévase a cabo a posta en valor do xacemento castrexo de Castromaior, Portomarín Lugo, no Camiño de Santiago, que comeza no ano 2006. Partindo como base do traballo científico e de investigación, e tendo en conta por suposto a súa conservación futura, a finalidade principal é revalorizar este ben cultural. Os principais traballos realizados van encamiñados cara a tres liñas de actuación: a delimitación física do ben patrimonial, a definición do xacemento e a dinamización e difusión de Castromaior a través do Camiño de Santiago. Na intervención arqueolóxica para o ano 2006, tiñamos como primeira formulación a necesidade de ter unha aproximación das características xerais do castro a través do estudo e análise da súa morfoloxía, localización e relación coa súa paisaxe, análise específica que nos permitiu un achegamento ao seu encadre cronolóxico e histórico. O poboado organízase nun total de seis recintos delimitados por murallas, parapetos e fosos e unha serie de espazos en menor medida definidos a través de pequenos aterrazamentos ou chairas descritas arredor dos primeiros. Todas estas estruturas definen unha superficie habitable arredor de 5 hectáreas. O recinto superior, ou croa, presenta unha muralla de maior envergadura co resto, o mesmo que o foso que

rodea esta muralla. Tanto ao sur coma ao norte, este recinto está flanqueado por un segundo parapeto, un segundo foxo, e un terceiro parapeto, polo seu lado oeste dispón dun pequeno recinto previo á disposición dos ditos fosos e, polo seu lado leste, desenvólvense outros catro recintos. A superficie habitable conseguida disponse deste xeito en sucesivos recintos e conseguen un total de 3 Ha de terreo con posibilidade de ocupación. A superficie transformada é case un 60% en relación coa superficie con posibilidade de habitabilidade, o que indica un grande emprego de traballo e espazo para conseguir unha área habitable. Nesta ecuación toma relevancia a localización, pois é a variable que ten maior importancia á hora de instalar o poboado neste lugar que non ten unha doada defensa, polo que se necesitou un amplo investimento de traballo para delimitar o poboado e conseguir unha superficie habitable doada e protexida. Unha vez finalizada a limpeza de toda a superficie do castro, realizáronse catro sondaxes arqueolóxicas, nas que documentamos a existencia de polo menos dous momentos de ocupación do poboado castrexo. O máis recente deles testemuña unha ocupación nos primeiros anos do século I d. C., en contacto co mundo romano. Para a definición cronolóxica do momento de ocupación máis antigo contamos co rexistro dos restos ergolóxicos que falan dunha ocupación na Idade do Ferro. Os resultados das análises de varias mostras de carbóns recollidas especificamente precisan dous momen-

Reconstrución das estruturas de delimitación

- 33 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Posta en valor de Castromaior para fomento do turismo cultural no Camino de Santiago, Portomarín (Lugo)

tos nos que se concentran as mostras, un entre o século VIII a. C. e outro entre os séculos II a. C. e o cambio de era. Os resultados obtidos nas sondaxes realizadas nos aterrazamentos pegados ao recinto principal achégannos datos moi interesantes en relación coa ocupación e a funcionalidade do poboado. No recinto tres e catro, atopamos restos de construcións en ambos os dous recintos (sondaxe 2 e 3) e documentamos un nivel de ocupación castrexo que conserva restos dunhas estruturas feitas total ou parcialmente con materiais perecedoiros. Por riba deste nivel castrexo, aparece outro nivel arqueolóxico superposto, de cronoloxía posterior, o da derradeira ocupación do castro. Neste nivel atopamos os restos dunha vivenda, que contiña no seu interior, incrustado no chan, un morteiro de grandes dimensións como único enxobe, así como unha moeda de prata de Augusto que nos serve para datar post quem este nivel. Na sondaxe 4, atopamos os restos do parapeto terreo por riba dos restos dun recinto anterior. Respecto das investigacións no recinto superior ou croa, ten unha área total de 8.400 m2, dos cales son habitables 5.400 (un 20% do espazo habitable total do poboado). Na sondaxe 1, exhumamos os restos dunha habitación construída do mesmo xeito que a muralla, en cachotería de esquisto e cuarcita trabada con morteiro de arxila. A habitación da vivenda documentada na croa ten unhas dimensións de 3,20 x 4 m e conserva unha potencia considerable de case 2 m, así como un chan de moi boa factura feito

con argamasa vermella endurecida. Conserva un fogar composto por lareira, murete e braseiro. Os materiais asociados reflicten uns modos de vida asociados a actividades agropecuarias e teñen un carácter claramente doméstico. A cerámica documentada nos niveis de abandono e ocupación é case 100% redutora e correspondente a olas de cociña. Todas as cerámicas correspóndense con producións indíxenas, destaca unha ola con incisións horizontais, xerando bandas, sobre a que se inscriben incisións paralelas e oblicuas ás bandas, cunha retícula de rombos de liñas brunidas superposta. Respecto da relación do espazo dedicado a vivenda coa muralla, constatamos a existencia dunha rolda de 2 m de anchura, pavimentada e utilizada para o comunicación interior no recinto castrexo. Reflicte unha ocupación do espazo da croa organizada e planificada. Valoramos como moi positivos os resultados obtidos durante a intervención da campaña do ano 2006 no castro de Castromaior polos avances da investigación do poboado castrexo e o seu contexto histórico desenvolvido nunha franxa cronolóxica de seis séculos nos que se producen abundantes remodelacións. Por outra parte, non hai que esquecer a potencialidade dos restos descubertos e o seu bo grao de conservación. Estes resultados permiten establecer no futuro inmediato unha segunda intervención de escavación en área, co obxectivo de definir en maior medida a ocupación e evolución do poboado e proceder, de seguido, a divulgación deste patrimonio cultural.

- 34 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/386-0

Escavación arqueolóxica no Castro Grande de Neixón, Boiro (A Coruña) XURXO M. AYÁN VILA

LEONARDO GONZÁLEZ PÉREZ

campaña 2006 desenvolta polo Laboratorio de Arqueoloxía do IEGPS (CSIC-XuGa), abrangueu as seguintes actuacións: escavación arqueolóxica no Castro Grande de Neixón, coa ampliación dos sectores 01, 02 e 04; análises paleometalúrxicas, a cargo de Fernán Gómez Filgueiras, profesor de Ciencia dos Materiais da Escola Politécnica Universitaria do Campus de Ferrol, Universidade da Coruña; análise da microtoponimia arqueolóxica e documentación medieval referida ao contorno dos castros de Neixón, a cargo do Dr. Xosé Manoel Sánchez Sánchez, medievalista e técnico arquiveiro do Arquivo-Biblioteca da Catedral de Santiago de Compostela (Sánchez, en prensa); estudo antropolóxico da relixiosidade popular da parroquia de San Vicenzo de Cespón, a cargo de Leonardo González Pérez, axudante de dirección no presente proxecto arqueolóxico e especialista en Historia das Mentalidades (González e Ayán, 2007); análise xeomorfolóxica da Punta de Neixón, a cargo da Dra. Manuela Costa Casais, edafóloga e xeomorfóloga do Laboratorio de Paleoambiente, Paisaxe e Patrimonio (ITT, USC) (Costa, en prensa); documentación audovisual da memoria histórica sobre as explotacións mineiras en Neixón e Boiro, a cargo de Xosé Moledo Santiago, arqueólogo do equipo técnico e documentalista audovisual (Ayán et al, en prensa). No tocante á escavación arqueolóxica, a ampliación do sector 01 permitiu exhumar parte do muro de contención do parapeto, practicamente desmantelado, e constatar novamente a estratigrafía da zona. Debaixo da capa vexetal e dun vertedoiro da década de 1980 esténdese un granL depósito de derrubo (UENEI01015), formado por cachotes de xisto, cuarcitas e seixos que cobre os restos dun nivel de ocupación prerromano. Como aconteceu en campañas precedentes rexistramos, formando parte deste depósito, unha gran cantidade de materiais arqueolóxicos mesturados: unha pesa, abundantes bordos, barrigas e pivotes de ánfora Haltern 70, un pivote de ánfora Dressel 20, dous anacos de Sigillata Palol 10, un fragmento de Terra Sigillata Hispánica, un anaco de Sigillata Drag. 15/17 tegulas, anacos de catillus e muíños barquiformes, un bordo gallonado tipo Vigo, un pé de copa de cerámica común romana, anacos de cerámica púnica, unha asa dunha xerra Toralla, un bordo tipo Corredoiras, e unha peza correspondente á metade da tapa dun dolia ou vasilla de almacenamento. Neste senso, resulta evidente que existen restos dun primeiro nivel de ocupación da fase II do castrexo (séculos IV-II a. C.) sobre o que se ergue o parapeto cun muro de contención de mala calidade na súa cara interna. Posterior-

Panorámica do conxunto de fosas documentado no sector 02

mente, no cambio de era resulta factible a presenza de estruturas de cachotería que toman como referente o antigo parapeto defensivo. As afeccións sufridas en época recente supuxeron o esborrallamento desa arquitectura de cachotería e a mestura das derrubas e do material arqueolóxico de diferentes períodos (cerámica da fase II, cerámica púnica, ánfora Haltern 70, sigillatas tardías...). Pola súa vez, a decapaxe da ampliación do sector 04 deparounos un panorama moi semellante ao documentado no sector 01, coa aparición de material moderno, niveis de roza e un conxunto mesturado de materiais arqueolóxicos, entre os que destacan os seguintes: dous pondus cerámicos, unha pesa de rede, anacos de dolium, anacos de cerámica común romana, un fragmento de cerámica de paredes finas, anacos de muíños naviformes, cerámica decorada castrexa (bordos exvasados e barrigas con decoración selada, abundante tegula e numerosas asas, bordos e barrigas de ánforas Haltern 70. Debaixo do horizonte vexetal esténdense pequenos depósitos de cachote de escasa potencia, por riba do xabre, nos que se documentaron cerámica decorada castrexa da fase II (anaco de bordo tipo Vigo, bordos arestados e exvasados tipo Cíes e xerra Toralla), un fragmento cerámico reutilizado como ficha, dous fragmentos de ladrillo romano e abundante tegula e ánfora Haltern 70 e Lomba do Canho, un fragmento de cerámica Sigillata, dous anacos de vidro, anacos informes de ferro e restos de muíños barquiformes. Unha ollada xeral a estes materiais arqueolóxicos amosan o grao de alteración da zona e remítennos á existencia dun nivel prerromano, cunha orixe adscribible á fase II (xerras Toralla, bordos arestados), totalmente desmantelado pola remodelación acontecida en época roma-

- 35 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación arqueolóxica no Castro Grande de Neixón, Boiro (A Coruña)

Datacións de Carbono 14 do Angström Laboratory da Universidade de Uppsala (Suecia). Intervalos calibrados a dúas sigmas (as datacións foron calibradas empregando o programa de calibración radiocarbónica de Stuiver et al, 1998). Nº MATRÍCULA

MOSTRA

CONTEXTO

C14

Ua-34405

MU040825J02

3 400 ± 40 BP

Ua-34406

MU040825J08

2 530 ± 50 BP

Cal BC 803-508

Ua-34407

MU050802J01

2 250 ± 35 BP

Cal BC 322-205

Ua-34408

MU050808J01

2 220 ± 35 BP

Cal BC 382-202

Ua-34409

MU060824J01

2 235 ± 35 BP

Cal BC 329-204

Ua-34410

MU060829J04

Burato de poste debaixo do parapeto Ósos no cuncheiro do foxo 01 Nivel de queimado sobre o cuncheiro do foxo 01 Carbón na base do foxo 01 Carbón no interior dunha fosa Carbón no interior dunha fosa

CALIBRACIÓN A 2 SIGMAS Cal BC 1779-1607

2 110 ± 35 BP

Cal BC 206-43

na. As sigillatas documentadas e outros materiais romanos remítennos a unha fase de ocupación adscribible aos séculos I-III d. C., correspondéndose coas estruturas de cachotería localizadas no sector 01 e no sector 02. No sector 02 procedeuse á ampliación cara ao N do tramo de foxo 2 que cingue o acceso SL ao recinto superior do Castro Grande. Esta escavación corroborou as hipóteses formuladas con anterioridade: selado intencional, de natureza antrópica, no que se producen, probablemente, pequenos depósitos intencionais de materiais cerámicos (bordos protoarestados, bordos tipo Corredoiras, xerras Toralla, bordos tipo Cíes, olas Toralla), líticos e metálicos (fíbula de longo travessâo sem espira, un anaco de fondo de crisol cerámico para fundir bronce), todos adscribibles á fase II do castrexo (séculos IV-II a. C.) Por outra banda, é moi destacable a gran cantidade de material púnico exhumado, como xa acontecía no tramo escavado en 2005 (askós ebusitano, restos de ánforas Mañá-Pascual A4). Finalmente levouse a cabo a escavación do nivel prerromano que se estendía polo sector 02, documentándose toda unha serie de estruturas en negativo, principalmente fosas, algunhas delas asociadas a calzos de pedra unidos a buratos de poste. Estas fosas foron practicadas no substrato rochoso e remítennos a un primeiro nivel de uso de todo o espazo, con anterioridade á construción do parapeto e coetáneas á construción dos foxos defensivos e a unha primeira estacada de madeira. O material arqueolóxico documentado no interior é basicamente cerámica castrexa da fase II (anacos de bordos recto tipo Neixón evolucionados, bordos arestados, bordos tipo Corredoiras, asas de xerras e olas Toralla, bordos tipo Cíes, anacos de mans de moer e muíños barquiformes) e cerámica púnica. A este respecto, trátase de cerámica de uso cotián e de cociña, agás un posible anaco de askós.

Algúns materiais púnicos recollidos no interior das fosas. A peza 1 é unha imitación castrexa de ungüentario púnico.

Rexistramos restos dunha xerriña púnica procedente do N de África e adscribible aos séculos IV-III a. C., outra xerriña e unha peza excepcional correspondente a unha xerra con paralelos en Sardeña, Córsega, sur peninsular e fachada atlántica (A Lanzada e Baroña). Cómpre subliñar a aparición dun exemplo máis de imitación indíxena de ungüentarios púnicos, peza na que se conservan as marcas das unllas da oleira castrexa. Todas estas evidencias permítennos desbotar a idea de que esta zona do recinto superior do Castro Grande servise de espazo habitacional na súa primeira época (séculos IV-III a. C.). Os materiais recollidos no interior das fosas presentan unha homoxeneidade total co documentado no interior dos foxos que cinguen a entrada SL, de aí que este acceso, o sistema defensivo e mais as fosas sexan coetáneas e respondan ao mesmo momento de uso [táboa 1].

BIBLIOGRAFÍA COSTA CASAIS, M. (en prensa): «Análise xeomorfolóxica da Punta de Neixón». En Ayán Vila, X.M. (coord.): Os Castros de Neixón, II: de espazo natural a paisaxe cultural. Serie Keltia. Noia: Toxosoutos. GONZÁLEZ PÉREZ, L. e AYÁN VILA, X.M. 2007: «Estudo antropolóxico da relixiosidade popular na parroquia de San Vicenzo de Cespón». En Ayán Vila, X.M. (coord.): De Sancti Vicenti de Sispalona a San Vicenzo de Cespón. Cadernos Culturais de Boiro, 9: 85-128. Boiro: Concello de Boiro. AYÁN VILA, X.M., MOLEDO SANTIAGO, X., GONZÁLEZ PÉREZ, L., e GÓNZÁLEZ GÓMEZ DE AGÜERO, E. (en prensa): «Etnoarqueoloxía e Paleometalurxia dos Castros de Neixón (Boiro, A Coruña)». En Actas das Xornadas de Introdución á minería no Barbanza (Boiro, 20 e 27 de xaneiro de 2007). [Dispoñible en formato PDF en http://neixon.blogspot.com] SÁNCHEZ SÁNCHEZ, X.M. (en prensa): «San Vicenzo de Cespón e os Castros de Neixón na Idade Media (ss. XIII-XV): unha análise histórica da toponimia arqueolóxica». En Ayán Vila, X.M. (coord.): Os Castros de Neixón, II: de espazo natural a paisaxe cultural. Serie Keltia. Noia: Toxosoutos. [Dispoñible en formato PDF en http://neixon.blogspot.com].

- 36 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/399-0

Escavación arqueolóxica no campamento romano de Aquis Querquennis, Bande (Ourense) SANTIAGO FERRER SIERRA

campaña arqueolóxica de 2006 centrouse, nesta ocasión, no recinto do campamento de Aquis Querquennis, procedendo a escavación completa dos cadros n.º 23 e 44 (20 x 10 m), mentres que os dous restantes, n.º 24 e 73, foron reducidos á metade (10 x 10 m); é dicir, unha superficie de 600 m2 que se localizaron na parte occidental do recinto castrense, zona da retentura, coa finalidade de completar a exhumación da porta decumana, escavada en parte na campaña arqueolóxica do ano 1982, e da fachada do edificio dos horrea, exhumados, tamén parcialmente, en senllas campañas de 1986 e 1988. Os cadros escavados situáronse, a continuación dos das campañas anteriores de 1982 (cadro n.º 20) e de 1986 (cadros n.º 49 e 50), continuando coa orde que se viña establecendo para a cuadriculación xeral do campamento. Unha vez que rematamos a escavación destes cadros, procedemos á retirada das testemuñas intermedias, co obxectivo de obter unha panorámica xeral do conxunto da superficie escavada. Nesta campaña de 2006, quedaron definidos na súa totalidade a porta decumana e practicamente o edificio dos horrea.

altura. Como cuestión que convén destacar, resultan os reforzos realizados nos ángulos máis exteriores de ambas as torres, profundando no terreo natural, o que permitiu que se conservasen na torre sur ata tres fiadas de bloques de pedras, circunstancia á que non lle atopamos unha explicación lóxica, a non ser por cuestións de seguridade por atoparse o arranque do foxo moi preto delas. Ambas as torres presentan unhas medidas de 12 por 4,85 m exteriores, deixando un espazo de tránsito de 4,70 m. Pola parte interior destas torres, invadindo o espazo de tránsito, sobresaen catro pedras de cantería, das cales soamente se conservan tres, que corresponden aos fundamentos das xambas das portas, estando os máis occidentais aliñados coa parte externa da muralla e os orientais no remate interior das torres, deixando un van de entrada de 3,10 m de anchura. Ao mesmo tempo, avanzan, de xeito simétrico, ambas as torres cara ao exterior e ao interior do recinto campamental uns 4,5 m medidos dende os paramentos exteriores e interiores respectivamente da muralla. Ambas as dúas torres, aínda que simétricas, presentan elementos construtivos diferentes sobre todo nos puntos de contacto coa muralla. Mentres que a torre norte aparece en todo o seu perímetro construída con grandes bloques graníticos, a torre sur, na ala de engarce coa muralla, realízase mediante un paramento levantado con perpiaño utilizando a mesma técnica construtiva que a da muralla, con lenzos exteriores ben careados de 1,20 m de ancho. No interior desta torre sur, aparece un anaco de muro de 1 m de ancho, orien-

PORTA DECUMANA Atópase situada na parte occidental do recinto castrense, ocupando unha posición centrada con respecto ao eixe nortesur do campamento. Está constituída por dúas torres de planta rectangular aparentemente idénticas e simétricas, aínda que amosan algunhas diferenzas construtivas entre elas. Destas torres soamente se conserva a última fiada dos alicerces, constituídos por bloques irregulares de granito preparados para executar un aparello de cantería asentado a óso, coas caras de xunta e os sobreleitos, onde se producen os contactos, perfectamente apiconados. Moitas destas pedras de cantería presentan nos sobreleitos unhas pequenas concavidades para a utilización dos ferrei forfices, amosegas que denotan o emprego de aparellos elevadores sofisticados. Os alicerces de ambas as torres aparecen escavados no terreo natural de xabre por medio dunhas grandes gabias moito máis anchas que o espazo ocupado polos bloques de pedra, coa finalidade de contar cun espazo suficiente á hora da súa colocación, consistente en empuxar e axustar estes grandes bloques de pedra ata as caras exteriores das gabias, deixando na cara do interior un oco aproximado de 0,50 m, que se encheu con cascallos de obra segundo se ía avanzando en Vista xeral da Porta Decumana - 37 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación arqueolóxica no campamento romano de Aquis Querquennis, Bande (Ourense)

lares de granito tapado con pequenas laxas, coincidente, este último, coa fachada interior da porta decumana.

Vista xeral do edificio dos Horrea

tado coa liña exterior da muralla dividindo este espazo en dous ámbitos, circunstancia que queremos interpretar como o asento dunha escaleira de acceso ao adarve da muralla. En todo caso, a porta decumana presenta unhas proporcións moito máis pequenas que os da porta principalis sinistra con 14,20 m de fachada e un único van de entrada, aínda que as torres mostran idénticas proporcións e a mesma técnica construtiva.

O INTERVALLUM Recibe este nome, así como o de via sagularis, o espazo libre de edificacións existente entre o lenzo interior da muralla e, neste caso, a fachada occidental do edificio dos horrea. Espazo de 11,80 m de ancho, dos cales soamente 6 m están dedicados a rúa e o resto ocupados por unha rampla construída con restos de cascallo miúdo de obra pegada á liña interior da muralla. Por outra banda, transcorrendo paralela a liña do pórtico da fachada occidental dos horrea, discorre unha canle de evacuación de augas procedentes do tellado deste edificio, nun primeiro momento marcado pola goteira e recheo de anacos de tegulas e, de seguido, construído con pedras irregu-

OS HORREA A superficie escavada nesta campaña de 2006 correspóndese coa exhumación do ángulo sur do horreum máis occidental, cadros n.º 44 e 72, completando, deste xeito a escavación deste grande edificio que xa se comezara no ano 1986 e 1988. Neste edificio, segundo os resultados obtidos durante esta campaña, podemos distinguir dous ámbitos diferentes: o núcleo esencial dos horrea dividido en dúas estancias e un pórtico que o flanquea pola banda occidental e pola fachada principal que linda coa via decumana. En primeiro lugar, contamos co núcleo esencial deste edificio dividido en dúas estancias, a primeira moito máis ampla que a segunda situada na parte interior salpicada de buracos con forma tendente a cuadrangular, que corresponden o asento e roubo posterior dos piares troncopiramidais que servían de asento a unha tarima de madeira que formaba o verdadeiro chan dos horrea e unha segunda estancia de 4,20 m de ancho situada na fachada principal carente deste tipo de piares con solo de terra apisoada que serve de almacén para produtos que non necesitan ambientes de conservación especiais, servindo tamén de tránsito para acceder á parte interior, como así se pode observar na cimentación rectangular pertencente a un posible banzo ou soleira dunha porta. Por último, convén subliñar que este edificio aparece flanqueado, pola banda occidental (3,50 m de ancho) e polo sur (2,50 m de ancho), por medio dun pórtico delimitado por un murete dormente estreito (30 cm) e unha cimentación que non acada os 10 cm de profundidade, conservando un chan de terra apisoada interrompido na banda occidental pola cimentación de dous potentes contrafortes pegados ao muro de cerre do edificio que presenta unha dimensión arredor de 1 m de anchura.

- 38 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/420-0

Escavación arqueolóxica no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo) VÍCTOR TOMÁS BOTELLA1

actuación arqueolóxica do ano 2006 tivo como obxectivo a escavación en área en dúas zonas do xacemento, como continuación dos traballos feitos no ano 2003 e co fin de completar o coñecemento dos elementos arqueolóxicos detectados daquela. A campaña levada a cabo permitiu afondar no coñecemento dos dous sectores do castro onde se viña investigando nestes últimos anos: no antecastro oeste, na plataforma meridional sobre o camiño cuberto de acceso e, na entrada leste ao interior do recinto, a través do forte sistema defensivo aquí existente. Na área do antecastro oeste, foi posible completar o coñecemento sobre algúns dos aspectos particulares das construcións exhumadas no 2003 e anos anteriores, que se ben non permitiu definir as súas funcionalidades, si fixo posible delimitalas pola súa banda leste e reafirmar a diacronía entre ambas as dúas, xa ben testemuñada con anterioridade, cun máis completo rexistro da súa relación estratigráfica. Todo iso facilitou as seguintes consideracións: - Na nova superficie aberta, ten continuidade o nivel de derruba de pallabarro detectado no ano 2003, que testemuña a existencia dunha fase previa de estruturas realizadas con materiais perecedoiros e amplía a tres os momentos construtivos documentados ata o momento neste sector do xacemento. - Completouse a exhumación da estrutura rexistrada na campaña do ano 2003 no seu límite SL, repetíndose o remate

Vista final do antecastro (desde o sur)

en esquina arredondada; o feito de que o muro NO-SL que a pecharía polo leste estea totalmente destruído non permitiu unha mellor observación das súas características ou particularidades. O interior non resultou fértil no que respecta ao material arqueolóxico, polo que non podemos especular sobre o seu posible uso. No que respecta á gran construción rectangular aquí situada puido, tamén, ser recoñecido o seu esquinal leste, disposto en ángulo de +/- 90º, moi ben conservado. Observáronse diferenzas de tratamento e factura entre os paramentos interno e externo, este último moito máis descoidado, con apoio en coios de seixo e sen procura de verticalidade nin regularidade na súa fábrica. Este feito, e a salientable diferenza de cota de implantación e uso entre o exterior e o interior, obriga a pensar que o paramento externo agora exhumado non estivo á vista, conservándose unicamente a súa cimentación, polo que poderiamos estar diante dunha construción parcialmente hipoxea, encaixada nun desmonte da plataforma nese momento existente, plataforma que cubriría os restos anteriores, incluída quizais á outra estrutura, xa en desuso e parcialmente destruída. No sector do acceso leste ao xacemento, foi posible completar a documentación dun corredor arquitectónico monumental que supera os 15 m, cunha anchura variable entre os 3,20 m no seu cabo oeste e os 2,80 m no leste. No inicio deste corredor, recuperáronse as pegadas, en formas de rozas verticais nos paramentos das murallas da porta que pechaba o paso ao interior do recinto. As consideracións que se poden facer neste área son as seguintes: - Puidéronse documentar os muros laterais que crean o corredor de entrada na muralla, que contaban cunha gran monumentalidade e solidez. Estes muros, na superficie aberta na campaña actual, foron exhumados en mal estado de conservación, aparecendo derrubados a moi pouca altura da rasante do camiño que flanquean, conservando unicamente dúas ou tres fiadas in situ. - A presenza de chanzos no paramento da muralla no flanco interior desta, aberto no ano 2003, así como algúns vestixios recoñecido noutros puntos deste elemento neste ano, fan pensar na posibilidade de que se trate dunha muralla escaleirada, para a súa mellor estabilidade.

- 39 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación arqueolóxica no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo)

Vista do corredor de entrada aberto na muralla desde ó leste

No sector da entrada ao interior da croa, descubriuse a continuación do camiño de acceso, con parte de seu empedrado orixinal, camiño flanqueado á esquerda por unha construción, presumiblemente de tipo doméstico, que foi exhumada parcialmente. No seu interior, recolleuse un interesante conxunto de materiais, entre os que cabe salientar os pertencentes a adornos corporais, caso dos restos dun colgante de ouro ou un alfinete de bronce e moedas. O particular da súa situación, a pouca distancia do arco sur da muralla cara a cal puidera dirixirse un ramal do camiño de acceso, poderá per-

mitir en futuras campañas acadar un mellor coñecemento da configuración urbanística do castro neste sector da entrada e os camiños de tránsito interior que se crean a partir del. Son varias as consideracións que hai que facer respecto deste sector: - A escavación da nova estrutura descuberta neste sector da entrada permitiu recoñecer, aínda que fora de xeito incompleto, unha nova unidade habitacional do xacemento, que semella conformar, ata o visto, unha planta ovalada ou rectangular de esquinas redondeadas, tipoloxía común do mundo galaico-romano, no que cadra ben pola adscrición cultural dos restos mobles directamente relacionados con ela. - Esta construción implántase, cimentando o seu muro sobre ela, nunha plataforma ou terraza que se eleva sobre o camiño que flanquea; hai que lle supoñer a esta plataforma, primeiramente, unha función niveladora do terreo, aínda que tamén pode que xogase un papel illante respecto das humidades deste e dos leitos que supoñen os camiños. Esta solución está presente noutras partes do xacemento, semellando ser unha forma de optimizar o espazo construtivo en relación coas vías interiores de deambulación, o que debe responder á súa planificación urbana. - Foi interesante documentar a continuación do camiño de entrada ata o interior da croa do castro, camiño principal do que xorden outros ramais cara ás diferentes direccións para facilitar o acceso aos diferentes barrios e sectores. O seu empedrado, mal conservado, pérdese, pero a súa traza semella continuar nunha dobre dirección: ao oeste, cara á parte central da croa e ao SO, cara á base da muralla, como parece sinalar a ringleira de seixos brancos que lle serve de delimitación á plataforma devandita, mesma solución vista noutros puntos do xacemento, trazando, quizais, un «camiño de rolda».

NOTAS 1 AXA Arqueoloxía, cs

- 40 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/425-0 e 441-0

Control e seguimento arqueolóxico no castro de San Cibrao de Las, Punxín-San Amaro (Ourense) DAVID PÉREZ LÓPEZ - YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ

Cidade de San Cibrao de Las é un dos xacementos máis importantes da comunidade galega e calquera intervención nel é de grande interese xa que pode achegar novos datos sobre este asentamento. A boa conservación das estruturas e a proximidade á cidade de Ourense vén achegando ao xacemento anualmente unha serie de visitas moi numerosas que fan necesario o coidado e vixilancia dos restos descubertos nas antigas campañas de escavación. A Dirección Xeral de Patrimonio da Consellería de Cultura e Deporte definiu unha liña de traballo de cara á recuperación dos restos do xacemento, froito de antigas campañas de escavación. Con este obxectivo despois de reescavadas e estudadas con detalle as numerosas construcións, leva a cabo a súa consolidación e para preservalas da acción de axentes que poden deterioralas, auméntanse os muros varias fiadas. A realización destes traballos combínase cun labor continuo no tempo de roza, limpeza e mantemento, sen os cales a recuperación dos restos non tería sentido. O obxectivo principal desta actuación foi o control arqueolóxico da campaña de mantemento e limpeza de todo o xacemento e o seu contorno e conseguir a mellora e a adecuación dos espazos arqueolóxicos para as visitas, que posteriormente se completará con outras actuacións. Con estes obxectivos realizáronse de forma xeral as seguintes tarefas: Documentación de estruturas e achados arqueolóxicos; rexistro da información e das evidencias arqueolóxicas e históricas; garantir a protección das estruturas do xacemento e apoiar os traballos da posta en valor, evitando elementos distorsionadores. As tarefas que se realizaron durante o desenvolvemento dos traballos de limpeza e mantemento do xacemento de San

Cibrao de Las implican un coñecemento real das estruturas que se van tratar dada a gran superficie que se implica nestes traballos e tamén os puntos de referencia de cada zona ou sector de cara á localización de posibles achados. As principais tarefas levadas a cabo foron: · Control arqueolóxico e supervisión dos traballos de roza integral de toda a superficie do castro, tanto do recinto central como do segundo recinto. Nas zonas interiores do asentamento onde non se realizaron escavacións arqueolóxicas, realízase un tratamento similar ao anterior pero debe intensificarse o coidado na estratexia de tránsito de provisión e rebo. · Control arqueolóxico da área circundante do xacemento e dos accesos, delimitando as zonas de posible vertedoiro e as zonas preferentes de tránsito xerais para todos os traballos que se realizaban sobre o castro. Nestas zonas exteriores do xacemento levouse a cabo roza e limpeza de vexetación con medios mecánicos. · Control arqueolóxico da limpeza de estruturas e dos interiores das estruturas xa escavadas, realizada por suposto con medios manuais. Nestas zonas o traballo retárdase debido á precaución con que deben tratarse os restos arqueolóxicos. Logo de finalizada a limpeza e a roza da vexetación procedeuse á aplicación de herbicidas. Estes foron de dous tipos, un destinado á vexetación de forma xeral e outro selectivo para as zonas de toxos e fentos, sendo estes os utilizados de xeito habitual en todas as campañas xa que ao longo do tempo se puido demostrar a súa eficacia. Estes labores realizáronse en cada sector de forma independente. Atendeuse en primeiro lugar ás zonas interiores do asentamento e posteriormente á área do seu contorno.

Sector este Punxin

Sector oeste S. Amaro

- 41 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/460-0

Escavación arqueolóxica en área no ámbito espacial do Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre, Campo Lameiro (Pontevedra) FIDEL MÉNDEZ FERNÁNDEZ

escavación realizada no verán do 2006 no Parque Arqueolóxico de Arte Rupestre veu continuar a liña de actuacións que se realizaron sobre este dende o ano 2003. A configuración física e paisaxística da zona e a presenza dunha importante concentración de gravados facían pensar na presenza de restos dun poboado contemporáneo que completase a configuración do espazo social propio dos grupos humanos que gravaron os petróglifos. Así, tras varias campañas de sondaxes ao pé das rochas gravadas, que non amosaron estruturas nin materiais que evidenciasen ocupación humana, a actuación arqueolóxica (dirixida por Andrés Bonilla) previa á execución da primeira fase de construción do Centro de Interpretación da Arte Rupestre (Campo Lameiro, Pontevedra) evidenciou finalmente a existencia de diversos restos estruturais pertencentes a un posible poboado (pavimentos de xabre, foxas e buratos de poste). Partindo destes traballos e da experiencia acumulada nos últimos anos na escavación de poboados da Prehistoria recente, pódese afirmar que a concentración de materiais no chan actual é moi escasa e que só en casos excepcionais é significativa respecto das estruturas. Por iso, a presente actuación primou os aspectos horizontais do rexistro e a extensión das áreas intervidas sobre os aspectos verticais, así como a dispersión das sondaxes, coa finalidade de cubrir as distintas localizacións topográficas idóneas para a aparición de restos. Situáronse 4 sondaxes de 50 m2 e unha de 100 m2, escavadas manualmente, completando a retirada dos niveis estériles con medios mecánicos para axilizar a identificación das estruturas e a súa escavación estratigráfica.

NW adscritos á Prehistoria recente. Estas divídense principalmente en buratos de poste e gabias de cimentación para cabana. A pendente do terreo e a situación do camiño de acceso sobre o sector 1 explica a escaseza de estruturas nel delimitadas, correspondentes a buratos de poste, dos que cabe destacar dous delimitados no horizonte B e outro realizado sobre o afloramento (GE1008). Tamén se documentou unha veta de cuarzo desmantelada, definida por un corte (UE021) rectilíneo en dirección E-W no afloramento granítico arredor do cal apareceron durante a escavación do horizonte B gran cantidade de cuarzos de mediano tamaño (10 cm). Os sectores 3 e 4, situados nun relanzo con lixeira pendente cara ao S, nun dos chanzos aplanados máis amplos da área do parque arqueolóxico, localizáronse a maior proporción de estruturas, de entre as que destacan senllas gabias de cimentación (GE3002 e GE4003), relacionadas con buratos

RESULTADOS En todos os sectores constatouse actividade humana, coa aparición de diversas estruturas e escasos materiais arqueolóxicos adscribibles á Prehistoria recente. Os sectores menos fértiles foron o sector 2, único no que non se localizaron estruturas, aínda que si materiais arqueolóxicos (un pulidor sobre un canto rodado granítico e algún prisma de cuarzo sen extracción) e o sector 5, onde tan só se localizou unha estrutura, se ben inequivocamente antrópica. O que fai supoñer que nos atopamos na periferia dun lugar de cuxa actividade non encontramos o centro. Nos outros tres sectores escaváronse un total de 23 estruturas, de tipoloxía similar á aparecida noutros exemplos do - 42 -

Buratos de poste localizados no sector 1 e definidos xa no horizonte B

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación arqueolóxica en área no ámbito espacial do Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre, Campo Lameiro (Pontevedra)

de poste tanto aparecidas no ámbito coma no interior destas, pero carentes dunha definición completa, dado o parcial da área escavada. CONCLUSIÓNS En función dos resultados obtidos, pódese concluír que na zona de estudo hai unha evidente actividade construtiva que, dadas as características formais observadas nas estruturas recuperadas, se pode adscribir á Prehistoria recente. Obviamente, tendo en conta a proporción de superficie sondada en comparación coa posible extensión do xacemento e mesmo das propias estruturas singulares (cabanas), non se pode ofrecer, polo momento, unha interpretación fiable da funcionalidade do xacemento. É preciso considerar como significativa a superficie destruída no seu día coa construción do campo de fútbol, posto que a maior parte dos elementos arqueolóxicos localizados ata o momento están no ámbito desa zona sumamente alterada. O coñecemento acumulado sobre este tipo de xacementos permite afirmar que na súa periferia non necesariamente se teñen que atopar estruturas ou materiais arqueolóxicos

significativos. Neste sentido, sería bo recordar que, por exemplo, no xacemento da Lagoa (Toques, A Coruña) se realizaron varias sondaxes a escasos metros de dúas cabanas1 e dunha concentración de materiais importante, o que deu resultados absolutamente negativos. Aproximándonos máis, na recente campaña de escavacións con motivo da construción da vía rápida do Morrazo, atopamos xacementos con grandes baleiros entre concentracións (Devesa de Abaixo)2 ou cunha substancial diminución na concentración de estruturas, no medio de concentracións moito máis potentes (Montenegro)3.

NOTAS 1 Méndez Fernández, F. (1994) «La domesticación del paisaje durante la Edad del Bronce gallego». Trabajos de Prehistoria, 51 (1): 77-94. Madrid. 2 Vázquez Liz (2005) «Idade do Bronce: Devesa de Abaixo-Os Torradoiros», en Criado Boado e Cabrejas Domínguez (coords.). 3 Gianotti García e Cancela Cereijo 2005, «Neolítico Final: Montenegro», en Criado Boado e Cabrejas Domínguez (coords.) Neste caso, estamos a falar dunha área de escavación continua case vinte veces superior á área sondada nesta campaña de escavacións.

Estrutura tipo gabia con burato na súa base. No perfil pódese notar a continuación desta estrutura.

- 43 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/464-0

Proxecto de intervención arqueolóxica no castro de Formigueiros para campo de traballo, Samos (Lugo) GONZALO MEIJIDE CAMESELLE

proxecto arqueolóxico do castro de Formigueiros xurdiu da colaboración entre as consellerías Igualdade e Benestar, Medio Rural e Cultura e Deporte. O fin perseguido era compaxinar os intereses das diferentes consellerías nunha intervención de posta en valor do patrimonio histórico no medio rural, que ao mesmo tempo servise de experiencia de traballo para un campamento de xuventude. O lugar escollido foi o castro de Formigueiros en Samos, no límite cos concellos de Sarria e O Incio. É un xacemento de extraordinario interese a causa da complexidade do seu sistema defensivo e do seu carácter monumental. A súa acrópole defendida por unha impoñente muralla pétrea, complementada por varias liñas de foxos, parapetos e recintos, converte o lugar nun foco de atracción cultural, e nun escenario propicio para a investigación histórica. Ademais, a pouco máis de 1 km ao suroeste, estendese a necrópole megalítica do Monte de Santa Mariña, declarada ben de interese cultural de Galicia en datas recentes. E, ao norte, outra importante necrópole, a do Campo de Valentín, e un castro, o de Margarita, que con pautas semellantes pecha o conxunto monumental da Serra do Édramo. Grazas aos traballos realizados por primeira vez en moitos anos o castro volve ser un lugar visitable, onde se pode apreciar a importancia e complexidade do sistema defensivo, e albiscar unha arquitectura doméstica afastada dos estereotipos en vigor. A intervención cumpriu tamén o obxectivo de frear a

Casa Formigueiros

deterioración das construcións do interior da croa e recoller datos de extraordinario interese, que conforman a imaxe dunha rexión da cultura castrexa con forte personalidade propia. A mediados do século pasado fixéranse escavacións clandestinas, se é o cualificativo axeitado para aquela época, en varias zonas da croa, que deixaran á vista muros de varias edificacións, aínda que non se chegara a exhumar ningunha vivenda completa. Con posterioridade, dentro do Proxecto arqueolóxico Val do Sarria - Val do Mao, dirixido polo profesor da USC, Antonio Rodríguez Casal, realizouse unha limpeza e documentación das zonas escavadas. Os resultados foron publicados no artigo «O castro de Formigueiros: unha aproximación ao seu estudo arqueolóxico» (Dorribo Cao, J. R., 1995). Quizais o dato máis destacable foi o achado de materiais cerámicos tardíos, e a constatación da superposición de estruturas arquitectónicas. Os obxectos básicos do proxecto eran a documentación e a adopción de medidas para frear a deterioración das construcións existentes. Nese momento era imposible acceder ao interior da croa a causa da existencia dunha impenetrable matogueira de toxos e xestas de gran porte, da que só se libraba o cumio da muralla. O obvio primeiro paso era a limpeza, e nela participaron brigadas da Consellería do Medio Rural, aínda que por desgraza non se conseguiu abranguer todo o xacemento, unhas 3 das case 6 ha totais, se contamos todo o sistema defensivo. No campo de voluntarios compaxináronse os traballos de topografía, limpeza de maleza e documentación das estruturas arqueolóxicas. O traballo de topografía, responsabilidade de Jacek Blaszczyk, do Instituto de Arqueoloxía da Universidade de Lodz (Polonia), permitiu ter por primeira vez un modelo dixital do terreo, onde se aprecia e comprende a contundencia e a organización das defensas. O castro está formado por unha acrópole definida por unha potente muralla de pedra, cun adarve de anchura variable, nalgún punto de 4,9 metros, que abraza un espazo interior duns 2.000 m2. A altura conservada da muralla respecto ao foxo pode acadar os 6 metros. En diversos puntos obsérvase a cara interna e externa da muralla, con paramentos de cachotería de calidade, a óso, cun interior de pedra e cascallo. Aparentemente a planta da muralla é bastante complexa e parecen intuírse bas-

- 44 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Proxecto de intervención arqueolóxica no castro de Formigueiros para campo de traballo, Samos (Lugo)

tións e cubos. Ao noroeste esténdese un recinto, a modo de antecastro, polo que transcorre o acceso orixinal, que se completa con outra liña de aterrazamentos e parapetos. A diferenza de cota entre o inicio da entrada e a croa é de máis de 15 metros. Pretender describir o complexo defensivo que complementa a muralla con detalle é un encordio, a causa do seu carácter labiríntico e pola existencia de moitos pequenos recintos de finalidade incerta. Cara ao suroeste, antes de chegar ás dúas liñas de foxos que rodean a muralla, hai varios parapetos de pouca altura, que delimitan plataformas semicirculares. No lado oposto, ao nordés, chéganse a contar ata catro foxos. Sobre os parapetos que separan os foxos consérvanse en varios puntos pedras fincadas.

Modelo dixital

A actuación no interior da croa limitouse á limpeza de maleza e perfís nas tres zonas onde se produciran as escavacións clandestinas. En liñas xerais a estratigrafía é bastante simple. Baixo unha capa vexetal moi feble, aparecen potentes

derrubes de pedra das construcións ata os posibles pavimentos. Nunha das zonas obsérvase a existencia de novas estruturas, que cortan as anteriores e se levantan sobre os derrubes, o que parece indicar unha reocupación tras un longo período de abandono. Unha vez documentados tapáronse case todos os restos arquitectónicos para frear o seu avanzado grao de deterioración. Só se deixou unha construción con muros de moi boa calidade, pensando en comezar no futuro unha escavación máis ampla por este sector. Trátase dunha estancia dun edificio máis amplo, con portas nas esquinas contrapostas, coas súas respectivas soleiras. Nunha delas, a que conecta co exterior, obsérvase unha remodelación na que se engaden pequenos bancos exteriores, a ambos os lados. A planta é rectangular coas esquinas angulares, a diferenza doutras vivendas, nas que son redondeadas. Unha vez rematados os traballos, procedeuse á consolidación das zonas máis alteradas. Entre os derrubes e os abundantes entullos había moitas lousas de pouco grosor e gran tamaño e a miúdo con buracos. Isto contrastaba coa ausencia total de tegula, polo que as cubertas deberon ser de lousa, como as tradicionais da zona, posiblemente con tellados a dúas augas. A intervención centrábase basicamente na documentación de estruturas xa escavadas de antigo, polo que apenas se recolleron materiais arqueolóxicos. A pouca cerámica atopada, moi fragmentada, aparenta ser de tradición indíxena, aínda que sen elementos decorativos ou formais que permitan apurar a cronoloxía. Os obxectivos perseguidos alcanzáronse, servindo este proxecto como unha frutífera experiencia sobre as posibilidades dos campos de voluntarios, onde hai mozos con verdadeiro interese no traballo de recuperación do patrimonio histórico. E, ao mesmo tempo, a actuación convértese nun instrumento de difusión do noso patrimonio fóra do ámbito da comunidade autónoma.

- 45 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/469-0

Proxecto de posta en valor do castro das Travesas, Carral (A Coruña) ANTÓN FERNÁNDEZ MALDE

Motivos da intervención. O concello de Carral emprende en 2006 un proceso de posta en valor coa limpeza vexetal do castro, pondo de manifesto unhas salientables dimensións (>6 Ha), un bo estado de conservación e unha suxestiva relación co Camiño Inglés. A teor destas características, proponse unha segunda fase de actuacións que supón a escavación arqueolóxica con tres obxectivos: axudar á comprensión técnica do xacemento; corrixir certos impactos negativos dos usos agrarios e acondicionar o xacemento para un uso sociocultural. Método de traballo. Segundo os obxectivos, definíronse 7 grandes zonas de intervención que comportan a escavación de 2.275 m²; a saber, unha pequena parte do interior da croa; o aceso á croa; o confuso aceso ao antecastro; os posibles torreóns periféricos; corrección do mal estado do foso e muralla do antecastro nalgún sector; pór de manifesto o excelente estado do foso da croa e testar os usos dunha gran plataforma lateral (>8.000 m²). A primeira campaña de escavacións non pretendía a escavación íntegra de ningunha das zonas mencionadas, senón actuar en 5 delas para avaliar as súas características e contribuír no planeamento das seguintes actuacións. Resultados da intervención. Os resultados achegaron datos moi significativos tanto sobre a ocupación do castro, como sobre a estruturación arquitectónica dalgúns elementos. No interior da croa, polo de agora, documentáronse estruturas conformadas por postes de madeira –fincados en furados escavados na rocha e asegurados con calzos–, entrenzados de pallabarro e cubertas vexetais. A cultura material é totalmente indíxena. O aceso á croa está orixinado por un gran corte na peneda do subsolo, con mais de 20 m de lonxitude e 2 m de profun-

didade, organizado en 5 pezas: bastións dianteiros, noiro lateral, muro de revestimento (sen función estrutural, simplemente para mellorar o acabado construtivo), estreitamento final entallado na rocha onde estarían localizadas dúas portas. As murallas da croa estarían construídas sobre un pedestal de rocha e rematadas por muro de pedra. Detectáronse cando menos tres niveis de actividade: · A primeira actividade desenvólvese sobre a propia peneda, que é utilizada quer como rede viaria, quer para outras actividades (furados de poste con calzos, canaletes, fogos). · Nun segundo momento, mellórase a rede viaria botando unha capa niveladora de sedimentos que enterra os restos da primeira actividade. · Este piso sofre modificacións constantes ata o momento de abandono, no que se documenta unha lareira que reutiliza o lugar dunha das portas. Nese último momento, ocúltase un tesouriño (s. IV) nun muro. No acceso do antecastro: documentouse unha estrutura romana de gran calidade construtiva e unha posterior de técnica de factura inferior. Existe unha capa de argamasa e cantos que podería corresponderse cunha rede viaria. Os materiais son de época romana. O foso que rodea o antecastro, preto do aceso, ten unha sección en «V» cortando a peneda do subsolo. Entre os sedimentos de recheo apareceron cacharros de época romana. Na gran plataforma norte, documentáronse furados de poste e un preparado asociado. Como conclusións provisionais, no castro detéctase actividade nun momento tempéran (croa, antecastro e plataforma lateral), a teor dos restos construtivos e da cultura material. Da mesma maneira, documéntase a presenza romana máis circunscrita ao sector SO.

Vista aérea e aceso á croa

- 46 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/473-0

Documentación de Matabois e Pantrigo e seguimento das obras de acondicionamento no seu contorno, Campolameiro (Pontevedra) MANUEL SANTOS ESTÉVEZ

YOLANDA SEOANE VEIGA

Dirección Xeral de Patrimonio Cultural levou a cabo labores de acondicionamento nos conxuntos de arte rupestre de Campo de Matabois e Outeiro do Pantrigo (Campo Lameiro), coa intención de posibilitar as visitas a estes sitios arqueolóxicos. Os ditos labores consistiron na eliminación das matas circundantes, delimitación física da zona e instalación de accesos para os visitantes. Este tipo de obra precisa dun control arqueolóxico, co fin de localizar as entidades arqueolóxicas, evitar afeccións sobre os sitios, documentar os gravados rupestres e servirlle de asesoramento ao equipo encargado do desenvolvemento das obras de acondicionamento. Os conxuntos de Outeiro do Pantrigo e Campo de Matabois forman parte da gran concentración de petróglifos de estilo atlántico do val medio do río Lérez, de feito supoñen dous dos conxuntos máis destacables da comarca, por esta razón van ser incluídos nos sitios arqueolóxicos visitables no contorno do parque de Praderrei. Campo de Matabois, aínda que non conta cun ningún panel de gran tamaño, está formado por un numeroso grupo de gravados cunha gran variedade temática: coviñas, combinacións circulares, armas, cuadrúpedes, pegadas de ungulado, laberintoides e un podomorfo, entre outras figuras. O conxunto de Outeiro do Pantrigo sitúase nun destacado afloramento nunha ruptura de pendente, predominan as coviñas e as combinacións circulares, aínda que tamén posúe varias representación de cuadrúpedes.

Realización dun calco sobre plástico nunha das rochas de Outeiro de Pantrigo

Vista xeral da rocha 1 do petróglifo de Outeiro de Pantrigo

Foron realizados calcos nun total de 8 paneis, catro deles en Outeiro do Pantrigo, e foron reproducidas outras 4 superficies no conxunto de Campo de Matabois. Os criterios seguidos para seleccionar os paneis para reproducir baseáronse na complexidade do panel; a dita complexidade defínese pola cantidade de motivos que posúe superficie gravada e excepcionalidade dos deseños. Para obter unha correcta lectura dos gravados empregáronse diversas técnicas: frotagge, luz artificial e luz natural orientada. As devanditas técnicas permitiron rexistrar novos gravados nos paneis e detectar detalles novos en deseños xa coñecidos. A novidade máis destacable foi o rexistro de varios cuadrúpedes en Outeiro do Pantrigo descoñecidos con anterioridade, o achado de novas figuras gravadas non só estivo favorecida polo emprego de técnicas de lectura, senón tamén polos traballos de limpeza das matas. Respecto do seguimento das obras, aínda por concluír, permitiu a localización de dous novos petróglifos nas inmediacións do conxunto de Campo de Matabois. As obras de acondicionamento limitáronse, polo momento, á limpeza da zona delimitada e á colocación dun valado de madeira polo perímetro da devandita zona. Falla, polo tanto, a instalación das pasarelas e camiños, este tipo de obras adoitan implicar a remoción de terras e a posibilidade de localización de evidencias arqueolóxicas relacionadas coa presenza de petróglifos.

- 47 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/474-0

Documentación dos conxuntos de Chan da Lagoa e seguimento das obras de acondicionamento no seu contorno, Campo Lameiro (Pontevedra) YOLANDA SEOANE VEIGA

s gravados de Chan da Lagoa forman parte da gran concentración de petróglifos de estilo atlántico do val medio do río Lérez; de feito, supoñen un dos conxuntos máis destacables da comarca, por esta razón van ser incluídos nos sitios arqueolóxicos visitables no contorno do futuro parque temático de Arte Rupestre de Paredes-Praderrei (Campo Lameiro-Pontevedra). A Dirección Xeral de Patrimonio Cultural está levando a cabo labores de acondicionamento na zona de Chan da Lagoa, coa intención de facer que sexan posibles as visitas a este sitio arqueolóxico. Os ditos labores consisten na eliminación do mato circundante e na instalación de accesos para os visitantes. A actuación desenvolvida tivo por obxecto o control arqueolóxico destes traballos, co fin de localizar os petróglifos novos e catalogados para evitar afeccións sobre estes, servirlles de asesoramento aos traballadores implicados no desenvolvemento das obras de acondicionamento e realizar unha documentación mediante calco dalgúns dos petróglifos. Foron documentados os gravados máis complexos; é dicir, os que presentaban maior cantidade e variedade de deseños gravados e unha maior extensión dos panel. Así foron realizados os calcos dun total de 7 petróglifos, dous deles atopados nesta intervención grazas aos traballos de limpeza do mato. Para obter unha correcta lectura dos gravados, empregáronse diversas técnicas: frotagge, luz artificial e luz natural orientada. As devanditas técnicas permitiron rexistrar novos gravados nos paneis e detectar detalles novos en deseños xa coñecidos. Tamén permitiron avaliar o grao de deterioración dos paneis con respecto a anteriores calcos, baseándonos na comprobación das alteracións superficiais da rocha (placas e escamas).

Respecto do seguimento das obras, estas limitáronse, polo momento, á limpeza da zona delimitada, á colocación dun valado de madeira polo perímetro da devandita zona e á apertura da caixa do camiño que circula entre os petróglifos. Neste momento, está pendente a instalación das pasarelas.

Labores de acondicionamento da zona para colocar as pasarelas

Vista da rocha 1 do petróglifo de Chan da Lagoa 1

- 48 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/485-0 e 744-0

Limpeza e consolidación do castro de Santa María de Cervantes e control arqueolóxico, Cervantes (Lugo) LUIS FRANCISCO LÓPEZ GONZÁLEZ, MIGUEL ÁNGEL LÓPEZ MARCOS

o ano 2006, de cara á posta en valor do conxunto arqueolóxico do castro e igrexa de Santa María, determinouse, por parte da Dirección Xeral de Patrimonio da Xunta de Galicia, a realización dunha actuación en relación coa mellora de acondicionamento de exteriores e accesos neste conxunto, cun seguimento e control arqueolóxico das seguintes actuacións: 1. Limpeza e consolidación puntual de estruturas. 2. A retirada da actual escaleira que dá acceso á igrexa para a construción dunha nova. 3. A dotación dunha pasarela elevada anexa aos restos arqueolóxicos que cumpre dous obxectivos: a cubrición da parte posterior dos nichos e a dotación dunha plataforma elevada para conseguir unha nova visión dos restos. O conxunto arqueolóxico implica varios elementos patrimoniais; por un lado, a necrópole que se remonta polo menos ao século XIII, de rito cristián, e que afecta seriamente o poboado mineiro castrexo habitado nos séculos I-II da nosa era. Restos sobre os que se levantou a igrexa de Santa María e o seu cemiterio no século XIII-XIV1 que sufriu sucesivas remodelacións. O castro conta cun recinto que se atopaba bastante ben delimitado po-lo pronunciado do terreo en todo o seu perímetro, agás no norte, onde se pode apreciar a construción

dunha muralla neste sector, tras o que se realizou unha serie de fosos realizados con enerxía hidráulica cuxa relación coa explotación aurífera que queda ao noroeste do xacemento é evidente. A boa conservación das estruturas achega numerosos datos sobre os aspectos máis relevantes da arquitectura castrexa, entalles para os marcos das portas, existencia de andeis, cubrición con elementos vexetais, existencia de varios niveis internos, sistemas de desaugadoiro, muros de descarga, revocados dos muros no seu interior, etc. Tras un período de sete anos sen ningún tipo de intervención ou mantemento, o estado actual dos restos no seu conxunto é bastante bo, a excepción dos puntos onde non se procedeu a unha intervención de consolidación máis exhaustiva. Pese ao seu grao de conservación que nalgúns casos chega aos 2,40 metros de alzado, presentan abundantes puntos cun alto grado de deterioración ou fraxilidade. Despois dunha primeira análise, determináronse os principais puntos de intervención, como no caso das vivendas nas que non se repuxeron os elementos de madeira, ou tamén das estruturas que no seu estado orixinal xa se atopaban fráxiles, coma no caso do paramento interior da Casa II. Do mesmo xeito, os puntos intermedios dos paramentos que quedaron sen sanear foron obxecto de certos derrubas. En casos excepcionais, foron as accións vandálicas ou que alteraron os restos

- 49 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Limpeza e consolidación do castro de Santa María de Cervantes e control arqueolóxico, Cervantes (Lugo)

Vista xeral da zona escavada

como o arranque dunha das xambas das vivenda da Casa III, ou do poio da Casa II. Todos estes problemas foron intervidos e solucionados. Do mesmo xeito, realizouse a limpeza manual da totalidade dos restos, xa que outro elemento de alteración grave é o crecemento dos elementos vexetais que, co paso do tempo, son a causa dunha deterioración invisible nos paramentos e nos elementos interiores das vivendas castrexas. Con esta actuación, ademais de garantir a conservación das estruturas e de lles dar máis realce ás ruínas, conseguiuse que os posibles danos sexan sobre os elementos engadidos na consolidación. No que respecta aos datos obtidos durante os labores de control (puntos 2 e 3), durante as obras de acondicionamento

do contorno, a escavación permitiu comprobar que todas as capas do subsolo afectadas polas zapatas, gabias e remocións de terras foron estériles dende o punto de vista arqueolóxico, mentres que a retirada da escaleira confirma a existencia dunha antiga reforma na que se se suprimiu o cabido e, posteriormente, o acceso, construíndo un novo muro de peche do cemiterio.

NOTA 1 Según as lecturas estratigráficas murarias realizadas en, R. BLANCO ROTEA: «Arquitectura como construción estratificada» Seminario Internacional de la Arquitectura. Vitoria 2002.

- 50 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/490-0

Limpeza vexetal e restauración no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo) VÍCTOR TOMÁS BOTELLA1

obxectivo desta intervención, que se pode encadrar no grupo das periódicas no xacemento, foi manter a súa boa conservación e interromper os danos ocasionados ata o momento polos axentes de alteración, ademais de previr futuros danos. O mantemento continuado e as actuacións periódicas son necesarias para acadar o obxectivo da súa boa conservación, que é imprescindible cara á súa presentación pública. Por esta razón, os obxectivos de intervención, metodoloxías e criterios foron elaborados polo equipo técnico do Museo Arqueolóxico do castro de Viladonga, en concreto pola súa restauradora, Catalina Pérez Pérez. As actuacións previstas para o ano 2006 consistiron en incidir nos aspectos que a seguir se sinalan, guiándose por un criterio de actuación de mínima intervención e máximo respecto ao orixinal. En cada unha das actuacións traballouse tendo en conta os seguintes métodos: RESTITUCIÓN-CONSOLIDACIÓN. Consistiu na restitución dos muros derrubados no caso de perda total do paramento e na súa consolidación cando se puido recuperar parte do orixinal e unicamente foi necesario repoñer perdas parciais. Foi utilizada lousa semellante á orixinal tomada con cal hidráulica, sendo elixido este morteiro pola súa flexibilidade, reversibilidade e economía, utilizándose como separador de fragmentos de seixo branco. RECHEO INTERIOR DAS ESTRUTURAS. Foi utilizada como préstamo para este recheo a terra extraída das áreas de escavación, que foi vertida no interior das vivendas escavadas por baixo

da súa cimentación, rasándose e pegándose esta achega na cota visible do seu comezo (afloramento rochoso, banquetas...). LIMPEZA VEXETAL. Actuouse con dous métodos: rozado mecánico nas áreas que o permiten e limpeza manual nas zonas da muralla principal e nas estruturas arquitectónicas existentes nas áreas escavadas. Grazas aos labores de mantemento realizados habitualmente por persoal técnico e auxiliar do centro museístico, o castro non precisou un rozado masivo, agás en áreas ou zonas puntuais. LIMPEZA E ACONDICIONAMENTO DE CAMIÑOS. Foi acondicionado o camiño ou corredor de entrada exhumado na campaña de escavación deste ano, coa achega dunha capa de area grosa, de cor amarelenta, semellante ao substrato do terreo, que foi posteriormente pegada. Ten como finalidade formar unha capa drenante que permita o tránsito dos visitantes ao interior en boas condicións, evitando a formación de lameiras e o desprendemento das lousas exhumadas do empedrado orixinal, en mal estado de conservación. En concreto, os puntos do xacemento onde se actuou foron os seguintes: ESTRUTURAS 10-L / 10-LL Estas estruturas, con forma cadrada de esquinas redondeadas, achegadas con muro medianeiro, sitas no sector 3 da croa do castro no chamado «barrio central», foron seleccionadas para a súa restauración por sufrir unha deterioración que pode cualificarse como grave, con risco de perda da súa pedra compoñente. Limitámonos a actuar nesta zona para conseguir unha consolidación integral con garantía de conservación. Como remate da intervención, foron colocadas lousas para a protección das cabeceiras dos muros, co obxectivo de illalos da auga e dos efectos negativos que provoca no seu interior, como o das xeadas, o enraizamento de plantas superiores, animais, etc., os cales provocan os non desexados derrubamentos. Os bos resultados acadados en intervencións anteriores provocará a súa progresiva colocación en todas as estruturas do xacemento. MURALLA A campaña de escavación realizada no mes agosto 2006 tivo como resultado a exhumación, no sector inmediato de acceso ao castro, da continuación da muralla

Estruturas 10-L e 10-LL restauradas

- 51 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Limpeza vexetal e restauración no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo)

detectada no ano 2003, realizada con pedras de grandes dimensións. Ante o mal estado dos muros, decidiuse unha actuación urxente de consolidación das estruturas para lles facilitar o uso deste acceso aos visitantes. Para iso, procedeuse a: - Recuamento do perfil ata liberar o ancho da fábrica do muro, fixando a parte superior do recheo interior da muralla, moi solto. Foi desmontada a parte vencida do muro ata as fiadas que conservaban estabilidade, procedéndose á súa reposición, tras a documentación visual e gráfica do estado de conservación. - Restitución de ata 0,95 -1,10 m no batente esquerdo e de 0,90 a 1,30 m no dereito, con uso da pedra retirada na derruba desta mesma estrutura e doutras zonas do xacemento. A altura acadada tivo en conta prioritariamente a seguridade do paso, elevándose no sector central, no cume da muralla e descendendo cara ás súas abas. - Recheo interior da muralla, entre o paramento e o perfil traseiro escavado, con pedra e cemento, achegándose entullo para crear o noiro superior, que se cubriu con terra para propiciar o crecemento de vexetación rastreira que contribúa á súa consolidación. Vista final do corredor de entrada

RECHEO DOS CEMENTOS Esta intervención centrouse en puntos concretos da croa, co fin de protexer os alicerces dos muros das estruturas que presentan unha sobrescavación, así como, igualmente, preservar o substrato deixado á vista, de estrutura feble, e cuxa descomposición pode provocar a inestabilidade das fábricas que nel apoian. Concretamente, foron achegadas terras procedentes da escavación realizada este ano no sector da entrada da croa (cadros 13-Ñ/1 e 13-O/4) nas estruturas sitas nas cuadrículas 10-I/1-4, 11-LL/2 e 14-I/2, conforme plano de proxecto. LIMPEZA VEXETAL Procedeuse novamente este ano a unha roza con máquinas específicas, de toda a croa, os antecastros e os accesos. Ademais, realizouse a limpeza manual de plantas enraizadas entre as laxes dos muros e as lousas dos solos.

ACONDICIONAMENTO DO CAMIÑO DE ACCESO Na área de entrada aberta na campaña de escavación deste ano 2006, foi coidado necesario o acondicionamento do firme do camiño empedrado exhumado co vertido dunha capa de area grosa, co fin de lles posibilitar o paso aos visitantes e evitar a súa rápida deterioración. Este acondicionamento ampliouse á área de entrada interior da croa, estendéndose por toda a zona agora escavada. Foron utilizados aproximadamente 6 m3 de area de cor tendente a amarela, semellante ao substrato do xacemento.

NOTAS 1 AXA Arqueoloxía, S.C.

- 52 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/534-0

Limpeza e mantemento no conxunto arqueolóxico-natural de Santomé (Ourense) XULIO RODRÍGUEZ GONZÁLEZ

MANUEL XUSTO RODRÍGUEZ

conservación e revalorización sociocultural do patrimonio cultural require diferentes tipos de actuacións en función dos obxectivos que se persigan e das propias características do obxecto patrimonial sobre o que se vai actuar. A miúdo esquecemos que pequenas intervencións de mantemento e limpeza non só van favorecer a súa comprensión e difusión, senón que van incidir positivamente na súa conservación e protección, o que evita moitas veces grandes investimentos ou a perda dos valores patrimoniais. Por iso ningún proxecto de xestión integral do patrimonio debe esquecer este tipo de actuacións. Neste contexto con esta actuación preténdese devolverlle a este enclave arqueolóxico-natural de Santomé o aspecto que tiña unha vez rematada a última intervención de posta en valor sociocultural, e antes de que tivera lugar o incendio que afectou toda a zona no verán de 2005. As actuacións levadas a cabo céntranse en tres aspectos claves que deben dar resposta as necesidades neste tipo de xacementos:

LIMPEZA

SELECTIVA E MANTEMENTO SOBRE A VEXETA-

CIÓN QUE COBRE O CONXUNTO ARQUEOLÓXICO NATURAL.

O mantemento do contorno natural dos xacementos debe ser unha das actuacións prioritarias, pois estes son inseparables da súa paisaxe, máxime nun lugar como Santomé, no que a vexetación é un valor engadido. Unha primeira acción consiste en eliminar manualmente a vexetación nacida nas zonas escavadas e no seu contorno. Seguidamente procederase ao tratamento con herbicidas para as herbas pequenas e con carácter preventivo para erradicar o novo nacemento. Debe procederse, en segundo lugar, a unha corta selectiva da vexetación, herbácea e en menor medida arbustiva e, en casos puntuais, de poda da vexetación arbórea nas zonas principias de acceso e na eliminación de arbustos queimados como consecuencia do incendio, sobre todo troncos mortos de érbedos que ademais de distorsionar negativamente a imaxe do conxunto, podían afectar a integridade dos visitantes.

Vista final co castro ao fondo

- 53 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Limpeza e mantemento no conxunto arqueolóxico-natural de Santomé (Ourense)

A reposición de elementos pétreos caídos en ningún caso modificou a preexistente silueta en «ruína» derivada da consolidación anterior baseada no mantemento de proporcións orixinais en altura, salvo que, por problemas técnicos ou recursos didácticos, se quixese resaltar algún aspecto concreto no discurso do xacemento. REPOSICIÓN

DE XEOTÉXTILES DANADOS E POSTERIOR CU-

BRICIÓN CON GRAVAS DO CORRESPONDENTE CROMATISMO XA EXISTENTE NESE ESPAZO.

Sendeiros de vista

CONSOLIDACIÓN PUNTUAL DE CACHOTES CORRESPONDENTES ÁS FIADAS SUPERIORES DAS FÁBRICAS XA ANTERIORMENTE CONSOLIDADAS.

O paso do tempo e fundamentalmente a acción humana con comportamentos incorrectos motivaron o desprendemento de pedras das fábricas, especialmente na súa fiada superior. Pedras que, xeralmente, se atopan caídas ao pé do mesmo lugar de procedencia. Por iso se devolverán á súa posición orixinal utilizando o mesmo morteiro EP2H para encintado hidrófugo tipo pedra país escuro que se emprega nos traballos de reconstrución. Morteiro que xa, aos poucos días, presenta un aspecto de xabre local, moi similar ao que argamasa as fábricas orixinais e, polo tanto, non distorsionante coa tecnoloxía construtiva inicialmente empregada.

O paso do tempo e a acción humana de pisado fixeron que os pisos de gravas que cobren os pavimentos orixinais se visen alterados polo uso, especialmente en zonas topograficamente inclinadas ou de moito tránsito, de tal xeito que mesmo quedou á vista o xeotéxtil, que se viu tamén degradado. Por iso, faise preciso repoñer os sectores danados deste xeotéxtil pero tratando novamente e de xeito previo o pavimento orixinal con herbicida. É entón cando sobre o pavimento orixinal se dispón o xeotéxtil da marca Polyfeltts, na extensión sometida a degradación. Deseguido sobre o xeotéxtil se estende unha capa de 3 cm de espesor que, segundo os casos e en relación coa lectura funcional e histórica da superficie escavada, e xa feita en anteriores intervencións, responde a unha diferente característica: - Grava escura para ámbitos ou espazos privados e con cuberta. - Grava rosácea para os ámbitos públicos ou de comunicación e sen cuberta. - Xabre para estruturas preexistentes documentadas no interior e baixo o nivel de pavimento das estancias privadas. En todo caso, este tratamento con grava ten tamén como obxectivos os de facilitar a drenaxe, os de retardar o crecemento de nova vexetación e os de impedir que a vexetación, a climatoloxía e a acción antrópica alteren os pavimentos orixinais e, finalmente, os de facilitar unha mellor visualización e delimitación dos espazos habitacionais.

- 54 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/549-0

Documentación, rexistro e limpeza do petroglifo da estación rupestre da Cova da Bruxa, Muros (A Coruña) MANUEL ANTONIO FRANCO FERNÁNDEZ, JOSEFA REY CASTIÑEIRAS, JORGE JUAN EIROA GARCÍA 1

stamos ante un xacemento dos máis representativos dentro da arte rupestre prehistórica galega. As actuacións levadas a cabo nesta campaña permitiron documentar e rexistrar os motivos rupestres empregando para iso distintas ferramentas. Malia non atopar material arqueolóxico, o xacemento quedou preparado para a súa posta en valor. MOTIVACIÓN A iniciativa da intervención desenvolvida na estación rupestre da Cova da Bruxa (Serres-Muros) no ano 2006 –coa autorización e o financiamento da DXPC da Xunta de Galicia e co control e seguimento dos traballos polo Departamento de Historia I da USC–, foi promovida desde o Concello de Muros e contou coa colaboración e o entendemento da Comunidade de Montes de Serres, que cedeu o uso do espazo de traballo de boa gana. Neste contexto de colaboración entre as distintas entidades, o proxecto de estudo e documentación dos gravados da Cova do Lobo é o primeiro paso, necesario para poñer en valor as estacións rupestres do concello integrándoas no seu tecido turístico-cultural. MÉTODO Comezouse cunha roza, baixo control arqueolóxico, do contorno máis próximo ao afloramento, así como dos últimos metros da pista forestal que dá acceso. Realizouse a diagnose dos motivos e o soporte, para logo levar a cabo a limpeza das fendas e da capa vexetal, carrizas e liques que cubrían zonas gravadas. Os motivos documentáronse empregando refregados. Despois, coa axuda de fotografía nocturna baixo luz rasante, pintáronse os sucos cunha solución axeitada e facilmente rever-

sible para realizar calcos sobre plástico. Todo isto complementouse coa xeorreferenciación dos calcos e dos refregados así como cun levantamento microtopográfico do afloramento. Para entender o contexto da Cova da Bruxa prospectouse intensivamente o contorno visible desde a estación e extensivamente as proximidades. Aínda que na primeira non houbo resultados, a segunda permitiunos documentar novas estacións. Simultáneo a isto, realizáronse tarefas de gabinete, como a identificación de paneis e motivos, o tratamento dos materiais de cada día e experiencias de gravados sobre granito. Ademais, recolleuse a toponimia da Cova da Bruxa e das zonas prospectadas. RESULTADOS As actuacións levadas a cabo proporcionaron un coñecemento que se empregará para entender o marco no que foron elaborados os gravados e para recuperar un elemento patrimonial presente na memoria colectiva do concello. Os materiais producidos servirán para trasladarlles aos centros educativos e ao público os resultados da intervención e as técnicas utilizadas. A intervención de estudantes permitiu, desde o punto de vista educativo e da docencia, ampliar a través dunha experiencia práctica de campo a formación dos futuros arqueólogos. Por outra banda, o feito de que nas accións levadas a cabo participasen persoas naturais do concello supuxo unha maior difusión do proxecto entre a comunidade. NOVOS MOTIVOS DOCUMENTADOS EN CB Durante a retirada da capa vexetal nas zonas de encharcamento apareceron dous paneis con petróglifos. O primeiro

MDE cos trazados dixitalizados acoplados

- 55 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Documentación e rexistro da estación rupestre da Cova da Bruxa, Muros (A Coruña)

deles é un motivo formado por tres círculos concéntricos aproveitando unha diáclase que os atravesa polo centro. O máis exterior destes círculos está incompleto debido a unha fractura no soporte. Ten 7 cazoletas centrais e o seu diámetro é de 35 cm.

O segundo panel estaba en parte visible. Compóñeno tres motivos: unha cazoleta de 12 cm de diámetro, un motivo de dous círculos concéntricos con cazoleta central de 22 cm de diámetro, e un cuadrúpede de 40 de longo por 20 de ancho, que ten por cabeza unha cazoleta arredor da que hai un semicírculo que se ramifica. HIPÓTESES PREVIAS Malia que está pendente o estudo máis detallado da documentación, intuímos un uso prolongado da rocha, desde un momento indefinido da Idade do Bronce ata momentos históricos. Dedúcese pola existencia dos motivos característicos da arte rupestre galega -combinacións circulares e cervos- e pola presenza de cruces. Así mesmo, cabe pensar que durante os tempos do Bronce os gravados se foron realizando en momentos diferentes, sen que se poida concretar o tempo de intervalo entre eles. O argumento para esta proposta son os diferentes estilos de representación dos cérvidos, que parecen agruparse en paneis diferenciados con incursións doutros tipos, caso dos pectiniformes nos paneis supostamente máis antigos. Os abundantes cuarzos recollidos nas fendas puideron ser un elemento moi adecuado para realizar as gravuras, como se demostrou nunha simulación experimental con cuarzos semellantes recollidos no contorno próximo, aínda así as análises con lupa binocular non demostran a presenza de pegadas de uso claras.

Reprodución parcial dos gravados da Cova da Bruxa

NOTAS 1 Grupo de Estudo para a Prehistoria do Noroeste (GEPN), Departamento de Historia I da USC. Jorge Juan Eiroa García: Universidade de Murcia.

- 56 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/561-0

Escavación e consolidación no castro de Navás, Priegue, Nigrán (Pontevedra) MARÍA MARTÍN SEIJO

escavación, restauración e posta en valor do castro de Navás, en Priegue (Nigrán, Pontevedra), xurdiu a partir dunha idea inicial da Fundación Menela. No proxecto considerábase só a escavación e a restauración dunha construción castrexa delimitada durante a intervención de 1991, pero tamén se realizou a limpeza dun perfil e xeorreferenciáronse os petróglifos que se atopan nas inmediacións. Procurouse restaurar e/ou reconstruír toda evidencia, pero sobre todo facer visibles aquelas construcións coetáneas e evitar confusións entre diferentes períodos cronolóxicos e de ocupación, sempre e cando fose posible, ademais de facilitar a posterior interpretación e comprensión do espectador. O castro de Navás está situado nun outeiro a media ladeira, presenta unha forte pendente cara á zona occidental e domina unha ampla zona de costa e a entrada da ría de Vigo. A configuración do asentamento é circular, aproveitando as características físicas do outeiro; consta dun recinto máis elevado delimitado por un socalco que apenas se conserva, o segundo recinto está delimitado polo sistema defensivo (foxo e muralla de terra) cun aterrazamento de pequenas dimensións na zona norte. Durante a intervención retiráronse varios xacementos arqueolóxicos de época contemporánea: recheos relacionados coas edificacións e infraestruturas existentes no recinto do Centro de Día e a capa de terra que selaba o corte realizado

durante a escavación de 1991. Definíronse varios derribamentos relacionados coa construción circular na zona sueste da construción e nas zonas nordeste e noroeste da área de escavación; todos formados por pedras maioritariamente de mediano e pequeno tamaño que aparecen asociadas a restos de arxila e xabre. A construción estaba formada por un muro de pedra de planta circular (UE08) ao que se apegaba un muro de contención ou de aterrazamento na zona noroeste (UE11). Na zona noroeste, existía un aterrazamento cunha construción a un nivel inferior, polo que a existencia desta pendente puido provocar a necesidade de reforzar o muro orixinario. Debaixo do derrubo definiuse un depósito con numerosos fragmentos de carbón de diferentes tamaños. Baixo este, localizouse un fogar de arxila cos restos da derradeira combustión realizada no interior da construción e de sementes carbonizadas. Os fragmentos de carbón analizados sinalan como combustibles utilizados carballo (Quercus sp caducifolio), fabácea tipo xesta-toxo (Fabaceae) e cortiza de sobreira (Quercus suber). Asociado a esta estrutura e na zona noroeste da construción, apareceu un depósito con numerosos fragmentos de carbón que, probablemente, correspondera a unha zona de deposición dos residuos do fogar. Definiuse un pavimento e, debaixo del, o que podería ser unha preparación realizada con terra e pedra miúda apisoada.

Planta das estruturas dos muros localizadas durante a intervención

Vista do interior da construción cos restos da derradeira combustión sobre o fogar central de arxila

- 57 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/584-0

Escavación arqueolóxica no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ

escavación do campamento romano de Cidadela pre- explicadas facilmente, favorecido por dispor nestes momenséntase como una punto básico para coñecer e com- tos dunha pasarela que permite a visita. 2. En segundo lugar, considérase necesario determinar a prender o proceso de romanización no noroeste da Península, así como dende un punto de vista máis xenérico, para través da escavación puntual nunha zona determinada a estruclarexar o panorama militar romano no imperio, en especial tura rectangular do campamento con esquinas redondeadas. Formúlase a escavación da muralla precisamente no ángulo na Hispania romana. Ao longo das diferentes campañas desenvolvidas no norte onde fai a esquina redondeada e elíxese este punto xacemento, obtívose resposta a diferentes interrogantes que porque, ao tempo, se quere constatar a posible existencia dunha fonte ou manancial de auga do campamento. se formulaban ao inicio das intervencións, no ano 1981. Constatouse que o campamento é rectangular coas esquiO plan e método de traballo consistiu en establecer unidanas redondeadas, de 172 m de longo e 140 m de ancho, o que equivale a unha extensión de 2,40 ha, as medidas idóneas para des de escavación que seguen a retícula planimétrica empregaacoller no seu interior unha unidade quinquenal; é dicir, unha da en todo o xacemento. Como é habitual no xacemento, e para facilitar o rexistro e o desenvolvemento da escavación, cohorte. O sistema defensivo baséase nun foxo e nunha muralla estas unidades correspóndense a cadros de 4x4 m (disponse de 1,15 m de anchura feita de cachotería, coa cara interna dunha rede de gomas para a delimitación visual) que seguen a coidada e a externa descoidada. A intervalos, a muralla pre- ordenación alfabeto-numérica reflectida na planimetría xeral senta torres rectangulares proxectadas cara ao interior do do xacemento e establece, desta forma, un sistema de grella campamento. Este sistema defensivo compleméntase con horizontal. A unidade de traballo, así como a unidade de dous postos de vixilancia situados ao norte e leste do cam- control de escavación é cada unha das cuadrículas da grella. pamento, na serra da Corda (cadea montañosa que rodea o Desta forma, faise posible a localización estereométrica de todas e cada unha das evidencias de interese, con base nas campamento). O obxectivo fundamental desta campaña de escavación, dende o punto de vista da investigación, foi dobre: 1. Formulouse, en primeiro lugar, a escavación en área na zona situada entre o intervalum e o principia localizado na parte central do campamento, lugar onde era previsible que se situasen os horrea ou celeiros recoñecibles polos seus sistemas de apoio que os illan do solo. Outro obxectivo perseguido ao formular a escavación nesta zona está relacionado co proceso de musealización do xacemento. Continúase a deixar ao descuberto toda a marxe esquerda da via principalis, acceso seguido maioritariamente polos visitantes, e iníciase o proceso de conectar as áreas escavadas en relación coa muralla occidental e o principia e o praetorio no mesmo lado da vía citada. Así, obtense unha ampla zona que se pode visitar con estruturas de campamentos, que poden ser recoñecibles e Sector dos horrea. Parte do edificio exhumado apreciándose o pavimento de opus signinun - 58 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación arqueolóxica no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña)

var totalmente, e parte dun patio interior. Estamos diante dun edificio que non se corresponde coa estrutura dos horrea, de pavimento coidado, que foi reutilizado despois do abandono do campamento e a retirada da cohorte cara a Reinosa. Documéntase unha reutilización de toda a superficie escavada en época xermánica, reconstruíndose todos os muros e reorganizando o espazo habitacional. Documentamos tamén unha reutilización nunha zona puntual en época medieval ao exhumarse parte dun muro que está cimentado directamente sobre o teito de lousa, que só se utiliza en época xermánica, e contextualizado con algún anaco de cerámica medieval e unha peza vidrada. As habitacións teñen practicamente todos os muros (a derradeira fiada de Sector da muralla apreciándose o paramento do reforzo do elemento defensivo orixe romana) do momento de construción do campamento, pero son reconstres coordenadas espaciais. A actuación realizouse con me- truídos en época xermánica a partir desta cimentación, e dios manuais, escavación horizontal por capas –en exten- aprovéitase a materia prima, tanto a pedra utilizada para lesión–, seguindo a inclinación natural dos niveis, localizando e vantar os paramentos de cachotería con aparello moito máis descoidado e irregular que o de época romana, como o matedescubrindo os indicios de estruturas, solos e pavimentos. A escavación arqueolóxica do campamento romano de Ci- rial de construción, tegula e ladrillo romano, que utilizan colodadela, campaña 2006, achega novos datos para o coñecemento cándoos tanto nas fiadas dos muros coma no seu interior. Inicialmente, o espazo investigado debería corresponderdo xacemento arqueolóxico tanto dende o punto de vista da se á situación dos horrea a partir da estrutura tipo dun campainvestigación, como para a súa valorización patrimonial. No sector dos horrea, a escavación arqueolóxica deixa ao mento romano, pero os resultados non corroboran a hipótese descuberto unha superficie de 240 metros cadrados, que perde partida. No sector da muralla, a escavación deixa ao descuberto 44 miten observar as cimentacións dun edificio complexo. En paralelo á via principalis, dende a derradeira fiada visible metros cadrados. Exhumouse parte do reforzo defensivo da do aparello exterior dos muros, apréciase un pavimento ro- muralla e apreciouse o paramento interno, pero consta que o mano de opus signinum, en bo estado de conservación, que se paramento externo está destruído, seguramente por extracestende do norte ao sur e mide 1,30 m, e leste-oeste 6,80 m. ción da cantería regular que o conformaba e deixa á vista o Ao situarse a pasarela metálica sobre a continuación, non é recheo interno do reforzo e da muralla. Non se detectou a posible coñecer o remate, pero evidentemente debe estender- fonte na superficie investigada. É necesario ampliar a superficie de escavación tanto neste se ata a via principalis. Este tipo de pavimento, en peor estado de conservación, exhúmase practicamente en toda a superfi- sector coma no sector dos horrea para exhumar, por unha parte, a unión do reforzo coa muralla e buscar a fonte e, por cie escavada. Semella, polo tanto, o acceso dende esta vía ao interior outro lado, comprobar a existencia dun patio interior no dun edificio escavado parcialmente nesta campaña, formado edificio, completar as investigacións das habitacións e poder por seis habitacións rectangulares (unha delas complétase con darlle unha adscrición funcional a toda a construción, am muros exhumados na anterior campaña), unha máis sen esca- pliando a investigación ata a via principalis.

- 59 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/625-0

Traballos de documentación e protección da pintura megalítica da mámoa dos Muíños, Agolada (Pontevedra) FERNANDO CARRERA RAMÍREZ

xacemento localízase no lugar de Bidueiros, na parroquia de Ferreiroa (San Pedro) (Agolada, Pontevedra). As coordenadas UTM de localización, segundo a ficha de catalogación da Xunta son X: 581366 e Y: 4733785. Está a unha altura duns 530 m sobre o nivel do mar. Queda incluído na folla nº 122-2 (Agolada) da cartografía 1:25.000 do Instituto Xeográfico Nacional. O número de rexistro no inventario de xacementos da Xunta de Galicia é GA 361205084014. Aínda que o terreo no que se sitúa era ata agora propiedade privada, na actualidade atópase en proceso de permuta para o seu paso a dominio público. Ata o momento da súa catalogación, o monumento permanecía inédito e nunca fora escavado como parte dun proxecto científico. O recoñecemento público foi a través de Manuel Busto, da asociación Amigos dos Pendellos, quen o puxo en coñecemento do arqueólogo X. Lois Vilar, e este á súa vez dos técnicos da Xunta de Galicia. A nosa información provén desa institución, a través do arqueólogo Víctor Barbi, a quen lle agradecemos a súa amabilidade.

DATOS ARQUEOLÓXICOS A ausencia de escavación impide unha completa caracterización do monumento. Con todo, pódese asegurar que se trata dun dolmen de corredor formado por 7 ortostatos na cámara e 2 no corredor, aínda que só unha escavación poderá certificar a existencia/inexistencia dalgún outro tramo. O edificio megalítico consérvase razoablemente ben, con só dous ortostatos fracturados (C2 e C4). A violación do xacemento é moi acusada e moi probablemente chegue ata os niveis de uso orixinais. A violación principal parece penetrar pola lousa de cabeceira (C4), que está fortemente fragmentada. As pegadas de lume permítennos propor que tras a violación o monumento mantivo durante un certo tempo as lousas de cuberta (servindo entón de refuxio, como tantos outros dolmens) e que só en tempos máis recentes se produciu a fragmentación e extracción das tapas. A altura actual (vertical) máxima dos ortostatos da cámara é de 1,7 m. Con todo, sumando a esa altura a que hipoteticamente faltaría por escavar (91 cm), o monumento ofrécenos

FASES DE TRABALLO As diversas fases de traballo realizadas en 2006 foron : - Limpeza superficial do xacemento. - Limpeza da área interior da cámara e corredor. - Documentación do xacemento. · Reportaxe fotográfica. · Reportaxe en vídeo. · Planimetría topográfica do xacemento. · Planimetría da arquitectura megalítica. · Alzado de ortostatos. - Limpeza de ortostatos e inspección. - Diagnose da arte e do xacemento. - Documentación de pintura prehistórica: · Mediante calco directo. · Mediante técnicas fotográficas: convencional, infravermella e con luz polarizada. · Calcos dixitais da pintura prehistórica conservada. - Toma de mostras. - Tapado e protección do xacemento, coa seguinte estratigrafía: · Lámina xeotéxtil directamente aplicada sobre as laxas. · Capa de area para o recheo da estrutura megalítica. · Capa de pedras antivandálica. · Lámina de polietileno de alta densidade como barreira para a auga pluvial. · Capa de terra sobre a totalidade do xacemento. · Como freo á erosión, malla plástica. · Sementeira de herba sobre a terra.

Planta do monumento

- 60 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Traballos de documentación e protección da pintura megalítica da mámoa dos Muíños, Agolada (Pontevedra)

Calco dixital da totalidade de ortostatos do dolmen dos Muíños

unhas alturas máximas duns 2,5 m na cámara e 2 m no corredor. O espazo definido por esa estrutura (agora hipoteticamente completa) é razoablemente grande: - Planta da cámara: 14,76 m² - Planta do corredor: 3 m² - Planta total: 17,7 m² - Volume interior da cámara: 38 m³ - Volume interior do corredor: 5,5 m³ - Volume interior total: 43,7 m³ Como é habitual, a aliñación da entrada do corredor sinala unha orientación aproximada cara ao SL (130º). O túmulo está construído con terra sobre a que se disporía unha coiraza pétrea de cuberta, realizada co mesmo granito que as lousas megalíticas. A coiraza está moi degradada polo que resulta complicado determinar a súa configuración orixinal. Polos pequenos restos conservados, temos a impresión de que túmulo e coiraza chegarían como mínimo ata a altura da cámara, deixando quizais visible a lousa de cuberta desta. O estado xeral do túmulo é francamente malo, polo que facer unha aproximación ás medidas totais é moi aproximativo. Estimamos uns diámetros de entre 27 e 29 m, e unha altura aproximada de 2,4 m. Esas medidas ofrecen un volume total duns 748 m³, que restado do espazo ocupado pola estrutura megalítica ofrece un volume acumulado de materiais duns 704 m³. A partir dunha mostra da pintura recente (carbón vexetal), obtivemos unha datación radiocarbónica para ese momento de pintado/utilización do monumento. A mostra analizada na Universidade de Uppsala (Göran Possnert e Maud Söderman) con referencia Ua-33808 ofrece unha datación de 4710± BP, que calibrada co programa OxCal v3.10 (Bronk Ramsey, 2005) ofrece os seguintes intervalos a 2ó : 3640 BC (27,9%) 3550 BC; 3540 BC (67,5%) 3370 BC. A ARTE MEGALÍTICA Tras a inspección, pódese asegurar a existencia de pintura megalítica en todas as lousas visibles. Máis aínda, pódese

asegurar a existencia de dúas capas superpostas de pintura, con dúas técnicas distintas: pintura simple e pintura complexa. PINTURA SIMPLE. Na maioría de ortostatos obsérvanse restos dunha pintura vermella aplicada directamente sobre o soporte granítico. En todos os casos observados, a pintura conforma grafías ondulantes verticais, conservadas de forma diferencial nuns ou noutros casos. PINTURA COMPLEXA. Con posterioridade, por riba desta pintura aplicouse un revoco branco que serviu de base para a aplicación de polo menos dúas cores superpostas: sobre o revoco aplicouse pintura negra en bandas tanto horizontais como verticais. Sobre estas bandas negras aplicouse un debuxo zigzagueante en cor branca. VALORACIÓN DO TRABALLO E PROPOSTAS DE FUTURO Os obxectivos da intervención parece que se cumpriron con satisfacción. Neste momento estase a traballar na sinalización do monumento, tanto desde o punto de vista delimitador como explicativo. Así mesmo, de acordo cos propietarios e en conxunción co concello, sería interesante o establecemento dalgún compromiso de colaboración que permitise o mantemento e limpeza (roza) periódica do lugar. AGRADECEMENTOS Os traballos foron financiados pola Dirección Xeral do Patrimonio da Xunta de Galicia. A execución do traballo foi feita polo alumnado da Escola Superior de Conservación e Restauración de Bens Culturais de Galicia (Silvia Represas, Antía Albés, Mercedes Serrano, Mª Ángeles Díaz, Ana Varela, Laura Barreira, Elena Moreno, Mª Carmen Calvo, J. Ángel Ojaos, Isabel Villaverde, Silvia Sartal, Eduardo Pereiras e Diego Lois). O traballo de dixitalización de calcos e planos foi feito por Natalia Cortón; a fotografía por Ángela López e Ana Varela; as análises de composición da pintura por Óscar Lantes (USC), e a datación AMS por Maud Söderman (Ångströmlaboratoriet, Uppsala). Finalmente, a identificación de materiais construtivos foi realizada por Teresa Rivas (UVigo).

- 61 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/633-0

A sintética ilustración dun castro: A limpeza e sinxela sinalización de Sta. Tegra, A Guarda (Pontevedra) JAVIER LUACES ANCA

MATILDE GONZÁLEZ MÉNDEZ

ontrol e seguimento arqueolóxico nos traballos de limpeza e roza de vexetación no Monte de Santa Tegra, A Guarda (Pontevedra). O propósito xenérico desta actuación era facerlles máis accesibles ao público visitante as estruturas descubertas do castro de Sta. Tegra. Para a súa consecución propúxose: (1) limpar e rozar co fin de facer as estruturas visibles e minimizar a súa deterioración, (2) ilustrarlles aos visitantes os restos mediante a disposición dunha limitada cartelería e o deseño dun folleto explicativo. A LIMPEZA Feita con corta manual e roza cara a fuxir da afección aos restos, acadou unha superficie de case unha hectárea, distribuída en dous sectores: porta sur e zona central –zona de escavación de Mergelina–, incluíndo tamén os bordos do camiño de acceso que atravesa o xacemento cara á porta sur. A ILUSTRACIÓN Aínda que a limpeza é o paso básico previo para facer comprensibles ao público os restos, a súa simple descuberta non é abondo para entendelos. Como parte dun pasado e dun modo de vida moi distinto ao actual, alleo socioeconomicamente, resultan incomprensibles a través dunha simple ollada. Por iso, unha parte fundamental do traballo foi deseñar, ao tempo que se limpaba, unha narrativa ou argumento que permitira ilustrarllos ao público. De cara a obter o máximo proveito do orzamento dispoñible tívose que optar por ilustrar algúns dos aspectos básicos para o entendemento do poboado e do medio cultural no que

este se inscribe. Ao tempo que se decidían argumentos1 buscouse a zona do castro onde mellor se podían visualizar de cara a instalar os 4 carteis que os explicaban: O nº 1: á esquerda da estrada antes de atravesar a muralla, anuncia o xacemento, amosa un plano xeral del e un itinerario recomendado. O nº 2: xa no castro, á dereita da estrada, ilustra o emprazamento e poboado a través dun sucinto texto, o mapa da desembocadura do Miño cos castros do contorno, os planos xerais do monte e do sector N e a recreación en 3D dunha panorámica do sector coincidente co que o visitante ten de fronte cando mira o cartel. O nº 3: no medio do sector N, explica o urbanismo e unidades familiares a través de pequenos textos, unha vista aérea recreada en 3D da planta xeral do sector na que se remarcan diferentes aspectos significativos (rúas principais, muralla, entrada...) e outra vista en 3D que sinaliza con cores distintas unidades familiares. Finalmente, o nº 4: fronte a unha das casas reconstruídas, procura ilustrar a vida cotiá a través de textos, unha recreación en 3D do exterior dunha vivenda e o debuxo2 dunha escena doméstica no interior dunha casa circular con soportal. O folleto presenta a mesma narrativa que os carteis pero con textos máis desenvolvidos, ao tempo que introduce información e consellos para pasear polo castro con coidado de non afectar os vestixios.

NOTAS 1 O que se fixo a través da diversa bibliografía existente sobre o castro (Calvo, De la Peña, Mergelina, etc.). 2 Feito por Jacobo Lijó Viaño, partindo dun deseño previo de fotomontaxe por ordenador. Os debuxos 3D son de Pablo Castro e Marta Fontán

O cartel nº 3 explica o urbanismo do castro

O cartel nº 4 ilustra a vida cotiá

- 62 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/634-0

Control arqueolóxico dos traballos de limpeza no castro de Troña, Pías, Ponteareas (Pontevedra) V. CARMEN TORRES BRAVO

intervención consistiu no control arqueolóxico dos traballos de mantemento e limpeza de vexetación no castro de Troña, promovidos polo Concello de Ponteareas e financiados pola Consellería de Cultura da Xunta de Galicia, co fin de mellorar as condicións de conservación do xacemento. O castro localízase no contraforte noroeste dos Montes da Picaraña, rechán a modo de esporón, na pendente media da ladeira que domina un amplo sector do val do río Tea, a 230 m sobre o nivel do mar.

muralla, actuando sobre terreos de titularidade municipal. As zonas oeste e suroeste do sector Pericot-Cuevillas quedan excluídas (propiedade privada). Realizouse a roza da vexetación de monte baixo e a corta de acacias-mimosas, empregando a seguinte metodoloxía: rozadoiras mecánicas en zonas sen estruturas; motoserra para a corta de árbores. As ferramentas manuais usáronse nas zonas sensibles (muros, interior das construcións,...), e evitouse arrancar a vexetación co fin de previr danos como desprendementos de pedras, rotura de pavimentos, lucidos, etc.

ESTADO PREVIO O aspecto previo do xacemento era desigual. As áreas con estruturas á vista presentaban vexetación de monte baixo pouco desenvolvida, algunhas especies arbóreas de acaciamimosa de pequeno porte, xunto con outras de maior envergadura (sector de campañas 1981-1986, zona do alxibe; sector Pericot-Cuevillas, aos lados do camiño dos romeiros). Pola contra, o resto deste sector está invadido polo bosque de mimosas, ocultando a visión das estruturas, ao igual que as zonas inmediatas aos sectores escavados, sobre todo circundando as liñas de muralla, con árbores de gran porte.

O CONTROL ARQUEOLÓXICO O labor da arqueóloga responsable consistiu no asesoramento directo á empresa de limpeza sobre a metodoloxía que se debía empregar en cada zona. Fíxose fincapé no tratamento dos espazos con estruturas arqueolóxicas, completado co seguimento e supervisión das tarefas de limpeza, para garantir a súa correcta execución.

OBXECTIVOS E METODOLOXÍA Os obxectivos principais eran mellorar as condicións xerais de conservación do xacemento, e o seu aspecto cara ao visitante, e contrarrestar a deterioración que o enraizamento e crecemento da vexetación provoca nas estruturas arqueolóxicas. O ámbito de traballo incluíu sectores escavados, zonas circundantes, de tránsito e unha franxa exterior ás liñas de

Finalizados os traballos, resulta evidente o cambio xeral no aspecto que amosa o castro. Mellorouse a visibilidade e o acceso ás áreas do xacemento tratadas. Aínda así, o estado que agora presenta tan só será unha situación temporal, ante a facilidade con que rebrotan as especies de acacia-mimosa. Á vista dos beneficios que comporta o mantemento do xacemento sería conveniente establecer un programa periódico de limpeza que evite a proliferación destas especies e da vexetación de monte baixo, ante as negativas consecuencias que estes factores provocan, principalmente nas zonas con estruturas arqueolóxicas.

Vista da zona norte. Muralla do primeiro recinto e estruturas do segundo recinto antes e despois da limpeza.

- 63 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/638-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento do xacemento arqueolóxico de Adro Vello, San Vicente do Mar, O Grove (Pontevedra) JUAN C. CASTRO CARRERA1

intervención arqueolóxica estivo motivada polos traballos de acondicionamento do xacemento arqueolóxico de Adro Vello. O encargo foi realizado a Anta de Moura pola sociedade DICSA, adxudicataria por parte da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia, dos traballos de acondicionamento. O obxectivo da actuación arqueolóxica era garantir que os traballos non supuxesen ningunha afección ao xacemento arqueolóxico. O xacemento de Adro Vello sitúase na parroquia de San Vicente do Mar, pertencente ao concello do Grove (Pontevedra). Xeograficamente sitúase no extremo sudoeste da ría de Arousa, no noroeste da península que dá nome ao concello, ao pé da praia do Carreiro, baixo dos areais dunares. O sector escavado do xacemento ten unha extensión aproximada máxima duns 70 x 25 m. Segundo o director das escavacións, José Carro Otero, están representados distintos momentos crono-culturais: - Unha vila romana datada nos séculos III–IV d. C, da que se conservan muros, pavimentos, etc., e entre outros elementos, unhas pías de salgadura de planta cuadrangular cun revestimento interior de opus signinum. - Unha necrópole posterior á vila cun longo período de uso continuado; desde as tumbas máis antigas datadas entre os séculos V-VII ata as derradeiras do século XVIII. - En relación coas tumbas, unha igrexa construída entre os séculos VI-VII.

suficientes para impedir unha significativa deterioración. A partir do ano 2001 lévanse a cabo sucesivas campañas de acondicionamento, reparación do valado de peche e documentación. Como continuación destas actuacións, os traballos do ano 2006 consistiron na roza da vexetación e reparación do valado perimetral do xacemento, e foron executados baixo control arqueolóxico. O traballo sobre a cuberta vexetal levouse a cabo mediante rozadoira dentro do perímetro valado no sector non ocupado pola área escavada. Neste, o traballo executouse de xeito estritamente manual, utilizando tesoiras e fouces. Co fin de evitarlles calquera afección aos restos arqueolóxicos as premisas fundamentais que se tiñan que cumprir no traballo foron: non arrincar a vexetación nunca, sempre cortar, e ter un especial coidado no tránsito na zona de traballo, tendo en conta a densidade de vestixios. Con respecto ao valado, realizouse un reforzo e reparación, coa apertura de pequenas zapatas e colocación de novos postes. No transcurso do seguimento levouse a cabo unha documentación fotográfica e planimétrica dos traballos executados. Como conclusión, pódese dicir que a intervención arqueolóxica garantiu a execución dos traballos sen ningún tipo de afección aos vestixios arqueolóxicos conservados. Os traballos executados permitiron mellorar as condicións de conservación e protección deste enclave singular, aínda que se fai necesaria unha actuación máis intensa, ou o tapado parcial, co fin de evitar unha deterioración lenta pero constante.

Anos despois de rematadas as escavacións, o xacemento permanecía cunhas proteccións provisorias que non foron

NOTAS 1 Anta de Moura, S.L.

Vista aérea do xacemento de Adro Vello

Vista desde o leste no transcurso dos traballos

- 64 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/680-0

Limpeza, acondicionamento e consolidación do castro de Fazouro, Foz (Lugo) FRANCISCO MANUEL HERVES RAIGOSO E GONZALO BUCETA BRUNETI

castro de Fazouro é un dos múltiples castros que se poden atopar ocupando algunha das pequenas penínsulas que se espallan ao longo do litoral galaico-ástur. Está situado no leste da praia de Arealonga, no lugar de Punta do Castro, sobre unha zona de cantil que condiciona de xeito importante o conxunto de estruturas arqueolóxicas no tocante á súa conservación; ecosistema mariño con gran potencial de degradación. No istmo que o une á terra é onde está situado o foso e o parapeto que delimitan o sitio polo sur. No interior tamén se conservan dúas liñas de parapeto moi alteradas polos labores agrícolas desenvolvidos no lugar hai tempo polo que unicamente se conserva o extremo oeste. Visto en planta, o castro amosa estruturas cadradas con esquinas redondeadas ou en ángulo. A arquitectura, resumindo, complétase coa presenza de bancos, fogares e escaleiras.

Gráfico extraído da diagnose realizada.

O xacemento foi obxecto de varias actuacións ao longo do tempo e atopábase cos signos evidentes de alteración que todo sitio arqueolóxico ao aire libre presenta, sendo os principais: - Lixiviación de argamasas por acción da choiva. - Eflorescencias salinas. - Na fronte E e N do xacemento existe unha evidente meteorización físico-química en laxes por erosión mariña e eólica. - Crecemento da vexetación sobre estruturas e outros elementos, acción que provoca mobilidade nas laxes. - Alteracións debidas ao propio proceso de conservación feito de antigo, xiros debidos a recrecidos pouco adecuados (exceso de peso) en muros con perda de chumbada ou estabilidade. Tamén por falla de consolidación interna nas estruturas (argamasa orixinal moi feble). - Derrubas parciais por acción antrópica e outros axentes internos e externos (choiva, vento, etc.). - Acción antrópica leve con desprazamento de laxes nos muros e bancos. Nalgún caso constátase o levantamento das laxes. Presenza de graffiti. Acción antrópica máis intensa sobre elementos contemporáneos (valado). Sucidade. - Obturación das drenaxes antigas. - En xeral, as alteracións máis frecuentes veñen de antigo.

e unha analítica, da que se extraeu, entre outros datos de interese, a gran cantidade e variedade de sales presentes con lecturas de ata 2.780 microsiemens nalgunha mostra, valor que dá idea do potencial degradante do ecosistema no que se atopa o castro de Fazouro. Rematado este importante estadio da conservación arqueolóxica estase en condicións de conseguir de modo máis seguro e eficiente os obxectivos marcados na intervención e que se poden dividir en: directos, actuacións intensas de conservación-restauración sobre muros, lousados, bancos, fogares, solos, argamasas e recebos, e indirectos, actuacións sobre o contorno mediante melloras en drenaxes, mellora da visibilidade do castro a través do control da vexetación, outros saneamentos e establecemento dun peche ou valado no recinto para o control, paso e guía das visitas. Os traballos de roza en toda a superficie do xacemento melloraron considerablemente a visión, case perdida, do foso. O tratamento foi reforzado coa aplicación de dous biocidas: - Hyvar X ao 5% en auga en áreas con herbáceas. - Cloruro de benzalconio ao 3% sobre elementos arqueolóxicos, fórmula xeral C6H5CH2N(CH2)RCl, alquildimetilbenzilamoniocloruro. Acción de moderada e tóxica para un amplo rango de especies: liques, fungos e bacterias.

O primeiro paso antes de acadar os obxectivos que se marcaron foi o de realizar unha diagnose, onde se recolleron de modo sistemático as incidencias en estruturas e elementos arqueolóxicos co fin de definir a intensidade e tipo de intervención (mellora no deseño e rendemento dos tratamentos),

En paralelo a esta actuación limpáronse as estruturas e o resto de elementos para proceder co seu tratamento de conservación. Realizáronse tarefas de: - Drenaxe para facilitar a evacuación da auga do interior dalgunhas estruturas.

- 65 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Limpeza, acondicionamento e consolidación do castro de Fazouro, Foz (Lugo)

- Tratamento de recebos na estrutura E4 segundo: limpeza con pinceis de diferente dureza, engasado con Paraloid B-72 ao 5% en acetona para evitar desprendementos, establecemento de puntos de adhesión, consolidación polo reverso (espazo entre muro e recebo) con mestura de cal e auga (de 5 a 10 g de cal por 100 ml de auga) engadindo unhas pingas de tensioactivo e protector coloidal. Método: inxección e impregnación. Finalmente, aplicación de cal en pasta (grasselo) nos bordos para selado de ocos e desengasado.

Imaxe dunha das zonas intervidas no xacemento

- Recolocación de pedras en cabeceiras de estruturas. - Recalces en muros con perda de cimentación. - Reconstrucións estruturais con inserción de elemento diferenciador1. - Reforzos puntuais ou retaques. - Consolidación de fogares e perfís arqueolóxicos con silicato de etilo disolto en metanol ao 10% previa desecación do substrato con alcohol-acetona e protección fronte aos UV. - Protección de pavimentos de terra mediante estendido e compactado de area. - Consolidación do opus signinum. Emprégase unha mestura formada por 50 g de cal hidráulico natural NHL 5 por un litro de auga. Engádeselle á disolución unhas pingas de tensioactivo e outras de protector coloidal. Despois de cada aplicación lavado rápido con esponxa e vasoira para retirar os restos da mestura que non penetraron en profundidade.

Nas intervencións sobre o contorno destacan as de desatasque de drenaxes xa existentes, execución dun pequeno murete de contención na escaleira de baixada ao castro, repintado do muro de formigón que protexe o xacemento polo norte (estudo de cor para mellora da visibilidade das estruturas), colocación dun valado no extremo NO para minimizarlles o risco de caída polo cantil ás visitas (o valado colle a forma da estrutura nese tramo) e finalmente execución de 9 pilastras unidas con vigas de madeira de piñeiro tratado en autoclave e acabado de lasura palisandro e nogueira ao 50%. Este valado debía ser o máis discreto posible sen interferir na visión do conxunto ou estruturas en particular, ter certa presenza estética, e o máis importante, reconducir ás visitas polas áreas de mellor tránsito e menor risco para os elementos arqueolóxicos. O valado segue máis ou menos o que xa existía antes soamente se corrixiu preto da estrutura E3, antes entraba cara ao seu interior e agora vai por fóra. NOTAS 1 Para a reconstrución estrutural empregáronse dous tipos de laxes e tacos do lugar coñecidos como Pedra Dehesa e Santa Cecilia. A primeira delas é a orixinaria do castro.

- 66 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/711-0

Traballos de conservación e limpeza dos xacementos arqueolóxicos de Punta dos Prados e Forno dos Mouros, Ortigueira (A Coruña) M.ª

DEL

CARMEN MARTÍNEZ LÓPEZ

castro de Punta dos Prados (Porto de Espasante, Ortigueira, A Coruña) foi obxecto de varias campañas de escavación e restauración en distintas épocas. Inicialmente, leváronse a cabo unha serie de actuacións nos anos oitenta e noventa dirixidas, por Emilio Ramil González (Ramil González, 1989a; 1989b; 1990; 1991a; 1991b; 1995; 1995-96; Ramil González, E.; Breixo Rodríguez, C. e Grandío Seoane, E. 1999), que obtiveron como resultado máis sobresaínte a localización dunha estrutura balnearia sita entre as dúas liñas de muralla do xacemento. Outra das fases de actividade neste xacemento deuse entre os anos 2002 e 2003, na que, baixo a dirección de César Parcero Oubiña, se localizou a entrada ao recinto exterior, así como un camiño de acceso empedrado que, partindo desta, pasaba ante os baños e se dirixía cara ao recinto interior, atravesando o foxo (Parcero Oubiña 2002 e 2003). Pola súa parte, os túmulos 4 e 5 da necrópole de Forno dos Mouros, catalogados no seu día por D. Federico Maciñeira Pardo de Lama e escavados entre os anos 2000 e 2002 (Méndez Fernández, F. 2001 e Mañana Borrazás 2002)1, forneceron un interesante conxunto estrutural que foi restaurado e consolidado para a súa visita. O túmulo 5 tiña unha pequena cámara de corredor practicamente intacta e completa e, ademais, amosaba sinais inequívocos da presenza dunha cámara de corredor desenvolvido, lamentablemente desaparecida. O conxunto completábase coa presenza dunha coiraza cara á metade sur do túmulo e dun anel cara ao norte. Pola súa banda, o túmulo 4 tiña unha cámara simple realizada en xisto e en non moi boas condicións de conservación, o túmulo estaba arrodeado dun anel feito en lousa.

FORMULACIÓNS E DESENVOLVEMENTO DOS TRABALLOS Nos tres anos transcorridos dende a última intervención, houbo un considerable crecemento da vexetación que, en moitos casos, ocultaba a visión das estruturas arqueolóxicas e, noutros casos, contribuía ao aspecto descoidado dos xacementos. Por isto, formulouse unha actuación destinada á recuperación do estado anterior dos xacementos que implicou, fundamentalmente, a corta da vexetación existente e a aplicación de herbicidas nas zonas nas que o seu uso se considerou indicado. Ademais, realizáronse algunhas reposicións de material deteriorado co paso do tempo e previsións de necesidades futuras: 1. A eliminación desta vexetación realizouse nunha primeira fase por corta mecánica. A ferramenta empregada para cada caso escolleuse en función do grao de sensibilidade da zona para tratar. Como normas xerais, empregouse rozadoira mecánica con fío nas zonas máis sensibles (zonas nas que estean presentes estruturas arqueolóxicas sensibles, como o camiño empedrado ou a coiraza do túmulo). Nas proximidades das estruturas, sempre deixando unha marxe de seguridade, empregouse rozadoira mecánica provista de disco. Neste caso concreto do interior do monumento con forno de Punta dos Prados, realizouse unha limpeza manual con pa, coitelos e vasoiras. 2. A aplicación de herbicidas realizouse no camiño de acceso ao xacemento de Punta dos Prados e no edificio

Mámoa 5 da necrópole de Forno dos Mouros

- 67 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Traballos de conservación e limpeza dos xacementos arqueolóxicos de Punta dos Prados e Forno dos Mouros, Ortigueira (A Coruña)

balneario. O herbicida empregado respecta a carriza e non deixa residuo. 3. Repuxéronse algunhas pezas da escaleira de acceso dende a praia que estaban rotas ou deterioradas. 4. Na memoria final, incluíronse recomendacións e unha lista das necesidades futuras de conservación no xacemento.

NOTAS 1 O conxunto de intervencións foi sintetizado en Mañana Borrazás 2005.

Punta dos Prados: camiño

Punta dos Prados: monumento

BIBLIOGRAFÍA MAÑANA BORRAZAS, P. 2002: Excavación de los túmulos 4 y 5 de la necrópolis de Forno dos Mouros (S. Xiao de Loiba, Ortigueira, A Coruña). Informe valorativo depositado na DXPC. Inédito MAÑANA BORRAZAS, P. 2005: Escavación do túmulo n.º 5 do conxunto de Forno dos Mouros (Ortigueira, A Coruña). Avance dos resultados. CEG Tomo LII pp. 39-79

RAMIL G ONZÁLEZ, E. 1989b. Excavación e consolidación no castro de Punta dos Prados (Espasante, Ortigueira, A Coruña). Arqueoloxía Informes 1. Campaña 1987: 64-69 RAMIL GONZÁLEZ, E. 1990. Castro de Prados-Espasante. Excavación de su Pedra Formosa. Revista de Arqueología, 108: 38-39. Madrid RAMIL GONZÁLEZ, E. 1991a. Castro de Punta dos Prados (Espasante, Ortigueira, A Coruña). Arqueoloxía Informes 2. Campaña 1988: 63-66

MÉNDEZ FERNÁNDEZ, F. 2001: Excavación del túmulo n.º 5 de la necrópolis de Forno dos Mouros (S. Xiao de Loiba, Ortigueira, A Coruña). Informe valorativo depositado na DXPC. Inédito

RAMIL G ONZÁLEZ, E. 1991b. Castro de Punta dos Prados (Espasante, Ortigueira, A Coruña). Arqueoloxía Informes 2. Campaña 1988: 271-273

PARCERO OUBIÑA, C. 2002. Adecuación y sondeos en el castro de Punta dos Prados. Informe valorativo depositado na DXPC. Inédito

RAMIL G ONZÁLEZ, E. 1995. Consolidación no Castro dos Prados (Espasante, Ortigueira, A Coruña). Arqueoloxía Informes 3. Campaña 1989: 217-219

PARCERO OUBIÑA, C. 2003. Excavación y restauración en el castro de Punta dos Prados. Informe valorativo depositado na DXPC. Inédito

RAMIL GONZÁLEZ, E. 1995-1996. O monumento con forno do castro de Prados-Espasante (Ortigueira, A Coruña). Memoria de Investigación. Brigantium 9: 13-60

RAMIL GONZÁLEZ, E. 1989a. Castros do concello de Ortigueira (Ortigueira, A Coruña). Arqueoloxía Informes 1. Campaña 1987: 58-63

RAMIL GONZÁLEZ, E.; BREIXO RODRÍGUEZ, C. e GRANDÍO SEOANE, E. 1999. Historia de Ortigueira. A Coruña: Vía Láctea Editorial

- 68 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/712-0

Traballos de limpeza e roza no castro de Zoñán, Mondoñedo (Lugo) ABEL VIGO GARCÍA

o verán do ano 2006, non se levaron a cabo traballos de escavación arqueolóxica no castro de Zoñán e a maleza proliferou en exceso durante a segunda metade do ano. Ante isto, a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia posibilitou a realización dunha campaña de limpeza, roza e regularización de entulleiras da área denominada A Croa, dentro do castro de Zoñán, que é onde se están a realizar os traballos de escavación arqueolóxica. Así, co fin de acadar unhas condicións apropiadas de conservación da zona, proponse levar a cabo unha roza xeral da Croa para evitar o crecemento de matogueiras e outras especies vexetais agresivas co subsolo xacemento. Tamén, por motivos de conservación e mantemento, así como para facilitar os traballos de futuras campañas, proponse levar a cabo a regularización da entulleira de terra e o traslado da entulleiras de pedra á parte posterior da entulleira de terra. O proxecto realízase no mes de decembro do ano 2006. Para a execución deste proxecto establecéronse dúas áreas de traballo para a roza: - Zona A: zona escavada. Os traballos que se realizarán na zona A serán a través de medios manuais e con rozadoira con fío sintético, evitando así calquera tipo de dano nas estruturas exhumadas que se atopan na zona. - Zona B: zona sen escavar. Os traballos de roza, que se executarán na zona B, serán a través de medios manuais e con rozadoiras con disco metálico sobre todo, debido a que determinadas especies leñosas adquiriron un grosor importante.

Polo que se refire á regularización da entulleira de terra e ao traslado da entulleira de pedra, esta farase con medios mecánicos (pequena retroescavadora e mini-damper). Todos estes traballos fanse baixo supervisión arqueolóxica permanente, co fin de evitar intrusións no chan arqueolóxico e, sobre todo, na remoción da entulleira de pedra coa pequena retroescavadora. Os resultados obtidos foron os agardados ao conseguirse frear o crecemento ou eliminar aquelas especies vexetais prexudiciais para a zona, ademais de facilitar a conservación do xacemento. Polo que se refire ao traballo nas entulleiras, hai que dicir que se conseguiu unha boa regularización da entulleira de terra e o traslado da entulleira de pedra foi óptimo, posto que con isto se permite poder empregar esta zona como entulleira durante algunha campaña máis, sen necesidade de proceder a retirala. Por último, sinalar que no transcurso dos traballos se recuperou unha punta de bronce situada no medio de pedras procedentes dos derrubamentos ao pé dunha cepa, situada na área xa escavada, que abrazaba estas pedras. Trátase dunha simple punta de bronce sen máis particularidade. Recolleuse, inventariouse e siglouse co código CZ.06.7121 (número correlativo da sigla formal de campañas anteriores). Seguiuse a pauta de tratamento de materiais que se está a realizar nas campañas de escavación deste xacemento arqueolóxico.

Zona A: Escavada

Zona B: Sen escavar

- 69 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/713-0

Traballos de limpeza no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ

campamento romano de Cidadela é rectangular coas esquinas redondeadas de 172 m de longo e 140 m de ancho, o que equivale a unha extensión de 2,40 ha, que son as medidas idóneas para acoller no seu interior unha unidade quinquenal; é dicir, unha cohorte. O sistema defensivo baséase nun foxo e nunha muralla de 1,15 metros de anchura feita de cachotería, coa cara interna coidada e a externa descoidada. A intervalos, a muralla presenta torres rectangulares proxectadas cara ao interior do campamento. Este sistema defensivo compleméntase con dous postos de vixilancia situados ao norte e leste do campamento, na serra da Corda, cadea montañosa que rodea o campamento. O interese social, científico e patrimonial do xacemento é grande e debemos pensar que ata a data só se escavou unha mínima parte do total. Os resultados son óptimos, como é fácil de comprobar nas memorias e traballos publicados, que fan que este campamento sexa coñecido en toda a Península e no estranxeiro entre os especialistas do exército romano. Co obxectivo da súa conservación e mantemento, programouse unha campaña de limpeza biolóxica en toda a superficie do campamento. Utilizáronse medios mecánicos na área non escavada e dúas rozadoiras e medios manuais na área escavada. O obxectivo dende o punto de vista de valoración patrimonial foi acadar unha adecuada limpeza, coa roza de toda a superficie do campamento e a limpeza puntual dos restos estruturais e área escavada en anteriores intervencións arqueolóxicas. Diferenciamos dúas zonas de intervención: a) Área non escavada. Limpeza mecánica. b) Estruturas, edificios, murallas e pavimentos exhumados en anteriores campañas de escavación. Limpeza manual.

O plan e método de traballo consistiu en realizar o control biolóxico, que é un dos traballos que deben realizarse periodicamente e polo menos dúas veces ao ano como medida preventiva e de conservación, ademais de que lles facilita o percorrido e comprensión do xacemento aos visitantes. O crecemento incontrolado da vexetación propicia danos nas estruturas polo efecto das raíces e facilita a instalación de animais, como roedores, réptiles, etc., ademais de atraer a auga e elevar a humidade. Realizouse un traballo de limpeza mecánica de toda a superficie non escavada e utilizáronse dúas rozadoiras manuais, para completar a roza da máquina ao longo de toda a superficie do campamento. Un traballo máis especializado e delicado foi a limpeza manual de plantas enraizadas entre as laxes dos muros e as lousas dos solos e pavimentos, para o que se utilizou ferramenta manual de escavación e xardinería. En conclusión, de acordo co proxecto autorizado pola Dirección Xeral do Patrimonio Cultural da Consellería de Cultura e Deporte, procedeuse a unha roza con máquinas específicas de cadea e brazo hidráulico de toda a superficie non escavada e o uso de dúas rozadoiras manuais para limpar as zonas de difícil acceso para a máquina, como é o contorno inmediato á pasarela e á pequena edificación situada no campamento, ademais da limpeza manual de plantas enraizadas entre as laxes dos muros e as lousas dos solos e pavimentos. O control biolóxico é un dos traballos que deben realizarse periodicamente e polo menos dúas veces ao ano como medida preventiva e de conservación, ademais de que lles facilita o percorrido e a comprensión do xacemento aos visitantes.

Limpeza manual de estruturas do campamento

Área do Praetorium rematada a limpeza

- 70 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/725-0

Control arqueolóxico dos traballos de limpeza do castro das Grobas, Ribadeo (Lugo) LUIS CORDEIRO MAAÑÓN1

este asentamento supervisáronse os labores de retirada da abondosa maleza que cubría este castro. Esas tarefas fixéronse con medios mecánicos e manuais, poñendo especial atención nas defensas. Despois de realizado este traballo procedeuse á recollida de datos, fotografado e levantamento topográfico. O castro das Grobas2 está situado dentro da parroquia de Vilaselán (Santa María) a uns 600 metros ao oeste da Illa Pancha. As súas coordenadas UTM son 657.670/4.824.520. Este xacemento é un dos catro castros costeiros (Piñeira, Meirengos e Os Castros) existentes en Ribadeo, e é o que mellor conserva as súas defensas. Está situado nun promontorio costeiro que dota o castro dunhas excelentes condicións naturais de defensa, así como unha boa posición estratéxica, xa que domina visualmente a entrada á ría de Ribadeo. Ten unhas dimensións dunhas 2 hectáreas (sen contar coa Illa Penedo da Insua, situada ao norte da croa, que formou parte seguramente do asentamento). No que se refire ás súas defensas, despois de retirada toda a maleza que o cubría, observamos que se trata dun xacemento cunha croa circular na que existen importantes acumulacións pétreas que puideron pertencer a algún tipo de estrutura. Este recinto está defendido por un sistema baseado nun terraplén, que rodea a croa na súa totalidade, e dous foxos que se alternan con dous parapetos. Na zona leste, a uns 50 metros da última defensa exterior (parapeto) do castro hai un terceiro foxo que non rodea totalmente o recinto. As defensas están moi ben conservadas nas orientacións leste e sueste do castro, mentres que na zona oeste están moi alteradas por mor dos labores agrícolas, chegando a desaparecer nalgunhas áreas. O terraplén defende directamente o recinto habitacional e ten unha altura máxima duns 4,5 metros na súa orientación leste. Os foxos están escavados nalgunhas áreas na rocha, e son duns 7 m de ancho nalgunhas zonas do asentamento. Despois de cada foxo hai un parapeto que está feito a partir de terra e abundantes laxas. Son dunhas dimensións duns 44,5 m de altura e 5 de anchura. Debemos destacar a presenza dun corte duns 2 m na zona sur do parapeto interior que parece ser a entrada orixinal ao recinto. O parapeto exterior, a diferenza do interno, atópase en peor estado, xa que só se conserva na orientación leste-sueste e non rodea totalmente o recinto habitacional como ocorre co outro parapeto. Por outra parte, establecer unha cronoloxía é precipitado, xa que os traballos realizados non son determinantes para facer

iso. Como hipótese, e ao ver as cronoloxías baralladas noutros asentamentos castrexos3 da Mariña occidental poderiamos encadralo, con cautela, dentro dos séculos I a.C. - IV d.C, aínda que son necesarios uns traballos máis exhaustivos para confirmar ou negar esas cronoloxías.

Vista aérea do xacemento e levantamento topográfico

NOTAS 1 Colaboraron: Soraya Paz Rodríguez, Daniel Méndez Vázquez, Celso Rodríguez Cao. Agradecementos á Asociación Cultural O Tesón de Ribadeo pola grande axuda prestada. 2 Xa hai referencias do castro no libro de Francisco Lanza Álvarez: Ribadeo Antiguo. 3 Castros de Fazouro (Foz), punta do Castro (Barreiros) e Os Castros e Piñeira (Ribadeo).

- 71 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2006/728-0

Control arqueolóxico da limpeza de vexetación do castro da Ourela, Augas Santas, Palas de Rei (Lugo) ANDRÉS MANUEL TEIRA BRIÓN

obxectivo desta actuación consistía nun primeiro paso para a recuperación e revalorización patrimonial do castro da Ourela (tamén denominado castro do Monte) situado preto do Camiño Primitivo de Santiago, e que constitúe un dos xacementos castrexos de maior entidade, tanto en extensión superficial como pola monumentalidade das súas estruturas, da comarca da Ulloa. Na intervención, promovida pola Comunidade Veciñal de Monte en Man Común Sur Arroyo Raposeiras-Augasantas, participaron o Concello de Palas de Rei, a Delegación de Patrimonio de Lugo e a Dirección Xeral de Patrimonio, que foi a promotora dos traballos. Os labores levados a cabo foron a limpeza de vexetación da zona en man común, por medios mecánicos e manuais, para deste xeito poder valorar o estado das estruturas conservadas e facer máis accesible e visible o xacemento. A superficie estaba cuberta por especies vexetais arbustivas e herbáceas, compostas fundamentalmente por toxos, gramíneas, xestas e fentos, especies colonizadoras de espazos alterados polo lume, que proliferan por altas concentracións de nitróxeno procedentes das cinsas de queimas e incendios. O castro aproveita unha elevación do terreo que apenas supera os 600 metros pero destacada respecto do seu contorno, dispoñendo dunha ampla visibilidade no arco SW-S-E. Ocupa unha superficie de máis de 2 ha e componse de dous recintos principais perfectamente delimitados e pechados: croa –A Ourela Grande– e antecastro –A Ourela Pequena–, ademais de varias estruturas que se articulan ao SE destas completando o sistema de acceso. Confórmanse dous espazos aterrazados a ambas as beiras mediante terrapléns, trincheiras e parapetos. A croa, na zona máis alta, está formada por un recinto elíptico, achaiado, moi monumental e destacado en altura, con algo máis de 1 ha de superficie. Está franqueada por dous parapetos que a circundan e que se encaixan e pechan cara ao acceso –ao sur– en forma de tenaces, configurando un acceso

Levantamento 3D

en rolda. Estes parapetos apenas superan os 2 m de altura respecto ao interior do recinto, pero cara ao exterior superan os 10 m nalgún punto, sendo o máis habitual de 6 a 8 m. O antecastro ocupa unha área de 0,52 ha situada en ladeira desde a parte superior dun rechán rematado nun afloramento de seixo denominado Pena Escrita. Presenta un sistema defensivo de foso e parapeto, confluíndo a súa entrada co sistema de acceso á Ourela Grande. Non debe esquecerse o importante patrimonio oral asociado ao xacemento. Onde aínda que tanto os temas, as personaxes e os elementos tratados nas lendas deste castro son comúns a outras historias míticas transmitidas a través do imaxinario popular: mouros, trabes, cervos, lume, auga, cobran unha gran variedade arredor do ouro como tema central e común a case todas elas.

Castro da Ourela. Vista desde o SW

- 72 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

Consolidación experimental no petróglifo de Fentáns, «Coto do Rapadoiro», Campo Lameiro (Pontevedra) ROSA BENAVIDES GARCÍA1

demais do irreparable dano ambiental, os incendios forestais de agosto de 2006 ocasionaron lesións irreversible en numerosos exemplares dun dos nosos sinais de identidade máis xenuínos: os petróglifos. As alteracións máis graves supoñen unha perda inmediata de material que moitas veces coincide coas zonas gravadas e que se traducen en fragmentacións (termoclastos) da capa exterior da rocha, pero a valoración real das lesións só se pode realizar co paso do tempo, xa que as tensións que se crean na rocha coas oscilacións térmicas dan lugar a disgregacións e fendas (termoclasas) que poden tardar algún tempo en desprenderse en forma de fragmentos; as retencións de humidade, sobre todo se están potenciadas polas xeadas invernais, aceleran o proceso. Coa calor das lapas tamén se producen alteracións na cor da rocha debidas á transformación dos minerais de ferro e desaparece a súa pátina, formada, sobre todo, por especies liquénicas que ao se queimaren deixan a pedra espida e areizada como consecuencia da morte de rizoides. Con carácter experimental consolidamos un petróglifo en Coto do Rapadoiro, extraordinariamente afectado pola acción das lapas e dunha riqueza plástica enorme: non chega aos cinco metros cadrados e alberga gravadas catro combinacións circulares, un idoliforme e dous cuadrúpedes, un deles relacionado cun antropomorfo nunha escena de doma, caza ou pastoreo. Non temos referencias de experiencias en tratamentos de conservación sobre os gravados rupestres con formación de placas por mor do lume. O que si tiñamos claro é que, de non actuar inmediatamente, perderiamos sen remedio o material alterado; as fortes chuvias e os visitantes son factores de risco incontrolables para as rochas no seu estado actual. Propuxemos unha intervención baseada noutras experiencias en materiais alterados e extremadamente fráxiles (pinturas murais, granito desplacado por mor dos sales solubles), no sentido común e no desexo de frear a deterioración dos gravados. Ao realizarse o traballo en inverno desestimamos o uso de resinas e propuxemos o uso de morteiros fluídos de cal (PLM®) e resinas acrílicas reversibles e compatibles coa humidade. Nos casos nos que as placas permanecían parcialmente unidas ao substrato inxectamos o morteiro, suxeitando previamente as placas cunha gasa adherida con resina acrílica para evitar que estoupasen coa presión; antes seláronse as fendas cun morteiro máis denso para evitar que o morteiro fluído saíse por elas. Nalgúns casos, as placas separadas puidéronse levar ao sitio. - 73 -

1. Detalle do petróglifo con placas separadas e desprendidas

2. Suxeición das placas cos morteiros de cal

3. Inxección de resina epoxy nas fendas

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Consolidación experimental no petróglifo de Fentáns, «Coto do Rapadoiro», Campo Lameiro (Pontevedra)

Aspecto actual do afloramento. Aínda que algunhas perdas son irreparables, na maioría dos casos consérvase a superficie orixinal.

Ao verán seguinte puidemos comprobar que a maioría das placas estaban suxeitas ao substrato. Non obstante, percíbese unha separación (aínda que non é visible na maioría dos casos) da capa máis superficial nalgunhas zonas. Nun caso unha das placas estaba totalmente esnaquizada, sen dúbida por mor dunha pegada. Empregamos como consolidante unha resina epoxy de viscosidade moi baixa que se pode inxectar polas fendas (Fetadit® IN). Estes tratamentos precisarán un seguimento para valorar a súa eficacia a curto e longo prazo e poden considerarse unha experiencia piloto de cara a tratar no futuro os problemas

semellantes. Pero, sobre todo, deben tomarse medidas cautelares, mantendo limpa a superficie dos afloramentos e controlando a vexetación do seu contorno inmediato. Os gravados que estaban limpos non sufriron as consecuencias das lapas, mentres que os rodeados pola vexetación e o seu entullo teñen danos irreparables.

NOTAS 1 Tomos Conservación Restauración

- 74 -

I PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR

2. Actuacións arqueolóxicas en proxectos de restauración do patrimonio construído

- 75 -

- 76 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/030-0

Control arqueolóxico de remoción de terras para as obras de recuperación da capela dos Anxos, Brántuas-Niñóns, Ponteceso (A Coruña) MARÍA DOLORES GIL AGRA

Os labores de control arqueolóxico a pé de obra realizáronse, baixo a dirección da arqueóloga que subscribe, ao longo dos días 15 e 16 de febreiro de 2006, contando coa colaboración de dous operarios que utilizaron medios manuais lixeiros para acometer os traballos de desterre. De cara a obter unha adecuada documentación tridimensional das evidencias, marcouse un norte arqueolóxico que coincidiu co norte magnético, referenciouse un nivel cero de cotas (70.00 m.s.n.m.) concordante coa altitude da soleira da nave sobre o nivel do mar (en base ás altitudes recollidas nos planos acoutados do PXOM de Ponteceso, E:1/5.000) e situouse a orixe de coordenadas X e Y (Punto 0,0) na esquina exterior nordeste do templo. A metodoloxía da documentación estratigráfica seguiu as propostas de E. C. Harris. O control dos desterres efectuados permitiu detectar, en superficie, a presenza dun recheo superficial de grava miúda (UE 0) que ocupa a meirande parte do espazo oriental exterior do templo. Infraxacendo ao mesmo naqueles puntos onde aparece e actuando como camada superficial no resto do ámbito intervido, documentouse unha capa de terra húmica duns 20-30 cm de potencia media: trátase do solo vexetal (horizonte A úmbrico) propio dun perfil de alteración característico dos regosolos levemente alterado pola acción antrópica (presenza anecdótica e superficial de fragmentos de tella contemporánea). Esta camada supraxace directamente ao substrato natural (UE 2), xabre: (horizonte C). Á vista do anteriormente exposto, podemos dicir que a meirande parte das evidencias documentadas no decurso dos traballos (UE 1 e 2) son produto da evolución natural do substrato onde se asenta a capela mentres que a UE 0 é un recheo botado moi recentemente co fin de acondicionar o espazo exterior oriental do templo. A disposición dos colectores a 40 cm de distancia do paramento exterior da capela impediu documentar os seus alicerces, así como verificar a presenza dunha posible gabia de cimentación escavada no substrato. En ningún caso foi documentado material arqueolóxico asociado ás unidades estratigráficas rexistradas. Gabia perimetral de drenaxe

s traballos de intervención arqueolóxica desenvolvéronse como complemento da memoria valorada «Obras de recuperación da capela dos Anxos» (abril de 2003) e modificacións sucesivas elaboradas polo arquitecto Manuel Peleteiro Bandín por petición do Concello de Ponteceso co fin de acollerse ás subvencións da Excma. Deputación Provincial da Coruña, segundo as bases de execución do Plan Adicional ao 2000 de Recuperación da Arquitectura Popular da Provincia da Coruña. O templo é de tipoloxía tradicional e orixe incerta. Presenta planta rectangular de nave única coa ábsida lixeiramente resaltada no exterior. Os muros de carga son de cantería de granito vista ao exterior e recebados parcialmente no interior. A estrutura orixinal da cuberta era de madeira, con cubrición de tella cerámica curva. Con anterioridade ás obras de restauración, a capela amosaba unha grave deterioración debido ao mal estado da cuberta e á entrada de auga por capilaridade nos muros portantes, de aí a necesidade de instalar unha drenaxe perimetral formada por un colector e oito arquetas de rexistro. Para iso foi preciso executar, no exterior do templo, unha gabia de 54 m de lonxitude, 40-50 cm de profundidade media e 40 cm de anchura. Así mesmo, realizouse o acondicionamento do terreo circundante que incluía limpeza, cesión superficial de area e sementeira de céspede.

Fachada da capela

- 77 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/044-0

Sondaxes arqueolóxicas do mosteiro de Oia (Pontevedra) JAVIER LUACES ANCA

- Verificouse que o patio das laranxeiras non estivo pechado por un terceiro corpo. Na superficie do patio baixo, unha fina capa vexetal, obsérvanse dous tipos de lousados: un correspondente a camiños e outro ornamental (de axardinamento). - Cara ao norte do refectorio (patio da enfermería), aparecen restos de estruturas que se corresponden con instalacións de saneamentos de época moder na e contemporánea. Este sector está próximo ao río e a un muíño. - Na zona de hortas (embelgas) situada cara ao leste do patio das laranxeiras, non se localizaron resFragmento de brazalete de tos de estruturas nin materiais arcoiro con botóns con baño de ouro, decorados con flor queolóxicos. Nos terreos ao norte RESULTADOS de lis. do mosteiro tampouco se detecta- Cara ao sur da igrexa aparecen restos dunha necróron restos de estruturas arqueolópole medieval con tumbas escavadas na rocha, anteriores á primeira metade do século XIV. Cara ao norte do tem- xicas, aínda que aparecen niveis de recheo con fragmentos de plo, nos corredores do claustro regular, localizouse un materiais de construción (fundamentalmente tellas curvas), enterramento en terra anterior aos séculos XIII-XIV e restos que poderían corresponderse a entullos de distintas etapas de de estruturas de pedra que podían corresponderse a tumbas. edificacións. En canto aos materiais, na súa maior parte trátanse de fragmentos de elementos de construción, sobre todo tella, e algúns fragmentos de cerámica común. Nos corredores do claustro localizouse unha moeda (quizais un vellón) do reino de Castela e León (séculos XIII -XV) e un pequeno fragmento de cinta de coiro con tres botóns, de cobre e unha finísima lámina de ouro, decorados con flor de lis en relevo. A utilización de ouro neste tipo de ornamento podería indicar certo grao de prestixio dalgún dos falecidos. Nas sondaxes de 1999, foi localizado un coronado de Afonso XI (1312-1350), asociado ás tumbas achadas ao sur da igrexa. Como equipo técnico, participou M.ª Cristina Toscano Novella. Os materiais foron consolidados por Rosa Benavides, da empresa Tomos. Estruturas localizadas na cata 2

presente investigación pretende a valoración arqueolóxica dalgúns sectores do mosteiro (claustro, salas capitulares e terreos da zona norte) de forma previa á redacción do proxecto de reconstrución e acondicionamento do convento que, por conta da empresa propietaria R. Mosteiro de Oia, SA, pretende a súa dedicación á actividade hoteleira. A campaña realizada en abril de 2006 é complementaria doutros traballos, como o estudo de paramentos das fachadas, do mesmo ano, ou as sondaxes realizadas en 1999, cando o mosteiro era doutro propietario. Nestas primeiras sondaxes, abríronse dez catas distribuídas por diversos sectores do mosteiro (patio das laranxeiras, sur da igrexa, horta, patio de armas, etc.). Durante o mes de abril de 2006, escaváronse catorce catas: dúas nos corredores do claustro regular ou das Procesións, unha no refectorio e o resto nos terreos do sector norte da propiedade.

- 78 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/105-0

Sondaxe e control arqueolóxico da obra de consolidación das escaleiras de acceso á igrexa de San Francisco, Viveiro (Lugo) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ

on motivo da obra de desmonte da actual escaleira de acceso ao adro da igrexa de San Francisco para reforzar a cimentación, xa que por asentos diferenciados do terreo producíronse desprendementos da varanda de pedra perimetral, polo que tiveron que ser apuntalados polo Concello de Viveiro, proxéctase a seguinte intervención. Basicamente, é necesario proceder a desmontar as escaleiras, baleirar o terreo ata conseguir a cota resistente, coas correspondentes drenaxes, achiques e apuntalamentos precisos. Realizado o saneamento e reforzada a cimentación, a escaleira reconstruirase segundo o estado actual, conservando a súa morfoloxía e tipoloxía estrutural. A consecuencia da obra proxectada, o obxectivo da intervención arqueolóxica foi intentar a posta en valor dos posibles restos, mediante a realización dunha cata arqueolóxica no solo da capela que se atopa á dereita da porta de acceso á igrexa de San Francisco porque as columnas que flanquean a capela atópanse soterradas ata o capitel, observándose a continuidade do fuste cara ao interior. Os obxectivos da intervención arqueolóxica foi: 1. Dar pautas para o proxecto técnico no que se refire á posibilidade de recuperar niveis orixinais das antigas escaleiras ou comprobar se se conserva algún chanzo das escaleiras orixinais. 2. Outro obxectivo é recoñecer a cota de arranque das columnas xa mencionadas da capela situada á dereita da porta de acceso á igrexa. Analizaremos se o acceso á igrexa estivo a un nivel inferior ao actual e determinaremos as características orixinais destas singulares capelas da fachada. 3. Unha consideración fundamental é a comprobación de niveis románicos relacionados cos inicios da construción relixiosa. Propuxemos 1 cata de 2 x 2 metros, sendo en total 4 metros cadrados, situada na capela da dereita da fachada e o control arqueolóxico da obra de desmonte e baleirado das actuais escaleiras de acceso á igrexa. A actuación realizouse con medios manuais. Durante a escavación con metodoloxía de sondaxes estratigráficas, o labor do arqueólogo centrouse na comprobación estratigráfica do subsolo. Realizamos a escavación por medios manuais da unidade de traballo situadas na superficie do xacemento, dende a capa superficial ata o substrato, intervención que permitiu o recoñecemento ou valoración do subsolo do xacemento, obtendo unha

lectura estratigráfica preventiva, ao tempo que un recoñecemento do estado de conservación dos restos arqueolóxicos. A actuación arqueolóxica permitiu a obtención de cortes estratigráficos ao longo da superficie investigada. O baleirado de terras ata acadar o substrato realizouse aplicando técnicas de documentación estratigráfica tridimensional. Utilizamos o sistema de rexistro baseado no concepto de unidade estratigráfica, diferenciando as unidades, sinalando características e compoñentes e rexistrando todo en fichas. Como resultado da intervención, detéctase baixo o lousado actual a obra de recheo que afectou o complexo arquitectónico da capela dedicada a San Luís, patrón dos mariñeiros de baixura. Recupérase parte das estruturas da capela, como parte dunha columna pareada e parede estucada. A capela dedicada a San Luis de Tolosa clausurouse no ano 1803, ao pasar o culto á confraría de Santiago. No século XVII, hai unha reconstrución da igrexa que afecta os contrafortes por mor da caída do rosetón da fachada. Na fronte da capela, onde realizamos a sondaxe, baixo os perpiaños modernos que pechan a parede da antiga capela, hai unhas capas de terra de recheo de diferentes grosor que se sitúan sobre a cachotería orixinal da parede recuberta de estuco a modo de recebo. A ambos os dous lados consérvanse as bases das columnas que sustentaban o arco oxival gótico da capela, posiblemente románico tardío.

Vista xeral da sondaxe, apreciándose as columnas e as paredes estucadas

- 79 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Sondaxe e control arqueolóxico da obra de consolidación das escaleiras de acceso á igrexa de San Francisco, Viveiro (Lugo)

Pegado ao contraforte dereito da igrexa, localízase a base das columnas pareadas, unha peza rectangular de 0,70 x 0,22 m, cunha altura de 0,40 m ata o arranque do fuste. Ten tres rebaixes ao longo da peza, a parte inferior de 0,24 m é recta, coa cara recta, e o corpo superior ata o inicio do fuste ten un corte cunha sección curva. Na parte superior, iníciase o arranque de dous fustes separados entre si por 0,14 m, desaparecidos. Na parte da esquerda, pegada á parede esquerda da capela, que está estucada, consérvase unha columna enteira. Ten unha base de 0,60 x 0,28 m, sendo un só corpo de sección rectangular, con dúas inflexións ata o arranque das bases dos fustes, conservándose soamente un fuste da columna pareada. O arranque do propio fuste é circular, cun diámetro de 14 cm. O arranque inferior do fuste conservado ten 8 cm, sendo de sección semicircular, ornamentado cun motivo de folla.

Arranque inferior do fuste conservado que ten 8 cm, sendo de sección semicircular, ornamentado cun motivo de folla.

Cumpríronse parte dos obxectivos da intervención arqueolóxica: 2. Recoñeceuse a cota de arranque das columnas xa mencionadas, da capela situada á dereita da porta de acceso á igrexa. Analizamos se o acceso á igrexa estivo a un nivel inferior ao actual e determinamos as características orixinais destas singulares capelas da fachada. 3. Comprobamos os niveis románicos relacionados cos inicios da construción relixiosa.

En función do que vimos de expoñer coidamos, de acordo co director do proxecto técnico e do Concello de Viveiro, que era necesario ampliar a escavación arqueolóxica continuando todo a fronte da igrexa ata a capela situada á esquerda da entrada ao mosteiro de San Francisco. Á vista dos resultados, reformularase o proxecto de consolidación das escaleiras de acceso, tendo en conta a posible posta en valor dos restos arqueolóxicos exhumados.

- 80 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/362-0

Control arqueolóxico visual do baleirado da planta baixa da á sur do claustro da hospedaxe do mosteiro de Sobrado dos Monxes (A Coruña) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ

As unidades de referencia empregadas foron as celas, individualizando o rexistro en cada unha delas.

o fin de poder mellorar e ampliar os servizos de hospedaxe que ofrece o mosteiro de Sobrado dos Monxes preténdese facer unha obra arquitectónica de remodelación e acondicionamento das plantas baixa e primeira da á sur do Claustro dos Peregrinos deste mosteiro. Dadas as especiais características históricas, arquitectónicas e artísticas do conxunto monacal de Sobrado dos Monxes no ano 1931 no Boletín Oficial del Estado do 4 de xuño publícase un decreto con data do 3 de xuño mediante o que quedaba declarado como ben de interese cultural con categoría de monumento histórico artístico. Esta declaración leva consigo a obriga de facer traballo arqueolóxico-patrimonial en calquera actuación sobre o conxunto.

RESULTADOS ACADADOS A característica principal da estrutura estratigráfica documentada é a súa gran regularidade, o entullo de todas as celas é uniforme e caracterízase pola mestura de cascallos, restos da arquitectura orixinal do mosteiro e camadas de terra e Acceso á horta tapiado area sen ningún tipo de material alleo á mesma ruína. METODOLOXÍA A á sur está cimentada sobre o substrato natural do terreo (xabre arxiloso) contra a O traballo arqueolóxico consiste no control visual dos rebos removidos durante o desentullo dos espazos da planta parte leste e sobre grandes pedras colocadas sobre entullos baixa completado con traballos de limpeza manual para docu- no extremo oeste. Esta evidencia e outras tiradas de traballos anteriores confírmanos que todo o inmoble está construído mentar axeitadamente algunhas das áreas e restos. A base do rexistro foi a fotografía ou debuxo e as fichas sobre un terreo previamente replanado e nivelado no que se de estratigrafía. O esquema xeral básico foi precisamente o rebaixou o xabre no sector noroeste e se realizaron entullos control dos niveis estratigráficos, arqueolóxicos ou non, que na parte sueste. Atendendo ás características formais e á disposición estranos permite contextualizar tanto os restos materiais mobles tigráfica dos muros concluímos que hai un primeiro momencoma os elementos arquitectónicos. to construtivo no que o claustro procesional (muro 1) e mais a cociña (muro 2) son paramentos exteriores do mosteiro. Ambos os dous muros tiñan portas de acceso desde o exterior (posible espazo de horta). Posteriormente á esquina suroeste do muro 1 achégaselle o actual peche norte da á sur do claustro da hospedaxe (muro 3) co que se configura o patio interior deste segundo claustro. Este espazo tamén comunicaba coa horta por medio dunha porta no extremo leste. Finalmente, constrúense as celas da á sur, co que queda inutilizada esa porta e déixase un espazo baleiro entre o extremo leste da á e o muro da cociña para non clausurar o acceso directo desde a cociña á horta. Faise un corredor na parte central da á e substitúese a antiga porta. Como material arqueolóxico só atopamos restos de orixe arquitectónica, sobre todo molduras decorativas da arquitectura orixinal.

Restos de muros divisorios entre as celas

- 81 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/382-0

Control arqueolóxico de remoción de terras no contorno da igrexa de San Lourenzo e da Casa do Conde, Salvaterra de Miño (Pontevedra) BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS

realización deste control arqueolóxico de remoción de terras no interior da Praza-Forte de Salvaterra, do século XVII, no concello de Salvaterra de Miño, provincia de Pontevedra, sitúase no contexto das obras de reforma do pavimentado que o Concello realizou na actual praza Maior, lugar onde se atopan os edificios históricos do antigo edificio consistorial, a Casa do Conde (futura Casa do Viño do Condado), a igrexa parroquial de San Lourenzo de Salvaterra e As Covas de Dona Urraca. Concretamente, a presente actuación centrouse na substitución do lastrado na zona correspondente á fronte da igrexa parroquial e no contorno da Casa do Conde. Atopámonos nunha das primeiras e mellor conservadas prazas fortificadas con sistema abaluartado existentes na fronteira con Portugal, un dos catro centros principais de fortificación de Galicia. O momento histórico no que se sitúa é o do enfrontamento bélico luso-español pola Independencia de Portugal (1640-1668), tratándose dunha fortificación irregular, seguramente debido a que se adaptou a un trazado defensivo previo, contando con cinco baluartes coas súas cortinas, estradas cubertas e foso. O solar obxecto da actuación arqueolóxica, correspondente ao recinto interior da fortaleza da Idade Moderna, ten consideración urbanística de ámbito urbano, consolidado xa dende a plena Idade Media, sufrindo, co paso do tempo, sucesivas remodelacións. Este recinto amurallado conta con protección patrimonial, considerado legalmente ben de interese cultural dende o ano 1949.

1ª fase de actuación. Vista xeral do ángulo sur.

Xa foron varias as intervencións arqueolóxicas realizadas en diferentes puntos desta praza-forte1, actuacións enmarcadas no contexto das obras de recuperación, restauración e posta en valor do recinto defensivo do século XVII que a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural está desenvolvendo na actualidade. Os resultados máis destacables destas actuacións anteriores son a exhumación dos restos dunha antiga torre defensiva do século XIV/XV, na zona ocupada actualmente pola igrexa parroquial e de estruturas defensivas relacionadas co baluarte nos séculos XVI e XVII, entre as que destaca unha torre defensiva coñecida como «caballero», con estruturas relacionadas e tramos da antiga muralla ao norte e oeste da igrexa parroquial, e entre os edificios históricos das Covas de Dona Urraca e A Casa do Conde. A actual intervención arqueolóxica tivo lugar entre os días 13 e 27 de xullo de 2006. METODOLOXÍA A presente intervención formulouse con carácter preventivo, levándose a cabo un control arqueolóxico de remoción de terras no transcurso da reforma do lastrado actual da praza. A metodoloxía seguida foi a do rexistro de unidades estratigráficas, segundo o método Matrix Harris. Levouse a cabo un rexistro planimétrico e fotográfico dos restos exhumados, así como un levantamento topográfico en coordenadas UTM das diversas estruturas e restos arqueolóxicos encontrados. Debido á problemática arqueolóxica existente nesta parte da praza-forte, con abundantes vestixios históricos documentados a unha cota bastante superficial, procedeuse a levar a cabo o control arqueolóxico en dúas fases, co fin de poder tentear a potencialidade arqueolóxica da zona. Así, designouse como unha 1.ª fase de actuación o espazo que se estende pola fronte occidental da Casa do Conde e que continúa entre este edificio e a igrexa parroquial de San Lourenzo, cunha superficie total final de 298,25 m2, mentres que a 2.ª fase quedou circunscrita á fronte da igrexa parroquial, cunha superficie final de 129,25 m2. En total, ambas as fases suman unha superficie de 428,2 m2. A cota máxima rebaixada tanto na primeira coma na segunda fase foi de 30 cm, sendo suficiente incluso nalgúns puntos os 25 cm de profundidade con respecto á cota actual de uso da praza. Deste xeito, comezouse o control arqueolóxico pola denominada 1.ª fase, correspondente á apertura dunha gabia no

- 82 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Control arqueolóxico de remoción de terras no contorno da igrexa de San Lourenzo e da Casa do Conde, Salvaterra de Miño (Pontevedra)

2ª fase de actuación. Detalle dos restos da primitiva torre medieval, baixo a actual igrexa.

espazo situado ao oeste da Casa do Conde e no situado entre este edificio e a igrexa parroquial de San Lourenzo, zona que se consideraba menos problemática polo nivel de recheo que presenta a praza-forte neste punto. Concretamente, abriuse unha gabia cun ancho máximo de 4 m e mínimo de 3,50 m, que terminaba nun ensanche na zona próxima á igrexa, espazo de entre 16,50 e 13 m de ancho. O longo total desta 1.ª fase é de 38 m. Posteriormente, continuouse coa 2.ª fase, que se circunscribía á fronte da igrexa parroquial, zona que presentaba maior risco de actuación á luz dos restos arqueolóxicos exhumados en anteriores intervencións. As medidas deste espazo son de entre 12,50 m e 6 m de ancho e 16 m de longo. A cota rebaixada, coma no caso anterior, non superou os 30 cm de profundidade. RESULTADOS No que respecta á denominada 1.ª fase, a maior parte deste espazo mantívose nun nivel de recheo da praza, con excepción do ángulo sur, onde se puideron exhumar niveis arqueolóxicos relacionados co sistema de acceso á parte sur do baluarte e á propia edificación medieval da Casa do Conde, tratándose concretamente dos restos dunha escaleira de granito e muros do mesmo material relacionados co sistema de peche da referida Casa do Conde. En canto á 2.ª fase, os restos arqueolóxicos exhumados concéntranse no ángulo sueste deste. Así, destaca, por un lado, a exhumación dos restos da cimentación do ángulo

suroeste dunha estancia cuxa planta descoñecemos ao continuar baixo a cimentación do santuario. Todo parece indicar que nos atopamos ante unha das estancias da primitiva torre do século XIV, tratándose concretamente dunha quinta estancia, a máis occidental das exhumadas ata o momento. Apoiadas na cara interior do muro sur, son visibles dúas pedras de granito dispostas de forma paralela entre si, posibles restos dunha escaleira ou estrutura interior da estancia. A cimentación da igrexa aproveita esta construción como firme. Outras unidades construídas corresponden a uns muretes de cachotería de granito de escasa entidade e que se encostan á cimentación da igrexa, muros que hai que relacionar coa propia igrexa (datarían entre finais do século XVI e o XIX), correspondendo, probablemente á cerca dun adro aquí existente e relacionado cunha porta, actualmente tapiada, visible no lenzo norte do santuario neste ángulo suroeste. En resumo, os momentos históricos de ocupación documentados na actual intervención arqueolóxica van dende os primitivos restos da fortificación medieval (s. XIV-XV), ata a ocupación portuguesa do recinto e a súa transformación en fortaleza abaluartada (s. XVII), cunha posible continuidade nos séculos XVIII e XIX, momento no que os restos perden o seu carácter militar e pasan a ter unha natureza civil: o volume de materiais arqueolóxicos recollidos é practicamente inexistente, recolléndose, unicamente un grupo de 19 moedas de vellón nun nivel de recheo relacionado coa instalación duns rexistros de cemento e cuxa cronoloxía se sitúa no século XII.

NOTAS 1 Ver CASTRO ROZADOS, Antonio: Informe valorativo das sondaxes arqueolóxicas na ampliación da Casa do Viño do Condado. Salvaterra de Miño, Pontevedra. Xaneiro de 2002; PEREIRAS MAGARIÑOS, Beatriz: Memoria. Sondeos arqueológicos en el ámbito de la antigua Plaza-Fuerte de Salvaterra de Miño (Pontevedra). Outubro de 2003; CORDEIRO MAAÑÓN, Luís: Memoria Técnica. Control de remoción de tierras y sondeos arqueológicos en la antigua Plaza-Fuerte de Salvaterra de Miño. Setembro de 2004; CORDEIRO MAAÑÓN, Luís: Informe Valorativo. Sondeos arqueológicos en la antigua Plaza-Fuerte de Salvaterra de Miño. Zona del caballero. Pontevedra. Xaneiro de 2005; CORDEIRO MAAÑÓN, Luís: Informe Valorativo. Sondeos arqueológicos en la antigua Plaza-Fuerte de Salvaterra de Miño. Lado contiguo a la Iglesia de San Lorenzo. Pontevedra. Marzo de 2005; PEREIRAS MAGARIÑOS, Beatriz: Informe Valorativo. Finalización del control de sondeos arqueológicos en la antigua Plaza-Fuerte de Salvaterra de Miño en el lado contigo a la iglesia de San Lorenzo y zona del caballero y realización de nuevos sondeos arqueológicos.

- 83 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/404-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento do solado da igrexa parroquial da Purísima Concepción, Vilar de Astrés (Ourense) EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ

on motivo das obras de acondicionamento do solado da igrexa de Vilar de Astrés (Ourense) foi solicitado un control arqueolóxico. As obras implicaron a retirada das laxas primitivas e a remoción de terras para a instalación de tubos de aireación baixo o novo piso. A igrexa cimenta as súas fachadas leste e sur directamente sobre a rocha natural, aproveitada incluso como parte do solado interior, provocando os graves problemas de humidade causa da intervención. A fachada norte apóiase sobre un zócolo que salva 70 cm de desnivel respecto da parede sur, espazo que se enche cunha potente capa de nivelación, moi uniforme, con terra areosa, sobre a que se dispuñan as vellas lousas, de irregular tamaño e grosor (entre 10 e 40 cm). Ningunha destas correspondía a reaproveitamento ningún, nin se detectaron enterramentos baixo destas, dada a modernidade da fábrica da igrexa. Na capa de recheo inferior apenas se detectou material e todo foi contemporáneo, concordando coa data de construción: 1868. A instalación dos tubos de aireación non afectou máis que a apertura de pequenos sucos transversais de 10 cm de fondura, a intervalos de 50 cm, ademais dunha gabia paralela á parede norte que os comunicaba entre si e co exterior. As irregulares lousas do interior foron substituídas por unhas novas, máis regulares, aproveitándose as primeiras no adro, colocándoas no espazo inmediato á entrada. Na metade N deste sector, de terra, localizáronse seis lápidas a escasos

10 cm de fondura, correspondentes a cinco enterramentos dispostos en dúas fiadas orientadas en sentido W-E. Na metade sur, baixo unha capa de formigón, afloraron outras tres, correspondentes a dous enterramentos, neste caso partidas canda a construción do labirinto de nichos que rodea a igrexa dende os anos 60 do século XX. As lápidas atopadas, de diferentes tipoloxías e tamaños, foron incorporadas ao solado exterior na súa posición orixinal, cunha simple elevación de cota. O material atopado nos traballos neste sector exterior foi tamén contemporáneo, correspondentes a restos construtivos e algún cravo de ferro. No proxecto de acondicionamento interior tamén se reflectía a substitución da mesa do altar, resultando ser a anterior unha lápida reaproveitada, optando tamén pola súa incorporación ao solado exterior. A pesar da ausencia de restos arqueolóxicos de relevancia, o control arqueolóxico serviu para a localización desas antigas lápidas sepulcrais, correspondentes con toda probabilidade, a pesar da ausencia de inscrición, aos primeiros enterramentos efectuados na parroquia. O primeiro deles documéntase, segundo o escrito que relata a construción e inauguración da igrexa, o 18 de abril en 1870, pertencente a unha tal «Clara Vázquez, del lugar de Lodeirós (...), contaba unos 19 años de edad, (...) en cuya primera sepultura al poniente descansan en paz sus cenizas». Precisamente ao poñente foi onde se atoparon as lápidas descritas.

Disposición de seis lápidas aparecidas na actuación arqueolóxica

- 84 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/505-0

Escavación arqueolóxica no foxo do castelo medieval de Moeche (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ

O obxectivo científico xeral da escavación arqueolóxica intervención arqueolóxica que realizamos é continuación das fases anteriores, que pretenderon servir de no foxo do castelo medieval de Moeche foi achegar novos apoio ao proxecto arquitectónico de actuación controlando as datos sobre a estrutura defensiva do edificio histórico, cuxa obras de alteración do subsolo para evitar posibles danos a cronoloxía se sitúa entre os séculos XV-XVI. O obxectivo dende o punto de vista de valoración patriniveis arqueolóxicos, pero ao tempo asegurando a conservación dos restos arqueolóxicos exhumados nas intervencións; monial foi acadar unha adecuada limpeza, coa roza de toda a completouse a investigación iniciada na primeira fase coa superficie do foxo e a recuperación orixinal da estrutura deexhumación de parte da muralla da anterior fortaleza altome- fensiva no punto concreto da intervención arqueolóxica. O obxectivo fundamental desta campaña de escavación, dieval, rematando a súa escavación fundamentalmente no baluarte e habitación da servidume. A escavación en área dos dende o punto de vista da investigación, foi dobre: 1. Formulouse, en primeiro lugar, a escavación en área na espazos do castelo non afectados polas obras de rehabilitación e a exhumación completa dos restos estruturais defensi- zona situada no contorno inmediato á Torre de Homenaxe vos, parte do perímetro da muralla do castelo arrasado polos que permite unha visión monumental, patrimonial e didáctica Irmandiños, a súa consolidación e posta en valor, así como o de tres elementos defensivos, o parapeto exterior, o foxo coa debuxo no patio de armas do antigo torreón altomedieval, súa estrutura orixinal e a muralla do castelo. Outro obxectivo perseguido ao formular a escavación nesta posibilita a visión dos edificios históricos superpostos; é dicir, o actual castelo levantado a finais do século XV e inicios zona está relacionado co proceso de musealización do castelo. do século XVI, finalizada a revolta irmandiña coa vitoria da Déixase ao descuberto unha zona obrigada de paso para nobreza e as ruínas arqueolóxicas do castelo asaltado durante acceder ao castelo e seguido maioritariamente polos visitantes, iniciándose o proceso de conectar as áreas escavadas no a revolución, construído na Alta Idade Media. A Revolución Irmandiña é un episodio singular e moi exterior (o foxo) con áreas escavadas no interior do actual importante dentro da historia de Galicia. Moeche conserva castelo, os restos da muralla derruída do primeiro castelo de un conxunto arquitectónico único en Galicia, con todos os Moeche pola Revolta Irmandiña, que poden ser recoñecibles elementos que caracterizan unha fortaleza medieval, un ancho e explicadas facilmente, localizadas tanto no baluarte coma na e profundo foxo, parapeto, paseo exterior, baluarte, murallas e habitación da servidume. Torre de Homenaxe; en definitiva, dous castelos superpostos cuxa visión permite recoñecer o acontecido a finais do século XV na comunidade galega. A posta en valor da fortaleza que se está restaurando, así como os restos arqueolóxicos soterrados aínda en parte do castelo altomedieval, é fundamental tanto dende o punto de vista patrimonial como de investigación. O obxectivo final debe ser acadar un Centro de Interpretación da Revolución Irmandiña en Galicia, interesante tanto dende o punto de vista didáctico polas súas posibilidades educativas para os centros de ensino da comunidade, como polo seu valor turístico e sociocultural. O proxecto actual de intervención centrouse nunha superficie do foxo situada no contorno inmediato á Torre de Homenaxe, escavándose en total 90 metros cadrados, 15 metros de lonxitude por 6 metros de anchura, pero debemos considerar o irregular do ancho do foxo ao longo de todo o seu períFoxo do castelo, unha vez rematada a escavación arqueolóxica. metro. - 85 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Escavación arqueolóxica no foxo do castelo medieval de Moeche (A Coruña)

unidade correspóndese a cadros que seguen a ordenación alfabeto-numérica reflectida na planimetría xeral do xacemento, establecendo desta forma un sistema de grella horizontal. A actuación realizouse apoiándose nunha pequena pa escavadora para limpar e retirar a capa de lixo superior, continuándose con medios manuais, escavación horizontal por capas en extensión, seguindo o buzamento natural dos niveis. Como resultado da intervención, recupérase a estrutura do foxo: confírmase o dato achegado pola sondaxe realizada na primeira intervención arqueolóxica no foxo do castelo, un foxo en V, que na actual zona escavada chega ata os 6 metros que, sumados aos 3,40 metros dende o actual solo colmatado do foxo ata a parte superior do Planta do torreón da primeira fortaleza debuxada no patio empedrado do actual castelo e parte parapeto interno, confirma un total de 9,40 da muralla consolidada da primeira fortaleza localizada nunha das habitacións. metros. A rocha é xisto cortado en plano inclina2. En segundo lugar, considerouse necesario determinar, a do, aproximándose as dúas paredes do foxo ata a súa unión, través da escavación puntual nunha zona determinada inme- dando a forma de V. Consideramos a necesidade de ampliar a escavación para diata á Torre de Homenaxe, a estrutura en V do foxo que adiantou a sondaxe realizada na primeira intervención no recuperar a maior lonxitude posible deste elemento defensivo, sobre todo a zona frontal ata a entrada principal, o que lle foxo. O plan e o método de traballo consistiu, pois, en estable- engade á fortificación valor patrimonial, debido á monumencer unha unidade de escavación de 15 x 6 metros que seguen talidade e ao valor didáctico porque fai máis comprensible a a retícula planimétrica empregada en todo o castelo e, para funcionalidade do conxunto das defensas, parapeto externo, facilitar o rexistro e o desenvolvemento da escavación, esta foxo, parapeto interno e muralla do castelo medieval.

- 86 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/517-0

Actuación arqueolóxica preventiva do proxecto do centro lúdico spa Parador de Turismo de Santo Estevo, Nogueira de Ramuín (Ourense) JORGE LAMAS BÉRTOLO

obxecto do presente proxecto é a definición do probable impacto ao patrimonio cultural, con especial incidencia ao patrimonio arqueolóxico, das obras necesarias para a execución do proxecto do centro lúdico spa Parador de Turismo de Santo Estevo (Nogueira de Ramuín, Ourense), elaborado polo arquitecto Juan Antonio Gil Puertas e promovido por Paradores de Turismo de España, SA. O mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Sil localízase na aldea do mesmo nome, pertencente ao concello ourensán de Nogueira de Ramuín. O proxecto de obra localízase, concretamente, na ala oriental do mosteiro, planta baixa e sotos. METODOLOXÍA Realizamos catro sondaxes de 4 x 4 m, localizadas unha en cada unha das tres estancias que se van ver afectadas polas remocións máis intensas, xa que albergarán as galerías de servizo e as piscinas do spa, así como unha cuarta sondaxe, no exterior, xustamente na esquina sueste, que acollerá a galería de servizo.

Prevíase que, en caso de que os resultados das sondaxes fosen negativos e cando a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural autorizase o inicio das obras do proxecto de spa, as remocións de terra se fixesen baixo seguimento arqueolóxico dentro do marco do presente proxecto, que se está a levar a cabo ao longo do presente ano 2007. RESULTADOS DAS SONDAXES ARQUEOLÓXICAS Dende un punto de vista estrutural, as sondaxes deixáronnos ao descuberto varios canteiros nas estancias número unha e dúas, o que confirma a utilización deste sector do mosteiro como adega; e restos de canalizacións na estancia número tres. Este tipo de canalizacións xa apareceran durante o control das obras para a construción do parador noutras estancias do mosteiro e formaban parte do gran sistema, que partía dunha complexa armazón de túneles de traída de auga que se distribúe por todo o mosteiro. As canalizacións rexistradas son todas de desaugadoiro da antiga cociña. A estrutura máis

Plano xeral da actuación arqueolóxica

- 87 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Actuación arqueolóxica preventiva do proxecto do centro lúdico spa Parador de Turismo de Santo Estevo, Nogueira de Ramuín (Ourense)

Fotografía do muro medieval

interesante localizámola no exterior: un muro de gran potencia e que está cortado pola fachada barroca do mosteiro. Polo que respecta ao rexistro estratigráfico, o único nivel inalterado localizámolo na cimentación do muro rexistrado na C-4. Trátase dun nivel de escasa entidade, pero moi importante, xa que, ao rexistrarse nel varios fragmentos de cerámica medieval, podemos datar esta estrutura, algo que xa se sospei-

taba ao ver a rotura deste muro por parte da actual estrutura, de época moderna. En canto aos materiais, e, deixando á parte os xa comentados fragmentos de cerámica medieval da cimentación do muro da C-4, temos que referirnos aos dous fragmentos de tégula da C-4 e aos doce da C-3, todos en posición secundaria. Aquí temos que ter en conta o contexto arqueolóxico do ámbito do mosteiro, concretamente o xacemento de Penedos do Castro, con restos do século VI. Manuel García Valdeiras, arqueólogo-director das escavacións no xacemento, aventura nos seus informes a posibilidade de que este castro funcionase entre a fin da romanidade e a alta Idade Medida, como punto de vixilancia e protección dun asentamento que se debería localizar na situación do actual mosteiro, cuxa primeira fundación data desta época. Estes restos, xunto cos que están a aparecer na fase de seguimento, veñen apoiar a teoría dun asentamento paleocristián tardorromano en Santo Estevo de Ribas de Sil. Polo que se refire á compatibilidade dos restos aparecidos co proxecto de obra, decidiuse incorporar este muro á estrutura da obra e facer os cambios necesarios para garantir a súa supervivencia e poder continuar as obras condicionadas ao mantemento da estrutura medieval da C-4 e ao control arqueolóxico das remocións.

- 88 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/530-0

Proxecto básico e de execución Restauración do mosteiro de S. Lourenzo de Carboeiro, 2ª fase, Silleda (Pontevedra) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ

xecutada no ano 2006 unha nova fase de intervencións arquitectónicas de recuperación do mosteiro de S. Lourenzo de Carboeiro baixo o título Proxecto básico e de execución «Restauración do mosteiro de S. Lourenzo de Carboeiro. 2ª fase», este texto describe os resultados obtidos nos labores de control arqueolóxico realizados durante a execución do proxecto de restauración do edificio. A igrexa-mosteiro de S. Lourenzo de Carboeiro e as súas edificacións anexas localízanse na parroquia de Carboeiro (Silleda, Pontevedra), asentada sobre un muro rochoso, nun meandro do río Deza que cos seus afluentes regan a comarca coñecida como A Terra de Trasdeza. De orixes prerrománicas, o mosteiro fúndase nunha doazón do ano 936 outorgada á Orde Beneditina polos condes Gonzalo e Teresa, e sitúase no lugar onde anteriormente houbera unha ermida con igual advocación. Este conxunto primitivo foi destruído por Almanzor no ano 997, o que obrigou a unha segunda consagración no ano 999. Desde entón Carboeiro tivo unha próspera existencia, interrompida no ano 1500 ao quedar anexionado como priorado a S. Martiño Pinario. A partir da exclaustración o mosteiro foi abandonado e iniciouse a ruína das súas dependencias. Na actualidade, o conxunto está formado por unha igrexa de estilo románico oxival e influxo compostelán. Foi construída a finais do século XII e comezos do XIII, con planta de cruz latina, tres naves no eixe maior e outra que forma o cruceiro na que se abren dúas capelas semicirculares. A cabeceira está formada por un deambulatorio que se estende arredor da

Vista xeral do claustro e forno consolidado

capela central do presbiterio e tres capelas absidais que se corresponden con cada unha das naves do brazo maior da igrexa. Debaixo do deambulatorio, unha cripta con tres capelas reproduce o modelo visto na ábsida. Ao N da igrexa, e unidos a ela, localízanse os restos das dependencias monacais, actualmente dedicadas a usos culturais. No ano 2006, o desentullo das edificacións en ruínas localizadas no lateral E do claustro deixou ao descuberto as soleiras correspondentes a cada unha das tres estancias existentes. Consérvanse restos do lousado orixinal unicamente na edificación situada ao N. No cuarto central realizouse a consolidación dos restos dun forno e na estancia situada máis ao S cabe salientar a recuperación dun canlón de pedra ben conservado que, con dirección E, percorre o lateral N da igrexa. Así mesmo, consolidáronse as ruínas dun segundo forno, localizado na edificación anexa ao tramo W do lado N da igrexa. En canto aos pavimentos, instaláronse novos pavimentos de lousas de granito, tanto no exterior do claustro coma no interior das edificacións derruídas, de maneira que estes espazos se incorporan na visita e permitan aproximarse cara ao lado E. Para a instalación dos pavimentos de lousas de granito nos laterais E e N do claustro practicouse a apertura dunha caixa de 2 m de ancho e 20 cm de profundidade. Durante este traballo documentouse no lateral E a continuación á devandita profundidade dos restos dunha cimentación visible en superficie cara ao W que, con trazado E-W se localiza a unha distancia de 2,30 m da porta de acceso á igrexa. Realizada a base de lousas de xisto, cunha anchura de 60 cm, esta estrutura é anterior á construción das estancias situadas no lado E do claustro, cuxas cimentacións se dispoñen sobre os devanditos restos. O rebaixe do terreo para colocación de pavimentos no lado N do claustro non rexistrou a aparición de ningún achado. Durante os traballos de control do desentullo das estancias do lateral E do claustro recuperáronse varias pezas decoradas e restos de lápidas con inscricións, así como fragmentos de molduras e canlóns de pedra. Estas pezas foron incorporadas ao conxunto de materiais inventariados.

- 89 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/541-0

Actuación arqueolóxica no castelo dos Sarmiento, Ribadavia (Ourense) LUIS ORERO GRANDAL

o castelo dos Sarmiento, dende o ano 2001 realízanse planificados traballos de recuperación. Segundo proxecto dos arquitectos-directores Blanco Piñeiro e Calvo Salve, na primeira fase do 2006 fixéronse catro intervencións, baixo control arqueolóxico, con importantes resultados. Desmonte, para posterior remonte e consolidación, do arco oxival de acceso ao recinto principal. A súa bóveda presentaba unha grave deterioración. Desmontáronse 106 pedras de cantería e 16 doelas. No recheo recuperouse unha moeda de cobre ilexible e dúas pedras de cantería con perfil curvo que formarían parte dun torreón. Apertura de gabias por dentro e fóra da Levada do Conde. Por baixo do muro dos Torreóns hai un gran recinto rectangular, aberto, do que tradicionalmente se di que era un alxibe, pero realmente descoñécese a súa función. O seu lateral norte é a rocha cortada, o resto son grosos muros. Na actualidade, alberga un xardín. Por dentro fíxose unha gabia perimetral de 1,50 m de ancho, cunha potencia de 2-2,10 m. Todo é material de recheo. Descubriuse a base da cara interior dos muros que mostra unha complexa construción, lousas a xeito de piares (cun alto entre 80 e 115 cm e un ancho entre 25 e 45 cm) que semellan soster unhas pedras dispostas en horizontal sobre as que se levanta a cara interior do muro. 45 cm por detrás do nivel desa cara, hai outra de moita máis calidade que no treito superior. Déixanse á vista 30 piares. Descóbrense pasos baixos (4) da escaleira de acceso ao interior. Por fóra do muro sur ábrese outra gabia

Gabia aberta por dentro da Levada do Conde

de 18 m de longo, deixándose á vista súa cimentación sobre unha rocha irregular. Acondicionamento do paseo entre murallas ata o torreón. Este paseo, paralelo ao treito inicial da rúa Extramuros, reencherase para facilitar o paso aos xardíns inferiores. No baleirado de terras, déixase a rocha ao descuberto, así como un gran treito da parte baixa e cimentación graduada da muralla que estaba totalmente atoada polos sucesivos recheos. Consérvase ata unha altura de 2-2,50 m. Así coñécese a súa traza orixinal ata chegar fronte ao torreón, onde desaparece pola construción dunha piscina nos anos 60. Na zona da curva, descóbrese un pozo circular escavado na rocha (125 cm de diámetro e 120-160 cm de fondo). No propio torreón, unha vez desmontado o moderno tapiado do seu acceso, localízanse dúas parellas de canzorros (que sosterían un taboado). Ao rebaixar, vanse descubrindo, traballados na rocha, 12 pasos que levarían á parte baixa do torreón, cuxo interior se afondou en 4,20 m. Semella, non se afondou máis pola auga, que se trata dunha fonte-alxibe protexida máis adiante pola construción do torreón. Desmonte, para posterior remonte e consolidación, de lenzo de muralla na rúa Tomás de Lemos. O treito desmontado pecha a necrópole altomedieval pola cara leste e permite verificar o desdobre interior, paseo de rolda, da muralla nesta parte. No recheo recuperáronse tres pezas pétreas: pico de amea, metade dun frontón curvo con gravados, peza con orificio central.

Interior do torreón: fonte-alxibe

- 90 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/583-0 e 703-0

Escavación arqueolóxica das estruturas constatadas no control da 3.ª fase de restauración do mosteiro de Ferreira de Pantón (Lugo) IVÁN ÁLVAREZ MERAYO

escavación arqueolóxica que estamos a presentar é froito dos resultados obtidos durante os traballos de control arqueolóxico das obras destinadas a eliminar as humidades da denominada Casa do Capelán, no mosteiro cisterciense de Ferreira de Pantón (Lugo), en concreto na ala sur do edificio, na que constatamos como a súa superficie fora colmatada por un entullo de adscrición contemporánea, de entre 0,5 e 1 m de potencia, tras do cal, directamente, agromaron unha serie de estruturas de difícil interpretación e adscrición, ao se desenvolver por baixo da zona libre de obras. Ante esta situación de falta de datos para a interpretación e o potencial patrimonial dos restos exhumados, a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural considera necesaria a ampliación da zona de intervención, co fin de tentar definir os distintos usos deste espazo BIC, polo que asume a escavación, cara ao sur, dunha superficie de cerca de 300 m2, que se resolve entre os días 4 e 14 de decembro de 2006. Concretando o parágrafo anterior, tras a retirada da nivelación contemporánea confirmamos unha primeira estrutura inmediatamente anterior á Casa do Capelán, alterada pola fábrica desta, completamente arrasada e o seu espazo limpado, sen restos do arruinado. Falamos dunha construción que, ao seu oeste, viña definida por un perímetro cadrado limitado por muros de cachotería de granito, tomados con terra e asentados directamente sobre o substrato natural, con acceso polo sur, no que conserva o que sería o limiar da porta e os rebaixes para xambas e peches. A súa pavimentación estaría

Vista xeral da metade S da intervención. Dende N.

resolta mediante a adecuación do substrato natural ou, no seu defecto, por unha achega de xabre pisado. Seguindo esta estancia cara ao leste, atopámonos cun buraco de poste escavado no substrato que, claramente, está marcando o límite físico de dous espazos diferentes pero relacionados. Nesta metade leste, a estrutura cuadrangular muda a medio semicírculo, o que cambia a morfoloxía muraria clásica anterior por unha alternancia de grandes bloques informes de granito, colocados directamente sobre o substrato, con pedras de menor tamaño e do mesmo material, alternancia que conforma espazos tipo canles de drenaxe da cimentación. Esta zona está alterada, ao leste, pola construción dun pozo relacionado coa Casa do Capelán. O nivel de uso deste espazo sería o propio substrato granítico, pero neste caso caracterizado por un sensible descenso de cota con relación á rasante anterior. Este descenso da pena natural pode estar relacionado coa alternancia de pedras grandes e pequenas neste muro semicircular. Continuando coa escavación, cara ao sur, atopámonos cunha nova estrutura definida por 3 muros de cachotería de granito tomados con terra. Esta estrutura, con desenvolvemento N-S, forma un espazo de tendencia rectangular, aberto a S, no que limitada polos seus muros atopamos unha clarísima unidade de carbón vexetal que, espallándose ao sur por fóra do espazo definido, e mesturada nalgunhas zonas, ben con escorras de fundición, ben con restos de colada, nos fala ás claras do seu carácter de forxa, interpretación reforzada polas dúas pedras de granito que, a modo de soporte do que sería o fogar, aparecen no interior da estrutura, pegadas ao muro W, separadas entre si 70 cm, e completamente rodeadas do nivel de carbóns. Esta estrutura de forxa construíuse á altura do punto no que remata, ou desaparece, o muro semicircular antes descrito, separada da cara W uns 2,5 m e, por mor do estado de arrasamento da zona, descoñecemos a súa morfoloxía orixinal. A vinculación deste tipo de facturas coa auga está representada por un conxunto de canles escavadas no substrato, que funcionarían como a drenaxe da zona cara S. Coma remate deste primeiro grupo de estruturas, que definen o uso inmediatamente anterior deste espazo á construción da Casa do Capelán, resta citar tres novos muros que, en aparencia e pechando a escavación polo sur, formarían parte

- 91 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Escavación arqueolóxica das estruturas constatadas no control da 3.ª fase de restauración do mosteiro de Ferreira de Pantón (Lugo)

do espazo forxa, aínda que a súa lectura non é todo o lineal que desexariamos, xa que a intensa alteración do espazo existente entre eles apenas si permite intuír a relación. Así e todo, a orientación dos muros e a súa fábrica, igual á da forxa, suxiren esta posibilidade. Mudando de terzo, e dando un salto no tempo duns 8 séculos, atopamos, próximas ao muro que limitaba o anterior espazo da forxa polo SE, dúas sepulturas antropomorfas escavadas no substrato base. Cunha lonxitude de 190 cm, un ancho máximo de 40, unha deposición en decúbito supino e unha orientación W-E, a primeira, e 175 cm de longo por 57 de ancho e unha inhumación en decúbito lateral a segunda, constatamos a primeira evidencia arqueolóxica da orixe da congregación monástica de Ferreira de Detalle das sepulturas antropomorfas. Dende E. Pantón, aínda que desgraciadamente os soterramentos foran violados, como moi tarde, na segunda metade do S. XIX, xa que ademais de ter desaparecidos os 11 séculos, unha ocupación ininterrompida na que foi camesqueletos, os sartegos estaban colmatados pola unidade de biando drasticamente o seu uso. Estes cambios funcionais levaron implícito o arrasamento e limpeza dos niveles anterionivelación contemporánea. Se ben non podemos relacionala coas tumbas, unha últi- res, probablemente para aproveitar a materia prima das antima estrutura, a modo de base rectangular, aparece a pouco gas estruturas, o que complica significativamente a interpretamáis de 1 m dos pés das sepulturas; a súa factura, realizada ción do espazo. A proba obxectiva deste feito é que unha con pedras de granito, unha delas con forma troncocónica e mesma unidade estratigráfica, datable por materiais a mediareaproveitada, tomadas con arxila amarela, diferénciana ben dos do S. XIX, colmata tanto o grupo principal de estruturas, ás claras do resto das estruturas exhumadas nesta escavación. vinculadas cunha forxa de periodización moderna, como as Á vista do exposto nos parágrafos anteriores, o espazo dúas sepulturas antropomorfas escavadas na pena, datables receptor da intervención soportou, dende hai cando menos arredor do século X.

- 92 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/587-0

Control arqueolóxico da ponte de San Alberte, Guitiriz (Lugo) CELSO RODRÍGUEZ CAO

or encargo da Dirección Xeral do Patrimonio da Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia, realizáronse os ditos traballos arqueolóxicos incluídos no proxecto «Reparación e consolidación da ponte de San Alberte no concello de Guitiriz, Lugo» e dirixido polo enxeñeiro de Camiños, D. Manuel Durán Fuentes. As obras acometidas, dado o estado de conservación da fábrica e a estabilidade das súas bóvedas –que provocaron propor a interrupción do tránsito rodado nesta ponte– consistiron fundamentalmente en: - Formación de dique provisional –retirada ao final da obra– con material granular e terra, para a creación dunha plataforma de traballo. - Asegurar as bóvedas para permitir o paso de vehículos lixeiros por esta ponte. - Reforzamento e substitución no arco esquerdo de doelas rotas por outras novas, labradas a medida, ao mesmo tempo que se corrixía a súa directriz. - No arco dereito, cunha directriz deformada e articulada, e non moi favorable para a súa estabilidade, realizáronse as seguintes accións: instalacións da cimbra e reconstrución do esporón; desmontaxe dos peitorís e demolición do pavimento da calzada; desmontaxe parcial de paramentos verticais dos tímpanos e escavación do recheo; desmontaxe parcial da rosca do arco esquerdo e nova montaxe; reforzamento no extradorso dos arcos; montaxe da fábrica de perpiaño; execución de recheos de pedra; reconstrución con idénticas características dos peitorís. - Intervención nos muros da fábrica do século XVIII de contención dos accesos á ponte.

- Desmontaxe do esporón, augas abaixo, e montaxe de fábrica de perpiaños en alzado e cuberta con perpiaños. Moitos destes perpiaños recuperáronse no leito do río e outros tiveron que ser de nova factura, aínda que estes foron realizados con labras similares ás existentes. O extradorso reforzouse con cachotería. - Rexuntado. - Limpeza do contorno. A base do sistema de rexistro arqueolóxico que se empregou nesta intervención arqueolóxica foi o método das unidades estratigráficas (UE), unha técnica desenvolvida segundo a teoría da Matrix Harris, ideada e posta en práctica por Edward C. Harris. Posteriormente, outros autores como Carandini déronlle unha nova dimensión. Ao mesmo tempo, realizouse un estudo dos paramentos da ponte, así como o levantamento topográfico de todas as UC/UE. Os resultados máis significativos dos traballos arqueolóxicos foi a constatación de tres niveis de pavimento. O primeiro estaba formado por unha capa de terra moi compactada e precedente do asfaltado que tivo a dita ponte nos nosos días. O segundo dos pavimentos correspóndese coa fábrica da ponte do século XVIII. Só se localizaron pequenas mostras que estaban compostas por un pavimento de pedras pequenas (cuarcitas, granito) e terra moi compactada. O derradeiro pavimento está asociado ao arco máis antigo da ponte. A súa fábrica é medieval (século XIV, segundo a bibliografía), podéndolle outorgar unha cronoloxía algo máis antiga, xa que algún dos seus perpiaños coinciden cos paramentos románicos da capela de San Alberte, que se localiza na marxe dereita da ponte.

Vista xeral da ponte de San Alberte co inicio dos traballos

Pavimento coas pegadas dos carros. Século XIII

- 93 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/599-0

Control arqueolóxico dos movementos de terra para a rehabilitación de lenzos na muralla de Monforte de Lemos (Lugo) IVÁN ÁLVAREZ MERAYO

intervención arqueolóxica que estamos a desmantelado das casas que no seu presentar tiña como obxectivo o control e o día estaban arrimadas á cerca meseguimento das tarefas de consolidación dos lendieval e, por outra, parte do lenzo zos da cerca medieval da vila de Monforte de Leestaba completamente no aire, ao mos, inmediatos á torre de Santo Domingo, apunse escavar por baixo e ao fondo da talados con cerchas metálicas dende o ano 2001. súa cimentación parte das adegas Estas obras desenvolvéronse a petición do Concedesas mesmas casas. llo de Monforte de Lemos e foron asumidas pola Chegados a este punto, o único Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta dato extraíble era o lóxico: a cide Galicia. mentación da muralla medieval As actuacións básicas que se controlaron foapoia no substrato, con todo, aproron, por unha banda, a da adaptación do terreo veitando a limpeza dunha fenda para permitir o acceso da máquina destinada a existente na muralla, razón das cimfacer os furados das ancoraxes e micropilotes, nebras que a soportaban, tiramos o cesarios para soportar o cubo de formigón que que foi o dato máis salientable de Detalle do núcleo da muralla terma da muralla unha vez retiradas as cimbras toda a intervención. ao S da fenda metálicas e, por outra, a escavación na busca do En base, o sistema construtivo substrato para asentar o novo cubo/alicerce. da muralla é idéntico; dous paráEstas operacións realizáronse, primeiramente, á man, reti- metros exteriores de cachotería de cuarcita e xisto, cun núcleo rando mediante eixadas a terra pegada á muralla, co fin de de morteiro de cal, pero é este núcleo o que amosa as diferencrear unha plataforma horizontal duns 3 m de ancho ao longo zas. Cara ao sur da fenda, o núcleo está definido por camadas de todo o lenzo para rehabilitar, continuando cunha mini alternativas de morteiro de cal e ripio, e na composición deste retro, en atención ao carácter contemporáneo do nivel para morteiro unicamente constatamos areas máis ou menos groextraer. sas e espazos sen encher de masa. Neste primeiro momento, confirmamos dous datos; por A toma de mostras neste morteiro S foi doada, sen esforunha banda, estabamos traballando sobre un recheo froito do zo, en cambio, cara ao N, o núcleo está formado por un morteiro de cal, areas e pedras de tamaño medio, perfectamente mesturado e homoxeneizado, sen poder apreciar distintas camadas de vertido, ao que temos que engadir que nesta mestura están presentes, dun xeito claro, pequenos anaquiños de carbón vexetal mesturados co cal. No tocante á súa dureza, esta é extraordinaria, obrigando a esforzarse para a consecución dunha mostra. Exemplo do primeiro dos sistemas descritos témolo na muralla romana de Lugo, mentres que o segundo dos casos o constatamos na propia muralla de Monforte, na zona do Postigo dos Chaos. Atopámonos, xa que logo, con dúas solucións distintas para un mesmo fin, que serán referente para calquera outra intervención que se desenvolva neste elemento, de cara a obter unha posible secuencia construtiva desta cerca medieval. Vista xeral do lenzo tras da súa rehabilitación. Dende S. - 94 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/652-0

Control arqueolóxico do acondicionamento do recinto interior da necrópole no castelo dos Sarmiento, Ribadavia (Ourense) LUIS ORERO GRANDAL

castelo dos Sarmiento, conxunto declarado BIC, sitúase na parte sur da vila de Ribadavia na extrema da súa zona histórica. É un complexo recinto amurallado que, nos últimos sete anos, se trata de recuperar mediante traballos de desmonte (para posterior remonte e consolidación) de elementos que acusan unha grave deterioración, baleirado de terras de recheo e noiros, eliminación de estruturas modernas pegadas, reconstrución de elementos defensivos derrubados, saneamento, novos accesos, iluminación, continuados estudos mediante apertura de gabias baixo control arqueolóxico, etc. No ano 2006, segundo planificación e proxecto dos arquitectos-directores Blanco Piñeiro e Calvo Salve, nunha segunda fase, fixéronse tres intervencións centradas no recinto principal que alberga a necrópole. En dúas delas levouse a cabo un control arqueolóxico, co obxecto de recoller información.

hai un rebaixe a xeito de canle que dá toda a volta, para levar as augas de chuvia ao exterior polas gárgolas. Estas pezas semellan seren anteriores á construción da cheminea, tendo unha delas forte expresividade. DESMONTE

DUN TREITO DE MURALLA ENTRE TORREÓNS,

CARA NORDÉS.

DESMONTE DA CHEMINEA Sobre o muro oeste que pecha o recinto, nos séculos XVII ou XVIII construíuse unha airosa cheminea de dous corpos. A súa inclinación era tan acusada (22 cm no corpo baixo) cara ao interior que se fixo necesario desmontala. A súa traseira enlaza coa cara exterior da muralla e conserva o arranque dun ventanal do lado oeste. O desmonte deixa ver características da súa construción (tamén da muralla na que se asenta) xa que as pedras, asentadas con coios, se xuntaban con arxila para facilitar a dilatación/contracción. Por baixo da campá, rematada en triángulo con seis aberturas e pináculos,

Aquí, entre o torreón que fai esquina (desmontado e consolidado en parte no 2003) e o torreón semicircular, presentábanse corpos diferentes, derrubados e separados. O desmonte afectou a unha altura de 6 m por un ancho de 2,75 m. Ademais de amarrar elementos que corrían un grave risco de derruba, os traballos permitiron confirmar as sospeitas da anterior intervención no lugar. Ao aparecer a esquina nordés do torreón cuadrangular e a traza da súa parede leste, vese totalmente a súa configuración, parcialmente ocultada con posterioridade polo desmonte, ou derruba, de parte do torreón cuadrangular. Parte da súa cara norte foi remontada gradualmente, para facilitar o acceso ao miradoiro sobre o torreón semicircular que enmarca un lateral da porta de acceso ao recinto principal. O pano intermedio, entre torreóns, aseguraría o interior do torreón semicircular. O acondicionamento de parte do recinto interior por baixo desta esquina e da cheminea non precisou de control arqueolóxico, xa que soamente se trataba de unificar o nivel dunhas plataformas en banzos, levantadas no 2004 para situar neste punto unha escaleira que, dende o interior do recinto principal, permita o acceso á parte superior da muralla.

Vista exterior da cheminea unha vez remontada e consolidada

Descuberta da esquina nordés do torreón cuadrangular

- 95 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/685-0

Lectura de alzados e estudo documental do mosteiro de San Pedro de Rocas, Esgos (Ourense) REBECA BLANCO ROTEA, SONIA GARCÍA RODRÍGUEZ

mosteiro de San Pedro de Rocas é considerado un dos referentes da materialización do asentamento do cristianismo no noroeste peninsular. É a construción rupestre máis importante no ideario artístico galego e sobre ela leváronse a cabo distintas aproximacións mediante diferentes metodoloxías históricas e artísticas. A gran maioría da información derivada das actuacións levadas a cabo nos últimos trinta anos non foi difundida, polo que o coñecemento público sobre o mosteiro queda unicamente no inmaterial, na súa importancia económica, nas súas relacións con Celanova e outros centros monásticos, na súa transcendencia como eixe vertebrador dun territorio e unha paisaxe cultural no período medieval e moderno. Con motivo da programación por parte da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural (Xunta de Galicia) da intervención no mosteiro de San Pedro de Rocas, encamiñada á reposición dos teitumes no devandito edificio debido aos problemas de filtracións que estes presentaban, formulouse a necesidade de realizar o estudo desta construción desde as formulacións teórico-metodolóxicas da arqueoloxía da arquitectura así como acometer un rexistro gráfico pormenorizado. Debido á especificidade da intervención rehabilitadora que se propoñía levar a cabo, púxose maior énfase na resolución da problemática que levaba consigo o cuarto situado sobre as tres capelas rupestres e tamén nos remates dos

Estratigrafía do lenzo sur da nave principal

muros que conforman a nave principal e a estancia situada na súa cabeceira, cara ao norte. A posible variación na liña de cubertas afectaría en maior grao aquelas estancias e é por iso que o rexistro e estudo destas podería achegar datos que axudasen a unha intervención o máis controlada e metódica posible. Os traballos realizados dividíronse en dous ámbitos diferenciados que, chegado o momento, poderían responder a algunhas cuestións sobre a secuencia construtiva do edificio, usos dos espazos e a evolución do propio mosteiro. Este estudo englobou, nunha primeira etapa de traballo de campo, a lectura estratigráfica de paramentos, o levantamento topográfico dos alzados interiores e exteriores e unha aproximación ás fontes documentais sobre o edificio. Nesa fase inicial realizouse o rexistro gráfico mediante fotografía dixital sobre a que plasmar a «lectura de rexistro rápido» dos paramentos. A metodoloxía empregada é a análise estratigráfica de alzados, tamén denominada como lectura de paramentos, a cal adapta o estudo estratigráfico arqueolóxico ao plano das construcións históricas. Para iso identificáronse as unidades estratigráficas (UE) que se conservan no edificio, levando a cabo a súa descrición en listaxes que inclúen as características básicas. Así mesmo, establecéronse as relacións estratigráficas existentes entre elas, ordenándose e datando as diferentes etapas pola que transcorreu a vida do edificio desde a súa construción ata o momento do seu estudo mediante unha análise pormenorizada dos seus elementos, actividades e procesos construtivos/destrutivos. Como resultado diso obtívose a secuencia estratigráfica relativa do edificio. Nunha segunda etapa preténdese determinar a cronoloxía absoluta do edificio a partir da síntese dos datos recompilados en campo e a contrastación destes cos da análise crítica das fontes documentais. É interesante destacar o feito de que, neste caso, non é posible a localización física de todas as fases de vida do edificio, xa que os restos materiais conservados son poucos e o desaparecido e substituído é tanto

- 96 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Lectura de alzados e estudo documental do mosteiro de San Pedro de Rocas, Esgos (Ourense)

Perspetiva da igrexa, cemiterio e campanario.

ou máis que o conservado na actualidade. O espazo no que estas capelas foron realizadas condiciona en boa medida a evolución da construción xa que, debido á situación nun soar con afloramentos rochosos e forte pendente, non existiu en ningún momento liberdade para a construción dos habituais esquemas monásticos. Polo momento non se localizaron datos suficientes para fixar a data de fundación, pero documentouse unha importante estratigrafía que sinala da existencia de varias etapas

Planta do conxunto

construtivas. As capelas escavadas na rocha, e quizais tamén os arcosolios situados na nave transversal e a cabeceira desta, poden considerarse a orixe da construción medieval, pero as remodelacións que sufriran non poden asegurarse debido ao mal estado da talla sobre a rocha erosionada. Nese momento, estaría en pé un segundo piso, sobre as capelas, que posiblemente estaría unido á construción claustral que se situaba no espazo que hoxe ocupa a casa prioral construída en 1642 para a que se reutilizaron os materiais da anterior. De todo iso existen restos materiais nas partes máis altas dos muros e gabias na ladeira leste do edificio que nos indican a existencia duns espazos máis altos e complexos que o actual. Posteriormente, en época moderna, construiríase a nave transversal ás capelas absidiadas e a cabeceira desta, posiblemente substituíndo a planta basilical de tres naves. Ese será o momento no que se colocan os arcos de cantería das capelas, nalgún caso reutilizando molduras e capiteis de diversos estilos. Estas estancias están a aproveitar parte dos muros do antigo mosteiro, como se observa no lenzo que contén a porta oxival coa inscrición do prior Gonzalo de Penalva de 1498, ou na cabeceira desta nave onde algúns dos muros dobran o seu grosor, englobando diversas fases construtivas. A estancia superior podería ter variado a súa planta orixinal ben neste momento, ben en época contemporánea, na que se construíu o cemiterio situado ao norte, reorganizáronse os espazos anexos á igrexa nesta zona e o campanario actual, para o que se constrúen as escaleiras existentes, eliminando a estrutura que se pegaba á emblemática rocha sobre a que se sitúa aquel.

- 97 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/693-0

Actuación arqueolóxica vinculada ao proxecto de limpeza, toma de datos e consolidación do castelo de Naraío, San Sadurniño (A Coruña) MANUEL ANXO LÓPEZ-FELPETO GÓMEZ

ituado na parroquia homónima do concello de San Sadurniño (A Coruña), Naraío constitúe un singular exemplo de castelo rocheiro excepcionalmente acomodado aos afloramentos graníticos que conforman o seu escarpado soporte topográfico. As fontes documentais dispoñibles nada acreditan sobre a súa data de construción e mesmo sobre os seus promotores, malia que serve como primeira aproximación a achegada por Comerma y Batalla (1903: 21-31) quen sitúa a fortaleza como propiedade de Gonzalo Piñeiro, e posteriormente, a raíz dos acontecementos asociados ao entronizamento dos Trastámara, en tempos de Enrique II, na dos Andrade (mediante doazón rexia no ano 1377). Vinculado a esta familia, e con ela aos episodios irmandiños (esmoucamentos e reconstrucións incluídos), manterá o seu uso, polo menos, ata fins do século XVI, constando como deshabitado xa a principios do século XVII (Couselo, 1926: 117). Neste tempo trocará de posuidores (Castro, Lemos,...) ata chegar aos actuais, Alba, que acordan (2005) a cesión de uso do ben, en favor do Concello de San Sadurniño, por un período de trinta anos. O conxunto, de complicada lectura previa (dado o seu estado de ruína, agudizada particularmente ao longo do sécu-

Vista oriental do conxunto

lo XX) veu sendo descrito axeitadamente, no que concirne ás trazas xerais, e incorporando o visualizado por Comerma, como de planta poligonal irregular con diferenciación graduada de recintos. Un, superior, que ampara unha torre da homenaxe excéntrica no seu vértice noroeste, de planta cadrada (10 m de lado aprox.) e considerable altura (preto de 15 m) con acceso elevado (a través dunha porta situada na fachada sur, a 9 m de altura) e que, desenvolvido desde a camisa aparellada á súa face norte, incorpora unha entrada abovedada (con cubo asociado na marxe norte e pedra armeira da liñaxe dos Andrade), ao leste- sueste, e unha poterna, ao oeste-suroeste. Outro, que se prolonga en paralelo ao paramento sur do anterior, reforzado por dous contrafortes nos seus ángulos sueste e suroeste, e que partindo do cubo citado, integra unha nova porta (nordés) con lixeiras varianzas na súa orientación (nordés-suroeste) e presenza de bueira e rañuras para grade. Promovida pola Dirección Xeral de Patrimonio da Xunta de Galicia, esta constitúe a primeira actuación de carácter integral (tanto desde o punto de vista arquitectónico como arqueolóxico) que se acomete no castelo, xirando o proxectado1 sobre tres pretensións básicas: a limpeza xeral (de vexetación e entullo), a toma de datos (emerxentes e subsuperficiais) e a consolidación construtiva do conxunto. Para isto, e ademais de fornecer o establecemento de criterios e prioridades para as subseguintes fases de actuación, foi presentada unha dobre estratexia cara a simultanear, desde a perspectiva arqueolóxica, tanto o seguimento daqueles traballos necesarios para facer visibles as estruturas e accesibles os recintos e a contorna inmediata, como a sondaxe puntual para fixar pautas previas ás propias tarefas de desentullo e, amais, para a obtención das primeiras estimacións do depósito arqueolóxico (potencial, caracterización e secuenciación estratigráfica,...). A intervención arqueolóxica levada a cabo entre xaneiro e maio do ano 2007 concretouse pois na supervisión (control) dos labores de roza da vexetación que afectaba o conxunto (incluídos os paramentos e o coroamento de muros), o decapado das superficies horizontais, a

- 98 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Actuación arqueolóxica vinculada ao proxecto de limpeza, toma de datos e consolidación do castelo de Naraío, San Sadurniño (A Coruña)

Unidade de sondaxe 2: muro divisorio e saeteira.

retirada de rebo, e aqueloutros convenientes para a estabilización de elementos construtivos, e na apertura de dúas unidades de sondaxe (cunhas dimensións de 2,0 m x 6,5 m e 2,0 m x 8,5 m) que implicaron cadanseu recinto, sendo trazadas de xeito transversal (norte-sur) abranguendo as faces confrontadas dos paramentos, co fin de evidenciar as relacións estratigráficas entre os elementos emerxentes e as camadas xacentes. Os resultados preliminares acadados, considerados globalmente, poñen de manifesto a magnitude estrutural do castelo, confirmada nunha ocupación íntegra de todo o outeiro base, ao mesmo tempo que permiten establecer tanto indicios de secuenciación temporal entre recintos (a posterioridade do segundo –inferior– con relación ao que encerra a torre e que o completa cara ao leste e sur) con cadanseu acceso, como a definición, cando menos parcial, doutras grandes estruturas (probable coiraza documentada en perpendicular –sur– ao segundo recinto e que acada a canle do regato –sistema de augada que difire ostensiblemente do descrito por Comerma–, e

mesmo certas trazas doutra perimetral exterior –barbacá–, constatables ata agora no abano nordés/leste/sueste por perpiaños correspondentes a fiadas de base ou negativos de asento delas), xunto con outras que atinxen a distribución interior en planta (tabicado sobre pisos de ocupación –conformados por repicado da rocha do substrato–) e en altura (machinais e repisas), elementos defensivos non visibles con anterioridade (seteiras), etc. No que respecta aos materiais construtivos, o conxunto está executado en fábrica de perpiaño granítico con rachas de lousa e elementos calcarios (ben puntuais) sendo as cubertas de tella (como parecen amosar os escasos restos acreditados nos coroamentos dos muros). En xeral, e desde o punto de vista estrutural, as evidencias resultan concordantes cos momentos de ocupación coñecidos, e non existen indicios asociados á artillería pirobalística. Por outra parte, tanto a disposición construtiva como a ausencia de acondicionamentos espurios relevantes en datas posteriores ao abandono do castelo (agás espolios eventuais) contextualizan e fan compatible coas datas do seu uso un repertorio de material moble recuperado entre o que acada representación case que exclusiva (ademais dos abondosos elementos arquitectónicos, con escasas mostras de carácter ornamental) a cerámica (común e louza) sendo escasa a presenza de obxectos metálicos, testemuñada unicamente por dous numismas (brancas de billón de Enrique III e Enrique IV) e cravos. NOTAS (1) Segundo consta no Proxecto básico e de execución redactado polo arquitecto José Antonio Alonso Rodríguez e no Proxecto de actuación asinado polo arqueólogo Alberto González Fernández e asumido por quen subscribe (2006).

BIBLIOGRAFÍA: COMERMA Y BATALLA, A. A. (1903): Los Castillos Feudales de Moeche, Narahío y Andrade. Ferrol. Imp. de El Correo Gallego. COUSELO BOUZAS, J. (1926): La Guerra Hermandina. Siglo XV. Santiago de Compostela. Tip. de El Eco Franciscano.

- 99 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2006/715-0

Sondaxes arqueolóxicas no pazo dos Calote, Araño, Concello de Rianxo (A Coruña) MIGUEL ÁNGEL VIDAL LOJO

intervención arqueolóxica vén motivada pola realización do proxecto de reconstrución para uso hoteleiro do pazo dos Calote, no lugar da Capela, Araño, concello de Rianxo. A dita actuación foi autorizada mediante resolución de data 7-12-2006 e os traballos executáronse entre os días 14 e 23 de decembro do mesmo ano. DESCRICIÓN DA ZONA INTERVIDA O pazo dos Calote forma un conxunto de notable interese arquitectónico e etnográfico, aínda que se atopa nun estado de conservación ruinoso. Construído en 1628, conta na fachada principal cun brasón dividido en cuarteiróns con heráldicas recoñecibles dos Moscoso, Pimentel e Figueroa. Defínese en planta sobre a base de dous módulos cuadrangulares, un principal de maior tamaño: 17,63 m x 16,76 m e un módulo anexo de 11,27 m x 12,10 m, cuantificando un total de 403,15m2. No módulo principal destaca un soportal de 31,39 m2, formado por arcos de medio punto e un carpanel sobre columnas toscanas que soporta unha balconada con balaústre de granito. Por outra banda, a escasos 10 m da edificación principal existe unha construción anexa de pequeno tamaño, 10,55 m x 5,80 m. No ano 1630, construíuse no mesmo predio, por orde do cóengo da catedral de Santiago, D. Juan de Santiago Figueroa, unha capela (Nosa Señora do Nadal) pertencente aos mesmos señores. OBXECTIVOS E METODOLOXÍA O obxectivo primordial supuña a sondaxe aleatoria, se ben finalmente condicionada polas grandes derrubas nalgunhas zonas do espazo interior dos recintos, tratando de recuperar datos que permitisen verificar ou descartar a presenza de indicios arqueolóxicos e, en caso de detectalos, tratar de definir a súa natureza, morfoloxía, extensión, así como propoñer hipóteses sobre a súa orixe. Dende un punto de vista metodolóxico, realizáronse 7 sondaxes no interior dos dous recintos, 6 no recinto principal do pazo (4 sondaxes de 2 x 2 m, un de 2,5 x 2 m e outro de 4,10 x 3 m) e un no recinto anexo (2 x 2), adoptando un sistema de rexistro baseado nos principios xerais de Harris Matrix.

RESULTADOS A totalidade das sondaxes caracterízanse por tratarse de espazos interiores e por documentar en todos eles un importante nivel de derruba debido á caída de paramentos, teitume e forxado de madeira do primeiro andar. Os resultados permitiron, por unha banda, descartar a existencia de restos anteriores á edificación do pazo e, por outra banda, recoñecer un chan lousado. Na configuración deste espazo arquitectónico doméstico identifícanse diferentes procesos diacrónicos de construción, remodelación, alteración e ocupación, dende o século XVII ata finais do século XX, onde diferentes actos vandálicos, que tiveron que ver co espolio de material pétreo, aceleraron a decadencia e a ruína do pazo. Algúns destes cambios teñen o seu reflexo nunha lectura macro, dende un punto de vista arqueotectónico, nos paramentos interiores e exteriores, sendo evidentes os constantes cambios ocorridos: tapiado de vans e portas, construción de novos elementos interiores, etc. Dende un punto de vista estratigráfico, das 7 sondaxes documéntanse en tres delas (S2, S3, S4) un lousado coetáneo co primeiro momento de uso do pazo, con lousas de granito de tendencia rectangular, en S3 en bo estado de conservación e en sondaxe 4 con lixeiras diferenzas morfolóxicas que poden estar en relación co tipo de dedicación dese habitáculo: adega-almacén e cociña. Na sondaxe S6, documéntase un

Estado da fachada do pazo

- 100 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Sondaxes arqueolóxicas no pazo dos Calote, Araño, Concello de Rianxo (A Coruña)

nivel de ocupación vinculado a un pavimento de xabre pisado e nas 3 sondaxes restantes niveis de ocupación non tan nítidos debido á ausencia dun solo de ocupación claro provocado por un uso destas estancias para estabulación episódica de animais. En todos eles (a excepción das zonas lousadas que non se levantaron coa finalidade de poder ser incorporadas ao proxecto de rehabilitación), o substrato (xabre e rocha) estaba a cotas moi pouco profundas.

A estes dous momentos de mediados do século XX son aos que se vinculan os 9 fragmentos cerámicos atopados no S4 e S5 pertencentes a 3 cacharros diferentes e asociados ao nivel de derruba. Estas pezas vincúlanse a oleiros tradicionais de época contemporánea (basicamente, séculos XIX e XX). Trátase de fragmentos dunha cunca lacada en branco e azul de produción non identificada pero alóctona, restos dunha peza de cor marrón alaranxada de posible produción meseteña e, na sondaxe 4, 3, fragmentos pertencentes a dous cacharros diferentes, un pertencente a un cunco con restos de feluxe e outros dous de reducidas dimensións e cor tirando a negra de produción non identificada.

BIBLIOGRAFÍA: COMOXO, X. e SANTOS, X. 1997. A heráldica nas terras de Rianxo: brasóns e liñaxes. C., 418 pp. ilust. b/n e cor. Deputación da Coruña. GARCÍA ALÉN, L. 1983. La alfarería de Galicia. Tomo I. Fundación Barrié de la Maza. HARRIS E. C. 1991. Principios de estratigrafía arqueológica. Ed. Crítica. SESEÑA, NATACHA. 1997. Cacharrería popular. La alfarería de basto en España. Alianza editorial. VÁZQUEZ VARELA, J. M. 2005. Cerámica popular de Galicia: etnología y etnografía. Brigantium XVI.

Composición planimétrica

- 101 -

- 102 -

II ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS

1. Ámbito urbano

- 103 -

- 104 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/291-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble n.º 15 da rúa Herrerías, A Coruña VÍCTOR TOMÁS BOTELLA1

intervención arqueolóxica realizada no inmoble n.º 15 da rúa Herrerías, da cidade da Coruña, veu motivada polo cumprimento do artigo 27.1 do PEPRI deste concello, en función da tramitación pola concellería de urbanismo, para a obtención de licenza, do Proxecto básico de edificio para 6 vivendas e local comercial en r/Herrerías n.º 15, redactado por Fraga y Mantiñán, Arquitectos e promovido por Metrópoli Coruña, S.L. Obtivo autorización da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, con data do 24 de maio de 2006, e foi executada entre o 28 de xuño e o 12 de xullo do mesmo ano. O soar intervido presentábase aberto, sen edificación, por derruba hai uns anos da preexistente e foi usado puntualmente, neste tempo, como almacén de materiais construtivos doutras obras próximas, que provocaba a presenza dunha potente capa de entullo en superficie. Outros traballos, posiblemente de retirada mecánica dos materiais da demolición, rebaixaron o sector central da parcela con acumulación paralela de entullo no sector traseiro, que fixo necesaria a súa limpeza e evacuación previa á actuación. A existencia dun patio ou horta posterior non construída e as circunstancias recentes descritas, conxuntamente cunha topografía de base en pendente corrixida con recheos, provocarán diferenzas estratigráficas notables entre as unidades de prospección abertas. Para cumprir coa normativa municipal, que define e taxa o tipo de intervención de sondaxe arqueolóxica, concibiuse unha actuación sobre unha superficie de 16 m2 dividida en catro unidades de sondaxe de 2 x 2 m, distribuídas pola superficie do soar, tres no interior do anterior inmoble e unha no patio exterior traseiro, dado que vai ser ampliada a construción a este sector. Os resultados obtidos na intervención testemuñaron un subsolo composto por distintos recheos relacionados coas diversas fases construtivas do soar, moi alterados recentemente polas obras de derruba do último inmoble que o ocupou. Observáronse diferenzas claras entre o sector do soar máis próximo á rúa Herrerías (sondaxes 1 e 2), onde se detectan restos construtivos con vestixios de actividade metalúrxica e onde a rocha granítica se

Perfil cos recheos térreos do sector traseiro.

acada a máis ou menos 1,40 m de fondura relativa, cos sectores central e traseiro, onde os restos construtivos anteriores non son detectados e non se rexistra o substrato natural, o que suxire a existencia dunha forte pendente topográfica que delimita por este sector o cume do promontorio da Cidade Alta e delinea a traza da muralla histórica, que transcorría cerca deste soar. Esta pendente corrixiuse, como se dixo, con grandes recheos na época moderna, posiblemente tras a derruba das murallas para ampliación dos soares cara ao norte. Ademais dos restos construtivos, que se centran en pavimentacións de terra e na documentación de bloques de arxila rubefactada de difícil interpretación funcional na súa visión parcial, rexistráronse restos mobles en posición secundaria que no nivel inferior da estratigrafía das sondaxes 1 e 2 puideran adscribirse, nalgún caso, á etapa medieval da cidade e, mesmo, a momentos anteriores, sen que a súa rareza tipolóxica permitan concretalo.

- 105 -

NOTAS 1 AXA Arqueoloxía, S.C.

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/366-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble n.º 17 da rúa Amargura, A Coruña VÍCTOR TOMÁS BOTELLA1

intervención arqueolóxica realizada no inmoble n.º 17 da rúa Amargura da cidade da Coruña veu motivada polo cumprimento do artigo 27.1 do PEPRI deste concello, en función da tramitación pola concellería de urbanismo, para a obtención de licenza do Proxecto de execución de rehabilitación e adaptación de baixo cuberta e planta baixa para 5 vivendas. Maio, 2006, redactado por Arqnova e promovido por A Gaiteira Promotora de Viviendas, SL. Obtivo autorización da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural con data de 30 de xuño de 2006 e foi executada entre o 07 e o 14 de setembro do mesmo ano. De acordo co estipulado no artigo 25 da devandita norma municipal, que define e taxa o tipo de intervención de sondaxe arqueolóxica, concibiuse unha actuación sobre unha superficie de 16 m2 dividida en catro unidades de sondaxe de 2 x 2 m distribuídas pola superficie do soar, dúas no interior do baixo do inmoble e dúas no patio exterior traseiro, dado que vai ser ampliada a construción a este sector. Estas unidades de sondaxes pensáronse como unidades de prospección estratigráfica que permitiran unha valoración do grao de impacto que os movementos de terra previstos no proxecto técnico de obra puideran ter sobre as calidades con valor patrimonial do subsolo, polo que a fondura acadada en cada unha delas foi sinalada polas cotas de implantación das unidades de obra naquel incluídas. Os resultados obtidos na intervención testemuñaron un subsolo composto por distintos recheos térreos relacionados coas diversas fases construtivas do soar que, conforme á planimetría histórica e con orixe probable na etapa medieval da cidade, vai gañando a superficie construída desde os últimos anos dos s. XVIII, como se observa nas diferenzas existentes a este respecto, entre os planos de M. Zermeño de 1785 e de F. Gianzo de 1819. A caracterización como recheos

Estratigrafia

construtivos vén propiciada pola súa disposición en capas horizontais. Detectáronse restos arquitectónicos anteriores ao edificio actual do s. XIX, restos que se centran en cimentacións de muros, unha canle arquitectónica de saneamento e un pozo de captación de auga situado no patio exterior, de peitoril pétreo circular, xa cegado. En relación con eles, baleiráronse unha serie de recheos térreos que poden ser estruturados en tres niveis principais. O primeiro é o propio da construción actual e as súas reformas, o segundo é o que se relaciona cos restos arquitectónicos dunha construción anterior, neste mesmo soar, e o terceiro é o que parece tratarse do subsolo no que implantan -alterándoo- os niveis construtivos modernos, en todo caso, de deposición posterior ás etapas medieval e romana, dada a presenza maioritaria, ata a fondura acadada, de materiais mobles de adscrición moderna. Non obstante, rexistráronse materiais de filiación antiga (cerámica gris medieval, sigillata baixoimperial, cerámica revocada romana…) que indica a presenza próxima de xacementos deste momento. O terreo natural (xabre granítico) atopouse a 1,86 metros de fondura relativa respecto do norte de obra. NOTAS 1 AXA Arqueoloxía, S.C.

Plano da planta baixa

- 106 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/367-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 3, 5, 7 e 9 da rúa San Carlos e no nº 24 da rúa Tinajas, A Coruña OTILIA PRADO FERNÁNDEZ

s soares nos que se realizou a presente intervención de sondaxes arqueolóxicas con carácter valorativo correspóndense cos baixos dos edificios n.º 3, 5, 7, 9 da rúa San Carlos e n.º 24 da rúa Tinajas na cidade da Coruña (concello da Coruña). Estes inmobles están situados na zona da Cidade Alta herculina e a súa orientación é nordestesuroeste, lugares onde se pretende a rehabilitación de catro edificios para destinalos a vivendas. A proposta de rehabilitación é acorde co planeamento vixente e no Plan Especial de Protección e Reforma Interior da Cidade Vella e Pescadería da Coruña. Na ficha de unidades edificatorias específica outórgaselle unha cualificación arqueolóxica de zona arqueolóxica A, onde é preceptivo realizar sondaxes previas ao movemento de terras e, se é o caso, en función dos resultados acadados, unha escavación en área para determinar a potencialidade arqueolóxica desta parte do subsolo urbano. Presentouse o Proxecto básico de rehabilitación de 4 edificios para 12 vivendas, de B+3+Baixo cuberta, A Coruña, redactado polo arquitecto D. Manuel Franco Taboada, por encargo de Obras Guacal, SL, en calidade de promotora. Nestes cinco soares, cunha superficie útil de 128,02 m² realizáronse, en agosto de 2006, cinco perforacións de sondaxe que representaron un total dun 14,80% de superficie sondada. Estas catas foron encamiñadas a comprobar a existencia ou ausencia de restos arqueolóxicos que puideran verse afectados pola execución dos traballos proxectados para estas vivendas. A escavación formulouse como un proceso de lectura estratigráfica, coa recollida pormenorizada de todas as evidencias que puidesen aparecer, complementada cun rexistro detallado dos distintos niveis estratigráficos e estruturas e usouse para isto un sistema de fichas estratigráficas. Realizouse ademais un rexistro gráfico usando fotografía e debuxo a escalas 1:20/1:5. O plano 0 colocouse tomando como referencia o centro da rúa San Carlos, diante da entrada do edificio n.º 9, a 2,28 metros de distancia. O norte arqueolóxico fíxose corresponder con noroeste xeográfico. Para proceder á delimitación das perforacións a realizar e poder referenciar os posibles achados, inscribiuse a superficie nunha malla ideal de 15 x 19 m sobre a que se articulou un sistema de coordenadas cartesianas. Un dos vértices do polígono coincidiu coa esquina noroeste no exterior do edificio, que pasará a ser tamén o punto 0,0 do sistema cartesiano.

Os restos mobles foron rexistrados e inventariados e, para establecer o sistema de siglado dos materiais, tomáronse as primeiras letras do nome da rúa (SC ou TIN), co número do edificio (3-5-7-9 ou 24), os dous últimos díxitos do ano de intervención (06) e os díxitos correspondentes ao número da peza. Como resultado desta intervención, podemos sinalar a relativa heteroxeneidade da estratigrafía nestas parcelas, chegando ao substrato natural. Tras a realización das cinco catas de sondaxe con carácter valorativo obtivemos unha estratigrafía composta por varios niveis (cunha potencia aproximada entre 0,35 e 1,80 metros) de recheo de construción e entullos de nivelación, de derrubes pétreos e de material latericio, ademais de dous niveis de ocupación sobre o lousado da cata 1 da rúa Tinajas. Este lousado semella pertencer a un espazo exterior utilizado entre fins do século XVII e mediados do XVIII, cando se empeza a edificar nesta rúa. En canto ás estruturas asolladas, podemos clasificalas en seis grupos: solados, de cemento ou madeira; canalizacións pétreas e arquetas, relacionadas coa rede de sumidoiros; cimentacións medianeiras das respectivas vivendas; rebaixes no substrato natural, algún relacionado con procesos produtivos indeterminados; catro muretes, dos que dous deles resultan moi dubidosos e un lousado no n.º 24 da rúa Tinajas, de fins do século XVII a mediados do XVIII. En canto ao material cerámico presente no conxunto das sondaxes, está composto por tres fragmentos de ánfora (ALMAGRO 51c) arredor do 3/3 do século III e IV; varios

Cata na rúa Tinajas

- 107 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 3, 5, 7 e 9 da rúa San Carlos e no nº 24 da rúa Tinajas, A Coruña

Fragmentos de ánforas atopados nas sondaxes

fragmentos de anforeta de produción no Mediterráneo oriental dos séculos IV e V; cerámica de época medieval, entre a que podemos incluír varios fragmentos de louza esmaltada

en verde baixomedieval de produción atlántica; cerámica de época moderna, louza esmaltada, cerámica vidrada contemporánea de produción galega (Buño, Niñodaguia) e tamén de produción foránea e, por último, cerámica esmaltada pintada. Todo isto xunto a material latericio. Mentres que os fragmentos vítreos aparecidos poden ser datados no século XVIII. Polo que respecta ao material pétreo, cabe resaltar o descubrimento de dous dormentes de muíños circulares entre o derrube pétreo, baixo os restos de lousado, formado por varias lousas aplanadas visibles nos perfís sur e oeste da cata 1. Ademais de varios fragmentos dunha especie de areísca dun material alóctono, posiblemente relacionados con procesos produtivos. Estes resultados poden axustarse tras a realización do control arqueolóxico comezado en agosto de 2007.

- 108 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/503-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 12 da rúa Cortaduría, A Coruña VÍCTOR TOMÁS BOTELLA1

intervención arqueolóxica realizada no inmoble n.º 12 da rúa Cortaduría da cidade da Coruña veu motivada polo cumprimento do artigo 27.1 do PEPRI deste concello, en función da tramitación pola concellería de urbanismo, para obtención de licenza, do Proxecto básico e de execución de rehabilitación de edificio destinado a vivenda unifamiliar na rúa Cortaduría n.º 12. Concello da Coruña. Xullo de 2006, promovido por Francisco García Dans e redactado pola arquitecta Esther Barba. Obtivo autorización da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural con data de 24 de agosto de 2006 e executouse entre o 18 e o 21 de setembro do mesmo ano. De acordo co estipulado no artigo 25 da devandita norma municipal, realizáronse dúas sondaxes valorativas no baixo do soar, inicialmente de 2 x 2 metros cada unha delas, cunha superficie total prospectada de 8,00 m2, pero que por razóns de espazo practicable quedou reducida a 4,80 m2. Aínda así, dados os resultados acadados, esta actuación resultou, na nosa opinión, suficientemente representativa da potencialidade arqueolóxica do subsolo. A rúa Cortaduría é unha vía interior, de orientación perpendicular ao eixe lonxitudinal de tránsito leste-oeste do núcleo primario da cidade medieval, actual rúa de Porta de Aires; ten traza rectilínea norte-sur, nun único eixe, que salva o desnivel entre as rúas Santo Domingo e de Santa María, entre a primeira rolda da ladeira e o cume do promontorio da península coruñesa, respectivamente. Debeu ser unha das primeiras rúas abertas na cidade e o seu nome deriva da situa-

ción nela, ata mediados do século XIX, dun establecemento de despece de animais para o abastecemento dos mercados. Ten unha anchura de máis ou menos 4,50 m e conta na súa beira dereita cun pequeno espazo público (prazola de Cortaduría) que, como a súa actual aliñación, é froito do cumprimento do plano municipal de José María Noya de 1861. O elemento histórico que personalizou este sector urbano na etapa medieval foi a muralla defensiva que pechaba a Cidade Alta desde o século XIII. O historiador Estrada y Gallardo especulou coa posibilidade de que unha primeira cerca cerrara polo sur a cidade seguindo a traza das rúas Zapatería e Santo Domingo, incluíndo no seu interior a rúa Cortaduría. Este mesmo autor situaba nesta área a antiga fortaleza da cidade. A estratigrafía documentada sinala a existencia de niveis primarios propios de construcións urbanas recentes, posteriores en todo caso ás das cidades medieval e romana, cuxos vestixios son recollidos en depósitos, ao noso xuízo, en posición secundaria e postos en movemento polas obras construtivas posteriores (préstamos) a partir do s. XIII. A horizontalidade dos distintos estratos fai sospeitar a súa orixe como recheos niveladores. Está, polo tanto, unicamente representada estratigraficamente in situ neste soar a cidade moderna, posiblemente desde momento medieval tardío. Nos niveis modernos recoñecéronse restos arquitectónicos anteriores ao edificio actual do s. XIX, restos que se centran nunha pavimentación de terra pegada a menos de

Perfís Oeste e Norte da sondaxe 2

- 109 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 12 da rúa Cortaduría, A Coruña

Sondaxe 2. Vista da capa 10.

0,45 m de fondura relativa na sondaxe 2 e nunha canle arquitectónica de saneamento na outra sondaxe; canle que atravesa este soar pero que ten orixe no edificio lindeiro na parte traseira que se abre á rúa Santa María. Estes niveis modernos presentan unha estratigrafía sinxela na que se rexistran dúas fases construtivas: unha que se pode adscribir á etapa moderna da cidade, cunha rasante máis baixa, e a pertencente ao edificio actual para rehabilitar. Non presentan restos de interese e limítanse á superposición de depósitos de entullo construtivo con presenza puntual de restos mobles domésticos de características atípicas. Baixo destes niveis de ocupación urbana modernos, os datos obtidos na intervención permiten falar da existencia de vestixios da antiga ocupación baixomedieval e romana, aínda que, desta última etapa, unicamente se rexistrou un depósito secundario que descansa directamente no terreo natural, posi-

ble consecuencia de arrastres desde as zonas altas próximas para crear un socalco na ladeira para uso urbano. Este depósito correspóndese coa capa 11 das que foron distinguidas no subsolo, capa de terra de características orgánicas, de cor escura e con abondosa grava procedente do traballo da rocha local. Nesta matriz recolléronse numerosos fragmentos de cerámica romana baixoimperial de tipoloxía común, con presenza entre esta de cerámica indíxena con decoración brunida; unicamente se rexistrou un fragmento de TSHT. A recollida de tegula neste mesmo depósito, aínda que moi esnaquizada como o resto do material, permite supoñer a orixe deste nunha construción máis ou menos próxima. Sobre esta capa acumularanse os entullos urbanos desde o baixo medievo ata o século XIX. Vestixios máis consistentes son os que se poden adscribir á etapa medieval dada a existencia, parcialmente alterada, dunha derruba de pedra proveniente dunha construción non detectada nesta intervención, sita, pola orixe calculada desta, ao leste, posiblemente fóra do soar obxecto de intervención. Como no caso do depósito de material romano, rexístrase nas dúas sondaxes escavadas, correspondéndose coa capa 10, de características semellantes á capa 11 na súa matriz, pero que contén gran cantidade de pedra traballada para construción asociada ao material moble de adscrición baixomedieval. Recolleuse abondoso material cerámico, con presenza maioritaria de olas de cor escura de perfil en «S» e bordos con pestana moi desenvolvidos. Xunto con estes exemplos de cerámica local, recolléronse algúns fragmentos de cerámica vernizada de importación. A presenza de cinza nesta capa fai posible pensar na posibilidade da destrución por incendio da construción, da que rexistramos estes restos. Pode afirmarse, como consideración global da intervención realizada, que no subsolo deste soar queda testemuño das diversas etapas construtivas coñecidas da cidade, desde a súa etapa romana á contemporánea. NOTAS 1 AXA Arqueoloxía, S.C.

- 110 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/705-0

Sondaxes arqueolóxicas mecánicas valorativas previas ás obras do proxecto de urbanización da Real Fábrica de Tabacos, A Coruña ROBERTO BARTOLOMÉ ABRAIRA

duración da intervención de sondaxes arqueolóxicas mecánicas foi de 7 días de traballo reais, a pesar de que no tempo se prologou nun maior número de días, xa que coincidiu co período do Nadal e, polo tanto, con días festivos polo medio. A intervención comezou o día 18 de decembro de 2006 e rematou o 2 de xaneiro de 2007. O equipo de traballo estivo formado por Roberto Bartolomé Abraira, arqueólogo director, e Nieves Veiga Pérez, arqueóloga axudante. Na modificación puntual do Plan xeral de ordenación municipal da Coruña referida a este polígono, determinábase a necesidade de realizar unha intervención arqueolóxica de sondaxes valorativas previas á urbanización. Este requirimento deu cumprimento á Resolución da Consellería de Cultura da Xunta de Galicia, tras Acordo da Comisión Territorial da Coruña, en que, baseándose nos datos arqueolóxicos existentes, se esixía a realización da dita actuación arqueolóxica. A cautela arqueolóxica establecida pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia debíase fundamentalmente á existencia, nas proximidades do ámbito da obra que nos ocupa, de varias lápidas xudías que poderían proceder dun cemiterio situado nas inmediacións. Tense apuntado que na Coruña existiron dúas xuderías, sen datos para concretar a súa coexistencia, unha dentro da cidade e a outra extra muros. Esta última estaría supostamente no actual barrio da Falperra, que está próximo ao cemiterio xudeu, no que hoxe en día se coñece como A Palloza. Fronte

Forno atopado na sondaxe 5

a este lugar, estaba situado un illote chamado Pena dos Xudeus, desaparecido coa ampliación do porto pesqueiro. Foi nestas obras, en 1869, cando se localizaron as tres lápidas xudías con inscrición hebraica conservadas na actualidade no Museo Arqueolóxico Nacional. Non se coñece o lugar exacto da aparición das laudas, nin tampouco o contexto arqueolóxico dos restos, feito que obriga a tomar con cautela a referencia. O obxectivo principal da dita actuación foi, polo tanto, a obtención de información acerca das características do subsolo no ámbito de actuación do POL H8.03 Real Fábrica de Tabacos, a fin de valorar a súa potencialidade arqueolóxica previamente ás remocións de terras que obrigaría a realización do proxecto de obra. O ámbito de actuación, situado no núcleo urbano da Coruña, queda delimitado ao norte pola avenida de Primo de Rivera, rúa Cigarreras e o edificio da Casa do Mar; ao oeste pola rúa Primavera; ao sur pola avenida General Sanjurjo e, ao leste, pola rúa Ramón y Cajal. Tendo en conta estas circunstancias, a distribución que se adoptou no proxecto de intervención e que logo se levou a cabo para a realización das gabias foi a seguinte: Sondaxes 1 e 2: situadas no lado oeste do ámbito do proxecto de urbanización de 100 m de lonxitude, paralelas e separadas 20 m entre si. Ocupaban parcialmente o soar de dous edificios cuxa demolición xa se realizara anteriormente á actuación arqueolóxica. Orientadas en sentido norte-sur. Sondaxes 3 e 4: situada na zona sur do soar, de 60 m de lonxitude e separadas entre si 20 m. Orientadas en sentido norte-sur. Sondaxe 5: situada na zona media do ámbito, fronte ao edificio principal para conservar, de 100 m de lonxitude. Orientada en sentido leste-oeste. Sondaxe 6: gabia de 30 m de lonxitude situada na zona norte do ámbito entre os edificios que se conservan. Orientada en sentido leste-oeste. Sen dúbida, a hipótese inicial da que partiamos ao inicio da intervención de atoparnos nunha zona próxima ao posible cemiterio xudeu quedou descartada tras os resultados obtidos durante a intervención ou, cando menos, na área próxima ás zonas sondadas. Isto non quere dicir que os resultados fosen negativos en canto aos datos obtidos, xa que se documentaron varias estruturas relacionadas coa historia da Fábrica de Tabacos, concretamente cun dos seus fornos.

- 111 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Sondaxes arqueolóxicas valorativas previas ás obras do proxecto de urbanización da Real Fábrica de Tabacos, A Coruña

Os datos resultantes da análise do rexistro arqueolóxico documentado durante a intervención das sondaxes mecánicas valorativas nos terreos afectados polo proxecto de urbanización do POL H0.03 Real Fábrica de Tabacos na Coruña, permítenos realizar varias consideracións: - A estratigrafía documentada durante a realización das sondaxes foi similar en todos os casos. Tratándose de niveis de recheo e/ou nivelación do terreo, a maioría de época contemporánea, dos séculos XIX e XX, que é cando esta zona sofre as súas maiores transformacións, co fin de lle gañar terreo ao mar. - Todas as estruturas documentadas son de época contemporánea, concretamente dos séculos XIX e XX, e non se localiza ningunha estrutura de épocas anteriores. - Todos os materiais localizados e rexistrados, que posteriormente foron lavados, siglados e inventariados e, finalmente, depositados no Museo Arqueolóxico e Histórico da Coruña, correspóndense coas datas dos estratos ou depósitos (en forma de recheos) e estruturas documentados; é dicir, de finais do s. XIX e primeira metade do XX, como é o caso dalgúns fragmentos de cerámica de Sargadelos (fig. 2) da terceira época, entre o 1845 e o 1862. - Un dato a ter en conta á vista dos resultados obtidos é a topografía orixinal do soar, xa que en todas as sondaxes se chegou a alcanzar o substrato natural, co cal se obtén unha valiosa información acerca de como se atopaba esta zona antes da súa transformación nos séculos XIX e XX.

Fragmento de cerámica de Sargadelos

- Por último, resaltar que non se localizaron restos arqueolóxicos, xa fose en posición primaria ou secundaria, que non estivesen relacionados coa arqueoloxía industrial procedente dos vellos edificios da Fábrica de Tabacos. - Entre as estruturas relacionadas coa antiga Fábrica de Tabacos, temos que resaltar o forno atopado na sondaxe 5. Trátase do forno utilizado para queimar os residuos (o refugallo) deixados pola folla de tabaco ao ser manipulada a rama. Este forno, feito con ladrillos de sección rectangular e tomados con cemento de baixa calidade cun alto compoñente de area, foi realizado arredor do 1910 e foi derrubado no 1924 pola súa mala situación e a súa construción impropia, en palabras dos técnicos da época.

- 112 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/181-0

Sondaxes valorativas e control arqueolóxico para rehabilitación de edificación na ruela da Oliveira nº 2, Santiago de Compostela JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA

intervención arqueolóxica obxecto do presente artigo ten a súa orixe na intención de Javier Choren Noya, na súa calidade de propietario-promotor, de levar a cabo as obras necesarias para a rehabilitación da vivenda situada na Ruela da Oliveira, nº 2, no recinto intramuros da cidade de Santiago. Así, a localización da citada vivenda, segundo a normativa urbanística vixente no concello de Santiago, atópase dentro do ámbito do Plan Especial de Protección e Rehabilitación da cidade histórica de Santiago de Compostela, motivo polo cal a administración competente considerou necesario a execución dunha serie de sondaxes arqueolóxicas manuais que permitiran valorar o potencial patrimonial deste terreo edificable. PRESENTACIÓN DE RESULTADOS Esta actuación arqueolóxica centrouse, polo tanto, na realización de catro catas manuais distribuídas do xeito que se detalla a continuación e cos seguintes resultados:

Cata 2, situada contra a parede S do edificio, a media altura, cunhas dimensións de 1x1 m e unha cota de obra de 50 cm. Esta sondaxe presenta as mesmas características estratigráficas cá anterior e nela recuperáronse tamén diversos restos materiais na UE 3 (5 anacos de louza, 3 de CTG e 1 de vidro). Cata 3, situada contra a parede N do edificio, a media altura, cunhas dimensións de 2x1 m, con orientación N-S e unha profundidade de 50 cm. Nesta cata, baixo os estratos 1 e 2, documentáronse tres novas UE (4, 5 e 6), correspondendo a un nivel de recheo, un nivel de abandono e, a última, a un pavimento de pedra que pertencería á construción orixinal. O único estrato con presenza de materiais foi o 5, onde se documentaron numerosos fragmentos de tella, dez fragmentos de louza, cinco de CTG e tres de vidro.

Cata 1, situada na esquina SL do edificio, cunhas dimensións de 1x1 m e unha cota de obra de 50 cm. No proceso de escavación documentáronse tres estratos (UE 1, 2 e 3) que corresponden á soleira, á súa preparación e a un nivel de recheo respectivamente. Neste último recuperáronse tres fragmentos de louza e un de cerámica tradicional galega (CTG), constatándose as remocións modernas como consecuencia da construción dunha arqueta de baixante que ocupaba a meirande parte da cata.

Cata 4, situada na esquina SO do edificio, cunhas dimensións de 1x1 m e unha profundidade de 50 cm. Nesta sondaxe documentouse a presenza dos estratos 1, 2 e 5, aínda que neste caso, no ultimo nivel só detectamos a presenza dos fragmentos de tella, sen outros materiais asociados. Ademais, identificáronse dous estratos novos: UE 7, un nivel de recheo con abundante pedregosidade situado entre os estratos 1 e 2; e a UE 8, no fondo da cata, que corresponde a un pavimento de terra batida que tamén pertencería á construción orixinal. En ningún destes estratos se documentaron restos arqueolóxicos.

Detalle da estratigrafía e do pavimento da cata 3

Vista xeral da cata 4 e o pavimento de terra batida

- 113 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Sondaxes valorativas e control arqueolóxico para rehabilitación de edificación na ruela da Oliveira nº 2, Santiago de Compostela

CONCLUSIÓNS XERAIS Como resultado dos traballos arqueolóxicos levados a cabo neste terreo edificable da Rúa da Oliveira, podemos deducir que a meirande parte dos estratos identificados na presente intervención (UE 1, 2, 3, 4 e 7) están asociados á construción actual, e carecen, polo tanto, de todo valor histórico ou cultural.

O segundo grupo de estratos identificados, conformados polo nivel de derrubamento (UE 5) e os dous pavimentos (UE 6 e 8), confirman a súa asociación coa primitiva edificación e posterior abandono desta. Circunstancia que, polos materiais arqueolóxicos identificados, non debería levarnos máis aló do século XIX ou finais do XVIII.

- 114 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/212-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar onde se situará a escola infantil de San Roque, Santiago de Compostela ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ

continuación descríbense os resultados obtidos nas sondaxes arqueolóxicas valorativas realizadas do 17 ao 27 de abril de 2006 nos terreos localizados no Parque de S. Roque (Santiago de Compostela), onde estaba prevista a construción dunha escola infantil. A zona de actuación, situada entre as rúas Valle Inclán e As Rodas, atópase no ámbito do PE-1, ordenanza A.U., nunha zona protexida de grande interese histórico e arqueolóxico, dada a proximidade do inmoble ao trazado da antiga muralla medieval construída no século XI polo bispo Cresconio. Os antecedentes directos do edificio que se vai rehabilitar atópanse na fundación extramuros, preto da Porta da Pena, da capela de S. Roque no 1515, con ocasión dun período de pestes en Compostela. No ano 1577, a raíz dun novo brote epidémico, o arcebispo de Santiago Francisco Blanco decide a construción e a dotación do Hospital de S. Roque, ao lado da capela xa existente, en terreos cedidos para tal fin polo municipio, o deseño do inmoble correspóndelle ao mestre de obra da catedral Gaspar de Arce. O hospital abría a súa fachada ao Camiño Real da Coruña, que accedía á cidade pola porta de Santa Clara de Algara, chamada de S. Roque despois de edificarse o hospital. Para o estudo do subsolo na zona afectada pola construción da escola practicáronse dez catas de 2 x 2 m, distribuídas de xeito regular na superficie da parcela. Os resultados obtidos nestas sondaxes foron os seguintes:

Cata 1: pozo e canaliño escavados na rocha, aparecidos a nivel case superficial, baixo unha fina capa de entullos de cronoloxía recente.

Cata 4

Cata 10

Catas 2, 3 e 4: restos de empedrados pertencentes á soleira orixinal do conxunto actual de construcións. Cata 5: restos dunha cimentación anterior ás construcións actualmente existentes. Apenas representada por dúas pedras da fiada base, mostra posible continuación cara ao E. Cata 6: restos de soleira e canlón pertencentes ao conxunto actual de construcións. Catas 7 e 8: aparición do substrato baixo o nivel de entullos actuais. Cata 9: nivel de entullos recentes baixo a capa superficial, en contacto directo co substrato. Cata 10: baixo o lousado do edificio actual apareceu un segundo nivel de lousado máis antigo, construído, á súa vez, sobre un nivel de recheo depositado sobre o substrato. Respecto aos materiais localizados, documentouse a presenza testemuñal de cerámica de época medieval, moi fragmentada e rodada. A cerámica moderna ocupa a maior parte do conxunto, con formas, decoracións, acabados e pastas característicos destas producións, compostas por tipos estandarizados, tanto de orixe local ou rexional coma de fabrica-

- 115 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar onde se situará a escola infantil de San Roque, Santiago de Compostela

ción esóxena. A non conservación de elementos de atribución a un determinado alfar impiden precisar o lugar de orixe do groso destas producións con excepción das anforetas, ás que se lles concede historiograficamente unha procedencia andaluza, relacionadas coa exportación de produtos alimenticios (aceites, olivas, viños,...) e distribuídas mediante comercio marítimo. A cerámica contemporánea aparece representada tanto por cerámicas do ámbito tradicional galego (Buño) coma polas louzas finas (pratos e cuncas sobre todo) da fábrica de San Claudio (Oviedo), adquiridas polo antigo Hospital de San Roque.

Estratigraficamente, todos os materiais aparecen en posición secundaria, mesturadas, en todos os niveis localizados, cerámicas de diferentes épocas e producións. As catas 5 e 10, situadas no terzo E do soar, son as únicas nas que se documentaron restos anteriores ás construcións actualmente existentes. Dado que o conxunto cerámico mellor representado, excepción feita dos materiais contemporáneos, pode encadrarse cronoloxicamente nos séculos XVII e XVIII, situamos neste período os citados restos, que pertencerían a construcións localizadas preto da cabeceira da igrexa de S. Roque, destruídas para a edificación do conxunto actual.

- 116 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/268-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da rúa Entregaleras, Santiago de Compostela ANA FILGUEIRAS REI

presentación dun proxecto arquitectónico para a rehabilitación e ampliación do inmoble n.º 2 da rúa de Entregaleras motivou a intervención arqueolóxica neste predio de Compostela no que a normativa urbanística municipal vixente e, por tanto, o plan especial, incluía na ordenanza de lineais históricos periféricos. As actuacións contempladas nesta ordenanza tenden á valorización das arquitecturas e morfoloxía urbana preexistentes. A edificación n.º 2 desta rúa está catalogada como de nivel 4 de interese ambiental nas fichas de unidades de edificación do devandito plan. Situada entre medianeiras nun predio de forma rectangular quebrada, a vivenda presenta unhas dimensións de 12 x 6 m. Consta dun baixo, un andar e un faiado, mentres que na traseira se atopa un espazo de 4,70 m a unha cota de máis 0,57 m por riba do solado do interior e con acceso por unha estreita porta no muro posterior. Dado que presentaba un estado de conservación precario, ao manter unicamente as paredes e apenas algunha trabe, a proposta arquitectónica elaborada por Juan Pinto Tasende pretendía adaptar as solu-

Reconstrución hipotética das fases construtivas do edificio

cións técnicas tradicionais para dotalas da comodidade precisa nos tempos de hoxe e manter, na medida do posible, elementos orixinais existentes. Así, o movemento de terras preciso para a súa rehabilitación correspondíase coa realización de gabias para a instalación dun novo saneamento soterrado e o baleirado total da superficie do baixo (45,64 m2) para a execución da soleira de formigón. De acordo con isto, a Sección Municipal de Arqueoloxía do Concello de Santiago de Compostela notificoulle no seu día á promotora a necesidade de realizar unhas sondaxes arqueolóxicas valorativas previas á concesión da licenza; así, e para cumprir coa devandita resolución, encargóuselle á que subscribe un proxecto de intervención arqueolóxica que permitise coñecer o rexistro estratigráfico da zona para remexer. Realizada a visita e a inspección directa do lugar, así como a toma de datos de campo, hai que destacar que o andar terreño presentaba no chan catro espazos diferenciados: no acceso principal, un lousado de granito; a continuación, unha pequena superficie de cemento, mentres que, a outra metade do baixo estaba asfaltada e a zona de cociña pavimentada cun solado de terrazo. A consulta bibliográfica e documental previa permitiu, asemade, obter unha aproximación xenérica tanto da zona coma do predio no que se inscribe a edificación de Entregaleras. Obtívose, así, unha achega á xenealoxía histórica do tecido urbano inmediato e da propia vivenda que posibilitou establecer unha prospectiva de traballo. De acordo con isto, destacarase que desde a Alta Idade Media era un terreo extra muros da cidade, unha zona rural periférica cun claro uso agropecuario no sector oeste de Compostela. Será a partir do século XVIII cando se marque unha liña de edificación consolidada na zona de Entregaleras, porén na altura de 1860 apenas se contabilizan oito vivendas e unicamente na marxe oeste da rúa. A construción da estrada a Carballo no antigo camiño a Santa Comba, atravesando a Braña de Galeras, daríalle pulo á baixa densidade de edificacións do lugar. Pola súa banda e en canto á construción que nos ocupa, a planimetría histórica da cidade indicaba que no século XVIII existía xa esta vivenda. Asemade a consulta de licenzas municipais revelou que esta foi obxecto de reformas no ano 1864 por estar a fachada principal en estado «deplorable». A devandita reforma foi proxectada polo arquitecto Manuel Prado y Vallo, que xunta un plano dela. Para cumprir co requirimento notificado pola Sección Municipal de Arqueoloxía do Concello de Santiago, a propos-

- 117 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da rúa Entregaleras, Santiago de Compostela

ta de actuación arqueolóxica considerou factible a execución de tres catas de sondaxe avaliativas sobre unha superficie libre e sen partir. Estas catas serían coincidentes co percorrido da nova instalación de saneamento proxectada, para tratar así de acadar a cota máxima de desterre considerada no proxecto de obra. Realizouse a decapaxe manual coa retirada e identificación das unidades estratigráficas e, ademais, establecéronse as pertinentes relacións entre elas, seguindo a proposta Harris. As cotas en altura establecéronse baseándose nas cotas sobre o nivel do mar e tomouse como referencia o mapa dos Servizos Municipais de Planeamento do Concello de Santiago a escala 1:500. Pola súa banda, a descrición de terras partiu da

Sondaxe 2. Substrato natural xistoso e alicerce da antiga fachada posterior da vivenda.

metodoloxía e terminoloxía agrolóxica de campo e completouse o proceso co fotografado e levantamento de planimetrías a escala 1.20 e 1:50. En todas as catas esgotouse a potencia estratigráfica que acadou unha fondura máxima entre menos 0,83/0,89 m, aínda que nalgún sector emerxe en superficie a rocha xistoide apenas a menos 0,20 m. Hai que destacar desta intervención a simplicidade estratigráfica, que se resume na identificación de dez unidades estratigráficas incluíndo as estruturas edificadas correspondentes cos alicerces da casa orixinaria nomeadamente coas paredes medianeiras e a antiga fachada posterior que descansaba sobre o substrato xistoide e que conservaba unha altura de apenas 0,30 m. Estes datos viñan corroborar o apuntado na pescuda documental na que se indicaba a existencia neste predio dunha casa de labregos de reducidas dimensións, que se pode calcular arredor dos 40 m2. No seu andar terreño localizaríase a corte do gando e, no superior, os cuartos de durmir. En 1864, reformaríase a fachada principal tal e como se recolle na solicitude de licenza de obras, pero a intervención arqueolóxica revelou que se executaron outras actuacións non contempladas nesta, como a ampliación da casa eliminando a fachada posterior, recuando así seis metros para crear un arrimo ou novo espazo. Recuouse e aumentouse tamén o cumio e construíronse as lareiras e chemineas. As moedas da ditadura franquista asolladas entre o refugallo de obra permiten inscribir cronoloxicamente na década dos anos setenta do século XX novas reformas no edificio. O novo contexto social empurra a modos de vida confrontados cos existentes, de aí que, perdida a vocación agraria, as vivendas se transformen, como neste caso, co selado e impermeabilizado da corte cunha camada de brea, ademais de substituír os pavimentos. En definitiva, a intervención arqueolóxica veu corroborar o apuntado na prospectiva histórica do soar en canto ao seu pasado recente, no que atinxe á vocación agraria da zona e a instalación do casarío nos arrabaldes deste sector da cidade de Compostela.

- 118 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/461-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 11 da rúa Pelamios, Santiago de Compostela JOSÉ RAMÓN MARTÍNEZ CASAL1

inmoble nº 11 da rúa Vista Alegre (Pelamios no proxecto arquitectónico e arqueolóxico) atópase nunha zona incluída dentro do Plan Especial de Protección e Rehabilitación da Cidade Histórica, cualificada como Área Urbana Histórica Inmediata. A Deputación da Coruña, promotora da intervención, propuxo rehabilitalo e establecer nel a sede da Asociación de Veciños de Vista Alegre, para o cal se redactou o Proxecto de execución. Asociación de Veciños. Pelamios nº 11, Santiago de Compostela, recollendo a previsión de rehabilitar o inmoble, conservando a súa estrutura orixinal. Como se prevía no proxecto técnico, as obras de rehabilitación implicarían movementos de obra nas seguintes unidades: cimentación, pavimentado de acceso e empedrado interior. Por este motivo, redactouse un proxecto de intervención arqueolóxico a base de sondaxes arqueolóxicas co fin de avaliar o impacto das obras que se ían realizar no subsolo. Xeograficamente, o inmoble sitúase nun barrio ao NW do recinto intramuros de Compostela, que coñeceu un gran desenvolvemento urbanístico nos anos 60 e 70 do século XX e que desvirtuou a aparencia de barrio tradicional, formado por pequenas casas con hortas. É unha zona suburbana, con desenvolvemento histórico de actividades artesanais asociadas ao curtido de peles; de aí o nome de Pelamios, que se ben non se corresponde exactamente coa rúa na que se atopa o inmoble,

Sondaxe con canalización

si que se atopa no contorno máis inmediato. A lectura dos planos históricos permítenos observar que a zona estivo destinada ata momentos tardíos, ocupada por terreos de cultivo, dispostos ao carón dun camiño que entrelazaba a cidade amurallada e o espazo extramuros. A pesar de situarse fóra do recinto histórico cercado, mantiña unha importante relación con este debido a atoparse na beira do camiño que entraba na cidade medieval pola coñecida Porta de Subfratibus, dada a localización do Convento de San Francisco ao seu carón desde o século XIII. Antigamente conformábase como un barrio moi vinculado á rede viaria de entrada e de saída da cidade, e formaba parte do contorno ou cinto de hortas que abastecían o núcleo urbano, con construcións unifamiliares de carácter tradicional. O inmoble nº 11 da rúa do barrio de Vista Alegre é unha construción de estilo tradicional, de pouca superficie, que constaba de tres volumes distinguibles en planta e catro en alzado. No seu interior só se observaban diferentes niveis de rasantes, dada a configuración do terreo onde se implanta, nunha parcela gañada parcialmente por un desmonte, en terreo previamente baleirado ata 3,30 m de fondura. A fábrica, en todos os casos, é de pedra en cachote ordinario, con cantería nos marcos dos vans. Previuse a realización de oito sondaxes estratigráficas tendo en conta a superficie do terreo edificable e as obras previstas no proxecto técnico, sondeándose un total de 26 m2, a partir de seis unidades de sondaxe de 2x2 m situadas no interior do inmoble e no acceso dianteiro para valorar as obras de pavimentación (con cotas de obra situadas a -40 cm) e dúas sondaxes de 1x1 m que avaliasen o impacto das zapatas de reforzo de cimentación do muro de contención traseiro (con cota de obra de -60 cm). As cotas de obra serían superadas en 20 cm debido a cuestións de seguridade e protección. As unidades de sondaxe (US) foron escavadas con metodoloxía arqueolóxica ata a profundidade prevista ou ata atopar o substrato natural. A estratigrafía resultante da intervención arqueolóxica presenta a grandes trazos as mesmas características en todas as unidades de intervención. Compóñense por niveis de uso superpostos sobre niveis de recheo. As sondaxes (US 2, 3 e 4) situadas na zona anterior do inmoble son as que presentan unha estratigrafía máis complexa, derivada da sucesión de pavimentos e estruturas, namentres que nas US 5 e 6, o substrato agroma a menos de 15 cm, aparecendo as estruturas existentes sobre el.

- 119 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 11 da rúa Pelamios, Santiago de Compostela

Sondaxe con lousado

A grandes trazos, documentáronse dous tipos diferentes de estruturas: lousados e canalizacións. Os elementos estruturais documentados responden a diferentes reformas do pavimento de uso do inmoble durante a súa vida útil ata o seu abandono, evidenciando diferentes reformas que levaron consigo a elevación dos niveis de ocupación. Os elementos documentados mostran a evolución arquitectónica e urbanística, en particular, da zona obxecto de intervención e en xeral de Santiago. Os lousados presentan en xeral a mesma factura, aínda que é máis coidada nos lousados documentados no interior

do inmoble (US 3 e 4) que no caso dos exteriores (US 7 e 8). En todos os casos, están realizados en pedra local, lousas de xisto. As canalizacións responden a dúas tipoloxías: canalizacións realizadas en pedra, coa morfoloxía de canle de tapas tan típica das canalizacións modernas e contemporáneas; e as canalizacións máis recentes, formadas por tubaxes cerámicas de gres. As primeiras correspóndense coas primeiras ocupacións do inmoble, ou cando menos, coas máis antigas, namentres que as outras responden a tempos máis temperáns. En canto a restos materiais, documentáronse cerámicas de adscrición contemporánea, correspondentes a recipientes de porcelana, cerámica vidrada tradicional, concordantes coa cronoloxía de uso do edificio. Considerouse necesario a realización dun control arqueolóxico de obra que permitise documentar completamente os diferentes niveis de pavimentos documentados durante a intervención arqueolóxica co fin de documentar a evolución arquitectónica e urbanística, en particular da zona obxecto de intervención e, en xeral, de Santiago, tendo en conta que as estruturas e lousados localizados non foron escavados na súa totalidade.

NOTAS 1 AXA Arqueoloxía, S.C.

- 120 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/476-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no nº 17 da rúa Costa Cruceiro do Galo, Santiago de Compostela MANUELA PÉREZ MATO

s traballos foron realizados por instancia dos Servizos Municipais de Arqueoloxía do Concello de Santiago de Compostela, quen informaba da necesidade de realizar unhas sondaxes arqueolóxicas valorativas previas á concesión de licenza necesaria para a execución das obras relativas ao proxecto básico e de execución para a rehabilitación de edificio para catro vivendas. Foron efectuadas 3 sondaxes coa seguinte metodoloxía: a escavación dos desterres executados foi realizada por medios manuais lixeiros baixo o control activo da arqueóloga directora. Levouse a cabo unha división da superficie total da zona

Detalle da canle e fotogrametría

de intervención en cuadrículas teóricas que xuntamente cun nivel cero de cotas referenciado á altura sobre o nivel do mar conformou un reticulado cartesiano. Así mesmo, foi efectuado o rexistro gráfico e fotográfico do proceso de obra e dos seus resultados. A documentación estratigráfica foi a proposta por Harris1 no referente á identificación, nomenclatura e descrición das unidades estratigráficas. A estratigrafía resultante das sondaxes é moi sinxela xa que o substrato natural aparece a unha cota moi superficial, sendo detectado inmediatamente baixo o pavimento de madeira existente no inmoble e baixo dos recheos de escasa entidade. É moi probable que previamente fose efectuada en todo o terreo edificable unha interfacies xeral de rebaixe do substrato co fin de acadar unha cota máis ou menos uniforme sobre a que edificar o inmoble. A presenza do substrato a unha cota tan superficial era un dato previsible dada a orografía en pendente do terreo no sector estudado, tramo inferior da ladeira norte do alto de Santa Susana (265 m.s.n.m.) en dirección ao río Sarela (224 m.s.n.m.). Neste sector da rúa o terreo ademais de discorrer en sentido sur-norte, tamén presenta desnivel cara ao leste, feito reflectido na diferenza de cota entre a rúa e o terreo da edificación (0,76 m). A estrutura máis salientable documentada na intervención trátase dunha canle de saneamento doméstica de cronoloxía contemporánea, detectada na sondaxe 3 e documentada na súa totalidade nun posterior control arqueolóxico efectuado por instancia da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. As súas paredes, con anchos que oscilan entre os 0,10 e 0,30 m, estaban formadas por pedras de xisto de tamaño e factura irregular unidas entre si mediante argamasa de arxila e cal. Tiña un alto de 0,44 m e un ancho interior medio de 0,34 m. A cubrición está formada por lousas de pedra de xisto de xeito irregular e de boas dimensións unidas entre si pola mesma argamasa que nas paredes laterais. Presenta dirección leste-oeste, conectando un pozo existente no patio traseiro coa rúa, e aparecendo todo ao longo do interior do inmoble (14,70 m). Para a súa instalación foi realizada previamente unha interfacies de rebaixe no substrato, entre o que aparece funcionando este como chan da canle, facilitado pola natureza do substrato (xisto) que permite a súa fractura con máis facilidade que outro tipo de rocha. NOTAS 1 Harris, E. (1991): Principios de estratigrafía arqueológica. Crítica, Barcelona.

- 121 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/487-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas na praza do Irmán Gómez, Santiago de Compostela MARÍA JOSÉ BÓVEDA FERNÁNDEZ

implantación dun Centro de Transformación de Fenosa no sector nordeste da praza do Irmán Gómez obrigou á realización dunhas sondaxes valorativas, ao estar a praza situada dentro do ámbito de aplicación do PE da Cidade Histórica de Santiago de Compostela. A praza está cerrada polo edificio da Escola Mestre Mateo, o colexio de Santo Agostiño e a Cociña Económica. As obras de instalación do C.T. incidían sobre unha superficie aproximada de 10 x 4 m, a carón da entrada da Escola de Artes e Oficios, e consistían, basicamente, nunha escavación para a instalación do C.T. Nas sondaxes foi posible localizar, no sector oeste, unha estrutura pétrea, aparentemente os restos dun muro, e un

Planta e cotas do muro e do recheo estrutural

nivel de gran dureza, que semellaba un recheo construtivo. O material localizado era de difícil encadre cronocultural aínda que permitía situar o nivel de recheo nalgún momento impreciso entre a época tardomedieval e a moderna. Ao tempo foi posible comprobar que todo o sector central e leste estaba completamente alterado por un gran depósito de gasóleo así como por diferentes traballos relacionados coa construción do corpo norte do edificio de Mestre Mateo, sobre o ano 1970. Tendo en conta os resultados obtidos, desde a Dirección Xeral de Patrimonio permitiuse a continuación das obras de instalación do C.T., baixo control arqueolóxico. Ademais, todos os traballos que se executaran no sector occidental (zona de aparición dos restos) deberían realizarse de xeito manual coa finalidade de contextualizar os elementos localizados. A ampliación da intervención constatou que as estruturas arqueolóxicas conservadas consistían nos restos da cimentación dun muro de gran tamaño e porte, cunha orientación SE-NW que continuaba a ambos os lados da zona de intervención. O muro estaba seccionado na súa cara leste pola construción do depósito de gasóleo e estaba asentado sobre unha gran banqueta de cimentación escavada no substrato. Asociábase a un nivel de recheo moi duro, interpretable ben como un recheo estrutural de cohesión entre dous lenzos de muro, creando unha estrutura muraria de maior tamaño e resistencia, ben como base para un pavimento, ou mesmo como un recheo asociado á cimentación, para selar a gabia de implantación. Sobre este recheo localizouse unha moeda de 2 marabedís, acuñada na ceca de Segovia, durante o reinado de Filipe III, máis concretamente a partir de 1602. Aparentemente este muro foi construído, reformado ou destruído nalgún momento do século XVII, xa que os materiais asociados ao recheo estrutural, que cobre a súa gabia de cimentación, poden encadrarse entre os séculos XV e XVII. Esta cronoloxía pode vincular a súa remodelación ou construción coa fundación do convento dos Agostiños, no ano 1617. Resulta imposible barallar unha interpretación sobre a súa posible función, unicamente sabemos que se trata dun muro de grandes dimensións, cunha coidada cimentación. Non é doado interpretar os niveis e estruturas localizados ao oeste do muro xa que a maior parte deles continúan baixo os perfís, ao tratarse dun espazo cunha anchura inferior aos 1,5 metros. Situado directamente baixo o recheo estrutural aparece un fino nivel de queimado, depositado directamente sobre o substrato rochoso, que está nivelado artificialmente. Este nivel

- 122 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Sondaxes arqueolóxicas valorativas na praza do Irmán Gómez, Santiago de Compostela

Vista dende o sur

pode poñerse en relación coa banqueta de cimentación do muro e cos traballos de preparación do terreo previos á construción deste, e quizais poida interpretarse como os restos dunha queima intencionada do xabre, quizais para endurecelo con anterioridade á escavación da banqueta de cimentación. Relacionados co nivel de queimado aparecen dous cortes no substrato que tamén se poden vincular con traballos de cimentación e de construción do muro. Un deles é un pequeno burato de planta redondeada e sección en «U», quizais un burato de poste dalgún tipo de estada. O outro é unha fosa de funcionalidade descoñecida, coas paredes irregulares, e cunha planta imposible de determinar, ao continuar baixo os

perfís oeste e sur; está reenchida por un depósito moi similar en aspecto, dureza e composición ao recheo estrutural asociado ao muro anteriormente comentado. Cubertas tamén polo nivel de queimado, aínda que sen aparente relación cos traballos de construción do muro, aparecen tres estruturas escavadas no substrato, difíciles de definir en planta xa que continúan baixo os perfís da intervención. Presentan paredes moi rectas, bases moi planas e semellan ter plantas rectangulares con esquinas lixeiramente redondeadas. Os recheos que enchían as tres fosas contiñan numerosas pedras e bolsadas formadas por restos de cuncha; semellan intencionais, botados expresamente para cegar ou nivelar as fosas. Formando parte destes recheos aparecen restos cerámicos de aspecto medieval, con formas que non perduran alén do século XIV, pero carecemos doutros elementos de datación fiable nin das estruturas nin do momento no que estas se abandonan. Unicamente o feito de que a gabia de cimentación do muro secciona claramente a parede dun dos cortes permite supoñer que a construción do muro é posterior ás tres fosas. Tampouco temos datos fiables sobre a funcionalidade das fosas. Ao seren escavadas só parcialmente non contamos case con datos sobre elas. Sabemos que son tres estruturas moi similares, situadas nun mesmo espazo e moi próximas entre si. Estas tres características, similitude, relación e proximidade, permiten supoñer que non estamos ante estruturas de carácter doméstico, como fresqueiras ou leñeiras. Non resulta habitual a aparición de varios destes elementos tan próximos entre si, a non ser que se trate dun conxunto de estruturas de almacenaxe tipo silo, pero que polo seu número tampouco se poden relacionar cun simple espazo doméstico. Se buscamos similitudes estritamente formais, poderían interpretarse como noques ou pías para curtido. Cos datos que temos resulta imposible asegurar ante que tipo de xacemento nos atopamos e unicamente podemos afirmar que estaban fóra de uso no momento de construción do muro.

- 123 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/528-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 12 da rúa Cruz de San Pedro, Santiago de Compostela MARIO CÉSAR VILA

reséntanse os resultados dos traballos de sondaxes arqueolóxicas valorativas realizadas o 13 de outubro de 2006 no inmoble situado no nº 12 da rúa Cruceiro de San Pedro (Santiago de Compostela). O quinteiro ao que pertence o terreo edificable e todo o seu contorno amosan hoxe en día a mesma configuración e trazado que o que aparece xa consolidado no plano da cidade de López Freire de 17971, conformando o barrio extramuros antigo co maior casal da cidade. Nas marxes do antigo camiño extramuros fóronse construíndo pequenas casas populares, con baixos destinados a diferentes actividades artesanais e comerciais que foron adquirindo importancia ao longo dos séculos. O obxecto dos traballos de sondaxe consistía no estudo arqueolóxico do subsolo do inmoble, afectado polas obras de rehabilitación, así como a documentación e conservación de calquera tipo de restos ou materiais arqueolóxicos que puideran aparecer no transcurso deste labor. Para o recoñecemento do subsolo do inmoble formulouse un programa de sondaxe con medios manuais baseado na apertura de dúas catas de 2x2 m, unha situada no ángulo SL do terreo edificable (cata 1) e outra no ángulo NW (cata 2).

Obtivéronse os seguintes resultados: Cata 1: aparición do substrato de xisto, rebaixado e nivelado, inmediatamente por debaixo do lousado actual. O lateral S da cata aparecía ocupado lonxitudinalmente por unha canle pertencente á fábrica orixinal do inmoble. Escavada na rocha e elaborada con cachotería de xisto, posuía unhas dimensións de 20 cm de profundidade, 70 cm de anchura total e 30 cm de anchura interna. Cata 2: aparición do substrato de xisto, rebaixado e nivelado, inmediatamente por debaixo do enlousado actual.

Cata 1

Cata 2

En conclusión, os traballos de sondaxe arqueolóxica documentaron a aparición do substrato de xisto propio da zona inmediatamente por debaixo do enlousado que constitúe a soleira do edificio, non localizándose no transcurso da intervención ningún tipo de resto, material ou evidencia arqueolóxica, a excepción da canle descrita, correspondente á fábrica orixinal do inmoble.

NOTAS 1 Arquivo Histórico do Concello de Santiago de Compostela.

- 124 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/663-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no castro do Cruceiro da Coruña, Santiago de Compostela ALEJANDRO PARGA CASTRO

ste texto resume os resultados da intervención arqueolóxica realizada durante o mes de novembro de 2006 no castro do Cruceiro da Coruña, dentro do termo municipal de Santiago de Compostela. Na actualidade a zona de estudo defínese como unha zona verde illada debido á progresiva urbanización do contorno que ocasionou o arrasamento das ladeiras do outeiro en todo o seu perímetro. Dentro do propio promontorio documéntanse ademais diferentes alteracións como unha edificación illada, unha neveira tradicional e unha pequena canteira na súa zona superior. A pesar de que os terreos se incluían dentro do catálogo municipal como un posible xacemento de época castrexa, ata o momento non existían evidencias arqueolóxicas que probasen este feito. Considerando estas circunstancias, o Concello de Santiago de Compostela creu oportuno promover este estudo co obxectivo de poder asignarlle unha cualificación urbanística a este espazo que se axustase á realidade, dentro do novo PXOM. Desta forma considerouse a realización de doce sondaxes arqueolóxicas distribuídas por esta superficie de forma aleatoria, co fin de valorar a potencialidade arqueolóxica dos terreos. RESULTADOS A intervención arqueolóxica realizada permitiu constatar a existencia dun xacemento de época castrexa neste lugar. Respecto á dispersión dos restos arqueolóxicos, das doce sondaxes executadas, localizouse material arqueolóxico en oito delas, mentres que só cinco contan con estruturas arqueolóxicas.

Vasilla reconstruída parcialmente, localizada na sondaxe 8

Tanto o cumio do outeiro como a súa plataforma perimetral se caracterizan, en xeral, por ter un solo bastante escaso que, en ocasións, non supera os 20 cm de espesor debido aos continuos procesos erosivos. Este solo defínese tamén como un nivel de revolto no que o material arqueolóxico aparecería descontextualizado, debido ás diferentes actividades realizadas en época moderna. Só a sondaxe 7, situada ao pé dun dos afloramentos superiores e localizada na zona norte da plataforma, presenta materiais arqueolóxicos asociados a un empedrado e á cimentación dun muro. O resto das sondaxes con estruturas arqueolóxicas localízanse en todos os casos a unha cota inferior, dentro dos tramos de ladeira, orientados ao nordés e noroeste, que presentan unha pendente máis suavizada. Estas catas evidencian a existencia dun solo máis desenvolvido nas zonas inferiores do outeiro debido aos procesos naturais de arrastre e deposición, que favoreceron probablemente a conservación dos restos arqueolóxicos nesta zona. A escavación das sondaxes permitiu localizar un importante conxunto de materiais arqueolóxicos, en total 446 pezas. Trátase, en xeral, dun grupo bastante homoxéneo constituído principalmente por cerámica prehistórica elaborada á man. As formas identificadas repítense en moitas das sondaxes e póñennos en relación con vasillas de cociña (olas) de perfís pechados ou sinuosos que presentan, en todos os casos, certa variedade de bordos exvasados (curvos, oblicuos con bordos redondeados, oblicuos con plataforma superior horizontal, rectos con labio engrosado, etc.). As pastas evidencian de forma maioritaria unha cocción redutora e mostran unhas tonalidades preferentemente escuras, negras e marróns, aínda que tamén se documentan os tons grises e ocres ou alaranxados. Os fragmentos decorados que se atoparon representan unha parte mínima dentro do conxunto e documéntase algún fragmento de barriga con liñas brunidas, un fragmento con acanaladuras verticais na zona do colo e outro fragmento con pequenas impresións de sección cadrada que aparecen cinguidas por unha liña de botóns con selo circular. Todas as características mencionadas fan deste conxunto unha cerámica tipicamente castrexa que proporcionaría unha cronoloxía que nos sitúa entre o século V a. C. e o cambio de era. A asociación deste material a estruturas arqueolóxicas, polo menos en catro sondaxes arqueolóxicas (4, 7, 8, 10), evidencia que nos atopamos ante un xacemento da Idade do Ferro.

- 125 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Sondaxes arqueolóxicas valorativas no castro do Cruceiro da Coruña, Santiago de Compostela

Debemos, non obstante, resaltar que en tres das sondaxes escavadas se localizou, ademais, material de época romana. Aínda así, só na sondaxe 11, o número de pezas de orixe romana aumenta e aparece directamente asociado a algunha das estruturas, o que implicaría quizais unha ocupación romana, polo menos neste sector do xacemento. En relación coas estruturas arqueolóxicas, os únicos restos pétreos localizados evidencian a existencia na plataforma perimetral superior dun empedrado e a cimentación dun posible muro, cuxos límites e extensión non se puideron definir. O resto das estruturas, localizadas principalmente no tramo inferior da ladeira que se orienta ao noroeste e nordés, son aliñacións de buratos de poste que aparecen calzados e perfectamente definidos no substrato, gabias de dimensións reducidas, que aloxan outros buratos de poste, e recheos de nivelación elaborados a partir dos materiais que constitúen o

propio substrato (arxila e fragmentos de rocha descomposta). A escasa superficie escavada en cada un dos sectores non permitiu, en ningunha sondaxe, documentar as plantas completas destas estruturas complexas. En todo caso, as súas características lévannos a pensar que nos atopamos ante estruturas habitacionais construídas con materiais perecedoiros.

BIBLIOGRAFÍA: ACUÑA CASTROVIEJO, F. 1968. «Yacimientos arqueológicos prerromanos del Ayuntamiento de Santiago de Compostela», pp. 75-77. Tese de licenciatura inédita. Facultade de Filosofía e Letras de Santiago de Compostela. GARCÍA MARTÍNEZ, M. C. 1971. «Morfoloxía castrexa das Terras de Compostela». Compostellanum XVI, pp. 213-58. Santiago de Compostela. GARCÍA ROMERO, C. 1919. «Santiago y el Burgo Tamárico de Solovio». Ultreya nº 7, pp. 103-107. Santiago: Tipografía de El Eco Franciscano (15 de outubro de 1919). MARTÍNEZ MURGUÍA , M. 1865. Historia de Galicia, T. I, pp. 447-448. Lugo: Imprenta de Soto Freire, editor. MARTÍNEZ MURGUÍA , M. 1888. Galicia en España. Sus monumentos y artes - su naturaleza e historia, pp. 528. Barcelona: Establecimiento tipográfico-Editorial de Daniel Cortezo y Cía. VV. AA. 1987. «Carta arqueológica del Término Municipal de Santiago». Cuadernos de Estudios Galegos. Tomo XXV, nº 77, pp. 264-265. Santiago de Compostela. VV. AA. 1987. «Catalogación de Yacimientos prerromanos del Ayuntamiento de Santiago», pp. 141-142. Arqueoloxía / Investigación 3. Xunta de Galicia. Consellería de Cultura e Benestar Social. Dirección Xeral de Cultura e do Patrimonio Histórico-Artístico. Santiago de Compostela.

Buratos de poste e rebaixes, localizados na sondaxe 11

VILLA-AMIL Y CASTRO, J. 1973. «Adornos de oro encontrados en Galicia». Museo español de antigüedades. Tomo III, pp. 545-555. Madrid.

- 126 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/502-0

Sondaxes manuais en Proxecto básico para obras de construción dun edificio de vivendas (38) na rúa Bordel, Padrón VÍCTOR RÚA CARRIL

urante o mes de setembro de 2006, realizouse unha intervención arqueolóxica consistente nunhas sondaxes manuais motivadas pola construción dun edificio de vivendas (38) na rúa Bordel. Padrón, financiada pola promotora Sociedade Mercantil Promar, SL. A dita intervención consistiu na apertura de 12 sondaxes de xeito manual de 3 m x 2 m cada unha delas. Tras a intervención, evidenciouse a existencia nun dos niveis documentados (nivel 2) dun depósito de adscrición medieval, conformado por estruturas e cultura material. Metodoloxía Formulouse unha intervención mediante sondaxes manuais consistente na apertura de xeito manual de 12 catas, cunhas dimensións de 3 m x 2 m cada unha delas e unha profundidade ata a cota de substrato natural. O sistema de escavación, así como o seu rexistro, efectuouse extraendo os sedimentos dos distintos niveis estratigráficos segundo a orde inversa á súa disposición.

adscrición medieval, así como algunha estrutura arqueolóxica en negativo e de carácter pétreo. Estruturas En canto ás estruturas identificadas destacaríase, entre outras, a documentada na sondaxe 1 (E 1-2), que parece ser un silo colmatado por un depósito de pedras de mediano tamaño, que presenta en planta unha forma case circular cun diámetro aproximado de 185 cm e acada unha profundidade máxima de 82 cm. Xunto coas pedras que forman parte do recheo foron exhumados restos cerámicos (cerámica común medieval e anacos de tella). Materiais O conxunto cerámico recuperado é abundante, aínda que bastante fragmentado. A maioría do material correspóndese con cerámicas comúns medievais de pastas grises que, na súa maioría, son recipientes destinados á elaboración de produtos ou ao seu consumo, como destaca a presenza de feluxe nas olas e o emprego de xerras para o consumo de bebidas.

Estratigrafía Identifícase en todas as sondaxes executadas un nivel fértil arqueolóxico (nivel 2) conformado por terra de cor gris tirando a negro, de textura areo-limosa e está composto por pedras de pequeno e mediano tamaño, mesturadas con fragmentos de tellas curvas e abundancia de carbóns. Así mesmo, reúnese unha grande abundancia de material cerámico de

Con respecto á cronoloxía do xacemento e, en función dos restos exhumados, atopámonos ante un depósito de adscrición medieval en termos xerais, xa que polo momento, e en función da información obtida, non é posible datar con maior precisión o dito depósito, mentres non se aumenten os traballos de intervención.

Estratigrafía Sondaxe 11

Sondaxe 1. Silo

- 127 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2006/556-0

Sondaxes manuais en Proxecto básico para obras de construción dun edificio de vivendas (26) na rúa Calvo Sotelo, Padrón VÍCTOR RÚA CARRIL

on data do 2 de xuño de 2006, a Consellería de Cultura e Deportes cursa o seguinte comunicado a empresa Obras y Promociones Eira, SL: Examinado o expediente n.º 51/06 relativo á documentación complementaria en relación coa solicitude de autorización para obras de construción dun edificio de 26 vivendas, sito na rúa Calvo Sotelo, Padrón, A Coruña, para o que será necesaria a realización dunhas sondaxes arqueolóxicas previas. Preséntase en principio un proxecto de actuación consistente na apertura de 6 catas de xeito manual, cunhas dimensións de 3 m x 2 m cada unha delas. Días máis tarde, a Administración rexeita esta proposta e require unha modificación do proxecto inicial, ampliándose as dimensións das catas a 3 m x 3 m e cubríndoas con gabias realizadas de xeito mecánico de 1 m de ancho unindo todas as catas. Metodoloxía Formúlase unha intervención mediante sondaxes manuais e gabias mecánicas. O sistema de escavación, así como o rexistro deste, efectuouse extraendo os sedimentos dos distintos niveis estratigráficos segundo a orde inversa á súa deposición; os ditos niveis foron enumerados de forma correlativa e iniciouse a secuencia no nivel 1.

Sondaxe 6. Planta composta

Estrutura E-6-3

Unha vez realizada a intervención arqueolóxica, que consistiu na execución de 6 sondaxes manuais completadas con 2 gabias mecánicas, podemos concluír: Diferéncianse dous ámbitos con relación aos vestixios arqueolóxicos documentados: Ámbito 1: correspóndese coa zona onde se executaron as sondaxes 1, 2, 4 e 5, e as dúas gabias mecánicas, que concorda co exterior do inmoble e a sondaxe 3, que se localiza no interior do inmoble. A intervención nestas áreas deixa ver a irrelevancia arqueolóxica tanto en materiais como estratigráfica e estrutural, xa que todas as evidencias poñen de relevo que se trata de momentos correspondentes á tardomodernidade ou plena contemporaneidade. Ámbito 2: correspóndese coa sondaxe n.º 6 localizada no interior do inmoble, en concreto no sector norte, onde se identificou un conxunto estrutural, onde destaca polo seu interese a estrutura E6_3 que, dadas as características que presenta, consideramos que se pode tratar da cerca medieval de Padrón (primeiro rexistro arqueolóxico), aínda que esta sondaxe non puido ser esgotada a nivel estratigráfico, xa que as estruturas que se atoparon facían inviable a continuación desta. O conxunto do material recuperado foi exiguo e destaca aquel que poderiamos encadrar na Baixa Idade Media e inicios da modernidade (louzas con tratamento superficial, cerámicas vidradas...). O escaso número de fragmentos de material mostra que non estariamos falando dunha área doméstica ou de habitación, senón que nos poderiamos atopar ante unha estrutura de carácter defensivo ( muralla), e de aí que non apareza unha cantidade importante de cultura material, xa que sería unha zona de ocupación subsidiaria.

- 128 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2006/024-0

Control arqueolóxico das obras de reparación do cubo xx da muralla romana de Lugo ENRIQUE J. ALCORTA IRASTORZA

ste control arqueolóxico enmárcase dentro da serie de actuacións arquitectónicas e arqueolóxicas realizadas substancialmente nos últimos quince anos e financiadas a través de achegas institucionais e, de xeito especial, da Consellería de Cultura da Xunta de Galicia. Neste marco de ámbito xeral, os traballos que nos ocupan insírense en sentido máis concreto nun conxunto de actividades que, en diversas fases, aínda en desenvolvemento, perseguen a reparación, limpeza e posta en valor do sector inmediato á Porta Miñá, que abre o recinto amurallado, coa de Santiago, ao suroeste, polo flanco occidental da cerca defensiva romana, con resultados moi interesantes para completar nunha fase postremeira. De xeito concreto, os traballos correspondentes na fase que nos afecta tiñan unha dobre motivación. Dunha parte, a presenza dunha fisura vertical perceptible no flanco meridional do devandito cubo que partía desde media altura e que se proxectaba cara a arriba, ata alcanzar a cota do adarve. Agregaremos que este cubo, ademais, debeu ser reformado probablemente no século XIX e presenta un característico perfil seccionado graduado e, de aquí, a necesidade de comprobar a calidade da citada reparación e a afectación desta sobre o núcleo orixinal romano. Presentado o correspondente proxecto, o control arqueolóxico prolongouse por espazo dun mes, cos seguintes resultados: Para a reparación da fisura, foi necesario retirar algunhas pezas de lousa do seu contorno que presentaban posición inestable ou descolocada abríndose por conseguinte no forro unha especie de fiestra rectangular vertical de aproximadamente 1 m². Aínda que minimamente, esta apertura permitiu comprobar que a afectación da fisura se circunscribía ao forro, sen atacar o núcleo orixinal macizado romano. Este forro, composto por un paramento exterior e recheo de sustentación traseira, apenas presentaba adhesión co citado núcleo, debido a que ambos os dous elementos construtivos traballaban de xeito independente cunha escasa ligazón entre si por algunhas manchas de morteiro empregadas para a xuntura das pezas do forro, que se estendían accidentalmente polo núcleo. Finalmente, a disposición das pezas pétreas do núcleo e a súa xuntura repetían a xa coñecida disposición en capas duns 30/40 cm de espesor, con niveis de horizontalidade mediante novas placas. En consideración a que a fisura puidese estar provocada por un descalzamento ou desprazamento das cimentacións do cubo procedeuse, como medida preventiva, a practicar

unha cata no xardín inmediato polo lado correspondente. Baixo rasante, a parede apoiábase sobre un segmento murario en leve curva que profundaba uns 2 m. Estes datos permiten establecer que o forro moderno se asentou sobre os restos dun cubo orixinal semicircular e que a altura total deste debía roldar os habituais 10 m, comprobados noutras localizacións da cerca. A segunda serie de traballos compételles aos realizados na parte superior, xa no adarve, con resultados que podemos cualificar de inesperados. Basicamente, e tras a retirada de capas de recheo de diversa natureza e cronoloxía, localizáronse unha serie de elementos organizados en tres sectores construtivos. Na parte correspondente ao cubo, o afloramento do núcleo orixinal romano, aínda que cortado pola citada reforma, produciuse de xeito inmediato tras a retirada das diferentes camadas de pavimentación que, por superposición, compón o chan do actual paseo do adarve. Na parte correspondente a este, a escaleira orixinal desaparecera, e observouse no seu lugar unha especie de gran valgada ou focha con apertura cara ao intradorso. Debe entenderse que esta ausencia puido ter como primeira orixe a

- 129 -

Panorámica xeral da rampla localizada

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Control arqueolóxico das obras de reparación do cubo xx da muralla romana de Lugo

deterioración natural do acceso que xeraría, supomos que ao redor do século XVIII ou principios do XVIII, unha remodelación do conxunto concretada na substitución dos devanditos restos por unha especie de rampla como dun metro de anchura, ou dunha vara traducindo ás medidas da época. Achegada á casa existente no lugar, presentaba unha disposición abacelada con saída cara ao intradorso onde, no seu momento, debía enlazar cunha rampla auxiliar externa probablemente de terra. A caixa desta rampla atopábase delimitada por un mal trabado murete de laxas de lousa que lles servía de contención aos recheos do adarve. Cara a mediados do século XIX, non se pode precisar máis a data, as necesidades de tránsito forzaron unha nova remodelación do sector, sendo suprimida, ou mellor cegada, a rampla anexa á casa. Agora, o acceso ao adarve encoméndase a unha escaleira abacelada en fábrica de laxas de lousa con catro chanzos no primeiro sector, descanso e oito chanzos de enlace cara ao adarve. Este paso, pouco ou nada rexistrado na documentación, debeu ter unha curta vida, xa que a súa memoria pérdese a principios do século XX, ao adoptar o correspondente sector de muralla a súa actual configuración de paseo continuo. Os resultados de intervencións posteriores, realizadas nas sucesivas fases de amaño do tramo, proporcionan luz sobre algúns puntos escuros que quedaron pendentes desta. Referímonos, en concreto, ao desentullado do patio contiguo ao intradorso no que, no seu día e en diferentes momentos, desembocaban a rampla e a escaleira e permitía o acceso desde o recinto intra muros. Este patio tiña por cota un tradicional lousado de pezas graníticas, salvo un parche de laxas de lousa situado na bocana da rampla, do que se deduciu a existencia do mencionado desembarque ou enlace exterior auxiliar desta. Doutro, que o patio orixinal era de dimensións máis reducidas, xa que se atopaba comprimido entre dúas edificacións: a que aínda se mantén en pé e outra que debeu ser desmontada cara a mediados do século XIX. Ao tempo da remodelación urbanística da contorna, aproveitouse esta liberación de espazo para abrir a escaleira.

Panorámica da escaleira localizada

Ante o exposto, podemos rematar dicindo que, aínda que poderiamos lamentar a desaparición dunha escaleira orixinal, o uso deste espazo para crear diferentes e sucesivos pasos mostra, ben ás claras, o secular interese dos habitantes da cidade por conectar esta coa muralla. Comunicación que, polo demais, poderiamos denominar utilizando os termos actuais como resultado dunha organización ou formulación urbanística. Así, e en paralelo á actual rampla de Santiago, cos tránsitos que a precederon, que delimitaría a zona histórica tradicional da cidade vertebrada ao redor da catedral polo flanco suroeste, o paso que describimos cercaríaa e delimitaríaa cara ao noroeste.

- 130 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2006/114-0

Escavación en área no soar nº 26 da rúa Miño, Lugo (UE 150522) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA

intervención arqueolóxica que é obxecto deste artigo ten a súa orixe no programa de rehabilitación de vivendas da zona histórica da cidade de Lugo que está a promover a empresa Xestión Urbanística de Lugo, S.A. e foi precedida por outras dúas intervencións anteriores1 que, como consecuencia dos seus resultados, desembocou na presente fase de escavación en área. O terreo edificable obxecto da presente actuación localízase dentro da zona histórica da cidade de Lugo, moi próximo á súa catedral e á coñecida como Porta Miñá ou Porta do Carme, concretamente na rúa Miño, nº 26, dentro do considerado Burgo Medieval. Neste terreo edificable, como consecuencia das intervencións precedentes, identificáronse diferentes restos estruturais e materiais desde a época romana ata a actual, especialmente na metade traseira do edificio, motivo polo cal a escavación quedou restrinxida a esta zona.

de beirarrúa de 3,62 m) concordan igualmente co deseño da trama urbana desenvolvido en época Flavia. Este feito tamén vén confirmado polos restos cerámicos exhumados tanto na UE 2a como na 2b (pavimento e preparación deste), xa que as pezas identificadas corresponderían á primeira metade do século I d. C. b.- Etapa baixoimperial: a ela corresponde a cloaca abovedada, construída cara a mediados do século IV. É importante destacar que a bóveda aparece seccionada no punto situado cara a fachada principal do edificio (a canle 9 disponse xusto por riba) e, posiblemente, tamén na outra zona onde se documentou a súa presenza (o feito de que as canles 19 e 22 desauguen directamente, así coma a baixante de gres apuntan a dita destrución). En definitiva, tanto estas alteracións como as provocadas pola construción moderna ocasionaron a destrución do pavimento do Decumanus, do cal tan só conservamos os niveis de preparación deste (UR 29). c.- Séculos V/VI d. C.: estaría representado polo pozo localizado no sector 2 (UR 28), xa que a súa construción, situado na beirarrúa, inutilizaría a canle do decumanus. Esta circunstancia, xa documentada noutras escavacións na cidade, confirma o abandono da rede de canalizacións tras a caída do Imperio. Ademais, esta adscrición tamén se ve confirmada tanto polo sistema construtivo do muro da parede oeste como polos materiais exhumados na colmatación deste pozo.

CONCLUSIÓNS XERAIS Os traballos realizados nesta escavación poñen de relevo a considerable cantidade de modificacións experimentadas neste terreo edificable ao longo do tempo, representadas por unha serie de estruturas que se entrecruzan, aproveitan e/ou modifican ás existentes con anterioridade. Tendo en conta estas dificultades, faise agora unha lectura xeral dos vestixios documentados, centrándonos especialmente naqueles que pertencen á época romana (ss. I-IV/V d. C.). Aínda que todos eles puideron documentarse de xeito moi parcial, poderían chegar a agruparse en torno a dous ou tres momentos diferentes: a.- Época altoimperial: poderían asociarse a esta etapa os vestixios relacionados co decumanus, segundo a disposición e características urbanas que este presentaría naqueles momentos. Teriamos así a zona da beirarrúa porticada, revelada a partir do plinto ou base granítica aparecida (UR 17) e a canle de recollida de augas (UR 18). Quizais asociado a eles estaría o pavimento ou preparación representado pola UR 16, aínda que neste caso non resulte doado determinar se se trataba do chan da beirarrúa altoimperial ou ben dun pavimento posterior. Por outra banda, a disposición paralela do lenzo sur da edificación do sector 1 semella sinalar que esta estrutura formaba parte dunha construción (domus, insula, etc.) da mesma época. A súa disposición e a separación con respecto do extremo do decumanus (daría un ancho Vista xeral das estruturas asociadas á época altoimperial - 131 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Escavación en área no terreo edificable nº 26 da rúa Miño, Lugo (UE 150522)

Vista xeral da bóveda da cloaca do Decumanus

Durante a escavación tamén se documentaron vestixios pertencentes aos momentos anteriores á construción do actual edificio (século XVIII-mediados do século XIX). Así, a unha mesma etapa previa á disposición do inmoble actual pertencería sobre todo o conxunto documentado no centro da parte dereita do terreo edificable: pavimento de cantos e lousa (UR 20) e canalización 19, xunto con, probablemente, o pozo (UR 23), a outra canle (22) e a muradela transversal (21). A súa situación –a unha cota inferior no inicio das banquetas de cimentación dos muros actuais–, así coma o recheo que os cubría –onde, no revolto de materiais recuperados, aparecían bastantes fragmentos de louza de Sargadelos de Terceira Época (1842-1862)– apuntan directamente á preexistencia destes restos con respecto ao edificio hoxe conservado. ESTUDO DOS MATERIAIS RECUPERADOS O grupo máis numeroso dos restos exhumados corresponde ao material cerámico, con 248 fragmentos, seguidos xa a distancia polo vidro, con 17 fragmentos, e o metal, con dous fragmentos. Entre o material cerámico recuperado case que a metade, 132 anacos, corresponden a restos de cerámica común, tanto romana como moderna ou contemporánea. Este grupo cerámico caracterízase, neste caso, pola escasa información achegada por mor da fragmentación na que aparecen os cacharros, dos que só coñecemos algunha tipoloxía: L-15/V-1, L-4, O-5/O-15 ou O-24, todas elas cunha cronoloxía bastante ampla.

O segundo grupo cerámico máis numeroso está constituído pola Terra Sigillata, con 77 anacos, xeralmente moi fragmentados e de difícil tipificación, aínda que se puido identificar algunha das tipoloxías máis comúns en Lugo: Drag. 15-17, 27, 36, 37, 37b e Rt. 8. Desde o punto de vista cronolóxico podemos distinguir, a grandes trazos, dous grupos: o primeiro, asociado basicamente á UR 2, de época moi temperá (primeira metade do século I); e o segundo, asociados ás UR 18 e 29, encadrables en liñas xerais entre os séculos II-IV. Por último, debemos sinalar que todos os fragmentos corresponden a talleres hispánicos, a excepción de dous, localizados na UR 28, que pertencen ao mesmo cacharro e que teñen a súa orixe nos talleres gálicos do século I. O terceiro grupo cerámico mellor representado corresponde á cerámica engobada, con 21 fragmentos, dos que tan só puidemos identificar dúas tipoloxías: EP-1 e ES-1. Cronoloxicamente, este grupo tampouco achega moita información, agás seis fragmentos decorados, que pertencen ao mesmo cacharro, recuperados na UR 2 e que poderían identificarse con formas de tradición indíxena da primeira metade do século I. Por último, e polo que respecta ao estudo do material cerámico, habería que sinalar a presenza de 8 fragmentos de lucerna: - Nº 56: fragmento de lucerna de talleres hispánicos do século I-II, recuperado na UR 18 - Nº 88: fragmento de lucerna de volutas de importación, do século I, recuperado na UR 26 - Nº 236-241: seis fragmentos dunha lucerna de disco, dos talleres do Ebro do século II, recuperados na UR 18. Polo que respecta aos restos de vidro exhumados, 17 fragmentos, debemos sinalar que se corresponden maioritariamente con formas tardías dos séculos III e IV de complexa identificación. Por último, e polo que respecta ao metal, tan só exhumamos dous fragmentos de bronce en mal estado e de difícil clasificación.

NOTAS 1 Sondaxes arqueolóxicas realizadas por Beatriz Pereiras Magariños e Control arqueolóxico executado por Mª Pilar Fernández Pintos.

- 132 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2006/133-0 e 184-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nas vivendas que o IGVS vai rehabilitar na travesía do Miño nº 7 e nº 9, Lugo ALICIA CAMPOS ARIAS

s intervencións tiveron como obxectivo a valoración arqueolóxica inicial dos inmobles nº 7 e nº 9 sitos na Travesía do Miño e adquiridos polo Instituto Galego da Vivenda e Solo (IGVS) que, a través da Sociedade de Xestión Urbanística de Lugo (Xestur-Lugo, S.A.), vai rehabilitar co fin de proceder á recuperación e conservación dunha zona tan degradada como é a zona histórica de Lugo nesta rúa. Esta zona está suxeita ás prescricións establecidas no Plan Especial de Protección e Reforma Interior do recinto amurallado da cidade de Lugo e a súa zona de influencia (PEPRI), aprobado definitivamente o día 3 de febreiro de 1997. Con anterioridade, foron realizadas unhas fases de actuación arqueolóxica nunha serie de vivendas que o IGVS vai rehabilitar nas rúas Rinconada do Miño, rúa da Tinería, rúa do Miño e canella dos Macheto da cidade de Lugo1. O principal obxectivo das intervencións residiu na comprobación da existencia de restos arqueolóxicos, co fin de documentar e, no seu caso, preservalos, ao mesmo tempo que realizar unha valoración inicial da potencia e as súas características respecto á cota actual do solo que permitirá, puntualmente e con carácter preventivo, esbozar os proxectos arquitectónicos que supoñen a primeira fase de rehabilitación da zona histórica.

unidade estratigráfica, e facendo referencia a primeira á sondaxe (diferéncianse cando hai máis de unha nun mesmo inmoble). Empregouse como base de rexistro o sistema da unidade estratigráfica (UE), segundo o Método Matrix Harris, entendendo por esta todo elemento que poida individualizarse no proceso de escavación (capa, gabia, muro, etc.). Levouse a cabo un rexistro planimétrico e fotográfico de cada inmoble. Asemade, realizouse un levantamento topográfico en coordenadas U.T.M. das diversas estruturas e restos arqueolóxicos encontrados. A documentación gráfica comprende plantas e seccións das dúas sondaxes e unidades estratigráficas, a escala 1:20. Os planos están referenciados con relación ás coordenadas xerais do xacemento. A documentación fotográfica recolle tanto vistas xerais do inmoble e sondaxes como detalles parciais destas últimas que se quixeron destacar.

METODOLOXÍA Dadas as características das obras e os obxectivos a cumprir formuláronse dúas sondaxes en cada un dos soares, e a situación estivo condicionada á actual distribución dos edificios e ao estado de conservación destes, e non a criterios arqueolóxicos previos. Instauráronse unha serie de bases topográficas 2, as cales permiten referenciar as sondaxes e as estruturas exhumadas dentro da actual retícula urbana, e o eixe discorre por cada rúa onde se localizan os distintos inmobles que se van rehabilitar e parte dun ángulo de edificacións xeorreferenciado (punto de orixe: coordenadas X, Y, Z, 100/200) respecto á actual torre do reloxo da catedral. A superficie obxecto de control arqueolóxico coincide con unha ou máis sondaxes representativas dentro da configuración espacial de cada inmoble. Dentro de cada sondaxe individualizáronse as diferentes unidades estratigráficas, numeradas correlativamente de 1 a n. Cada unidade estratigráfica é numerada por un sistema de catro cifras, correspondendo as dúas últimas ao número de Vista xeral das sondaxes no nº 7 da travesía do Miño

- 133 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Sondaxes arqueolóxicas valorativas nas vivendas que o IGVS vai rehabilitar na travesía do Miño nº 7 e nº 9, Lugo

RESULTADOS Nestas actuacións arqueolóxicas de carácter preventivo, os niveis detectados datan de época contemporánea (séculos XIX-XX). Non obstante, hai que ter en conta a visión parcial da realidade que ofrecen este tipo de intervencións por pequenas sondaxes, contando cunha información limitada á hora de determinar a natureza dos restos, ao que lle hai que sumar as alteracións abundantes froito da instalación e posta a punto das infraestruturas propias dunha zona urbana en desenvolvemento, polo que, no caso da intervención no nº 7, sería recomendable a realización dun control arqueolóxico das obras de rehabilitación do inmoble. Con respecto ao nº 9, destacan os solos de laxas de lousa fincadas e cantos rodados que aparecen nas dúas catas practicadas. Exhumáronse algúns fragmentos de cerámica vidrada e louza cunha cronoloxía que pode datarse nos séculos XIX e XX de importancia arqueolóxica irrelevante, así como unha pequena pesa de 2 gr de bronce, posiblemente ligada a actividades artesanais desta rúa do Burgo Vello.

Cata 1 da intervención no nº 9 da travesía do Miño

NOTAS 1 PEREIRAS MAGARIÑOS, Beatriz: Memoria. Sondeos arqueológicos valorativos en las viviendas a rehabilitar por el IGVS en las calles Rinconada do Miño, Rúa da Tinería, Rúa do Miño y Calexón dos Macheto de la Ciudad de Lugo. Febreiro 2004. 2 Ver Memoria Sondeos Arqueológicos Valorativos en las viviendas a rehabilitar por el IGVS en las Calles Rinconada do Miño, Rúa da Tinería, Rúa do Miño y Calexón dos Macheto, PEREIRAS MAGARIÑOS, Beatriz.

- 134 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2006/139-0

Control arqueolóxico das obras de adecuación do tramo da N-540 desde a rolda da Muralla ata o cemiterio de San Froilán, Lugo ROBERTO BARTOLOMÉ ABRAIRA

intervención comezou o 20 de marzo do ano 2006 e no momento de realizar este resumo aínda están sen rematar a totalidade das obras. Está rematado o tramo que vai desde a Porta de Santiago (na rolda da Muralla) ata a Ponte Vella (no río Miño) e desde aí, ata o límite do solo urbano do concello de Lugo, xa pasado o cruce da estrada a Portomarín. Queda por completar o tramo que vai desde este cruce do que falamos antes, ata o cemiterio de San Froilán. O equipo de traballo estivo formado por Roberto Bartolomé Abraira, arqueólogo director, e Mario César Vila, arqueólogo axudante. A necesidade desta intervención arqueolóxica veu dada pola aplicación da normativa urbanística e patrimonial vixente ao proxecto das obras de adecuación do tramo N-540, antiga estrada de Santiago de Compostela, desde a rolda da Muralla ata o cemiterio de San Froilán, Lugo, 2006; tendo en conta que boa parte deste tramo transcorre por varios ámbitos de grande interese, e polo tanto, de alto grao de protección arqueolóxica, como son: - Rolda da Muralla-rolda do Carme, englobado na zona A do PXOU de Lugo. - Rolda do Carme-Ponte Romana, englobado na zona B do PXOU de Lugo. - Ponte Romana-Termas Romanas. A protección desta ponte engloba 100 m á redonda desde ambos extremos da mesma, segundo a Resolución do 11 de febreiro de 1991, do Director Xeral do Patrimonio Histórico e Documental, pola que se incoa expediente de declaración de B.I.C. As termas romanas están declaradas como B.I.C., e polo tanto tamén cun alto grao de protección. - Ponte Romana-cemiterio de San Froilán. Neste sector existe unha vila romana (GA 27028070), polo que o lugar está catalogado como xacemento arqueolóxico. - Túmulos 1 e 2 da Louzaneta (GA 27028165 e GA 27028166), ambos os dous catalogados. A proposta de intervención arqueolóxica foi consensuada co arqueólogo da Delegación Provincial de Lugo da Consellería de Cultura da Xunta de Galicia e concretada nun control e seguimento arqueolóxico de todas as remocións de terras. O obxectivo principal da intervención arqueolóxica foi a de comprobar a posible aparición de restos arqueolóxicos nas zonas afectadas polas remocións e dar resposta ás necesidades derivadas dunha obra destas características. Trátase polo tanto de desenvolver unha tarefa preventiva.

O tramo obxecto do control arqueolóxico, N-540 (antiga estrada de Santiago), tan só discorre polo concello de Lugo, tendo a súa parte inicial na rolda da Muralla, concretamente desde a Porta de Santiago, para pasar despois pola antiga ponte romana e desde alí rematar cara ao cemiterio de San Froilán. Tendo en conta que as obras aínda non se remataron, mostramos a continuación un resumo cos resultados máis destacados obtidos ata o momento. En canto aos achados arqueolóxicos localizados destacamos os diferentes restos do antigo camiño real que saía de Lugo cara a Ourense e Santiago de Compostela. Estes restos atopados consisten en varios tramos de muro localizados en distintos puntos da traza, estando todos eles ubicados en paralelo á actual estrada e seguindo a súa dirección. A maioría das veces aparecen por debaixo das beirarrúas e noutros, por debaixo da actual calzada. Trátanse de muros realizados en cachotería de lousa cun ancho que supera os 60 cm. Atópanse na maioría dos casos moi arrasados polas posteriores reformas que sufriu a estrada. Estes muros ou valados actuarían como delimitadores dos predios que lindaban co propio camiño real. Á parte destes muros, non localizamos ningún resto relacionado co camiño real nin de épocas anteriores xa que todo o trazado no que discorren as obras se atopa moi alterado pola actual estrada, ademais de que na maioría da traza aparece o substrato a nivel superficial, xusto por debaixo da actual estrada. Tan só se conservou, e en moi bo estado de

Valado do camiño real

- 135 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Control arqueolóxico das obras de adecuación do tramo N-540, desde a rolda da Muralla ata o cemiterio de San Froilán, Lugo

Pavimento de ladrillos

conservación, un pavimento do século XVIII, debido a que se atopaba nunha zona de pendente e ao estar aterrazado non foi destruído pola actual estrada, aparece xusto por debaixo dela case a nivel superficial. Este pavimento, localizado entre a rolda da Muralla e a rúa Frei Plácido Rei Lemos, está composto por ladrillos con forma paralepípeda duns 26-28 cm de longo, por 10 cm de ancho e uns 5 cm de alto, cun oco nunha das súas caras como se se tratase dun molde. Ao aparecer in situ, puidemos comprobar a función deste tipo de ladrillos, xa que ata o momento tan só apareceran fóra de contexto e non se sabía ben a súa función. Neste caso, os ladrillos aparecen colocados coa cara do oco cara abaixo, a modo de cámara de aire e unidos entre eles cun morteiro moi

consistente de cor amarelo claro, case branco, realizado a base de area e cal. Como podemos observar na ilustración, aparecen colocados de forma vertical e horizontal formando un vistoso pavimento. Non atopamos ningún muro relacionado co mesmo, tan só unha caixa de cimentación polo seu lado nordeste. Por riba deste pavimento, que despois da súa localización foi escavado en área, apareceu un nivel de destrución con evidencias de ter sufrido un incendio. Atopamos varios fragmentos cerámicos, aínda que en posición secundaria e por riba do nivel de incendio, podemos datar todos eles entre os séculos XVIII e XIX. Os datos que temos para verificar esta hipótese veñen dados polo lugar no que foi localizado o pavimento, pois é a zona onde se sabía que estivera emprazado o antigo Cuartel do Rexemento Provincial de Lugo desde o ano 1768, na antiga casa da Magdalena, pertencente ao escribán do concello de Lugo don Francisco Sanjurjo Acevedo e a súa dona Josefa Gaioso, que venderon a casa no ano 1990, despois de tela arrendada desde o ano 1768 tamén para cuartel do Rexemento. Ademais disto, dicir que hai unha descrición1 desta antiga casa na que podemos observar como coincide coa tipoloxía do pavimento do que estamos a falar. Ademais do seu nivel de destrución, con claros indicios de incendio, que coincide plenamente co ataque dos franceses no ano 1809 no que arrasaron e queimaron o cuartel da Magdalena.

NOTAS 1 ABEL VILELA, A. de: «Un edificio lucense: El Cuartel del Regimiento», en Lucensia, nº 33. Lugo, 2006, pp. 273-287.

- 136 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2006/229-0

Escavación no soar nº 12 da rúa de San Roque e nº 5, 7, 13 e 15 da rúa Río Neira, Lugo LUIS CORDEIRO MAAÑÓN / CELSO RODRÍGUEZ CAO1

esta escavación en área con varias unidades de edificacións, apareceron unha serie de estruturas de interese no número 12 da rúa de San Roque. Este soar estaba ocupado por unha nave duns 1.700 m², situada en fronte do Parque de San Roque, onde se puido documentar no ano 1989 unha necrópole de inhumación e exhumación2. Os restos arqueolóxicos aparecidos son oito sepulturas concentradas nunha mesma zona, todas escavadas no terreo natural e con diferentes tipoloxías e orientacións. Tumba I: tumba de fosa simple (bañeira), moi irregular no seu interior, carente de revestimento interior e cuberta. Orientación norte-sur e parece illada do resto. Tumba II: tumba rectangular, que puido ter un revestimento ou cuberta de lousa. No seu interior apareceron uns cravos que nos indican a utilización dun cadaleito. Ten unha orientación norte-sur. Tumba III e IV: moi semellantes, están moi alteradas. Son tumbas rectangulares nas que apareceron restos de tegulae que nos poden indicar un posible revestimento ou cuberta deste material. Orientación leste-oeste. Tumba V: de fosa simple. Apareceron restos de tegulae na unidade de colmatación. Orientación norte-sur. Tumba VI: tamén de fosa simple sen revestimento. Na zona da cabeceira ten unhas aberturas a cada lado que lle dan unha forma de cruz. Orientación leste-oeste. Tumba VII: tumba de grandes dimensións. Ten unha forma rectangular con tres ocos verticais a cada lado de interpretación complexa. Así poderían ser usadas para introducir libacións ou ofrendas, como ocos de poste para unha posible

cuberta ou para facilitar a utilización de cordas coas que introducir o defunto. Posúe unha abertura na parte superficial que nos indica a existencia dunha tapadeira. Destacar que é a única sepultura na que apareceu o enxoval íntegro (dúas lucernas). Orientación norte-sur. Tumba VIII: de grandes dimensións e de forma rectangular. Na súa parte superior, apareceron tres ocos a cada lado que parecen ser uns loculi nos que se introduciría o enxoval do defunto. A ausencia do enxoval (só apareceron pequenos fragmentos cerámicos tardíos), así como o mal estado dos loculi, indícanos que foi violada na súa parte superior. Por debaixo do nivel dos loculi apareceu unha cuberta de laxas de lousa e, por debaixo dela, cravos e abrazadeiras angulares que nos indican que nesta tumba se utilizou unha caixa. Orientación leste-oeste.

Tumba VII

Tumba VIII

Como podemos observar, temos dúas sepulturas (VII e VIII) que teñen unha tipoloxía algo nova dentro do ámbito funerario galego. Por outra parte, ao observar o tipo de rito empregado, a relación que teñen estas sepulturas coa necrópole de San Roque, o material cerámico aparecido, etc., poderiamos dicir que estas tumbas estarían encadradas dentro do período baixoimperial, posiblemente entre os séculos III e IV d. C. NOTAS 1 Colaboraron Daniel Méndez Vázquez (técnico) e Sergio Paredes Fortes (debuxante). Agradecementos a Dna. Mª Teresa Amaré Tafalla. 2 Entre a bibliografía que nos fala desta necrópole podemos citar Urbs Romana. As orixes da cidade de Lugo (VV. AA). Concello de Lugo. 1995.

- 137 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2006/233-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble n.º 15 da rúa Tinería (U.E. 150527), Lugo MARÍA LUZ FERNÁNDEZ SÁNCHEZ

método Matrix Harris. Individualizáronse as diferentes unidades estratigráficas (UE), numeradas correlativamente de 1 a n. Cada unidade estratigráfica está numerada por un sistema de catro cifras, reservando a primeira cifra para identificar o número da cata e as últimas para o número da unidade estratigráfica. Non era a finalidade desta intervención esgotar arqueoloxicamente a sondaxe, senón alcanzar os niveis arqueolóxicos fértiles. Realizouse un rexistro planimétrico e fotográfico do restos exhumados e un levantamento topográfico en coordenadas UTM das diversas estruturas e restos arqueolóxicos encontrados.

intervención no soar situado no número 15 da rúa da Tinería da cidade de Lugo, inmoble decimonónico identificado polo PEPRI como unidade edificatoria (UE) 150527, hai que encadralo no contexto do desenvolvemento das obras de rehabilitación que se están a realizar na zona histórica da referida cidade, para a súa recuperación e conservación; rehabilitación realizada polo Instituto Galego de Vivenda e Solo, a través da Sociedade de Xestión Urbanística de Lugo, SA (Xestur-Lugo). Con anterioridade foron realizadas diversas fases de intervención en diferentes inmobles na mesma zona do recinto amurallado; isto é, nas rúas Rinconada do Miño, rúa da Tinería, rúa do Miño e canellón dos Macheto da cidade de Lugo1 e que respondían á mesma finalidade de valoración arqueolóxica previa á rehabilitación dos inmobles. A intervención arqueolóxica tivo lugar entre os días 5 e 8 de xuño do 2006.

RESULTADOS Dos 98,80 m2 dos que consta a superficie total do soar interviñéronse arqueoloxicamente as seguintes superficies:

METODOLOXÍA Coma nos casos anteriores, previamente ás obras de rehabilitación do inmoble número 15 da rúa da Tinería, realizouse a valoración arqueolóxica do soar por medio da realización de tres sondaxes, co fin de determinar de xeito inicial a potencia e características deste. A localización destas sondaxes estivo condicionada pola distribución interior e exterior, zona do soportal e patio, da propia vivenda. A escavación realizouse de forma manual e por niveis, seguindo a metodoloxía de unidades estratigráficas segundo o

Sondaxe I, de 2,69 m de longo por 2,29 m de ancho, cunha profundidade máxima alcanzada de 26 cm con respecto ao nivel do chan da vivenda, onde se exhumou o nivel máis moderno de ocupación do soar, séculos XIX e XX. Baixo o nivel de baldosas do chan actual (a súa camada de preparación é unha terra castaña de recheo), descubriuse o nivel de ocupación decimonónico do inmoble, que consiste nun pavimento de lousas fincadas en forma de chapacuña, asociado a unha canle de desaugadoiro, tamén de cachotería de lousa. O pavimento e a canle fannos pensar nunha ordena-

Sondaxe I: nivel decomonónico, pavimento de lousas en chapacuña e canle.

Sondaxe II: muros e chán dun alpendre ou palloza.

- 138 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble n.º 15 da rúa Tinería (U.E. 150527), Lugo

ción do espazo correspondente á pavimentación dunha rúa ou ben dun espazo exterior (patio) dunha edificación.

ronse diversos estratos de terra areosa, pouco compacta, mesturada con abundantes lousas, escasos cantos rodados, restos de cal..., correspondentes a un acondicionamento do espazo destinado a horta, coas terras procedentes do derrubamento dos alpendres decimonónicos que ocupaban o soar en épocas pasadas.

Sondaxe II, de 1,95 m de longo por 2,09 m de ancho, cunha profundidade máxima alcanzada de entre 1,10 cm / 1,14 cm, respecto do nivel do chan do soportal da vivenda, onde se exhumou o nivel máis moderno de ocupación do soar, séculos XVIII, XIX e XX. Baixo o nivel de morteiro de cemento do chan actual (a súa camada de preparación son dous estratos de terra areosa), exhumáronse dous muros que parecen corresponder a un pequeno alpendre ou palleira, anexo ao inmoble decimonónico. A distribución destes muros e a exhumación dun chan de pequenas lousas, baixo un nivel de terra compacta, fainos pensar nunha ordenación do espazo decimonónico correspondente a un corredor de acceso entre o alpendre e o espazo de hortas.

En canto aos materiais arqueolóxicos recuperados, estes son moi escasos e destaca a aparición de fragmentos de cerámica moderna e contemporánea relacionada cos niveis de recheo das sondaxes II e III. Trátase de sete fragmentos de cerámica común, dous fragmentos de bordos con arranque de barriga, un fragmento de barriga, dous de fondo, un deles con arranque de pé dun pote, un fragmento de asa e un fragmento de tapadeira plana, cunha agarradoira central en forma de pequeno pivote. Todos os fragmentos están datados nos séculos XIX e XX.

Sondaxe III, de 2,28 m de longo por 2,31 m de ancho, cunha profundidade máxima alcanzada de 1,20 cm, con respecto ao nivel do chan do patio da vivenda, onde se exhumaron soamente niveis de recheo dos séculos XIX e XX. Baixo unha fina camada de morteiro de cemento do chan actual, asentada directamente sobre a terra vexetal, exhumá-

NOTAS 1 As memorias técnicas correspondentes ás referidas intervencións depositáronse no seu momento na Dirección Xeral de Patrimonio Cultural.

- 139 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2006/411-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble n.º 46 da rúa Tinería (U.E. 151206), Lugo BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS

intervención no soar, situado no n.º 46 da rúa da Tinería da cidade de Lugo, inmoble decimonónico identificada polo PEPRI como unidade edificatoria (UE) 151206, hai que encadrala no contexto do desenvolvemento das obras de rehabilitación que se están a levar a cabo na zona histórica da referida cidade para a súa recuperación e conservación, rehabilitación realizada polo Instituto Galego de Vivenda e Solo, a través da Sociedade de Xestión Urbanística de Lugo, SA (Xestur-Lugo). A intervención arqueolóxica tivo lugar entre os días 9 e 16 de agosto do 2006. METODOLOXÍA Coma nos casos anteriores, previamente ás obras de rehabilitación do inmoble n.º 46 da rúa da Tinería, levouse a cabo a valoración arqueolóxica do soar por medio da realización dunha sondaxe, co fin de determinar, de xeito inicial, a potencia e as características deste. A localización desta cata estivo condicionada pola distribución interior da propia vivenda. A escavación realizouse de forma manual e por niveis, seguindo a metodoloxía de unidades estratigráficas, segundo o método Matrix Harris. Non era a finalidade desta intervención esgotar arqueoloxicamente a sondaxe, senón alcanzar os niveis arqueolóxicos fértiles. Realizouse un rexistro planimétrico e fotográfico dos restos exhumados e un levantamento topográfico en coordenadas UTM das diversas estruturas e restos arqueolóxicos encontrados. RESULTADOS Dos 28,82 m2 dos que consta a planta baixa do inmoble, interviñéronse arqueoloxicamente 10,82 m2, superficie que se corresponde coa metade leste da estancia máis setentrional. As medidas da única sondaxe practicada son de 3,80 m de longo por 2,70 m de ancho. A profundidade máxima alcanzada foi de 55 cm con respecto ao nivel do chan da vivenda, onde se exhumou o zócolo natural, cunha profundidade mínima de 10 cm, altura á que se puxo ao descuberto a canle mestra do edificio. Baixo un nivel de terra negra de entre 15 e 30 cm de potencia, púxose ao descuberto o nivel de ocupación decimonónico do inmoble, consistente en dous canais de desaugadoiro de cachotería de lousa, sendo un deles a canle mestra e dous retallos de chan de lousa e cantos rodados. Así mesmo,

Vista xeral da escavación

atopouse o zócolo natural a unha profundidade variable con respecto ao anterior nivel de terra negra citado, que oscilaba entre os 12 cm e os 55 cm. Baixo o nivel de ocupación decimonónico, concretamente baixo un dos retallos do chan conservado, localizouse unha gabia escavada no terreo natural con dirección noroeste-sueste, que remata ao leste nun burato de poste e que continúa ao oeste baixo o muro límite sur da estancia. No nivel de recheo que colmata esta gabia, formado por lousas de canto, cantos rodados e terra negra, así como no nivel de abandono que a cobre, recuperáronse fragmentos de cerámica romana, polo que poderiamos estar ante algún sistema de peche desta época en madeira, tipo estacada rematada nun poste. Relacionados con esta gabia estarían, así mesmo, outros dous rebaixes no zócolo natural, sen forma definida, colmatados por un nivel de terra negra. Estes vestixios de rebaixes e gabias escavados no substrato apareceron tamén noutras unidades edificatorias intervidas arqueoloxicamente con anterioridade, caso da UE 151207 e UE 152008, polo que habería que relacionar todos estes vestixios como parte integrante dun mesmo posible sistema de peche en madeira de época romana. Os materiais arqueolóxicos recuperados son moi escasos e destaca a aparición da cerámica romana relacionada coa gabia xa comentada. Trátase de cinco fragmentos de cerámica común e dous fragmentos de terra sigillata hispánica, un fragmento do bordo dunha cunca Drag. 30 ou Drag. 29/37, de datación altoimperial, e un fragmento de fondo.

- 140 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2006/462-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 106 da rolda da Muralla, Lugo ENRIQUE J. ALCORTA IRASTORZA

Á vista destes condicionantes, tras consulta ás administrasta intervención afectou un soar duns 250 m² de superficie, de planta rectangular alongada, dados os seus esca- cións competentes, decidiuse dividir os traballos en dúas fasos 5 m de fachada compensados polos 50 m de lonxitude en ses. Na primeira, actuaríase sobre a metade posterior do prefondo, que dispuña de horta/xardín na parte traseira e de dio, na zona correspondente ao xardín, permitindo, tras a edificación tradicional decimonónica, composta por planta remisión do oportuno informe parcial, a actuación construtibaixa e unha altura na dianteira, que foi derrubada para deixarlle va na zona, co fin de asegurar os flancos mediante o tendido do correspondente segmento de laxa. Nun segundo momenpaso á nova construción. A súa disposición na rolda da Muralla, actual rede viaria to, actuaríase sobre a parte anterior, tendo en conta as corresde circunvalación a pé de muralla extra muros e fronteiro, en pondentes medidas de seguridade. Da combinación de ambas concreto, ao entrepano entre os cubos 82 e 83 do monumen- as actuacións os resultados foron os seguintes: to, cubos situados nas inmediacións da Porta Nova, no flanco PARTE POSTERIOR norte do perímetro, distante uns 25 m da fachada principal do edificio, facía presaxiar a localización e o rexistro dun novo Inclúe o sector traseiro do soar a partir dos sete metros segmento do foso perimetral que, como primeiro elemento desde a liña de fachada; isto é, un fondo de 43 m. Nesta zona defensivo, precedía a muralla. Rexistro que, como en anterio- retirouse un crecemento de 1,5 m correspondente a recheos res actuacións nesta rolda, quedaría circunscrito á escarpa sucesivos do citado xardín/horta, cunha secuencia estratigráexterior. fica na que se rexistraron, de arriba cara a abaixo, os seguintes No que respecta ao rexistro arqueolóxico, a escavación niveis: viuse fortemente condicionada por tres factores: a angostura 1. Humus. Nivel revolto e con materiais modernos. do soar, a necesidade de tomar as oportunas medidas de 2. Camada de terra ocre. Estéril. seguridade con relación aos edificios lindeiros, construcións 3. Interfase de terra marrón, de apenas 5 cm de potencia, tradicionais escasamente cimentadas, cuestión agravada no con algúns restos moi rodados de tegulas e estelas de lousa, caso do predio lindeiro polo oeste, amplamente aumentado todo moi disperso, fragmentado e rodado. Estéril, salvo os sobre os febles apeos. Este factor viuse agravado ao coincidir citados fragmentos de tegula. os traballos arqueolóxicos cunha prolongada tempada de choivas que viñeron abrandar o terreo, de xeito especial na parte dianteira, onde se localizaba o correspondente segmento de foso amortizado por capas de recheo de composición areosa, especialmente permeables. Un último factor restrinxía a calidade do rexistro que radicaba nas limitacións impostas polo proxecto de obra. Dado que non se prevía a construción de garaxe, case imposible polo escaso desenvolvemento da fachada, limitado a cinco metros como queda indicado, a nova construción apeábase sobre unha laxa/forxado de formigón, en toda a extensión do soar, cunha profundidade de 1,20 m con respecto á cota de rasante de beirarrúa, o cal limitaba a actuación ao control da parte superior do foso sen profundar. Localización do segmento de foso descuberto, na súa relación coa muralla romana. - 141 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Escavación arqueolóxica en área no inmoble n.º 106 da rolda da Muralla, Lugo

4. Camada de terra marrón, humus antigo. Estéril. 5. Camada areosa/arxilosa, descomposición do substrato situado inmediatamente por baixo. 6. Substrato limo arxiloso, amarelado con máculas avermelladas e verdes, en menor medida. Con iso, alcanzouse a citada profundidade de 1,20 m. PARTE DIANTEIRA Entendida como os 7 m en fondo, medidos desde a liña de fachada, onde se situaba, como era previsible, o foso. Polas razóns apuntadas, o rebaixe neste sector limitouse a unha superficie de 35 m². A secuencia estrategráfica correspondente ao sector comprendía, en primeiro lugar, unha camada xeral de 40 cm de potencia, composta de cascallos e materiais revoltos modernos, asociados á edificación derrubada. Tras a súa retirada, localizouse a liña de inflexión do foso aos citados 7 m con respecto á fachada. Esta liña atopábase asociada á camada superior de recheo do foso, composta nesta ocasión por un conglomerado de terra marrón areosa mesturada con laxas, estelas e pezas de lousa, compondo o conxunto, como se dixo, un recheo extraordinariamente amorfo, inestable e permeable. Dado que, conforme aos plans arquitectónicos, aínda quedaban por rebaixar 80 cm, procedeuse á retirada do devandito recheo, o que permitiu rexistrar e limpar o declive da pendente exterior do foso nun tramo duns 2,5 m, quedando o resto da actuación, uns 4,5 m, aínda co seu correspondente recheo. Non se recuperou ningún material da capa retirada.

Arranque da pendente exterior do segmento de foso descuberto, traballado no substrato natural, co recheo, aínda intacto, en primeiro plano.

Á vista do exposto, os resultados da intervención circunscríbense a reiterar algúns datos xa coñecidos por anteriores intervencións e que basicamente se poden resumir nos seguintes aspectos. O gradiente do segmento de pendente exterior, limpado e rexistrado, situábase ao redor dos 35º, dentro, polo tanto, dos parámetros habituais que oscilan entre os 30º/40º. Como segundo punto, púidose establecer a distancia de 32 m entre o entrepano e a liña de inflexión do pendente exterior, que se vería reducida a uns 25 m entre a devandita liña e o eixe exterior dos cubos.

- 142 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2006/489-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 19 da praza Maior, Lugo MARÍA LUZ FERNÁNDEZ SÁNCHEZ

realización desta escavación arqueolóxica en área dentro do espazo intra murallas da cidade de Lugo, afectada polo Plan especial de protección e reforma interior do recinto amurallado da cidade de Lugo e a súa zona de influencia (PEPRI), sitúase no contexto das obras de rehabilitación e ampliación do inmoble, número 19 da praza Maior, construído no 1880 que, segundo o PEPRI, conta cun nivel de protección 3. Concretamente, a presente actuación sitúase ao fondo da praza Maior, antiga praza das Cortiñas, facendo esquina coa praza Alférez Provisional. A superficie total do soar obxecto da escavación arqueolóxica é de 136,40 m², superficie non intervida na súa totalidade por perigar a estabilidade do edificio, dado que os muros perimetrais e as medianeiras deste se atopan por enriba da cota dos niveis arqueolóxicos, feito que afecta principalmente os sectores 1 e 3. A actual intervención arqueolóxica tivo lugar entre os días 26 de outubro e 17 de novembro de 2006.

Sector 1. Nivel romano, muro encalado e terra gris con lousas

METODOLOXÍA Previamente ás obras de rehabilitación do inmoble número 19 da praza Maior, realizouse a valoración arqueolóxica do soar e establecéronse tres sectores, de acordo coa propia organización do inmoble actual, e co fin de determinar a potencia e as características destes. A escavación realizouse de forma manual e por niveis, seguindo a metodoloxía de unidades estratigráficas segundo o método Matrix Harris. Individualízanse as diferentes unidades estratigráficas (UE), numeradas correlativamente de 1 a n. Cada unidade estratigráfica é numerada por un sistema de catro cifras, reservando a primeira cifra para identificar o número do sector e ás últimas para o número da unidade estratigráfica. Realizouse un rexistro planimétrico e fotográfico dos restos exhumados e un levantamento topográfico en coordenadas UTM das diversas estruturas e restos arqueolóxicos encontrados. RESULTADOS O resultado desta escavación arqueolóxica permitiu constatar a presenza de dous niveis de ocupación deste espazo, un primeiro nivel de época decimonónica e un segundo nivel de época romana, tanto no sector 1 coma nos sectores 2 e 3. Unha primeira fase de época decimonónica correspondente a un nivel de chan e de estruturas do século XIX e principios do século XX, nivel de chan de cantos rodados asociado no sector 1 a un muro sobre o que se asentaba directamente unha das medianeiras do inmoble actual. O mesmo esquema repítese no sector 3 cun nivel de chan de cantos rodados e lousas en chapacuña. Por outro lado, o nivel de ocupación do soar do século XX represéntase por diferentes canles de augas residuais exhumadas tanto no sector 1 coma no sector 2. Unha segunda fase de época decimonónica represéntase, no sector 1, pola exhumación dun chan de lousas e cantos rodados, asociado a un muro con dirección leste-oeste. Este muro conta cun segundo nivel de chan de grandes lousas. No sector 3, este nivel está representado por un chan de cantos rodados e lousas, asociado a un muro cortado por un estrato de cal, que son restos da construción dos muros actuais. Unha terceira fase de ocupación do soar corresponde a un nivel romano, representado: No sector 1, por un muro coa parede encalada, asociado a unha terra gris con pequenas lousas.

- 143 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 19 da praza Maior, Lugo

No sector 2, por un nivel de terra marrón froito do acondicionamento do espazo. No sector 3, no seu extremo norte, por un muro encalado asociado aos restos dun chan de terra arxilosa con presenza de abundantes carbóns. No seu extremo sur, exhumouse un estrato uniforme de arxila laranxa, nivel romano acondicionamento dun chan. Tanto no sector 1 coma no sector 2 e no sector 3, a intervención arqueolóxica detívose nun nivel de terra negra, ao atoparse a medianeira do inmoble actual, asentada sobre niveis de recheo, e perigar a estabilidade do inmoble.

Sector 3. Muro encalado.

En canto aos materiais arqueolóxicos recuperados, destaca a aparición de corenta e sete fragmentos de terra sigillata hispánica, oito fragmentos de TSG, un fragmento de TSI, tres fragmentos de cerámica común revocada, un fragmento de paredes finas, un fragmento de cerámica común pintada e vinte e catro fragmentos de cerámica común de época romana.

- 144 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2006/657-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 31 da rúa Nicomedes Pastor Díaz, Viveiro ISABEL CABRERA TILVE

necesidade da intervención arqueolóxica que motivou a elaboración do presente traballo debeuse ás obras de rehabilitación e ampliación do edificio para un baixo, primeiro comercial e dous apartamentos en plantas altas nesta rúa. A intervención arqueolóxica realizada foi a de sondaxes estratigráficas valorativas, centradas nunha superficie representativa do soar afectada polas obras do edificio, que ten un total de 138 m2, co obxectivo de propiciar o recoñecemento crítico de subsolos con alteracións antrópicas antigas susceptibles de estudo con metodoloxía arqueolóxica ou técnicas auxiliares desta. A intervención centrouse sobre a zona do muro corrido e no resto da parcela afectada polas obras construtivas de rehabilitación do edificio de antiga planta. Fixéronse un total de 6 sondaxes distribuídas pola parcela, ata unha profundidade máxima de -0,70 m, que foron adaptadas ás medianeiras e ás condicións específicas do inmoble. En total, sondamos o 14% do soar afectado polas obras construtivas. Localizáronse restos estruturais de época contemporánea, todos eles empedrados, concretamente nas sondaxes 1, 3 e 6, e non se recuperaron materiais mobles arqueolóxicos de interese. Posto que non se vían afectados pola continuidade das obras proxectadas, documentáronse fotográfica e graficamente de xeito exhaustivo, pero non se fixo necesario paralizar as obras de rehabilitación e ampliación do inmoble.

Sondaxe 1

Sondaxe 3

No resto das sondaxes –é dicir, na 2, 4 e 5– non se localizaron nin estruturas nin niveis fértiles dende un punto de vista arqueolóxico e as remocións afectaron a niveis do uso actual da vivenda e de recheo. Tampouco se documentou ningún resto material arqueolóxico en posición primaria nin secundaria. En todas as sondaxes, agás na 1, alcanzouse a cota máxima de obra, -0,70 cm, sen acadar en ningunha delas o solo natural. A estratigrafía documentada é similar en todas as sondaxes realizadas, consta dun nivel de uso actual da vivenda e outro de recheo, agás na sondaxes onde aparecen os empedrados en que se constata un nivel de uso anterior. A modo de conclusión, tras os datos obtidos durante a realización das sondaxes estratigráficas valorativas, pódese afirmar que as obras de rehabilitación e ampliación do inmoble n.º 31 da rúa Nicomedes Pastor Díaz no concello de Viveiro (Lugo) non afectaron a restos arqueolóxicos, aínda que si sacaron á luz restos estruturais de época contemporánea de interese patrimonial, os cales quedaron sen afección ningunha e foron rexistrados con metodoloxía arqueolóxica para seren tidos en conta en futuras intervencións na zona.

- 145 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Ourense CD 102A 2006/272-0

Control arqueolóxico de apertura dunha gabia na rúa do Baño, Ourense EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ

on motivo da apertura dunha gabia para a acometida de diversos servizos para un predio de nova construción na rúa do Baño da cidade de Ourense, planeouse un seguimento arqueolóxico, ao se atopar a rúa dentro da zona de cautela de grao I do PERI. A obra afectaba só o inicio da rúa (nos. 3 a 9), mais foi solicitada a ampliación da gabia para a ampliación da acometida en toda a súa extensión. A gabia tivo unha lonxitude de 65 m e 1 m de anchura media, distanciándose 2,9 m da liña de fachada da marxe esquerda da rúa. Outra gabia de 4 m abriuse na marxe dereita, á altura do nº 4. A fondura de ambas foi de 1,30 m desde o firme; discorre este cunha diferenza de cota de 6,7 m entre a rúa do Vilar e a do Progreso. A rúa do Baño atópase no límite S.O. da zona histórica, é das de máis antiga referencia documental e pode tratarse do «Vico de Balneis» citado en 1260, seguindo os estudos de O. Gallego. Aínda así, debía ser unha rúa de escasa entidade, coma outras formadas ao longo das baixadas de auga que, cara ao Barbaña, atravesaban as rúas principais que se estendían de S a N. No s. XIX cítase como prolongación da rúa do Penso; nome que en 1850 é substituído polo de Pelayo, e no

Vista xeral

Fragmentos de cerámica do s. XIX achados na confluencia da rúa do Baño coa do Progreso

seu treito final polo do Baño. No contorno inmediato detectáronse diversos restos arqueolóxicos de época romana: un sumidoiro na contigua rúa do Vilar e restos de instalacións termais no patio do colexio das Xosefinas, que ocupa case toda a marxe dereita da rúa. Estes últimos relaciónanse directamente cos restos dos ss. II a IV das Burgas, tamén moi próximas, xunto con outros de época medieval. No contorno do chamado Fondal das Burgas, aproveitando os mananciais de auga quente, establecéronse no s. XVI o matadoiro e varios pelamios. O regato que por alí baixaba salvábase pola vella ponte da Burga, documentada xa nesa época. Nada en relación con estes restos se detectou no seguimento de obra. Todo este contorno ás aforas do vello Ourense foi profundamente transformado coa apertura da estrada Vigo-Madrid (rúa do Progreso) entre 1840 e 1863. Converteuse esta no novo centro da actividade económica da cidade, pasando a rúa do Baño a xogar un rol de enlace entre o barrio S. do núcleo medieval e a nova zona de expansión decimonónica. A escavación non descubriu estruturas de ningún tipo, mostrando só as numerosas remocións de vellas acometidas e desaugues realizadas no subsolo, recubertas con sábrego movido e unha capa de morteiro de coios e terra compacta para a nivelación do lastrado do firme. A unha fondura de entre 70 e 110 cm xa afloraba o substrato, ben de sábrego firme, ben de rocha natural. Na confluencia co Progreso detectouse un recheo de terra máis escura, superposto ao substrato, no que se localizaron dous fragmentos de cerámica tradicional de Niñodaguia e un de tubaxe de porcelana. Este recheo relaciónase coas obras de nivelación para a construción da propia rúa do Progreso, a mediados do s. XIX.

- 146 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Ourense CD 102A 2006/416-0

Escavación arqueolóxica precedida de sondaxes na rúa Hernán Cortés nº 13, Ourense ROBERTO YEBRA CRESPO1

soar onde se realizou a intervención está situado en áreas de protección arqueolóxica e cautelas de grao 0 e I do PERI da zona histórica de Ourense, polo que as obras municipais que se contemplaban no proxecto arquitectónico implicaban a elaboración, por parte dos Servizos Técnicos Municipais de Arqueoloxía, dun proxecto arqueolóxico. En canto á metodoloxía aplicada, hai que sinalar que a intervención se vinculou esencialmente coa denominada unidade estratigráfica (UE), concibida nos anos setenta por E.C. Harris como o elemento raíz que sustenta o chamado método Harris Matrix, máis adiante retomado por A. Carandini. En consecuencia, os materiais foron rexistrados estratigraficamente e relacionados coas estruturas exhumadas. Ao mesmo tempo, a intervención xeorreferenciouse en coordenadas UTM. Tamén se debuxaron as estruturas e a estratigrafía más representativa e, finalmente, realizouse un diagrama estratigráfico xeral que resume a actuación arqueolóxica realizada. En canto aos resultados obtidos, hai que sinalar que as sondaxes arqueolóxicas permitiron constatar que as estruturas aparecidas están relacionadas co edificio contemporáneo que ocupaba o soar. Así o demostra a aparición dun sistema de saneamento (presente nas catas S2 e S4) composto por unha tubaxe plástica (UC-1101 e UC-1303) que, á súa

Vista da cata S2 desde o W. Nesta imaxe pódese apreciar como xa se levantara parte da tubaxe plástica co fin de comprobar se montaba directamente sobre a roca. Como se observa en primeiro termo, o devandito tubo situouse nunha canle de pedra preexistente.

vez, estaba encaixada nunha canle de pedra (UC-1103 e UC-1305) que se volveu aproveitar para situar o primeiro. Doutra banda, a aparición do substrato rochoso, practicamente en superficie, favoreceu que o rexistro estratigráfico fose moi escaso, de tal xeito que só poidamos destacar as UU.EE. 1100 e 1200 (capas de revolto) como niveis nos que, ademais de recoller materiais xerados polos traballos previos de demolición e limpeza do soar, como poden ser plásticos, pezas decorativas de cristal, pertencentes moi probablemente a unha lámpada, louza branca, coitelas de afeitar, tapóns de bolígrafos, etc., tamén se identificaron outros elementos destacados que se corresponden, na súa maior parte, con fragmentos cerámicos de época contemporánea, entre os que destaca a tipoloxía de cerámica vidrada vinculada ao alfar local de Niñodaguia. No entanto, xunto a estas pezas tamén se recolleron outras moi interesantes; trátase de fragmentos cunha clara adscrición medieval (pezas que presentan a típica decoración feita con cordóns con series de dixitacións), algo lóxico se pensamos que a rúa Hernán Cortés forma parte do rueiro urbano da cidade desde o s. XIII; de feito, no seu percorrido cara ao norte desemboca directamente nun dos máximos referentes do Ourense medieval: a catedral de San Martiño. Polo tanto, é moi probable que os restos dunha posible edificación medieval fosen borrados polas edificacións que se realizaron no citado soar durante os séculos XIX e XX.

NOTAS 1 Servizos Técnicos Municipais de Arqueoloxía do Concello de Ourense.

- 147 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Ourense CD 102A 2006/456-0

Rehabilitación integral do edificio no nº 11 da rúa Cervantes, Ourense YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ

s traballos de escavación no terreo edificable da rúa Cervantes, nº 11, en Ourense, son consecuencia da rehabilitación dun edificio de vivendas. Atópase dentro do sector protexido da zona vella da cidade onde é obrigatorio a realización de escavacións arqueolóxicas previa a remocións das obras. Despois de rematados os traballos de escavación das sondaxes e ao coñecer os datos básicos da estratigrafía, realizouse a escavación en área do terreo. Como se pode documentar polas fontes históricas, a cidade de Ourense chega á Idade Contemporánea case coa mesma configuración que tiña na época medieval. A cidade asentábase sobre as sucesivas terrazas do río Barbaña arredor dun fondal que formaban as Burgas e como fora durante séculos de carácter fundamentalmente agrario. En 1830 a cidade contaba tan só con 512 edificacións1 e uns 5.000 habitantes, integrándose no espazo urbano espazos dedicados a hortas e viñedos. Estas características do crecemento da cidade son reflexo do que ocorre neste espazo do edificio escavado, xa que non existen construcións modernas ata épocas recentes. Os niveis romanos foron cubertos con recheos de restos romanos revoltos e posteriormente neste espazo só foi construído un edificio en época contemporánea no momento da expansión da cidade.

A vivenda asociada ao momento máis recente, de época contemporánea, sufriu algunhas remodelacións ao longo do seu uso. Respecto aos descubrimentos asociados aos alicerces desta vivenda moderna son moi escasos, aínda que na escavación do interior dos sumidoiros atopamos ademais de lixo actual, ósos e unha moeda que data da época de Fernando VII (un marabedí de 1820, de jubia). Outra descuberta interesante de cara a futuras actuacións foi a topografía orixinal do terreo. Conforma unha lixeira pendente cara ao oeste, as Burgas e o regato do Barbantiño; o novo é a existencia neste punto dunha pendente cara ao norte, o que permite que dos 40 cm de potencia que temos no perfil SL, pasemos a 1,30 m que temos no perfil norte da escavación. A inclinación do terreo natural semella que foi aproveitada polas construcións romanas, mentres que para os edificios modernos preferiron nivelar con recheos as zonas máis baixas e construír no nivel superior. As estruturas correspondentes aos niveis de cronoloxía romana definen un edificio que conserva parcialmente catro espazos, os mellor representados son o 2 e 3. Coñecemos tan só parcialmente a estancia ou espazo 2 A, morfoloxicamente puido estar semicuberta xa que baixo as derrubas dos muros I e II, mesturados cos restos do tellado,

- 148 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Ourense) Rehabilitación integral do edificio no nº 11 da rúa Cervantes, Ourense

Vista xeral dende o Norte

atopamos a base dunha columna. Unha pequena canle de auga atravesa a estancia. Recolle as achegas do manancial que brota neste lugar. (Este manancial complicou as tarefas de escavación que necesitou da utilización dunha bomba de achique permanente no terreo). O comezo da canle está remarcado coa instalación no chan de catro tegulas coas pestanas cara arriba e o seu lado longo (de 55 cm) en sentido N- S, paralelo ao muro de peche. (A tegula sita máis ao norte ten unha marca de oleiro no seu extremo RF, da olería de «Rufus» que conta con outros exemplos en escavacións romanas do contorno. As outras dúas tegulas tiñan unha marca que semella un «Y»). A canle segue unha lixeira pendente e ten como fondo tegulas colocadas coas pestanas cara abaixo. O feito de que a canle non teña cubrición salvo no seu comezo, fainos pensar nunha estancia pouco axeitada para servir como cuarto; sería un lugar de uso non continuo ou patio semicuberto. Os materiais atopados no interior do nivel de ocupación atópanse moi esnaquizados. As formas cerámicas correspóndense con vaixelas de cociña e mesa: pratos, fontes, xerras que se caracterizan pola sinxeleza das súas liñas e pola ausencia de decoracións. Abundan os restos de vidros, botellas, vasos de formas indefinidas e tamén o vidro plano de ventá. Respecto ao espazo 3, coñecemos tan só unha parte, xa que continúa por baixo da rúa Cervantes e por baixo dos edificios lindantes ao sur e ao norte. Atópase pavimentada

cun chan de area apisoada moi duro. O pavimento dálle entidade a este grande espazo, xa que ten unha mesma cota desde a parte exterior do espazo 2 A. Conserva restos dunha estrutura no chan que fala claramente da existencia dun acceso preto da zona da saída actual do edificio, cara á rúa Cervantes. Este paso, que comunica dous espazos co mesmo pavimento reflicte unha división interior que hoxe en día non se conserva. No nivel inferior que contén os restos da ocupación romana atopamos a maior parte dos achados cerámicos da escavación. Correspóndense con restos esnaquizados e revoltos de fontes, olas e xerras, vaixela de cociña e mesa. Destaca unha concentración de cerámicas con pezas en bo estado. Pola súa deposición, e outros detalles coñecemos que se encontraban dentro dun contedor de madeira. É significativo o carácter doméstico do resto dos descubrimentos (unha fusaiola, dúas bólas de pedra, vidros e un alisador en pedra). En resumo e como valoración final, podemos dicir que os restos romanos documentados poden encadrarse na maior parte no século II d. C., e algúns anacos de terra sigillata hispánica poden chegar ao século III. Os restos romanos configuran un edificio articulado por dependencias cuadrangulares anexadas a unha estancia descuberta ou semicuberta atravesada por unha canle de auga. Ningunha das dependencias conserva restos arquitectónicos excepcionais ou pavimentos que reflicten ser dun lugar privilexiado dunha vivenda. Tampouco atopamos restos de materiais específicos pertencentes a actividades artesanais ou a unha funcionalidade concreta dos espazos. Os materiais atopados mostran unicamente cerámicas de mesa e cociña sinxelas, e na dependencia 2 A a única nota excepcional é a maior abundancia dos achados de pezas de vidros. Respecto á conservación dos restos temos que destacar o seu bo estado en xeral, selados por un recheo botado para nivelar horizontalmente esta zona que permitiu, por exemplo, no caso do muro I, conservar case 1 m de potencia.

NOTAS 1 VV.AA. Historia de Ourense. Vía Láctea Ed. Coruña, 1996, páx. 272.

- 149 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2006/510-0

Intervención arqueolóxica na actuación nº 3 do Programa de integración do bordo fluvial na trama urbana, Centro Histórico, Pontevedra XURXO CONSTELA DOCE

actuación nº 3 proxectada no bordo norte do centro histórico da cidade de Pontevedra, comprende unha serie de obras destinadas a mellorar a calidade urbana da zona, trocando as instalacións alí localizadas. Está a ser realizada pola empresa Indeza Edificación y Obra Civil, S.L. As obras céntranse na praza de Valentín García Escudero e as rúas do seu contorno inmediato, este ámbito de actuación está cautelado arqueoloxicamente polo Plan especial do Conxunto Histórico de Pontevedra (PEPRICA). Esta normativa determina a necesidade de levar a cabo un proxecto de intervención arqueolóxica relacionado coas obras. O proxecto arqueolóxico foi redactado polo arqueólogo da Unidade Municipal de Arqueoloxía do Concello de Pontevedra, Juan C. Castro. A actuación arqueolóxica, que se está aínda a executar, comprende catro diferentes tipos de intervención: - Sondaxes avaliativas no contorno da obra - Escavación en área - Control arqueolóxico dos desterres da obra - Restauración e posta en valor A escavación en área deseñarase nun principio en relación ás estruturas que apareceran durante a escavación realizada no ano 1988, polo arqueólogo Antonio de la Peña Santos1, no mesmo contorno que nos ocupa.

Extremo leste da escavación tomada dende o norte

VALORACIÓNS Os resultados acadados, ata o momento, deixan á vista sucesivas reformas e recheos da urbanización da cidade neste sector, desde o século XII ata o XX. 1. Época romana: os restos máis antigos atopados correspóndense con material de construción de época romana, bastante esnaquizados e rodados, no contorno da ponte medieval. Non se pode falar de xacemento in situ xa que aparecen en terreos de recheo ou de sedimentación natural. Destaca a aparición de dous miliarios: un do emperador Nerva (96-98 d. C.) e outro de Maximino II (270-313 d. C.), tamén reutilizados e atopados en depósitos do s. XIV. 2. Contorno temporal medieval: cronoloxicamente os seguintes restos atopados máis antigos correspóndense coa ponte medieval, a Ponte do Burgo do s. XII, estrutura que simboliza a orixe da cidade actual. A escavación deixou á vista tres arcos da ponte, cegados e reformados en datas posteriores. A seguinte estrutura é o peirao do s. XV, un muro de contención cunha cara exterior moi ben traballada con perpiaños, onde se atoparon os restos de tres arcos apuntados e cegos, que cumprirían unha función de descarga da propia estrutura (ademais da estética). Cravada nos recheos do XV, nos lodos do litoral do río, atopáronse os restos da prancha de madeira, estrutura que, semellante a unha construción palafítica, rodeaba o peirao do século XV. Tamén escavando recheos do século XV, en forma de cuncheiros e vertedoiros de lixo, con moito material cerámico asociado, entre o que destacan varios fragmentos de louzas decoradas da Fábrica de Manises, a chamada «louza de reflexos dourados», construíuse a muralla da cidade, trátase da cerca baixomedieval, xa reflectida nos planos de Rodríguez Moñiz, de 1595. Desenvólvese de xeito rectilíneo en diagonal á liña de fachadas da praza, formando un «funil» (en planta), que avanza cara á liña onde se sitúa a ponte. Pódese supoñer que durante os séculos previos á súa construción se anularían os últimos arcos da ponte medieval do século XII, para urbanizar a cidade gañándolle terreo ao río.

- 150 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Pontevedra) Intervención arqueolóxica na actuación nº 3 do Programa de integración do bordo fluvial na trama urbana, Centro Histórico, Pontevedra

Extremo oeste da escavación tomada dende o norte

3. Idade moderna: ao século XVII corresponden a meirande parte dos terreos escavados. Neste contorno cronolóxico avanza a cidade cara ás beiras do Lérez, en forma de leitos de pedras (formando recheos moi potentes), amoreadas sen orde ningunha, pero cun obxectivo claro de gañarlle terreo ao río. Hai que sinalar que as pedras formarían parte de pecios afundidos nas proximidades: lastre dos barcos, a dicir pola abundante aparición de calcarias e sílex. Estes recheos coincidirían temporalmente coa construción do cárcere da cidade, reflectida nos debuxos de P. Baldi, e na documentación histórica deste mesmo século; durante a escavación apareceron os alicerces de parte dos seus muros. En paralelo á liña da muralla atopouse, por riba dos recheos do XVII, un camiño enlousado de granito, construído con perpiaños de gran tamaño. Dúas fiadas de pedras fórmano, moi desgastadas polo seu uso, nun contorno temporal do s. XVII. Esta «calzada» ou «camiño enlousado» ten dirección leste-oeste, e sería o utilizado para achegarse ata o río, circundando a muralla.

4. Idade contemporánea: con posterioridade ao enlousado anterior, a cidade aínda seguiu crecendo cara ao río e reenchéndose cara arriba; o camiño enlousado substituíuse en datas xa contemporáneas por outro, 50-60 cm por riba, máis sinxelo: pequenos cantiños de pedra de río e terra de xabre moi apisoados, en uso probablemente durante os séculos XIX e principios do XX. Trátase dun camiño de terra e xabre que cumpriría as funcións do anterior, nunha data na que, seguramente, aínda existiría parte da muralla. Apareceron, ademais, diferentes estruturas de datación contemporánea, relacionadas con edificacións portuarias, todas elas a nivel de cimentación, entre elas destacan os alicerces do antigo mercado de abastos, construído a mediados do XIX, polo arquitecto Sesmeros. Representan unha estrutura construída con cachotes de tamaño grande-medio. Forma un cuadrilátero que se perde polo perfil leste da área escavada. É importante sinalar a monumentalidade dos restos aparecidos: a ponte do século XII; o dique do XV; a muralla do XVI; un enlousado exterior á muralla do XVII-XVIII; e a estrutura dun mercado do XIX, ademais de pequenas estruturas e solos de ocupación do XVI. A escavación foi moi frutífera desde o punto de vista da cultura material, recolléndose abundante material cerámico das cronoloxías correspondentes a cada estrutura. Faise mención especial aos miliarios, aparecidos durante a escavación en área.

NOTAS 1 De la Peña Santos, Antonio: «La excavación de 1988 en el Puente del Burgo (Pontevedra): Crónica de una frustración», Revista de Estudios Provinciais de Pontevedra, nº 11, pp. 21-63, Pontevedra, 1995.

- 151 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2006/073-0

Escavación arqueolóxica en área e decapaxe mecánica no soar do nº 16 da rúa Areal, Vigo XURXO CONSTELA DOCE

intervención arqueolóxica viña dar cumprimento á lexislación vixente en materia de patrimonio cultural, á iniciativa por parte da propiedade do soar (Promociones Algonsa 2005, S.L.) á construción dun edificio no lugar, cautelado pola existencia do xacemento arqueolóxico coñecido como rúa Pontevedra-Areal. Con anterioridade a arqueóloga Nuria Calo Ramos efectuara unha intervención de sondaxes, atopando nunha delas restos dun muro de datación tardorromana, o que implicaba a necesidade de completar a escavación. O proxecto de escavación en área e control foi redactado polo arqueólogo Juan Carlos Castro, e executado por Anta de Moura.

A escavación en área desenvolveuse entre os días 22 de febreiro e 10 de marzo de 2006, e a de control entre o 13 de marzo e o 30 de maio. Durante a fase de control, como consecuencia do desterre da decapaxe mecánica do soar, localizáronse dúas pezas monumentais de pedra, unha delas unha ara funeraria e a outra un lintel decorado con estrías. A consecuencia do achado interrompeuse a decapaxe nesta metade do soar para levar a cabo a escavación manual dos restos aparecidos (sector 2). Neste sector 2, a área «conservada» estaba moi alterada, apenas 12 m² entre alicerces de cronoloxía contemporánea (a ara apareceu a 20 cm dunha zapata de formigón, e o lintel mesmo pegado á cimentación doutra).

TRANSCURSO DOS TRABALLOS A área de escavación (sector 1) constituía un espazo trapezoidal, de cerca de 90 m², os límites poñíanos as cimentacións contemporáneas dun edificio de Jenaro de la Fuente que ocupaba o soar.

RESULTADOS A secuencia cronolóxica, presentada de abaixo a arriba, do máis antigo ao máis recente é como segue:

Vista aerea

1. Substrato natural: formado por rocha de xisto. 2. Barra de area que formaba O Areal de Vigo: unha praia formada por depósitos de area, mesturados con outros de arxila. É estéril, en contraste con outros soares próximos, onde apareceran restos de ánforas e outros materiais rodados e arrastrados pola acción da marea. É a formación sobre a que se construíron as salinas romanas situadas no areal de Vigo, e aparecidas durante a escavación de Hospital nº 51. 3. Sedimentación natural de orixe continental (UE 80): un potente aluvión de arxilas de orixe continental fosiliza a praia, e avanza a liña de costa cara ao norte. Estes sedimentos, estériles, forman unha lingua de terra cara a liña de costa, en forma de espigón, que deixarían unha pequena cala entre os espazos que hoxe ocupan os dous lados da rúa Pontevedra2. 4. Horizonte A (UE32): paleosolo orgánico sobre o que se constrúe no século III-IV. 5. Camiño empedrado: sobre a arxila de sedimentación e o horizonte A. Empedrado mediante cantos de pedra de cuarzo. Atravesado por alicerces contemporáneos. Consérvanse só 7-8 m². Apareceron restos de cronoloxía tardorromana, que datarían o seu abandono. Coincide tipoloxicamente cos restos de camiño que apareceran no contorno do soar que nos ocupa (rúa Hospital 5, rúa Pontevedra 19...). 6. Posible muro de contención: de cronoloxía tardorromana, desenvólvese de leste a oeste ao sur do camiño, pero sen relación estratigráfica con el.

- 152 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Pontevedra) Escavación arqueolóxica en área e decapaxe mecánica no soar do nº 16 da rúa Areal, Vigo

Ara e lintel durante a escavación

7. Edificación de cronoloxía tardorromana: Estruturas de cronoloxía tardorromana que formaban parte dunha construción maior situada nos terreos que na actualidade ocupan os edificios lindeiros. Dúas estancias semidestruídas polas cimentacións actuais, que poderían corresponderse con almacéns e cociña dunha edificación maior. A datación das estruturas aparecidas poderíase establecer nun momento tardorromano. As estruturas desmontáronse de xeito manual e o seu sistema construtivo documentouse a base de cachote de pedra pequena tomado con morteiro de arxila ou en seco. 8. Tumba 1: cista de pedra da que só se conserva a súa esquina sueste e só a primeira das fiadas, con orientación leste-oeste. Só pola tipoloxía da tumba poderíamos aventurar unha cronoloxía tardorromana. 9. Fosa semicircular: escavando os mesmos niveis que a tumba 1, aparece unha fosa recheada con terra e pedras. Cortada polos alicerces contemporáneos, o que impide coñecer as súas dimensións completas. Pola súa posición estratigráfica poderíamos establecer a cronoloxía relativa como equiparable á da tumba.

10. Nivel de abandono do camiño: terra gris areosa, sedimentada sobre o camiño. Unha capa uniforme onde aparecen materiais tardorromanos. 11. Ara funeraria e lintel de pedra decorado: aparecen nun nivel con material tardorromano e botadas xunto a unha necrópole e unha edificación da mesma época, polo que poderíamos aventurar que as dúas pezas formarían parte do mesmo contexto. 12. Abandono e destrución da ocupación tardorromana: niveis de sedimentación natural situados de xeito máis ou menos ordenado sobre a calzada, sobre a ara e sobre os muros do edificio do sector 1. 13. Outras estruturas antigas: estruturas murarias situadas sobre os niveis de abandono de época tardorromana e baixo un nivel con material do XVII. 14. Sedimentación de época moderna-contemporánea: achegas en forma de aluvión de terras arxilosas a través da ladeira do castro de Vigo, cara á beira do mar. Cubrirían todo o soar, entre estas terras aparecen restos cerámicos abundantes e moedas de vellón de cronoloxía do XVII. 15. Construción dunha «nave industrial» de pedra no XVIII-XIX: edificación de pedra de gran tamaño. Ocupa toda a metade leste do soar en toda a súa lonxitude. 16. Edificio racionalista de Jenaro de la Fuente: construído nos anos 40 do século XX, atopamos todos os seus alicerces. Formados por muros e zapatas de gran tamaño que destruían toda a metade norte do soar. NOTAS 1 Escavada por Ángel Acuña Piñeiro no ano 1995. 2 No outro lado da rúa, Soledad Prieto Robles escavara unha necrópole no ano 1997 (concretamente na parcela 19 da UE I-05 Rosalía de Castro 1).

- 153 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2006/368-0

Avaliación patrimonial da Unidade de Actuación I-06 Rosalía de Castro 2 (Fase II), Vigo MARÍA JESÚS IGLESIAS DARRIBA

sta intervención arqueolóxica formulouse co obxecto de establecer un contexto cronocultural ás estruturas e materiais documentados por Victor J. Barbeito Pose a principios do ano 2006 durante unhas sondaxes (Fase I. Avaliación patrimonial da unidade de actuación I-06, Rosalía de Castro II, Vigo-Pontevedra. CJ 102ª 2005/305-0). Para isto, levouse a cabo unha intervención que empezou o 3 de xullo do 2006 co desmonte mecánico dos restos contemporáneos e rematou o 19 de xaneiro do 2007 despois de escavar manualmente 1.160 m2, repartidos en 384 m2 da área I e 775.90 da área II. A escavación fíxose seguindo o método de Harris E.C., salvo naquelas zonas onde as unidades estratigráficas resultaban irrecoñecibles; neste caso, o método anterior combinábase con baixadas artificiais de entre 2 e 5 cm de espesor. Salvo matizacións puntuais, podemos dicir que o xacemento responde á seguinte secuencia estratigráfica: Fase I. Engloba as evidencias de época contemporánea. Sacouse con pa escavadora, excepto cando as estruturas e os cortes se metían no xacemento, en tal caso liberábanse á man. Entre os restos de época contemporánea, destacan dous pozos de auga salobre e un enterramento dun équido, xa na berma de seguridade da área II.

Todos os enterramentos seguen o rito de inhumación e, en xeral, aparecen orientados en sentido leste-oeste. Salvo o enterramento dun infante en ánfora, o resto das inhumacións son en fosa simple, mixta ou arquitecturada. As dimensións (1,70/2,20 m de longo por 50/70 cm de ancho) de 12 dos 14 enterramentos parecen indicar que son tumbas de adultos maioritariamente. Quizais o dato máis significativo desta necrópole é o enterramento xemelar, con restos dunha estrutura de tipo funerario, unha ánfora bizantina e unha lucerna, a modo de ofrenda funeraria. Fase V. Fai referencia aos restos dun xacemento habitacional datado entre finais do século V e principios do VII d. C., que se estende por toda a área de escavación. Documéntase un único nivel de ocupación cuberto parcialmente por un derrubo de terra e pedra pequena, fragmentos de tegula e ocasionalmente algún ímbrice. Na área I, as estruturas céntranse na fronte norte, chegándose a reconstruír unha estrutura de sete ou oito habitacións. Na área II, o que temos é unha grande estrutura rectangular con eixe maior orientado en sentido norte-sur, dividida en catro habitacións cun posible espazo con pórticos cara ao leste.

Fase II. Reflicte a ocupación do soar en época moderna. A esta fase vincúlanse algúns cortes, restos dun muro, unha gabia e un pequeno pozo, así como material en deposición secundaria. Fase III. Representa o momento de fosilización do xacemento tardorromano, con arrastres de ladeira polo sur e duna polo norte. Fase IV. Correspóndese co espolio do xacemento tardorromano e a instalación dunha pequena necrópole na esquina suroeste da área II polo século VII d. C. A pesar de que a zona se atopa moi deteriorada, debido ás cimentacións das construcións contemporáneas, chegáronse a identificar un total de 14 tumbas.

Vista dende o norte da estrutura tardorromana localizada na área II

- 154 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Pontevedra) Avaliación patrimonial da Unidade de Actuación I-06 Rosalía de Castro 2 (Fase II), Vigo

A esta fase pertence a maior parte do material recuperado na intervención. Fundamentalmente é cerámica (terra sigillata africana, focense, chipriota, gálica tardía, cerámica común, de transporte e de construción) e vidro, pero tamén se extraeron contas de colar, obxectos de ferro (axóuxere, cravos...) e de ouro (un pendente e un tramo dunha cruz patada). Fase VI. Nesta fase temos que falar dos depósitos que fosilizaron a salina altoimperial e que en época tardorromana se nivelaron para usar como solo de ocupación. Non temos estruturas, pero si material cerámico (cerámica común, de transporte, de construción e terra sigillata hispánica e gálica) e unha gran cantidade de material orgánico en moi bo estado de conservación: un tronco, pólas de árbore e arbustos, sementes de pexego, cáscaras de noces e castañas, unha fonte de madeira e fragmentos de coiro traballado, entre os que destacan tres solas de zapato.

Os estanques de decantación forman espazos rectangulares de 11 m de longo (esta medida é aproximada porque non se chegou a documentar a fronte norte de ningún dos estanques) por 8 m de ancho e uns 80 cm de altura. A súa estrutura fíxose con grandes laxes de xisto e granito cravadas no chan, lixeiramente inclinadas cara ao exterior, e apoiadas nunha especie de parapetos de arxila con algo de pedra, que axudan a impermeabilizar as paredes dos estanques e, á vez, serven como zonas de paso. No fondo dos estanques temos pavimentos de limo gris. Os estanques de cristalización conforman retículas máis pequenas e aproximadamente cadradas de 9 m de longo por 8 m de ancho e 20 cm de altura. Estes estanques están feitos con pequenas laxes de xisto e granito cravadas no chan e dispostas verticalmente. O seu pavimento é de arxila amarela mesturada con gravas.

Fase VII. A este momento vinculamos unha instalación de tipo industrial para a elaboración da sal. Puxéronse ao descuberto os estanques de decantación de impurezas, os estanques de cristalización e unha estrutura posiblemente de almacenaxe.

Fase VIII. Documéntase por medio de 9 sondaxes: unha na fronte sur da área I e as oito restantes en diferentes partes da área II. En xeral, responden ao mesmo esquema estratigráfico. Diferénciase un nivel de limos (de ata un metro de grosor) sobre outro de area, no que se recolle material cerámico en deposición secundaria, datado arredor do cambio de era.

Unha das soletas de zapato atopadas nos xacementos arqueolóxicos orgánicos que fosilizan a salina

En resumo, podemos dicir que este soar enclavado no corazón da cidade de Vigo, foi ocupado de forma continuada desde o cambio de era, rexistrándose unha superposición de xacementos: romano altoimperial, tardorromano, moderno e contemporáneo. O xacemento achega interesantes datos sobre as características e dimensións do enclave romano (rúa PontevedraAreal) localizado, ata o momento, na franxa costeira comprendida entre a zona vella e o barrio do Areal, tamén coñecido como Roupeiro. Pero tamén reflicte, no ámbito local, as consecuencias da transgresión mariña denominada Dunkerkiense e faise evidente un retroceso do mar e un avance da liña de costa entre as fases V e VII.

- 155 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2006/126-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais e mecánicas no soar da rúa Ferrería nº 59, Caldas de Reis NURIA CALO RAMOS

mbito das obras: no bordo do núcleo urbano do concello de Caldas de Reis, na saída da vila en dirección a Pontevedra, pola Nacional 550 e fronte á igrexa románica de Santa María. A intervención arqueolóxica neste soar débese á aplicación da normativa urbanística e patrimonial vixente1 ao proxecto de construción dun edificio de vivendas, que presentado en forma de «L» contra o seu perfil leste e norte, deixa a parte oeste (máis próxima á estrada), coma zona axardinada. Os traballos realizáronse entre o 13 e o 29 de marzo de 2006.

MÉTODO DE TRABALLO Traballo de campo: A. ACONDICIONAMENTO DO SOAR, situación e trazado das sondaxes, divididas en dous tipos: · Manuais: un total de 16, cun tamaño de 2x2 m, cubrindo todo o perímetro afectado pola obra. Só se ampliou a sondaxe 11 (1 m) para unha mellor comprobación dos achados arqueolóxicos. · Mecánicas: un total de 24, con formato de gabia, cubrindo espazos baleiros entre as manuais. O tamaño dependía da distancia entre as manuais. B. ESCAVACIÓN DOS DISTINTOS NIVEIS, ata o substrato, con metodoloxía Edward C. Harris, rexistrados por: fichas estratigráficas, diario da intervención, fotografía e planos referidos a un punto «0», situado aos pés do muro de peche da igrexa de Santa María. O rexistro de materiais levouse por niveis estratigráficos, referenciados tridimensionalmente. Traballo de gabinete: Referido ao tratamento dos materiais atopados e á elaboración do Informe Valorativo e Memoria Técnica.

B. MOMENTO DE ÉPOCA ROMANA observado en: - UE 2, que cobre ao nivel de maior potencia de materiais romanos en todas as sondaxes e ás estruturas das sondaxes mecánicas 13 e 24. Materiais romanos (cerámica común, sigillata africana e hispánica e tegula) cunha cronoloxía relativa arredor do século V d. C. - As estruturas das sondaxes mecánicas 13 e 24. - UE 3, cun aumento considerable de material romano (cerámico, vítreo, metálico), cunha cronoloxía relativa que vai do s. IV a mediados do s. V d. C., en posición secundaria. - Pavimento das sondaxes manuais 8 e 11 e mecánica 1. C. SUBSTRATO: formado por un nivel de terraza fluvial.

NOTAS 1 O soar afectado pola Lei 8/1995, do 30 de outubro, do patrimonio cultural de Galicia, ao se atopar no contorno de protección dun xacemento arqueolóxico inventariado pola Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia (xacemento de «Caldas de Reis», co código GA36005015) e da igrexa románica de Santa María.

RESULTADOS Restos estruturais: A. ÁREA ENTRE AS SONDAXES 8 E 11 e metade leste da sondaxe mecánica 1, aparece un pavimento de época romana, sobre o substrato, realizado con pedra de pequeno tamaño e tegula, asociado a un posible muro, e do que non coñecemos nin a funcionalidade nin a forma concreta. B. NAS SONDAXES MECÁNICAS 13 E 24, aparecen restos de muros, dos que só se conserva unha fiada composta por unha liña de pedras sen cara definida. Estratigraficamente: A. MOMENTO MODERNO-CONTEMPORÁNEO: UE 1 de todas as sondaxes, cuberta vexetal actual do soar. Materiais: plásticos, louzas, tella, 1 moeda de vellón e algunha tegula dispersa. - 156 -

Pavimento aparecido na sondaxe 8

Restos do muro aparecido na sondaxe mecánica 13

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2006/069-0

Intervención arqueolóxica valorativa na rúa Tomás Mirambel nº 8, Panxón, Nigrán ROSA VILLAR QUINTEIRO

parcela para a construción dunha residencia de maiores diante da praia da Madorra en Panxón (Nigrán) sitúase no ámbito de protección do xacemento da rúa do Arco (GA 36035055), do BIC Arco Visigodo de Panxón (GA 36035056) e do castro situado no Monte do Castro. Ten unha superficie de 2.273m2 e forma rectangular, agás no lateral dereito, facendo un pequeno entrante. A topografía é practicamente plana. Neste predio existiu unha edificación, con baixo e dúas plantas –Estela Maris–, ocupando a zona central do terreo, ademais doutras estruturas que na parte de atrás completaban os servizos: o garaxe e un pequeno túnel de mantemento dos coches, un estanque escavado no terreo, dous pozos, un invernadoiro e unha construción exenta na parte dianteira do terreo. Os criterios seguidos para a situación destas sondaxes tiveron en conta: as informacións arqueolóxicas do contorno (Villar 2005), a situación actual do solo, a forma da parcela, a localización do vello edificio, a nova planta e as súas características. OBXECTIVOS Constatar a presenza ou non de restos e/ou evidencias arqueolóxicas. En caso afirmativo, analizar a natureza e a relación destes cos bens patrimoniais do contorno. Obter información arqueolóxica do seu contexto. Valorar os resultados desta intervención. Trazamos sondaxes de 2x2 m para o traballo manual, comezando cunha liña de sondaxes contra o fondo do terreo (E) e seguindo polo lateral dereito (S) do terreo. O trazado das seguintes sondaxes na metade traseira estivo fortemente condicionado polos resultados destas primeiras abertas. Ademais, a avaliación do soar incluía a apertura de gabias mecánicas. ESTRATIGRAFÍA RESULTADOS - Nivel 1: un horizonte edáfico de terra negra, pero con gran cantidade de areas. Este sería un horizonte antrópico formado pola acción do home contemporáneo. - Nivel 2: de natureza dunar, algo mesturado coa terra do nivel superior, pero no que dominan as areas. Contén materiais modernos e certos anacos rodados doutros antigos, posiblemente procedentes de remocións de terras. - Nivel 3: horizonte de terra gris moi areosa que contén as estruturas e restos materiais tardorromanos. Horizonte antrópico, formado pola instalación da poboación tardorromana. 50 cm de potencia. - Nivel 4: duna.

Recipiente da sondaxe 4

A composición do terreo reflicte a súa uniformidade estrutural, composto de capas uniformes. A influencia da acción antrópica rexístrase claramente na metade traseira do terreo, que cunha cota apeas máis alta –decrece cara á praia– amosa niveis de clara composición e influencia antrópica que non están presentes na parte dianteira, constatándose como a potencia vai decrecendo cara a adiante. Abríronse 15 sondaxes manuais, con resultados nas catro primeiras (lados E/SE). Nas sondaxes 1 e 2, documentouse a presenza duns depósitos de arxila asentados no nivel 3 e de moi probable orixe antrópica. Na sondaxe 3, apareceron restos líticos –muíño– e na 4 recuperouse un recipiente cerámico, totalmente illado, sen apreciarse unha estrutura de fosa no seu contorno, que foi exhumado co recheo interior e posteriormente escavado para baleiralo. De pasta cor gris clara, con abondosos desengraxantes finos de mica, consérvase na metade basal –fondo plano– e amosa un diámetro de 45 cm que non parece ser o máximo, pois as paredes marcan unha maior abertura do corpo. No seu interior, conservaba algúns fragmentos da boca –pechada–, colo desenvolvido e ombreiros, apreciándose unha decoración plástica feita con aplicacións de cordóns no contorno da boca e verticais no colo e ombreiros. Segundo o tipo de pasta, decoración e dimensións, parece tratarse dun recipiente de almacenaxe (?) de produción local en época romana, pero no que a decoración mantén a tradición anterior (Foto superior) (Rey Castiñeiras 1990-91). En relación coas gabias mecánicas, as número 2 e 3, abertas na metade dianteira do soar, resultaron estériles. A gabia número 1, próxima á sondaxe 1, na esquina NO, ofreceu

- 157 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Pontevedra) Intervención arqueolóxica valorativa na rúa Tomás Mirambel nº 8, Panxón, Nigrán

Estrutura de amasado da arxila

resultados arqueolóxicos. No punto máis ao fondo, apareceu unha estrutura feita con ladrillo. Logo da limpeza, puidemos definir unha estrutura de forma cadrada –dimensións 2x2 m– cun eixe orientado NE/SO e constituída por un pavimento de ladrillo rectangular tipo lydium e un zócolo perimetral de 35 cm de alto, feito igualmente con ladrillos de maior tamaño asentados polo bordo non en vertical, senón abertos para fóra, inclinados uns 80º. Este zócolo percorría todo o perímetro do pavimento. No lado NE presenta un rebaixe na parte central, deixando unha abertura de 60 cm. Todas as pezas están tomadas con arxila. Cunha cota de profundidade de 1,30 m no seu interior, conservábase abondosa arxila con fragmentos de pezas rotas. Aos 13 m de percorrido da gabia, detéctase novamente un pavimento a unha cota de 1 m e que semella interromperse dous metros máis adiante asentado nunha capa de arxila, rústico, de tegula do revés e no que tamén se inclúen lousas de xisto ou simplemente recheos de arxila. Enriba deste pavimento atopáronse pezas de construción. En síntese, temos unha secuencia caracterizada pola presenza de formacións dunares sobre as que claramente se desenvolveu –nivel 3– un asentamento antrópico que favoreceu a formación de procesos edáficos. Confírmase a relación dunha ocupación romana-tardorromana co rexistro arqueolóxico do nivel 3.

Logo da información obtida, a interpretación preliminar sinala a presenza de elementos e estruturas relacionadas cun alfar cerámico de época romana. Estas estruturas, localizadas na banda leste do terreo, ao fondo, consisten nun depósito de arxila para a fabricación das pezas. En relación espacial coa arxila, apareceu a balsa de amasado de arxila, algo máis baixa –a unha cota de 1,30 m e separada 1,30 m do depósito de arxila, ten unha abertura no zócolo no lado NE– que seguramente serviría para baleirala e limpala. Esta estrutura está construída con ladrillo tipo lydium e semella non ter paralelos na nosa comunidade. O conxunto complétase cos restos dun pavimento de tipo mixto na súa composición. Obsérvase pois que se trata de parte da estrutura dun taller de alfar romano. Indubidablemente, o complexo oleiro completaríase cun ou máis fornos que, segundo a disposición dos elementos, poderían atoparse ao outro lado do muro leste, onde se sitúa actualmente un edificio. Esta información compleméntase perfectamente coa obtida no ano 1993 tras a intervención nos soares 11-13 da rúa do Arco (Castro Carrera 1993), na que a aparición de estruturas en granito e abondosos restos de fabricación de vidro, escouras de mineral e numerosos fragmentos cerámicos, foron interpretadas como estancias de funcionalidade de factoría de fabricación de vidro. A presenza dun tipo de ánfora mediterránea achegou unha cronoloxía entre os séculos III-VI d. C. Cabe sinalar o feito apuntado de que as estruturas se asentaban no nivel 3 sobre un leito preparado de arxila para acadar un maior compactado, posto que o solo é moi areoso. BIBLIOGRAFÍA CITADA: CASTRO CARRERA, J. C. (1993): Inmoble n.º 13 da rúa do Arco. Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. Consellería de Cultura e Deporte, Xunta de Galicia. Inédito. REY CASTIÑEIRAS, J. (1990-91): «Cerámica indígena de los castros costeros de la Galicia occidental: Rías Bajas. Valoración dentro del contexto general de la cultura castreña», Castrelos 3/4: 141-163. VILLAR QUINTEIRO, R. (2005): Informe das actuacións previas no contorno do BIC arco visigodo de Panxón. Nigrán. Pontevedra. Dirección Xeral de Patrimonio Histórico da Consellería de Cultura e Deporte, Xunta de Galicia. Inédito.

- 158 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2006/690-0

Escavación arqueolóxica en área na rúa Tomás Mirambel nº 8, Panxón, Nigrán ROSA VILLAR QUINTEIRO

s obxectivos desta intervención eran ampliar o volume de información sobre o rexistro arqueolóxico aparecido na fase de sondaxes e definir a súa extensión, procurar a contextualización e a maior definición dos tipos de restos atopados, así como unha maior avaliación das áreas da parcela non sondadas. A área de traballo manual acadou máis de 476 m2 e correspóndese co E e unha pequena área ao N. Con medios mecánicos, abrimos as novas gabias 4, 5 e 6 na metade dianteira do terreo (O). RESULTADOS As gabias mecánicas resultaron estériles, agás a 6, onde se documentou unha mancha de arxila a 0,78 m do solo actual e cunha potencia de 18 cm, estendíase no corte estratigráfico ata 2,67 m de longo, aparecendo depositada no nivel de areas grises que constitúe a base do nivel 3. No interior e na base deste paquete arxiloso, apreciáronse abondosos anacos cerámicos, polo que se considera como unha zona de vertedoiro. As estruturas do patrimonio inmoble son diversas e amosan unha clara relación espacial: A) As pías: a ampliación en área no contorno da pía descobre a aparición doutra estrutura de ladrillos ou pía, espacialmente relacionada coa anterior (a 50 cm da primeira) situada ao SE, construída co mesmo tipo de adobes e unha

Imaxe cenital das pías

estrutura e dimensións case idénticas apareceu colmatada de arxila moi pura e ben decantada, deixando unha testemuña desta arxila orixinal no interior. B) A barreira de arxila: a escavación en área deixou ao descuberto un enorme depósito de arxila, asentado directamente na area deste nivel 3, sobre as gravas, e de evidente orixe antrópica, ao aparecer perfectamente delimitada no espazo, tanto en planta coma en estratigrafía. Relacionada espacialmente coas estruturas anteriores 1 e 2 pías e coa seguinte estrutura. C) O muro: de dirección SE/NO, defínese un muro pétreo construído con pezas de tamaño irregular, de xisto e granito nun aparello rústico, de 48-50 cm de ancho, consérvase ao longo de 18,80 m. De 50 cm de altura conservada na zona máis fonda, aséntase a unha cota de 1,55 m. Foi cortado en dous puntos, coincidindo cunha área de revolto anterior e co trazado da gabia mecánica 1. Ao NE, a escavación da arxila sacou á luz un zócolo construído con tellas imbricadas cunha inclinación menor aos 45º da vertical e continuo ao longo do muro, separado deste a unha distancia que se mantén entre os 20-35 cm. Ao igual que sucede co muro, o zócolo perde altura conforme avanza cara ao NO. Ao SE do muro, documentáronse áreas de derrubes enriba dun solo de ocupación constituído por unha fina capa de arxila de 3-5 cm de groso. No medio deste derrube, definiuse unha estrutura pequena, rectangular, composta de ladrillo en dúas capas superpostas –reforzada no ángulo nordeste con pezas de xisto– e que, de xeito provisorio, se interpreta como un posible basamento para unha viga da teitume. D) Pavimentos: dous tipos de pavimentos localizados. No primeiro deles trátase dun pavimento rústico posto ao descuberto na primeira fase dos traballos. Outro resto de pavimento groseiro apareceu ao final do muro, ao N, e está constituído por lousas de xisto de tamaño medio, asentadas nun piso de arxila. Este formaría parte doutro espazo diferenciado da área das pías e os amoreamentos de arxila, conservando un acceso flanqueado por dúas bases de viga separadas entre si 70 cm. E) Lareiras: no extremo SE –entre o pozo e o muro do terreo– apareceron restos doutro muro de pedra, de dirección paralela ao anterior, pero soamente conservado en 40 cm de longo. En relación con este, unha lareira de tipo cubeta escavada na mesma area e gravas da base do nivel 3. De planta circular de 60 cm de diámetro, está formada por unha cubeta semicircular que, posteriormente, se encheu cun leito de arxi-

- 159 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Pontevedra) Escavación arqueolóxica en área na rúa Tomás Mirambel nº 8, Panxón, Nigrán

la e, a modo de tapa, unha tella plana (tegula) cara abaixo. Á dereita, unha zona de limpeza identificada pola concentración de carbóns acumulados. Dos restos de obxectos e bens mobles recuperados, hai que salientar o seguinte: o importante grao de fragmentación dos obxectos, abondosa presenza de restos de materiais de construción: tegula, ímbrice e diversas medidas de ladrillos, presenza e variedade de ánforas (Villar 2007). A distribución espacial dos restos resulta significativa para a interpretación do sitio. Na área da vertente N do muro, espazo que relacionamos como patio de traballo, de amoreamento e xestión da arxila, os restos materiais recuperados refírense a tegulas e restos de ánfora. Do outro lado do muro, recuperáronse restos de cerámica común e outros tipos, correspondentes a vaixela de cociña e obxectos da vida doméstica, así como elementos metálicos –cravos e obxectos aínda indefinidos– e outros –canica de pedra, posibles fichas de xogos, un molar de cabalo (?)–. No espazo relacionado coas

lareiras, recuperáronse diversos restos: unha tapa de recipiente, restos de ánfora, un único anaco de vidro, cravos, un caracol mariño, etc. Por tanto, a natureza e a distribución dos restos incide no carácter máis doméstico e habitacional do espazo ao S do muro, fronte ao recinto ao N deste, que podemos denominalo como un patio de traballo da arxila. Aínda que non apareceu estrutura relacionada cun forno, como cabería esperar, si se recuperaron elementos que constitúen indicios, como cuñas de adobe rubefactadas, que ben puideron formar parte dun sistema abovedado dun forno, ponnos en relación cun centro de cocción próximo, que podería atoparse ao leste, ao outro lado do muro actual do terreo, onde se ergue un inmoble de catro plantas. INTERPRETACIÓN Centrándonos nos aspectos positivos do rexistro arqueolóxico conservado, con esta intervención en área foi posible ratificar a natureza dos restos que xa apuntabamos logo das primeiras sondaxes e que conclúe que nos atopamos ante os restos dun alfar romano no que o estudo dos materiais recuperados permitirá un coñecemento máis en profundidade en relación coa súa produción, vixencia e contexto. Tendo en conta os resultados dos traballos arqueolóxicos no soar lindeiro polo sur, concluíndo que os restos dos muros definindo estancias rectangulares e os materiais atopados corresponderían a unha factoría de produción de vidro (Castro Carrera 1993), non resulta improcedente a posibilidade dun complexo produtivo de maior dimensión dedicado ao vidro e á cerámica, como é habitual noutras áreas peninsulares. Dentro deste, o espazo doméstico con funcións de cociña representado na esquina SE pola presenza das lareiras achega un contexto inmediato para o recipiente cerámico recuperado na antiga sondaxe 4 e no mesmo nivel 3.

BIBLIOGRAFÍA CITADA CASTRO CARRERA, J. C. (1993): Informe das sondaxes feitas no inmoble n.º 13 da rúa do Arco de Panxón (Nigrán). Depositado na Dirección Xeral de Patrimonio. Consellería de Cultura e Deporte. Xunta de Galicia. Inédito.

Tramo sueste do muro co zócolo de tegula

VILLAR QUINTEIRO, R. (2007): Informe preliminar. Escavación arqueolóxica en área na rúa Tomás Mirambel. Panxón. Nigrán. Pontevedra. Dirección Xeral de Patrimonio. Consellería de Cultura e Deporte. Xunta de Galicia. Inédito.

- 160 -

II ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS

2. Medio rural

- 161 -

- 162 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2006/063-0

Estudo valorativo, lectura e documentación do petróglifo do Vilar, Bertamiráns-Ames (A Coruña) MANUEL SANTOS ESTÉVEZ

YOLANDA SEOANE VEIGA

sta actuación derívase da localización do petróglifo do Vilar (Bertamiráns-Ames), durante os traballos de control e seguimento da obra de construción da autovía Santiago-Brión. Nun principio, o petróglifo ía ser afectado pola colocación dos piares do viaduto da autovía que atravesa a zona. Un cambio no proxecto de execución da obra modificou substancialmente o impacto sobre o sitio arqueolóxico, xa que o petróglifo ía ser soterrado por unha morea de terra destinada a lle servir de soporte á estrutura viaria. A actuación desenvolvida consistiu na limpeza da superficie do petróglifo, así como na súa documentación mediante fotografías, fichas e a realización dun calco sobre plástico. Despois de limpar a superficie do petróglifo e unha vez realizada unha detida inspección da rocha gravada e do seu contorno, foi posible documentar novos gravados na pena xa coñecida e localizouse un segundo petróglifo. Os petróglifos localizados presentan as seguintes características: Rocha 1: trátase dun afloramento coas seguintes dimensións: 5,9 m no eixe maior (NW-SE) e de 2,9 m no eixe menor (NW-SE), sobresae 0,70 m polo lado S e 1,30 m polo lado W, mentres que polo lado N está a ras de chan. As formas do bloque tenden a ser redondeadas, aínda que presenta unha superficie moi irregular, con moitas variacións

de altura e orientación. En canto á microtopografía, presenta varias diaclasas por toda a superficie que non son significativas en canto a profundidade nin grosor. Non presenta diques. No que se refire aos motivos insculturados, podemos dicir que a rocha presenta dous paneis, un deles atópase na parte nordeste, que é a máis elevada e con máis protuberancias. Esta parte presenta superficies horizontais ou cunha lixeira inclinación, onde se observan vinte e cinco coviñas de entre 3 cm a 5 cm de diámetro, un pequeno rebaixe unido por un suco a unha coviña, un círculo con coviña central e unha cruz grega, realizada esta última probablemente cun instrumento metálico. Rocha 2: afloramento de pequeno tamaño, cunha superficie regular e lixeiramente alombada. As súas dimensións son de 2,6 m no eixe maior (NW-SE) e de 1,6 m no eixe menor (NE-SW). A súa cara N está a ras de chan, pero polo lado sur presenta un altura aproximada de 1 m. Presenta unha única diaclasa que a atravesa de N a S. En canto aos gravados, só se observa unha coviña de 3 cm de diámetro na parte W da rocha. A zona onde se sitúan os petróglifos dedícase a pasto na actualidade e, pola súa localización no fondo do val, debería presentar solos de gran potencia. Debido á súa localización nunha área de usos intensivos, con diversas construcións para vivendas, para usos viarios e agrícolas presenta un contorno

Calco da rocha 1 do petróglifo do Vilar

- 163 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Estudo valorativo, lectura e documentación do petróglifo do Vilar, Bertamiráns-Ames (A Coruña)

destruír ou alterar gravemente calquera estrutura arqueolóxica superficial ou soterrada. Esta circunstancia é especialmente incisiva en contextos arqueolóxicos asociados a petróglifos onde, debido á febleza das evidencias, unha alteración mínima é suficiente para borrar toda información.

Proceso de elaboración en campo do calco sobre plástico

bastante alterado. Baseándonos en experiencias anteriores, os traballos agrícolas son uns dos principais axentes de alteración do chan, o emprego de arado para a remoción de terra, a construción de terrazas e os recheos para cultivo adoitan

RESULTADOS DOS TRABALLOS O petróglifo do Vilar atópase nun afloramento rochoso conformado por unha aglomeración de pedras graníticas. Nun primeiro informe consta unha descrición do petróglifo, onde se indica a presenza de 8 cazoletas e 1 suco rectilíneo. Tras unha lectura exhaustiva, incrementáronse o número de motivos gravados, foron localizadas máis de 60 cazoletas, 1 círculo simple con cazoleta central, varios sucos de reducido tamaño e unha cruz de termo. A tipoloxía dos gravados no petróglifo do Vilar, dada a súa sinxeleza, non permite definir unha cronoloxía clara. De todos os xeitos, a técnica de gravado e a presenza do círculo simple aproveitando unha protuberancia da rocha, aspecto este presente noutros petróglifos, podería indicar unha adscrición prehistórica para o petróglifo sen que poidamos concretar máis.

- 164 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2006/070-0

Intervención arqueolóxica en Betote, dentro das obras da autovía A-6 Nadela-Sarria, Sarria (Lugo) JUAN A. CANO PAN

urante as obras da autovía A-6, tramo Nadela-Sarria, localizáronse dúas agrupacións de artefactos líticos tallados, para os que se propuxo unha intervención que valorará os devanditos restos, mediante a realización de sondaxes manuais e unha análise xeoarqueolóxica desa superficie. METODOLOXÍA As características da intervención arqueolóxica adecuáronse á natureza dos achados. A proposta metodolóxica, que combinaba estes dous aspectos, articulábase ao redor dunha mostraxe estratigráfica previa que posibilita coñecer as superficies de máximo interese arqueolóxico. Para desenvolver a intervención estableceuse unha retícula primaria con cadros de dez metros de lado. Estes cadrados da retícula primaria subdividíronse nunha retícula secundaria, que conformaron as unidades de mostraxe, que son de dous metros de lado. Posteriormente, ante a confirmación do interese arqueolóxico, realizouse unha escavación en área. RESULTADOS Os resultados desta fase permitiron definir que as dúas zonas se correspondían con dous xacementos de épocas distintas. Zona 1. Xacemento calcolítico. En total, escaváronse 1.150 m2. Os vestixios conforman dous espazos. O sector 1, definido pola presenza do propio bolo (como se tratará noutro resumo, non entraremos máis neste sector), e o sector 2, situado ao norte do bolo onde aparece unha superficie preparada na que se localizan estruturas e un gran número de obxectos. Este sector destaca pola importancia das súas estruturas de combustión, unha estrutura pétrea e os elementos asociados a estas. É preciso destacar a estrutura pétrea (UE 159) que conforma unha superficie empedrada realzada, en cuxo interior as pedras teñen sinais de rubefacción, pero entre o sedimento non se recuperaron restos que indicasen a existencia dunha combustión in situ. Asociada a esta estrutura localizáronse dous fragmentos de ocre, que poderían explicar, en parte, a natureza da estrutura. Identificáronse tres estruturas de combustión, dúas están asociadas á foxa que serve de límite co sector 1, pero que ao ser limitadora e ao estar as estruturas de combustión pegadas á marxe da foxa do sector 2, engloba estas estruturas neste sector 2. Entre a estrutura pétrea (UE 159) e as estruturas de combustión asociadas á foxa de delimitación (UE 141) e (UE 161), respec-

tivamente, localizáronse tres lousas fracturadas que definen unha aliñación. O REPERTORIO ERGOLÓXICO. Ademais de fragmentos de ocre e de restos de carbón vexetal, recuperáronse unha serie de ferramentas líticas talladas sobre cuarzo e cristal de rocha principalmente, aínda que tamén en sílex. Hai BN1G, BP, BN2G, e BN2G de produción, polo que se poderá recompoñer a cadea operativa. Tamén hai algúns elementos abrasivos. Os fragmentos cerámicos fálannos de formas con bordos abertos e pechados, algúns exvasados, e a presenza de, polo menos, algúns fondos planos. O esquema decorativo é bastante homoxéneo e reiterativo con liñas incisivas que, ou conforman chevrons ou están a encher o espazo definido por liñas semicirculares. Nalgúns casos hai liñas paralelas. Este esquema decorativo restrínxese ao colo das vasillas e arranca do extremo inferior do propio labio do bordo. INTERPRETACIÓN ARQUEOLÓXICA. Os achados localizados, así como a súa relación, permiten supoñer que nos atopamos cunha complexa zona ritual que se pode encadrar no Calcolítico. Mantemos esta visión ante a ausencia clara de estruturas de habitación e a presenza doutras estruturas que, asociadas á existencia de bolo e aos dous sectores que se definen, se poden interpretar cun claro sentido simbólico. Así, a existencia dun bolo que na súa parte superior ten gravadas unhas cazoletas e que se atopa claramente nun espazo definido e delimitado por un anel lítico e foxas lineais, que configuran un espazo case carente de restos de ferramentas ou recipientes

Paleocanal

- 165 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Intervención arqueolóxica en Betote, dentro das obras da autovía A-6 Nadela-Sarria, Sarria (Lugo)

Vista parcial da zanxa delimitadora de sectores

cerámicos; e, por outro lado, as estruturas de combustión, algunhas asociadas a cantos ou pedras rubefactadas, que definen un espazo coa estrutura pétrea superior, no que se concentraban o maior número de obxectos líticos e fragmentos cerámicos, non indica que existía unha configuración e ordenación do espazo cuxa significación, en principio, pensamos que responda a un espazo simbólico-ritual. Zona 2. Xacemento paleolítico. Finalmente, abríronse 560 m2, aos que se tería que engadir unha gabia de 24 x 1,5/ 2 metros realizada mecanicamente nos cadros C3, D3 e E3. A intervención nesta zona documentou a presenza dunha paleocanle principal e outra secundaria. Nas marxes da paleocanle principal estruturábanse senllos socalcamentos. A paleocanle discorre en sentido NNE-SSO (arqueolóxico), seguindo a orientación dun lixeiro cavorco que aínda existe actualmente. O socalcamento nos bordos da paleocanle reúne clastos, cantos e outros materiais procedentes do desmantela-

mento das terrazas do río Sarria e da propia dinámica fluvial da canle. Sobre este socalcamento, que está sobre o propio substrato, atópanse restos arqueolóxicos da actividade das bandas de cazadores colleiteiros sen alterar por accións posteriores. Nesta superficie recolleuse un bo número de artefactos líticos tallados que, en boa parte, poden corresponder á acumulación de distintas ocupacións ao longo do Pleistoceno recente. De todos os xeitos, a localización de restos arqueolóxicos en niveis profundos non alterados permitirá coñecer, polo menos, unha destas fases de ocupación. O repertorio compono BN1G, de utilización directa e de produción, BP e BN2G de utilización e de produción e B0. As materias primas son tamén diversas, dende cuarcitas de gran fino, ata cuarzos, pasando por cristal de rocha. Unha primeira valoración arqueolóxica do conxunto de artefactos, a raíz da visión dos artefactos segundo se recollían, aproxímanos ao modo de produción 4, aínda que hai elementos que se poderían englobar no modo 3. INTERPRETACIÓN ARQUEOLÓXICA. Os restos arqueolóxicos nesta zona correspóndense cun xacemento paleolítico, que aproveitaría as materias primas locais (cuarzo e cristal de rocha, principalmente) e outras alóctonas (cantos rodados de cuarcita de varias calidades), para a confección de ferramentas. A ocupación paleolítica estaría vinculada á rede secundaria do río Sarria, nun punto onde debido á acumulación dos sedimentos dos socalcos plistocenos do devandito río se conformou unha superficie endorreica de difícil desaugadoiro que facilitou a formación dunha paleolagoa Os vestixios desta paleolagoa non só se confirman polo recheo sedimentario da superficie inferior, senón que aínda se mantén o topónimo A Lagoa, a pesar do progresivo recheo sedimentario, aínda que na actualidade é unha superficie completamente encharcada en inverno. A presenza desta paleolagoa explica a dinámica da paleocanle e a presenza da densidade de restos de industrias líticas talladas.

- 166 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2006/092-0

Escavación arqueolóxica en O Fuxiño, Piñor (Ourense) MIGUEL A. VIDAL LOJO

escavación arqueolóxica do xacemento de O Fuxiño formulouse como medida correctora tras a localización do mesmo durante as tarefas de control e seguimento arqueolóxico da construción da Autoestrada (AG-53) Santiago-Ourense. Subtreito: enlace de Dozón-enlace de Cea, Fracción II. Dita actuación foi autorizada o 15 de febreiro de 2006, con prórroga de ampliación do 11 de abril de 2006. Os traballos desenvolvéronse do 1 de marzo ó 2 de xuño de 2006 baixo a promoción e finanzamento de ACEOUSA, CPTOPT, Xunta de Galicia. O xacemento localízase na parte media dunha suave ladeira dun esporón con dirección NNE-SSW cerca do regato Asneiros (90m) que o percorre pola súa marxe E. e S. no lugar de O Fuxiño na parroquia de Santiago de Torrezuela,

Na parte superior negativos da gran cabana oval. En segundo plano, cabana circular no sector 1. Na fotografía inferior pegada da gabia de cimentación dun fondo de cabana circular no sector 4.

Concello de Piñor, Ourense, en coordenadas UTM: X: 580.915, Y: 4.709.315, Z: 635-615 m.s.n.m. Os traballos arqueolóxicos iniciáronse cunha fase previa de sondaxes avaliativas que xa presumían a existencia dun xacemento habitacional de envergadura. Nesta fase escaváronse 25 sondaxes de 5x5m e unha de 10x10m, para un total de 725m2. A partir deste momento e tras o positivo dos resultados ampliouse a área de intervención quedando a zona circunscrita a unha trama base de 130m no eixo N-S e 70m no eixo E-W, é dicir 9.100m2 divididos convencionalmente en 5 sectores. A grande superficie escavada foi posible grazas á axuda puntual no sector 2 dunha roza mecánica controlada que eliminou de maneira áxil o horizonte A. A escavación sistemática do sitio executouse seguindo unha estratexia de open area adoptando os principios de Matrix Harris. As medicións realizáronse con estación total. Ademais do rexistro fotográfico e videográfico, utilizouse a fotografía ortogonal como unha ferramenta de traballo que permite unha documentación precisa da escavación así como a articulación de planimetrías fotográficas en arquivos dixitais. RESULTADOS Os resultados preliminares amosan un xacemento excepcional cunha tipoloxía e estruturas que indican un uso doméstico do espazo con delimitacións de diferentes áreas de actividade (habitación, almacenaxe, limitación) e que se pode encadrar cronoculturalmente, de forma provisional (á espera de resultados analíticos e radiométricos), na Prehistoria Recente no intervalo Neolítico Final - Bronce Inicial. A nivel de estruturas hai que salientar a documentación dun interesante conxunto de seis fondos de cabana de tres tipoloxías diferentes, dous pequenos silos globulares, numerosas fosas, buracos de poste, seis estruturas de combustión, dúas gabias lineais tipo estacada, así coma dúas pequenas gabias de cimentación circulares interpretadas coma estruturas aéreas de almacenaxe. Cunha única excepción, non hai unha superposición de estruturas no hábitat, esto non presupón unha sincronía para todo o xacemento intervido, de feito parece albiscarse nesta primeira aproximación, polo menos dúas áreas de desenvolvemento diferenciadas, o que reflicte momentos de ocupación diacrónicos que se desenvolveron nun lapsus temporal o suficientemente amplo como para configurar o hábitat existente, dentro moi posiblemente dun proceso acumulativo de ocupación semipermanente.

- 167 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Escavación arqueolóxica en O Fuxiño, Piñor (Ourense)

Planta dos negativos de tres fondos de cabana e estruturas anexas no sector 1

Á área localizada ao S (sector 1 e 2), vincúlanse tres fondos de cabana con material arqueolóxico asociado que nos refire a un Neolítico final en datas absolutas na 2ª metade do III milenio a. C. Nesta superficie documéntanse tres estruturas en negativo con base nunha gabia de cimentación continua interrompida nos ámbitos de acceso, dúas de tendencia circular e de pequeno tamaño (unha de 3.80m x 3.20m e a outra de 2,9m x 2,37m) e unha última de morfoloxía oval e gran tamaño (11,70m x 4,90m) con diversas fosas centrais no seu espazo interno, o que permite internarse nun estudio microespacial de organización interior da mesma. Ademais documéntanse outras estruturas asociadas no espacio externo (buracos de poste, fosas i unha estrutura de combustión) así coma a caixa dun antigo camiño de carro, este xa de cronoloxía histórica. É de salientar a relación estratigráfica e mi-

croespacial destas tres cabanas con 4 cerámicas campaniformes clásicas de estilo internacional, de bandas, e un fragmento de punteado xeométrico. Este conxunto vese complementado no sector 2 por dúas estruturas circulares de pequeno tamaño que se interpretan con reservas como posibles estruturas aéreas de almacenamento, e dous silos de sección globular recuperando nun deles unha tapadeira fragmentada de granito. A outra área de desenvolvemento localizase ao N da anterior (sectores 3, 4 e 5) onde se recuperou unha grande cantidade de material arqueolóxico que se pode adscribir tipoloxicamente a un Bronce Inicial con abundante presencia de cordóns, mamelóns, vasos de medianas e grandes dimensións, recipientes tipo floreiro (dous recuperados practicamente enteiros), asas, presencia de campaniforme inciso, fondos planos e perfís en «S», todos vinculados por proximidade con dous pequenos fondos de cabana de planta circular. O conxunto ergolóxico proporcionou un amplo repertorio de produtos (preto de 1.500) que se distribúen entre materiais cerámicos, líticos e un metálico, destacando porcentualmente os rexistros cerámicos. En relación á industria lítica destacar que supón a décima parte do conxunto. Todo o material recollido está realizado sobre soporte pétreo autóctono (granitos e cuarzos). Non é posible reconstruír de forma completa a cadea lítica operativa se ben é destacable a aparición de fragmentos que documentan procesos de talla, núcleos, lascas retocadas, non recuperando obxectos que correspondan a produtos finais ou morfotipos claros tal e como cabería esperar nun xacemento desta proxección. Sí se recuperaron unha serie de obxectos que estarían incluídos na categoría de erosionados e que teñen que ver coa actividade económica desenrolada por estas sociedades: fragmentos de muíños de man (dormentes e moventes). Tamén hai que destacar a recuperación de tres placas de granito fragmentadas en diferentes lugares do xacemento con cazoletas nunha das súas caras. Unha análise máis minuciosa do rexistro arqueolóxico permitirá facer inferencias sobre aspectos económicos, sociais, culturais e ambientais do xacemento tratando de afondar na definición precisa de áreas e espacios destinados á produción, ao almacenaxe e a vivenda á vez que tratar de establecer relacións diacrónicas e sincrónicas na ocupación tendo en conta o conxunto ergolóxico recuperado.

- 168 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2006/132-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais para dúas vivendas unifamiliares sitas no lugar de Casal, San Salvador de Tebra, Tomiño (Pontevedra) PAULA PAREDES RUANO

s dúas parcelas obxecto deste estudo están situadas no ámbito de protección de dous xacementos arqueolóxicos distintos, que pola súa proximidade definen unha única área protexida conxunta: O Castro/O Cresto e o Achado galaicoromano de Tebra. Recentemente, produto dos traballos de control de obras para a construción dunha vivenda noutro lado da estrada de acceso (exp. 960/04 e clave de identificación CD 102A 2005/ 005-0), foron localizados pola arqueóloga que subscribe, vestixios arqueolóxicos en deposición primaria de grande interese1. Trátase dun xacemento inédito ata o momento, composto por unha serie de fosas escavadas no substrato, con materiais cerámicos relacionados. No interior dunha das fosas foi exhumada unha vasilla completa correspondente ao horizonte do

Sondaxe 2

Sondaxe 4

Bronce, e tipoloxicamente adscribible aos denominados de «longo bordo». Por todos estes motivos, a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia estimou necesaria a realización dunha intervención arqueolóxica encamiñada a documentar estratigraficamente o xacemento. A fin de dar cumprimento a este requirimento, o promotor da obra, púxose en contacto con Anta de Moura, S.L. para encargar a redacción do Proxecto Arqueolóxico e a súa execución. A intervención arqueolóxica foi autorizada, trala presentación do correspondente proxecto2, con data do 5 de xuño de 2006, constando como clave de identificación, CD 102A 2006/132-0. Os traballos desenvolvéronse entre o 20 e 27 de xullo de 2006. PROPOSTA DE ANÁLISE Os resultados desta intervención arqueolóxica foron concluíntes para confirmar a existencia dun xacemento arqueolóxico descoñecido ata o momento na zona e vinculado a unha ocupación do Bronce Medio. Este xacemento, polo tipo de restos materiais documentados (xacemento de fosas con cerámicas realizadas a man e restos dun muíño), e pola súa proximidade coa parcela situada ao outro lado da estrada, determina a existencia dunha área arqueolóxica conxunta que se corresponde cun «asentamento de fosas». Estes achados son, polo de agora, escasos pero suficientes para volver a confirmar a presenza dun xacemento prehistórico inédito no lugar de Casal, San Salvador de Tebra; que nada ten que ver co xacemento castrexo catalogado coa denominación de O Castro ou O Cresto, nin co Achado GalaicoRomano de Tebra . É mais que probable que existan moitas outras fosas similares nas inmediacións da zona sondada, polo que teremos que esperar á escavación arqueolóxica da superficie destas dúas vivendas para delimitar por unha banda, a extensión do xacemento no sector afectado polas obras proxectadas e, por outra, documentar a secuencia estratigráfica completa para poder efectuar unha avaliación sobre a entidade dos restos conservados. NOTAS 1 Paredes Ruano, P.: «Control arqueolóxico para as obras de construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de San Salvador de Tebra, Tomiño (Pontevedra)». Informe de Resultados. Outubro 2005. Anta de Moura S.L 2 Perles Fontao Juán José: «Sondaxes arqueolóxicas manuais para dúas vivendas unifamiliares (parcelas 1 e 2) sitas no lugar de Casal, San Salvador de Tebra, Tomiño (Pontevedra)». Proxecto de Intervención.

- 169 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2006/175-0

Intervención arqueolóxica no lugar de Muller Morta (O Reino-Ourense), vinculada ao proxecto de construción da AP-53: Santiago de Compostela-Ourense DIEGO PIAY AUGUSTO

1 de decembro de 2005 ten entrada no Rexistro Xeral da Consellería de Cultura un escrito da Subdirección Xeral de Estradas que remite o Terceiro informe puntual de incidencias. Localización dunha zona de dispersión de materiais. P. Ks. 65 + 860-65 + 930, no contexto do control e seguimento arqueolóxico das obras de construción da autoestrada (AP53) Santiago de Compostela-Ourense. Treito: Alto de Santo Domingo A-52. Subtreito enlace de Dozón-enlace de Cea, asinado por Miguel A. Vidal Lojo. O devandito documento advirte da presenza dunha serie de evidencias de carácter arqueolóxico entre os P. Ks. 65+860-65.930. O 24 de xaneiro de 2006, a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural considera necesaria a realización dunha intervención que valore a potencialidade arqueolóxica da zona e establece unha cautela arqueolóxica na área comprendida entre os P. Ks. 65+86065+930. Esta medida supón a realización de sondaxes arqueolóxicas de carácter valorativo na superficie cautelada e é preciso un proxecto de intervención asinado por un técnico arqueólogo. O devandito proxecto preséntase o 13 de febrei-

ro de 2006 e propón a realización de dúas sondaxes manuais de 10 m x 10 m nas zonas de maior concentración de materiais e de catro sondaxes de 4 metros por 4 metros, diseminados polo resto da superficie cautelada. Tras a súa aprobación, inícianse os traballos o 5 de xuño de 2006. Metodoloxía. Conforme ao proxecto de intervención, levouse a cabo a apertura de dúas sondaxes de 10 m x 10 m e de 4 sondaxes de 4 m x 4 m, en total 264 m². Ante o achado de estruturas e materiais arqueolóxicos, ampliouse a intervención nas sondaxes fértiles e escaváronse finalmente 2.655 m². A superficie para intervir articulouse sobre a base dunha retícula establecida previamente, baseada nun reticulado primario de 10 m x 10 m. Cada cadrado de 100 m2 subdividiuse á súa vez nun reticulado secundario con 4 cuadrículas de 5 m x 5 m. Os vértices destes cadros estaban referenciados con coordenadas UTM. O eixe dos «x» constaba de oito campos, numerados do un ao oito; o dos «e» constaba de nove campos, enunciados con letras do alfabeto. Ademais, e para facilitar o rexistro, dividiuse a escavación en tres sectores. O

Sector 1: Estruturas identificadas

- 170 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Intervención arqueolóxica no lugar de Muller Morta (O Reino-Ourense), vinculada ao proxecto de construción da AP-53: Santiago de Compostela-Ourense

Sector 3

primeiro deles, situado no sur do xacemento, o segundo ao oeste e o terceiro situado no seu noroeste. A cuadrícula orientouse con respecto ao norte xeográfico. A escavación do xacemento realizouse por unidades sedimentarias, establecendo as diferentes UES. As plantas e perfís foron debuxadas a escala 1:20, fotografadas e referenciadas de forma tridimensional. Os restos materiais documentáronse con coordenadas absolutas. Ao mesmo tempo, e no curso da intervención, procedeuse ao seu lavado, siglado e inventariado. Resultados. A secuencia estratigráfica básica está constituída pola cuberta vexetal, que non supera os 20 cm, un nivel de terra vexetal marrón agrisada escura de gran fino e compactación solta que chega nalgunhas zonas a 1 m de potencia, un sedimento que marca a transición ao substrato de cor marrón alaranxado claro, compactidade friable e arxiloso, que constitúe o nivel arqueolóxico e o substrato granito meteorizado. Estruturas. No sector 1 localizáronse unha serie de estruturas de combustión, situadas a ambos os dous lados dunha gabia que cruzaba o sector dirección leste-oeste. No

sector 2, localizouse unha gabia cuxa adscrición cultural é indeterminada, dado o contido do seu depósito. Ademais, na súa parte suroeste localizouse outra estrutura de combustión. Esta zona presentaba, ao igual que o sector 1, unha ampla distribución de materiais arqueolóxicos e, en particular, é significativo o achado da maior parte das cerámicas decoradas exhumadas na intervención. O sector 3 presentaba, fronte a unha significativa ausencia de materiais, tres estruturas interpretadas como de carácter habitacional. Dúas delas presentaban capas de xabre con gabias perimetrais e a terceira unha capa de xabre cunha gabia non perimetral, situada na súa parte norte. Unha serie de granitos delimitaba as capas. Por último, hai que destacar a presenza dunha foxa e dúas pegadas na capa da estrutura situada máis ao norte. Materiais. Durante a intervención completáronse 1.233 números de rexistro, entre fragmentos líticos e cerámicos, nunha área de 2.655 m². Dentro do material cerámico dominan as coccións oxidantes, con desengraxadores silicios, tratándose sobre todo de producións moi rudas, realizadas á man. As decoracións escasean e o motivo principal nos casos exhumados son as incisións con liñas paralelas horizontais e oblicuas. A decoración plástica aparece nalgúns casos con mamilos e cordóns, estes últimos flanqueados na súa maior parte por liñas verticais incisivas. Os bordos son normalmente sinxelos, rectos e curvos, aínda que tamén se documentaron algúns exvasados. Entre os acabados, destacan espatulado, brunido e alisado. Un grupo reducido presenta unha revocadura castaña alaranxada, en estado deficiente de conservación. O diámetro dalgúns fragmentos fálanos de producións destinadas á almacenaxe e a presenza de feluxe en numerosos fragmentos indícanos o seu emprego na cociña. Entre os útiles líticos exhumados destacan tres machados, unha aixola e un afiador. Os datos obtidos aluden á presenza dunha zona de asentamento habitacional na parte norte (sector 3) e unha área de actividade relacionada coas estruturas de combustión exhumadas na zona sur (sector 1), que se poden adscribir cronoculturalmente á plenitude do bronce.

- 171 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2006/275-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas en Mirás, autovía AG-56 SantiagoBrión e corredor Pardiñas-As Galanas, Ames (A Coruña) PILAR FERNÁNDEZ PINTOS

actuación arqueolóxica realízase debido a que o trazado da autovía Santiago-Brión atravesa a área de protección determinada polo PXOM de Ames para os xacementos do castro de Mirás (GA15002017) e de Mirás de Arriba (GA15002016). Ambos os dous xacementos sitúanse no extremo SE do termo de Ames (A Coruña) e localízanse moi próximos entre si; están separados por uns 200 metros de distancia e comparten unha área de protección ou cautela conxunta para ambos os dous. A principal finalidade perseguida mediante a intervención realizada foi determinar se a área afectada podería conter vestixios arqueolóxicos relacionados cos devanditos xacementos. A actuación consistiu na apertura de varias catas de sondaxe manuais, distribuídas ao longo do tramo de trazado sobre o que pesa a cautela arqueolóxica. Esta superficie compartimentouse en tres zonas, denominadas área 1 (Mirás de Arriba), área 2 (castro de Mirás) e área intermedia (espazo de traza entre ambos os dous xacementos). A superficie final intervida alcanzou os 465,2 m2 (249 m2 en cuadrículas e 216,2 m2 escavados en área), esgotándose nesta a potencia arqueolóxica.

SÍNTESE DE CONXUNTO ÁREA 1: situada no espazo próximo ao xacemento de Mirás de Arriba e, en parte, inserida na súa área de delimitación, mostrou dúas facetas diferenciadas. Así, en toda a súa parte central e extremo setentrional os resultados arqueolóxicos foron totalmente negativos, ao non documentarse restos de estruturas nin presenza de materiais significativos, coincidindo tales factores cunha potencia vexetal escasa. Pola contra, no extremo meridional, onde a rocha aparecía a profundidades superiores, documentábase unha maior proliferación estratigráfica, coa aparición de dous niveis correspondentes a horizontes antigos. Neste punto, xa no límite da área de ocupación, documentáronse todas as estruturas antigas que se citan. Así, localizáronse ata oito estruturas en negativo, correspondentes a: unha gabia lineal (disposta en sentido E/SE a O/NO e sección en U xeminada); unha segunda estrutura lineal (situada en transversal á primeira, con dirección S) e seis foxas, con plantas circulares ou redondeadas. Destaca neste conxunto de estruturas a extremada concentración que mostran, xunto co feito da súa construción sucesiva, que implicou a destrución dunhas por parte das outras. Ao non existir unha colmatación específica destas

Localización da actuación e estruturas principais

- 172 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Sondaxes arqueolóxicas valorativas en Mirás, autovía AG-56 Santiago-Brión e corredor Pardiñas-As Galanas, Ames (A Coruña)

cuadrículas 7 e 8: na primeira delas, rexistrábase un proceso extractivo que pode asociarse ao xacemento castrexo próximo, xa que nos niveis que marcaban esta actividade (UE 2 e UE 3) se recuperaron unicamente fragmentos cerámicos de época castrexa. En canto aos buratos de poste rexistrados na cata 8, de novo pode realizarse a mesma asociación co recinto castrexo. As evidencias recuperadas permiten propoñer a hipótese de que este espazo foi utilizado como zona auxiliar por parte da poboación do castro, situándonos nun período centrado, de xeito xeral, cara ao cambio de era (ss. I a. C-I d. C. ou mesmo algo máis prolongado, quizais cara ao s. II d. C.). Tal periodización apóiase nos datos achegados polos indicios materiais, onde se observa unha combinación de cerámicas domésticas de fábrica castrexa, material de construción romano e un pequeno exemplar de ánfora de viño, correspondente á tan característica e usual Haltern 70.

Detalle das estruturas localizadas no extremo meridional da área 1

estruturas, é imposible determinar a orde de sucesión na súa construción. Si parece comprobado que a gabia lineal documentada en sentido E-O secciona algunhas destas foxas, polo que se deduce que a súa construción foi posterior á existencia destas. Non obstante, o feito de que nos niveis fértiles desta gabia se rexistrasen materiais de épocas distintas (Bronce Final e Idade do Ferro) tampouco fai factible unha periodización precisa (debe terse en conta que tales materiais aparecen nas capas superiores da gabia). Á indefinición cultural únese a de funcionalidade, posto que descoñecemos a utilidade ou uso destas foxas. Finalmente, cómpre mencionar que todas estas estruturas se sitúan nos límites da área delimitada para o xacemento de Mirás, co que comparten case todos os seus trazos (estratigrafía, presenza de foxas no nivel inferior, etc.), segundo os mostraban os seus primeiros investigadores (Parcero Oubiña, 1999 e Parcero/Cobas, 2005). A novidade estriba, neste caso, na presenza das gabias de delimitación espacial. Mantense, igualmente, a cronoloxía achegada inicialmente, situada nun momento entre o Bronce Final e a Idade do Ferro e corroborada polos restos materiais exhumados. ÁREA 2: situada dentro da zona de ocupación de obra máis próxima ao castro de Mirás, este espazo caracterizábase topograficamente como unha área de aba, con pendentes en xeral suaves nas zonas de relanzo, pero con bruscas caídas de cota, con dirección principal cara ao norte e buzamentos secundarios cara ao leste e oeste. Os resultados da intervención nesta área foron bastante diversos e documentáronse procesos antrópicos antigos nas

ÁREA INTERMEDIA: formulada a xeito de complemento informativo, este espazo é o de menor valor arqueolóxico, aínda que engadindo a iso algunhas salvidades: exhúmase un fragmento de muro de desenvolvemento lineal (que probablemente deba adscribirse a momentos máis ou menos contemporáneos), xunto cun nivel estratigráfico que pode interpretarse como un paleosolo, con posibilidades de ser levado ata momentos romanos. Con todo, a presenza de estruturas ou indicios de actividade antrópica en épocas antigas non foi plenamente confirmada en ningunha das cuadrículas intervidas dentro desta área. CONCLUSIÓNS Dado que a superficie intervida se insire dentro do ámbito de dous xacementos diferenciados, os resultados finais deben considerar tal circunstancia. Así, a área 1 corresponde á área de ocupación do xacemento de Mirás de Arriba, onde se concentra a maior parte dos vestixios descubertos. Os trazos principais documentados son semellantes aos observados en intervencións anteriores, engadíndose agora a presenza das estruturas lineais. No caso da área 2 (ámbito próximo ao castro de Mirás), documéntanse evidencias que poderían definir un espazo de uso ou ocupación puntual por parte dos moradores do recinto castrexo anexo. Finalmente, a zona situada entre ambos os dous xacementos non permitiu verificar a existencia de evidencias arqueolóxicas que poidan asociarse a algún dos anteriores.

- 173 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2006/354-0

Control arqueolóxico da demolición dos muros da antiga cetaria anexa á illa de Santa Cristina, Oleiros (A Coruña) SIMÓN PENA BASSO

actuación arqueolóxica proxectada centrouse basicamente na supervisión e control dos traballos de demolición de muros situados de xeito anexo á illa de Santa Cristina, que aparecen recollidos no Proxecto de «Solucións aos efectos da dinámica litoral sobre os sistemas da praia de Santa Cristina e ría do Burgo, T.M. de Oleiros». Esta intervención inscribiuse dentro da modalidade preventiva, xustificada polo feito de que as obras específicas mencionadas se desenvolvían nunha área próxima ao castro de Santa Cristina (GA15058011). As obras sobre as que se formulou a actuación de seguimento e control arqueolóxicos foron os muros entre a illa de Santa Cristina e a punta Fiateira, que foron construídos para delimitar unha cetaria e presentaban un estado de gran deterioración. A mecánica do desenvolvemento dos traballos de control arqueolóxico foi basicamente a inspección visual das tarefas de demolición dos muros pertencentes á cetaria mediante medios mecánicos. De xeito secundario, por petición expresa dos técnicos arqueólogos da delegación, tivo lugar unha revisión das novas achegas de area na praia de Santa Cristina provenientes da draga da ría do Burgo, situada esta baixo a Ponte da Pasaxe. Previamente, revisouse a zona afectada polas obras, na cal se recolleron materiais cerámicos diversos, aínda que todos

moi rodados pola acción do mar e algúns adscribibles á época romana (tegula/ladrillo) e procedentes dos perfís, erosionados polas mareas, do castro de Santa Cristina. As tarefas de demolición transcorreron durante catro días dunha semana de mareas mortas que posibilitaron o acceso da maquinaria. O resultado final foi un espazo aberto ás correntes mariñas, que levará consigo o movemento do recheo de area existente dentro desa cetaria, e fóra dela, entre esta e os cantís. Como resultado das tarefas de demolición das estruturas e das remocións na area para a retirada das cimentacións, non se atopou ningún tipo de estruturas anteriores, nin tampouco materiais arqueolóxicos como os recollidos na fase previa de revisión. En canto á draga da ría, a tarefa consistiu na inspección visual desa area traída a través dunha canalización que desembocaba ao pé do areal. Posteriormente, era redistribuída pola acción das mareas ao longo da praia, e debido ao recrecemento do nivel da praia na zona de descarga de auga e area unha retroescavadora se encargaba de facer labores de amontoamento e posterior extensión deses sobrantes. Os resultados, aínda que positivos, foron relativos, xa que en canto ao achado de materiais (algúns deles de construción, romanos e moi rodados), non podemos afirmar con seguridade que proveñan da zona dragada.

Imaxe superior: inicio; abaixo: final.

- 174 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2006/440-0

Escavación en área do xacemento da Roda, Barreiros (Lugo) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA

intervención arqueolóxica obxecto deste artigo ten a súa orixe no Proxecto de construción da autovía do Cantábrico (A-8). Tramo: Barreiros-Reinante. (Barreiros, Lugo) que está a promover o Ministerio de Fomento e que foi precedida por un control arqueolóxico froito do cal se localizou o castro da Roda. Este xacemento, aínda así, xa fora inventariado a finais dos anos 80, co código GA27005006. Naquela planimetría estaba situado a uns 120 m ao norte do trazado das obras actuais e a uns 300 m ao noroeste da súa verdadeira localización. Posteriormente, na actuación arqueolóxica vinculada aos estudos da E.I.C. desta obra mantívose esta situación, motivo polo cal non se estableceron medidas correctoras específicas para este xacemento. Non obstante, durante os traballos de control e seguimento arqueolóxico das obras de construción deste tramo da A-8, realizados por Pablo Vázquez Liz, se puido comprobar que esta situación inicial estaba equivocada, definitivamente situouse o castro da Roda no centro da traza prevista no P.C., cara ao p.k. 11+500. A descrición inicial deste xacemento correspondía a un asentamento habitacional definido por un pequeno recinto de planta lixeiramente elíptica, duns 35 m de diámetro, defendido por un parapeto dunha altura que oscila entre os 2,5 m no sector S ata algo máis de 1 m nos sectores L e O, así como por un pequeno foxo que circundaba a totalidade do recinto. As dimensións da totalidade do conxunto de estruturas sería duns 47 m de diámetro no eixe N-S e duns 43 m no eixe L-O. Así pois, os traballos de escavación expostos leváronse a cabo na área de cautela establecida (p.k. 11+420 ao 11+580), situada na parroquia de Reinante (Santiago), dentro do termo municipal de Barreiros, na provincia de Lugo. INTERVENCIÓN

FASE I: SONDAXES VALORATIVAS Nesta etapa inicial programouse a realización de 13 catas deseñadas como paso previo para o coñecemento da potencialidade arqueolóxica de toda a superficie delimitada e a investigación das características dos vestixios existentes. Das 13 catas deseñadas, seis estaban situadas no exterior oriental do recinto (catas 1 a 6) e catro no exterior occidental (catas 7 a 10), cunhas dimensións de 8x2 m. En todas estas catas se documentou o mesmo rexistro estratigráfico, con dous niveis de escasa potencia (UE 1 e 2) e sen indicios da existencia de materiais ou estruturas arqueolóxicas. A cata nº 11, situada no sector occidental do recinto, tiña como finalidade documentar a morfoloxía e as características tanto do parapeto como do foxo que o circundaban, motivo polo cal as súas dimensións foron de 16x2 m. Nesta sondaxe, ademais dos estratos 1 e 2, documentamos a presenza de tres novas unidades estratigráficas: - UE 3: estrato documentado no interior do recinto, anexado ao parapeto, e que correspondería á derruba do seu paramento interior. - UE 4: esta unidade corresponderíase co parapeto que rodea e protexe o recinto interior. Está conformado por tres subunidades que pertencerían ao recheo interior (4a), paramento interior (4b) e paramento exterior (4c). - UE 5: esta unidade corresponderíase co foxo que tamén rodea e protexe o recinto interior. Pódense distinguir novamente tres subunidades que pertencerían ao negativo do foxo (5a) e a dous niveis de colmatación (5b e 5c).

ARQUEOLÓXICA: DEFINI-

CIÓN E RESULTADOS

Esta intervención programouse en dúas fases, cunha primeira apertura de varias catas de sondaxe manuais, distribuídas ao longo do tramo do trazado cautelado, seguida da escavación integral do recinto castrexo así como de todas as evidencias arqueolóxicas que se detectaran durante as sondaxes iniciais.

Vista xeral do xacemento da Roda

- 175 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Escavación en área do xacemento da Roda, Barreiros (Lugo)

Nesta sondaxe só se recuperaron dúas pezas líticas. Por último, as catas 12 e 13 foron programadas no interior do recinto, cunhas dimensións de 4x4 m, e documentáronse tan só os estratos 1 e 2. Ademais, a ausencia tanto de materiais como de estruturas arqueolóxicas provocou unha ampliación destas ata os 8x8 m, con resultado igualmente negativo. FASE II: ESCAVACIÓN INTEGRAL Por mor dos escasos resultados derivados da presente intervención, optamos por presentalos en base ás diferentes actuacións executadas: - Escavación do recinto interior: Este proceso non achegou ningún dato novo con respecto ás sondaxes previas, xa que non se documentaron novos estratos e confirmou a ausencia total de estruturas no interior do recinto. Pola contra, recuperáronse finalmente algúns fragmentos cerámicos, 29 en total, aínda que todos eles na UE 1 e 28 pertencen ao mesmo cacharro. Ademais, tamén se recuperou un útil lítico, un canto tallado unifacial. - Escavación da derruba do paramento interior do parapeto: a escavación deste estrato só se realizou en zonas puntuais. Deixouse á vista un paramento pétreo de cachotería sen argamasa de 0,6-1 m de altura e cunha única fiada de pedras. Este proceso foi o que achegou os mellores resultados en canto aos restos materiais, xa que na UR 11C-4 se exhumaron un total de 287 fragmentos cerámicos, todos eles do mesmo cacharro, e na UR 12G se recuperaron 123 fragmentos cerámicos de dous cacharros. Ademais, tamén se recolleron cinco obxectos líticos, incluída unha punta de frecha de seixo coa base cóncava (UR 10G-2), e unha moeda de cobre medieval de orixe portuguesa, na UE 1 da 11G-3, concretamente un ceitil de Afonso V-século XV- da ceca de Porto. - Limpeza do foxo e do paramento exterior do parapeto: este proceso permitiu confirmar que ambos os dous elementos circundaban completamente o recinto, agás unha pequena zona puntual no sector nororiental do xacemento, onde se atopa o acceso ao interior do recinto, así como o mal estado de conservación do paramento exterior, que xa desapareceu en moitos puntos. Polo que respecta ao acceso, este realízase a través dunha rampla que presenta unha inclinación moi lixeira e forma de

Vista da rampa de acceso, dende o NL

funil, xa que vai estreitándose ata reducirse a pouco máis de 1 m de anchura. Aínda así, nada máis cruzar o portón, e como pode observarse polo paramento interior do parapeto, esta anchura volve incrementarse ata os 2,4 m. Polo que respecta ao paramento exterior, este presenta unhas características semellantes ás da cara interna, conservándose unha altura máxima duns 40-50 cm, aínda que polas derrubas localizadas na base do foxo a súa altura orixinal debería oscilar entre 1,6 e 2 m, mentres que a anchura total sería de 3-3,2 m. Por último, e polo que respecta ao foxo, este ten unha anchura media de 3,4 m e unha profundidade que oscila entre 0,7-0,9 m, colmatado por dúas unidades estratigráficas: - UE 5b: estrato de terra arxilosa, compactado, de cor ocre amarelenta e con abundantes pedras de granito, seixo e cuarcita, de mediano e grande tamaño, procedentes da derruba do paramento exterior do parapeto. Este estrato localízase na parte inferior do foxo, cunha potencia máxima de 44 cm, así como no espazo existente entre o foxo e o parapeto, onde a potencia máxima se reduce a 20 cm. - UE 5c: estrato de terra orgánica, de cor denegrida, arxiloso, compactado e escasa pedregosidade, aínda que neste nivel tamén atopamos algunhas pedras procedentes do derrubamento do paramento exterior. Este estrato localízase na metade superior do foxo, cun espesor máximo de 36 cm.

- 176 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2006/482-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no Castro, A Casilla, S. Pedro de Santa Comba (Lugo) JOSÉ FRANCISCO DOVAL GALÁN

Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Vivenda estaba a construír a autovía Sarria-A6 (Nadela). No treito I estaba afectado o xacemento coñecido como O Castro, A Casilla, S. Pedro de Santa Comba (Lugo) GA27028145. Nos estudos previos detectouse a afección directa sobre o castro. Polo tanto, foi necesario acometer unha actuación arqueolóxica preventiva consistente na realización de sondaxes manuais para valorar o potencial arqueolóxico do espazo comprendido entre o PK 0+170 e o PK 0+720. Proxectouse a realización de 20 sondaxes manuais de 4 m x 4 m que, en función dos resultados, podían ser complementadas con sondaxes mecánicas. A distribución foi aleatoria, pero concentrábase un número maior de sondaxes no contorno inmediato do castro. Os pasos que se seguiron e a metodoloxía aplicada resúmese no seguinte: 1. Situáronse as sondaxes manuais empezando polas que presentaban menor potencial arqueolóxico. 2. Unha vez rematadas as sondaxes manuais, complementouse o labor con sondaxes mecánicas que foron realizadas por medio dunha pa mixta que fixo gabias dun metro de ancho por unha lonxitude mínima de 10 m. 3. Baixouse o terreo horizontalmente, seguindo as unidades estratigráficas. 4. O rexistro de todos os datos recolleuse en fichas específicas.

5. Elaborarase a documentación gráfica das distintas fases do traballo, das sondaxes e dos seus niveis, así como dos restos arqueolóxicos. 6. Fixéronse os planos e tomáronse as cotas necesarias para a correcta documentación e interpretación dos resultados.

Vista aérea

Situación das estruturas arqueolóxicas respecto a traza

ESTRUTURAS No espazo comprendido entre o PK 0+170 e 0+720 existen dous foxos e 5 canles. Todas as estruturas aparecen en negativo. AS CANLES. Están escavadas na rocha, que é branda. En todos os casos son lineais. A súa disposición é máis ou menos radial, arredor do cumio do outeiro. A súa sección é cadrada ou cuadrangular. En ningún caso se localizou o inicio e o final destas estruturas, xa que a traza aféctalles parcialmente (Véxase Táboa 1). OS FOXOS 1.º foxo: Non se escavou a totalidade da súa anchura, xa que aproximadamente 2/3 están fora do espazo de expropiación. O primeiro foxo é perimetral ao castro e está inmediatamente despois do parapeto. Nesta zona non se conserva o dito parapeto, xa que foi arrasado e, pola estratigrafía do foxo, usouse a terra que o compoñía para reencher o foxo. Existe memoria oral da existencia deste foxo aínda aberto. Hai uns 50 anos, era coñecido polos veciños como a lagoa, xa que

- 177 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Sondaxes arqueolóxicas valorativas no Castro, A Casilla; S. Pedro de Santa Comba (Lugo)

Táboa 1. Dimensións das canles

ORIENTACIÓN

LONXITUDE

ANCHO MÁX.

ANCHO MÍN.

ANCHO FONDO

FONDURA

N-S

14,58 m

3,21 m

1,41 m

entre 35 cm e 1,09 m

entre 1,73 m e 2,15 m

Canle 1

ANCHO SUPERIOR MÁX./MÍN. Canle 2

N-S

21 m

1,36 / 1,12 m

19-35 cm

60-85 cm

Canle 3

SW-NL

28,09 m

1,58 / 0,85m

0,50-0,70 m

0,73-0,87 m (1,40 dende a superficie do prado)

Canle 4

W-L

23,04 m

2,06/1,52 m.

0,71-0,83 m

0,75-0,77 m (1,20 dende a superficie do prado)

Canle 5

W-L

26 m

2,20/1,20 m

0,55-1,17 m

0,79-0,90 m (1,10 dende a superficie do prado)

Táboa 2a. Dimensións do 1º foxo

ORIENTACIÓN

LONXITUDE ESCAVADA

ANCHO SUPERIOR MÁX.

ANCHO INFERIOR MÁX.

FONDURA MÁXIMA

N-S

35 m

3,25 m

1,26 m

2,48 m

Táboa 2b. Dimensións do 2º foxo

ORIENTACIÓN

LONXITUDE ESCAVADA

ANCHO SUPERIOR MÁX./MÍN.

ANCHO FONDO

FONDURA

NNL-SSW / NNW-SSL

77,14 m

2,50/2,30 m

1,65-1,82 m

1,63-1,75 m

ANCHO MÁXIMO 5,79 (entre PK 0+447 e 0+463)

aquí acumulábase a auga de chuvia e orientábanse cara ao foxo as augas de escorrentía dos terreos (Táboa 2a). 2.º foxo: Conforma unha segunda liña defensiva. Non pecha totalmente o perímetro do castro. É de maior lonxitude que o primeiro foxo, pero o seu ancho e fondura son menores. A súa colmatación foi moi anterior á do primeiro foxo, aínda que a parte superior, que estaba algo máis baixa que o terreo das leiras, funcionou durante bastante tempo como rego para desaloxo da auga, aproveitando a pendente natural. Cando se pechou definitivamente este rego, utilizouse terra do castro. Nesta capa superior aparece abundante material cerámico non rolado e fracturado como consecuencia da súa manipulación (Táboa 2b). MATERIAIS Os restos mobles de interese arqueolóxico foron localizados no interior das estruturas. - Nas canles apareceron 12 anacos cerámicos que pertencen a olas e a unha vasilla de almacenamento. Os anacos están moi fragmentados e rolados. O seu aspecto é o característico da cerámica castrexa. - Nos foxos aparece unha cantidade maior de cerámica, toda ela de época romana baixo imperial. Nos niveis de recheo onde dominan os procesos naturais esta cerámica está moi rolada e alterada. Nos recheos recentes, de orixe antrópi-

ca, a súa conservación é boa, apenas presenta desgaste por erosión. A meirande parte dos anacos son de cerámica común e pertencen a distintos tipos de olas. ESTRATIGRAFÍA A existencia de 7 estruturas en negativo deu lugar a unha gran cantidade de us que non é posible expoñer nesta sinopse. As súas características xerais resumímolas nos seguintes aspectos. CANLES. Os primeiros niveis de recheo son do momento da súa construción, xa que na fase final da escavación vaise deixando terra atrás; é dicir, a terra non se saca á superficie. Nun momento posterior, prodúcese a derruba dos laterais da canle e da terra acumulada sobre estes. Finalmente, prodúcese unha colmatación como consecuencia da formación natural do terreo e do traballo da terra. FOXOS. As primeiras us son a consecuencia de recheos basicamente naturais. No caso do primeiro foxo, apréciase con claridade que permaneceu durante períodos longos con auga. O segundo foxo vaise enchendo como consecuencia de procesos naturais de arrastre e formación do terreo. Finalmente, estes foxos son reenchidos intencionadamente. O primeiro foxo ten niveis espesos e uniformes que se corresponden coa utilización de maquinaria pesada e o segundo foxo presenta un nivel final de recheo realizado con medios manuais.

- 178 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2006/524-0

Escavación do anel lítico periférico, extracción, traslado e posta en valor do bolo granítico con gravados. Betote, Sarria (Lugo) JUAN A. CANO PAN

aparición na zona 1 durante a intervención arqueolóxica en Betote (Sarria, Lugo), dentro das obras da autovía A6 Nadela-Sarria, dun bolo granítico con cazoletas gravadas, que se asociaban a diversas estruturas arqueolóxicas e que se poden encadrar no Calcolítico, entre as que destacaba un anel lítico que rodeaba o propio bolo, levou a que se establecese como medida correctora a completa escavación do citado anel e a que se trasladase o bolo. METODOLOXÍA A escavación do anel, que xa se escavara parcialmente no transcurso da intervención. Despois dunha análise detallada dos posibles procedementos para a extracción e o traslado do bolo, estimouse que o procedemento máis axeitado e o que tiña visos de proporcionar uns resultados máis satisfactorios era o de subdividilo, in situ, en varios fragmentos que puidesen ser manipulados polos guindastres e, polo tanto, ser máis compactos e homoxéneos. Para a retirada e o traslado dos fragmentos articulouse un sistema baseado en introducir neste unhas ancoraxes que permitirán a súa suspensión e traslado. O tipo de ancoraxe elixida tivo en conta que en ningún caso se fixasen no bolo elementos metálicos que puidesen, tras un proceso de degradación, fracturar o bolo. Por iso optouse por aproveitar as perforacións das mostras e realizar novas perforacións nas que inserir unhas barras de ferro que servirían de ancoraxe. Para a fragmentación do bolo optouse finalmente polo fraccionamento deste, mediante o emprego dun fío de diamante.

Bolo in situ en proceso de serrado

RESULTADOS A zona 1 da intervención caracterizouse pola presenza dun xacemento calcolítico que se articulaba en dous sectores que, aínda que estaban intimamente relacionados, se delimitaban como dous espazos claramente diferenciados. O xacemento no seu conxunto configura un espazo simbólico-ritual. O sector 1 co propio bolo que se atopa no interior dunha estrutura pétrea, que conforma un pequeno anel lítico periférico (UE 56), de tendencia circular. O anel aproveitaba o propio afloramento subxacente ao bolo e alcanzaba un maior desenvolvemento na súa parte sur. O anel defínese cunha cara interna e outra externa con pedras en moitos casos fincadas e un recheo pétreo interior. O conxunto conformado polo bolo e o seu anel aparecía delimitado por unhas foxas lonxitudinais, que podería conformar un novo anel delimitador, aínda que esta vez sería un pequeno foso. A conservación e definición desta estrutura presenta problemas nas partes leste e oeste derivadas da propia dinámica da aba que erosionou as estruturas lonxitudinais ao sentido da pendente, que puideron servir de canle erosiva. Mentres que as transversais a esta, aínda que as erosionou, tamén as reenchía de sedimento, o que favoreceu a súa conservación e a súa mellor definición. As partes desta estrutura definidas con claridade son: a foxa de delimitación norte (UE 158) que, cunha dirección xeral leste-oeste, serve de elemento delimitador e separador do sector 2, no que aparecen as concentracións cerámicas. A foxa de delimitación sur (UE 32) mantén a mesma orientación leste-oeste e defínese por unha estrutura escavada no xabre que nos extremos xira cara ao norte que, unido a que o extremo oeste da gabia norte xira cara ao sur, pode supoñer que, en orixe, se tratase doutro anel delimitador do bolo. Un pouco máis ao sur, aparece outra foxa (UE 30) paralela á anterior pero que remata perdéndose na súa parte leste. A retirada do anel lítico e a escavación dos restos de sedimento, que non se escavaran, non proporcionaron información significativa que amplíe a que xa se tiña sobre o xacemento. As características do anel, a implantación dos fragmentos pétreos, así como a preparación do substrato, manteñen as características documentadas durante a anterior retirada parcial do anel. En relación cos obxectos recuperados, tan só se recolleron tres fragmentos na limpeza das superficies exteriores do anel.

- 179 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Escavación do anel lítico periférico, extracción, traslado e posta en valor do bolo granítico con gravados. Betote, Sarria (Lugo)

Traslado do bolo e detalle

EXTRACCIÓN, TRASLADO E RECOLOCACIÓN DO BOLO O bolo seccionouse en catro fragmentos. Primeiro seccionouse transversalmente, tanto a peza desprendida como a inserida aínda no substrato, de forma que se formase un plano o máis horizontal posible. Despois seccionouse o bolo pola súa base. Tamén seguindo un plano o máis horizontal

posible. O fraccionamento das pezas realizouse consecutivamente, sen extraer ningunha das pezas seccionadas e permaneceron todas as partes na súa situación. Unha vez seccionado o bolo para o seu traslado, tendo en conta o peso e volume dos fragmentos. No seu conxunto pesaron 112 toneladas e o fragmento máis pequeno alcanzaba as 19 toneladas. Instaláronse dous guindastres, un para a retirada das pezas e outro para montar as pezas. Para a reinstalación do bolo acondicionouse, antes da retirada do bolo e próximo á súa situación orixinal, un espazo de titularidade pública. A retirada das distintas pezas, unha vez seccionado o bolo, realizouse izando os fragmentos por medio das ancoraxes inseridas e cargáronse en camións, cos que se trasladaron á súa nova situación. Unha vez na nova situación, introducíronse de novo as ancoraxes nos seus puntos e o outro guindastre procedeu á súa colocación, orientando e nivelando o fragmento basal de forma que se mantivese a relación espacial do bolo co seu ámbito. Unha vez situado o fragmento basal, colocáronse os outros fragmentos de forma que finalmente o bolo recuperou a súa morfoloxía e mantivo a súa orientación. O fragmento basal estabilizouse por medio dun lixeiro anel de formigón que, unha vez acondicionado, non será visible. No proceso de extracción, traslado e recolocación do bolo tan só se produciu algún descascado nas superficies próximas aos planos de fractura realizados. O resultado foi óptimo, salvo estes pequenos descascados. Por último, convén sinalar que resta por efectuar o acondicionamento final, tal e como se establece no escrito da DXPC, onde se indica que se coordinará con esa dirección xeral «as características do acondicionamento do ámbito inmediato do elemento e dous accesos, así como dous paneis explicativos precisos». Polo que, unha vez que se definan estes aspectos e se leven a cabo concluirase a recolocación do bolo.

- 180 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2006/548-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas e actuacións complementarias en Castriño de Bendoiro, Lalín (Pontevedra) Mª PILAR FERNÁNDEZ PINTOS

actuación arqueolóxica desenvolvida presentábase como parte integrante do «Proyecto de Construcción de Plataforma. Línea de Alta Velocidad. Corredor Norte-Noroeste. Eje: Ourense-Santiago de Compostela. Tramo: Lalín-Santiago. Subtramo: Lalín (Baxán)-Lalín (Anzo)», promovido polo Administrador de Infraestruturas Ferroviarias (ADIF), do Ministerio de Fomento. Esta intervención execútase no espazo e no contorno do denominado Castriño de Bendoiro, pertencente á entidade parroquial de San Miguel de Bendoiro, no termo municipal de Lalín, da provincia de Pontevedra. Debido a que o Castriño de Bendoiro (GA36024024) na súa situación real se atopaba directamente afectado polo trazado deseñado dentro do proxecto construtivo citado, facíase necesaria unha intervención específica con respecto a el cuxa prioridade debía centrarse na documentación exhaustiva sobre as súas características (configuración completa, extensión global, investigación dos recintos aterrazados anexos, posible existencia de vestixios no espazo exterior, etc.), de maneira que os seus resultados permitisen planificar as actuacións necesarias que se debían seguir en fases posteriores.

triño e contorno, elaborouse o levantamento taquimétrico da área intervida, á que se lle uniu o próximo castro de Bendoiro, ao tempo que se efectuaba un voo de obra completo. RESULTADOS A. Definición dos límites visibles do xacemento Os límites virían marcados pola presenza das liñas de foxo documentadas, estruturas que puideron observarse tanto no sector sur coma ao norte do recinto principal do xacemento. Posto que naqueles momentos non se coñecían os trazados completos destas liñas delimitadoras, nin como se solucionaba o entronque dos foxos situados ao sur coas gabias localizadas no sector norte, proponse agora unha interpretación destes dous sectores por separado: - Liñas de foxo no sector meridional: puideron documentarse nesta zona ata tres trazados distintos de foxos, aos que se denominou foxos 1, 2 e 3. O primeiro correspóndese co que se atopa máis próximo á muralla e o terceiro ao máis afastado dela. Os tres parecen manter uns trazados concéntricos e os dous primeiros están separados por moi pouco espazo (na zona leste escasamente 6 metros), mentres que o foxo 3 se atopa bastante máis afastado (uns 40 m sepárano do foxo 2). O foxo 1 presenta unha gran profundidade e considerable anchura e discorre en todo momento pegado aos pés da

PROCESOS E MÉTODOS DE ACTUACIÓN A intervención global levou consigo a realización das seguintes actuacións xerais: ROZA INICIAL: dentro do ámbito espacial de obras e combinando actuacións manuais e mecánicas, eliminouse a maleza que poboaba toda a zona. APERTURA DE CATAS DE SONDAXE MANUAIS: realizáronse finalmente un total de 22 cuadrículas de sondaxe, localizadas na zona do xacemento e contorno próximo, abranguendo unha superficie total de 791,6 m2. APERTURA DE GABIAS DE SONDAXE MECÁNICAS: executáronse 7 cuadrículas mecánicas, situadas nas pendentes da ladeira norte do xacemento, intervíndose así os 280 m2 programados. LEVANTAMENTOS TOPOGRÁFICOS E FOTOGRAFÍA AÉREA: ao se remataren as sondaxes arqueolóxicas e coñecidos os trazos constituíntes do CasPlanimetría final das sondaxes. Conxunto arqueolóxico e actuacións no Castriño. - 181 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Sondaxes arqueolóxicas valorativas e actuacións complementarias en Castriño de Bendoiro, Lalín (Pontevedra).

Aparecen localizados en zonas polo xeral con acusadas pendentes e poden distinguirse dúas modalidades principais: as gabias de pequeno calado (anchuras próximas a 1 metro e profundidades similares) e os foxos, de maior envergadura.

Foto aérea ao final da intervención: catas executadas, con vista do Castriño e castro de Bendoiro

muralla de peche do recinto principal. O seu trazado aínda pode observarse en superficie en todo o sector meridional e parte do oriental do recinto. O foxo 2 apareceu nas C-11, C-10, C-09 e C-16, existindo unha gran variedade de deseños no seu percorrido, aínda que parece manter unha certa norma: canto máis cara ao oeste aparece a anchura é menor, mentres que, a medida que avanza cara ao sector oriental vai abríndose paulatinamente ata dimensións insospeitadas (na C-16 non chegou a detectarse o seu lateral leste). Pola súa banda, o foxo 3 é o máis escasamente documentado, tan só recollido completamente na cata 8 (os restos vistos na cata 7, posiblemente moi alterados, chegan a facer dubidar da súa condición defensiva). Co complemento da muralla de peche, o sistema defensivo e delimitador do sector meridional do xacemento convertíase no máis facilmente identificable naqueles momentos. - Liñas de foxo no sector setentrional: o extremo norte do recinto castrexo amosábase bastante máis complexo á hora de definir os trazados dos foxos que se localizaban parcialmente. Así, nesta zona chegaron a establecerse ata 6 posibles liñas de foxo distintas, con características formais moi diferentes entre si e trazados que, no estado de coñecemento das sondaxes, non resultaban fáciles de explicar.

B. Modalidades de ocupación, estado de conservación e apuntamentos cronolóxicos A partir dos traballos efectuados, non parece evidenciarse máis que un só recinto de ocupación no Castriño, o cal acapararía toda a plataforma superior e partes das primeiras terrazas polo sector N. Cabe destacar o feito de que o extremo setentrional desta plataforma superior aparecía moi alterado, debido ás modificacións provocadas polo seu acondicionamento como zona agrícola e forestal. Se se consideran os restos estruturais documentados en todas as catas abertas no recinto interior (buratos de poste, rebaixes lonxitudinais, fondo de cabana da C-17, etc.) así como a súa dispersión por este espazo, cabería concluír que practicamente todo este recinto estaría ocupado por construcións realizadas con materiais perecedoiros, sendo as súas bases de sustentación elementos como postes e paredes de armazón vexetal. Con respecto ao estado de conservación destas evidencias, foron documentadas importantes alteracións, sufridas por estas estruturas ao longo do tempo, restando delas os negativos (en case ningún caso se localizaron pavimentos, mentres que parte dos propios negativos aparecían semi-arrasados, ao que se lle debe unir tamén a escasa altura conservada do único muro aparecido neste espazo). Aínda así, contamos con algunhas excepcións ao que parece ser norma xeral, é o caso das estruturas da C-19, onde se conservaba o fogar, fosas con recipientes, etc. En ausencia dun estudo completo do material moble recuperado, as observacións xerais feitas ata o momento apuntan a unha periodización situada cara á fase final da Idade do Ferro (ss. III-I a. C.), sen indicios claros de presenza romana. Debemos apuntar finalmente que desde mediados do ano 2007 foi executada unha intervención maior nas zonas sur e norte do Castriño de Bendoiro, constatando a existencia de estruturas singulares na parte sur (posible zona de enterramento) e un complexo e extenso sistema de foxos e gabias perimetrais (con camiño de acceso incluído), sistema que abrangue a superficie conxunta formada polos dous castros inventariados neste lugar.

- 182 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2006/651-0

Control arqueolóxico da limpeza de vexetación dunha parcela na área de protección do xacemento das Grobias, Oroso (A Coruña) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ

ste texto dá conta dos resultados obtidos nos traballos de limpeza de vexetación e posterior estudo arqueolóxico realizados durante novembro de 2006 no xacemento mineiro de época romana das Grobias (GA15060028), situado nas Grobias-Porto Avieira (Oroso, A Coruña). O ámbito de estudo comprendía os terreos incluídos no cuarteirón 1 do sector 2 do Plan parcial cuxa execución está prevista nesta zona, co propósito de incorporar ao devandito Plan parcial as cautelas patrimoniais necesarias. Segundo a ficha de Inventario da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural do ano 1988, o xacemento correspondíase tipoloxicamente cunha explotación mineira de recursos primarios, conservándose con dirección NNE-SSW dous cortes paralelos no terreo, un de 400 m de lonxitude e 30 m de anchura máxima, denominado Grobia Grande, e outro de 300 m de lonxitude e 20 de anchura, coñecido como Grobia Pequena. Con posterioridade a esa data, o proceso de urbanización realizado na zona supuxo a destrución da Grobia Grande e a práctica desaparición da Grobia Pequena. Nas inmediacións consérvanse restos da infraestrutura hidráulica auxiliar da explotación (unha balsa e o trazado de dúas canles, localizadas no cuarteirón 1 do sector 1). Para a documentación dos restos do xacemento existentes no cuarteirón 1 do sector 2 do Plan parcial realizáronse os seguintes traballos: - Limpeza de vexetación e roza con medios mecánicos baixo control arqueolóxico dos terreos do sector 2, sen chegar a afectar en ningún momento o nivel superficial do terreo. O ámbito rozado chegaba polo N ata o trazado do tendido eléctrico que, con dirección E-W, atravesa a zona mediosuperior do sector 2, e coincide de modo aproximado co límite N da área de respecto do xacemento. - Prospección arqueolóxica intensiva de toda a superficie do sector 2. - Análise das evidencias arqueolóxicas documentadas en superficie e documentación mediante a realización dun levantamento planimétrico do sector. O ámbito de estudo, dividido en dúas metades por unha parcela privada que ocupaba a zona media do sector de N a S, mostrou un estado de conservación desigual en segundo que zonas:

Zona W: a metade occidental do sector 2 atopábase totalmente alterada por remocións recentes, con desmontes e acumulacións de terra dispersas por toda a zona. A prospección efectuada non documentou a presenza de ningún tipo de resto ou indicio arqueolóxico. Zona E, metade S: a zona oriental do sector 2 presentaba na súa metade S unha topografía aparentemente exenta de alteracións. No seu ámbito documéntase a presenza de vestixios da infraestrutura hidráulica auxiliar do xacemento mineiro, manifestados nos seguintes restos: - Con orientación N-S, a pegada case totalmente colmatada dunha canle de 80 m de lonxitude, trazado rectilíneo, 5,30 m de anchura máxima entre bordos e unha profundidade de 80 cm. - A pegada dunha balsa escavada no terreo, de forma circular e 23 m de diámetro. - Nun tramo de 30 m, os restos moi colmatados dunha segunda canle, apenas apreciable en superficie. Cunha profundidade duns 50 cm e unha anchura entre bordos de 2,90 m, a súa pegada desaparece á altura da balsa. Zona E, metade N: este ámbito, en contraste co anterior, mostra unha topografía irregular, produto presumiblemente dos mesmos movementos de terras recentes que afectaron o

Balsa circular colmatada

- 183 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Control arqueolóxico da limpeza de vexetación dunha parcela na área de protección do xacemento das Grobias, Oroso (A Coruña)

lado W do sector. Aínda así, aprécianse vestixios do trazado de dúas gabias, posible continuación das dúas canles documentadas máis ao S, que, ao contrario que nesa zona, parece que sufriron alteracións en forma de ensanchamentos e reescavacións, conservándose indicios do seu trazado só en zonas puntuais del. Como conclusión, o estudo realizado ofreceu as seguintes perspectivas: - Os restos arqueolóxicos localizados no sector 2 do Plan parcial constitúen a continuación da infraestrutura hidráulica xa documentada mediante traballos anteriores no sector 1. - Os devanditos restos só presentan un estado de conservación aparentemente libre de afeccións recentes na metade S do sector. Na metade N só se conservan posibles trazas moi alteradas do sistema hidráulico.

Restos de canal

- 184 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2006/679-0

Escavación en área no xacemento de San Tomé de Nogueira, Meis (Pontevedra) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA

intervención arqueolóxica obxecto do presente artigo ten a súa orixe no Proxecto de construción autovía do Salnés. Treito: enlace coa PO531-Sanxenxo que está a executar a empresa Salnés, UTE e que foi precedida por unha sondaxe mecánica froito da cal se localizou este novo xacemento. Os traballos de escavación expostos leváronse a cabo na área de cautela establecida (p.k. 1+220 ao 1+460), situada nas proximidades da igrexa parroquial de San Tomé de Nogueira, dentro do termo municipal de Meis, na provincia de Pontevedra. A INTERVENCIÓN ARQUEOLÓXICA: RESULTADOS Os traballos realizados nesta intervención permitiron confirmar dous feitos xa apuntados nas sondaxes mecánicas previas: por un lado, os importantes desniveis existentes na zona de actuación como consecuencia dos aterrazamentos realizados para acondicionar o terreo para o cultivo, circunstancia que provocou que a UE 1 teña unha potencia máxima da ata 2,3 m; e por outro, a ausencia da UE 2 nunha parte importante do xacemento, motivo polo cal a UE 1 se converte na única unidade estratigráfica común a todo o xacemento. Non obstante, hai que sinalar que esta ausencia estaría vinculada ás modificacións antrópicas provocadas pola construción das diferentes estruturas arqueolóxicas. Polo que respecta ao resto das unidades estratigráficas rexistradas, estas aparecen asociadas ás diferentes estruturas nas que foron localizadas. Durante os traballos de escavación localizáronse un total de 763 estruturas que poderiamos agrupar nas seguintes categorías: - 606 buratos de poste, ben illados ou ben formando parte dunha estrutura máis complexa, de carácter habitacional. - 18 fosas, que se caracterizan por estar escavadas no substrato xeolóxico e/ou na UE 2, cunha planta tendente ao círculo ou á elipse, e da que resulta imposible precisar a súa funcionalidade. - 16 estruturas lineais, incluíndo seis gabias modernas para o cultivo Vista xeral do xacemento

de viñedos, dúas liñas de aterrazamento castrexo para facilitar a habitabilidade do terreo e oito sucos ou pequenos rebaixes lineais escavados no substrato xeolóxico de tamaños moi diferentes, aínda que se caracterizan por seren moi estreitos e pouco fondos: 8-10 cm de ancho e 5-10 cm de profundidade. - 97 zapatas modernas, de planta rectangular, para o cultivo dos viñedos. - 5 estruturas de combustión, denominación coa que facemos referencia a unha serie de depósitos que se caracterizan pola presenza de terra carbonizada e/ou rubrefactada, aínda que as cinco estruturas catalogadas nesta categoría presentan características ben diferentes. - 3 silos ou fosas de almacenaxe, xa abandonadas e colmatadas dúas delas con 25 fragmentos de muíños planos. - 8 estruturas habitacionais, dúas delas superpostas, que presentan unha morfoloxía moi diferente, tanto na planta como no sistema construtivo, aínda que todas teñan en común o emprego de materiais perecedoiros. - 11 estruturas indeterminadas que, por diferentes motivos, resulta complicado adscribir a calquera dos grupos expostos anteriormente, tendo como único elemento común o tratarse de estruturas escavadas no substrato xeolóxico.

- 185 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Escavación en área no xacemento de San Tomé de Nogueira, Meis (Pontevedra)

Vista final dunha das construcións con zócalo

CONCLUSIÓNS Neste punto, por mor do estado actual da investigacións deste xacemento, imos tan só apuntar algunhas das características básicas que poden permitir unha aproximación cronocultural ao xacemento de San Tomé: - Morfoloxía do emprazamento: este xacemento atópase situado na ladeira nororiental dun pequeno outeiro, cunhas pendentes ben suaves, e ausencia total de estruturas de carácter defensivo. Estas circunstancias poderían estar explicadas pola antigüidade do propio xacemento (momentos iniciais da Idade do Ferro, nun primeiro paso cara a unha sedentarización estable) ou simplemente por tratarse dun asentamento de carácter agrícola e rural, un tipo de xacemento bastante común na Europa Occidental, aínda que escasamente documentado en Galicia, e cun amplo abano cronolóxico. Esta última lectura estaría reforzada polos numerosos restos materiais que aparecen asociados ás actividades agrícolas (109 muíños e mans de muíños) así como polos tres silos documentados. - Morfoloxía das estruturas: neste punto centrámonos tan só nas estruturas que foron definidas como habitacionais e que presentan unha morfoloxía moi diferente, tanto na planta como no sistema construtivo, aínda que todas teñan en común o emprego de materiais perecedoiros. Polo que respecta ao sistema construtivo detectamos tres morfoloxías diferentes: delimitación do contorno a través de buratos de poste illados, delimitación do contorno a través de pequenos sucos con postes intercalados e zócolos pétreos. Neste xacemento detectamos en dous casos a superposición

de zócolos pétreos sobre outras estruturas anteriores realizadas a base de buratos de poste illados. Estas mesmas morfoloxías, con pequenas variacións, aparecen en diferentes xacementos castrexos, aínda que a conxunción das tres nun único xacemento tan só as documentamos no castro da Graña. Polo que respecta á planta tamén detectamos tres morfoloxías diferentes: circular, rectangular coa cabeceira semiesférica e ortogonal. A primeira, a máis común, aparece documentada en todos os xacementos de época castrexa; mentres que as outras dúas presentan certa orixinalidade. Así, de estruturas rectangulares con cabeceira circular tan só atopamos paralelos, e moi escasos, en xacementos que corresponderían a momentos iniciais da Idade do Ferro ou da súa Primeira Fase, todas elas realizadas en materiais perecedoiros ou combinando estes con zócolos pétreos. - Materiais cerámicos: foron rexistrados e inventariados un total de 5.497 fragmentos cerámicos que corresponden, cando menos, a dous momentos cronoculturais diferentes: 4.115 de época castrexa e 1.382 de época romana. Nos momentos actuais da investigación, dificultada polo estado de conservación das pezas, os datos achegados polo seu estudo son moi escasos, aínda que parecen sinalar para as primeiras un momento bastante recente do mundo castrexo, entre o IVIII a. C. ata o cambio de era. - Materiais líticos: a información cronocultural achegada por estes materiais nunca é, xeralmente, moi significativa. Non obstante, neste caso, a presenza, por un lado, de numerosas pezas de muíños e, por outro, a ausencia total de muíños de tipo circular, podería sinalar unha cronoloxía anterior ao século I a. C. - Materiais metálicos e vítreos: durante o proceso de escavación recuperáronse un total de 27 obxectos metálicos (21 de bronce , 2 de ferro e 3 brazaletes de prata), dúas doas de pasta vítrea e unha escoura, posiblemente de cobre. Estes materiais tampouco dan datos cronoculturais moi precisos, ben pola longa persistencia que tiveron moitos deles, no caso dos colgantes ou das doas, ou ben pola descontextualización dos descubrimentos. Non obstante, dúas destas pezas permiten unha pequena aproximación cronolóxica. Por un lado, a fíbula ST-C-16, unha fíbula de bisagra con longo traveseiro recuberto cunha espiral ornamental, que debería situarse entre os séculos IV-III a. C.; e por outro, a punta de frecha, do tipo 11b de J. Ramón (1983) e de Ferrer (1996), unha punta de forma lanceolada con remate en cubo, que acada a súa máxima difusión nos séculos VI-V a. C., persistindo aínda no século IV.

- 186 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2006/741-0

Escavación arqueolóxica en área do GA15070128, A Mourela 5, As Pontes de García Rodríguez (A Coruña) RAMÓN FÁBREGAS VALCARCE e ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ

reséntanse os resultados dos traballos de documentación e escavación arqueolóxica en área realizados do 3 de xaneiro ao 29 de marzo de 2007 no xacemento arqueolóxico GA15070128 A Mourela 5, na zona coñecida como Círculo Lítico da Mourela, localizada no concello das Pontes de García Rodríguez (A Coruña), co fin de proceder á liberación da cautela arqueolóxica dos terreos nos que se asentaba o xacemento, afectados pola realización do Proxecto Autovía Ferrol-Vilalba. Treito: núcleo urbano das Pontes-Cabreiros. Clave: GAL/00/77.1. Esta actuación foi promovida pola Dirección Xeral de Obras Públicas da Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Transportes da Xunta de Galicia. A encarga da escavación realizouse a través da empresa adxudicataria do proxecto construtivo, a sociedade Cabreiros UTE. O xacemento A Mourela 5 localízase nunha dorsal na zona alta dos Montes da Fraga Verde, sobre a divisoria de augas da marxe esquerda do río Chamoselo, afluente do Eume. A súa situación destaca por posuír un amplo dominio visual do contorno, orientado fundamentalmente cara ás depresións hidromorfas localizadas ao N e ao E e ao pequeno paso entre elas ocupado polo río Chamoselo. Os traballos arqueolóxicos iniciáronse co microtopografado da área cautelada e a limpeza e regularización do xacemento, que estaba parcialmente escavado por unha intervención anterior. O posterior desenvolvemento en área da escavación supuxo a retirada dos depósitos que conformaban as distintas estruturas localizadas, chegándose en toda a superficie da área cautelada ata o nivel natural de transición ao substrato. En termos xerais, o chan do xacemento consta de dous niveis orgánicos de potencia centimétrica, diferenciables polo cromatismo e a cantidade de materia vexetal visible sen des-

Fondo de cabana

compoñer. Un terceiro horizonte decimétrico aparece entre os anteriores e o substrato rochoso, procedente da meteorización das filitas e cun aspecto arxiloso. Baixo este, aparece xa o substrato de lousa. Os estudos realizados de xeito interdisciplinar a partir da información obtida mediante a escavación documentaron que a configuración do xacemento vén dada pola presenza das seguintes estruturas: FONDO DE CABANA Comprobouse a existencia dos restos dun fondo de cabana de planta cuadrangular, 9 m de lonxitude e 5 de anchura, cunha estrutura constituída por un zócolo de cachotería de lousa e vigas perimetrais de madeira de carballo, unha armazón da cuberta, tamén de carballo, e un tellado de materia vexetal (uz). No interior da construción conservábase un pavimento de terra compactada con restos de lousado e un fogar de arxila rubefactada. As datacións radiocarbónicas efectuadas para esta estrutura proporcionan unha secuencia de ocupación que iría desde a súa construción na primeira metade do XV ata o seu abandono a mediados do século XVII. ESTRUTURA CIRCULAR Secante polo N coa cabana dispoñíase unha estrutura de planta circular aterraplenada de 30 m de diámetro e unha altura conservada arredor dos 15 cm, elaborada mediante o rebaixe do terreo natural. Na súa plataforma central localizáronse fosas, buratos de poste e unha estrutura de combustión e, arredor da plataforma, un anel perimetral de terra mesturada con grava elaborada in situ cos seixos da zona mediante o uso de instrumentos de ferro. No cuadrante NW da estrutura circular, baixo o anel perimetral, localizouse unha fosa na que se insería un ortostato de seixo cuxa situación permite identificalo como parte do círculo lítico descrito por Federico Maciñeira (Maciñeira, 1929), destruído con motivo da construción a principios do século XX do camiño das Boliqueiras, que bordea o xacemento. A época de construción do anel perimetral foi documentada mediante a datación no século XV do sedimento de terra mesturada con grava que cimentaba o ortostato. Baseándose nas relacións estratigráficas existentes, pode afirmarse que este bloque de seixo formaría parte da estrutura circular aterraplenada e que a súa colocación foi inmediatamente anterior á realización do anel perimetral.

- 187 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Escavación arqueolóxica en área do GA15070128, A Mourela 5, As Pontes de García Rodríguez (A Coruña)

Estrutura circular

O devandito ortostato foi cimentado nunha fosa preexistente, aberta nos séculos VII-VIII. Esta acción, ligada á construción da propia estrutura circular, podería interpretarse como unha reforma ou reconstrución dun cercado de pedra máis antigo que, á súa vez, poñemos en relación co achado dunha estrutura de combustión datada nos séculos IX-X A. D., próxima á fosa onde se cimentaba o ortostato. As datacións radiocarbónicas obtidas mostran que posiblemente a estrutura circular e a cabana sexan eventos coetáneos. Neste sentido, a utilización de estruturas de terra e grava mesturadas como pavimentos está presente en fondos de cabana de aparencia tumular en xacementos do País Vasco, cunha cronoloxía que vai desde o século VIII ata o século XVII (Moraza e Mujika, 2005). O estudo dos materiais arqueolóxicos obtidos indica que a industria lítica da Mourela está directamente relacionada coa fabricación de grava para a construción do anel perimetral da estrutura circular ou ben co proceso de construción da cabana. Algúns contados exemplos de verdadeiros utensilios líticos poderían corresponderse a actividades de época prehistórica vinculadas á necrópole coa que o xacemento comparte localización. Con respecto á cerámica, esta pode clasificarse en tres grupos dispares: cerámica de época moderna, cerámica medieval, que constitúe o segmento maioritario (92%) da olería recuperada e, por último, un escaso número de fragmentos que polas súas características técnicas e morfolóxicas non se

integran en ningún dos dous segmentos anteriores e que, polo tanto, poderían encadrarse na época prehistórica sen maiores precisións, dado que, por outra parte, á súa aparición se produciu nun contexto secundario. Documentada por varias vías a época de construción das estruturas principais (cabana e estrutura circular) que configuran o xacemento no século XV e o uso da cabana ata o século XVII, faltaba por determinar a súa funcionalidade. Á vista da información proporcionada por todas as analíticas e estudos realizados sobre os materiais arqueolóxicos e mostras obtidas no xacemento, que sinalan para este unha cronoloxía medieval e posterior, e tendo en conta a evidente similitude entre as estruturas escavadas e as construcións gandeiras documentadas na historiografía medieval e os estudos etnográficos (cortellos para as crías e a muxidura, e curros para albergar o gando) (Bas, 1997: 347), parece factible determinar que o xacemento arqueolóxico GA15070128, A Mourela 5 consistía nos restos dun chozo medieval abandonado na época moderna, composto por unha cabana de pastores e un curro para o gando, que se correspondería coa estrutura circular anexa á cabana, e da que formaría parte como cercado o círculo lítico documentado, entre outros, por Federico Maciñeira. Algunhas evidencias indican, ademais, que a zona onde se construíu o curro xa era obxecto de prácticas agropecuarias e de aproveitamento do monte polo menos desde os séculos IX-X.

- 188 -

II ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS

3. Medio subacuático

- 189 -

- 190 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 3. MEDIO SUBACUÁTICO

CD 102A 2006/213-0

Prospección subacuática: dragaxe e remodelación das instalacións portuarias no Testal, Noia (A Coruña) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ

presente artigo resume a intervención arqueolóxica puntual realizada a consecuencia da ampliación das instalacións portuarias do Testal (A Coruña), consistente nunha limpeza de fondos, ademais dun dragado, promovidos polo ente público Portos de Galicia. A primeira fase de ampliación das instalacións portuarias comprenderá a eliminación dos materiais superficiais que reenchen os fondos do interior da área de intervención, ata unha profundidade dun metro. Esta zona fora, aparentemente, obxecto de dragados anteriores. O volume de material para retirar neste punto será de 2.200 m3. O dragado realizarase na zona oeste das instalacións portuarias. A previsión do volume total é de 15.000 m3, ata a cota dun metro. O traballo arqueolóxico de auga desenvolveuse entre os días 17 e 24 de abril de 2006. Realizouse unha prospección do medio subacuático que permitira documentar posibles restos arqueolóxicos de interese na zona de afección antes da execución dos traballos. Estas tarefas incluíron a prospección, realizada en seco, da área intermareal e aproveitouse a baixamar para a súa realización. O sistema de prospección subacuática realizárono técnicos arqueólogos, especialistas en técnicas de mergullo, que fixeron prospeccións dos fondos mediante rúas, filieres e buscas circulares. Na zona exterior do porto e sobre fondos lamacentos, localizáronse elementos cerámicos e líticos, asociados a verteduras de materiais de construción, ademais de numerosos artefactos metálicos (na súa maioría, de cronoloxía contemporánea). Cabe destacar a total ausencia de fragmentos cerámicos de cronoloxía anterior. A zona interior (rampla central) resultou a máis relevante dende o punto de vista patrimonial.

A maior parte dos materiais arqueolóxicos de interese localizáronse fronte ao extremo norte da rampla central do porto, no interior da zona portuaria, onde se documentaron elementos cerámicos de cronoloxía romana, medieval e moderna. Esta concentración de materiais está relacionada, na nosa opinión, coas fortes correntes da zona que impediron a sedimentación de lodo sobre o rexistro. Cabe, pois, pensar que este estrato arqueoloxicamente fértil se estenda baixo aquelas zonas onde a corrente non actuou e permitiu o depósito de lamas. Unha vez máis, destaca a presenza de elevadas concentracións de nódulos e fragmentos de sílex, elemento alóctono que foi transportado por mar, probablemente, como lastre ata este punto, nos períodos cronolóxicos aos que fan referencia os materiais asociados localizados durante a prospección. Esta práctica está documentada nalgúns portos, como en Pontevedra, por exemplo, onde mesmo se coñecen algunhas disposicións legais con respecto a esta práctica que, en ocasións, ameazaba con facer innavegables os ríos, que en época medieval serviron como portos en Galicia. Cremos necesario relacionar este porto do Testal co de Noia, dada a importancia que tivo polo menos durante a Idade Media neste tramo de costa. Xeograficamente, é o punto máis próximo á poboación de Noia, onde as embarcacións poden permanecer a flote aínda durante a baixamar; a partir de aquí, é necesario utilizar a marea para alcanzar a devandita poboación navegando. A nosa hipótese, segundo se desprende dos resultados obtidos tras a prospección subacuática, é que, moi posiblemente, o actual porto do Testal funcionase como fondeadoiro de gran desenvolvemento cronolóxico, relacionado co máis importante porto de Noia.

Galbo cerámico in situ

Fragmento ceramico previo a su retirada

- 191 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 3. MEDIO SUBACUÁTICO

CD 102A 2006/555-0

Prospección arqueolóxica subacuática no ámbito das instalacións para a náutica deportiva no Porto de Cedeira (A Coruña) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ

presente artigo resume os resultados da prospección arqueolóxica subacuática realizada no porto de Cedeira en outubro de 2006, con motivo da construción de instalacións náutico deportivas, pola UTE Comercial Internacional, SL-BARDERA SL. A Dirección Xeral de Patrimonio Cultural autorizou, o 22 de setembro de 2006, o proxecto presentado por Portos de Galicia e asinado polo que subscribe. A ocupación prevista constará de tres aliñacións de recheo, cunha profundidade mínima de tres metros, obtida mediante o correspondente dragado. A prospección subacuática realizouse mediante mergulladores. Metodoloxicamente, a prospección empregou buscas por rúas, filieres e buscas circulares. As anomalías detectadas e as posicións xeorreferenciáronse mediante GPS adaptado ao medio subacuático. Os fondos da área estudada están formados, maioritariamente, por areas de escasa granulometría e lamas, superpostas a un fondo de pedra ou de areas máis grosas e, canto máis afastados da costa, aparecen mesturados con cunchas. Localizáronse numerosos elementos de fondeo (algúns en desuso), a maior parte utilizan rizóns de gran tamaño e entre eles localizáronse tres áncoras de tipo Almirantado, de tamaño similar entre si. A súa procedencia pode estar asociada, ben a unha perda accidental (embarcacións de paso) ou ben ao seu emprego como mortos de fondeo ao modo dos rizóns xa descritos, opción esta última pola que nos inclinamos. En toda a zona estudada localizáronse, ademais, numerosos elementos relacionados coa actividade pesqueira do porto, a maior parte de cronoloxía recente.

Mapa, uña e brazo dunha áncora tipo Almirantado medio afundida no substrato

Os dragados realizados anteriormente sen control arqueolóxico no peirao inmediato deixaron ao descuberto, parcialmente, os fondos orixinais da zona que, na súa maior parte, se atopan baixo un estrato de lodo1. Nese estrato arqueoloxicamente fértil, localizáronse os materiais de maior interese: dúas balas de chumbo de mosquete e unha peza, realizada en bronce ou aliaxe similar2, de procedencia, cronoloxía e funcionalidade descoñecidas. Así mesmo, documentáronse numerosos elementos líticos, adaptados para a súa utilización en diferentes artes de pesca. Na zona máis próxima á terra, existen unhas pedras que supuxeron de sempre un perigo para a navegación nese porto. Os fondos neste lugar son de pedra con area superposta. Aquí documentáronse abundantes cantos rodados de calcaria, fragmentos de madeira, cerámica e concrecións metálicas que amalgaman todos ou parte dos elementos citados. Na zona inmediata a este depósito, realizáronse prospeccións de forma intensiva, tanto de forma visual como mediante a utilización de detector de metais, e constatouse a presenza de numerosos elementos, tanto metálicos coma cerámicos, de cronoloxía contemporánea sen relación aparente co depósito citado de orixe cronolóxica incerta. Tras realizar unha sondaxe arqueolóxica3, que non deu resultado máis alá de documentar a presenza de elementos líticos de orixe alóctono, non atopamos probas que asegurasen a existencia dos restos dunha nave. Posiblemente, estamos ante a presenza dunha amortización voluntaria do lastre dun buque; mesmo é posible que esta acumulación teña unha orixe natural e que os materiais fosen arrastrados polo inmediato río da vila, que provirían, así mesmo, do deslastrado de embarcacións. A orixe destes depósitos, localizados en todos os portos históricos de Galicia, parece estar fóra da nosa xeografía e só podemos xustificar a súa presenza nestas augas como obxecto de transporte por mar. Este lastre sería descartado ao cargar mercadorías. A estratigrafía documentada durante os traballos de prospección pon de manifesto a existencia dun nivel arqueoloxicamente fértil, localizado baixo os niveis de lodo provenientes principalmente da actividade humana, así como de certas prácticas de acuicultura e da erosión subsecuente aos incendios forestais. NOTAS 1 A maior parte da área prospectada, situada a maior profundidade, está cuberta por esta capa de lodo, de potencia indeterminada. 2 Ambas as dúas pezas foron localizadas mediante detector de metais. 3 Autorizado pola Dirección Xeral de Patrimonio, con data do 1 de decembro de 2006.

- 192 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 3. MEDIO SUBACUÁTICO

CD 102A 2006/752-0

Prospección arqueolóxica subacuática no ámbito das instalacións para a náutica deportiva de Santo Antón, A Coruña MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ

presente artigo resume os traballos arqueolóxicos realizados con motivo da construción dunhas novas instalacións (peiraos e dique flotante) para a náutica deportiva no porto da Coruña, situadas no Paseo Marítimo Francisco Vázquez Vázquez, localizadas entre o dique de abrigo Pedro Barrié de la Maza e a fortaleza do castelo de Santo Antón. Unha vez cartografada a zona, realizouse o balizado da área obxecto de prospección mediante parellas de mergulladores dotados con equipos de mergullo autónomos, co apoio dun patrón encargado da embarcación de superficie. A profundidade máxima alcanzada foi de 17,2 metros e a visibilidade oscilou entre os dous e os 0,5 metros. Os fondos da área de estudo están formados principalmente por lamas e afloramentos rochosos e, aínda que parece existir un estrato arqueolóxico fértil baixo a lama que cobre a práctica totalidade da área para facer prospeccións, non é posible determinar o seu interese e potencia. Entre os diferentes elementos de interese patrimonial documentados figuran: unha áncora lítica de tres óculos, unha cunca de cerámica popular de vidro, así como un conxunto formado por cento vinte e cinco proxectís de artillería. Todos estes elementos foron localizados en afloramentos rochosos nas proximidades da rocha das Ánimas, hoxe englobada no dique de abrigo Pedro Barrié de la Maza. Fóra destes afloramentos, localizouse unha áncora tipo almirantado, moi afectada, sen elementos asociados. Realizouse, así mesmo, unha busca con emprego de detector de metais arredor do punto de menor profundidade, correspondente a un baixo, que ofrecía o maior perigo á navegación da zona, ata a construción do actual dique de abrigo. Neste punto localizáronse os restos dun

Etiquetado da munición de artillería previa a súa retirada

Áncora lítica da pedra das Ánimas

buque de casco de aceiro, practicamente enterrado baixo o sedimento, que interpretamos como un vapor. Non foi posible identificar con seguridade o nome deste buque, aínda que cremos que se trata do vapor Cabo Tortosa, carboeiro español naufragado nesta zona. Outra área de especial interese localízase arredor da torre de control de tráfico marítimo, cuxos alicerces se apoian sobre a Pedra das Ánimas. Esta pedra e os baixos asociados resultaban un obstáculo á entrada e saída de embarcacións. Neste punto documentouse a presenza dunha áncora lítica, de tres óculos, o que evidencia un tipo de áncora ata agora inédito nas Rías Altas de Galicia. Tamén se localizou unha vasilla de cerámica vidrada, de cronoloxía probablemente contemporánea, que parece proceder dos alfares de Buño. Dentro xa da zona de prospección, preto do Baixo do Gancho, localizáronse os restos dunha batea, construída a partir do casco dunha embarcación anterior. Este baixo é de grande interese dende o punto de vista arqueolóxico, xa que representou un perigo para a navegación, ata a construción do dique de abrigo do porto coruñés. Enfronte da antiga Real Maestranza de Artillería da Coruña, onde se fabricaban e reparaban materiais e útiles pertencentes ao exército e, concretamente, á Arma de Artillería, hoxe reitorado da súa universidade, inmediata á área de prospección, achouse un depósito de 125 proxectís de artillería de ferro macizo, de catro calibres diferentes. Documentouse a vertedura de elementos en desuso ao mar dende as murallas da citada instalación. Dada a ausencia de elementos asociados a este depósito, parece pouco probable que nos atopemos ante os restos dun naufraxio. Esta munición retirouse tras a súa documentación e, para iso, fotografáronse e etiquetáronse todos os proxectís visibles, recollendo a súa situación. Para a súa extracción, foi necesario eliminar as concrecións que as mantiñan unidas entre si e soldadas ao fondo e, tras individualizar as pezas, embolsáronse e etiquetáronse individualmente.

- 193 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 3. MEDIO SUBACUÁTICO

CD 102A 2006/764-0

Prospección arqueolóxica na área obxecto da ampliación do peirao de Baiona (Pontevedra) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ

ste artigo resume os resultados da prospección arqueolóxica subacuática realizada no peirao do porto de Baiona (Pontevedra) motivada polas obras de ampliación deste, promovidas por Portos de Galicia. A Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia autorizou a realización do proxecto o 29 de decembro de 2006, clasificando a actividade como preventiva. METODOLOXÍA E DESENVOLVEMENTO DOS TRABALLOS O sistema de prospección subacuática baseouse en mergulladores que prospectaron os fondos mediante os seguintes sistemas: Rúas, Filieres, Buscas circulares. O primeiro paso consistiu na acoutación exacta da área que se vai prospectar, sobre a que posteriormente se realizará a obra. Tomáronse posicións DGPS e balizouse a zona de afección. Seguidamente, prospectouse sistematicamente a área afectada polos traballos programados. Realizouse (traballo de gabinete) unha cartografía da área, que se empregaría como base para a realización da prospección. Unha vez na zona procedeuse a un balizado da área obxecto de prospección, mediante a utilización de mergulladores dotados con equipamentos de mergullo autónomos. A execución da prospección foi levada a cabo por unha parella de mergulladores por quenda de traballo. A profundidade máxima alcanzada foi de 6,5 m e a visibilidade oscilou entre un e dous metros, o tempo total de inmersión foi de 175 minutos por mergullador. Os fonBordo e asa de cerámica dos da área estudada están formados por areas, cubertos por unha capa de lamas de espesor variable. O fondo de area presenta abundantes elementos de orixe antrópica, cunha elevada proporción de materiais de interese patrimonial. Estes materiais localizáronse principalmente nas zonas onde as correntes limparon o fondo subxacente á lama depositada, permitindo así o seu descubrimento, colaborando para iso o gran tamaño dalgúns dos devanditos fragmentos cerámicos. A gran cantidade de materiais recuperados lévanos á convicción, en relación á brevidade da intervención, de que baixo a capa de lama debe estenderse o estrato arqueoloxicamente fértil por toda a área portuaria de Baiona.

RESULTADOS E CONCLUSIÓNS A cronoloxía dos elementos estudados correspóndese co momento de auxe do porto de Baiona sendo este, principalmente, na época medieval e moderna. Así, documentouse o colo e unha asa dunha gran xerra ou ánfora; cerámica medieval e numerosos fragmentos de peroleiras. A concentración dos materiais nesta zona está relacionada, na nosa opinión, coa presenza dun fondeadoiro. A existencia dun tráfico naval considerable contribuíu, sen dúbida, á creación deste depósito arqueolóxico, ao seren botados desde as embarcacións os lixos xerados a bordo, así como aqueles elementos rotos ou fóra de uso nos barcos. A corrente que se manifesta na zona impediu a sedimentación dos fondos nalgúns puntos, deixando estes elementos ao descuberto. Para salvagardar a riqueza patrimonial contida nos fondos do porto de Baiona durante a realización das obras formuladas por Portos de Galicia establecéronse unha serie de cautelas que se deben aplicar durante o desenvolvemento dos traballos de dragaxe propostos.

Fondo de vasilla moderno

BIBLIOGRAFÍA BAS, B. (1997): «Arquitectura para a producción campesiña», en González Reboredo (coord.): Antropoloxía, vol. I (vol. 23 de Galicia, Proxecto Editorial de Hércules Edicións). A Coruña, pp. 193-353. MACIÑEIRA, F. (1929): «Notable grupo de círculos líticos y túmulos dolménicos de la cuenca superior del Eume», en Arquivos do Seminario de Estudos Galegos, I, pp. 197-230. MORAZA BAREA, A. e MUJIKA ALUSTIZA, J. A. (2005): «Establecimientos de habitación al aire libre. Los fondos de cabaña de morfología tumular: características, proceso de formación y cronología.» Veleia 22: 77-110.

- 194 -

III INVENTARIO E CATALOGACIÃ&#x201C;N

- 195 -

- 196 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2006/165-0

Intervencións arqueolóxicas na depresión de Monforte de Lemos (Lugo) ARTURO DE LOMBERA HERMIDA, TALÍA LAZUÉN FERNÁNDEZ, XOSE PEDRO RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, R. FÁBREGAS VALCARCE

Paleolítico é un dos períodos menos coñecidos da Prehistoria galega, se ben o seu estudo ten unha longa tradición. A conca media do Miño é unha das áreas que presenta un maior interese no estudo da Prehistoria antiga xa que é unha zona de tránsito entre o norte e o sur do interior de Galicia, así como coa Meseta Norte, a través do val do Sil, e a Cornixa Cantábrica a través do val do Navia. Na depresión de Monforte de Lemos tan só se tiña constancia da existencia dun biface en cuarcita, a mediados do século XX, na parroquia de Vilaescura (Sober), pero foron os achados realizados por J. A. Peña e as intervencións levadas a cabo durante os anos 2006 e 2007 as que corroboraron a importancia da depresión no marco das ocupacións paleolíticas do NW. A depresión de Monforte de Lemos é unha gran bacía sedimentaria subdividida en dúas subconcas polos afloramentos cuarcíticos da Serra de Cubas e do Moncai. Ao NE está a depresión de Bóveda-Brollón coñecida como Somoza Maior de Lemos, e ao SW a depresión de Monforte sensu stricto. Sobre as achegas terciarias depositáronse os niveis aluviais plistocenos (Olmo Sanz, 1985) que se atopan máis desenvolvidos e mellor conservados no sector norte da conca. Os traballos de prospección centráronse na depresión de Monforte, aínda que tamén foron revisadas terras nos concellos de Bóveda e Sober, e as penechairas da parte granítica

occidental do concello do Saviñao. Durante estes anos realizáronse traballos de prospección intensiva naquelas terras e zonas de remoción de terras (canteiras, grixedos, etc.) situadas nas formacións cuaternarias identificadas na cartografía. As prospeccións do ano 2006 centráronse nas terras traballadas das parroquias do sector norte da conca (O Chao do Fabeiro, Ribas Altas, Baamorto), mentres que o segundo ano desenvolvéronse na parte sur da bacía (As Nocedas, Gullade, Guntín) así coma na áreas NE do concello de Sober (Nabán) (Fábregas et al., 2007; Fábregas et al., e.p.). Froito destes traballos descubríronse trinta novas estacións paleolíticas ao aire libre e máis de 596 artefactos. As concentracións e a densidade das dispersións é moi variable e pasa de puntos con achados illados a concentracións de centenares de pezas. Soamente nos lugares do Regueiral e A Áspera foron identificadas industrias en estratigrafía. Temos que subliñar a grande homoxeneidade e coherencia das dispersións, nas que nun principio, e salvo no caso do Regueiral, non semellan existir conxuntos remexidos de diferentes períodos. Ao mesmo tempo, as pezas atopadas nas prospeccións son moi coherentes coas doadas por J. A. Peña, o que abonda na homoxeneidade dos conxuntos. O aspecto máis salientable da depresión de Monforte é a diacronía na ocupación con xacementos adscritos ao

PRINCIPAIS XACEMENTOS DA DEPRESIÓN: MODO 2 ( ) CHF: Chao Fabeiro LMS: As Lamas BVD: Bóveda CSR: O Casar NBN: Nabán PDR: Pedras. Conxuntos do MODO 3 (z) RGL: O Regueiral GLL: Gullade GND: As Gandariñas de Arriba. Xacementos do MODO 4 (T) VLV: Valverde ASP: Áspera.

- 197 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN Intervencións arqueolóxicas na depresión de Monforte de Lemos (Lugo)

Núcleo de laminiñas en cristal de rocha (BN1XE)

Acheulense, (MODO 2) ao Paleolítico medio (MODO 3) e ao Paleolítico superior final (MODO 4), segundo as características morfotécnicas dos artefactos atopados e o contexto sedimentario das dispersións. Ata a data, e diante da falla de datacións absolutas, as ocupacións máis antigas podemos situalas no lugar do Chao do Fabeiro onde foron atopados 25 artefactos, principalmente en cuarcita, onde os cantos tallados, choppers e chopping-tools (BN1XC), e núcleos (BN1XE) con estratexias menos elaboradas predominan sobre os bifaces sobre canto e instrumentos sobre lasca (BN2XC). Non obstante, o maior número de xacementos identificados na bacía adscríbense ao MODO 2 pleno e evolucionado, neste sentido destacan os lugares das Lamas, As Gándaras, O Casar, Bóveda (no concello de Bóveda), e algunhas dispersións nas parroquias de Gullade e Baamorto. Nestes conxuntos os bifaces sobre lasca e canto e os triedros dominan sobre os cantos tallados (BN1XC) e instrumentos sobre lascas, como as raspadeiras e denticulados (BN2XC). Nos núcleos (BN1XE) as estratexias de explotación predominantes son as ortogonais e centrípetas, con algún núcleo discoidal. Nos lugares do Regueiral, Monte de San Roque, As Gandariñas de Arriba e algunhas dispersións de Gullade documéntase a presenza de conxuntos adscritos ao MODO 3 tecnolóxico, ou complexo musteriense. Estes conxuntos caracterízanse pola ausencia ou escasa representación dos grandes obxectos configurados (bifaces, fendedores), a maior im-

portancia dos retocados de pequeno formato (BN2XC) como raspadeiras, denticulados, amosegas, e o predominio das estratexias discoidais e algúns núcleos con xerarquización e predeterminación propias do método Levallois. Tamén se produce unha maior selección na calidade das materias primas, especialmente coa utilización da cuarcita de gran fino, e unha maior presenza do seixo. Nas intervencións do último ano foron descubertos dous conxuntos do Paleolítico superior final (MODO 4). Ambos os xacementos, Valverde e Áspera (concello de Bóveda), atópanse nunha situación estratéxica, en pequenos recháns nas ladeiras das serras que controlan visualmente o tránsito entre as dúas subconcas. Ademais do seu enclave estratéxico, nestes conxuntos documéntase a aparición de novos materiais como o sílex e o cristal de rocha, unha maior selección das materias primas (máis presenza de cuarcita de gran fino) e o predominio da produción laminar e de elementos de dorso. Xa que logo, os resultados acadados nestas intervencións converten a depresión de Monforte de Lemos nunha área única no Paleolítico do NW peninsular con ocupacións desde momentos antigos do Plistoceno medio ata momentos próximos ao Holoceno.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS: FÁBREGAS VALCARCE, R.; ALONSO FERNÁNDEZ, S.; LAZUÉN FERNÁNDEZ, T.; DE LOMBERA HERMIDA, A.; PÉREZ ALBERTI, A.; RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, X. P.; RODRÍGUEZ RELLÁN, C.; TERRADILLOS BERNAL, M.; SERNA GONZÁLEZ, M. R. E VAQUERO RODRÍGUEZ, M. (e.p.): «Aportacións ó estudo da Prehistoria da cunca media do Miño. Os asentamentos en cova e ó aire libre». Gallaecia 27. FÁBREGAS VALCARCE, R.; LAZUÉN FERNÁNDEZ, T.; DE LOMBERA HERMIDA, A.; PEÑA ALONSO, J. A.; PÉREZ ALBERTI, A.; RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, X. P.; RODRÍGUEZ RELLÁN, C. E TERRADILLOS BERNAL, M. (2007): «Novos achados paleolíticos no interior de Galicia. A depresión de Monforte de Lemos e as súas industrias líticas.» Gallaecia 26: 7-33. OLMO SANZ, A. (1985): «Estudio geológico-sedimentario de las cuencas terciario-cuaternarias de Monforte de Lemos, Maceda y Quiroga.» Cadernos Laboratorio Xeolóxico de Laxe 10: 83-93.

- 198 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2006/481-0

Investigación sobre o decurso da Vía XIX do Itinerario de Antonino na metade oriental da provincia de Lugo ANTONIO RODRÍGUEZ COLMENERO

concesión do Proxecto europeo «Vías Romanas Atlánticas, no que intervén a Deputación Provincial de Lugo coparticipando con outra serie de socios españois e portugueses, deparou a ocasión de que o mencionado organismo me encomendase o estudo do tramo da Vía XIX do Itinerario de Antonino, obxecto da súa actuación, e que se concreta no intervalo que media entre a cidade de Lugo e a fronteira con León. O devandito labor de prospección resultaba básico cara á limpeza e posta en valor do mencionado camiño histórico. Os traballos de prospección estendéronse por boa parte do ano 2006, e consistiron en análises cartográficas, tanto de mapas modernos como de planos antigos, así como no recoñecemento exhaustivo do terreo, tendo presentes sempre os seguintes criterios esenciais: existencia ou non de miliarios, presenza de pontes romanas, vestixios da ruta orixinaria, polo menos fragmentarios, e gradiente topográfico axeitado. Con base nos mencionados criterios, debemos dicir que, en canto a miliarios, se descubriron dous anepígrafes en Coeo, outro da mesma natureza en Arxemil, un cuarto dedicado a Caro en Franqueán e, finalmente, un conxunto doutros catro, tamén sen inscrición, nas inmediacións da igrexa de Tórdea. Finalmente, puidemos constatar que sobre a ponte das Pontes de Gatín existe un miliario, tamén anepígrafe, aproveitado para unha inauguración do século XVIII, cuxo tocón o delata como fito miliario antigo. Xa con só este criterio puidemos determinar, a grandes trazos, o trazado da vía ata As Pontes de Gatín, ratificándonos, por outra parte, nestas apreciacións os xa publicados miliarios de Arxemil, así como a dedicatoria aos lares viarios de Papín. En canto ao segundo dos criterios, non encontramos nada sólido, se se exceptúan os cimentos do actual viaduto das Pontes de Gatín, cuxa maior anchura podería suxerir a presenza dunha posible ponte romana. O terceiro dos criterios, os vestixios orixinarios, constituíron unha agradable sorpresa, permitíndonos determinar o trazado da vía en puntos esenciais do seu percorrido. O primeiro destes vestixios en ser descuberto foi o agger do Comeal, que, unido ás amplas explanadas xenuinamente romanas que se prolongan por territorio leonés a partir daquel punto, viñeron determinar o paso da Vía XIX por esta portela e non por Pedrafita do Cebreiro. Outro fito decisivo, á hora de acomodar o decurso da ruta, constituíuno o descubrimento do agger ou lombo da Abelleira, en Castroverde, parcialmente destruído pola cava-

dura ocasional dun prado, o que nos permitiu determinar o paso da calzada desde o val do Tórdea ata o do Neira. Non obstante, as grandes sorpresas déronse no concello do Corgo e no de Becerreá. No primeiro caso, co descubrimento de diversos segmentos de agger que, sumados entre si, alcanzarían case 3 km de lonxitude. No segundo caso, son as

- 199 -

De arriba abaixo: Agger das Virtudes, Agger do Comeal e Explanada de Ouselle.

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN Investigación sobre o decurso da Vía XIX do Itinerario de Antonino na metade oriental da provincia de Lugo

Plano do decurso viario entre Lugo e a fronteira con León.

explanadas de Ouselle, que viñeron sorprendernos cos seus tallos laterais na rocha e a súa situación resaltada sobre un camiño lateral posterior que se encaixou nelas. Poderían engadirse máis indicios desta natureza pero cremos que é suficiente co exposto. En canto ao gradiente, e partindo do axioma de que as vías romanas se fixeron para que por elas puidese circular o tráfico rodado, procurouse conducir a vía polos lugares topograficamente posibles para o logro de tal fin. Cremos telo conseguido, aínda que non sen dificultades nalgúns dos puntos do percorrido. Aínda así, non todo foron luces na nosa prospección, xa que, a partir do Fabal, despois das Pontes de Gatín, dificultades na obtención dun gradiente axeitado impedíronnos conducir a vía polo val do Regato Pontorrón, como sería lóxico supoñer. Deixando para un momento posterior a solución do enigma, vémonos no momento presente precisados a condu-

cir provisionalmente a ruta por Vilanova, Doiras e inmediacións de Vilarello, torcendo despois cara a San Miguel, Xestoso e O Comeal. No actual estado dos nosos coñecementos podemos concluír que a ruta proseguiría desde Lucus polo lugar da Tolda, continuando por Viador, Coeo, Arxemil, chairas do Corgo ata Chavín, xa no concello de Castroverde, torcendo despois cara a Tórdea. Desde Tórdea avanzaría ata Miranda, Mirandela, Furís de Abaixo, Pereira, A Abelleira, Papín, Neira de Rei, O Cereixal, Ouselle, As Pontes de Gatín, O Fabal, Doiras e O Comeal. En canto aos labores de limpeza, aínda non se realizaron; atópase en marcha un proxecto de sinalización, xa completamente elaborado, aceptado pola Dirección Xeral de Patrimonio e debidamente conveniado con ela no que respecta á súa execución, que pretende ser modelo, no seu xénero, para actuacións futuras da mesma índole.

- 200 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2006/710-0

Prospección arqueolóxica subacuática no pecio de punta Restelos, Cee, ría de Corcubión (A Coruña) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ

unha data indeterminada das últimas décadas do século pasado, foron localizados unha serie de elementos de interese patrimonial na enseada do Sardiñeiro, ría de Corcubión, A Coruña. Este achado foi realizado por mergulladores a pulmón libre dedicados á captura de navallas, longueirón, Ensis siliqua. O lugar sufriu algunha alteración por descoñecidos que retiraron diversos elementos que posteriormente foron expostos como decoración nun establecemento de hostalería na próxima vila de Fisterra. A Xunta de Galicia, a través da súa Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, solicitou a realización dunha prospección arqueolóxica que puidese informar acerca da situación actual do xacemento. Unha vez conseguidas as autorizacións necesarias deron comezo os traballos; realizouse en gabinete unha cartografía da área que sería a base para a realización da prospección, unha vez na zona procedeuse a un balizado da área obxecto de prospección, que foi executada mediante a utilización de mergulladores dotados con equipamentos de mergullo autónomos, apoiados na orientación e situación mediante GPS axeitado para o seu uso subacuático. Os fondos da área estudada están formados maioritariamente por areas e afloramentos rochosos que aumentan canto máis cerca da liña costeira, ata chegar a unha praia no fondo da enseada que se forma ao oeste de punta Restelos. Constatouse unha forte perda de area nos fondos prospectados, sobre todo nas inmediacións dos afloramentos rochosos. Un fenómeno similar produciuse –ou se está a produ-

Peza de artillería I, apréciese como se atopa case totalmente exenta, consecuencia da desaparición da area que o albergaba.

cir– na próxima punta do Diñeiro, onde ao desaparecer a area que o protexía, se descubriu o pecio atribuído ao galeón San Jerónimo da frota de Padilla de 1596, o cal foi obxecto dunha breve intervención arqueolóxica no ano 1987. A orixe do pecio de punta Restelos que nos ocupa atribuímola ao mesmo feito histórico que provocou a perda de ao redor de 25 naves no contorno do cabo Fisterra. A dispersión dos restos, nun primeiro exame, ocupa unha superficie de 76 por 56 metros. Os elementos que compoñen os restos localizados son aqueles que normalmente poderemos asociar a un pecio de finais do século XVI. Así foron identificados os seguintes elementos: MADEIRAS, aparentemente estruturais dun buque. Foron localizados numerosos fragmentos de madeira, aínda que nunha primeira inspección non se puido localizar ningún elemento en conexión é posible que baixo a area se produza esa circunstancia. Algúns deles atópanse afectados pola broma (Teredo navalis) en distinto grao mentres que outros moitos non están afectados en absoluto. Esta circunstancia pon de manifesto unha vez máis a desaparición da area que puxo ao descuberto na actualidade pezas de madeira que permaneceran enterradas e a salvo do ataque deste xilófago. O gran tamaño dalgunha destas pezas suxire que nos atopamos ante partes estruturais dun buque. Resulta significativa ademais a ausencia de elementos metálicos entre as pezas localizadas, limitándose os elementos de fixación que puidemos percibir a pasadores de madeira. Esta última circunstancia é, ao noso criterio, un elemento que delata a relativa antigüidade deste buque fronte á construción naval máis recente que empregaba asiduamente elementos metálicos, tanto en ferro coma en aliaxes de cobre, como ligadura na construción. Outros fragmentos de madeira non se puideron interpretar, ben por estar semienterrados ou polo seu pequeno tamaño, ou falta de elementos formais que permitan identificalos. ELEMENTOS DE MADEIRA CON RESTOS DE PEZAS METÁLICAS Localizáronse dous obxectos de madeira que presentan aparentemente pezas metálicas pegadas. Un deles resultou unha roda e o outro un posible eixe dunha armón de artillería1. Elementos deste tipo xa foron localizados en pecios anteriores da época tanto nun buque español pertencente á «Gran Armada» de 1588 coma nun barco de Enrique VIII de Inglaterra.

- 201 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN Prospección arqueolóxica subacuática no pecio de punta Restelos, Cee, ría de Corcubión (A Coruña)

Lingote de chumbo barquiforme

No primeiro dos casos vinculouse ao transporte dun tren de artillería de sitio pola nave afundida, no caso do Mary Rose cítase o costume de transportar elementos que permitisen a utilización da artillería en terra firme tras un desembarque. Resulta evidente que estes elementos quedaron expostos tras a perda da area que protexía ao xacemento pois no caso contrario ambos os dous resultarían destruídos tanto pola acción do mar como da broma e outros xilófagos. ARMAMENTO Localizáronse dúas pezas artilleiras no fondo entre os restos citados. En principio tampouco podemos descartar que algunha das concrecións localizadas, algunhas de gran tamaño, enmascaren outras armas, máxime cando algunhas delas se atopan parcialmente enterradas na area. É de destacar que nesta primeira prospección non atopamos munición nin para as pezas de artillería nin para armas portátiles2, como resulta moi habitual neste tipo de pecios, o que nos leva a pensar que estes elementos poidan estar enterrados na area. ELEMENTOS METÁLICOS Entre as numerosas concrecións localizadas aprécianse algúns elementos que puidesen pertencer a elementos do aparello do buque, como un gancho metálico de ferro. Noutro caso podería tratarse dunha áncora ou dun fragmento do buque, aínda que resulta bastante dubidoso xa que se atopa parcialmente enterrado e concrecionado con outros elementos. Existen numerosas concrecións das cales non podemos máis que constatar a súa existencia por canto o seu estado e conservación non permiten aventurar a súa natureza. CERÁMICA Entre os restos localizados sobre as rochas e semienterrados localizáronse varios fragmentos de cerámica correspon-

dentes a diferentes pezas. Algúns deles presentan vitrificados, todos eles de ton verdoso. Outras pezas estaban completamente desprovistas de calquera tipo de acabado, noutras obsérvase un engobe de cor clara. Merecen mención á parte numerosos ladrillos macizos de cores que varían entre tons escuros e vermello que aparecen tanto mesturados entre os restos do pecio como en toda a área circundante chegando mesmo ata a propia praia. Non podemos asegurar a súa vinculación co pecio, aínda recoñecendo a súa presenza física neste. Outros elementos contemporáneos tamén teñen presenza nel, como son latas e plásticos, e aínda algúns outros elementos de construción. É posible que estes materiais fosen botados á praia como entullo en varios recheos localizados nas inmediacións, orixe que se lles podería aplicar, así mesmo, aos ladrillos citados. CHUMBO Dous elementos de chumbo foron localizados durante a prospección, o primeiro o que parece ser un lingote ou similar de forma barquiforme. O seu peso pode andar polos 30-40 kg. E ao parecer xa foi intentado o seu espolio, aínda que o elevado do seu peso impediu a súa retirada por mergulladores en apnea3. O transporte de lingotes de chumbo en embarcacións do mesmo período histórico era normal, pois este metal tiña moitas aplicacións a bordo, desde a fabricación de munición para o armamento portátil ata efectuar reparacións no forro da obra viva. En concreto pezas idénticas foron rescatadas de varios pecios da Felicísima Armada de 1588. O outro elemento localizado do mesmo metal foi o que parece ser unha lámina cuxa orixe puidese ser parte dun hipotético forro do buque. Os traballos con relación ao establecido nesta primeira prospección continuaron en datas sucesivas que incluíron a realización de varias sondaxes, a planimetría dos elementos visibles no xacemento, ademais da retirada daqueles elementos susceptibles de se veren afectados pola actuación de elementos descontrolados.

NOTAS 1 Este achado foi corroborado durante a seguinte fase de sondaxes cando se localizou unha roda deste tipo virtualmente intacta nas inmediacións da anterior. 2 Este feito viuse parcialmente corrixido en posteriores intervencións. 3 Esta peza desapareceu pouco despois espoliada. En intervencións posteriores localizáronse outros 11 lingotes máis, catro dos cales, así mesmo, foron espoliados nun escuro incidente que implicou estamentos gobernamentais.

- 202 -

IV A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2006

- 203 -

- 204 -

Análise da actividade arqueolóxica no ano 2006 EUGENIO RODRÍGUEZ PUENTES SERVIZO DE ARQUEOLOXÍA

orrespóndelle ao Servizo de Arqueoloxía, na actual estrutura orgánica da Consellería de Cultura e Deporte, Decreto 36/2006, as seguintes funcións: · A programación das actuacións necesarias para a conservación e a xestión do patrimonio arqueolóxico. · A información dos plans, programas e proxectos que poidan afectar o patrimonio arqueolóxico e o seu contorno, no seu ámbito competencial. · A promoción e a coordinación das actuacións preventivas de rescate, conservación e posta en valor do patrimonio arqueolóxico. · A tramitación e a información dos expedientes de actuacións arqueolóxicas, cos conseguintes labores de inspección e supervisión. · A prestación de apoio e asesoramento técnico, cando así proceda, en proxectos e actuacións que afecten o patrimonio arqueolóxico. · A elaboración e o mantemento do Inventario do Patrimonio Inmoble Arqueolóxico, para a súa posterior inclusión no Inventario Xeral do Patrimonio Cultural de Galicia. Algunhas destas funcións non poden ser correctamente avaliadas e tan só se pode reflectir, en números e gráficos, parte do traballo diario que desenvolve o Servizo de Arqueo-

loxía. Estas funcións, por outro lado, non se poderían levar a cabo, aínda que sexa parcialmente, sen a participación, directa ou indirecta, do resto do persoal da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural e das delegacións provinciais da Consellería de Cultura e Deporte. As actividades que se reflicten nestes datos son produto desta participación e por iso non deben ser entendidas coma propias do Servizo de Arqueoloxía, senón máis ben da actividade arqueolóxica na comunidade autónoma que, en última instancia, se xestiona, coordina e arquiva na sede do Servizo de Arqueoloxía. Neste artigo, pretendemos dar a coñecer algunhas das actividades desenvolvidas durante o ano 2006 e que, dalgún xeito, poden contribuír ao coñecemento destes traballos. 1. AS ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS E A ARQUEOLOXÍA PREVENTIVA

Durante o ano 2006, xestionáronse 768 proxectos de actuación arqueolóxica, tramitados de acordo co Decreto 199/ 1997 que regula a actividade arqueolóxica na Comunidade Autónoma de Galicia. O seu número, como se pode apreciar na ilustración que reflicte varios anos de actividade, é crecente, sobre todo debido ao maior número de expedientes de obras que se informan nas comisións provinciais de Patrimonio Histórico no contorno dos bens inventariados, das obras nos conxuntos históricos e, sobre todo, dos derivados da

Número de proxectos da actividade arqueolóxica 1990-2006 800 700 600 500 400 300 200 100 0

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

- 205 -

A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2006 Eugenio Rodríguez Puentes

correspondente tramitación ambiental que se informan na Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. Este incremento do número de expedientes da actividade arqueolóxica, sobre todo a partir do ano 1995, é consecuencia dunha maior énfase na prevención. A entrada en vigor da Lei 8/1995, do patrimonio cultural de Galicia, facilitou e consolidou este labor preventivo iniciado a principios da década dos noventa e ten o seu reflexo no maior número de actuacións de avaliación do impacto das diferentes obras en relación co patrimonio arqueolóxico, determinando as correspondentes medidas correctoras e protectoras e o control e seguimento arqueolóxico destas obras. No Servizo de Arqueoloxía infórmanse a totalidade dos plans, programas e proxectos suxeitos a estudo de efectos ou impacto ambiental, tanto de obras lineais, estradas, autovías, ferrocarril..., coma de parques eólicos, canteiras, aproveitamentos hidráulicos, concentración parcelaria, parques empresariais, portos... e un longo etcétera, tanto de promoción pública coma privada, que pola súa incidencia sobre o territorio poden implicar risco de destrución ou deterioración do patrimonio cultural, segundo o disposto no artigo 32 da Lei 8/1995, do patrimonio cultural de Galicia. Así mesmo, coordínanse e infórmanse os correspondentes proxectos de execución e as medidas correctoras e protectoras resultantes do informe sobre o patrimonio cultural e, en concreto, sobre o patrimonio arqueolóxico, e algunhas delas concrétanse nos correspondentes proxectos arqueolóxicos de control e seguimento e intervencións puntuais de sondaxes e escavación. A tramitación de expedientes relacionados coa arqueoloxía urbana tamén sufriu un incremento nos últimos anos, sobre todo nos conxuntos históricos que contan con plan especial aprobado, destacando cidades como Lugo, A Coruña, Santiago de Compostela, Vigo, Pontevedra ou Ourense. A escavación nalgún dos seus ámbitos da lugar ao achado de restos arqueolóxicos de interese cara á súa conservación in situ, ben evitando a súa afección polas obras ou, se é o caso, poñendo en valor os restos para garantir a súa visita pública. Hoxe en día, case a metade dos proxectos arqueolóxicos son promovidos por particulares, sobre todo como consecuencia dos requisitos previos, determinados pola Consellería de Cultura ou pola figura de planeamento, para a realización de calquera tipo de obra nos ámbitos de protección do patrimonio arqueolóxico. E máis do 50% son promovidos por administracións públicas ou concesionarios, pola realización das obras públicas e no contexto dos estudos de impacto ambiental e, así mesmo, pola Consellería de Cultura e Deporte, froito dos programas de protección e posta en valor do patrimonio arqueolóxico desenvolvidos desde a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural e sen esquecer, aínda que en menor medida, os concellos ou outros organismos de investigación, como é a universidade.

Ano 2006. Número total de proxectos arqueolóxicos por actividade

350 300 250 200 150 100 50 0

Control

Prospeccións

Sondaxes

Escavacións

Outros

Ano 2006. Proxectos arqueolóxicos vinculados aos estudos de impacto ambiental

200 180 160 140 120 100 80 60 40 20

- 206 -

Prospección

Controis

Sondaxes

Escavación

Outros

Ano 2006. Proxectos de arqueoloxía urbana

140 120 100 80 60 40 20 0

Control

Sondaxes

Escavación

A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2006 Eugenio Rodríguez Puentes

2. PRINCIPAIS PROGRAMAS DE ACTUACIÓN XERAL DE PATRIMONIO CULTURAL 2.1. CONSERVACIÓN

DIRECCIÓN

E POSTA EN VALOR DO PATRIMONIO AR-

QUEOLÓXICO

Desde a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, lévanse a cabo unha serie de actuacións tendentes á conservación e posta en valor deste patrimonio cultural. Na táboa adxunta, reflíctense algunhas destas actuacións do ano 2006, no marco do programa da Rede Galega de Patrimonio Arqueolóxico (RGPA), nas que a dirección xeral promove directamente ou participa na execución destas intervencións, xunto con outras administracións ou institucións. Algunhas destas actuacións lévanse a cabo no ámbito dos parques arqueolóxicos, como o de Arte Rupestre en Campo Lameiro ou da Cultura Castrexa en San Cibrao de Las, onde se están a construír centros de interpretación asociados a zonas arqueolóxicas e tamén noutros xacementos visitables de diversas manifestacións culturais que forman parte da RGPA. Este programa, da RGPA, engloba a creación de infraestruturas asociadas a xacementos arqueolóxicos, para a súa posta en valor, conservación e difusión ao público en xeral. Polo tanto, desde o Servizo de Arqueoloxía lévanse a cabo as xestións necesarias para a súa execución: fixar obxectivos e liñas de actuación e coordinación dos estudos necesarios; elaboración dos pregos técnicos para os concursos dos traballos de escavación, consolidación, proxectos museográficos...; elaboración de convenios de colaboración con concellos... e, en definitiva, informar, inspeccionar, coordinar e impulsar as actuacións de posta en valor do patrimonio arqueolóxico. De igual xeito, hai que ter en conta os proxectos de obras de restauración sobre o resto do patrimonio cultural que promove a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, sobre monumentos de interese arquitectónico, artístico, histórico,

Centro arqueolóxico de San Roque (Lugo)

etnográfico... que son informadas e supervisadas desde a óptica do patrimonio arqueolóxico no Servizo de Arqueoloxía e son obxecto de actuacións arqueolóxicas, algunhas das cales aparecen resumidas neste libro como actuacións arqueolóxicas en proxectos de restauración do patrimonio construído. En relación aos proxectos museográficos, nesta anualidade hai que destacar o concurso para a realización do proxecto de execución e proposta de musealización dos restos arqueolóxicos do xardín de San Roque, na cidade de Lugo, cun orzamento máximo de 197.855 € en dúas anualidades (20062007), coma sede do centro arqueolóxico de San Roque que foi inaugurado en maio do 2007. 2.2. O

INVENTARIO DO PATRIMONIO ARQUEOLÓXICO

Así mesmo, desde o Servizo de Arqueoloxía xestiónase o Inventario de Xacementos Arqueolóxicos da Comunidade Autónoma, hoxe en día con máis de 15.000 fichas de xacementos arqueolóxicos. Este inventario nútrese basicamente dos traballos de campo que se encargan da localización e delimitación dos xacementos arqueolóxicos por concellos e das fichas que os distintos directores das actuacións arqueolóxicas autorizadas están obrigados a entregar no caso do achado dun novo xacemento arqueolóxico no transcurso da súa actuación. O labor do Servizo de Arqueoloxía é a xestión deste inventario, coa súa revisión e rexistro (no ano 2006 foron revisadas unhas 3.000 fichas), elaboración de listaxes e planos de localización, a súa informatización nunha base de datos asociada a un sistema de información xeográfico específico (elaborado polo Cesga, en coordinación coa Subdirección Xeral de Conservación e Restauración de BBCC) e facilitar a súa consulta, todo iso cara á protección e conservación dos bens do patrimonio arqueolóxico. No ano 2006, foi necesario, así mesmo, levar a cabo campañas de prospección sistemática para avaliar os danos sobre

Inventario de xacementos arqueolóxicos e a súa integración nun sistema de información xeográfico (SIX)

- 207 -

A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2006 Eugenio Rodríguez Puentes

o patrimonio cultural como consecuencia dos incendios forestais que se produciron en Galicia no mes de agosto, correspondendo ás provincias da Coruña e Pontevedra a maior parte da superficie queimada. A intensidade e a amplitude dos incendios, moitos deles de máis de 1.000 hectáreas, afectaron áreas arqueoloxicamente sensibles. Os traballos levados a cabo permitiron non só coñecer o número de elementos do patrimonio cultural afectados polo lume ou polos traballos para a súa extinción (cortalumes, accesos, gabias...), senón tamén avaliar os danos sobre o patrimonio cultural e, en particular, sobre o patrimonio arqueolóxico e establecer algunhas medidas protectoras inmediatas para evitar danos sobre o mesmo froito dos traballos previstos nestas áreas, cara á súa revexetación e reforestación, sobre todo facilitando esta información aos distintos distritos forestais e asesorando os traballos para realizar e mesmo levar a cabo a consolidación de placas nalgún dos petróglifos afectados. Así mesmo, estas prospeccións permitiron localizar novos xacementos arqueolóxicos, antes non visibles ou de difícil localización debido á abundante vexetación e mesmo o achado de restos arqueolóxicos a causa das remocións de terras producidas nestas zonas. Nos últimos anos, tamén se está a potenciar o inventario de xacementos subacuáticos e iniciando os traballos para a creación dun Centro de Arqueoloxía Subacuática de Galicia. Neste sentido, no ano 2006 foron encargados traballos de creación dunha base de datos do patrimonio arqueolóxico subacuático e a súa integración no SIX e, con base na documentación e bibliografía existente ao respecto, elaboráronse un total de 415 fichas específicas coa indicación cartográfica das referencias dos pecios, a modo de preinventario deste patrimonio, que é necesario revisar e localizar de xeito preciso por medio de traballos sistemáticos de prospección subacuática. Nesta anualidade, leváronse a cabo traballos de localización dun pecio na Costa da Morte, en punta Restelos, na ría de Corcubión. 2.3. DIFUSIÓN

E DIVULGACIÓN

Así mesmo, entre as funcións do Servizo de Arqueoloxía está a difusión e a divulgación, destacando neste ano 2006 as actividades de difusión no contexto do proxecto Castrenor e do IV Congreso de Musealización de Xacementos Arqueolóxicos. a) Actividades de difusión no contexto do Proxecto Castrenor. A Xunta de Galicia foi, xunto con ADRAVE, SA (Agência de Desenvolvimento Regional do Vale do Ave), Universidade do Minho e Cámara Municipal de Monçao, socio dun proxecto aprobado polo INTERREG IIIA Cooperación Transfronteiriza Portugal /España, Subprograma Norte de Portugal/ Galicia, Eixe 2, Medida 2.2. que levaba como título CASTRENOR – Cultura Castrexa no Noroeste Peninsular.

ALGUNHAS DAS ACTUACIÓNS PROMOVIDAS POLA DIRECCIÓN XERAL DE PATRIMONIO CULTURAL NO ANO 2006: XACEMENTO Mámoa dos Muíños Ruta megalítica Candeán

ÁREA XEOGRÁFICA Agolada Vigo

Ruta megalítica do Morrazo Parque Arqueolóxico Arte Rupestre Petróglifos de Chan da Lagoa Petróglifos de Matabois Petróglifo de Rotea de Mendo Petróglifos de Lombo da Costa Petróglifos de Tourón

Vilaboa, Marín, Moaña Campo Lameiro

OBXECTO Documentación e protección Proxecto arqueolóxico e de ordenación ambiental Proxecto creación ruta arqueolóxica Escavación arqueolóxica

Campo Lameiro

Limpeza e acondicionamento

Campo Lameiro Campo Lameiro

Limpeza e acondicionamento Limpeza e acondicionamento

Cotobade

Limpeza e acondicionamento

Ponte Caldelas

Rexistro, documentación e limpeza Rexistro, documentación e limpeza Rexistro, documentación e limpeza Rexistro, documentación e limpeza Consolidación de placas

Petróglifos da Caeira

Poio

Petróglifos de Carnota

Carnota

Petróglifos de Cova da Bruxa Petróglifos Fentáns, Chan da Lagoa Castro de Castromao

Muros

Celanova

Castro de Viladonga Castro de Cervantes Castro de Troña

Castro de Rei Cervantes Ponteareas

Castro de Santomé Castro de Santa Tegra Castro de Navás Castro de Zoñán Castro de Punta dos Prados Castro da Ourela Castro de Formigueiros Castro de Fazouro Centro Arqueolóxico de San Roque Xacemento romano de Adro Vello Campamento romano de Cidadela Soar do Vicerreitorado de Lugo Castelo da Lúa Mosteiro Ferreira de Pantón

Ourense A Guarda Nigrán Mondoñedo Ortigueira

Campo Lameiro

Palas de Rei Samos Foz Lugo O Grove Sobrado dos Monxes Lugo Rianxo Pantón

Escavación, limpeza e topografía Escavación e consolidación Limpeza e consolidación Limpeza, sinalización e control arqueolóxico Limpeza e mantemento Limpeza e acondicionamento Escavación e posta en valor Limpeza e mantemento Limpeza e mantemento Limpeza Consolidación estruturas Limpeza e consolidación Execución proposta museográfica (2006-07) Limpeza Escavación e limpeza Consolidación de pinturas murais Documentación Delimitación de estruturas

A TRAVÉS DE CONVENIOS DA CONSELLERÍA DE CULTURA E DEPORTE CON CONCELLOS: XACEMENTO Castro de Elviña Castelo de Moeche Castro do Facho de Donón Parque Arqueolóxico Arte Rupestre Parque Arqueolóxico da Cultura Castrexa, San Cibrao de Las Petróglifos de Tourón

- 208 -

ÁREA XEOGRÁFICA A Coruña Moeche Cangas

OBXECTO Limpeza e mantemento Escavación Consolidación

Campo Lameiro

Limpeza e mantemento

San Amaro/Punxín

Limpeza e mantemento

Ponte Caldelas

Posta en valor

A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2006 Eugenio Rodríguez Puentes

Dentro deste proxecto, desenvolvéronse diversas actividades de difusión ao longo do ano 2006: 1. Creación dunha páxina web cunha guía de castros do NO peninsular: http://www.castrenor.com 2. Publicación da Guía de castros de Galicia e noroeste de Portugal, en galego, portugués e inglés, cunha selección de 20 castros galegos e 25 portugueses. O arquivo PDF pode atoparse na páxina web da Consellería de Cultura e Deporte (http://culturaedeporte.xunta.es). 3. Produción dunha exposición do proxecto e os seus obxectivos en formato CD interactivo de promoción turística xeral e escolar.

Como peche do Proxecto Castrenor celebrouse, os días 22 e 23 de xuño, en Mondariz Balneario, Pontevedra, un seminario co título A cultura castrexa: accións e estratexias para o seu aproveitamento cultural, orientado a profesionais dedicados ao patrimonio cultural, concretamente ao patrimonio arqueolóxico da Idade do Ferro, e que se desenvolveu en cinco sesións dedicadas ao «Estado da investigación da cultura castrexa en Galicia e Portugal»; «Estratexias para o aproveitamento turístico da cultura castrexa»; «A ordenación do territorio como marco»; «A exposición de diversos exemplos de posta en valor de xacementos de época castrexa a ambos os lados da fronteira» e, por último, «A presentación do Proxecto Castrenor e os seus resultados».

- 209 -

A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2006 Eugenio Rodríguez Puentes

As actas deste seminario, publicadas no ano 2008, poden atoparse en formato PDF na páxina web da Consellería de Cultura e Deporte (http://culturaedeporte.xunta.es). b) IV Congreso de Musealización de Xacementos Arqueolóxicos. Santiago de Compostela, 13, 14, 15 e 16 de novembro de 2006. A Dirección Xeral de Patrimonio Cultural asumiu, en Zaragoza no ano 2004, a responsabilidade da organización do IV Congreso Internacional de Musealización de Xacementos Arqueolóxicos que se celebrou en Santiago de Compostela, no Palacio de Congresos e Exposicións de Galicia, os días 13, 14, 15 e 16 de novembro de 2006. Desde a súa primeira edición, no ano 2000, en Alcalá de Henares as sucesivas edicións do Congreso Internacional de Xacementos Arqueolóxicos (Barcelona 2002, Zaragoza 2004) constitúen un importante punto de encontro para os profesionais implicados nos procesos de investigación, conservación e posta en valor do patrimonio arqueolóxico. Esta IV edición levou o título de Conservación e presentación de xacementos no medio rural. Impacto social no territorio. O programa desenvolveuse ao longo de tres xornadas de conferencias e

debates e estruturouse da seguinte forma: dúas sesións dedicadas á conservación de xacementos no medio rural –«Xestión, conservación, accesibilidade e público» e «O impacto social e económico das accións de posta en valor no medio rural»–; unha sesión titulada «Presentación de proxectos singulares», coa participación dos equipos que traballaron nos proxectos de posta en valor da Catedral de Vitoria, do Teatro Romano de Cartaxena e do Parque Arqueolóxico de Arte Rupestre en Campo Lameiro; unha mesa redonda dedicada aos programas de formación e unha sesión de proxectos e experiencias con continuidade ao longo dos tres días de conferencias, nos que se presentaron diversos proxectos de posta en valor. Outra forma de participación no congreso foi mediante a presentación de pósteres relacionados coa temática abordada no congreso. Como peche deste, realizouse unha visita aos xacementos de Santa Eulalia de Bóveda, ao castro de Viladonga co seu Museo de Sitio e, por último, a distintos monumentos da cidade de Lugo: a Muralla Romana e o Centro Arqueolóxico Domus Oceani. As actas deste congreso, publicadas no ano 2007, poden atoparse en formato PDF na páxina web da Consellería de Cultura e Deporte (http://culturaedeporte.xunta.es).

- 210 -

APÃ&#x2030;NDICE

- 211 -

- 212 -

Relacións de actuacións autorizadas no ano 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/001-0

Control arqueolóxico da rehabilitación de inmoble na rúa Miño, nº 9 (Lugo)

Alcorta Irastorza, Enrique

CD 102A 2006/002-0

Control arqueolóxico de remoción de terras para foxo de ascensor, gabia de saneamento e arranque de escaleira na praza do Campo, nº 3 (Lugo)

Hervés Raigoso, Francisco

CD 102A 2006/003-0

Control arqueolóxico no castro de Muradás (Beariz, Ourense)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2006/004-0

Control arqueolóxico de remoción de terras na rúa Mazacáñamos, nº 22 (Noia, A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/005-0

Prospección arqueolóxica de revisión do catálogo de xacementos arqueolóxicos do concello de Beariz (Ourense) para o PXOM

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2006/006-0

Control e corrección do impacto sobre o patrimonio cultural do corredor N-NO de alta velocidade. Treito: Abeleda-Baxán (Lalín)

Cacheda Pérez, María

CD 102A 2006/007-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 6 da praza de San Paio Antealtares da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/008-0

Control arqueolóxico das obras de repavimentación e saneamento na rúa Oia (Baiona, Pontevedra)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2006/009-0

Control arqueolóxico da 2ª fase da rede de distribución de gas no conxunto histórico de Baiona. Rúa Piñeiro e praza de Santa Liberata

Cortegoso Comesaña, Mª Mar

CD 102A 2006/010-0

Proxecto de estudo de impacto sobre o patrimonio cultural, prospección arqueolóxica intensiva da área afectada polas obras da vía de alta capacidade da Costa Norte. Treito: AG-64 (San Sadurniño)-Campo do Hospital

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/011-0

Control arqueolóxico das obras de peche de terreo e construción de galpón no lugar de Veiga de Longais (Padrón, A Coruña)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2006/012-0

Prospección intensiva do ámbito do proxecto de urbanización SU-2, A Restreva (Negreira, A Coruña)

Barbeito Pose, Víctor José

CD 102A 2006/013-0

Control arqueolóxico do acondicionamento urbano da ruta histórico-turística 2ª fase. Vilagarcía de Arousa

Ramil González, Emilio

CD 102A 2006/014-0

Control arqueolóxico na Casa Prada, O Coíño (Allariz, Ourense)

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2006/015-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas previas á construción de vivendas unifamiliares nas parcelas nº 5 e 6 do terreo A Maceira (Bergondo, A Coruña)

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2006/016-0

Prospección de tres terreos no couto da Moura-Chan de Carballo, Mourentán (Arbo, Pontevedra)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/017-0

Control arqueolóxico da LMTS na avenida Castrelos-avenida Arquitecto Palacios (Vigo, Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2006/018-0

Prospección arqueolóxica superficial intensiva na ZCP de A Graña (Xunqueira de Ambía, Ourense)

López Marcos, Miguel Ángel

CD 102A 2006/019-0

Prospección arqueolóxica para avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural do parque eólico singular de Malpica de Bergantiños (A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/020-0

LU-540 (antiga C-640) Viveiro-Cabreiros, treito A Gañidoira-Cabreiros. Variante Roupar: sondaxes arqueolóxicas do monte Barreiro (Xermade)

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2006/021-0

Sondaxes mecánicas no lugar da Barcia (Meis, Pontevedra)

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2006/022-0

Prospección arqueolóxica intensiva para a avaliación do impacto das obras de ensanche e mellora do ramal convento de Acibeiro (Forcarei, Pontevedra)

Rodríguez Martínez, Rafael

CD 102A 2006/023-0

Escavación arqueolóxica en área na estación de bombeo e colectores xerais do río Miño (Lugo)

Campos Arias, María Alicia

CD 102A 2006/024-0

Control arqueolóxico das obras de reparación do cubo XX da muralla romana (Lugo)

Alcorta Irastorza, Enrique

CD 102A 2006/025-0

Prospección intensiva da superficie do Plan sectorial de solo industrial Merlín (Agolada, Pontevedra)

Barbi Alonso, Víctor

CD 102A 2006/026-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico das obras de acondicionamento da estrada PO-226. Treito Moraña-Porráns

Montero Borrazás, Mónica

CD 102A 2006/027-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico das obras de construción da nova estrada OU-801. Variante da OU-133 (antiga C-531). Treito: Cortegada-Filgueira. Nova ponte sobre o Río Miño (Cortegada)

Montero Borrazás, Mónica

CD 102A 2006/028-0

Control arqueolóxico da acometida de abastecemento e saneamento á rúa Porta do Sol nº 11 (Vigo, Pontevedra)

Barbi Alonso, Víctor

CD 102A 2006/029-0

Prospección arqueolóxica do estudo de impacto sobre o patrimonio cultural da área afectada polas obras da nova estrada entre o polígono de Cerquido e Parderrubias (Salceda de Caselas, Pontevedra)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/030-0

Control arqueolóxico de remoción de terras para obras de recuperación da capela dos Anxos (Ponteceso, A Coruña)

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2006/031-0

Prospección arqueolóxica intensiva da zona de implantación do parque eólico singular de Bueu (Pontevedra)

Vidal Ibáñez, Xulia

CD 102A 2006/032-0

Control arqueolóxico dunha drenaxe no perímetro da igrexa de San Andrés de Cedeira (Redondela, Pontevedra)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2006/033-0

Control e seguimento do proxecto de restauración dunha vivenda unifamiliar na rúa das Flores nº 25 (Monforte de Lemos, Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

- 213 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/034-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico das obras de acondicionamento da estrada LU-120. Treito: Vilalba-Meira, 2ª fase. Cruzamento de Arneiro N-640 en Meira (Cospeito)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2006/035-0

Control das obras de despregue da rede de cable de fibra óptica en Canide (Vigo, Pontevedra). Rúas Arquitecto Antonio Cominges e Arquitecto Gómez Román

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2006/036-0

Escavación arqueolóxica en área no soar rolda da Muralla 76 e rúa Monforte 2-4 (Lugo)

Alcorta Irastorza, Enrique

CD 102A 2006/037-0

Control arqueolóxico da rede de camiños principais da ZCP de Lois-Monte de Ribadumia (Pontevedra)

Barbeito Pose, Víctor José

CD 102A 2006/038-0

Prospección arqueolóxica intensiva do acondicionamento de terreos e camiños secundarios na ZCP San Salvador de Meis (Meis, Pontevedra)

Mosquera Souto, María

CD 102A 2006/039-0

Control arqueolóxico da rehabilitación de edificio na praza de Curros Enríquez nº 7 (Pontevedra)

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2006/040-0

Prospección arqueolóxica superficial intensiva da zona de implantación do parque eólico singular de Baltar (Ourense)

Pérez López, David

CD 102A 2006/041-0

Prospección arqueolóxica superficial intensiva da zona de implantación do parque eólico singular de Os Blancos (Ourense)

Gil Vázquez, Helena

CD 102A 2006/042-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto patrimonial do proxecto de CP de Portas (Portas, Pontevedra)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2006/043-0

Control arqueolóxico da urbanización do adro da igrexa de San Martiño (Moaña, Pontevedra)

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2006/044-0

Sondaxes arqueolóxicas no mosteiro de Oia, Pontevedra

Luaces Anca, Javier

CD 102A 2006/045-0

Sondaxes mecánicas no proxecto de urbanización UG-10 (Moaña, Pontevedra)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2006/046-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas en Couto da Mámoa (Piñor, Ourense)

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2006/047-0

Control arqueolóxico de remoción de terras na rúa do Teatro, nº 7 (Lugo)

Hervés Raigoso, Francisco

CD 102A 2006/048-0

Proxecto básico e de execución e control arqueolóxico de intervención no contorno da igrexa do mosteiro de San Pedro, 1ª fase (Ramirás, Ourense)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2006/049-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras do aproveitamento hidrolóxico no río Almofrei, central da Ponte (Cotobade, Pontevedra)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2006/050-0

Intervención arqueolóxica valorativa no indicio número II do parque eólico A Farrapa I (Abadín e A Pastoriza, Lugo)

Bóveda Fernández, Mª José

CD 102A 2006/051-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto arqueolóxico da LAT 132 Km D/C apoio. 9 LAT 132 KV D/C. Sub. Mondoñedo / Sub. Boimente-Sub. Estelo (Mondoñedo, Lugo)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2006/052-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto arqueolóxico do acondicionamento de terreos e eliminación de accidentes naturais da ZCP Ferreirós (Cuntis, Pontevedra)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2006/053-0

Control e seguimento arqueolóxico da obra: solución aos problemas de enchentes no concello de Valga (Pontevedra)

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2006/054-0

Prospección arqueolóxica do proxecto de CE derivada do PI Xacemento San Juan nº 7.091 (Aranga, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/055-0

Sondaxes arqueolóxicas na forma tumular do parque empresarial de Muimenta (Cospeito, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2006/056-0

Prospección arqueolóxica da zona de implantación do parque eólico singular de Meis (Pontevedra)

Ladra Fernández, Xosé Lois

CD 102A 2006/057-0

Avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural do proxecto do parque eólico singular de Alto do Xalo, monte Xalo (Carral, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/058-0

Avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural do A. H. no río Correchouso (Laza, Ourense)

César Vila, Mario

CD 102A 2006/059-0

Avaliación do impacto arqueolóxico da rede de camiños e obras da ZCP Vilariño, 1.º sector (Cambados, Pontevedra)

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2006/060-0

Sondaxes mecánicas nun edificio en construción nos soares s/n e nº 50 da rúa Castelao (Moaña, Pontevedra)

Castro Rozados, Antonio

CD 102A 2006/061-0

Control arqueolóxico das obras de movemento de terras na zona de protección do Con da Romaíña, Nantes (Sanxenxo, Pontevedra)

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2006/062-0

Prospección e sondaxes mecánicas no contorno das mámoas de Penaguda (Meaño, Pontevedra)

Castro Hierro Virginia

CD 102A 2006/063-0

Corredor Santiago-Bertamiráns-Brión: estudo valorativo, lectura e documentación do petróglifo do Vilar (Bertamiráns, A Coruña)

Santos Estévez, Manuel

CD 102A 2006/064-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación e restauración da reitoral de San Martiño de Mondoñedo (Foz, Lugo)

Muíño Maneiro, José Ángel

CD 102A 2006/065-0

Control arqueolóxico das obras na praza de España e rúas adxacentes (Ferrol)

González Fernández, Alberto

CD 102A 2006/066-0

Control arqueolóxico da instalación de iluminación pública no Camiño de Santiago, ao seu paso polos Chacotes. Palas de Rei

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2006/067-0

Prospección arqueolóxica no contorno da Chan das Latas (Cotobade, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2006/068-0

Prospección arqueolóxica no contorno de Illa Rociña, San Xurxo de Sacos (Cotobade, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2006/069-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas na rúa Tomás Mirambel, nº 8 (Nigrán)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2006/070-0

Autovía Sarria-A-6 (Nadela). Estudo xeo-arqueolóxico e sondaxes arqueolóxicas valorativas no lugar de Betote (Sarria, Lugo)

Cano Pan, Juan Antonio

CD 102A 2006/071-0

Prospección arqueolóxica intensiva do parque eólico singular de Neda (A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/072-0

Control e seguimento arqueolóxico do ámbito do afectado polas obras do parque eólico do Chao. parque eólico de Ourol (Ourol e Muras, Lugo)

López González, Luis

CD 102A 2006/073-0

Escavación arqueolóxica en área no soar nº 16 da rúa Areal da cidade de Vigo

Constela Doce, Jorge Juan

CD 102A 2006/074-0

Prospección arqueolóxica intensiva da concesión de explotación Friol 2, derivada do PI Friol nº 5.717.2 (Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

- 214 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/075-0

Avaliación do impacto arqueolóxico do acondicionamento de terreos e eliminación de accidentes naturais na ZCP Monte Moreira (A Estrada, Pontevedra)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2006/076-0

Prospección para a avaliación de impacto arqueolóxico do acondicionamento da ZCP Graña e O Campo (O Covelo, Pontevedra)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2006/077-0

Prospección arqueolóxica da zona de implantación do parque eólico singular de Esgos (Ourense)

Pérez López, David

CD 102A 2006/078-0

Prospección arqueolóxica para a concesión de explotación Picoto nº 4.805 (Monterrei, Ourense)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/079-0

Prospección arqueolóxica da zona de implantación do parque eólico singular de Paradela (Lugo)

Gil Vázquez, Helena

CD 102A 2006/080-0

Prospección arqueolóxica intensiva da zona de implantación do parque eólico Singular de Cerdedo (Cerdedo e Campo Lameiro, Pontevedra)

Vidal Ibáñez, Xulia

CD 102A 2006/081-0

Prospección arqueolóxica intensiva da zona de implantación do parque eólico singular de Cotobade (Pontevedra)

Estéban Redondo, Raúl

CD 102A 2006/082-0

Control arqueolóxico do proxecto de consolidación das Balsas de Lodos no ámbito da plataforma loxística industrial Salvaterra de Miño e As Neves, Pontevedra (PLISAN)

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2006/083-0

Avaliación do impacto sobre o patrimonio cultural na ZCP de Graba (Silleda, Pontevedra)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/084-0

Prospección arqueolóxica intensiva da ZCP San Pedro de Maus (Vilar de Barrio, Ourense)

Lamas Bertolo, Jorge

CD 102A 2006/085-0

Control arqueolóxico da execución de canalización soterrada da rede de cable na rúa Betanzos 1 a 3 (Santiago de Compostela, A Coruña)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2006/086-0

Prospección arqueolóxica intensiva da zona de implantación do parque eólico singular de Trabada (Lugo)

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2006/087-0

Prospección arqueolóxica intensiva da ZCP Flariz, Medeiros, A Madalena, San Cristovo e Vilaza (Monterrei, Ourense)

Dorribo Cao, José Rafael

CD 102A 2006/088-0

Control e seguimento arqueolóxico da apertura dun camiño no contorno do castro de Vilagude, en Monte Moreira (A Estrada, Pontevedra)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2006/089-0

Control arqueolóxico da construción dun muro de peche nun terreo no lugar de Campiño, Tortóreos (As Neves, Pontevedra)

Pereira Muñoz, Rosa

CD 102A 2006/090-0

Proxecto de seguimento e control arqueolóxico das obras do Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito Cerceda-Meirama (Cerceda, A Coruña)

González López, Miguel

CD 102A 2006/091-0

Prospección arqueolóxica de localización e delimitación xacementos arqueolóxicos do concello de Vilalba (Lugo) para o PXOM

López García, Juan Carlos

CD 102A 2006/092-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no Fuxido, Piñor, Ourense

Vidal Lojo, Miguel Ángel

CD 102A 2006/093-0

Control arqueolóxico no pazo de Abeledo, Foxado (Curtis, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/094-0

Control arqueolóxico da drenaxe e soterramento de instalacións aéreas na praza do Peirao, nº 3 (Pontevedra)

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2006/095-0

Control arqueolóxico de remoción de terras na igrexa parroquial de Santa María da Pedra (Cariño)

Elguero Córdoba, Lorena

CD 102A 2006/096-0

Acceso terrestre á ampliación do porto de Ferrol. Treito I: porto-enlace coa estrada de Fontemaior a Cabana. Control e seguimento arqueolóxico

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2006/097-0

Prospección arqueolóxica da zona de implantación do parque eólico singular de Allariz (Ourense)

Pérez López, David

CD 102A 2006/098-0

Prospección arqueolóxica da zona de implantación do parque eólico singular de Campo Lameiro (Pontevedra)

Gil Vázquez, Helena

CD 102A 2006/099-0

Prospección arqueolóxica da zona de implantación do parque eólico singular de Boiro (A Coruña)

López González, Luis

CD 102A 2006/100-0

Prospección arqueolóxica do plan parcial de ordenación do parque empresarial industrial Salgueirón. Sector SAUI (Soutomaior, Pontevedra)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2006/101-0

Avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural na ZCP de Curro-Portela (Barro, Pontevedra)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/102-0

Avaliación do impacto arqueolóxico do acondicionamento de terreos, eliminación de accidentes naturais e camiños secundarios na ZCP de Brántega (Agolada, Pontevedra)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2006/103-0

Control e seguimento arqueolóxico da autovía AG-56 Santiago-Brión e variante de poboación As Galanas (N-550)-Pardiñas (AG-56), concellos de Santiago de Compostela, Ames, Teo e Brión (A Coruña)

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2006/104-0

Control arqueolóxico de remoción de terras para realizar na Portada da Inquisición do pazo de Corzáns (Salvaterra do Miño)

Vázquez Collazo, Santiago

CD 102A 2006/105-0

Sondaxe e control arqueolóxico da obra de consolidación das escaleiras de acceso á igrexa de San Francisco (Viveiro, Lugo)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2006/106-0

Control arqueolóxico de construción de vivenda unifamiliar no Coto, Cela (Mos, Pontevedra)

Velázquez Turnes, Eduardo

CD 102A 2006/107-0

Control arqueolóxico das obras no soar nº 21 da rúa Juana de Vega (A Coruña)

Muíño Maneiro, José Ángel

CD 102A 2006/108-0

Control arqueolóxico das obras de restauración e rehabilitación da igrexa parroquial de Santo André de Barredo (Castroverde, Lugo)

Celeiro Montenegro, Manuel

CD 102A 2006/109-0

Control arqueolóxico das obras de canalizacións de acometidas na rúa Areal nº 4 (Vigo, Pontevedra)

Velázquez Turnes, Eduardo

CD 102A 2006/110-0

Documentación previa e control arqueolóxico das obras de tres vivendas e locais na rúa Fonte de Unta nº 5 (Betanzos, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/111-0

Prospección arqueolóxica do proxecto de avaliación do impacto cultural. Eixe Atlántico de Alta Velocidade, treito: Vigo-Pontevedra, subtreito: As Maceiras-Redondela, Pontevedra

Barbeito Pose, Víctor José

CD 102A 2006/112-0

Control arqueolóxico das obras de derruba, baleirado e conservación do edificio da rúa Santiago nº 37 (Vigo, Pontevedra).

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2006/113-0

Control arqueolóxico da rehabilitación de muro de contención no parque Camilo José Cela, na rúa Conde Torrecedeira (Vigo, Pontevedra)

López Taboada, Mª Ángeles

- 215 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/114-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 26 da rúa Miño (UE 150522 da cidade de Lugo

López García, Juan Carlos

CD 102A 2006/115-0

Control arqueolóxico de adaptación do edificio anexo a Capela da VOT no cemiterio de San Francisco de Ourense

Eguileta Franco, Jose María

CD 102A 2006/116-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas manuais relativas ao proxecto de ampliación do cemiterio de San Andrés de Valongo (Cotobade, Pontevedra)

Peña Pascual, Darío

CD 102A 2006/117-0

Control e seguimento arqueolóxico da construción da autovía AG-59, alternativa á AC-841. Conexión rede de alta capacidade de Santiago. Treito II: enlace CP-8201-Tras do Eixo (Teo, A Coruña)

Mosquera Souto, María

CD 102A 2006/118-0

Control arqueolóxico na rúa Orillamar, nº 10 (A Coruña)

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2006/119-0

Control arqueolóxico do acondicionamento da rúa Ferrador (Noia, A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/120-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 6 da rúa de Entregaleras, na cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

César Vila, Mario

CD 102A 2006/121-0

Control arqueolóxico de remoción de terras na r/ Xeneral Franco, nº 30 (Melide, A Coruña)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2006/122-0

Control arqueolóxico na rúa da Igrexa nº 64, O Castro (Barco de Valdeorras, Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2006/123-0

Control arqueolóxico da acometida da rede de fibra óptica na rúa San Gregorio nº 20 e rúa Tomás Alonso nº 130-132 (Vigo, Pontevedra)

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2006/125-0

Control arqueolóxico na rúa Banda de Lira (Ribadavia, Ourense)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2006/126-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nun soar situado na r/ Ferrería, nº 59 (Caldas de Reis, Pontevedra)

Calo Ramos, Nuria

CD 102A 2006/127-0

Sondaxes arqueolóxicas mecánicas na unidade de actuación URME-2, Bordel, Padrón

Barbeito Pose, Víctor José

CD 102A 2006/128-0

Escavación arqueolóxica nas parcelas B-5 e B-6 do SUP 1 Saa, Camposancos (A Guarda)

Fernández Rivas, María

CD 102A 2006/129-0

Seguimento arqueolóxico da obras de construción do proxecto LMT 20 KV Avia-Albarellos (Carballiño, Leiro e Boborás, Ourense)

Álvarez García, Mª del Carmen

CD 102A 2006/130-0

Control arqueolóxico na Revolta da Ermida, O Fonsillón (Ourense)

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2006/131-0

Prospección superficial do ámbito do proxecto de urbanización do plan de sectorización CC-1ª fase (Outeiro de Rei, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2006/132-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais para 2 vivendas unifamiliares (parcelas 1 e 2) sitas no lugar de Casal, S. Salvador de Tebra, Tomiño (Pontevedra)

Paredes Ruano, Paula María

CD 102A 2006/133-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 9 da travesía do Miño da cidade de Lugo (UE 151017)

Campos Arias, María Alicia

CD 102A 2006/134-0

Prospección arqueolóxica para avaliación do impacto sobre o patrimonio cultural da obra de mellora de trazado e servizos EP-2105. Panxón-Monteferro (Nigrán, Pontevedra)

Rodríguez Martínez, Rafael

CD 102A 2006/135-0

Prospección arqueolóxica intensiva para o EIA na ZCP Monte Val do Vea (2.º sector), A Estrada (Pontevedra)

Chao Álvarez, Francisco J.

CD 102A 2006/136-0

Proposta de consolidación e restitución en Pegadas de Roldán, no parque eólico de Serra da Loba (Aranga, A Coruña e Guitiriz, Lugo)

Bóveda Fernández, María José

CD 102A 2006/137-0

Control arqueolóxico de remoción de terras. Seguimento da rede urbana de distribución de gas natural na rúa de San Clemente e Travesa de Fonseca, da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2006/138-0

Control arqueolóxico de remoción de terras. Seguimento da rede urbana de distribución de gas natural na rúa dos Loureiros e praza das Penas (Santiago)

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2006/139-0

Control arqueolóxico das obras de adecuación do tramo da N-540 (antiga estrada de Santiago) desde a rolda da Muralla ata o cemiterio S. Froilán (Lugo)

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2006/140-0

Sondaxes arqueolóxicas no nº 15 da r/ Empedrado de Pontedeume (A Coruña)

López Cordeiro, Mª Mar

CD 102A 2006/141-0

Prospección arqueolóxica extensiva da zona afectada polo estudo informativo do corredor alternativo á PO-531 Pontevedra-Vilagarcía, treito Curro-Baión (enlace coa N-640). (Provincia de Pontevedra)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/142-0

Prospección arqueolóxica intensiva da zona afectada polo proxecto de ampliación da capacidade da PO-531 Pontevedra-Vilagarcía, treito Pontevedra-Curro (Pontevedra)

César Vila, Mario

CD 102A 2006/143-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico do proxecto de construción: acceso terrestre á ampliación do Porto de Ferrol. Treito II: enlace coa estrada Fontemaior a Cabana-Enlace Freixeiro -Río Pozo

Saavedra Vidal, Eloi

CD 102A 2006/144-0

Sondaxes arqueolóxicas no xacemento de Rubión (GA15005029). Proxecto vertedoiro obra da EDAR: montes de Paraños, Castrillón, Rubión e Coto da Agudela, (Arteixo, A Coruña)

Álvarez García, Mª del Carmen

CD 102A 2006/145-0

Sondaxes manuais e mecánicas en proxecto de urbanización UG10, Moaña (Pontevedra), 2ª fase

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2006/146-0

Control arqueolóxico de remoción de terras no ámbito da illa nº 4 da UA-2 do núcleo urbano de Atios (Valdoviño, A Coruña)

González Fernández, Alberto

CD 102A 2006/147-0

Control arqueolóxico da construción dunha subestación eléctrica no monte do Castro (Vigo, Pontevedra)

Iglesias Darriba, Mª Jesús

CD 102A 2006/148-0

Sondaxes mecánicas nas obras de ampliación do cemiterio de San Mauro, 4ª fase (Pontevedra)

Castro Carrera, Juan Carlos

CD 102A 2006/149-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar nº 29 da rúa da Algalia de Abaixo (Santiago, A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2006/150-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto da LAT a 400 KV Sub. Trives-Sub. Aparecida (Ourense-Zamora)

Pérez Gil, Maite

CD 102A 2006/151-0

Prospección arqueolóxica superficial intensiva da LMT 30 KV do PE Sabucedo-Sub. Pena Ventosa (Ourol, Lugo)

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2006/152-0

Prospección arqueolóxica na ZCP de San Pedro de Benza (Trazo, A Coruña)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2006/153-0

Prospección arqueolóxica intensiva do proxecto de trazado da autovía Lugo-Santiago (A-54). Treito: enlace de Vilamoure-enlace de Nadela sur e conexión con Lugo enlace de Vilamoure.

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/154-0

Control arqueolóxico da RBTS ao soar nº 12 do camiño de Viñó, Coruxo (Vigo, Pontevedra)

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

- 216 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/155-0

Control arqueolóxico da construción dunha vivenda unifamiliar no Pombal, San Xoán de Tabagón (O Rosal, Pontevedra)

Fernández Rivas, María

CD 102A 2006/156-0

Prospección intensiva do plan de sectorización do polígono industrial Cortiñas (Moraña, Pontevedra)

Barbi Alonso, Víctor

CD 102A 2006/157-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural da CP Perdecanai-Barro II (Barro, A Coruña)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2006/158-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 32-34 da rúa dos Basquiños, (Santiago de Compostela, A Coruña)

Alonso Braña, Juan José

CD 102A 2006/159-0

Estudo de impacto cultural da ZCP da parroquia de Millarada (Forcarei, Pontevedra)

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2006/160-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto ambiental da ZCP na parroquia de Troáns (Cuntis, Pontevedra)

Barbi Alonso, Víctor

CD 102A 2006/161-0

Prospección arqueolóxica intensiva do parque eólico singular de Vilarmaior (A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/162-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 14 da calzada do Carme de Abaixo de Santiago de Compostela ( A Coruña)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2006/163-0

FF. CC. Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Meirama-Bregua. Control e seguimento

Barbeito Pose, Víctor José

CD 102A 2006/164-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 17 da rúa Fonte de San Antonio, (Santiago de Compostela, A Coruña)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2006/165-0

Prospección arqueolóxica das ocupacións paleolíticas na depresión de Monforte

Arturo de Lombera, Hermida

CD 102A 2006/166-0

Control arqueolóxico de reabastecemento de auga en San Paio de Navia, r/ San Paio de Navia e r/ Fontáns (Vigo, Pontevedra)

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2006/167-0

Control arqueolóxico das obras de LMTS, CTC e RBT en Viraventos (Betanzos, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/168-0

Control e seguimento da rede de electrificación na zona PEPRI da Coruña, anualidade 2006

Castro Paredes, Inmaculada

CD 102A 2006/169-0

Limpeza e documentación de perfís nun camiño no lugar de Vilamor (Toques, A Coruña)

González Fernández, Alberto

CD 102A 2006/170-0

Proxecto marco de control de redes eléctricas soterradas de ata 20 KV (Vigo), anualidade 2006

Iglesias Darriba, Mª Jesús

CD 102A 2006/171-0

Control arqueolóxico das obras de reforma interior na rúa Falcón nº 16 (UE 151011) de Lugo

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2006/172-0

Control e seguimento arqueolóxico da rede de telecomunicacións por cable R en Cambre (A Coruña)

Fernández Quiza, Rosa

CD 102A 2006/173-0

Estudo de impacto cultural da ZCP de Catoira (Catoira, Pontevedra)

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2006/174-0

Estudo de impacto sobre o patrimonio cultural da LAT 132 KV. D7D ap. nº 77 LAT 132 KV, sub. Foz/sub. Magazos-sub. Burela (Cervo e Burela, Lugo)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/175-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas en A Muller Morta (O Reino, Piñor, Ourense)

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2006/176-0

Control arqueolóxico de remoción de terras para proxecto de rehabilitación de edificio antiga sucursal Banco de España, rúa do Teatro, nº 4 (Lugo)

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2006/177-0

Control arqueolóxico da rede de gas canalizado no treito da r/ García Barbón (Vigo, Pontevedra)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2006/178-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto ambiental da CP de Vilatuxe (Lalín, Pontevedra)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/179-0

Control arqueolóxico da reforma do edificio na praza de España nº 1, esquina r/ Michelena e r/ Marqués de Riestra (Pontevedra)

Velázquez Turnes, Eduardo

CD 102A 2006/180-0

Prospección arqueolóxica superficial de catalogación e delimitación planimétrica de xacementos arqueolóxicos para o plan xeral de ordenación municipal do concello de Foz (Lugo) Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2006/181-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da rúa da Oliveira da cidade de Santiago de Compostela ( A Coruña)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2006/182-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 23 da rúa Miño (UE 151002), (Lugo)

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2006/183-0

Prospección arqueolóxica da área afectada pola modificación puntual do PXOM do concello de Oroso-Barciela Chao Álvarez, (A Coruña) Francisco Javier

CD 102A 2006/184-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 7 da travesía do Miño (UE 151018) (Lugo)

Campos Arias, María Alicia

CD 102A 2006/185-0

Prospección arqueolóxica intensiva da variante de Marín. Treito I: conexión AP-9 coa estrada de Figueirido N/PO/91.10.1 (3.º trazado) (Pontevedra)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/186-0

Control arqueolóxico das obras na rúa Arco nº 21 (A Coruña)

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2006/187-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación das rúas Porta da Vila e Escultor Ferreiro (Noia, A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/188-0

Control arqueolóxico das obras de reforma na rúa Galicia, tramo 1 (Noia, A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/189-0

Proxecto para a realización dun informe valorativo do lugar de Porto Maior (As Neves, Pontevedra)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2006/190-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 18 da rúa das Rodas de Santiago de Compostela ( A Coruña)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2006/191-0

Prospección superficial do ámbito do proxecto de urbanización plan sectorial CC-2ª fase (Outeiro de Rei, Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2006/192-0

Control arqueolóxico de remoción de terras. Seguimento da rede urbana de distribución de gas natural na costa de San Domingos (Santiago de Compostela, A Coruña)

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2006/193-0

Control e seguimento arqueolóxico do parque eólico ampliación de Sil (Esgos e Nogueira de Ramuín, Ourense)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2006/194-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación do impacto arqueolóxico do parque eólico A Farrapa III (Riotorto e A Pastoriza, Lugo)

Bóveda Fernández, María José

CD 102A 2006/195-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación do impacto arqueolóxico do parque eólico A Farrapa II (Abadín e Mondoñedo, Lugo)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2006/196-0

Prospección arqueolóxica intensiva do parque empresarial polígono Os Catro Ventos (Santa Comba, A Coruña) Martínez Casal, José Ramón

- 217 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/197-0

Prospección arqueolóxica da concesión de explotación Corvos, fracc. 1ª, nº 3.010-1 (Fornelos de Montes e Mondariz, Pontevedra

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2006/198-0

Avaliación de impacto arqueolóxico do tramo modificado da LAT 132 KV (SC), sub. PE O Vieiro-Sub. Celanova Bóveda Fernández, (Celanova e Verea, Ourense) María José

CD 102A 2006/199-0

Prospección arqueolóxica intensiva de 2 cuadrículas mineiras da concesión derivada do PI Rego de Ouro nº 7.025-1 (As Pontes, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/200-0

Prospección arqueolóxica de catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Teo (A Coruña)

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2006/201-0

Prospección arqueolóxica intensiva da zona afectada polas obras de construción da minicentral de Vilacoba (Lousame, A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/202-0

Control e corrección do impacto sobre o patrimonio cultural da construción da ampliación do parque eólico de Xiabre. Catoira, Vilagarcía de Arousa e Caldas de Reis

Varela Pousa, Rocío

CD 102A 2006/203-0

Sondaxes mecánicas e control da construción dunha nova ponte sobre o río Louro e mellora de acceso a EDAR de Guillarei (Tui, Pontevedra) Rodríguez Pérez, Herminia

CD 102A 2006/204-0

Proxecto de seguimento e control arqueolóxico das obras de acondicionamento da estrada LU-11 Circunvalación de Lugo. Estrada N-VI. Treito: Nadela-Tolda de Castilla Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2006/205-0

Control arqueolóxico da subministración RBTS ao soar nº 8 da rúa Méndez Núñez (Vigo, Pontevedra)

Iglesias Darriba, Mª Jesús

CD 102A 2006/206-0

Control arqueolóxico de obras de repavimentación e saneamento na rúa Lorenzo de la Carrera (Baiona, Pontevedra)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2006/207-0

Control arqueolóxico de obras de repavimentación e saneamento da rúa O Mariñeiro na vila de Baiona (Pontevedra)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2006/208-0

Control arqueolóxico de obras de repavimentación e saneamento na rúa A Guarda, na vila de Baiona (Pontevedra)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2006/209-0

Prospección arqueolóxica intensiva do parque eólico singular de Negreira (Negreira, A Coruña)

Alvarez Veiga, Enrique

CD 102A 2006/210-0

Control e seguimento arqueolóxico do vertedoiro nos montes de Paraños, Castrillón, Rubión e Coto da Agudela Álvarez García, da obra EDAR de Bens (A Coruña) Mª del Carmen

CD 102A 2006/211-0

Prospección arqueolóxica intensiva da concesión de explotación Blanca nº 5.478 (Quiroga, Lugo e Larouco, Ourense)

CD 102A 2006/212-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar onde se situará a escola infantil de San Roque (Santiago de Compostela, A Coruña))

Rodríguez Souto, Sara

CD 102A 2006/213-0

Prospección arqueolóxica subacuática: dragaxe remodelación das instalacións portuarias no Testal (Noia-A Coruña)

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD 102A 2006/214-0

Proxecto de prospección arqueolóxica subacuática para ampliación das instalacións para a náutica recreativa no Porto de Ares (A Coruña)

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD 102A 2006/215-0

Prospección arqueolóxica da concesión de explotación derivada do proxecto de investigación Arnego nº 2.648.4, fracc. 4ª (Agolada e Lalín, Pontevedra)

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2006/216-0

Prospección arqueolóxica da concesión de explotación derivada do PI Arnego nº 2.648.5, fracc. 5ª (Agolada, Lalín e Rodeiro, Pontevedra)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2006/217-0

Prospección arqueolóxica superficial intensiva da canteira Pena de Rei nº 5.893, fracc. 3ª (Vilachá de Mera, Lugo) Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2006/218-0

Control arqueolóxico da gabia de tendido eléctrico LMT soterrada e centro de seccionamento para Sociedade Estatal de Correos e Telégrafos, SA (Lugo)

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2006/219-0

Control arqueolóxico da rede de distribución de gas canalizado, treito rúa Santiago (Vigo, Pontevedra)

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2006/220-0

Control arqueolóxico da rede de distribución de gas canalizado, treito rúa da Hispanidade (Vigo, Pontevedra)

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2006/221-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico das obras da Autovía do Cantábrico, (A-8). Treito: Baamonde-Abeledo (Begonte, Lugo)

Mosquera Souto, María

CD 102A 2006/222-0

Prospección arqueolóxica intensiva do ámbito especial afectado polo plan de sectorización SUI-11 do Concello de Dumbría (A Coruña)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2006/223-0

Prospección arqueolóxica dos xacementos inventariados no concello de Riotorto (Lugo)

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2006/224-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico da remodelación da dársena interior porto de Vilanova de Arousa (Pontevedra)

Mosquera Souto, María

CD 102A 2006/225-0

Control arqueolóxico do movemento de terras para execución de saneamento e soleira de formigón na rúa Nova nº 43 (Lugo)

Hervés Raigoso, Francisco

CD 102A 2006/226-0

Control arqueolóxico das obras de remoción de terras na construción dun edificio na r/ San Antón-r/ Pozo Pequeno. (Melide, A Coruña)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2006/227-0

Control arqueolóxico no contorno do castro de Oira (Ourense)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2006/228-0

Prospección arqueolóxica intensiva do proxecto «Mellora da funcionalidade na autoestrada do Val Miñor AG-57. Construción dos novos ramais de enlace de Sabarís, Ramallosa e Nigrán» (Pontevedra)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/229-0

Escavación arqueolóxica no soar nº 12 da rúa de San Roque e nos nº 5, 7, 13 e 15 da rúa Río Neira da cidade de Lugo

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2006/230-0

Control arqueolóxico de remoción de terras. Seguimento da rede urbana de distribución de gas natural na rúa Carretas, na cidade de Santiago de Compostela ( A Coruña)

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2006/231-0

Seguimento arqueolóxico da realización das obras do proxecto da LAT Anllo-Sub. San Xurxo (Campo Lameiro e Cotobade, Pontevedra)

Álvarez García, Mª del Carmen

- 218 -

Ricart Guillot, Susana

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/232-0

Proxecto de control da rede de gas na cidade de Vigo para o 2006

Cortegoso Comesaña, Mª del Mar

CD 102A 2006/233-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº15 da r/ Tinería (UE 150527) da cidade de Lugo

Fernández Sánchez, María

CD 102A 2006/234-0

Control arqueolóxico das obras de reforma e ampliación de edificio no soar nº 13 da rúa Inmaculada (Pontedeume, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/235-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de efectos patrimoniais da LMTS CP. Paradela-P.E. Guitiriz (Aranga e Curtis, A Coruña e Guitiriz, Lugo)

Celeiro Montenegro, Manuel

CD 102A 2006/236-0

Control e seguimento arqueolóxico na actuación industrial Río do Pozo, sector IV (Narón, A Coruña)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/237-0

Prospección arqueolóxica intensiva da concesión de explotación derivada do PI Naves, nº 4.696-1ª fracc. Ourense (Ourense)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/238-0

Prospección arqueolóxica intensiva do parque eólico singular de Viveiro (Lugo)

Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2006/239-0

Prospección arqueolóxica superficial intensiva da canteira Pena de Rei nº 5.893, fracc. 4ª (Sta. María de Alta, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2006/240-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de movementos de terras do proxecto de construción de plataforma. Liña de alta velocidade. Corredor N-NO. Eixe: Ourense-Santiago de Compostela. Treito: Lalín-Santiago. Subtreito Lalín (Anzo)-Silleda (Carboeiro)

César Vila, Mario

CD 102A 2006/241-0

Control arqueolóxico na rúa Cardenal Cisneros (Ourense)

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2006/242-0

Control arqueolóxico da liña de media tensión soterrada Viladesuso-Porto (Oia, Pontevedra)

Cortegoso Comesaña, Mª del Mar

CD 102A 2006/243-0

Control arqueolóxico da repoboación forestal no rodal nº 1 do Castelo, Xuño (Porto do Son, A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/244-0

Control arqueolóxico da acometida de abastecemento de auga na rúa Oporto nº 8-10 (Vigo, Pontevedra)

Barbi Alonso, Víctor

CD 102A 2006/245-0

Control arqueolóxico da canalización da rede de fibra óptica na rúa Marqués de Valterra e rúa Juan Ramón Jiménez (Vigo, Pontevedra)

Rodríguez Pérez, Herminia

CD 102A 2006/246-0

Control arqueolóxico da sinalización do conxunto megalítico da serra de Barbanza (Boiro, A Coruña)

Mañana Borrazás, Patricia

CD 102A 2006/247-0

Sondaxes valorativas en 3 parcelas na estrada de Camposancos (A Guarda, Pontevedra)

Fernández Rivas, María

CD 102A 2006/248-0

Control arqueolóxico das obras de recuperación da reitoral de Sto. André de Camporredondo (Ribadavia, Ourense)

Sinde Vázquez, Alexandre

CD 102A 2006/249-0

Control e seguimento arqueolóxico do proxecto de construción de plataforma de corredor N-NO de alta velocidade. Eixe: Ourense-Santiago. Treito: Lalín (Baxán)-Lalín (Anzo)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2006/250-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de acondicionamento da estrada AC-414 Carballo-Malpica. Treito: Buño-Malpica (A Coruña)

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2006/251-0

Control arqueolóxico das obras de eliminación de barreiras arquitectónicas no contorno do río Miño e Camiño Portugués de Santiago de Compostela Paredes Ruano, Paula Mª

CD 102A 2006/252-0

Control arqueolóxico na rúa da Sé e rúa Santa Mariña (Xinzo de Limia, Ourense)

CD 102A 2006/253-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación na rúa A Xesta nº 91 (Muros, A Coruña)

Teijeiro López, Beatriz

CD 102A 2006/254-0

Control arqueolóxico no soar nº 4 da rúa San Roque (A Coruña)

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2006/255-0

Control e seguimento arqueolóxico dos movementos de terras da superficie afectada pola obra de acondicionamento da estrada PO-250. Treito: Pazos de Borbén-Fornelos

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2006/256-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no contorno do túmulo 4 de A Mourela (GA15070127), As Pontes de García Rodríguez (A Coruña)

Vidal Lojo, Miguel Ángel

CD 102A 2006/257-0

Prospección arqueolóxica do proxecto de delimitación xacementos arqueolóxicos do concello de Moaña (Pontevedra)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2006/258-0

Control arqueolóxico da construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de Cartas-Fiobre (Bergondo, A Coruña) Castro Vigo, Eva

CD 102A 2006/259-0

Control e seguimento da construción dun pozo de ventilación do emisario terrestre da EDAR de Ferrol. Cabo Prioriño (Ferrol, A Coruña)

CD 102A 2006/260-0

Control arqueolóxico da construción dun edificio no soar nº 35 da rúa Santiago (Pontedeume, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/261-0

Control arqueolóxico da rehabilitación do mercado municipal da vila de Muros (A Coruña)

Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2006/262-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 5 e 6 da rúa do Campo de San Antonio da cidade de Santiago de Compostela ( A Coruña)

Fernández Rivas, María

CD 102A 2006/263-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 34 da rúa Carballeira de San Lourenzo da cidade de Santiago de Compostela ( A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/264-0

Control arqueolóxico das obras de restauración e mellora da Alameda de Santiago

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2006/265-0

Control arqueolóxico das obras no nº 128 da rúa San Andrés (A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/266-0

Control arqueolóxico na rúa Alfredo Brañas, nº 47, Oira (Ourense)

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2006/267-0

Control arqueolóxico da remoción de terras no patio traseiro do nº 27 da rúa Nova (Lugo)

Fernández Sánchez, María

CD 102A 2006/268-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº2 da rúa Entregaleras da cidade de Santiago de Compostela ( A Coruña)

Filgueiras Rey, Ana Isabel

CD 102A 2006/269-0

Limpeza e avivado de perfís e sondaxes mecánicas na urbanización Barrio da Quintela (Moaña, Pontevedra)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2006/270-0

Control e seguimento arqueolóxico dos traballos de limpeza e poda nun rodal situado ao leste do parque arqueolóxico da arte rupestre (Campo Lameiro, Pontevedra)

Vázquez Collazo, Santiago

CD 102A 2006/271-0

Control arqueolóxico na rúa Desengano nº 2-4 (Ourense)

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2006/272-0

Control arqueolóxico na rúa do Baño, s/n (Ourense)

Orero Grandal, Luis

- 219 -

Lamas Bértolo, Jorge

Vidal Caeiro, Lorena

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/273-0

Control e corrección de impacto sobre o patrimonio cultural do gasoduto Ramal Norte; Mugardos-As Pontes-Guitiriz

Varela Pousa, Rocío

CD 102A 2006/274-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de roza nun rodal situado ao norte do parque arqueolóxico da arte rupestre (Campo Lameiro, Pontevedra)

Santos Estévez, Manuel

CD 102A 2006/275-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas na área de protección dos xacementos de Mirás (Ames, A Coruña)

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2006/276-0

Control arqueolóxico de limpeza de vexetación e sondaxes arqueolóxicas valorativas para restauración do castro de Punta Ostreira. Pobra do Caramiñal (A Coruña)

Alonso Braña, Juan José

CD 102A 2006/277-0

Control arqueolóxico de obras de pavimentación e saneamento da rúa O Rosal (Baiona, Pontevedra)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2006/278-0

Sondaxes arqueolóxicas e control arqueolóxico da obra de reparación, limpeza e ordenación de espazos no convento de San Francisco de Viveiro, Lugo

Ramil González,Emilio

CD 102A 2006/279-0

Control arqueolóxico descontinuo das obras de recuperación do monte do Castro, 2ª fase (Ribadumia, Pontevedra)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/280-0

Control arqueolóxico do peche, limpeza e sinalización do petróglifo da Laxe, Sárdoma, Vigo

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2006/281-0

Estudo xeoarqueolóxico da área afectada pola execución da plataforma loxística industrial de Salvaterra-As Neves (Pontevedra) (PLISAN)

López Cordeiro, Mª del Mar

CD 102A 2006/282-0

Control arqueolóxico das obras de afirmación de camiño de Razo, Vernes-Rodo (Carballo, A Coruña)

Méndez Fernández, Fidel

CD 102A 2006/283-0

Prospección arqueolóxica intensiva dos parque eólico singular Chans de Campolongo (Negreira, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/284-0

Prospección arqueolóxica do aproveitamento hidroeléctrico do río Corzos. Salto de Corzos (A Veiga, Ourense)

García Fernández, Alicia

CD 102A 2006/285-0

Prospección arqueolóxica intensiva, toma de mostras e sondaxes puntais no xacemento da Chan do Cereixo (Gondomar, Pontevedra)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2006/286-0

Control arqueolóxico da actuación sobre noiro de terraplén na EP-5204 Hermida-Cequeliños (Arbo, Pontevedra)

Rodríguez Martínez, Rafael

CD 102A 2006/287-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar nº 1-3 da r/ Coronel Ceanona, cidade de Ourense

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2006/288-0

Prospección arqueolóxica de avaliación do impacto sobre os patrimonio cultural do proxecto de construción da autovía A-54 Santiago-Lugo. Treito: Lavacolla-Arzúa

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/289-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar nº 3 da rúa Moratín da cidade de Ourense

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2006/290-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar nº 8 da r/ Cardenal Cisneros da cidade de Ourense

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2006/291-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 15 da rúa Ferreirías da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2006/292-0

Sondaxes arqueolóxicas avaliativas. Terraza de Covas. (Ames. A Coruña)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2006/293-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 31 da rúa Santo Agostiño da cidade da Coruña

López Alonso, José

CD 102A 2006/294-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 16 da rúa San Lázaro da cidade de Santiago de Compostela

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2006/295-0

Control e seguimento arqueolóxico no ámbito afectado polas obras do parque eólico do Ribeiro (Ourol, Lugo)

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2006/296-0

Prospección arqueolóxica da traza das vías XIX e XX do Itinerario Antonino ao longo do concello de Lugo

Álvarez Asorey, Rubén

CD 102A 2006/297-0

Sondaxes mecánicas previas a obras de instalación e apertura dun tanatorio crematorio en San Mauro (Pontevedra)

Peña Pascual, Darío

CD 102A 2006/298-0

Sondaxes arqueolóxicas nunha parcela de San Vitorio-Franza (Mugardos, A Coruña)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2006/299-0

Prospección arqueolóxica superficial intensiva na parroquia de San Martiño do Cello (Lalín, Pontevedra)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2006/300-0

Prospección arqueolóxica extensiva da modificación puntual e ordenación detallada para a nova situación do novo edificio do concello de Mos, no lugar das Pozas (Mos, Pontevedra)

Mosquera Souto, María

CD 102A 2006/301-0

Prospección arqueolóxica do aproveitamento hidroeléctrico do río Corzos. Salto das Forcadas (A Veiga, Ourense)

García Fernández, Alicia

CD 102A 2006/302-0

Control arqueolóxico da construción de beirarrúas na EP-2405, Mesón do Vento-Cerceda (Ordes, A Coruña)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2006/303-0

Control e seguimento arqueolóxico no ámbito afectado polas obras do parque eólico de Vilachá (Ourol e Muras, Lugo)

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2006/304-0

Prospección arqueolóxica do parque eólico singular de Cedeira (A Coruña)

Vidal Ibáñez, Xulia

CD 102A 2006/305-0

Proxecto de estudo de impacto cultural da canteira Blanquita nº 158 (Santiago de Compostela, A Coruña)

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2006/306-0

Prospección arqueolóxica da ampliación da explotación de Granito Cabalo, nº 4.710 Fracc. 2ª (Nogueira de Ramuín, Ourense)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2006/307-0

Prospección arqueolóxica extensiva para incorporar ao estudo da xeoloxía, xeotecnia e arqueoloxía e datos medioambientais para o cumprimento da DIA e aprobación definitiva do estudo informativo da autovía A-54 Lugo-Santiago. Treito Arzúa-Palas de Rei (A Coruña)

Méndez Fernández, Fidel

CD 102A 2006/308-0

Intervención arqueolóxica de limpeza, levantamento topográfico e escavación arqueolóxica no xacemento do Monte do Facho (Cangas, Pontevedra) IV Campaña, 2006

Suárez Otero, Xose

CD 102A 2006/309-0

Prospección arqueolóxica extensiva para o estudo informativo da Nova Ponte sobre o río Miño en Lugo

Mosquera Souto, María

CD 102A 2006/310-0

Prospección arqueolóxica extensiva para o estudo informativo da nova estrada de conexión entre San Cibrao e Barreiros (Lugo)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/311-0

Prospección arqueolóxica para o estudo e corrección de impacto arqueolóxico da construción das instalacións náutico deportivas. Fisterra e ría de Corcubión

Chao Álvarez, Francisco Javier

CD 102A 2006/312-0

Prospección arqueolóxica no ámbito das instalacións para a náutica deportiva no porto de Combarro (Poio, Pontevedra)

San Claudio Santa Cruz Miguel

CD 102A 2006/313-0

Control e seguimento arqueolóxico da Autovía do Cantábrico, (A-8). Treito: Barreiros-Reinante (Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2006/314-0

Sondaxes arqueolóxicas mecánicas valorativas na área de execución integral B do PERI-5 de S. Lázaro (Santiago de Compostela, A Coruña)

César Vila, Mario

- 220 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/315-0

Control arqueolóxico da rede de abastecemento e saneamento de Santa Mariña de Augas Santas (Allariz, Ourense)

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2006/316-0

Control arqueolóxico no soar nº 40 da rúa San Lázaro (Allariz, Ourense)

Varela Barrios, Mª Cristina

CD 102A 2006/317-0

Prospección arqueolóxica intensiva da zona de implantación do parque eólico singular de Silleda (Silleda, Pontevedra)

Ladra Fernández, Xosé Lois

CD 102A 2006/318-0

Control arqueolóxico das obras de urbanización da rúa Pai Lois e o contorno do Museo de Pontevedra

Paredes Ruano, Paula Mª

CD 102A 2006/319-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico das obras de construción da Autovía do Cantábrico, (A-8). Treito: Vilamar-Barreiros

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2006/320-0

Control arqueolóxico da ampliación de vivenda en Castelo Ramiro (Ourense)

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2006/321-0

Control arqueolóxico para execución de vivenda unifamiliar no Castelo-Cabeza de Vaca (Ourense)

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2006/322-0

Sondaxes arqueolóxicas nas parcelas B7, B8, A1 e A2, do ámbito do plan parcial de Saa (Camposancos, A Guarda)

Fernández Rivas, María

CD 102A 2006/323-0

Control arqueolóxico de remoción de terras por obras nos soares nº 20 e 22 da rúa Orillamar (A Coruña)

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2006/324-0

Delimitación planimétrica de xacementos arqueolóxicos e bens arquitectónicos do concello de Camariñas (A Coruña)

Parcero Oubiña, César

CD 102A 2006/325-0

Proxecto marco de control arqueolóxico das obras de distribución de cable fibra óptica en Vigo, 2006 (varias rúas)

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2006/326-0

Control arqueolóxico e corrección do proxecto de construción: rede de abastecemento e telecomunicacións e senda peonil do porto exterior de Ferrol

Saavedra Vidal, Eloi

CD 102A 2006/327-0

Control arqueolóxico e seguimento movementos de terra vinculado á proxecto de construción dunha vivenda unifamiliar. Logrosa. (Negreira A Coruña)

Peña Pascual, Darío

CD 102A 2006/328-0

Prospección para acondicionamento de predios e eliminación de accidentes naturais da ZCP Saiar (Caldas de Reis, Pontevedra)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/329-0

Campo arqueolóxico das Illas Cíes (Vigo, Pontevedra). Campaña 2006

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2006/330-0

Prospección arqueolóxica para a delimitación planimétrica do concello de Negreira (A Coruña)

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2006/331-0

Control arqueolóxico das sondaxes xeotécnicas nunha parcela en Marnela, Pantín, (Valdoviño, A Coruña)

Méndez Fernández, Fidel

CD 102A 2006/332-0

Control arqueolóxico do parque eólico do Irixo (Ourense). Fase-I

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2006/333-0

Actuación arqueolóxica vinculada ao proxecto de musealización da vila romana de Toralla 1ª fase. Intervención arquitectónica e de conservación e restauración sobre o xacemento. Modificación e reformado (Vigo, Pontevedra) Pérez Losada, Fermín

CD 102A 2006/334-0

Intervención arqueolóxica avaliativa na área do Cano dos Mouros, P.E. de Bidueiros (Fornelos de Montes e O Covelo, Pontevedra)

CD 102A 2006/335-0

Sondaxes arqueolóxicas na Ermida de Santa Comba de Cobas, (Ferrol, A Coruña)

López Alonso, José

CD 102A 2006/336-0

Proxecto de control arqueolóxico da rehabilitación do inmoble nº 22 da rúa do Miño da cidade de Lugo

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2006/337-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 8 da rúa de Santo Agostiño da cidade de Santiago de Compostela ( A Coruña)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2006/338-0

Control arqueolóxico da limpeza de vexetación do castro de Mallou. Campo arqueolóxico de Lira (Carnota, A Coruña)

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2006/339-0

Prospección arqueolóxica intensiva da obra Autovía Santiago-Lugo (A-54). Treito: enlace de Guntín norte-enlace de Monte de Meda (Lugo)

Vidal Lojo, Miguel Ángel

CD 102A 2006/340-0

Prospección arqueolóxica extensiva da estrada de acceso ao porto exterior da Coruña.

CD 102A 2006/341-0

Control e corrección do impacto sobre o patrimonio cultural da LAT Sub. PE Pena da Loba-Sub. Tesouro (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña)

López Noia, Raquel

CD 102A 2006/342-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras do desdobramento da vía rápida do Salnés, VRG-4.1. Treito: enlace Pontevedra-531-Sanxenxo (Pontevedra)

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2006/343-0

Prospección arqueolóxica na zona de concentración parcelaria en Noceda, Bendoiro, Anzo, Madriñán, Busto (Lalín, Pontevedra)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/344-0

Prospección arqueolóxica do proxecto sectorial do parque empresarial da Estrada (Pontevedra). Cidade do moble da Estrada

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2006/345-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 10-12 da rúa San Nicolás ( A Coruña)

Muíño Maneiro, José Ángel

CD 102A 2006/346-0

Prospección arqueolóxica, terrestre e subacuática, na área obxecto de intervención para granxa mariña de peixes planos en Ribadeo (Lugo)

San Claudio Santa Cruz Miguel

CD 102A 2006/347-0

Prospección arqueolóxica, terrestre e subacuática, na área obxecto de ampliación III da granxa mariña en Lago, San Claudio Santa Cruz Xove Miguel

CD 102A 2006/348-0

Sondaxes arqueolóxicas na parcela VI de travesía de Porto E. Milladoiro. (Ames, A Coruña)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2006/349-0

Sondaxes mecánicas previas no soar da prolongación da rúa Forneira, Arcade (Soutomaior, Pontevedra)

Barbeito Pose, Víctor José

CD 102A 2006/350-0

Prospección arqueolóxica, terrestre e subacuática, para implantación de granxa mariña de peixes planos en Morás. Xove

San Claudio Santa Cruz Miguel

Ballesteros Arias, Paula

Chao Álvarez, Francisco Javier

CD 102A 2006/351-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 13 da rúa Real, (Vigo, Pontevedra)

Alonso Braña, Juan José

CD 102A 2006/352-0

Control arqueolóxico de remoción de terras por obras de edificio na praza Vila Fano, Caión (Laracha, A Coruña)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2006/353-0

Prospección arqueolóxica para avaliación de posibles danos por construción dunha antena de telefonía móbil no Monte Pelotiña (Rianxo, A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

- 221 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/354-0

Control arqueolóxico da demolición dos muros da antiga cetaria anexa á illa de Santa Cristina (Oleiros, A Coruña)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2006/355-0

Prospección arqueolóxica intensiva en relación co plan de sectorización dunha área de Sobre das Grelas, Ribasar (Rois, A Coruña)

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2006/356-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural do proxecto de explotación da Sección A Canteira Carballeda de Avia, nº 370 (Carballeda de Avia, Ourense) Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/357-0

Prospección para a avaliación de impacto arqueolóxico da concesión de explotación Campo nº 2.959 (O Covelo, Pontevedra)

Teira Brión, Andrés Manuel

CD 102A 2006/358-0

Escavación arqueolóxica no castro de Castrolandín. Campaña de 2006 (Cuntis, Pontevedra)

Otero Vilariño, Carlos

CD 102A 2006/359-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de construción da LAT 132 KV SC Sub. PE Larouco-Ap. nº 46 da LAT Sub. Xinzo-Sub. Verín (Xinzo de Limia e Cualedro)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2006/360-0

Prospección para avaliación de impacto arqueolóxico, de acondicionamento de predios e construción de camiños secundarios da zona de concentración parcelaria de Fraiz (A Estrada, Pontevedra)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2006/361-0

Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de construción dun galpón no lugar de Castro, Pantín (Valdoviño, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/362-0

Control arqueolóxico visual do baleirado da planta baixa da ala sur do claustro da hospedería do mosteiro de Sobrado dos Monxes (Sobrado dos Monxes, A Coruña)

Chao Álvarez, Francisco Javier

CD 102A 2006/363-0

Sondaxes arqueolóxicas en reposición de servizos na rúa Hernán Cortés (tramo praza do Turco-praza de San Marcial (Ourense)

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2006/364-0

Intervención arqueolóxica, limpeza e escavación, no xacemento de Castromao. Campo de traballo arqueolóxico, 2006 (Celanova, Ourense)

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2006/365-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas no achado da Ribeira (Santiago de Compostela, A Coruña). PP.QQ. 2000+120-200+380

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2006/366-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 17 da rúa Amargura da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2006/367-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 3-5-7-9 da rúa San Carlos e nº 24 da rúa Tinajas (A Coruña)

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2006/368-0

Escavación arqueolóxica en área nunha parte do ámbito da unidade de actuación I-06 Rosalía de Castro II (Fase II) da cidade de Vigo (Pontevedra)

Iglesias Darriba, Mª. Jesús

CD 102A 2006/369-0

Control arqueolóxico da rede de distribución de gas canalizado no conxunto histórico de Baiona. Fase III (Baiona, Pontevedra)

Cortegoso Comesaña, Mª Mar

CD 102A 2006/370-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas e limpeza de vexetación nas inmediacións do túmulo 2 de Cima da Picada (O Irixo, Ourense)

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2006/371-0

Traballos de limpeza, escavación e consolidación da fortaleza da Rocha Forte 5ª Campaña (Santiago de Compostela, A Coruña)

Casal García, Raquel

CD 102A 2006/372-0

Prospección arqueolóxica intensiva de varios xacementos arqueolóxicos situados no Monte Caveiro (Porto do Son, A Coruña)

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2006/373-0

Control arqueolóxicos de remoción de terras para obras de instalación de seis bolardos en distintas rúas de Padrón (A Coruña)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2006/374-0

Control arqueolóxico do edificio nº 34-36 da rúa do Picho (Pontedeume, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/375-0

Control arqueolóxico de remoción de terras para obras de construción dun edificio na rúa de acceso e defensa do xardín botánico (Padrón, A Coruña) Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2006/376-0

Control arqueolóxico na rúa Padre Feixoo da cidade de Ourense

CD 102A 2006/377-0

Control arqueolóxico das obras de drenaxe na igrexa de San Martiño da Gudiña (Ourense)

López Cordeiro, Mª Mar

CD 102A 2006/378-0

Prospección arqueolóxica intensiva da parroquia de San Xulián de Romai (Portas, Pontevedra)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2006/379-0

Prospección arqueolóxica do parque eólico singular de Xunqueira de Espadañedo (Ourense)

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2006/380-0

Control arqueolóxico do proxecto básico e de execución da rehabilitación no inmoble nº 8 da rúa Rinconada do Miño, nº 8 (UE 151411) da cidade de Lugo

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2006/381-0

Control arqueolóxico do proxecto básico e de execución do inmoble nº 3 da rúa Rinconada do Miño da cidade de Lugo

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2006/382-0

Control arqueolóxico de remoción de terras no contorno da igrexa de San Lourenzo e da Casa do Conde, no interior da antiga praza Forte de Salvaterra de Miño ( Pontevedra)

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2006/383-0

Prospección arqueolóxica superficial intensiva da canteira Pena de Rei, nº 5.893, fracc. 5ª (Vilachá de Mera, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2006/384-0

Traballos de limpeza, prospección e sondaxes para posta en valor de Castromaior para fomento do turismo cultural no Camiño de Santiago, no concello de Portomarín (Ourense)

López González, Luis

CD 102A 2006/385-0

Control arqueolóxico de remoción de terras en praza do Cantiño nº 5 da cidade de Lugo

Fernández Sánchez, María

CD 102A 2006/386-0

Escavación arqueolóxica no Castro Grande de Neixón. Campaña de 2006 (Boiro, A Coruña)

Ayán Vila, Jorge

CD 102A 2006/387-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de ensanche e mellora do ramal mosteiro de Acibeiro ( Forcarei-Pontevedra)

Rodríguez Martínez, Rafael

CD 102A 2006/388-0

Prospección arqueolóxica subacuática no ámbito das instalacións para a náutica recreativa en Canido. (Vigo, Pontevedra)

San Claudio Santa Cruz Miguel

CD 102A 2006/389-0

Prospección arqueolóxica do proxecto Autovía Santiago-Lugo (A-54). Enlace Palas oeste-enlace Guntín norte

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2006/390-0

Control e seguimento arqueolóxico do proxecto da construción da liña de alta velocidade Ourense-Santiago, treito: Silleda (Carboeiro)-Silleda (Dornelas), subtreito: Carboeiro-Dornelas

Blanco Sanmartín, Paz

- 222 -

Álvarez González, Yolanda

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/391-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas de carácter valorativo nas inmediacións do igrexario de San Salvador de Meis (Meis, Pontevedra)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2006/392-0

Traballos de documentación, rexistro e limpeza dos petróglifos situados na área arqueolóxica de Tourón (Ponte Caldelas, Pontevedra)

Vázquez Collazo, Santiago

CD 102A 2006/393-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nas inmediacións do xacemento arqueolóxico de Morouzóns (GA32045014) (Maside, Ourense)

Vidal Lojo, Miguel Ángel

CD 102A 2006/394-0

Prospección para o estudo de impacto sobre o patrimonio cultural do proxecto construtivo do aproveitamento hidroeléctrico no río Ouro. Central hidroeléctrica de Barcia (O Valadouro, Lugo) Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/395-0

Control arqueolóxico das obras de reparación do entrepano intradorso 20/21 e cubo 21 (Porta Miñá) da muralla romana de Lugo

Alcorta Irastorza, Enrique

CD 102A 2006/396-0

Catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Barbadás (Ourense)

Amado Rolán, Mª Nieves

CD 102A 2006/397-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 3 da rúa do Cruceiro do Gaio da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/398-0

Prospección arqueolóxica superficial do ámbito do proxecto de urbanización Polígono 1. Plan sectorial A Areeira. Outeiro de Rei (Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2006/399-0

Escavación arqueolóxica no campamento romano de Aquis Querquennis (Bande, Ourense). Campaña de 2006 Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2006/400-0

Prospección arqueolóxica dos xacementos existentes no concello de Valga (Pontevedra)

CD 102A 2006/401-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 11 da rúa Basquiños da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2006/402-0

Proxecto de prospección arqueolóxica do concello de Guntín (Lugo)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2006/403-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 61-A e 61-B da rúa Espírito Santo da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Bóveda Fernández, María José

CD 102A 2006/404-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento do solado da igrexa parroquial de Vilar de Astrés (Ourense)

Nieto Muñiz, Eduardo Breogán

CD 102A 2006/405-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de acondicionamento da praza de Cervantes e contorno (r/ S. Bieito, praza Irmán Gómez, praza e rúa da Oliveira), da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

González Vila, María Goretti

CD 102A 2006/406-0

Control arqueolóxico das obras de acceso á cala de Portelo Canide (Oleiros, A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2006/407-0

Prospección arqueolóxica intensiva do ámbito espacial do proxecto de urbanización S-06 Os Batáns (Ames, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/408-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación dunha vivenda unifamiliar no lugar de Castro (Santa Cruz de Moeche, A Coruña)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2006/409-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 40 da r/ Tinería (UE151203) da cidade de Lugo

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2006/410-0

Control arqueolóxico de subministro de LMT e RBTS ao soar nº 11 da r/ Porta do Sol da cidade de Vigo (Pontevedra) Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2006/411-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 46 da r/ Tinería (UE151206) da cidade de Lugo

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2006/412-0

Control arqueolóxico das obras de reforma do xardín anexo ó muro intradorso do cubo XX da muralla romana de Lugo

Alcorta Irastorza, Enrique

CD 102A 2006/413-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento do Camiño de Canedo-As Travesas (Carral, A Coruña)

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2006/414-0

Control arqueolóxico das remocións do subsolo para acometidas de servizos do inmoble da praza da Ferrería nº 8 da r/ de San Sebastián, nº 6 (Pontevedra)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2006/415-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 8 da rúa Dous de Maio da cidade de Ourense

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2006/416-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 13 da rúa Hernán Cortés da cidade de Ourense

Yebra Crespo, Roberto

CD 102A 2006/417-0

Control arqueolóxico das obras de construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de Castro, San Xoán de Vilanova, (Miño, A Coruña)

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2006/418-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico das obras de construción do corredor N-NO de alta velocidade. Eixo: Ourense-Santiago. Treito: Lalín-Santiago. Subtreitos: Silleda (Dornelas)-Vedra-Boqueixón (A Coruña e Pontevedra)

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2006/419-0

Prospección arqueolóxica para delimitación planimétrica do concello de Vilardevós (Ourense)

De la Peña Santos, Antonio

CD 102A 2006/420-0

Escavación arqueolóxica no castro de Viladonga ( Castro de Rei, Lugo )

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2006/421-0

Control arqueolóxico das obras de construción de senda peonil ao paso pola área da igrexa de S. Vicente de Noal (Porto do Son, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/422-0

Control arqueolóxico de dúas explotacións de coellos en Vilar, Río (Rodeiro, Pontevedra)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/423-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de reforma de accesos eliminación barreiras no convento de Santa Clara, no concello de Monforte de Lemos (Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2006/424-0

Control e corrección do impacto arqueolóxico das obras de construción do parque eólico singular de Arbo (Pontevedra)

López Cordeiro, Mª Mar

CD 102A 2006/425-0

Control arqueolóxico dos traballos de limpeza no castro de San Cibrao de Las. Sector de Punxín (Ourense)

Pérez López, David

CD 102A 2006/426-0

Prospección para o estudo de impacto sobre o patrimonio cultural da concesión de explotación derivada do proxecto de investigación Amaro nº 2.862, fracción II, para unha cuadrícula mineira (Bueu e Cangas do Morrazo, Pontevedra)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/427-0

Prospección arqueolóxica superficial intensiva dos terreos ocupados pola concesión de explotación Gochy, nº 5.818 (Sarria, Lugo)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2006/428-0

Prospección arqueolóxica para o inventario e catalogación do patrimonio cultural do Parque Natural do Invernadoiro, Vilariño de Conso, Ourense

Amado Rolán, Mª Nieves

- 223 -

Fernández Pintos, Mª Pilar

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/429-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural do parque eólico de Fontesilva (Coristanco e Santa Comba, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/430-0

Prospección arqueolóxica para o EIC da concesión derivada do PI Gateira, nº 2.941 (Mondariz, Pontevedra)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2006/431-0

Control arqueolóxico para a instalación de acometidas individuais de gas desde a rede xeral na zona urbana de Tui. Proxecto marco. Anualidade 2006 (Tui, Pontevedra) Paredes Ruano, Paula Mª

CD 102A 2006/432-0

Prospección arqueolóxica superficial dos terreos ocupados polo parque eólico singular de Cerceda (A Coruña)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2006/433-0

Prospección para o estudo de impacto sobre o patrimonio cultural da modificación do trazado de canalizacións eléctricas do parque eólico de Mondoñedo (Mondoñedo, Lugo)

López Noia, Raquel

CD 102A 2006/434-0

Prospección para a avaliación de impacto arqueolóxico do parque eólico de Vila Martiño (Santa Comba, Val do Dubra e A Baña, A Coruña)

Teira Brión, Andrés Manuel

CD 102A 2006/435-0

Prospección para o estudo de impacto cultural do parque eólico de Pedrarrubia (Carballo e A Laracha, A Coruña)

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2006/436-0

Prospección para o proxecto pase a concesión de explotación mineira derivada do permiso de investigación Trives I (Pobra de Trives, Ourense)

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2006/437-0

Prospección para o estudo de impacto sobre o patrimonio cultural da LAT 66 KV D/C para a evacuación dos parques eólicos de Muxía (Muxía e Vimianzo, A Coruña)

Rodríguez Costas, Alberto

CD 102A 2006/438-0

Proxecto de prospección arqueolóxica das alternativas propostas no estudo informativo e impacto ambiental da variante de Carballo (A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/439-0

Sondaxes arqueolóxicas mecánicas no Miradoiro do Galiñeiro (Pontecesures, Pontevedra)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2006/440-0

Escavación integral castro da Roda (Barreiros, Lugo)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2006/441-0

Proxecto de control arqueolóxico dos traballos de limpeza no castro de San Cibrao de Las. Sector de San Amaro (San Amaro, Ourense)

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2006/442-0

Control arqueolóxico e seguimento dos traballos de movementos de terras da obra de rehabilitación do inmoble nº 20 da r/ Carral, esquina nº 1 da r/ García Olloqui da cidade de Vigo (Pontevedra)

Peña Pascual, Darío

CD 102A 2006/443-0

Sondaxes mecánicas do proxecto de urbanización do treito final da rúa Porto do Río (Caldas de Reis, Pontevedra)

Peña Pascual, Darío

CD 102A 2006/444-0

Control arqueolóxico de acometida de rede de fibra óptica na rúa Bastida, no conxunto histórico de Pontevedra

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2006/445-0

Sondaxes mecánicas para a construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de Mourellos-Noalla (Sanxenxo, Pontevedra)

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2006/446-0

Intervención arqueolóxica en dous túmulos: M1 de Costa Freiría e M3 de Chan dos Touciños no monte veciñal en man común da parroquia de Candeán (Vigo, Pontevedra) Vázquez Collazo, Santiago

CD 102A 2006/447-0

Control arqueolóxico de obra e limpeza en terreos do monte veciñal en man común da parroquia de Candeán (Vigo, Pontevedra) Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2006/448-0

Sondaxes mecánicas de construción de vivenda unifamiliar en Aios, Noalla (Sanxenxo, Pontevedra)

Luaces Anca, Javier

CD 102A 2006/449-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 123, da rolda da Muralla da cidade de Lugo

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2006/450-0

Control arqueolóxico do dragaxe para as obras de remodelación das instalacións portuarias no Testal. Noia, A Coruña

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2006/451-0

Control arqueolóxico de RBTS ao C. T. Urbanización Candeán (Vigo, Pontevedra)

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2006/452-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de construción de dous pasos canadenses no monte veciñal en man común de Barrantes (Tomiño, Pontevedra)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2006/453-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de construción de peche e pastos no monte veciñal en man común en Valiñaxemia (Forcarei, Pontevedra)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2006/454-0

Control e seguimento arqueolóxico do proxecto de camiño peonil na marxe oeste do río Miño na Ribeira Sacra, miradoiros e outras actuacións nos concellos de Portomarín, Taboada, O Saviñao, Chantada e Carballedo (Lugo) e A Peroxa (Ourense)

Muíño Maneiro, Xosé Anxo

CD 102A 2006/455-0

Actuación arqueolóxica, escavación, sondaxes e consolidación de estruturas no castro de Elviña, A Coruña

Bello Diéguez, Xosé María

CD 102A 2006/456-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 11 da rúa Cervantes da cidade de Ourense

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2006/457-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar nº 11 da r/ Julio Prieto Nespereira da cidade de Ourense

Lamas Bertolo, Jorge

CD 102A 2006/458-0

Prospección arqueolóxica das vías romanas ao seu paso pola provincia da Coruña. Interreg IIIA. Vías atlánticas

Naveiro López, Juan Luis

CD 102A 2006/459-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico das obras de construción da autoestrada AP-53. Alto de Santo Domingo-A-52. Subtreito: enlace de Cea-A-52 (agás viadutos sobre o río Barbantiño e Miño) (Ourense)

Vidal Lojo, Miguel Ángel

CD 102A 2006/460-0

Escavación arqueolóxica en área no ámbito espacial do Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre (Campo Lameiro, Pontevedra)

Méndez Fernández, Fidel

CD 102A 2006/461-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 11 da rúa Pelamios da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2006/462-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 106 da rolda da Muralla da cidade de Lugo

Alcorta Irastorza, Enrique

CD 102A 2006/463-0

Sondaxes e control arqueolóxico de obra da RBTS ao inmoble nº 10 da rúa Areal da cidade de Vigo, Pontevedra

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2006/464-0

Proxecto de intervención arqueolóxica no castro de Formigueiros para campo de traballo no concello de Samos (Lugo)

Meijide Cameselle, Gonzalo

CD 102A 2006/465-0

Prospección arqueolóxica intensiva para a EIC do pase a concesión do PI Arnego nº 2.648.1 (Agolada e Lalín, Pontevedra)

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2006/466-0

Prospección para o estudo de impacto arqueolóxico da construción do parque eólico de Moncelo (O Covelo, Pontevedra)

Chao Álvarez, Francisco Javier

- 224 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/467-0

Prospección para o estudo de impacto arqueolóxico da construción do parque eólico de Xesta (A Lama e Fornelos de Montes, Pontevedra)

Chao Álvarez, Francisco Javier

CD 102A 2006/468-0

Prospección para o estudo de impacto arqueolóxico da construción do parque eólico de Albariño II (Oia, O Rosal e Tomiño, Pontevedra)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2006/469-0

Control arqueolóxico da limpeza e levantamento topográfico, do proxecto de posta en valor do castro das Travesas. Carral. A Coruña

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2006/470-0

Control arqueolóxico no inmoble nº 22-24 da rúa Hórreo de Betanzos

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/471-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de limpeza nos terreos do Parque de Arte Rupestre en Santa María de Muimenta (Campo Lameiro, Pontevedra)

Santos Estévez, Manuel

CD 102A 2006/472-0

Documentación do conxunto de Rotea de Mendo e seguimento das obras de acondicionamento no seu contorno (Campo Lameiro, Pontevedra)

Seoane Veiga, Yolanda

CD 102A 2006/473-0

Documentación dos conxuntos de Campo de Matabois e Outeiro do Pantrigo e seguimento das obras de acondicionamento no seu contorno (Campo Lameiro, Pontevedra)

Santos Estévez, Manuel

CD 102A 2006/474-0

Documentación dos conxuntos de Chan da Lagoa e seguimento das obras de acondicionamento no seu contorno (Campo Lameiro, Pontevedra)

Seoane Veiga, Yolanda

CD 102A 2006/475-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico das obras de acondicionamento da estrada LU-750. Meira-Baleira. Treito: Meira-Muíña, Lugo

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2006/476-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 17 da rúa Costa do Cruceiro do Gaio da cidade de Santiago de Compostela, A Coruña

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/477-0

Control arqueolóxico das obras de ampliación do Museo Militar da Coruña

Muíño Maneiro, José Ángel

CD 102A 2006/478-0

Control arqueolóxico das obras de construción dunha vivenda unifamiliar na rúa Balsa, s/n As Pontes, A Coruña César Vila, Mario

CD 102A 2006/479-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas no Mosteiro Vello no contexto das obras de construción da Autoestrada AP-53 Santiago de Compostela-Ourense. Fracción III: Límite de Ourense-A 52, no concello de Maside

Dorribo Cao, José Rafael

CD 102A 2006/480-0

Proxecto de prospección arqueolóxica. Proxecto de obras de mellora de trazado e capa de rodaxe da E.P.-9701 Baión-András (variante entre os PP. KK. 0+550-1+150), (Vilanova de Arousa, Pontevedra)

Rodríguez Martínez, Rafael

CD 102A 2006/481-0

Proxecto de prospección arqueolóxica do trazado da vía XIX do itinerario de Antonino na metade oriental da provincia de Lugo, nos concellos das Nogais, Baralla, Becerreá, Castroverde, Cervantes, O Corgo e Lugo

Rodríguez Colmenero

CD 102A 2006/482-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas no castro A Casilla (San Pedro de Sta. Comba, Lugo)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/483-0

Consolidación e recrecido da Porta Decumana e dos principia do campamento de Aquis Querquernis (Bande, Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2006/484-0

Proxecto de prospección arqueolóxica extensiva «Estudo informativo variante de Portela». N-640 Chapa-Vilagarcía. Treito: P. K. 210+300 Pontevedra

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2006/485-0

Proxecto de limpeza e consolidación do castro de Santa María de Cervantes (Cervantes, Lugo)

López González, Luis

CD 102A 2006/486-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 21 da rúa Julio Prieto Nespereira na cidade de Ourense

Castro Rozados, Antonio

CD 102A 2006/487-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas na praza do Irmán Gómez da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña) Bóveda Fernández, Mª José

CD 102A 2006/488-0

Proxecto de prospección arqueolóxica superficial do concello de Coles (Ourense)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2006/489-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 19 da praza Maior da cidade de Lugo

Fernández Sánchez, María

CD 102A 2006/490-0

Limpeza vexetal e restauración no castro de Viladonga. Castro de Rei, Lugo

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2006/491-0

Control arqueolóxico das obras de pavimentación da converxencia das rúas Antero Rubín, Baixada ao Embarcadoiro, Bispo Lago e Cuenca (Tui, Pontevedra)

Perles Fontao, Juan José

CD 102A 2006/492-0

Proxecto de prospección arqueolóxica, estudo informativo e de impacto ambiental do acceso ao porto de Brens en Cee (A Coruña)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/493-0

Prospección arqueolóxica para avaliación de impacto sobre patrimonio cultural para granxa integral de peixes planos en Costa Galloufa. Porto do Son (A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/494-0

Control arqueolóxico da dragaxe do proxecto de ampliación de pantaláns en Sada (Sada, A Coruña)

Mosquera Souto, María

CD 102A 2006/495-0

Prospección para o estudo de avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural do proxecto de fabricación de produtos cerámicos mediante cocción en Albixoi. Campo Brick (Mesía, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/496-0

Prospección para o estudo de impacto cultural do parque eólico singular de Muras (Lugo)

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2006/497-0

Prospección arqueolóxica intensiva para o proxecto sectorial e de urbanización do parque empresarial de Vilanova de Arousa II (Pontevedra)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/498-0

Prospección arqueolóxica intensiva para a instalación deportiva dun circuíto de asfalto e terra (Rodeiro, Pontevedra)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/499-0

Estudo de impacto cultural do proxecto da central hidroeléctrica de Santo Estevo II (Nogueira de Ramuín, Ourense)

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2006/500-0

Prospección arqueolóxica para o proxecto de LAT 132 KV de evacuación do parque eólico do Irixo (O Carballiño e O Irixo, Ourense)

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2006/501-0

Control e seguimento arqueolóxico do proxecto de urbanización do sector de solo urbanizable S-4 Vío (A Coruña), polígono 1

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2006/502-0

Sondaxes arqueolóxicas en proxecto básico para obras de construción dun edificio de vivendas (38) na rúa Bordel. Padrón (A Coruña)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2006/503-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 12 da rúa Cortaduría da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2006/504-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nun soar da praza de España, esquina coas rúas Inmaculada Concepción e Avda. Saavedra Meneses (Pontedeume, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

- 225 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/505-0

Escavación arqueolóxica no foxo do castelo medieval de Moeche (A Coruña)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2006/506-0

Control arqueolóxico das obras de soterramento de infraestruturas na rúa Merelles Caula de Ribadavia, Ourense

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2006/507-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas, limpeza controlada no contorno dos posibles túmulos nº 1 e 2 dos Cotos (Boqueixón e Santiago, A Coruña) Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2006/508-0

Traballos de conservación e protección dos petróglifos de Carnota (A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2006/509-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 13 e 15 da rúa Alta da cidade de Pontevedra

Peña Pascual, Darío

CD 102A 2006/510-0

Intervención arqueolóxica na actuación nº 3 do programa de integración do bordo fluvial na trama urbana na zona histórica da cidade de Pontevedra

Constela Doce, Jorge Juan

CD 102A 2006/511-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación no inmoble nº 23 da rúa Progreso da cidade de Lugo

CD 102A 2006/512-0

Control arqueolóxico sobre acondicionamento do leito e marxes do río Caldo, no lugar de Riocaldo (Lobios, Ourense)

Xusto Rodríguez, Manuel

CD 102A 2006/513-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación de vivenda unifamiliar na rúa Entrefornos nº3, Tui , Pontevedra

Velázquez Turnes, Eduardo

CD 102A 2006/514-0

Control arqueolóxico descontinuo do corte de árbores no monte comunal de Sta. Cristina de Cobres, Vilaboa, Pontevedra

Castro Carrera, Juan Carlos

CD 102A 2006/515-0

Control arqueolóxico da construción nun edificio no soar nº 35, da rúa Paio Gómez Charino da cidade de Pontevedra

Veiga López, Nieves

CD 102A 2006/516-0

Control arqueolóxico de remoción de terras das obras no soar nº 12 da rúa Paio Gómez da cidade da Coruña

Pena Basso, Simón

CD 102A 2006/517-0

Control e sondaxes arqueolóxicas valorativas no ámbito do proxecto do centro lúdico SPA. Parador de Turismo de Santo Estevo de Ribas de Sil (Nogueira de Ramuín, Ourense) Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2006/518-0

Catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos dos concellos de Mondariz e Mondariz Balneario, Pontevedra

Constela Doce, Jorge Juan

CD 102A 2006/519-0

Proxecto de prospección arqueolóxica para catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Sober, Lugo

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2006/520-0

Prospección arqueolóxica intensiva para o E.I.C. da LAT 132 KV Corgo-Triacastela (O Corgo, Baralla, Becerreá e Triacastela, Lugo). Modificado

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/521-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural no proxecto de autorización de recursos da sección A) de canteira ampliación a Sánchez, nº 33 (Mesía, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/522-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural no proxecto de autorización de recursos en sección A) canteira Campo Brick (Mesía, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/523-0

Sondaxes arqueolóxicas previas e control arqueolóxico das obras para o acondicionamento do Campo de San Antón, Clarisas e praza do Doutor Goyanes (Monforte de Lemos, Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2006/524-0

Proxecto de retirada dos restos do anel lítico e da extracción e traslado do bolo con gravados e a súa posta en valor (Betote, Sarria, Lugo)

Cano Pan, Juan Antonio

CD 102A 2006/525-0

Control e seguimento arqueolóxico do proxecto Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Uxes-Pocomaco, A Coruña

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2006/526-0

Control e seguimento arqueolóxico do proxecto Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Pocomaco-San Cristóbal, A Coruña

Teira Brión, Andrés Manuel

CD 102A 2006/527-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 4 da rúa do Olvido da cidade de Santiago de Compostela, A Coruña

Pena Basso, Simón

CD 102A 2006/528-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 12 da rúa Cruz de San Pedro da cidade de Santiago, A Coruña

César Vila, Mario

CD 102A 2006/529-0

Control arqueolóxico da repoboación forestal de Petón do Monte (Ribeira, A Coruña)

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2006/530-0

Control arqueolóxico das obras da 2ª fase de restauración do mosteiro de San Lourenzo de Carboeiro (Silleda, Pontevedra)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/531-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento interior e posta en valor do adro de entrada á capela de San Xoán de Pousada (Ames, A Coruña)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2006/532-0

Prospección para o estudo de avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural do proxecto de peche da mina a ceo aberto de lignitos de Meirama (Cerceda, A Coruña)

César Vila, Mario

CD 102A 2006/533-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de avaliación de impacto cultural do proxecto de explotación e ampliación da canteira Lola nº 153 (Boiro, A Coruña)

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2006/534-0

Limpeza e acondicionamento do conxunto arqueolóxico natural de Santomé (Ourense)

Rodríguez González, Xulio

CD 102A 2006/535-0

Control arqueolóxico no inmoble nº 14 da rúa dos Prateiros (Betanzos, A Coruña)

Cano Pan, Juan Antonio

CD 102A 2006/536-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas manuais no 104 da rúa Porta Fondo da Vila, esquina rúa Castelao, concello de Padrón, A Coruña.

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2006/537-0

Control e seguimento arqueolóxico do cambio de trazado da estrada CP-1404 e mellora e ampliación da estrada CP14001 e sondaxes valorativas no espazo intermedio do dolmen de Dombate (Cabana de Bergantiños, A Coruña)

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2006/538-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de acondicionamento do camiño e rampla de acceso á praia de Santa María de Oia (Oia, Pontevedra)

Mosquera Souto, María

CD 102A 2006/539-0

Control arqueolóxico das obras de ordenación do espazo libre e pavimentación do Campo da Barreira. Fase I (Allariz, Ourense)

Varela Barrios, Mª Cristina

CD 102A 2006/540-0

Prospección superficial selectiva e análise de arte rupestre en varios concellos das Rías Baixas

Seoane Veiga, Yolanda

- 226 -

Chao Álvarez, Francisco Javier

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/541-0

Actuación arqueolóxica preventiva nas obras de acondicionamento do paseo Entremurallas ata o Torreón-Fase II e consolidación do lenzo de muralla na r/ Tomás de Lemos no castelo dos Sarmiento (Ribadavia, Ourense)

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2006/542-0

Sondaxes mecánicas para o proxecto de construción de edificio na rúa Forneira, 4/A Muxeira 3-5, Arcade (Soutomaior, Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2006/543-0

Sondaxes arqueolóxicas mecánicas previas ás obras de construción do Auditorio Pazo de Congresos, en Beiramar, na cidade de Vigo (Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2006/544-0

Proxecto de sondaxes manuais para o proxecto básico de execución de ampliación cemiterio parroquial de San Salvador de Setecoros (Valga, Pontevedra)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2006/545-0

Control e seguimento arqueolóxico da limpeza na área arqueolóxica da Caeira (Poio, Pontevedra)

Comendador Rey, Beatriz

CD 102A 2006/546-0

Control arqueolóxico da distribución da rede de telefonía á urbanización O Loureiral na Avda. Monte Real, rúa Alférez Barreiro e rúa Santísima Trinidade (Baiona, Pontevedra)

Cortegoso Comesaña, Mª Mar

CD 102A 2006/547-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 56 da r/ Rego de Auga da cidade da Coruña

Muíño Maneiro, José Ángel

CD 102A 2006/548-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas manuais valorativas e actuacións complementarias para a definición do Castriño de Bendoiro (Lalín, Pontevedra)

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2006/549-0

Documentación, rexistro e limpeza do petróglifo de Cova da Bruxa, (Muros, A Coruña)

Franco Fernández, Manuel

CD 102A 2006/550-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 3 da praza de Azcárraga da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2006/551-0

Documentación, rexistro e limpeza dos petróglifos da área arqueolóxica da Caeira, Poio, Pontevedra

Vázquez Collazo, Santiago

CD 102A 2006/552-0

Prospección, sondaxes arqueolóxicas e limpeza no ámbito do proxecto de consolidación da Fortaleza de Nosa Señora da Concepción (Tomiño, Pontevedra)

Torres Bravo, Víctoria

CD 102A 2006/553-0

Prospección para a avaliación de impacto arqueolóxico do parque eólico Alto do Rodicio (Xunqueira de Espadañedo e Montederramo, Ourense)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2006/554-0

Control arqueolóxico das obras de conexión do saneamento e ampliación ao soar nº 1 da rúa Perigos da cidade de Vigo (Pontevedra)

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2006/555-0

Prospección arqueolóxica subacuática no ámbito das instalacións para a náutica deportiva no porto de Cedeira (Cedeira, A Coruña)

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD 102A 2006/556-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas para a construción dun edificio de 26 vivendas na r/ Calvo Sotelo (Padrón, A Coruña)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2006/557-0

Control arqueolóxico continuo das obras da rede soterrada de telefonía na estrada de Rons, 30-32 (O Grove, Pontevedra)

Gorgoso López, Jesús

CD 102A 2006/558-0

Control arqueolóxico de remoción de terras para as obras de remodelación do parque Rosalía de Castro (Noia, A Coruña) Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/559-0

Prospección para a avaliación do impacto arqueolóxico do parque eólico singular das Neves (As Neves, Pontevedra)

CD 102A 2006/560-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 67 da rúa Espírito Santo da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2006/561-0

Escavación e consolidación no castro de Navás, Priegue (Nigrán, Pontevedra)

Martín Seijo, María

CD 102A 2006/562-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas previas ás obras de construción dun edificio de 35 vivendas na estrada N-550 (Padrón, A Coruña)

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2006/563-0

Prospección arqueolóxica intensiva no terreo de ampliación da granxa mariña destinada ao cultivo do rodaballo. Nerga, Cangas (Pontevedra)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2006/564-0

Control arqueolóxico da mellora de accesos á estrada N-VI. Tramo P.K. 503,6-504,5, da cidade de Lugo

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2006/565-0

Control arqueolóxico das obras de supresión de beirarrúas, nova pavimentación e revalorización patrimonial, peonil e comercial do acceso principal á zona histórica da vila de Betanzos (A Coruña)

Del Palacio López, Ángeles

CD 102A 2006/566-0

Control arqueolóxico das obras de pavimentación do contorno do cruceiro próximo á igrexa do mosteiro de San Bartolomeu de Rebordáns (Tui, Pontevedra)

Prieto Robles, María Soledad

CD 102A 2006/567-0

Estudo xeo-arqueolóxico das zonas de dispersión de líticos no polígono industrial Río do Pozo, Sector IV (Narón, A Coruña)

Cano Pan, Juan Antonio

CD 102A 2006/568-0

Control arqueolóxico das obras de construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de Castrillón (Carballo, A Coruña)

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2006/569-0

Escavación arqueolóxica no Edificio do Museo Provincial de Ourense

Fariña Busto, Francisco

CD 102A 2006/570-0

Escavación arqueolóxica en área no soar nº 12 da praza da Soidade da cidade de Lugo

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2006/571-0

Control arqueolóxico de movementos de terras das obras de instalación dunha LMTS CT Méndez Núñez-Casa Cuna, (Ferrol, A Coruña)

Muíño Maneiro, José Ángel

CD 102A 2006/572-0

Control arqueolóxico das obras de remoción de terras vinculadas ao proxecto básico e de execución de obras de construción dun edificio no soar nº 25 da rúa Fonte de Unta e nº 2 da rúa da Cerca da vila de Betanzos (Betanzos, A Coruña)

Cano Pan, Juan Antonio

CD 102A 2006/573-0

Control arqueolóxico do proxecto de pavimentación e servizos urbanos nas rúas Olvido e Desengano no conxunto histórico de Castro Caldelas, Ourense

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2006/574-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas na rúa Pescadería no contexto das obras de remodelación da zona das Ostras (Fase 2a) na cidade de Vigo (Pontevedra)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2006/575-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico das obras de ensanche e mellora da estrada E.P. 2906. Os Valos-Guizán (Mos, Pontevedra)

Rodríguez Martínez, Rafael

CD 102A 2006/576-0

Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de subministro eléctrico e liña de baixa tensión ao inmoble nº 85 da rúa Galiano da cidade de Ferrol, A Coruña

Álvarez Veira, Enrique

- 227 -

López Cordeiro, Mª Mar

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/577-0

Prospección arqueolóxica superficial en dúas parcelas no lugar de Cristelos-Barrantes, concello de Tomiño (Pontevedra)

Pereira Muñoz, Rosa

CD 102A 2006/578-0

Prospección arqueolóxica superficial dos terreos das agrupacións forestais de veciños de Maceiras e Parada (Dozón, Pontevedra)

Castro Rozados, Antonio

CD 102A 2006/579-0

Prospección arqueolóxica superficial intensiva da reforestación de terras agrícolas no lugar de Couxo, Borraxeiros, (A Golada, Pontevedra)

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2006/580-0

Prospección para a avaliación do impacto arqueolóxico do parque eólico de Alfoz (Alfoz e Mondoñedo, Lugo)

Teira Brión, Andrés Manuel

CD 102A 2006/581-0

Control arqueolóxico de canalización soterrada para comporta EBAR (estación de bombeo de augas residuais), no lugar de Santa Baia, Alcabre, (Vigo, Pontevedra)

Gorgoso López, Jesús

CD 102A 2006/582-0

Control arqueolóxico das obras de acometida de saneamento ao nº 102 da avenida Atlántida (Vigo, Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2006/583-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras do proxecto básico e de execución da restauración do mosteiro Cisterciense de Ferreira de Pantón, 3ª fase, Pantón, Lugo

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2006/584-0

Escavación arqueolóxica no campamento romano de Cidadela. Campaña de 2006, Sobrado dos Monxes, A Coruña

Ramil González, Emilio

CD 102A 2006/585-0

Prospección arqueolóxica do ámbito afectado polo parque eólico singular de Ortigueira e liña de evacuación (Ortigueira, A Coruña)

Vidal Ibáñez, Xulia

CD 102A 2006/586-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto cultural da LAT 132 KV Irixo-Lalín (Irixo, Ourense e Dozón e Lalín, Pontevedra)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/587-0

Control arqueolóxico para a reparación e consolidación da ponte de San Alberte (Guitiriz, Lugo)

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2006/588-0

Prospección arqueolóxica dos terreos ocupados pola canteira Farriense nº 365 (Xunqueira de Ambía, Ourense) Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2006/589-0

Prospección arqueolóxica do parque empresarial de Lalín. Fase 4ª (Lalín, Pontevedra)

Mosquera Souto, María

CD 102A 2006/590-0

Control e corrección de impacto sobre o patrimonio cultural da construción do parque eólico de Codesas (1ª fase). Sobrado dos Monxes, Melide e Boimorto (A Coruña)

Mañana Borrazás, Patricia

CD 102A 2006/591-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico das obras de acondicionamento da Estrada PO-251. Treito: Fornelos-Forzáns (Pontevedra)

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2006/592-0

Proxecto de control e corrección do impacto sobre o patrimonio cultural gasoduto ramal sur: Mugardos-Sabón Cabrejas Domínguez, (A Coruña) Mª Elena

CD 102A 2006/593-0

Control arqueolóxico de movemento de terras da construción de canalización soterrada da LMT na EDAR Guillarei (Tui, Pontevedra)

Rodríguez Pérez Herminia

CD 102A 2006/594-0

Prospección arqueolóxica da liña costeira de Ribadeo (Lugo)

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2006/595-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nunha parcela para construción dunha piscina municipal dos concellos de Ares e Mugardos, no lugar de San Vitorio, Franza, Mugardos (Pontevedra)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2006/596-0

Proxecto de control e seguimento do acondicionamento da estrada PO-230. Treito: Campo Lameiro-estrada de Paredes e acceso ao parque arqueolóxico. (Campo Lameiro, Pontevedra)

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2006/597-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concellos de Baiona, Oia e Crecente (Pontevedra)

Vázquez Collazo, Santiago

CD 102A 2006/598-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concellos de Cangas, Moaña e Vilaboa (Pontevedra)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2006/599-0

Control arqueolóxico da rehabilitación de lenzos da muralla de Monforte de Lemos, Lugo (tramos contiguos a torre de Sto. Domingo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2006/600-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concellos de Noia, Boiro, A Pobra e Ribeira (A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/601-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais nos concellos de Rois, Dodro, Lousame e Rianxo (A Coruña)

César Vila, Mario

CD 102A 2006/602-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concello de Porto do Son (A Coruña)

Vidal Ibáñez, Xulia

CD 102A 2006/603-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concellos de Cotobade e Campo Lameiro (Pontevedra)

Seoane Veiga, Yolanda

CD 102A 2006/604-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Conc. da Estrada, Cuntis, Barro, Pontevedra, Soutomaior e Cerdedo (Pontevedra) Santos Estévez, Manuel

CD 102A 2006/605-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concellos de Cee, Dumbría, Fisterra, Muxía e Vimianzo (A Coruña)

CD 102A 2006/606-0

Control arqueolóxico da instalación da 2ª fase do saneamento no lugar de Mouriscados (Mondariz, Pontevedra) Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2006/607-0

Prospección para a delimitación planimétrica de xacementos arqueolóxicos do concello de Castrelo do Val (Ourense)

CD 102A 2006/608-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concellos de Quiroga e Navia de Suarna (Lugo)

López González, Luis

CD 102A 2006/609-0

Traballos de consolidación e restauración do xacemento do castro do Facho (Cangas, Pontevedra)

Suárez Otero, Xosé

CD 102A 2006/610-0

Escavación arqueolóxica en área da 1ª fase do proxecto de recuperación da fonte da Pinguela e o seu contorno na cidade de Lugo

Hervés Raigoso, Francisco

CD 102A 2006/611-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 33 da rúa Almirante Chicarro (Viveiro, Lugo)

Castro Vigo, Eva

CD 102A 2006/612-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de avaliación do impacto sobre o patrimonio cultural do estudo informativo e estudo de impacto ambiental da variante de Noia e variante de Portosín (Pontevedra)

Álvarez Veira, Enrique

- 228 -

Lestón Gómez, Manuel

De la Peña Santos, Antonio

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/613-0

Prospección arqueolóxica. Ponte sobre o río Limia no Valoiro (Lobios, Ourense)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2006/614-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concellos de Ames, Mazaricos e Santiago de Compostela (A Coruña)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2006/615-0

Proxecto de limpeza de perfís e sondaxes arqueolóxicas valorativas nas inmediacións da Medorra de Laxe (GA27046023) (Pol, Lugo)

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2006/616-0

Proxecto Marco. Control arqueolóxico da rede de abastecemento e saneamento de Vigo (Aqualia). Anualidade 2006

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2006/617-0

Control arqueolóxico do seguimento da rede urbana de gas natural na rúa Costa Nova de Arriba da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2006/618-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas no Couto (Abegondo, A Coruña)

Aboal Fernández, Roberto

CD 102A 2006/619-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 39 da rúa Espírito Santo da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2006/620-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 1 da rúa do Medio da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2006/621-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas no contorno das Croas (Culleredo, A Coruña)

Cancela Cereijo, Cristina

CD 102A 2006/622-0

Proxecto de intervención arqueolóxica no contorno da mámoa I da Granxa de Abegondo (Abegondo, A Coruña)

Castro Hierro, Virginia

CD 102A 2006/623-0

Prospección arqueolóxica para a delimitación do xacemento GA36001037 (Arbo, Pontevedra). Parque empresarial de Arbo

López González, Luis

CD 102A 2006/624-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais concellos de Camariñas e Toques (A Coruña)

Méndez Fernández, Fidel

CD 102A 2006/625-0

Traballos de documentación e protección da pinturas megalíticas da mámoa dos Muíños (Agolada, Pontevedra) Carrera Ramírez, Fernando

CD 102A 2006/626-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concellos de Padrón (A Coruña), Pontecesures e Valga (Pontevedra)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2006/627-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concellos de Redondela, Pazos de Borbén e Soutomaior (Pontevedra)

Luaces Anca, Javier

CD 102A 2006/628-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais nos concellos de Caldas de Reis, Catoira, Vilagarcía de Arousa e Vilanova de Arousa (Pontevedra) Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2006/629-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concellos da Gudiña, Cualedro e Chandrexa da Queixa (Ourense) Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2006/630-0

Control arqueolóxico de remoción de terras. Seguimento da rede urbana de distribución de gas natural na rúa dos Xasmíns da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2006/631-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concellos da Cañiza, Arbo e As Neves (Pontevedra)

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2006/632-0

Control arqueolóxico das obras de construción dunha vivenda unifamiliar no soar nº 13 da rúa Amistade, no concello de Ourense

Castro Rozados, Antonio

CD 102A 2006/633-0

Control e seguimento arqueolóxico nos traballos de limpeza e roza de vexetación no monte de Santa Tegra (A Guarda, Pontevedra)

Luaces Anca, Javier

CD 102A 2006/634-0

Control arqueolóxico dos traballos de limpeza no castro de Troña (Ponteareas, Pontevedra)

Torres Bravo, Carmen

CD 102A 2006/635-0

Prospección arqueolóxica intensiva dos terreos incluídos no plan parcial de Muíño do Vento, en San Mateo (Narón, A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2006/636-0

Control e seguimento arqueolóxico dos traballos de rexeneración paisaxística no conxunto de gravados rupestres de Lombo da Costa (Cotobade, Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2006/637-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nunha parcela situada na estrada de Camposancos, no lugar de Saa (A Guarda, Pontevedra)

Fernández Rivas, Mª Jesús

CD 102A 2006/638-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento do xacemento arqueolóxico de Adro Vello, en San Vicente do Mar (O Grove, Pontevedra)

Castro Carrera, Juan Carlos

CD 102A 2006/639-0

Control e seguimento arqueolóxico dos traballos de dragaxe para a construción das futuras instalacións portuarias de Pescanova, Chapela (Redondela, Pontevedra)

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD 102A 2006/640-0

Prospección arqueolóxica para estudo de impacto sobre o patrimonio cultural da ampliación e reforma da piscifactoría de Bico da Ran, Sertaxes, (Cambados, Pontevedra)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/641-0

Control arqueolóxico da LMTS e RBTS ao CT Lobeiras nº 2 de Celanova (Ourense)

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2006/642-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concellos da Lama, Forcarei (Pontevedra), Avión e Beariz (Ourense)

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2006/643-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concellos de Meis, Poio, Meaño, Sanxenxo e zona occidental de Barro e Pontevedra

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/644-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 3 da praciña de Belvís da cidade de Santiago de Compostela ( A Coruña)

César Vila, Mario

CD 102A 2006/645-0

Control arqueolóxico das obras de infraestrutura viaria. Rúa Alta a Ponte. Paradai, Avda. Duquesa de Lugo e Ponte Romai-Ponte Paradai, Avda. Duquesa Lugo-Rúa Río Narla na cidade de Lugo

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2006/646-0

Control arqueolóxico das obras de urbanización e pavimentación da rúa San Miguel. Fase I e fase II, no conxunto histórico de Ribadeo (Lugo)

Fernández Quiza, Rosa

CD 102A 2006/647-0

Prospección para a avaliación de impacto sobre bens culturais da variante da LAT 132 KV D/C Ap. Nº 77 LAT 132 KV Sub. Foz/ Sub. Magazos-Sub. Burela (Cervo e Burela, Lugo)

Bonilla Rodríguez, Andrés

- 229 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/648-0

Limpeza, lectura e documentación do petróglifo de monte Marañeiro LAT Sub. PE Pena da Loba-Sub. Tesouro (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña)

López Noia, Raquel

CD 102A 2006/649-0

Prospección para a avaliación de impacto ambiental do vertedoiro de residuos non perigosos de Alúmina Española, SA (Xove, Lugo)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/650-0

Prospección para o estudo de impacto I sobre o patrimonio cultural da nova unidade de canteira na CE Ventoxo, nº 2.947 (Forcarei, Pontevedra) e autorización de explotación recursos da Sección A por ampliación de superficie (Forcarei, Pontevedra) César Vila, Mario

CD 102A 2006/651-0

Control e seguimento. Arq. da limpeza de vexetación dunha parcela situada na área de protección do xacemento das Grobias. Sector A-R, nº 7. Porto Avieira 2 (Oroso, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/652-0

Control arqueolóxico do acondicionamento do recinto interior da necrópole do castelo dos Sarmiento (Ribadavia, Ourense)

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2006/653-0

Control arqueolóxico das obras de restauración e rehabilitación da igrexa parroquial de Codesido (Vilalba, Lugo)

Celeiro Montenegro, Manuel

CD 102A 2006/654-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación no edificio nº 4-6 da rúa Real, na zona histórica de Pontevedra

Veiga López, Nieves

CD 102A 2006/655-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 25 da rúa Teodoro Quirós (Viveiro, Lugo)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2006/656-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico das obras de construción da nova estrada de acceso ao porto de Vilagarcía de Arousa (Pontevedra)

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2006/657-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 31 da rúa Nicomedes Pastor Díaz (Viveiro, Lugo)

Cabrera Tilve, Isabel

CD 102A 2006/658-0

Seguimento arqueolóxico das obras de selado e recuperación medioambiental e sinalización do patrimonio cultural do vertedoiro de RSU Oza dos Ríos (A Coruña)

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2006/659-0

Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de ampliación de canalización de gas nas rúas Comercio, Oviedo Arce e Porta da Vila na vila de Noia ( A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/660-0

Avaliación do patrimonio cultural nas áreas afectadas polos incendios forestais. Concello de Fornelos de Montes, Pontevedra

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2006/661-0

Prospección para o estudo de avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural do proxecto sectorial do parque empresarial de San Pedro de Leixa (Ferrol, A Coruña)

César Vila, Mario

CD 102A 2006/662-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico das obras de construción da nova estrada de conexión da V.R.G.-43 Cambados-Vilagarcía e o novo acceso ao porto de Vilagarcía de Arousa (Pontevedra)

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2006/663-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no castro do Cruceiro da Coruña (Santiago de Compostela, A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2006/664-0

Prospección dos terreos afectados pola primeira fase das obras de innovación da Estación de Montaña de Manzaneda I (Manzaneda e Pobra de Trives, Ourense)

Amado Rolán, Mª Nieves

CD 102A 2006/665-0

Prospección para a avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural da autorización para o aproveitamento de recursos da Sección A na canteira Hormigones Taboadela (Boiro, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/666-0

Proxecto de Estudo. de Impacto sobre o Patrimonio Cultural da área afectada polas obras de abastecemento de auga a Lugo

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/667-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación do inmoble nº 27 da praza de Galicia de Betanzos (A Coruña) Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/668-0

Control arqueolóxico das obras de mellora da rúa Lisa (Concello de Verín, Ourense)

CD 102A 2006/669-0

Control arqueolóxico das obras do Museo do Traxe e do Liño e pérgola fotovoltaica no contorno do ferrocarril. Santa Cruz de Arrabaldo, A Grela (Ourense) Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2006/670-0

Control arqueolóxico da ampliación das instalacións náuticas en Ribadeo (Lugo)

Mosquera Souto, María

CD 102A 2006/671-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de construción de vivenda unifamiliar illada no lugar de Santa María de Melide (Melide, A Coruña)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2006/672-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico arqueolóxica das obras de construción do desdobramento da Vía Rápida do Barbanza (VRG-1.1)

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2006/673-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas previas á construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de Herbille, Cela (Mos, Pontevedra)

Velázquez Turnes, Eduardo

CD 102A 2006/674-0

Prospección arqueolóxica. Proxecto de construción de novas instalacións de ADIF para mercadorías nas Gándaras de Piñeiro (Lugo)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/675-0

Control e seguimento arqueolóxico de obra para proxecto básico e de execución dunha vivenda unifamiliar en Trascastro (O Incio, Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2006/676-0

Control arqueolóxico das obras de construción dunha planta de formigón no Polígono Industrial de Espiñeira (Boiro, A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/677-0

Control arqueolóxico das obras de mellora de infraestruturas nas rúas Estacada e Torreiro da cidade da Coruña

Castro Paredes, Inmaculada

CD 102A 2006/678-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 57 da rúa Espírito Santo da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Fernández Rivas, María

CD 102A 2006/679-0

Escavación arqueolóxica en área. Nas inmediacións do igrexario de Santo Tomé de Nogueira (GA36028007) (Meis, Pontevedra)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2006/680-0

Limpeza, acondicionamento e consolidación do castro de Fazouro (Foz, Lugo)

Hervés Raigoso, Francisco

CD 102A 2006/681-0

Prospección para o estudo de impacto cultural do depósito controlado de residuos non perigosos na central térmica das Pontes (A Coruña)

Rodríguez Casal, Antón Abel

CD 102A 2006/682-0

Control arqueolóxico das obras de instalación de LMT en Vilar de Cidre (Carballo, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/683-0

Control arqueolóxico da recuperación no contorno dos Biocos, en monte Cabanas (San Xoán de Río, Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

- 230 -

Ferrer Sierra, Santiago

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/684-0

Control arqueolóxico das obras de subministración de baixa tensión ao inmoble nº 11 da rúa da Virxe da Cerca da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña) Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/685-0

Lectura de alzados e estudo documental do mosteiro de San Pedro de Rocas, (Esgos, Ourense)

Blanco Rotea, Rebeca

CD 102A 2006/686-0

Prospección arqueolóxica.para avaliación de impacto cultural Planeamento e urbanización da área 1 de SAU industrial no concello de Carballo (A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/687-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto cultural. Planeamento e urbanización da área 2 de SAU industrial no concello de Carballo. Área 2 (Carballo, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/688-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto cultural do pase a CE do PI San Ramón nº 2.990 (Lalín, Pontevedra)

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2006/689-0

Control arqueolóxico das obras de mellora de accesibilidade e supresión de barreiras arquitectónicas da rúa Carude (Monforte de Lemos, Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2006/690-0

Escavación arqueolóxica en área na rúa Tomás Mirambel, nº 8, Panxón. (Nigrán, Pontevedra)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2006/691-0

Control arqueolóxico de movemento de terras dunha LMT, CT e RBT no lugar de Carballo (Ordes, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2006/692-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 13 da rúa Real da cidade de Pontevedra

Paredes Ruano, Paula Mª

CD 102A 2006/693-0

Actuación arqueolóxica vinculada ó proxecto de limpeza, toma de datos e consolidación do castelo de Narahío (S. Sadurniño, A Coruña)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2006/694-0

Control arqueolóxico das obras de construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de Agro da Cal, Pantín, Valdoviño (A Coruña)

César Vila, Mario

CD 102A 2006/695-0

Control arqueolóxico das obras de iluminación artística do castelo de San Felipe (Ferrol, A Coruña)

Martínez López, Mª Carmen

CD 102A 2006/696-0

Control arqueolóxico das obras de cambio de acometida de saneamento ao edificio nº 6 da rúa O Porto da cidade de Vigo (Pontevedra)

Rodríguez Pérez Herminia

CD 102A 2006/697-0

Sondaxes mecánicas das obras de construción de seis vivendas unifamiliares en Barreiriños-Dorrón (Sanxenxo, Pontevedra)

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2006/698-0

Control arqueolóxico na praza da Merced (Verín, Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2006/699-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 17 da rúa Príncipe da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2006/700-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 41 da rúa de San Lourenzo da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/701-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto arqueolóxico da LAT 66 KV DC Mesón-O Pino-Finsa II (Santiago, O Pino, Boqueixón, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/702-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 3 e 5 da r/ Compostela da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2006/703-0

Delimitación das estruturas constatadas no control arqueolóxico das obras da 3ª fase de restauración do mosteiro cisterciense de Ferreira de Pantón (Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2006/704-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas (2ª fase) no xacemento de Coto do Castrelo (Lalín, Pontevedra)

Aboal Fernández, Roberto

CD 102A 2006/705-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas previas ás obras do proxecto de urbanización do Pol.H0.03 Real Fábrica de Tabacos, A Coruña

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2006/706-0

Control arqueolóxico da rede de telefonía ao edificio nº 13 da rúa Arcebispo Malvar da cidade de Pontevedra

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2006/707-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento do local nº 12 da praza do Peirao da cidade de Pontevedra

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2006/708-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 30 da rúa Almirante Chicarro (Viveiro, Lugo)

Sinde Vázquez, Alexandre

CD 102A 2006/709-0

Prospección arqueolóxica para localización de marcos territoriais medievais no concello de Padrón (A Coruña)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2006/710-0

Prospección arqueolóxica subacuática no pecio de Punta Restelos, ría de Corcubión (Fisterra, A Coruña)

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD 102A 2006/711-0

Traballos de conservación e limpeza dos xacementos arqueolóxicos de Punta dos Prados e Forno dos Mouros nº 5 (Ortigueira, A Coruña)

Martínez López, Mª del Carmen

CD 102A 2006/712-0

Traballos de limpeza no castro de Zoñán (Mondoñedo, Lugo)

Vigo García, Abel

CD 102A 2006/713-0

Traballos de limpeza no campamento romano de Cidadela (Sobrado dos Monxes, A Coruña)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2006/714-0

Actuación arqueolóxica, control e sondaxes, nas obras de limpeza e consolidación de muros e bóvedas no edificio anexo ao mosteiro de San Clodio. Leiro, Ourense

Méndez Fernández, Fidel

CD 102A 2006/715-0

Sondaxes arqueolóxica valorativas previas ao proxecto de reconstrución do pazo dos Calotes (Rianxo, A Coruña)

Vidal Lojo, Miguel Ángel

CD 102A 2006/716-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento da rúa Tide (Tui, Pontevedra)

Prieto Robles, Mª Soledad

CD 102A 2006/717-0

Traballos de documentación e rexistro do petróglifo de Pozo Ventura (Poio, Pontevedra)

Vázquez Collazo, Santiago

CD 102A 2006/718-0

Control arqueolóxico de remoción de terras na rúa San Roque nº 5 (Portonovo, Sanxenxo, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2006/719-0

Control arqueolóxico das obras de reforma e acondicionamento da antiga Casa Fraga, no nº 21 da rúa San Francisco (Cambados, Pontevedra)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2006/720-0

Proxecto de prospección arqueolóxica para o estudo de avaliación do impacto sobre o patrimonio cultural. Ramal do gasoduto eixe APA-16 nos concellos de Cee, Dumbría e Noia, A Coruña

Ballesteros Arias, Paula

CD 102A 2006/721-0

Proxecto de prospección arqueolóxica. Vía ártabra. Treito: AC-221 (Polígono de Cambre)-Autoestrada AP-9-Autovía A-6

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/722-0

Control arqueolóxico das obras de restauración e rehabilitación da igrexa parroquial de Sta. María de Régoa. Cedeira, A Coruña

Celeiro Montenegro, Manuel

- 231 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/723-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación do impacto ambiental da ampliación do parque tecnolóxico de San Cibrao das Viñas (Ourense)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/724-0

Prospección arqueolóxica dos terreos ocupados pola ampliación da canteira de cuarcitas Rairos nº 6 (Ribas de Sil, Lugo)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2006/725-0

Control arqueolóxico dos traballos de limpeza do castro das Grobas (Ribadeo, Lugo)

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2006/726-0

Control arqueolóxico das obras de humanización da rúa República Arxentina, entre García Barbón e Uruguai da cidade de Vigo (Ponteevdra)

Gorgoso López, Jesús

CD 102A 2006/727-0

Prospección arqueolóxica do parque empresarial de Alfoz-Valadouro (Lugo)

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2006/728-0

Control arqueolóxico da limpeza de vexetación do castro da Ourela (Palas de Rei, Lugo)

Teira Brión, Andrés Manuel

CD 102A 2006/729-0

Prospección arqueolóxica do parque eólico de Monte Neme (Carballo e Malpica de Bergantiños, A Coruña)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2006/730-0

Prospección arqueolóxica do parque eólico de San Cristovo (Monterroso, Portomarín e Taboada, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2006/731-0

Prospección arqueolóxica e delimitación de xacementos arqueolóxicos na parroquia de Santo Estevo de Tremoedo (Vilanova de Arousa, Pontevedra)

Varela Barrios, Mª Cristina

CD 102A 2006/732-0

Control arqueolóxico de remoción de terras das obras da rede urbana de distribución de gas natural nas rúas Xeral Franco, Calvo Sotelo e Caleixón (Padrón, A Coruña)

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2006/733-0

Control arqueolóxico de remoción de terras nos soares nº 25-27-29-31 e 33 da rúa Santa Catalina da cidade da Coruña

Muíño Maneiro, José Ángel

CD 102A 2006/734-0

Prospección arqueolóxica dos terreos afectados pola construción do parque empresarial de Poio (Pontevedra)

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2006/735-0

Prospección arqueolóxica para a ampliación canteira Costal Vello, Sección A (Láncara, Lugo)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2006/736-0

Prospección arqueolóxica dun rodal situado ao noroeste do Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre (Campo Lameiro, Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2006/737-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto ambiental da concentración parcelaria de San Xoán de Azúmara (Castro de Rei, Lugo)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/738-0

Control arqueolóxico das obras de mellora do Camiño de Retén, (Padrón, A Coruña)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2006/739-0

Control arqueolóxico das obras de reforma e ampliación dun edificio no soar nº 19 da rúa Santiago da vila de Pontedeume (A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2006/740-0

Prospección arqueolóxica do parque eólico de Ligonde (Friol, Guntín, Monterroso, Palas de Rei e Portomarín, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2006/741-0

Escavación arqueolóxica en área do GA15070128, Mourela 5 (As Pontes, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2006/742-0

Control e seguimento arqueolóxico da construción do parque eólico de Mondoñedo (Mondoñedo, Lugo)

Chao Álvarez, Francisco Javier

CD 102A 2006/743-0

Prospección para o estudo de impacto sobre bens culturais da LAT 66 KV Sub. PE Cova da Serpe-Sub. Sidegasa (Curtis, A Coruña, Guitiriz, Lugo)

César Vila, Mario

CD 102A 2006/744-0

Control arqueolóxico nas obras de mellora e acondicionamento no castro e igrexa de Santa María do Castro (Cervantes, Lugo)

López González, Luis

CD 102A 2006/745-0

Prospección arqueolóxica do pase a CE do PI Cusanca nº 4.886 (O Irixo, Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2006/746-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 6 da rúa Ferrerías e 3 de Porta de Aires, A Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2006/747-0

Control arqueolóxico da construción da ponte sobre o río Lagares, Vigo, Pontevedra

Gorgoso López, Jesús Avelino

CD 102A 2006/748-0

Control arqueolóxico das obras de instalación de catro unidades de contenerización soterrada en distintos puntos do núcleo urbano de Castro Caldelas

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2006/749-0

Control arqueolóxico das obras de abastecemento de auga a Lugo

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/750-0

Control arqueolóxico das obras de adecuación de rolda da Muralla. Tramo Porta de Santiago-Porta de San Pedro, da cidade de Lugo

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2006/751-0

Vía de alta capacidade da costa norte. Treito: Campo do Hospital-AC-101. Proxecto de trazado e construción. Prospección arqueolóxica

Pérez Mato, Manuela

CD 102A 2006/752-0

Prospección arqueolóxica subacuática no ámbito das instalacións para a náutico deportiva de San Antón, A Coruña

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD102A 2006/753-0

Prospección arqueolóxica dun rodal situado ao noroeste do Parque Arqueolóxico de Arte Rupestre no concello de Campo Lameiro, Pontevedra Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2006/754-0

Prospección arqueolóxica do parque eólico de Picato (Friol, Guntín e Lugo, Lugo)

CD 102A 2006/755-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto ambiental da concentración parcelaria das parroquias de Sobrada, Paz, Arcos e Aguiar (Outeiro de Rei, Lugo)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2006/756-0

Prospección arqueolóxica no ámbito do plan de sectorización, Pazo de Trasfontao. (Silleda, Pontevedra)

Mosquera Souto, María

CD 102A 2006/757-0

Control arqueolóxico das obras de construción dun muro de contención no lugar de Outeiro nº 4, Paradela (Meis, Pontevedra)

César Vila, Mario

CD 102A 2006/758-0

Control arqueolóxico da instalación dun ascensor panorámico no edificio dos xulgados de Tui, na rúa Inmaculada s/n (Tui, Pontevedra)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2006/759-0

Control arqueolóxico das obras de acometida de comunicacións na rúa Teófilo Llorente, do nº 67 a rúa Mestre Mateo nº 2-4 (Vigo, Pontevedra) López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2006/760-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación da vivenda nº 8 da rúa Alameda Vella (Cambados, Pontevedra)

- 232 -

Vázquez Liz, Pablo

Rodríguez Pérez, Herminia

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2006

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/761-0

Control e corrección de impacto sobre o patrimonio cultural da construción do parque eólico Codesas (2ª fase). Sobrado, Melide, Toques e Boimorto (A Coruña)

Mañana Borrazás, Patricia

CD 102A 2006/762-0

Control arqueolóxico mediante sondaxes mecánicas das obras de urbanización do SU-23, en Pociñas, Noalla (Sanxenxo, Pontevedra)

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2006/763-0

Control arqueolóxico do acondicionamento do adro da igrexa parroquial de San Miguel de Boullón Brión, A Coruña

Ladra Fernández, Xosé Lois

CD 102A 2006/764-0

Prospección arqueolóxica na área obxecto da ampliación do peirao de Baiona, Pontevedra

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD 102A 2006/765-0

Novas sondaxes arqueolóxicas no ángulo NW da praza Forte de Salvaterra de Miño (Pontevedra)

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2006/766-0

Control arqueolóxico das obras de saneamento na parroquia do Val (Narón, A Coruña); 1ª fase do plan de obras de saneamento rural de varias parroquias do Concello de Narón.

Veiga López, Nieves

CD 102A 2006/767-0

Control arqueolóxico das obras de urbanización e pavimentación da rúa Viejo Pancho (Fase II) no conxunto histórico de Ribadeo (Lugo)

Fernández Quiza, Rosa

CD 102A 2006/768-0

Control arqueolóxico. Limpeza de vexetación e estudo arqueolóxico do ARQ-1. As Torres. Urbanización S-4 Vío (A Coruña)

Morchón Viñas, Javier

- 233 -