Actuacións arqueolóxicas. Ano 2007. by David Fernández Abella

-2-

ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS Ano 2007

-3-

ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS. ANO 2007 CONSELLEIRA DE CULTURA E DEPORTE Ánxela Bugallo Rodríguez DIRECTOR XERAL DE PATRIMONIO CULTURAL Felipe Arias Vilas SUBDIRECTOR XERAL DE CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE BB CC Federico Garrido Villa SERVIZO DE ARQUEOLOXÍA Eugenio Rodríguez Puentes Xefe de Servizo Juan Antonio Cañizo Fraga Xefe de Sección Faustino Infante Roura Xefe de Sección Rafael Penedo Romero Xefe de Sección José Manuel Rey García Xefe de Sección Ángel Carreira Díaz Arqueólogo Manuel Díaz Vázquez Arqueólogo Rosa Paz Lobeiras Arqueóloga Manuel Rodríguez Calviño Arqueólogo María José Rodríguez Pérez Arqueóloga Mª de la Paz Varela Campos Técnico superior Alejandra Vázquez Grobas Técnico superior Josefa Pose Martínez Operadora informática María Luisa Cozar Silva Auxiliar Administrativo EDICIÓN Xunta de Galicia. Consellería de Cultura e Deporte. Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. © da edición Xunta de Galicia © dos textos os autores © das fotografías os autores COORDINACIÓN Mª de la Paz Varela Campos Servizo de Arqueoloxía, Xunta de Galicia REVISIÓN LINGÜÍSTICA Secretaría Xeral de Política Lingüística Rosario Baleirón Sóñora FOTOS DA CAPA Castro de Borneiro, Cabana de Bergantiños, A Coruña (Luis Francisco López González)

Petróglifos de Tourón, Ponte Caldelas, Pontevedra (Servizo de Arqueoloxía)

Prospección arqueolóxica subacuática xeofísica no estreito de Rande, ría de Vigo, Pontevedra (Javier Luaces Anca e Soledad García Gil)

DESEÑO E MAQUETACIÓN Mármore Edicións e Producións IMPRESIÓN Lugami Artes Gráficas ISBN 978-84-453-4749-2 DEPÓSITO LEGAL C 690-2009

-4-

Índice

Presentación ....................................................................................

[294] Campo arqueolóxico de traballo en Castro Mallou, Carnota (A Coruña) JORGE LAMAS BÉRTOLO .....................................................................

[304] Campo arqueolóxico das Illas Cíes, Vigo (Pontevedra) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................

[323] Limpeza e levantamento gráfico de petróglifos de Chandebrito, Nigrán (Pontevedra) ROSA VILLAR QUINTERO ...................................................................

[331] Posta en valor do castro de Castromaior para fomento do turismo cultural no Camiño de Santiago, Portomarín (Lugo) LUIS FRANCISCO LÓPEZ GONZÁLEZ .................................................

[336] Prospección arqueolóxica na Cruz do Castro, Carballedo, Cotobade (Pontevedra) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO ............................................................

[344] Actuación arqueolóxica no castro de Zoñán, Mondoñedo (Lugo) ABEL VIGO GARCÍA ...........................................................................

[370] Escavación do castro grande de Neixón, Boiro (A Coruña) LEONARDO GONZÁLEZ PÉREZ e XURXO M. AYÁN VILA ..............

[373] Intervención arqueolóxica no túmulo do Monte Vixiador, Candeán, Vigo (Pontevedra) SANTIAGO VÁZQUEZ COLLAZO .........................................................

[389] Escavación arqueolóxica no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................

[398] Escavación e consolidación arqueolóxica no xacemento de Castromao, Celanova (Ourense) LUIS ORERO GRANDAL ......................................................................

[408] Sondaxes arqueolóxicas no lugar do Pazo, Salcedo (Pontevedra) RAFAEL Mª RODRÍGUEZ MARTÍNEZ .................................................

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR 1.- ACTUACIÓNS DE ESCAVACIÓN, CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR EN XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

[056] Sondaxes arqueolóxicas avaliativas no contorno do miliario de Santiaguiño de Antas, Mos (Pontevedra) RAFAEL MARÍA RODRÍGUEZ MARTÍNEZ .......................................... [107] Restauración do lenzo norte da muralla do castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................ [116] Restauración arqueolóxica e limpeza da vexetación no castro de Alobre, Vilagarcía de Arousa (Pontevedra) VÍCTOR TOMÁS BOTELLA .................................................................. [130] Traballos de documentación, rexistro e limpeza dos petróglifos do Outeiro dos Lameiros, Baiona (Pontevedra) XOSÉ LOIS VILAR PEDREIRA ............................................................. [189] Escavación arqueolóxica no foxo do castelo medieval de Moeche (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................ [190] Escavación e control arqueolóxico para a conservación e posta en valor da muralla romana, porta de Santiago e Vicerreitorado de Lugo CELSO RODRÍGUEZ CAO .................................................................... [218] Intervención avaliativa para a recuperación patrimonial do castro de Sete Fontes, Barro (Pontevedra) ROBERTO ABOAL FERNÁNDEZ, CRISTINA CANCELA CEREIJO, VIRGINIA CASTRO HIERRO E RAFAEL RODRÍGUEZ MARTÍNEZ ............ [268] Sondaxes avaliativas no lugar de Lombo da Maceira, Barro (Pontevedra) RAFAEL Mª RODRÍGUEZ MARTÍNEZ .................................................

-5-

[421] Escavación arqueolóxica no campamento romano de Aquis Querquennis, Bande (Ourense) SANTIAGO FERRER SIERRA ................................................................ [449 e 548] Traballos Arqueolóxicos na ermida de San Guillerme, Fisterra (A Coruña) LORENA VIDAL CAEIRO ..................................................................... [453] Sondaxes arqueolóxicas no castro da Ourela, S. Xurxo de Augasantas, Palas de Rei (Lugo) IVÁN ÁLVAREZ MERAYO .................................................................... [458] Sondaxes arqueolóxicas avaliativas no xacemento Couto das Sombriñas, Ponte Caldelas (Pontevedra) FIDEL MÉNDEZ FERNÁNDEZ ............................................................ [500] Escavación arqueolóxica e consolidación no xacemento de Castelo da Lúa, Rianxo (A Coruña) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ ......................................................... [509] Intervención arqueolóxica no castro de Formigueiros, Samos (Lugo) GONZALO MEIJIDE CAMESELLE ........................................................ [515] Escavación arqueolóxica en área nas inmediacións do Centro de Interpretación e Documentación da Arte Rupestre, Campo Lameiro (Pontevedra) TERESA ESPEJO GUARDIOLA e FIDEL MÉNDEZ FERNÁNDEZ ........ [528] Consolidación arqueolóxica e limpeza biolóxica no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................ [547] Escavación arqueolóxica e consolidación no castro de Borneiro, Cabana de Bergantiños (A Coruña) LUIS FRANCISCO LÓPEZ GONZÁLEZ ................................................. [549] Escavación e consolidación arqueolóxica no castro de San Cibrao de Las, San Amaro, Punxín (Ourense) YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ ....................................................... [552] Documentación e rexistro da estación rupestre de Laxe das Rodas, Muros (A Coruña) MANUEL A. FRANCO FERNÁNDEZ , JOSEFA R EY CASTIÑEIRAS , JORGE J. EIROA GARCÍA ................................................................... [556] Consolidación no castro grande do Neixón, Boiro (A Coruña) YOLANDA PORTO TENREIRO, LEONARDO GONZÁLEZ PÉREZ e XURXO M. AYÁN VILA ...................................................................... [559] Escavación arqueolóxica do castelo de Fontán, Sada (A Coruña) ANTÓN FERNÁNDEZ MALDE .............................................................

[561] Escavación e consolidación arqueolóxica no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ e MANUEL CAAMAÑO GESTO .............

[592] Limpeza no castro de Santa María de Castro, Cervantes (Lugo) MIGUEL ÁNGEL LÓPEZ MARCOS ......................................................

[599] Escavación arqueolóxica en área na vila romana de Toralla, Vigo (Pontevedra) FERMÍN E. PÉREZ LOSADA ................................................................

[630] Conservación e mantemento da vila romana de Riocaldo, Lobios (Ourense) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................

[637] Traballos de limpeza, roza, escavación e consolidación arqueolóxica do castro de Punta dos Prados, Ortigueira (A Coruña) LORENA VIDAL CAEIRO .....................................................................

[664] Documentación e diagnose para a conservación e posta en valor dos gravados rupestres dos Mouchos, Rianxo (A Coruña) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ .........................................................

[665] Documentación e diagnose para a conservación e posta en valor dos gravados rupestres da Foxa Vella, Rianxo (A Coruña) MARIO CÉSAR VILA ...........................................................................

[666] Documentación e diagnose para a conservación e posta en valor da estación rupestre de Gurita I, Porto do Son (A Coruña) CARLOS C RODRÍGUEZ RELLÁN .......................................................

[745] Control arqueolóxico dos traballos de acondicionamento da mámoa dos Muíños, Agolada (Pontevedra) FERNANDO CARRERA RAMÍREZ e MANUEL ESTÉVEZ .....................

[756] Control arqueolóxico para creación dunha ruta de sendeirismo no monte Chan das Lagoas, Coruxo, Vigo (Pontevedra) EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ ..............................................................

2.- ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS EN PROXECTOS DE RESTAURACIÓN DO PATRIMONIO CONSTRUÍDO

[168] Levantamento planimétrico e lectura de alzados en Santa Olaia, Bóveda (Lugo) REBECA BLANCO ROTEA, SONIA GARCÍA-RODRÍGUEZ, PATRICIA M AÑANA -B ORRAZÁS , A LBERTO R ODRÍGUEZ -C OSTAS , A NXO RODRÍGUEZ PAZ ................................................................................ 101

[211] Sondaxes arqueolóxicas na horta da casa reitoral de San Martiño de Mondoñedo, Foz (Lugo) CELSO RODRÍGUEZ CAO e LUIS CORDEIRO MAAÑÓN .................... 104

-6-

[345] Recuperación e posta en valor do forno dos Mouróns, Buño, Malpica de Bergantiños (A Coruña) JOSÉ FRANCISCO DOVAL GALÁN ....................................................... 106

[573] Escavación en área nun terreo da rúa Calvo Sotelo s/n, Padrón JORGE LAMAS BÉRTOLO ..................................................................... 131

[444] Control arqueolóxico das tarefas de desentullo do pazo de Sober, Sober (Lugo) IVÁN ÁLVAREZ MERAYO .................................................................... 108

[594] Control arqueolóxico de remoción de terras no edificio dos xulgados, Padrón JOAQUÍN FERRER CRUZ ...................................................................... 133

[627] Intervención arqueolóxica das obras de limpeza e posta en valor do cubo XXII, Porta Miñá, Muralla romana de Lugo ENRIQUE ALCORTA IRASTORZA ......................................................... 110

Provincia de Lugo

[646] Levantamento volumétrico e lectura de alzados do conxunto da igrexa da Ascensión e o forno da Santa Mariña, Augas Santas, Allariz (Ourense) REBECA BLANCO ROTEA, REBECA BLANCO ROTEA, SONIA GARCÍARODRÍGUEZ , PATRICIA M AÑANA-BORRAZÁS , CRISTINA MATOFRESÁN, ALBERTO RODRÍGUEZ-COSTAS ........................................... 113 [697] Control arqueolóxico de remoción de terras nas obras da igrexa de Santa María de Mezonzo, Vilasantar (A Coruña) ENRIQUETA LÓPEZ RODRÍGUEZ ........................................................ 116 [774] Estudo do terreo de cimentación de grúa para as obras na igrexa de Sta. Mariña de Arcos da Condesa, Caldas de Reis (Pontevedra) MANUEL ANXO LÓPEZ-FELPETO GÓMEZ ........................................ 118

[026] Escavación arqueolóxica en área nos inmobles nº 27, 28, 29 e 30 da rolda da Muralla, Lugo BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS ........................................................ 135 [115] Control arqueolóxico das obras de rehabilitación do edificio nº 5 da rúa Nova, Lugo GUILLERMO SANTAMARÍA GÁMEZ .................................................... 137 [133] Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 27 da rúa Miño, Lugo BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS ........................................................ 139 [310] Escavación arqueolóxica en área no soar nº 5-3 da rúa Falcón, Lugo LUIS CORDEIRO MAAÑÓN ................................................................. 141 [419] Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 8 da praza do Campo, Lugo ROBERTO BARTOLOMÉ ABRAIRA ....................................................... 143

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS 1. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS NO ÁMBITO URBANO

[433] Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 42 da rúa Tinería, Lugo LUIS CORDEIRO MAAÑÓN ................................................................. 145

Provincia da Coruña

[043] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da rúa Sánchez Bregua, A Coruña VICTOR TOMÁS BOTELLA .................................................................. 123 [351] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 21 da rúa Travesa, Santiago de Compostela MARÍA MARTÍN SEIJO ........................................................................ 125 [003] Sondaxes arqueolóxicas manuais e mecánicas previas ás obras de urbanización na U.A. Bordel, Padrón VICTOR RÚA CARRIL .......................................................................... 126 [113] Escavacion en área para obras de construción dun edificio de vivendas na rúa Bordel, Padrón VÍCTOR RÚA CARRIL .......................................................................... 127 [260] Escavación en área para o proxecto básico de edificio de vivendas e piscina na r/Alameda Fluvial, Padrón ANTÓN FERNÁNDEZ MALDE ............................................................. 129

[469] Control arqueolóxico no inmoble nº 34 da rúa Miño, Lugo IVÁN ÁLVAREZ MERAYO .................................................................... 147 [651] Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 17 da rúa Raíña, Lugo RAFAEL CRISTOBAL RODRÍGUEZ ....................................................... 148 [653] Escavación arqueolóxica dos soares 74, 75 e 76 da rolda da Muralla, Lugo ENRIQUE J. ALCORTA IRASTORZA ..................................................... 150 [045] Escavación en área para valoración dun concheiro galaico-romano en Punta Atalaia, no contorno do faro de San Cibrao, Cervo EMILIO RAMIL GONZÁLEZ ................................................................ 152 [429] Sondaxes valorativas nunha parcela en solo urbano, no contorno do xacemento de Punta Atalaia e rúa do Faro de San Cibrao, Cervo EVA CASTRO VIGO ............................................................................. 154

-7-

[779] Escavación en área nunha parcela en solo urbano no xacemento Punta Atalaia, no contorno da rúa do Faro de San Cibrao, Cervo ISABEL CABRERA TILVE ..................................................................... 156 [720] Sondaxes arqueolóxicas no xacemento castrexo de Monforte de Lemos IVÁN ÁLVAREZ MERAYO .................................................................... 158 Provincia de Ourense

[512] Actuación arqueolóxica da rede de distribución de gas no contorno da praza de Saco e Arce, Ourense JORGE LAMAS BÉRTOLO ..................................................................... 160 [055] Sondaxe arqueolóxica no inmoble nº 7 da rúa Pena Trevinca, Xinzo de Limia MANUEL GARCÍA VALDEIRAS ............................................................ 162 [194 e 706] Escavación arqueolóxica en área no soar n.º 5 da rúa Romero Nieto, Xinzo de Limia EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................ 164 [400] Escavación arqueolóxica de sondaxes valorativas para a ampliación da Escola Infantil de Allariz, na rúa Emilia Pardo Bazán/ rúa Hospital, Allariz YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ ....................................................... 166 [501] Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos predios situados na rúa Lobariñas, nº 23 e Emilia Pardo Bazán, nº 5, Allariz YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ ....................................................... 168 Provincia de Pontevedra

[196] Actuación arqueolóxica no marco da rexeneración do arrabalde de Santa María, Zona Intramuros, Pontevedra FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ .................................................. 170 [698] Escavación das gabias de instalacións, sectores 1 e 3, na rexeneración do arrabalde de Santa María, Zona Intramuros, Pontevedra FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ .................................................. 172 [302] Avaliación arqueolóxica das parcelas 6, 10, 6 anexo e 3 anexo, da Unidade de Actuación I-06. Rosalía de Castro II, Vigo Mª JESÚS IGLESIAS DARRIBA ............................................................. 174 [639] Sondaxes arqueolóxicas manuais na parte oriental do inmoble nº 2-3 da praza de Compostela, Vigo ENRIQUETA LÓPEZ RODRÍGUEZ ........................................................ 176 [798] Sondaxes mecánicas do proxecto de mellora ambiental e de accesibilidade do areal de Carril en Alcabre, Vigo MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 178

[200] Proxecto de escavación en área e control arqueolóxico no soar nº 59 da rúa Ferrería, Caldas de Reis NURIA CALOS RAMOS ........................................................................ 179 [724] Sondaxes manuais en proxecto básico de construción dun edificio na confluencia das rúas Juan Fuentes Echeverría e Porto do Río, Caldas de Reis VICTOR RÚA CARRIL .......................................................................... 181 [053] Sondaxe arqueolóxica manual para o proxecto de contenerización soterrada na rúa Piñeiro, Tui MARÍA SOLEDAD PRIETO ROBLES .................................................... 183 [319] Escavación arqueolóxica en área para as obras de rehabilitación dunha vivenda unifamiliar no nº 10 da rúa Tide, Tui MARÍA SOLEDAD PRIETO ROBLES .................................................... 185 [395] Limpeza e documentación arqueolóxica dos perfís orixinados por movementos de terra no xardín do inmoble nº 23 da rúa Bispo Lago, Tui MARÍA SOLEDAD PRIETO ROBLES .................................................... 187

2. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS NO MEDIO RURAL

[029] Proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas no contorno da mámoa de Piñeiro, Rianxo (A Coruña) CRISTOBAL NODAR NODAR ............................................................... 193 [068] Sondaxes arqueolóxicas valorativas no lugar do Coto, Culleredo (A Coruña) R OBERTO A BOAL F ERNÁNDEZ , C RISTINA C ANCELA C EREIJO , VIRGINIA CASTRO HIERRO, MARCO RIVAS NODAR ..................... 194 [082] Intervención arqueolóxica na mámoa de Chousa Nova e no seu contorno, Silleda (Pontevedra) Mª JOSÉ BÓVEDA FERNÁNDEZ .......................................................... 196 [118] Sondaxes avaliativas no contorno de protección de Pinar do Pazo, Vilagarcía de Arousa/Caldas de Reis (Pontevedra) MIGUEL ÁNGEL VIDAL LOJO ............................................................ 198 [222] Sondaxes arqueolóxicas avaliativas nas parcelas B-18 e B23 do Plan parcial –Sector 1–, Saa, Camposancos, A Guarda (Pontevedra) Mª JESÚS FERNÁNDEZ RIVAS ............................................................. 200 [262] Escavación arqueolóxica en área para dúas vivendas unifamiliares no lugar do Casal, San Salvador de Tebra, Tomiño (Pontevedra) PAULA MARÍA PAREDES RUANO ....................................................... 202

-8-

[292] Control arqueolóxico das obras de saneamento de Guístolas e lectura estratigráfica do corte sobre a Vía Nova, San Xoán de Río (Ourense) EDUARDO BREOGÁN NIETO MUÑIZ ................................................. 204 [298] Sondaxes arqueolóxicas manuais para o proxecto de ampliación dun centro residencial de Castro de Navás, Priegue, Nigrán (Pontevedra) EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ .............................................................. 206 [320] Intervención arqueolóxica vinculada ao proxecto de construción da Autoestrada AP-53, no lugar de Presa da Auga, Maside (Ourense) DIEGO PIAY AUGUSTO ....................................................................... 208 [328] Segunda fase da intervención arqueolóxica no Castriño de Bendoiro, Lalín (Pontevedra) Mª DEL PILAR FERNÁNDEZ PINTOS ................................................. 210 [362] Control e seguimento arqueolóxico da construción da LAT 132 kV Ap nº 22, LAT Sub. Mondoñedo a Sub. MeiraSub. PE Sasdónigas e Sub. Estelo, Mondoñedo (Lugo) ENRIQUETA LÓPEZ RODRÍGUEZ ........................................................ 213 [441] Sondaxes arqueolóxicas avaliativas no contorno do xacemento da Igrexa, Fonte do Curro, Barro (Pontevedra) OTILIA PRADO FERNÁNDEZ .............................................................. 214 [450] Control arqueolóxico dos traballos de reparación dos danos de incendios forestais no patrimonio cultural do monte veciñal en mancomún de Carballedo, Cotobade (Pontevedra) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO ............................................................ 216 [499] Escavación en área e control arqueolóxico para a construción dun centro residencial en Castro de Navás, Priegue, Nigrán (Pontevedra) EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ .............................................................. 218 [513] Intervención no ámbito do xacemento de Peneiro, vinculada ao proxecto de acondicionamento da estrada LU-115, Outeiro de Rei (Lugo) DIEGO PIAY AUGUSTO ....................................................................... 220 [542] Escavación das estruturas arqueolóxicas de Penedo da Hedra, Lalín (Pontevedra) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA ............................................................ 222 [590] Prospección e sondaxes arqueolóxicas avaliativas na explotación aurífera romana da Igrexa, As Neves (Pontevedra) SANTIAGO FERRER SIERRA ................................................................ 224 [606] Proxecto de sondaxes avaliativas e escavación na mámoa de Espiñeira, Boiro (A Coruña) CRISTOBAL NODAR NODAR ............................................................... 226

[607] Control arqueolóxico da ampliación do cemiterio parroquial de Bandoxa, Oza dos Ríos (A Coruña) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ .................................................. 227 [652] Escavación arqueolóxica no novo túmulo de Santa Catalina e contorno próximo, Caldas de Reis (Pontevedra) MIGUEL ÁNGEL VIDAL LOJO ............................................................ 228 [679] Sondaxes arqueolóxicas avaliativas e estudo xeoarqueolóxico na superficie dos achados paleolíticos da Gándara Cha, Quiroga (Lugo) JUAN ANTONIO CANO PAN ............................................................... 230 [710] Sondaxes arqueolóxicas avaliativas nos túmulos da Salgosa e A Telleira da Mámoa, Salvaterra de Miño e As Neves (Pontevedra) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO ................................................. 232 [802] Escavación das estruturas arqueolóxicas aparecidas na parcela VI da travesía Porto-E, Milladoiro, Ames (A Coruña) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA ............................................................ 233

3. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS NO MEDIO SUBACUÁTICO

[155] Sondaxes arqueolóxicas subacuáticas na área de ampliación do peirao de Baiona (Pontevedra) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ ............................................... 237 [181] Prospección arqueolóxica subacuática na praia de Bon, ría de Aldán, Bueu (Pontevedra) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ ............................................... 238 [613] Control e seguimento das obras de dragaxe para ampliación do peirao do porto de Baiona (Pontevedra) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ ............................................... 239

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN [[178] Ocupacións humanas durante o Plistoceno da bacía media do Miño, Monforte de Lemos (Lugo) TALÍA LAZUÉN FERNÁNDEZ, ARTURO DE LOMBERA HERMIDA, XOSÉ P. RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, RAMÓN FÁBREGAS VALCARCE ..... 243 [212] Prospección arqueolóxica subacuática no Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia, Illas Cíes, Vigo (Pontevedra) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ ............................................... 245 [269] Prospección arqueolóxica subacuática no Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia, arquipélagos de Ons, Sálvora e Cortegada MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ ............................................... 246

-9-

[327 e 545] Limpeza e sondaxes arqueolóxicas subacuáticas no pecio de Punta Restelos, ría de Corcubión, Fisterra (A Coruña) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ ............................................... 247

[600 e 601] Prospección arqueolóxica subacuática xeofísica no estreito de Rande e na enseada de San Simón, ría de Vigo (Pontevedra) JAVIER LUACES ANCA ......................................................................... 256

[387] Sondaxe arqueolóxica na cova de Valdavara, Becerreá (Lugo) MANUEL VAQUERO RODRÍGUEZ e SUSANA ALONSO ...................... 249 [471] Sondaxe arqueolóxica na cova do Xato, Noceda, Folgoso do Courel (Lugo) XOSÉ PEDRO RODRÍGUEZ ÁLVAREZ ................................................. 251 [572] Prospección arqueolóxica cara á delimitación e declaración de bens de interese cultural de petróglifos situados na provincia de Pontevedra MANUEL SANTOS ESTÉVEZ, FERNANDO QUINTAS GONZÁLEZ e CRISTINA MATO FRESÁN ................................................................... 254

IV. A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2007 Análise da actividade arqueolóxica no ano 2007 ........................ 261

APÉNDICE Relación de actuacións autorizadas no ano 2007 ....................... 269

- 10 -

Presentación

o ano 2008, e despois dunha longuísima paréntese, saía á luz o libro titulado Actuacións Arqueolóxicas. Ano 2006 que recollía e daba a coñecer os traballos arqueolóxicos desenvolvidos en Galicia no ano 2006, como parte da necesaria política de difusión das actividades arqueolóxicas realizadas no país. Non cómpre, xa que logo, repetir o que entón diciamos sobre a importancia deste tipo de publicacións, pero si agardamos que a que agora presentamos teña tan boa acollida como a anterior, tanto no ámbito científico coma no patrimonial e cultural, ao cabo, na comunidade social que sufragou aquelas actuacións e que demanda podelas coñecer e gozar. Inclúense, pois, as actividades arqueolóxicas desenvolvidas na Comunidade Autónoma de Galicia no ano 2007, na que se recollen 122 colaboracións relativas a outros tantos expedientes tramitados pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, aínda que o total de referencias das actividades autorizadas supera os oito centenares.

Deste xeito, e seguindo o sistema de presentación iniciado para a publicación dedicada aos traballos de 2006, inclúense artigos que reflicten o traballo levado a cabo nos grandes campos que se están a desenvolver no ámbito do patrimonio arqueolóxico: o inventario e catalogación dos sitios e achados, a conservación e posta en valor e a arqueoloxía preventiva, tanto no medio urbano coma no rural e no subacuático. Así pois, confiamos en que esta publicación sexa enormemente útil para todas aquelas persoas que desexen ter información e coñecemento do patrimonio arqueolóxico galego e da súa xestión. Acadariamos así un dos principais obxectivos da Consellería de Cultura e Deporte: o achegamento á sociedade dos coñecementos xerados pola actividade arqueolóxica, coa súa dobre finalidade de servir para documentar a historia e para conservar e difundir a nosa herdanza cultural.

Felipe Arias Vilas Director xeral de Patrimonio Cultural

- 11 -

- 12 -

I PROXECTOS DE CONSERVACIร N E POSTA EN VALOR

1. Actuaciรณns de escavaciรณn, conservaciรณn e posta en valor en xacementos arqueolรณxicos

- 13 -

- 14 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/056-0

Sondaxes arqueolóxicas avaliativas no contorno do miliario de Santiaguiño de Antas, Mos (Pontevedra) RAFAEL MARÍA RODRÍGUEZ MARTÍNEZ

s traballos executados pretendían cubrir un dobre obxectivo. Dunha banda, comprobar se o marco miliario de Santiaguiño de Antas se atopa in situ ou se trasladou para ser empregado como marco territorial e, doutra banda, documentar a posible existencia de restos do trazado orixinario da Vía XIX na zona. Realizáronse 4 sondaxes de 2 x 2 m e, en tres delas, documentouse unha secuencia estratigráfica sinxela, sendo a que se realizou en torno ao miliario a máis complexa pola presenza de diferentes elementos e estruturas (o miliario, a gabia de cimentación, a plataforma viaria e a afección contemporánea). Os datos obtidos, sobre todo a profusión coa que se alterou a superficie do marco miliario a través do gravado de cruces e cazoletas, permítennos concluír que, durante época moderna e medieval, se empregou como marco territorial, xa que neste punto confluían e conflúen os terreos das parroquias de Santa María de Guizán, San Salvador de Louredo e San Martiño de Vilar de Enfesta polo que se empregou para marcar eses límites territoriais (na zona do miliario na que conflúe cada unha das parroquias gravouse unha cruz máis profunda e de maior tamaño). Pero non só funcionou como marco territorial; as cazoletas e o retoque sufrido no extremo superior, conferíndolle un aspecto fálico, indican o uso do miliario como elemento propiciatorio da fertilidade, aínda que testemuñas de veciños da zona tamén falan de propiedades curativas «(...) ós rapaciños cando tiñan un mal que non daba curado con menciñas traíanos os pais á pedra e sentábanos derriba dela e, días despois, sanaban do mal». Por suposto, a profusión de cruciformes sobre o miliario tamén deixa patente a cristianización dun elemento pagán por parte da sociedade rural e eminentemente cristiá da zona. ¿E que indicios temos da época do miliario? ¿Que evidencias quedaron de época romana? Ao iniciar os traballos arqueolóxicos, a idea preconcibida coa que se traballaba era que o miliario se achaba nunha posición secundaria, froito do seu traslado ao punto de confluencia das parroquias primeiro, e dos concellos de Mos e Redondela despois, pero os traballos amosaron unha realidade diferente. Nas sondaxes S2 e S3 documentouse parte da infraestrutura viaria de época romana (unidades estratigráficas 004 e 008); esta limitábase por dúas cunetas de 50 cm de profundidade con sección en «V». A plataforma viaria documentada presentaba unha amplitude de 9 metros e posuía unha «capa

de rodaxe» de arxila duns 15 cm de espesor. Obsérvase como primeiro se prepara o terreo natural, rebaixándose e homoxenizándose a súa superficie e, posteriormente, aplícase a capa de arxila; paralelismos similares documéntanse na Vía Asturica a Bracara por Chaves (Portugal) nos lugares de Valderrey e Calzada de Valdería ambas na provincia de León, onde os construtores aproveitan materias primas de fácil adquisición nas proximidades para a realización dunha sinxela infraestrutura viaria, creando unha vía de comunicación e control territorial con rapidez. Unha vez construída a infraestrutura viaria prepárase unha zona lateral dela para colocar o marco miliario; ábrese unha gabia elipsoidal para albergar o pé ou base do miliario, colócase a peza, refórzase o posicionamento con varias cuñas e reénchese a gabia con terra, tal e como se documentou en S3. A identificación desta estrutura viaria contribúe a deixar de lado a crenza de que as vías romanas estaban todas elas» empedradas e que a súa estrutura interna se artellaba en torno a unha serie de capas consecutivas que a conformaban. ¿E que descubrimos do marco miliario? A sondaxe 3 ou S3 cambiou a percepción que se tiña do ben arqueolóxico. Do 1,70 m de altura que posuía antes da intervención arqueolóxica, o miliario pasou a ter unha altura de 3 m; de non posuír restos do epígrafe orixinario, os traballos de iluminación nocturna posibilitaron detectar varios elementos atribuíbles a este, aínda que á súa degradación e o reaproveitamento do campo epigráfico para realizar os cruciformes imposibilita unha

Estratigrafía S3

- 15 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Sondaxes arqueolóxicas avaliativas no contorno do miliario de Santiaguiño de Antas, Mos (Pontevedra)

lectura. Estes elementos epigráficos son letras soltas («D», «O», «V», «X» e «SS») e unha palabra («FILI?», elemento integrante do formulario imperial que se recolle en moitos epígrafes de miliarios, conformando parte do nome do emperador indicando a súa filiación, tras a presentación da onomástica persoal do emperador e a súa trianómina). Asemade, o número de cruciformes creceu, documentándose algúns exemplos complexos (un calvario, e dúas cruces con peana).

Vista nocturna do miliario de Antas (Mos)

Os traballos arqueolóxicos executados no contorno do miliario de Santiaguiño de Antas, permítennos formular a seguinte evolución e transformación do terreo: 1ª FASE: Preparación do terreo natural da zona para albergar a plataforma viaria, posiblemente nalgún momento de finais do século I d. C. 2ª FASE: Homoxenización e nivelación da plataforma viaria cunha capa de arxila (de posible orixe local) para facilitar o tránsito, a primeiros do século II d. C. 3ª FASE: Colocación do marco miliario. Nesta fase, escávase nunha zona lateral da vía unha gabia elíptica para albergar o miliario. Colócase o marco xunto coas correspondentes cuñas para estabilizalo e cimentalo e reénchese a gabia con terra ata a altura da vía, cubrindo a parte destinada a ir soterrada, o pé (paralelismos idénticos témolos nos Miliario del Campo na Vía da Prata e no Miliario da milla XXVIII da mesma ruta); cronoloxicamente realizaríase logo da fase anterior. 4ª FASE: Durante a Idade Media e Moderna, cristiánase o miliario retocando o epígrafe e transformándoo en elementos cruciformes e cazoletas. O marco cambia a súa utilidade e pasa a empregarse como marco territorial (límite de parroquias) e confírenselle á vez propiedades relacionadas coa fertilidade e a curación 5ª FASE: Durante os últimos 20 anos a zona viuse afectada por diferentes actuacións, o establecemento dun poboado xitano na zona, a construción dunha nave industrial destinada a taller de pedra e a creación dunha zona chaira destinada a aparcadoiro que contribuíron a degradar o contorno inmediato. Con estes novos argumentos arqueolóxicos, podemos concluír que o miliario de pequenas dimensións que se pensaba que pertencía á época baixoimperial e que se movera da zona orixinaria, converteuse nun miliario altoimperial (quizais de Adriano?) do século II d. C. e localizado en posición primaria á beira da estrada orixinaria romana, causa da súa localización nese lugar hai 1.900 anos.

- 16 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/107-0

Restauración do lenzo norte da muralla do castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ

on motivo da derruba dun dos lenzos do tramo norte da muralla, efectuáronse unha serie de actuacións de consolidación e adecuación de estruturas dentro do recinto do castro de Viladonga. Estas actuacións leváronse a cabo en varias fases: 1. Consolidación e reintegración da muralla. 2. Recheo e asento do chan do habitáculo anexo á muralla. 3. Botado de lastre no camiño de acceso ao castro pola porta leste.

O fin último destas actuacións foi o de garantir a perdurabilidade das zonas alteradas e intervir sobre elas, preservando a comprensión e a difusión da súa lectura orixinal. 1. A derruba afectou a un tramo do lenzo interno da muralla na zona norte do castro. A derruba foi total e quedou ao aire o recheo orixinal da muralla nun estado moi deficiente e susceptible de sufrir novos desprendementos. A caída deste lenzo produciuse durante o inverno, momento no que se levaron a cabo os primeiros labores de apuntalamento para evitar danos máis importantes. Para a reintegración da muralla empregouse un dobre criterio; os perpiaños que se atoparon movidos pero na súa

localización orixinal foron simplemente consolidados e todos aqueles que saíron dos cascallos ou que perderon a súa localización orixinal foron aproveitados na reintegración tanto para a fazana como para o recheo. Neste caso, exceptuando a primeira fiada, o resto foron reintegrados na súa totalidade e fíxose necesario sacrificar algúns perpiaños dos lenzos adxacentes (cara ao leste e oeste) por estar afectados pola derruba. A técnica construtiva que se empregou foi a superposición de perpiaños sen empregar ningún tipo de argamasa, só a base de cuñas e con recheo de terra e pedras. A pedra procede na súa meirande parte da derruba e do contorno do castro; esta pedra componse na súa maioría de xistos e doutro tipo de esquistos. A cabeceira da muralla recubriuse cunha cobertura vexetal e sucesivos recheos de terra, xisto e lastre, para dotar o tramo da muralla reintegrada, na súa zona superior, dun noiro. É importante mencionar que na cobertura da muralla é onde radica boa parte da súa futura conservación, por iso esta foi feita aplicando un máximo coidado nas melloras da súa impermeabilización, para evitar así a filtración de augas. Aplicáronse unha serie de mecanismos de diferenciación con respecto ao orixinal. Dotóuselle de dous pequenos zócolos que xa o diferencian da cachotería orixinal. Aumentouse ata a altura da liña do lenzo oeste, xa que o lado leste é o que foi reconstruído con anterioridade. Non se usou morteiro para asentar os perpiaños. Empregáronse finas láminas de xistos e seixos que forman unha liña descontinua que separa o orixinal do engadido.

Muralla restaurada: Vista do recheo cubrindo o asento muro, vista do asento do muro danado e vista do habitáculo en plena fase de recheo

- 17 -

2. O recheo do chan da estrutura situada aos pés da zona derruída realizouse tendo en conta que se trataba dunha estrutura sobreescavada que limita cara ao leste cunha casa e cara ao norte coa muralla. Ao tratarse dunha estrutura que está moi por embaixo do seu nivel orixinal, as cimentacións da casa e da muralla están practicamente no aire. Por este motivo, en tempo recente, fíxose un pequeno zócolo feito con pedras dispostas verticalmente, para reforzo do asento da muralla. Nestas obras de recheo empregáronse diferentes elementos drenantes: area, cascallo e unha derradeira capa de lastre que se dispuxo ao nivel de

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Restauración do lenzo norte da muralla do castro de Viladonga, Castro do Rei (Lugo)

cimentación da casa adxacente e ata o nivel de cimentación da muralla. Este solo ten unha lixeira inclinación cara ao leste para facilitar a drenaxe das augas e evitar o seu empozamento. 3. Durante o inverno do 2006-2007, levouse a cabo o botado dun solo de area na entrada leste do castro, para evitar que o chan se enlamase e, á súa vez, permitir o aceso a persoas discapacitadas. Nesta nova actuación substituíse esa area de cor amareloocre por lastre, por axustarse máis á súa coloración co contorno do castro e así diminuír o impacto visual. A area substituída foi aproveitada para o recheo do habi táculo anexo á muralla.

Acceso á croa con area e lastre para facilitar o paso

- 18 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/116-0

Restauración arqueolóxica e limpeza da vexetación no castro de Alobre, Vilagarcía de Arousa (Pontevedra) VÍCTOR TOMÁS BOTELLA

intervención arqueolóxica realizada céntrase na parcela do Montiño, de propiedade municipal, ocupada polo xacemento do Castro de Alobre, proxectándose a restauración da área escavada entre os anos 2003 e 2006, situada no sector oeste do xacemento, na súa terraza superior, área de 66,97 m2 onde foran exhumadas unha serie de estruturas adscribibles ás etapas castrexa e galaico-romana deste enclave, restauración necesaria tras a agresión sufrida no mes de abril de 2006, así como a limpeza da cuberta vexetal do xacemento dentro dos labores do seu mantemento en condicións óptimas para a súa visita. Os traballos de restauración foron proxectados e realizados pola técnica restauradora dona Iria López Baltar, realizándose baixo a promoción do Excmo. concello de Vilagarcía de Arousa, baixo a xestión da empresa Sobiga, SL. En informe de avaliación presentado o día 26 de abril do ano devandito, cualificábase a agresión sufrida como moi grave, afectando a fábrica de todas as estruturas existentes, que foron parcialmente derrubadas e, no caso dunha das cimentacións, concretamente do muro de delimitación exterior da construción identificada como forno romano do nivel IV, foi totalmente desarmada, destrución que afectou os sedimentos térreos onde descansaba.

Estado da área escavada trala agresión sufrida

Esta agresión completouse coa realización de graffitis con pintura en aerosol nos perfís da área escavada, así como, puntualmente, sobre algún elemento construtivo, especialmente sobre unha das xambas do van de alimentación do forno. O obxectivo da actuación foi a devolución das estruturas exhumadas e consolidadas á situación na que se encontraban antes de producirse a destrución. En concreto: 1.º Restitución dos elementos das fábricas derrubados ao seu punto de orixe con base na documentación gráfica e visual existente xerada en anteriores actuacións; 2.º Reconstrución parcial das fábricas, con utilización da pedra proveniente destas, onde o excesivo volume da perda non permita a súa directa restitución; 3.º Reconstrución total das fábricas alí onde a destrución non teña deixado resto ningún desta; 4.º Limpeza dos perfís e elementos pétreos que fosen danados con pintura sintética en aerosol e 5.º Consolidación das estruturas obxecto de restitución e reconstrución cos criterios xa autorizados e aplicados en actuacións anteriores neste xacemento. A metodoloxía seguida foi a seguinte: Toma de datos. Con carácter previo ao traballo de campo, foi recompilada e examinada a documentación gráfica xerada en actuacións anteriores, especialmente planimétrica e fotográfica, co fin de evidenciar as perdas de fábrica das distintas estruturas. Distinción de patoloxías e primeira limpeza. Tras unha primeira limpeza da superficie escavada, foi realizada unha observación detida do estado de conservación no que se encontraba cada unha delas, co fin de realizar unha diagnose que guiase os traballos para realizar. Con base nesta observación, distinguíronse as seguintes patoloxías: 1.º Arrinque de pedras: nalgún caso a destrución limitouse a algunha pedra do paramento, quedando as súas pegadas no muro. 2.º Derrubas en varias direccións: é a categoría na que se inclúen a maior parte das estruturas existentes, nos que foron tiradas pedras dos distintos paramentos. Nos casos de muros próximos, estas derrubas mestúranse, o que dificulta os labores de restitución. 3.º Desaparición total de muros: esta categoría de maior gravidade foi patente no muro de delimitación exterior do forno romano. Deste muro non quedou ningunha pedra colocada, agravándose a súa destrución polo arrastre da terra na que implantaba, arrastre producido na mesma agresión, pero

- 19 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Restauración arqueolóxica e limpeza de vexetación no castro de Alobre, Vilagarcía de Arousa (Pontevedra)

Estado da área escavada trala súa restauración

tamén por posterior erosión mecánica ambiental ao quedar sen protección. 4.º Desprazamento da laxe de entrada do forno: a xamba oeste do van de alimentación do forno aparecía caída, xunto do seu punto de situación. 5.º Pintadas sobre pedras: aparecen manchadas de pintura cor prata dúas pedras. 6.º Pintadas sobre perfís: foron realizadas pintadas coa mesma pintura en todos os perfís da área escavada. Con base na distinción destas patoloxías decidiuse efectuar os seguintes traballos: Restitución. Como tal entendemos a reposición, na súa mesma localización e situación, das pedras caídas, recoñecidas a través da guía gráfica. Esta restitución realizouse sen necesidade de sinalización con elemento separador, dado que non existe cambio da súa fábrica á vista nin achega de novos elementos. Reconstrución. A achega de nova fábrica en substitución da destruída foi a solución adoptada naqueles muros de non posible restitución pola complexidade do seu aparello. O criterio que se adoptou foi o de selar a ruína existente, engadindo o estritamente necesario para facela visible sobre o terreo circundante, nos casos de perda importante e de cubrir os ocos producidos polas destrucións puntuais. Nestas actuacións utilizouse sempre un elemento separador para illar a construción ex novo do muro orixinal conservado e, igualmente, nos puntos onde foi achegada terra para o apoio da estrutura, foi utilizada tea xeotéxtil de separación. Esta reconstrución foi representada graficamente nunha planimetría de alzados. Limpeza de pintura. Realizouse, con aplicación de disolventes, a retirada dos restos de pintura das pedras que foron obxecto desta agresión, aínda que a laxa do van de alimenta-

ción do forno, pola súa mala calidade, foi deixada tal e como estaba, á espera da procura dunha solución menos agresiva. Limpeza total da área. Rematados os traballos que incidían sobre as estruturas, e documentados graficamente, procedeuse á recuperación da área de escavación mediante a limpeza do seu solo e perfís. A limpeza consistiu, basicamente, en «refrescar» por raspado suave a superficie dos perfís, previamente tratados con substancias funxicidas, co fin de retirar a vexetación que os cubría e os restos de pintura. Drenaxes. Para paliar no posible os efectos da exposición da superficie escavada aos axentes atmosféricos, especialmente ás choivas, coidouse necesario proceder á protección desta con elementos drenantes que permitan a circulación da auga e a súa evacuación por puntos concretos, evitando os empozamentos. Para iso foron estendidas capas de áridos, illadas con xeotextil do solo existente en puntos concretos onde a auga non tiña saída. De xeito complementario, no transcurso dos traballos de reconstrución foron colocados tubos de PVC atravesando a fábrica dos muros, para facilitar a drenaxe das augas de choiva dende as zonas altas ás baixas dentro da superficie escavada, a fin de evitar a súa retención polas estruturas transversais. Coidamos que a intervención realizada foi respectuosa cos restos existentes, procurando a reposición no seu estado orixinal e, nos casos nos que non foi posible, procurando a realización dunha actuación minimalista sobre eles, pero sempre comprometida coa función de testemuña do pasado da que gozan, primando o mantemento das súas relacións espazo-temporais que permitan unha interpretación visual e discursiva. Con posterioridade, procedeuse ao labor de limpeza da vexetación, que se encadra dentro das tarefas de mantemento do xacemento para o seu uso como punto de referencia patrimonial do concello de Vilagarcía de Arousa. Este traballo pretende compatibilizar a conservación dos restos arqueolóxicos existentes coa da comunidade vexetal que vive nesta paraxe do Montiño, especialmente da súa fraga mixta de carballo, piñeiro e loureiro, pero evitando o crecemento descontrolado do sotobosque e do monte baixo, tendo en conta o papel de zona verde da que forma parte no seu contorno urbano. O traballo realizado foi o previsto no proxecto. Foi cortada toda a vexetación ruderal (silvas, toxos…) e outras rastreiras (hedra), co fin de facilitar o tránsito interior e permitir unha mellor visibilidade no interior do xacemento. Os traballos de limpeza realizáronse con medios mecánicos (rozadoiras, motoserras…), logo acumuláronse localmente os residuos e procedeuse á súa queima controlada. Non se realizou fumigación do terreo con herbicidas, nin se realizaron movementos de terra.

- 20 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/130-0

Traballos de documentación, rexistro e limpeza dos petróglifos do Outeiro dos Lameiros, Baiona (Pontevedra) XOSÉ LOIS VILAR PEDREIRA

xacemento do Outeiro dos Lameiros atópase entre as parroquias de Santa Cristina da Ramallosa e Santa Mariña de Baíña, ambas no concello de Baiona, aínda que a maioría dos gravados están na primeira, que foi a promotora dun proxecto de musealización da zona, polo que estes traballos de documentación, rexistro e limpeza son o alicerce da posterior colocación de sinais, plataformas, escaleiras, caseta de información e construción de camiños. Na idea inicial coparticipou o Instituto de Estudos Miñoranos coa Comunidade de Montes de Santa Cristina da Ramallosa. O financiamento correu a cargo do PRODER-II VIGO (83%) e da propia CMVMC de Santa Cristina. Ao xacemento accédese desde a presa municipal na parroquia de Baíña e está situado a máis de 180 metros de altura, ocupando a zona de portela entre o Outeiro Ceboleiro e o Outeiro dos Lameiros e este mesmo outeiro. As primeiras insculturas fíxoas públicas Xosé Lois Vilar Pedreira en febreiro de 1984 e, desde aquela, os estudos de arte rupestre galega non deixan de citar o xacemento.

Campelos e nos Pozos da Garda; un cervo da Cova da Bruxa (Muros), un cervo nos Mouchos en Rianxo, outro cervo no Sueido en Chandebrito, algunha das armas da Pedra Longa de Dumbría e pouco máis. Cremos que a intervención estaba ben xustificada. AS FASES DO TRABALLO Os traballos comezaron en abril do 2007. A empresa TOPAG fixo un levantamento topográfico da área sobre a que iamos actuar cun detalle de curvas de nivel cada 0,50 m e cada 0,25 m nas rochas con gravados. Procedeuse á retirada do mato, da totalidade dos eucaliptos e de case todos os piñeiros, de xeito que contrasta a zona para musealizar co resto do monte circundante. Algunhas árbores incluso afectaban directamente algúns petróglifos. Fernando Carrera Ramírez, doutor en Arqueoloxía e profesor da Escola de Restauración de Pontevedra, asesorou e colaborou con Dolores Álvarez Rey, Ángeles Rial Barberá e Natalia Cortón Noia nos traballos de restauración das superficies con gravados. Estes traballos consistiron no levantamento planimétrico de cada superficie e a elaboración dos correspondentes planos de afección biótica e abiótica, para así elaborar unha diagnose do estado de cada petróglifo e, deste xeito, actuar sobre eles. O traballo de limpeza consistiu na retirada de árbores e arbustos que afectaban as superficies, nalgún caso a retirada de bloques de granito depositados alí polas obras da pista forestal e incluso no petróglifo n.º 9 houbo que retirar os

PERFIL ARQUEOLÓXICO No catálogo do Servizo de Arqueoloxía da Xunta de Galicia constaban once superficies comprendidas nos GAs 36003022, 23, 24, 25 e 26, cando en realidade se coñecían dúas ducias de petróglifos que medraron ata 32 na zona arqueolóxica pertencente á parroquia de Sabarís, acadando o número de 40 se contabilizamos Baíña. O xacemento ocupa unha área de pouco máis de 1,5 Ha, o que denota a gran densidade de gravados ao que lle temos que engadir a variedade de motivos que comprende coviñas, circos simples e concéntricos, cuadrúpedes (cabalos e un cérvido, polo menos), alfabetiformes, un estreliforme e a maior concentración de reticulados coñecida no noso país. O xacemento está presidido polo panel vertical localizado no propio Outeiro dos Lameiros entre os 190 e os 195 metros de altura, cunhas medidas de 15 x 5 m, no que aparecen representados uns 78 cuadrúpedes, o estreliforme citado, unha figura oval no centro da composición e varios cuadrúpedes montados. Destaca, polo tanto, o tamaño da zona insculturada, a localización en altura sobre o resto das rochas con gravados, o maior número de cuadrúpedes nunha soa rocha na nosa arte rupestre e o ser unha superficie vertical, inusual en Galicia, só coñecido no Porto do Son no Outeiro Bicudo 2 petróglifos, no Outeiro de Panel do Outeiro dos Lameiros - 21 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Traballos de documentación, rexistro e limpeza dos petróglifos do Outeiro dos Lameiros, Baiona (Pontevedra)

restos dun muro e unha boa tona térrea para despexar parte dos gravados que permanecían soterrados. Retiráronse sedimentos e, na medida do posible, limpáronse as afeccións bióticas (brión, liques, algas...) que afectaban os soportes. Neste punto traballaron alumnos da Escola Superior de Restauración de Pontevedra. No traballo estritamente arqueolóxico, logo da fase de documentación iniciouse unha prospección intensiva da zona coa descuberta de seis superficies con gravados e a aparición de máis figuras nas superficies xa coñecidas. Logo da limpeza de cada petróglifo fíxose un novo plano do estado do sopor- Debuxo do panel do Outeiro dos Lameiros. Feito por Eduardo Méndez Quintas te e comezou a fase de documentación gráfica dos motivos gravados. Para iso, o · Todos os petróglifos mereceron todo o noso interese, sistema seguido foi o de encher os sucos cunha disolución de pos de talco en auga e a súa aplicación con pinceis, este pero sobre todo o gran panel pola importancia evidente dentraballo de debuxado completouse coa visita nocturna con tro do xacemento no conxunto da arte rupestre galega, polo luz artificial rasante que evidenciou a presenza de motivos seu tamaño, pola súa disposición vertical (e horizontal), pola non vistos de día. Sobre cada petróglifo estendeuse plástico súa localización e pola súa iconografía. · Un bo coñecemento do xacemento arqueolóxico para no que se debuxaban con rotuladores as figuras previamente reenchidas cos pos de talco e auga. Estes plásticos foron poder articular e deseñar un discurso explicativo para a súa colgados dunha gran parede branca e fotografados (fotografía musealización e apertura ao público. dixital) e logo tratados no ordenador para obter o debuxo de AGRADECEMENTOS cada rocha insculturada. Á empresa Os Eidos que elaborou o proxecto inicial co Foron actualizadas as fichas dos petróglifos catalogados e abertas novas fichas daqueles coñecidos e non catalogados e empeño e o encargo da CMVMC de Santa Cristina da Ramallosa e do seu presidente Alfredo Pereira. Pola colaboradas novas descubertas. ción do Instituto de Estudos Miñoranos e do seu director Carlos Méixome Quinteiro. Ao asesoramento inicial de FerRESULTADO DOS TRABALLOS Os traballos realizáronse en función dunha posterior nando J. Costas Goberna e Antonio de la Peña Santos e ao musealización do xacemento, por iso os obxectivos propostos asesoramento continuado de Fernando Carrera Ramírez. Ao traballo arqueolóxico e dixital de Eduardo Méndez Quintas. e acadados foron: · Limpeza vexetal do espazo ocupado polo xacemento. Á empresa de topografía TOPAG e ás restauradoras Dolores · Levantamento topográfico pormenorizado da zona como Álvarez Rey e Ángeles Rial Barberá. A Iago, Tito e Serxio que ferramenta de traballo. fixeron os traballos forestais e aos alumnos e alumnas da · Análise, diagnose e restauración dos soportes con arte Escola Superior de Conservación e Restauración de Bens rupestre. Culturais de Galicia: Diego Lois Carrera, José Ángel Ojaos · Prospección da zona que deu como resultado novas Franco, Isabel Villaverde Barreiro, Andrea Pousada Portela, superficies con arte e novos motivos nas superficies xa coñe- Silvia Sartal García, Cristina Moreno Prieto, Carolina Sánchez cidas, destacando o achado no petróglifo n.º 21 con cinco Sanz. Graciñas tamén a Natalia Cortón Noia, debuxante das reticulados incompletos. superficies e a Teresa Rivas (U. Vigo) polo estudo do granito. · Rexistro gráfico (debuxos e fotografía dixital) das su- Tamén a Xilberte Manso de la Torre e a Rosana Estévez perficies insculturadas. Pereira, a Sabela Vilar e a Xiana Vilar.

- 22 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/189-0

Escavación arqueolóxica no foxo do castelo medieval de Moeche (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ

oeche conserva un conxunto arquitectónico e arqueolóxico único en Galicia, a superposición de dous castelos medievais; o de cronoloxía máis antiga, exhumado como consecuencia dun proxecto de apoio ao proxecto arquitectónico de rehabilitación do castelo actual, levantado ao rematar a Revolta Irmandiña en Galicia, unha fortaleza con todos os elementos que caracterizan unha fortaleza medieval, un ancho e profundo foxo, parapeto, paseo esterior, baluarte, murallas e Torre de Homenaxe. A investigación arqueolóxica e histórica iníciase nunha primeira fase coa exhumación de parte da muralla da primeira fortaleza altomedieval, completando a súa escavación fundamentalmente no baluarte e habitación da sevidume do actual castelo. A escavación en área dos espazos do castelo non afectados polas obras de rehabilitación e a exhumación completa dos restos estruturais defensivos parte do perímetro da muralla do castelo arrasado polos irmandiños, a súa consolidación e posta en valor, así como o debuxo no patio de armas do antigo torreón altomedieval, posibilita a visión dos edificios históricos superpostos; é dicir, o actual castelo levantado a finais do século XV e inicios do século XVI, finalizada a Revolta Irmandiña coa vitoria da nobreza e as ruínas arqueolóxicas do castelo asaltado durante a revolución, construído a finais da Alta Idade Media A posta en valor da fortaleza que se está restaurando, así como os restos arqueolóxicos soterrados aínda en parte do castelo altomedieval, é fundamental tanto desde o punto de vista patrimonial como de investigación. O obxectivo final debe ser acadar un Centro de Interpretación da Revolución Irmandiña en Galicia. A intervención arqueolóxica que realizamos é continuación das fases anteriores, a escavación do foxo do actual castelo. O obxectivo científico xeral da escavación arqueolóxica no foxo do castelo medieval de Moeche é achegar novos datos sobre a estrutura defensiva do edificio histórico, cuxa cronoloxía se sitúa entre os séculos XV-XVI. O obxectivo desde o punto de vista de valoración patrimonial é acadar a recuperación orixinal completa da estrutura defensiva. O proxecto desta campaña de escavación centrouse nunha superficie do foxo situada no contorno inmediato á Torre do Homenaxe, a ambos os lados da escavación en área da primeira fase, desde o remate do acceso empedrado ao castelo, que coincide co inicio do foxo, á dereita da Torre de Homenaxe (10 metros de escavación) e 15 metros máis a continuación da citada escavación na área da primeira fase, intervíndose nun

total de 150 metros cadrados, 25 metros de lonxitude por 6 metros de ancho. O obxectivo fundamental desta campaña de escavación, desde o punto de vista da investigación, foi dobre: 1. Formúlase, en primeiro lugar, a escavación en área na zona situada no contorno inmediato á Torre de Homenaxe que permite unha visión monumental, patrimonial e didáctica de tres elementos defensivos, o parapeto exterior, o foxo coa sua estrutura orixinal e a muralla do castelo. Outro obxectivo perseguido ao formular a escavación nesta zona está relacionado co proceso de musealización do castelo. Déixase ao descuberto unha zona obrigada de paso para acceder ao castelo e seguido maioritariamente polos visitantes, iniciándose o proceso de conectar as áreas escavadas no exterior (o foxo) con áreas escavadas no interior do actual castelo, os restos da muralla derruída do primeiro castelo de Moeche pola Revolta Irmandiña, que poden ser recoñecibles e explicadas facilmente, localizadas tanto no baluarte coma na habitación da servidume. 2. En segundo lugar, considerouse necesario, a través da escavación puntual nunha zona determinada inmediata á Torre de Homenaxe, ensinar nunha superficie superior á actual a estrutura en V do foxo que adiantou a sondaxe realizada na primeira intervención no foxo, así como a escavación en área deste, 1.ª fase. O plan e o método de traballo consistiu, pois, en establecer dúas unidades de escavación a ambos os lados da zona escavada en área na primeira fase de intervención, unidade A de 10x6 m, que enlaza co remate do acceso empedrado ao

Vista xeral do foxo do castelo de Moeche

- 23 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación arqueolóxica no foxo do castelo medieval de Moeche (A Coruña)

Foxo do castelo en «V»

castelo, e unidade B de 15x6 metros, a continuación da área xa escavada; seguen a retícula planimétrica empregada en todo o castelo e, para facilitar o rexistro e o desenvolvemento da escavación, estas unidades correspóndense a cadros que seguen a ordenación alfabeto-numérica reflectida na planimetría xeral do xacemento, establecendo desta forma un sistema de grella horizontal. Confírmase o dato achegado pola sondaxe realizada na primeira intervención arqueolóxica e a escavación en área da primeira fase, no foxo do castelo, un foxo en V que, na actual zona escavada, profunda igual que na anterior fase, ata 9,40 metros. A rocha é xisto cortado en plano inclinado, aproximándose as dúas paredes do foxo ata a súa unión, en forma de V. Consideramos necesario ampliar a escavación nunha terceira fase para recuperar toda a lonxitude deste elemento defensivo, ao longo de todo o perímetro do castelo de Moeche.

- 24 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/190-0

Escavación e control arqueolóxico para a conservación e posta en valor da muralla romana, porta de Santiago e Vicerreitorado de Lugo CELSO RODRÍGUEZ CAO

control e escavación arqueolóxica levado a cabo no soar da Vicerreitoría da Universidade de Santiago de Compostela (Campus de Lugo) e nas súas inmediacións enmárcase no contexto das obras de construción dun edificio cultural e de musealización dos restos arqueolóxicos que a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural está a desenvolver na actualidade. Proxecto arquitectónico dirixido por Felipe Peña Pereda. Ao longo das diferentes campañas desenvolvidas neste espazo, constatáronse varias fases de ocupación que cronoloxicamente alcanzan desde o século I d.C. ata os nosos días. Estas fases, moi esquematicamente, son as seguintes: 1ª.- Fase de ocupación alto imperial, representada por unha serie de muros, ou as súas pegadas, cunha definición difícil de interpretar debido a diversas limitacións (construción da muralla, domus etc). 2ª.- A partir desta fase é cando se van trazar as liñas mestras dunha gran domus e queda conformada a estrutura xeral do edificio en planta baixa e primeiro andar. 3ª.- Fase onde se constatan un conxunto de modificacións que afectaron a estrutura do edificio; principalmente no sec-

Proxecto de musealización. Edificio da Vicerreitoría (deseño F. Peña Pereda)

tor noroeste. Tamén se identificaron outro grupo de modificacións menores ou reformas secundarias encamiñadas ao mantemento do edificio: desgaste da estrutura, reformas de canalizacións etc. 4ª.- Esta domus alcanza o período baixo imperial e nesta nova fase vaise producir unha nova organización espacial, creando unha serie de «ámbitos privados» que restan amplitude ao patio empedrado, espazo artellador da estrutura da casa e da vida no interior desta. Dentro destas modificacións apréciase a subdivisión do edificio e súa ampliación cara ao sur. Ao mesmo tempo, é o momento do nacemento dun novo edificio: o Mithraeum. Este edificio vén identificado pola exhumación do espazo cultual e o achado in situ da ara aricada a Mithra coa seguinte inscrición: DEO INVIC(to) . MITHRAE G(aius) VICTORIVS VICTORINVS (Centurio) L(egionis) VII G(eminae) ANTONINIANAE P(iae) F(elicis) IN HONOREM STATIONIS LVCENSIS ET VICTORIORVM SECVNDI ET VICTORIS LIB(ertorum) SVORVM . ARAM POSVIT . LIBENTI ANIMO (hereda)

Altar aricado a Mithra.

- 25 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación e control arqueolóxico para a conservación e posta en valor da muralla romana, porta de Santiago e Vicerreitorado de Lugo

A partir deste momento o panorama cambiará radicalmente coa construción da muralla. Para iso asistimos a unha destrución –organizada– e selaxe da domus para levar a cabo unha reorganización do espazo urbano que introduce, a modo de intervallum, unha calzada entre a muralla e o edificio do Mithreo, que nestes momentos sofre dous tipos de modificacións: unha interna e outra externa, esta última verificada nunha ampliación cara ao norte e leste. A partir de aquí desenvolven novas fases, as denominadas tardo romanas, marcadas pola destrución do Mithreo e a implantación de novas estruturas xunto coa construción dunha nova vía pública.

Escavación arqueolóxica na Vicerreitoría de Lugo. Detalle da domus.

A seguinte pegada cronolóxica constitúena os estratos da Alta Idade Media que amosan, entre os vestixios exhumados máis importantes, unha necrópole de inhumación que responde á tipoloxía de tumbas de laxas rectangulares e fusiformes1. O paso á Idade Moderna e Contemporánea vén marcado arqueoloxicamente pola presenza dunha calzada, que unía a Porta Miñá coa Porta de Santiago, e a edificación do Pazo dos Montenegro. Tamén se aprecian remocións na muralla, no pazo, vías etc. O obxectivo fundamental desta campaña arqueolóxica2 consistiu primordialmente no control arqueolóxico do desmonte dunha serie de muros que se viron afectados pola construción de diferentes zapatas e seus correspondentes piares, necesarias para o desenvolvemento do proxecto arquitectónico. Por outra banda, realizouse unha escavación arqueolóxica nalgunhas áreas concretas do xacemento co obxectivo de completar a documentación científica do rexistro arqueolóxico no subsolo deste soar. En canto á metodoloxía, empregouse como base de rexistro o sistema de unidade estratigráfica (UE), segundo o método Matrix Harris. Os resultados destas actuacións arqueolóxicas contribuíron a completar: o sistema de canalizacións, e as súas diferentes reformas, que tivo tanto a domus como o Mithreo; o estudo da cimentación da plataforma da muralla –neste sector–; a constatación dunha nova dependencia relacionada co edificio do Mithreo; a recuperación de material cerámico e óseo do pozo ritual do templo; o estudo das cimentacións e paramentos do sector sur da domus etc.

NOTAS 1 O estudo e análises dos restos óseos atopados nesta necrópole foron realizados por Soraya Paz Rodríguez. 2 Colaboraron: Luis Cordeiro Maañón (arqueólogo) e Paco Boluda (debuxante arqueolóxico)

- 26 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/218-0

Intervención avaliativa para a recuperación patrimonial do castro de Sete Fontes, Barro (Pontevedra) ROBERTO ABOAL FERNÁNDEZ, CRISTINA CANCELA CEREIJO, VIRGINIA CASTRO HIERRO e RAFAEL RODRÍGUEZ MARTÍNEZ 1 presente texto recolle os resultados preliminares dos traballos desenvolvidos no Castro de Monte da Chan, A Chan de Monte Güimil ou Castro de Sete Fontes (GA36002004), entre os meses de xuño e agosto de 2007. Os traballos de enquisa etnográfica confirmaron que o topónimo Castro de Sete Fontes non é o correcto para referirse ao xacemento. O castro é coñecido como Monte da Chan, ou directamente A Chan, que será o topónimo que usaremos para referirnos a este. O proxecto é consecuencia do interese xurdido desde o concello de Barro para promover a recuperación patrimonial do xacemento. Con tal motivo, o concello asinou un acordo marco de colaboración co Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe da USC (Unidade Asociada ao CSIC a través do IEGPS). A intervención proposta pretendía acadar unha mellor caracterización da complexidade estratigráfica e do estado de conservación do sitio. O castro foi obxecto de múltiples e fondas alteracións, que desvirtuaron moito a súa percepción e que afectaron o estado de conservación dos elementos soterrados (afectado por pistas, unha capela na parte alta…).

Unha das finalidades que se perseguía con esta primeira fase de intervención era precisamente definir en detalle o grao de alteración diferencial de varias áreas do xacemento e, conseguintemente, o potencial que ofrecían para un proxecto orientado á recuperación patrimonial e posta en valor do sitio. O castro de Monte da Chan localízase no lugar de Güimil, parroquia de San Martiño de Agudelo, concello de Barro (Pontevedra). Atópase catalogado pola DXPC baixo o topónimo A Chan de Monte Güimil e localízase nas coordenadas: UTM (X) 527812 // UTM (Y) 4708286. O xacemento localízase nunha dorsal de estribación (con dirección N-S) que sae da divisoria do monte de Castrove, situado na península do Salnés. O castro localízase no cumio dun monte con orientación E-W, cara á depresión meridiana e cunha cota máxima de 247 m. As dimensións do xacemento e mais algúns dos materiais ata o de agora recuperados nel permitían formular a hipótese de que estamos ante un dos grandes poboados que se desenvolven na área meridional castrexa nas épocas finais da ocupación dos castros.

Vista do xacemento desde o SW.

- 27 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Intervención valorativa para a recuperación patrimonial do castro de Sete Fontes, Barro (Pontevedra)

Vista das cabanas da terraza W.

Os traballos desenvolvidos consistiron na apertura de nove sondaxes valorativas, prospección do contorno do xacemento, prospección magnética mediante gradiómetro de protóns e un levantamento planimétrico. A continuación, faremos unicamente un resumo dos resultados dos traballos de escavación. RESUMO DOS RESULTADOS A modo de resumo xeral, podemos dicir que nos atopamos ante un poboado cun único nivel de ocupación (nos sectores escavados ata o momento), que se remonta ao cambio de era, no que se define como a fase III da cultura castrexa. Os sectores de traballo podemos dividilos entre as sondaxes da parte alta do xacemento (terrazas W e S e mais a sondaxe do parapeto) e as sondaxes extramuros (nas zonas chás localizadas no cuadrante NW). Os resultados indícannos que, na parte superior do castro, atopamos evidencias que nos amosan claramente un espazo de índole habitacional (na parte W), no que se identificaron dúas cabanas, unha delas de carácter doméstico, con lareira, olas de cociña con feluxe..., a outra que probablemente tamén sexa de carácter habitacional (aínda que na superficie escavada non foi atopada a lareira) e unha serie de estruturas construídas en materiais perecedoiros que poderían responder a estancias anexas relacionadas con dependencias de almacenaxe, para estabulación do gando... Por outra banda, na terraza S do xacemento identificamos igualmente restos de construcións, aínda que conservadas a nivel de cimentación e situadas nos límites das UR, o que dificulta a interpretación deste espazo. A pesar de todo, as evidencias amósannos un espazo construído que sofre diferentes modificacións (tramos de muros desmontados, recheos

de nivelación, buratos de poste selados...), do que non podemos aventurar a posible funcionalidade deste, pero no que se identificaron evidencias de actividades cotiás (restos de fogueiras, de grellas, de ósos...). Polo que respecta ás estruturas defensivas, unicamente foi escavado un dos parapetos e un foxo que non presentan a monumentalidade característica dos xacementos deste período, pero debemos ter en conta que este sistema defensivo aínda está composto por un novo foxo e unha nova muralla, o que lle concedería maior monumentalidade ao conxunto. E finalmente, polo que se refire ás sondaxes extramuros, os resultados proporcionados non foron os esperados, non se identificaron estruturas que nos indicasen unha ocupación externa á croa. De todos os xeitos, cabe a posibilidade de que nos atopemos ante unha serie de espazos parcelados dedicados a actividades agrícolas ou gandeiras que non deixan evidencias no rexistro arqueolóxico. SÍNTESE DOS MATERIAIS ARQUEOLÓXICOS O castro de Monte da Chan presenta un importante conxunto, moi homoxéneo desde o punto de vista da cerámica e acorde cos materiais líticos e os metais. O conxunto cerámico é moi homoxéneo desde o punto de vista das producións, tipos e cronoloxía. Con base na cerámica, o asentamento presenta o seu momento principal de actividade no cambio de era, concretamente entre o 60 a. C. e o 14 d. C., atendendo ás cronoloxías que marcan a Haltern 70 e a sigillata itálica, e parece especialmente intensa a súa actividade durante o reinado de Augusto. Estes datos achegados polas cerámicas de importación son referendados polas cerámicas indíxenas, típicas do Ferro Final (fase III da cultura castrexa), nas que o restrinximento e

- 28 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Intervención valorativa para a recuperación patrimonial do castro de Sete Fontes, Barro (Pontevedra)

a estandarización de tipos se xeneralizan no NW, predominando formas dedicadas á almacenaxe e á cociña e desaparecendo formas anteriores de posible función ritual ou social. VALORACIÓN E CONCLUSIÓNS Á hora de facer unha valoración, debemos analizar en conxunto os resultados proporcionados polas sondaxes e unha serie de factores que nos permitirán concretar dunha maneira máis precisa as conclusións da intervención realizada. En primeiro lugar, a localización de Monte da Chan, que ocupan un outeiro destacado na paisaxe, no que parecen primar máis os criterios estratéxicos fronte aos subsitenciais, máis característicos de períodos anteriores. A localización do castro parece responder claramente a funcións de control das vías de tránsito, xa que o xacemento se localiza ao pé da depresión meridiana (vía de tránsito natural de sur a norte), que é por onde discorre a Vía XIX. Esta localización proporciónalle un ampla visibilidade, sobre todo a longa distancia, que lle permite un dominio visual da entrada da ría de Arousa e dun pequeno tramo da desembocadura do río Ulla. Este sería un factor importante, se temos en conta que o Ulla é un dos dous ríos con máis quilómetros navegables, polo que exercerían un control visual sobre unha importante vía de comunicación e transporte. A abundante presenza de materiais cerámicos de importación, de diferentes zonas do mediterráneo (materiais itálicos, ebusitanos, da bética…) parecen indicarnos claramente que Monte da Chan se atopa integrado nun circuíto comercial amplo e que podería desenvolver un papel como posible lugar central e de distribución de materiais cara ao interior. Asemade, o gran tamaño do poboado, entre 5-6 Ha, permítenos pensar que tivo unha función como lugar central a

partir do cal poderían distribuírse de maneira equidistante unha serie de castros máis pequenos, que poderían indicarnos unha certa estruturación territorial. A curta distancia, ao SE, de Monte da Chan atópase o castro de Monte Redondo (máis orientado caro ao val de Areal) e, cara ao NW, igualmente a escasa distancia atópase O Castelo, xacemento no que se atoparon materiais castrexos, romanos e medievais, que apuntan a unha ocupación coetánea á de Monte da Chan (está orientado cara ao val de Valiñas e cun dominio visual que se complementaría co deste). Así pois, valorando en conxunto todos estes factores, a cronoloxía relativa que nos proporcionan os materiais cerámicos, podemos concluír que nos atopamos ante un dos grandes poboados que se desenvolven na área meridional castrexa nas épocas finais da ocupación dos castros, un oppidum. Outro dato importante que corrobora esta hipótese é a localización nos anos 90 dunha cabeza pétrea, xa que a estatuaria castrexa xorde nesta última fase da Idade do Ferro. Estariamos, pois, ante un poboado que, a teor dos datos proporcionados pola escavación, xorde arredor do século I a. C., cunha finalidade estratéxica moi clara e que en principio sería abandonado arredor do século I d. C. A pesar de todo, non é descartable que noutras partes do xacemento poida haber ocupacións anteriores ao século I a. C.

NOTAS 1 Roberto Aboal Fernández, Cristina Cancela Cereijo, Virginia Castro Hierro pertencen ao Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe (IIT, USC) Unidade Asociada ao CSIC a través do Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento. Rafael Rodríguez Martínez é arqueólogo da Excma. Deputación de Pontevedra.

- 29 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/268-0

Sondaxes avaliativas no lugar de Lombo da Maceira, Barro (Pontevedra) RAFAEL MARÍA RODRÍGUEZ MARTÍNEZ

zona na que se executou a intervención obxecto desta memoria técnica sitúase no concello de Barro, ao leste da provincia de Pontevedra, diocese de Santiago de Compostela, formado polas parroquias de Agudelo, Barro, Curro, Perdecanai, Portela e Valiñas. A actuación que centra as seguintes liñas localízase entre os puntos da proxección U.T.M.: Punto 1 Punto 2 X: 528.975,66 X: 528.973,778 Y: 4.705.297,57 Y: 4.705.138,55

O tipo de intervención arqueolóxica, proxectada e autorizada pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural con data 11 de maio de 2007, consistiu na realización dunhas sondaxes arqueolóxicas (5 en concreto) de carácter avaliativo aínda que, unha vez no campo, o proxecto orixinario viuse alterado e realizáronse, finalmente, tres sondaxes de 3 x 2 m e unha de 4 x 2,50 m, eliminándose a quinta xa que os obxectivos de partida foran amplamente cubertos. O método de traballo centrouse na escavación de unidades estratigráficas e rexistro de acordo coas técnicas preconizadas por Harris e Carandini. Escaváronse un total de 30 unidades estratigráficas diferentes. Os traballos arqueolóxicos executados entre os días 24 de outubro e 6 de novembro do ano 2007 no lugar de Lombo da

Maceira (Barro, Pontevedra) poden cualificarse como arqueoloxicamente positivos, xa que se documentaron en tres das sondaxes (S2, S3 e S4) restos de diferentes estruturas viarias, algunha das cales consideramos que está relacionada cunha vía romana, que podería tratarse da Vía XIX do Itinerario de Antonino. Así, as unidades estratigráficas 006, 013, 016, 018 e o grupo estratigráfico composto polas UE 020 á 029 están relacionadas dalgún xeito cunha vía ou camiño. Cronoloxicamente, encontrámonos ante dúas estruturas diferenciadas: · Restos dun camiño medieval ou moderno. Segue en uso xa que por alí discorre o Camiño Portugués de peregrinación a Compostela. Con este camiño correspóndense as UE 006, 013 e 016. Trátase dun camiño dotado dun pavimento de lousas graníticas de tamaño medio, fortemente erosionadas pola acción de axentes naturais e polo paso de camiñantes, carros e monturas, que descansan directamente sobre o substrato natural, aproveitando nalgunha zona a propia rocha nai unha vez rebaixada (como podería ser o caso da UE 019). O seu centro está sinalado por unha liña de lousas estreitas que sobresaen lixeiramente e, de xeito paralelo a ambos os lados, documéntanse «rodeiras» para facilitar o tránsito de carros. Esta «infraestrutrura» viaria presenta unha anchura de 4,80 m. · Restos relacionados cunha posible vía romana. A esta estrutura corresponderían as UE 018, 020, 023, 024, 025, 026, 027, 028 e 029. Dentro destes elementos debemos diferenciar entre os vestixios dun «agger» ou «lombo», conformado por sucesivas capas de xabre e cantos rolados que lle confiren o seu característico aspecto, presentando unhas dimensións de 8 m de anchura por unha potencia de 1 m na súa cota máis destacable e polos restos dun camiño (¿quizais restos da vía?) de 6 metros de anchura por 0,85 m de potencia. Para a construción da segunda estrutura leváronse a cabo importantes traballos de desmonte e de preparación do terreo. En primeiro lugar, procedeuse á creación dunha superficie homoxénea que posibilitara o tránsito pola zona. Deseguido, escavouse o terreo para a realización dunha gabia de drenaxe e dunha trincheira que, unha vez escavada, se reencheu con 4 capas diferenciadas buscando a

Posible estrutura viaria romana

- 30 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Sondaxes avaliativas no lugar de Lombo da Maceira, Barro (Pontevedra)

Vista dos restos do camiño medieval ou moderno

creación dun soporte para un camiño perdurable e, en último lugar, procedeuse á implantación dunha capa de rodaxe conformada por cantos rolados, xabre e cal, delimitándoa cunha serie de lousas graníticas a xeito de beiravía. A complexidade construtiva deste camiño ou vía (en comparación coa estrutura máis recente) lévanos a formular unha posible hipótese sobre á súa relación coa Vía XIX, podendo corresponderse cun tramo da traza, pero non podemos afirmalo rotundamente ante a falla de materiais que corroboren a cronoloxía. Patrimonialmente, a intervención arqueolóxica levada a cabo deu cumprimento á normativa vixente en materia de protección do patrimonio cultural e de regulación da actividade arqueolóxica. A intervención executada documentou a existencia de estruturas arqueolóxicas e posibilitou unha completa documentación que axuda a fixar unha parte do trazado da Vía XIX ao seu paso pola provincia de Pontevedra, en concreto, ao seu paso polo lugar de Lombo da Maceira, no concello de Barro.

- 31 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/294-0

Campo arqueolóxico de Castro Mallou, Carnota (A Coruña) JORGE LAMAS BÉRTOLO

ntre o 17 de xullo e o 15 de agosto de 2006 levouse a cabo o proxecto «Campo arqueolóxico de Lira (Carnota, A Coruña)». O proxecto estivo promovido pola Dirección Xeral de Xuventude da Xunta de Galicia e tivo como obxectivo principal avaliar a viabilidade dun campo arqueolóxico en Carnota, centrado na posta en valor dun xacemento castrexo, o Castro de Mallou. Este xacemento xa fora obxecto dun proxecto de rendibilización1 no ano 2004, no que se limpou, topografou e sinalizou. O castro ardeu completamente no verán de 2006, xusto antes do inicio da campaña piloto. Ante o éxito da campaña de 2006, a Dirección Xeral de Xuventude encargounos a elaboración dun plan director2, asumindo as propostas resultantes da campaña piloto, deseñando unha estratexia de proxecto, fundamentada nas ensinanzas que deixan os logros e os erros dos campos de traballo precedentes, especialmente nos executados en Penedos do Castro e Cíes.

O plan director pretende deseñar a organización e a materialización das actuacións de posta en valor do xacemento de Castro de Mallou a través do Campo Internacional de Traballo (en adiante, CIT) de Carnota. O plan director quere organizar e darlle unidade ao conxunto de actuacións para desenvolver, establecendo uns obxectivos comúns e unha metodoloxía xeral básica e definindo unha adecuada secuenciación dos traballos, co fin de coordinar todas as partes implicadas na recuperación do xacemento e a creación do CIT. O obxectivo do plan de traballo arqueolóxico é o de planificar e executar os traballos arqueolóxicos que teñen como fin último a posta en valor do xacemento, así como a ampliación dos coñecementos acerca del e que permitan o desenvolvemento dun discurso reconstrutivo co que lles facer entender a súa funcionalidade aos voluntarios e aos visitantes. En canto aos resultados, hai que comezar dicindo que o plan director de posta en valor do castro de Mallou o pode-

Plano do castro

- 32 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Campo arqueolóxico de Castro Mallou, Carnota (A Coruña)

mos subdividir en tres subproxectos; por un lado, un proxecto de axardinamento do castro, outro de escavación arqueolóxica e un terceiro de divulgación e sinalización. Dentro de proxecto de axardinamento, tivemos que acometer un primeiro traballo coa irrigación con herbicida total sistémico biodegradable e de baixa toxicidade co fin de facilitar a roturación. O herbicida, seguindo as indicacións do plan director, foi aplicado entre finais do mes de maio e principios de xuño en ausencia de choivas. A continuación, procedeuse á roturación do solo con medios manuais, co fin de remover a terra e arrancar de raíz as malas herbas para que estas non volvesen medrar. Esta roturación afectou a croa e o Vista xeral do castro. Ao fondo a praia de Carnota arranque perimetral da terceira muralla. Ao mesmo tempo, continuouse co repa· Polo que respecta á localización dos posibles torreóns so da limpeza de vexetación, tanto na croa coma no sector da entrada orixinal do castro, quedando pendente para o outono, sinalados no esbozo da campaña do 2006, convén sinalar que e baixo control arqueolóxico, a limpeza do resto do castro. só podemos confirmar a existencia dunha estrutura defensiva Esta tarefa correrá a cargo da brigada do concello. Finalmen- cuadrangular coas esquinas redondeadas na entrada da segunte, procedeuse a repasar con herbicida tanto a zona roturada da muralla (sector NW). · No desentullo do alxibe, hai que dicir que foi onde como a limpa, co fin de atrasar o crecemento da vexetación para, xa en febreiro do 2008, volver sulfatar con herbicida apareceron a totalidade dos materiais recuperados, concretapara proceder, na primavera, á primeira sementeira de céspede mente, en canto a material lítico, catro muíños naviformes e unha man de morteiro ou muíño. Polo que respecta ao matee flores salvaxes. Un segundo traballo acometido nesta campaña foi o des- rial ceramolóxico, apareceron preto de medio centenar de entullo das estruturas descubertas durante a campaña do 2006. fragmentos cerámicos, entre os que destacan tres fragmentos Este desentullo consistiu en retirar as pedras soltas para deixar de fusaiola e unha fusaiola completa; pola tipoloxía das pezas, visibles os restos das estruturas das construcións, creando todas de tipo castrexo, sen decoración, manual, sen rastros de para tal fin pequenas entulleiras localizadas nos ocos deixados cerámica galaico-romana e a aparición das fusaiolas, permípolas canteiras tradicionais; a cada grupo de estruturas co- tennos situarnos na última etapa da cultura castrexa (s. II-I a. rrespóndelle unha entulleira determinada, co fin de facilitar a C.), podendo así encadrar tamén as estruturas habitacionais, futura consolidación das estruturas indicadas na última cam- alongadas e coas esquinas redondeadas e os patíns dalgunhas paña. Durante o desenvolvemento : desta fase constatouse o casas circulares. En conclusión, parece que no castro de Mallou nos atopamos nun asentamento que comeza a sentir a seguinte: · A localización dunha nova construción circular (co n.º influencia romana, pero sen poder falar de romanización pro14 no plano) no sector w do castro. piamente dita, co cal podemos aventurar que o castro foi · A confirmación do corpo de garda máis ao norte, así abandonado no momento da chegada dos romanos (cambio como a localización doutra estrutura asociada ao corpo de de era). Porén, esta primeira impresión deberase confirmar ou garda do sur. desmentir polos resultados da seguinte campaña de escava· Que o acceso actual á croa do castro polo sur se corres- ción. · Confirmouse a existencia da terceira muralla que non ponde cunha alteración contemporánea dos veciños do pobo de Mallou, co fin de permitir a entrada de tractores para circunvala todo o castro. Só circunscribe o sector S e W, favorecer a extracción e o transporte das pedras para a cons- constituíndo un antecastro que serviría de refuxio para o gando e permitiría un acceso máis doado ao recinto superior. trución das vivendas. - 33 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Campo arqueolóxico de Castro Mallou, Carnota (A Coruña). Campaña 2007

Un terceiro traballo para desenvolver nesta campaña foi a delimitación das áreas de protección integral e de respecto do xacemento. Con respecto á primeira, a área de protección integral está delimitada polo exterior da terceira muralla, última estrutura recoñecible do xacemento. Polo que se refire á área de respecto, a nosa proposta de protección chega polo N ata o núcleo de Mallou; polo E, á pista de terra pola que se accede ao castro desde a aldea de Mallou; polo S, confluiría coa área de protección do petróglifo GA 15020045 situado a uns 200 m ao sur; polo W, a área de protección chegaría ata un camiño que percorre a ladeira occidental do castro. Unha cuarta tarefa realizada foi o levantamento topográfico exhaustivo do xacemento realizado nos dous últimos días de traballo, incluíndo o reticulado virtual do xacemento e o establecemento de varias estacións de referencia con coordenadas absolutas en X, Y e Z para planificar a campaña de escavación. O levantamento topográfico foi aproveitado como clase práctica de topografía para os voluntarios do campo de traballo. Na segunda quincena, como actividade complementaria non programada impartíronse dúas conferencias por parte

do equipo técnico de arqueoloxía, unha sobre a introdución de arqueoloxía galega e outra sobre arqueoloxía e campos de traballo, realizándose a solicitude dos voluntarios da antedita quenda, o que vén manifestar a inquedanza dos propios voluntarios por reforzar o seu traballo con formación teórica. Moitos destes voluntarios, ademais, solicitaban información xeral sobre a cultura castrexa para así complementar e comprender o traballo que estaban a realizar no castro de Mallou3. Tamén realizamos unha visita guiada ao castro co campamen to medioambiental de Carnota.

NOTAS 1 Código da actuación: CD 102A 2002/379-0. 2 Este plan director está asinado polo noso compañeiro Manuel García Valdeiras e foi depositado na Dirección Xeral de Xuventude. 3 Deseños didácticos de construcións e pezas coas que estaban a traballar. Este tipo de inquedanzas confirma a utilidade das reconstrucións virtuais de cara á educación patrimonial.

- 34 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/304-0

Campo arqueolóxico das Illas Cíes, Vigo (Pontevedra) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS

proxecto «Campo arqueolóxico das Illas Cíes» foinos solicitado pola Consellería de Familia, Muller e Xuventude da Xunta de Galicia. Este proxecto arqueolóxico serviu de núcleo das actividades do Campo Internacional de Traballo das Illas Cíes desde a campaña de 2002 e que ten o seu campo de acción nas illas do medio e do norte do arquipélago das Cíes. Esta campaña foi a última do proxecto. Agrupamos os obxectivos do proxecto en dúas liñas básicas complementarias; por un lado, a educación patrimonial dos integrantes do Campo Internacional de Traballo das Illas Cíes, favorecendo a súa participación activa no coñecemento, defensa e posta en valor do noso patrimonio arqueolóxico e cultural, o outro grande obxectivo do proxecto.

Resultados da campaña de 2007 O xacemento denominado Concheiro dos Forestais (GA36057078) localízase no camiño que bordea o cámping en dirección ao peirao de Carracido, xunto ás instalacións forestais. O xacemento podíase observar nun corte do terreo cunha capa de cunchas duns 90 cm de potencia, na súa ficha de catalogación non se lle dá unha cronoloxía determinada.

As fortes choivas provocaron que durante o ano 2003 este corte no terreo se derrubase parcialmente, deixando ao descuberto abundantes fragmentos de cerámica da Idade do Bronce que foron recollidos polos gardas forestais e postos á nosa disposición. Este corremento de terras provocou unha intervención de urxencia no outono de 2005 para poder construír un muro de contención, o proxecto foi levado a cabo polo arqueólogo Santiago Vázquez Collazo da empresa Tomos e, como resultado deste, púidose comprobar a mestura de materiais que van desde a Idade do Bronce á etapa galaicoromana. Nós cremos que este concheiro hai que polo en relación directa co Concheiro de Sto. Estevo1 (GA36057079), localizado durante as escavacións de 1992 no soar do antigo mosteiro medieval, actual centro de interpretación do parque. Durante a prospección de 2004, recollemos varios fragmentos de cerámica da Idade do Bronce no camiño que conduce do cámping ao restaurante Serafín, este sector aínda que máis baixo situaríase moi preto dos dous concheiros, polo que teriamos que contextualizar estes fragmentos como materiais de arrastre dun asentamento da Idade do Bronce que se situaría na parte central e máis chá da ladeira, na que se

Localización da zona de sondaxes (escala 1:2.500).

- 35 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Campo arqueolóxico das Illas Cíes, Vigo (Pontevedra)

Áncoras líticas de Cantareiras.

localizan os concheiros, prospectada intensamente esta zona non se observaron evidencias en superficie que confirme esta teoría2, se ben hai que dicir que a zona está moi fortemente cuberta pola vexetación, ademais de estar moi alterada, pois é unha das áreas máis humanizadas das illas. É precisamente esta zona a que sondeamos nesta campaña. En conclusión, nas sondaxes da ladeira superior de Santo Estevo só deron positivo dúas das seis sondaxes executadas, as máis próximas aos restos xa coñecidos, polo que debemos desbotar a teoría dun asentamento de media ladeira e centrarnos na localización que hoxe ocupan as construcións contemporáneas da illa, debemos deducir tamén que os concheiros de Santo Estevo e da Casa dos Forestais son deposicións laterais e non froito de arrastres, ademais debemos reformularnos a cronoloxía do xacemento, onde vemos unha clara preponderancia dos materiais galaico-romanos que alteran un substrato anterior que debemos situar entre finais da Idade do Bronce e/ou inicios da Idade do Ferro (1.ª metade do último milenio a. C.). Cremos que o asentamento localizado entre Santo Estevo e as Casas dos Forestais é contemporáneo do localizado no campamento de Cantareiras (campaña de 2005), onde tamén temos un nivel do Bronce Final ao que se lle superpón un asentamento galaico-romano; outra coincidencia entre ambos os asentamentos é a abundancia do material lítico recuperado en superficie: muíños naviculares e circulares, así como áncoras líticas dun só orificio.

Como actividades complementarias ás sondaxes, limpamos e planimetramos o grupo de casas insulares coñecidas como Casas da Raíña II e o cemiterio datado nos anos 20 do pasado século. Continuamos coas habituais rutas históricas polas illas, os talleres de cerámica e as conferencias, este ano a cargo dos arqueólogos Carmen Gómez Nistal e Miguel San Claudio Santa Cruz, como novidade participamos nun proxecto de valorización de campos de traballo de arqueoloxía de todo o Estado, coordinado pola Universidade do País Vasco. Tamén debemos destacar que no xacemento de Cantareiras3 (GA36057151), localizado no campo de traballo internacional, a carón da cala de Cantareiras e que foi sondeado na campaña de 2005, localizamos en superficie dous fragmentos de áncora lítica que se uniron aos cinco4 fragmentos que se localizaron na campaña de 2005 e a outros tres localizados en superficie na campaña pasada. Estes achados de Cantareiras habería que polos en contexto cos achados localizados no contorno do mosteiro de Santo Estevo e as casas dos forestais5. Aproveitando a visita de Miguel San Claudio, que ten localizadas numerosas áncoras durante as súas prospeccións submarinas, recoñeceu que a maioría das localizadas na superficie de Cíes non gardan paralelo coas recollidas no fondo do mar, as de superficie son na súa maioria dun só orificio. Non contamos con paralelos en Galicia doutras áncoras dun só orificio, pero si no Mediterráneo e no Cantábrico, onde se lles presupón unha cronoloxía prehistórica6, en Cíes, podemos achegar por primeira vez un contexto arqueolóxico rexistrado para este tipo de pezas que parece confirmar a súa orixe na Idade do Bronce.

NOTAS 1 UTM: X-508.044 Y-4.674.306. Ambos os concheiros están separados por menos de 50 m en liña recta. 2 Os autores das fichas Luaces Anca, J. e Toscano Novella, M.ª C. tamén recoñecen a probable pertenza dos dous concheiros a un mesmo asentamento na súa obra Illas Cíes, de 1998. 3 X-508.300 Y-4.676.250 4 Catro nas sondaxes e un en superficie. 5 Nos xardíns do contorno destas construcións pódense observar varios fragmentos de ancoras dun orificio, mesturadas con muíños naviculares e circulares, así como diversos elementos da fábrica medieval do mosteiro. 6 NUNES SILVA SIMPLÍCIO, Maria Cândida (1999) «A questão da navegação atlântica pré-fenícia e o problema das fontes para o seu estudo: uma proposta de trabalho», en Revista de Guimarães, Volume Especial, II, Guimarães, pp. 819-825. FROST, Honor (1970) «Bronze Age Stone Anchors from the Eastern Mediterranean», Mariner’s Mirror, n.º 56, , pp. 377394. LINDER E. E. RABAN, A. (1975) Marine Archaeology, Jerusalem. BENITO DOMÍNGUEZ, Ana M.ª (2000) «Aproximación a la historia de las anclas líticas a partir de las recuperadas en la costa gipuzkoana», en Itsas Memoria. Revista de estudios marítimos del País Vasco, n.º 3, Donostia-San Sebastián, pp. 665-684.

- 36 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/323-0

Limpeza e levantamento gráfico de petróglifos de Chandebrito, Nigrán (Pontevedra) ROSA VILLAR QUINTEIRO

o marco do proxecto de revalorización integral da parroquia de Chandebrito (Nigrán, Pontevedra) desenvolvemos traballos de campo nos petróglifos máis adecuados para a súa presentación ao público: Rapadouro 1, Preguntadouro 2, 4 e 5; As Chouciñas, As Cancelas e O Rabete. Os obxectivos orientábanse á limpeza da contorna, á definición das rochas e á limpeza das superficies gravadas; definición e documentación do rexistro gráfico, coa xeo-referenciación dos gravados. A limpeza da contorna aplicouse especialmente nas Chouciñas (GA36035061) coa realización de fogueiras na parte superior do afloramento. A alteración térmica pódese indentificar pola coloración e polo desprendemento de placas, afortunadamente, sen afectar a superficie gravada. No Rabete (GA36035070), a complexidade da situación de partida obriga a desviar augas de escorremento e a cortar árbores que medraron enriba mesmo da rocha. De morfoloxía alongada E/O, amosa un buzamento importante que non permitiu coñecer o remate da pedra, deixándoo na altura do encontro entre a pendente da pedra co terreo. Isto supuxo unha marxe de limpeza gañada de 1,50 m, constatándose a continuación de gravados –cazoletas–. A desaparición no espazo seguido non nos pode levar a descartar que existan máis abaixo.

O Rabete

Calco petróglifo As Cancelas

Os traballos de limpeza das superficies e a diagnose do estado dos gravados incluíron o debuxo de cada afloramento sinalando o perímetro inicial, a realización dun mapa de diagnose das alteracións biolóxicas e físicas e dunha ficha de diagnose para o seu tratamento estatístico. No Chan de Rapadouro, Preguntadouro e Chouciñas fíxoselle unha proba de aplicación de biocida ao 3% por aspersión, co fin de obter un crecemento ralentizado dos organismos biolóxicos. Para a realización da documentación gráfica, realizamos unha primeira visualización dos trazos ao amencer, resaltando os sucos gravados cunha disolución de pos de talco e auga –proporción de ¼–, empregando pinceis de pelo natural –nº 12, 18 e 22–, segundo os anchos dos sucos e o tamaño das coviñas, sendo frecuentes as coviñas de pequeno diámetro. Estes trazos revisáronse á noite con luz artificial. Posteriormente, levantáronse calcos sobre plástico transparente, diferenciando os gravados doutras alteracións naturais ou da actividade dos canteiros (foto calco). O fotografado dos calcos e o seu tratamento informático permite o levantamento dos motivos gravados. As distorsións derivadas deste procedemento poden considerarse irrelevantes no ámbito da divulgación. A topografía e as xeo-referencias realizounas I. Gómez Márquez. Os planos fixeron referencia á cartografía do concello de Nigrán, tomando a mesma base topográfica: proxección UTM, Fuso 29T, elipsoide internacional, Datum ED-50. As estacións topográficas situáronse en triangulación. A xeoreferenciación dos petróglifos ofrécese cun só punto central do afloramento. Para iso, tómanse varios puntos que definen a contorna da rocha e, unidos cunha liña curva pechada, tómase o centro xeométrico da liña.

- 37 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/331-0

Posta en valor do castro de Castromaior para fomento do turismo cultural no Camiño de Santiago, Portomarín (Lugo) LUIS FRANCISCO LÓPEZ GONZÁLEZ

omo reposta ao encargo realizado pola Consellería de Innovación e Industria da Xunta de Galicia1, en coordinación cos Servizos de Arqueoloxía da Consellería de Cultura e Deporte, levouse a cabo a posta en valor do xacemento castrexo de Castromaior, Portomarín Lugo, no Camiño de Santiago, que comezou no ano 2006. Tomando como base o traballo científico e de investigación e tendo en conta, por suposto, a súa conservación futura, a finalidade principal consiste en revalorizar este ben cultural. Os principais traballos realizados van encamiñados a tres liñas de actuación: a delimitación física do ben patrimonial, a definición do xacemento e a dinamización e difusión de Castromaior a través do Camiño de Santiago. Na intervención arqueolóxica do ano 2006, planificouse unha aproximación ás características xerais do castro a través do estudo e da análise da súa morfoloxía, localización e relación coa súa paisaxe, análise que nos permitiu un achegamento ao seu encadramento cronolóxico e histórico. Nesta campaña do ano 2007, unha vez finalizada a roza de mantemento da superficie do castro, comezamos a escavación arqueolóxica no sector da croa onde previamente documentamos, nas sondaxes realizadas, a existencia de polo menos dous momentos de ocupación do poboado castrexo. O máis recente deles testemuña unha ocupación nos primeiros anos do século I d. C., en contacto co mundo romano. O recinto superior ou croa ten unha morfoloxía alongada, delimitada no seu perímetro por unha muralla de 316 m. Conserva os restos dunha entrada cara aos socalcos inferiores, cara ao leste. Ten unha superficie de 5.400 metros cadra-

dos dispostos dun xeito horizontal, na parte superior da cimeira. A superficie habitable do interior da croa é lixeiramente alongada e ten 90 m no seu eixe maior (L-W) e 60 m no seu eixe máis pequeno (N-S). Os resultados obtidos na campaña do ano 2007 coa ampliación da sondaxe iniciada na croa no ano 2006 son moi espectaculares e superan os obxectivos previstos por mor dos achados e da monumentalidade dos restos documentados. Escaváronse nesta campaña un total de 370 metros cadrados, que comprendían unha ampliación da sondaxe polo Norte, Sur, Leste e Oeste. Dos 316 metros de muralla que presenta o perímetro do recinto superior intervimos nun tramo de 4 metros, e unicamente no que respecta á parte do seu recheo e ao seu lenzo interior. A muralla que protexe o recinto interior ten unha potencia considerable chegando a conservar na actualidade 3.40 metros de altura no seu núcleo central, e un paramento interno ata chegar ao pavimento da ronda de máis de 2 m de altura. O sector escavado permitiu coñecer a existencia de varias vivendas distribuídas seguindo unha distribución radial deixando o espazo de tránsito da muralla como un dos eixes principais do poboado. Por outra parte, atopamos unha rúa perpendicular á ronda cara ao interior da croa na que se abren varios a accesos ás vivendas castrexas. As vivendas escavadas ocupan unhas superficies bastante grandes. Teñen formas cuadrangulares ou rectangulares con esquinas redondeadas. En parte, esta morfoloxía esta condicionada polo material de construción que teñen á súa disposición con base en laxas delgadas de lousa tabular que son

Vista xeral da escavación no recinto superior, ou Croa, dende a muralla

- 38 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Posta en valor do castro de Castromaior para fomento do turismo cultural no Camiño de Santiago, Portomarín (Lugo)

ESCAVACIÓN: ESQUERDA, detalle do fogar e braseiro así como unha das olas atopadas na VIVENDA 9. DEREITA, Zanxas e buratos de poste das cabanas anteriores a construción das vivendas de pedra

RESTAURACIÓN: ESQUERDA, aspecto final da VIVENDA 1 unha vez rematados os traballos de restauro. DEREITA, Traballos de restauración de urxencia na VIVENDA 2; proceso de anastilosis no muro sur

facilmente exfoliábeis, aínda que non teñen un bo xeito de cara a realizar esquinas ben escuadradas. Estas laxas mestúranse con outras pedras de maior tamaño, bloques de cuarcita, que aparecen distribuídas de xeito pouco uniforme ao longo dos muros. Semella que nalgunhas construcións se utilizaron estas pedras de mellor feitura nos muros pero reaproveitadas de vivendas ou de construcións máis antigas. Ademais destes tipos de pedras de construción empréganse ás veces algúns cantos de seixos brancos para facer as esquinas máis visíbeis. As vivendas son ocupadas por unha soa familia, xa que todas elas conservan no seu interior pegadas de estruturas internas e fogares, tendo que desenvolverse en altura xa que, polo xeral, non comparten tampouco muros medianeiros. As vivendas, polo menos neste sector, están construídas moi xuntas aproveitando o máximo espazo da croa xa que o poboado foi crecendo durante a súa longa ocupación. Os elementos internos das vivendas atópanse en moi bo estado por mor da boa conservación xeral desta zona do castro que conserva derrubas de case 1 m de potencia, o que permitiu a posibilidade de documentar estas estruturas difíciles de localizar noutros contextos. Un dos resultados máis interesantes decubertos durante a intervención arqueolóxica do ano 2007 na croa foi a existencia de varias fases de ocupación do poboado superpostas. Alomenos en dous puntos, puidemos documentar que debaixo dos cimentos dalgunhas das vivendas localizadas se encontraban alicerces de antigas estruturas anteriores en mampostaría e por debaixo delas, outras aínda máis antigas das que só restan as pegadas dos buratos e gabias da súas estruturas. Nesta campaña de actuación arqueolóxica realizouse simultaneamente unha intervención de restauración e consoli-

dación dos restos exhumados. Con este fin, utilizouse unha metodoloxía de traballo de coordinación entre arqueoloxía e restauración. Unha vez realizada a delimitación de estruturas, e tras a escavación arqueolóxica dos niveis de derruba das estancias tanto no interior como no exterior delas, estúdase o cubicaxe dos paramentos e o proceso de destrución. Antes de chegar aos niveis de habitación procédese á reintegración e restauración de paramentos verticais procedendo de igual modo a realizar as anastiloses necesarias. Con este sistema de traballo, presérvanse os niveis de ocupación e pavimentos da inevitable agresión que supón unha obra de restauración. Unha vez que se concluíron os traballos de consolidación procédese á escavación dos niveis de ocupación propiamente ditos. En todos os paramentos de estruturas aumentados e nos tramos de muralla exhumados utilizouse pedra da zona, separada do orixinal con lousa serrada cada 60 cm, e recibiuse con morteiro de cal aditivado hidrofugado e tintado con pigmentos naturais. Os tramos de muralla recibíronse en seco, sen morteiro e foron encintados coa terra propia do terreo cribada e aglutinada con látex vinílico. Posteriormente, toda a superficie escavada tratouse con herbicidas de tipo hormonal. Os resultados obtidos durante a intervención da campaña do ano 2007 no castro de Castromaior permiten avanzar na investigación do poboado castrexo e confirma a potencialidade dos restos descubertos e o seu bo grao de conservación. Estes resultados permitiron establecer novos obxectivos para as seguintes campañas que reverten de novo na divulgación deste importante patrimonio cultural ligado, pola súa localiza ción, ao Camiño de Santiago. NOTA 1 En concreto, a entidade S.A Xestión do Plan Xacobeo encárgase da promoción e do financiamento do proxecto.

- 39 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/336-0

Prospección arqueolóxica na Cruz do Castro de Carballedo, Cotobade (Pontevedra) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO

prospección arqueolóxica do MVMC de Carballedo levouse a cabo na segunda quincena do mes de xuño de 2007. A dirección técnica correu a cargo da empresa Arquestudio, S.L. e nela colaborou como equipo técnico a historiadora da arte, especializada en etnografía, Olalla Montero González. A actuación desenvolveuse no marco xeral dos traballos de valoración do patrimonio cultural do monte veciñal, unha liña de traballo en que a comunidade de montes vén traballando, coa colaboración do que subscribe, desde hai varios anos, articulada a través dun programa denominado Ruta dos Tres Vales: un itinerario circular autoguiado que permite a visita a elementos de carácter arqueolóxico, etnográfico e ambiental, a través dunha paisaxe espectacular. O obxectivo principal que guiaba a actuación era a protección do patrimonio arqueolóxico situado nos terreos do monte veciñal en man común mediante a localización e o cartografado exacto dos xacementos coñecidos, a localización doutros novos (existan ou non referencias) e a elaboración dun catálogo detallado que pasará á disposición da Comunidade de Montes de Carballedo, do concello de Cotobade, e da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural.

Os xacementos e indicios foron localizados segundo o sistema GPS RTK centimétrico e cartografados na planimetría base da comunidade de montes, así como no planeamento municipal (1:5000) e nos mapas da Consellería de Cultura e Deporte (1:10000). A prospección comprendeu, así mesmo, o rexistro e a documentación gráfica dos bens catalogados, fotográfica e planimétrica. Neste segundo caso, os xacementos castrexos representáronse por medio dun bosquexo á escala, o mesmo ca outro tipo de xacementos con estruturas monumentais. As estacións de gravados rupestres, pola súa parte, foron obxecto de reproducións por calcos. Estes fixéronse con luz rasante natural e co sistema convencionalmente coñecido como «plástico transparente», aínda que nalgún caso moi concreto, e onde as condicións eran moi favorables, empregouse o frottage (Os Carreiros; Campiño das Pías). O traballo de campo completouse coas chamadas enquisas etnográficas, un sistema moi viable, á parte de moi satisfactorio, para a localización de xacementos e evidencias de tipo arqueolóxico, pero tamén un fin en si mesmo, pola tremenda importancia que ten hoxe para a cultura galega a recolla da súa tradición oral, sobre todo no caso do imaxinario popular relacionado cos restos do pasado máis remoto.

ÁREA DE ACTUACIÓN E METODOLOXÍA A área de prospección coincide coas 641 ha de superficie do MVMC de Carballedo. Os seus límites, segundo se defiRESULTADOS Despois dos tres días de intenso traballo de campo, os nen na clasificación, son: ao norte, o MVMC da parroquia de Sacos (Santa María); ao leste, os MVMC das parroquias de resultados poden considerarse como amplamente satisfactoCorredoira e Loureiro; ao sur, os terreos e os MVMC das parroquias de Loureiro e Rebordelo; ao oeste: os MVMC das parroquias de Viascón e San Xurxo de Sacos. Aplicouse a metodoloxía habitual para este tipo de actuacións, consistente nun baleiramento documental, nunha prospección extensiva de todo o territorio, documentando e rexistrando os xacementos catalogados, e nunha prospección intensiva de zonas seleccionadas que grosso modo coinciden con áreas onde se tiñan referencias sobre a existencia de xacementos arqueolóxicos ou onde as características fisiográficas suxerían a probable presenza de restos ata ese momento non localizados. Tamén se realizou a prospección intensiva no contorno dos xacementos coñecidos. Dese xeito, as áreas de prospección intensiva foron: 1.- Monte da Pedreira – Valdepereira 2.- Portela da Anta 3.- Chan do Muíño 4.- Os Carreiros – Chan da Besada Petróglifo dos Carreiros - 40 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Sondaxes arqueolóxicas na Cruz do Castro, Carballedo, Cotobade (Pontevedra)

Detalle do cubo e da levada de auga do muíño de Celso

rios. Ademais do recoñecemento dos xacementos coñecidos, da súa actualización verbo do estado de conservación e factores de alteración, e do seu rexistro gráfico, localizáronse 11 novos xacementos arqueolóxicos: 10 estacións de gravados rupestres (Val da Laxe, Monte Pedreira 1, Monte Pedreira 2, Os Carreiros, Campiño das Pías, Chan do Muíño 4, Chan do Muíño 5, Pedra Redonda 2, Pedra das Cruces e Pedra da Ferradura) e un túmulo megalítico (Portela da Anta). Desde o punto de vista formal son estacións sinxelas, formadas por representacións de corte abstracto, fundamen-

talmente combinacións circulares e cazoletas ou coviñas. Respecto á primeira, pode variar o número de círculos concéntricos, que van de 1 (Monte Pedreira 1) a 6 (Val da Laxe), a existencia ou non de raio, a prolongación deste fóra do círculo máis exterior (Campiño das Pías) ou as súas dimensións. As únicas representacións subnaturalistas documentadas polo momento foron o zoomorfo, seguramente un cervo, de Pedra da Serpe e a pegada de ungulado de Chan do Muíño 5, ambas as dúas inéditas. Algunha destas estacións (Pedra das Cruces e Pedra da Ferradura) son, claramente, de cronoloxía medieval ou moderna. Polo que respecta á catalogación do patrimonio etnográfico construído, a área de actuación abrangueu todo o territorio da parroquia de Carballedo. O catálogo fórmano 6 camiños lousados de especial relevancia, 2 pontellas, 5 agrupacións de hórreos, 20 muíños de río (algún realmente espectacular, como o de Celso, dotado dun monumental e espectacular cubo), 1 muíño de vento, 1 muíño de casca (o do Cachafal, en Trabazo, que traballaba para a desaparecida fábrica de curtidos de Paraños), 2 pombais, 1 foxo de lobo, 2 viveiros cercados, un, o da Pedreira, cunha alvariza integrada no recinto amurado, 8 fontes e lavadoiros, 1 peto de ánimas, 9 cruces e cruceiros, 3 marcos epigrafados, 2 baseamentos de cruceiros e 1 elemento indeterminado, o coñecido como Foxo Pequeno da Ouriceira, que, pese ao nome, probablemente se trate de parte dun sistema tradicional de rega.

- 41 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/344-0

Actuación arqueolóxica no castro de Zoñán, Mondoñedo (Lugo) ABEL VIGO GARCÍA

o castro de Zoñán estase a levar a cabo un traballo de posta en valor social da Croa, un espazo duns 3.500 m2 a través de intervencións concretas de escavacións e sinalizacións. O que nos ocupa na presente campaña son traballos de escavación. Nestes traballos estanse a obter interesantes datos para o castrexo do norte de Lugo, tal como veremos a continuación e resultan de moito proveito para a comarca na que se localiza o castro, posto que é unha área de escasas intervencións arqueolóxicas sistemáticas. A metodoloxía empregada, xenericamente, é a escavación estratigráfica en área aberta e a recollida sistemática de materiais arqueolóxicos. A referenciación de achados faise de xeito absoluto en UTM e con contas de profundidade tamén absolutas, co fin de poder xeorreferenciar todo o descuberto de xeito preciso no levantamento topográfico do Castro de Zoñán, que é a base da planimetría que se emprega para esta intervención. Meténdonos xa nos resultados, diremos que a campaña do ano 2007 se presenta como unha continuación da levada a cabo no 2005. Isto é así porque se rematou de descubrir a vivenda n.º 5 e o seu contorno, dando lugar á definición case completa dun novo barrio. Este conxunto de estruturas que

veñen de descubrirse entre o 2005 e 2007 conforman un espazo, do mesmo xeito que o fan as descubertas entre os anos 2002 e 2004. Isto permítenos avanzar nos coñecementos do xacemento, ao poder comezar a definir un urbanismo no castro de Zoñán grupos de estruturas ao redor dun espazo central que convive e con aquelas edificacións que se abren a el, para o caso destes dous anos cara a un lastrado que circunda a vivenda n.º 5. Un factor que contribuíu de forma definitiva a poder acceder claramente a estes datos foi o bo estado de conservación que se constata na zona, fundamentalmente na vivenda 5 onde se documentaron dúas ventás (ano 2005) e na vivenda n.º 7 que, xunto co pavimento de lastras, permitiron obter unha visión moi completa da zona. Temos que indicar que non se remataron de descubrir as vivendas 7 e 6. Da 7 só queda unha esquina e non é previsible que dea sorpresas no momento de exhumala por completo pola escasa porcentaxe que resta por descubrir. Non como no caso da vivenda n.º 5 na que na parte se descubriu un reforzo circular no exterior do muro e que respondería a unha solución dunha debilidade estrutural que podería presentar a vivenda nun primeiro momento, posto que as reformas que se documentan a continuación desta esquina son posteriores a ela e constarían dun tapiado de acceso na parte norte. Para rematar coa vivenda n.º 7, convén indicar que o muro norte parece ser anterior á estrutura actual e pode pertencer a algunha máis antiga que se reaproveita para esta edificación, como ocorreu noutras zonas deste castro. Posteriores traballos no norte e oeste poderán traer luz sobre este punto, pero parece que estas novidades terán que ver máis co contorno da vivenda n.º 7 que coa propia edificación que definimos hoxe. No tocante á vivenda n.º 6, si pode haber novidades, posto que parece que temos un muro medianeiro que dividirá a estrutura en dúas estancias e, por outra banda, é estraña a escaseza de materiais VISIÓN DA ÁREA ABERTA 2005-2007. Parte central vivenda n.º 5. Esquina inferior esquerda, recuperados na capa de uso desta, en convivenda n.º 6; esquina superior esquerda, vivenda n.º 7 e estrutura por riba da zona central, traste co resto das zonas abertas na previvenda n.º 8. Arredor da estrutura central artéllase este barrio. Na vivenda n.º 5 tamén se pode sente campaña. observar o reforzo da esquina que segue á porta que se sitúa máis á esquerda da imaxe.

- 42 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Actuación arqueolóxica no castro de Zoñán, Mondoñedo (Lugo)

Por último, temos a vivenda n.º 8, na que podemos observar unha gran diferenza de conservación entre a zona leste e oeste, sendo moito máis altos os muros na zona oeste, onde se conserva un muro menor diante do da vivenda que se pode interpretar como banco, pero que desaparece sen máis. No transcurso das escavacións da zona, documentáronse restos baixo os pisos de ocupación desta estrutura, pero a mala conservación da maior parte desta non permite profundar moito máis. A cultura material recuperada, aínda que abondosa, non presenta grandes singularidades con relación á doutras campañas. Nesta zona, a TSH foi moi escasa con relación aos achados habituais e a cerámica local está na liña habitual na que predominan cuncos e VIVENDA N.º 7. Visión da vivenda n.º 7 desde a entrada. Vemos como presenta un pavimenpotas de factura indíxena e romana. to lixeiramente elevado sobre o chan de lastras, como posúe uns reforzos murarios ao pé da Ademais, temos un pequeno repunte en porta e como o muro tras da lareira se perde no perfil. elementos de gusto «romano» con formas e decoracións alleas máis que propias do castrexo da zona, polo menos ata o de agora. Isto pode verse, cambio de era correspondentes aos achados do ano 2005 na por exemplo, en vasos do grupo formal Crr-09 con decora- UE 126. e 140. ción de grilandas e círculos e tamén en que moitas pastas nas A hipótese de alongar a proposta cronolóxica ata o século que, a pesar de que as formas son locais, parecen chegar de V d. C. débese a restos materiais cerámicos de tradición máis alá que do contorno do castro. romana que podemos levar cara a este século, como é o caso A cronoloxía xeral que se propón para este barrio estaría dalgunha xerra. A TSH segue a ser de tricio producida entre entre os séculos II e IV ou V d. C. con algúns indicios do os séculos II e IV d. C.

- 43 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/370-0

Escavación do castro grande de Neixón, Boiro (A Coruña) LEONARDO GONZÁLEZ PÉREZ e XURXO M. AYÁN VILA

o verán de 2007, completouse a 5.ª campaña de escavación arqueolóxica no castro grande de Neixón, que se vén facendo anualmente a través do programa de campos de traballo da Dirección Xeral de Xuventude da Xunta de Galicia e grazas á sinatura periódica dun convenio entre esta institución o Excmo. concello de Boiro e o Laboratorio de Arqueoloxía do Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento (CSIC-XuGa). Os obxectivos que se formularon xa desde un principio foron os de recuperar e poñer en valor un espazo arqueolóxico de indubidable valor científico e achegar a práctica arqueolóxica cara á sociedade a través dun campo de traballo voluntario e dun ambicioso programa divulgativo (Ayán et al., 2007). Os traballos realizados durante a campaña do 2007 foron os seguintes: a propia escavación arqueolóxica; a consolidación das estruturas do castro, levada a cabo pola restauradora Yolanda Porto Tenreiro e a gravación do documental titulado: O’Neixón, historia viva dun castro, dirixida por Xosé Moledo Santiago, con guión de Xosé Moledo Santiago e Xurxo Ayán Vila. No que se refire ao traballo propiamente de escavación, estivo orientado pola consolidación e a restauración das estruturas, para incluílas definitivamente no circuíto de visita ao xacemento e facilitar a súa comprensión por parte do público. Desde esta perspectiva, a actuación arqueolóxica tivo como obxectivos prioritarios acondicionar e rematar a escavación dos sectores 01 e 02, localizados no NW e SL da croa do castro grande, respectivamente. No sector 01 ampliouse a área de escavación cara ao oeste, deixando á vista o parapeto térreo que delimita a croa. Os traballos permitiron confirmar a estratigrafía rexistrada en anos anteriores coa existencia dun primeiro nivel de uso caracterizado pola presenza de estruturas en negativo escavadas no substrato rochoso: fosas (UENEI0546, UENEI0574, UENEI0575) e buratos de poste (UENEI0570, UENEI0571, UENEI0572, UENEI0573. Ver imaxe de planimetría nesta mesma páxina). Os materiais dos depósitos de recheo marcan un arco temporal que se sitúa na fase II do castrexo, entre os s. IV – II a. C. Esta fase correspóndese cronoloxicamente co conxunto de fosas atopadas no sector 02 durante a campaña de 2006. A este primeiro momento de ocupación pertence tamén un foxo (UE060), selado por diferentes depósitos de pedras e terra, similar ao xa escavado no sector 02, pero de menores dimensións (1,20 m de profundidade e 1,60 m de ancho na parte superior). Nos depósitos de recheo apareceu abundante

material cerámico prerromano de fabricación local similar ao escavado no tramo de foxo vinculado ao acceso SE e tamén algúns restos de cunchas e ósos. Nun momento posterior, eríxese o parapeto de terra. Unha sección transversal realizada neste revela que se asenta sobre un depósito de terra escura extraordinariamente orgánica (UE048) e un pequeno nivel de cunchas (UE050). A fase romana está representada neste sector pola presenza de estruturas pétreas. Na campaña do 2007 localizouse unha posible vivenda ovalada, a escasos metros doutra similar escavada en anos anteriores, e construídas ambas as dúas con xistos e bloques de pegmatita. Apareceu bastante alterada, conservando tan só a primeira fiada e a metade do seu perímetro orixinal. Practicamente non conservaba nada do nivel de uso, a excepción de pequenos restos dun pavimento de

Planimetría simplificada do sector 01 do castro e sección transversal do parapeto e foxo.

- 44 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación do castro grande de Neixón, Boiro (A Coruña)

ben de prestixio e por ser a cuarta aparecida no contexto do NW peninsular xunto coas de Cale (Morro da Sé, en Porto), castro das Ermidas (Vila Nova de Familição) e a atopada no mesmo castro pequeno de Neixón nas campañas dos anos 70 (Acuña Castroviejo, 1976). Tamén no sector 02 se ampliou cara ao sur un tramo do foxo que cingue o acceso SE. Comprobouse que a estratigrafía era a mesma rexistrada en anos anteriores (Ayán Vila, 2006), excepto o cuncheiro que, nesta ocasión, non aparece; os depósitos son equiparables aos xa coñecidos. Destaca a presenza dun vertedoiro cerámico con abundante profusión de pezas: xerras e olas Toralla, bordos arestados e tipo Cíes, pezas singulares tipo Recarea, importacións De esquerda a dereita e de arriba abaixo: Estruturas en negativo da primeira fase de ocupación (1); detalle do suído atopado no sector 01 (2); detalle de cerámica castrexa pintada (3); detalle púnicas e fragmentos de pezas castrexas de aríbalos baixo lupa binocular a 50 x (4); peza singular tipo Recarea no foxo do sector 02 (5). pintadas, que poderían indicar a imitación de formas e estilos decorativos de matexabre compactado. Esta estrutura atopouse inicialmente cu- riais doutros ámbitos, como a cerámica púnica e ibero-púnica. berta por unha potente derruba, entre a que había abundante A homoxeneidade dos materiais fai pensar que o recheo deste material cerámico de época romana, fundamentalmente tegula tramo de foxo foi realizado de xeito intencional e nun espazo e ánforas Haltern 70. Baixo a derruba da vivenda, correspon- relativamente curto de tempo. En resumo, a campaña do 2007 permitiunos confirmar a dendo ao seu momento de abandono, apareceu o esqueleto dun suído case completo, localizado na posible zona de acce- existencia dunha primeira fase de ocupación que se iniciaría so orixinal á vivenda e cunha laxe de xisto (probablemente a ao redor do s. IV a. C., caracterizada pola presenza no interior lumieira) colocada en posición vertical a xeito de estela para da croa de estruturas realizadas en materiais perecedoiros e fosas que parecen relacionarse con funcións de almacenamarcar a posición do enterramento. Ao NO do sector 01 identificouse tamén un probable mento de cereal. Nesta fase non se constatan elementos que acceso á croa do castro. Este punto coincide cunha pequena permitan falar dun uso habitacional do espazo. Porén, cara ao depresión no terreo, delimitada ao sur polo parapeto térreo e cambio de era, coa romanización, prodúcese unha profunda ao norte por un enorme bloque de pegmatita colocado e remodelación do castro grande, aparecendo estruturas de cacalzado intencionalmente. A posibilidade de que sexa un ac- rácter residencial nun espazo relanzado, novamente, como ceso pode estar avalada polo feito de aparecer un nivel de enclave comercial. terra xabrenta moi compactada, xusto neste rebaixe. No sector 02 rematáronse de escavar algunhas fosas, que quedaban pendentes do ano anterior (UE013, UE014, UE015, UE016 e UE017. Ver informe 2006). Como na anterior campa- BIBLIOGRAFÍA ña, os materiais dos depósitos de recheo remítennos outra vez ACUÑA CASTROVIEJO, F. 1976. Excavaciones en el castro de O Neixón: campaña de 1973. Noticiario Arqueológico Hispánico, 5: 325-330. á fase II do castrexo, en consonancia coas datacións de C14. Entre os materiais máis significativos atopados no nivel AYÁN VILA, X. M. (Coord.) 2008. Os castros de Neixón II: de espazo natural prerromano do sector 02, destaca un pequeno fragmento de a paisaxe cultural. Serie Keltia. Ed. Toxosoutos. Noia. aryballos púnico, realizado en pasta vítrea sobre un núcleo de AYÁN VILA, X. M.; GONZÁLEZ PÉREZ, L.; ARIZAGA CASTRO, A. e BÓVEDA LÓPEZ, area ou arxila. A peza encádrase nun arco cronolóxico que vai M. 2007. «O campo de traballo dos castros de Neixón (Boiro-A Coruña). e análise crítica dun proceso de xestión integral do patrimonio do s. V ao III a. C. e relaciónase cos contactos comerciais Balance (2003-2006)». En Actas do IV Congreso Internacional de Musealización existentes entre o Mediterráneo e as comunidades castrexas. de Xacementos Arqueolóxicos (Santiago de Compostela, 13-16 de A singularidade da peza vén dada polo feito de constituír un novembro de 2006): 261-8. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. - 45 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/373-0

Intervención arqueolóxica no túmulo do Monte Vixiador, Candeán, Vigo (Pontevedra) SANTIAGO VÁZQUEZ COLLAZO1

túmulo do Monte Vixiador (GA36057018) encóntrase localizado en terreos da Comunidade de Montes Veciñais en Man Común de Candeán (Vigo – Pontevedra). A partir dunha iniciativa desta Comunidade (co Programa de Desenvolvemento Proder II Vigo), realizouse unha intervención no monumento para incorporalo á ruta arqueolóxica creada en 20062. A zona, cun desnivel acusado, posúe recheos onde se localizan ata 11 túmulos, sendo a mámoa do Vixiador o máis grande. Situado no alto dun curuto a 430 m.s.n.m., ten unhas coordenadas U.T.M.: X - 529.111 e Y - 4.677.763.

OBXECTIVOS Potenciar os valores arqueolóxicos dunha zona, que tamén posúe méritos naturais e paisaxísticos que atraen un elevado número de visitantes todo o ano. De aquí derívanse

outros dous obxectivos básicos: mellorar o estado de conservación do xacemento e obter información arqueolóxica, a difusión da cal abranguerá dende posicións especializadas (arqueólogos) a outras máis divulgativas (escolares, veciños…). METODOLOXÍA PLANIFICACIÓN. Houbo tres fases: documentación e rexistro, estabilización, consolidación e restitución das estruturas do xacemento, sinalización e divulgación do xacemento e dos outros túmulos da contorna, xunto co espazo natural no que se localizan. INTERVENCIÓN. 45 xornadas. No centro do monumento planificouse unha cata de 10 por 8 m, as esquinas do cal estaban dirixidas aos catro puntos cardinais (lados menores ao norte e sur, maiores ao leste e oeste), cunha parte da área aberta orientada ao SE para intentar atopar a entrada da cámara megalítica. Completouse cunha gabia de 10 por 2 m que, dende a esquina noreste do cadrado principal, ía de forma radial en dirección NE ata o límite do túmulo (perfil de 18 m de lonxitude). Este deseño permitía traballar na cámara megalítica, no corredor e no acceso intratumular, nunha superficie de 100 m² e unha cota máxima de escavación de 2,75 m. RESULTADOS ARQUITECTURA. 1. Túmulo. Diámetro de 23,50 m (E-W) e 25 m (N-S), cunha altura máxima de 1,50-1,60 m polo sector E; na parte central había un furado de 6-7 m de diámetro e 1 m de fondo. Na estrutura tumular rexistramos o terreo natural do momento de construción (horizonte A) nivelado, afectando tamén ao horizonte B. Logo, rexistrouse un fino estrato de xabre remexido que sería o pavimento formado durante os traballos de escavación da gabia de cimentación. Seguidamente, aparece a terra ocre-amarelada que conforma a masa tumular e que non cubriría totalmente a tapa da cámara. Enriba da masa tumular aparece un nivel de terra escura rematada pola coiraza formada con anacos de granito, gneis, cuarzo branco e pedras de cor verde (anfibolita?) e unha potencia duns 25 cm; non cubriría todo o túmulo, chegando a uns 3,50 m da cámara como un gran cinto lítico de 8,50-9 m de ancho potenciado no remate superior con pedras de granito de maior tamaño.

Fase final da escavación (fotografía de S. Vázquez).

- 46 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Intervención arqueolóxica no túmulo do Monte Vixiador, Candeán, Vigo (Pontevedra)

2. Estrutura megalítica. O tipo de pedra empregado é o granito e o gneis. Non ocuparía o centro xeométrico do túmulo, senón que estaría lixeiramente desprazada ao S-SE. Xunto cos dous ortostatos in situ, a escavación permitiu definir a tipoloxía do dolmen pola presenza doutros dous chantos recuperados en posición secundaria (un deles, o esteo de cabeceira, partido), o rexistro de improntas e o fragmento in situ dun quinto ortostato da cámara e dúas pedras da parte N do corredor: a posición bastante exacta de 9 ortostatos, leva a interpretar unha estrutura de 12-13 pedras ( 8-9 na cámara propiamente dita e outras 4 nun corredor con dous treitos e orientación E). Encadraríase no grupo de cámaras poligonais con corredor curto pouco diferenciado en planta con respecto á cámara, xa que sería un estreitamen- Detalle de liñas onduladas e gravadas (fotografía de F. Carrera). to progresivo desta última adoptando unha forma en «V». Si habería diferencia no alzado, cun aumento de altura entre o corredor e a cámara (80-85 cm máis para cores «amarronadas» (algunha peza con pigmento vermello), a segunda). A pedra de cabeceira ten 2,70 m de lonxitude por así como cerámica campaniforme. Nos líticos hai un macha1,20 m de largura; o resto das pedras conservadas íntegras do pulimentado de anfibolita, outro triangular de pequeno acadan 2,20 m de longo e unha largura variable de 70-80 cm tamaño, puntas de frecha en sílex e cuarzo, micrólitos de sílex e dous muíños. Xunto con restos de épocas recentes e 1,10 m. O megálito ten uns 4 m de lonxitude E-W (3 na cámara e (fouciños, cravos de ferro), aparecen dúas pezas metálicas 1 no corredor); uns 3 m de ancho N-S na cámara; 1,75-2 m de que servirían para datar os espolios: unha fíbula de cobre ou ancho máximo no corredor (unión coa cámara) e uns 0,50 m bronce e unha moeda, probablemente cuñada en época de Carlos II (s. XVII). de mínimo (entrada). Á parte de «tesouros», os espoliadores buscaban laxes de PINTURA MEGALÍTICA. pedra para valados, postes de viña..., e proba diso é a apariA saturación de terra e colonización biolóxica nos ortosción de abundantes lascas de preparación das pezas antes de tatos da cámara, impedían rexistrar os restos de pintura exisser levadas, e a presenza nas pedras de marcas de cuñas. 3. Estrutura de acceso. Unha vez detectada, non se tentes sen unha limpeza previa 3. As pinturas de Vixiador son relevantes pola cantidade e escavou xa que o plan de traballo previsto impedíanos levar a cabo esta tarefa con rigor metodolóxico por falta de tempo calidade conservada. Obsérvanse dúas fases. Da primeira que(no futuro debería ser definida en planta e analizar as rela- dan trazos vermellos descontinuos (pigmento de hematites) cións estruturais coa coiraza e coa fosa localizada ao E (depo- de liñas ondulantes horizontais; por outros xacementos simisición campaniforme?, pozo de acceso?). Cunha orientación lares, poderíase supoñer a existencia de liñas paralelas doutras W-E, en liña co corredor ao que se une polo oeste, conta con cores (negro) alternando coas vermellas, pero non se docudúas fiadas de pedras a norte e sur delimitando un pavimento mentaron. Sobre esa pintura hai un enlucido abrancazado de de terra amarelenta e compactada inclinado cara ao interior da composición caolinífera que ocultaría a pintura vermella sen soportar outros trazos, cando o habitual sería a presenza de cámara. motivos vermellos e negros. Complicando máis a interpretación, nunha das pedras existe MATERIAIS. 145 fragmentos cerámicos, 82 líticos, 15 metálicos e 5 no unha terceira técnica decorativa: gravados piqueteados de liapartado de «varios». Lamentablemente, gran parte dos acha- ñas ondulantes verticais con pintura branca. Son coetáneas dos estaban en zonas remexidas. Xunto coa prehistórica, das dúas últimas fases ou, como parece, o gravado queda aparece cerámica contemporánea e moderna-medieval. No oculto pola capa branca, demostrándose que o monumento primeiro grupo destacan fragmentos lisos, paredes curvas e se reutilizou. - 47 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Intervención arqueolóxica no túmulo do Monte Vixiador, Candeán, Vigo (Pontevedra)

ACTUACIÓN FINAL A solución expositiva e patrimonial que se lle deu ao xacemento estivo condicionada polo rexistro da pintura, que aconsellaba a súa protección. Procedeuse á retumulación da zona escavada, previa recolocación de dúas pedras da cámara (unha interpretada como lousa de cabeceira), sen esquecer as dúas que aínda permanecían in situ. Quedaría á vista unha pequena parte do extremo superior dos catro ortostatos xa correctamente situados. A didáctica completouse cun panel e cun folleto informativo sobre o xacemento.

NOTAS 1 Santiago Vázquez Collazo pertence a TOMOS CONSERVACIÓN-RESTAURACIÓN S.L. Coa intervención arqueolóxica, houbo outras actuacións: Sinalización-Divulgación dos xacementos (VAN Divulgación Cultural S.L.) e Mellora Paisaxística (María Dapena Sieiro). 2 Proxecto que tamén contou co financiamento do concello de Vigo. 3 Realizada polo profesor Fernando Carrera Ramírez, con alumnos da Escola Superior de Conservación e Restauración de Bens Culturais de Galicia, a onde foron trasladadas as pedras non conservadas in situ. O transporte realizouno o concello de Vigo.

BIBLIOGRAFÍA: CARBALLO ARCEO, X.; LUACES ANCA, J. e TOSCANO NOVELLA, C. (1998) Catálogo do Patrimonio Arqueolóxico. Arqueoloxía de Vigo e a súa Historia; nº 2. Concello de Vigo. L E I S N E R , G. (1938) Verbreitung und Typologie der GalizischeNordpotugesischen Megalithgräber. Marburg. LEISNER, G. e V. (1956) Die Megalithgräber der Iberischen Halbinsel: Der Westen. 1 Lieferung. Deustsches Archäologisches Institut Abteilung Madrid. Madrider Forschungen. Band 1.

- 48 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/389-0

Escavación arqueolóxica no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ

este proxecto, campaña do 2007, o obxectivo foi ampliar a escavación do 2006 escavando en dous sectores, en total 250 metros cadrados. O plan e o método de traballo consiste, pois, en establecer unidades de escavación ou sondaxe que seguen a retícula planimétrica empregada en todo o xacemento, coincidentes cos cadros sinalados para cada unha das áreas. Como é habitual no xacemento, e para facilitar o rexistro e o desenvolvemento da escavación, estas unidades subdividíronse en cadros de 5x5 m, nomeados do 1 ao 4, seguindo desde o N o sentido das agullas do reloxo. A actuación foi realizada con medios manuais e retirouse a terra desde a capa superficial, seguindo a orientación das diferentes texturas e cores que puidesen individualizar unidades estratigráficas, obtendo unha lectura previa da súa disposición e correlación, ao tempo que un recoñecemento do estado de conservación dos restos arqueolóxicos que se detectaron. O baleirado de terras realizouse aplicando técnicas de documentación estratigráfica tridimensional. A intervención arqueolóxica podemos cualificala como positiva no que respecta aos seus resultados científicos e patrimoniais. Como ampliación das áreas abertas na última campaña do ano 2006, permite afondar no coñecemento dos dous sectores do castro onde se vén investigando nestes anos: na croa e na entrada leste ao interior do recinto, a entrada principal, a través do forte sistema defensivo aquí existente.

Acceso apreciándose o empedrado e os elementos líticos da porta exterior.

No sector da entrada ao interior da croa, descubriuse definitivamente a continuación do camiño de entrada cara á rolda sur da muralla, co seu lousado orixinal, camiño flanqueado á esquerda por un novo barrio da croa, e escavouse enteiramente unha estrutura habitacional, exhumándose parcialmente unha habitación pegada a esta, que se unirá ao paramento interno da muralla sur, seguindo a tipoloxía urbana da zona noroeste da croa. No seu interior, recolleuse un interesante conxunto de materiais, entre os que cabe salientar un tesouriño composto de 338 numismas de bronce, a maioría folles e semis, ademais de anacos de terra sigillata e cerámica fina, cerámica común e cerámica castrexa, vidros, ferros, etc. A riqueza cuantitativa e cualitativa dos restos materiais asociados a esta construción, xunto co particular da súa situación, a pouca distancia do arco sur da muralla cara a cal se dirixe un ramal do camiño de acceso flanqueando a plataforma inferior da estrutura, ademais da continuación de estruturas deste barrio, fai coidar como dun alto interese a continuación da escavación desta zona, co fin de acadar un mellor coñecemento da configuración urbanística do castro neste sector da entrada e os camiños de tránsito interior que a partir del se crean. No sector do acceso leste ao xacemento, unha vez confirmada a existencia desta entrada ao castro na campaña de 2003 e continuada no 2006, na que foi posible completar o coñecemento adquirido daquela exhumando o total da anchura desta, que permitiu documentar un corredor arquitectónico monumental que supera os 15 m de lonxitude, cunha anchura variable entre os 3,20 m no seu cabo oeste e os 2,80 m no leste. Na actual campaña compróbase que continúan os batentes dereito e esquerdo da muralla (paramentos norte e sur dos muros que flanquean o acceso á croa). Os paramentos agora descubertos cruzan toda a área de escavación; o longo total escavado do batente dereito (paramento N) é de 9,45 m e o do batente esquerdo (paramento S) é de 8,75 m, sitúanse en dirección NO-SL, están constituídos por un mamposto, cachotería irregular de lousas de xisto de gran e mediano tamaño, cun máximo de 8 fiadas conservadas en alzado e 2 en planta. A utilización de grandes lousas fai que o muro chegue a acadar por zonas ata 0,60 m de ancho. Sobre a parte superior da muralla documentouse un potente nivel de derrubamento e entullo que houbo que rebaixar en noiro superando os límites da unidade de

- 49 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación arqueolóxica no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo)

Vivenda rectangular de esquinas redondeadas, empedrado e pavimento.

escavación por motivos de seguridade. Así mesmo, deixouse totalmente á vista o ancho da fábrica do muro para a súa futura consolidación. A 2,07 m do inicio da cata, o paramento da muralla presenta un recuamento cara ao interior do camiño de acceso, reducindo o paso; o recuamento é de 0,35 m. Precisamente antes do recuamento, e imbricada no paramento da muralla, exhúmase unha lousa de xisto en posición horizontal, colocada sobre o empedrado do acceso; as dimensións desta pedra,

de forma irregular, que forma parte do limiar dunha nova porta de acceso son de 0, 75 m de longo, 0,55/0,65 m de ancho e 0,15 m de grosor. Aliñada con esta lousa, a 1,39 m do paramento da muralla, localízase unha peza lítica de granito, in situ tamén, de forma circular, con rebaixe lonxitudinal central; a peza mide 0,36/0,40 m de diámetro e 0,17 m de grosor e, desde as caras exteriores e cara ao centro, vai gañando altura, tomando unha forma troncocónica; nesta elevación da peza está o rebaixe en dirección N-S, de 0,25 m de longo, 0,06 m de ancho e 0,04 m de profundidade. Queremos sinalar que, por motivos de seguridade, a peza lítica se trasladou ao museo, atopándose baixo esta un denario de prata de Tiberio. Posteriormente, debido ao lavado por mor da choiva, foron recuperados nesta zona dous denarios máis da mesma tipoloxía. Na mesma liña que esta peza lítica e a lousa, cara ao sur da sondaxe, e tamén imbricada no paramento sur da muralla, exhúmase outra lousa de xisto; esta peza, en posición horizontal, cuadrángular, mide 0,49 m de longo, 0,38 m de ancho e 0,14 m de grosor. Os elementos descritos sitúannos diante da base dos batentes dunha nova porta de dúas follas. A distancia entre a porta interior, escavada na campaña do 2006, e a porta exterior, escavada na actual campaña, é de 2,70 m. O ancho do camiño na zona que coincide coa porta interior é de 3,53 m e, na zona que coincide coa porta exte rior, é de 3,10 m.

- 50 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/398-0

Escavación e consolidación arqueolóxica no xacemento de Castromao, Celanova (Ourense) LUIS ORERO GRANDAL

o xacemento arqueolóxico de Castromao, no ano 2007, entre os días 2 de xullo e 14 de agosto, levouse a cabo unha nova campaña arqueolóxica ao abeiro dun convenio entre a Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia e o concello de Celanova. Esta actuación tiña por obxecto seguir afondando no coñecemento dunha zona do xacemento, esquina baixa suroeste, na que se vén traballando desde o ano 2000. Ademais de ampliar a escavación desta parte do recinto castrexo-romano, outro dos principais obxectivos era a consolidación das estruturas descubertas nesta zona que, dado o seu precario estado de conservación, tivesen risco de derruba. Os integrantes dun campo de traballo colaboraron quince días nos traballos arqueolóxicos. De todos os xeitos, a prioridade absoluta na primeira parte da campaña foi a limpeza do monte onde se localiza o xacemento arqueolóxico. A totalidade do recinto, con especial dedicación ás zonas xa escavadas, son obxecto dunha limpeza da maleza que o recobre (fentos, toxos, herbas e codesos). Tamén a ladeira sur e parte da leste (o concello limpou a parte baixa ata a pista e parte baixa da ladeira norte), así como todos os sendeiros de acceso. Nesta campaña prolóngase en anchura, tres metros, a parte sur da zona escavada, enlazando así a zona superior do corte do ano 2000, que vén desde a parte baixa e exterior do recinto, coa situada máis ao leste e aberta nos anos 1994 e 1996. Deste xeito, amplíase a plataforma escavada ata o mesmo comezo do forte desnivel da ladeira do monte. Abríronse cinco cadros, seguidos, de 3x3 metros. Como característica xeral temos que, a partir do bordo da plataforma, as paredes que imos descubrindo en sentido norte-sur desaparecen bruscamente a causa dunha forte destrución. No mesmo bordo, localizamos unha pía de pedra que, coincidindo co desnivel, estaba picada lateralmente. Descubrimos, na parte leste da ampliación, unha sucesión de pavimentos e pisos de uso delimitados por estruturas circulares por baixo e rectangulares por riba que, a causa da destrución, son difíciles de seguir. Dada a superposición deses niveis, abrimos unhas pequenas catas co obxecto de tentar delimitalos. Pola cara norte, a oposta, abrimos outro corte en sentido leste-oeste de dous cadros de 3x3 metros máis un pequeno triángulo de enlace co corte realizado no ano 2006, descubrindo así a totalidade da estrutura circular que hai nese punto. Xusto fronte ao seu oco de acceso localizamos parte dunha parede que continúa por baixo do corte. Pode tratarse de parte do seu vestíbulo.

Este corte, cunha potencia de 145-160 cm, permítenos documentar a secuencia estratigráfica da parte norte da zona escavada: capa vexetal; un primeiro nivel de terras de arrastre e cor escura; un segundo nivel estreito e de cor gris, cunha maior presenza de pedras procedentes de derrubes, que ten por baixo un terceiro nivel de terra amarela ata esa parede oblicua, a partir dela o corte remata no nivel de cor gris, máis ancho. Materiais recuperados: polo que respecta ao material cerámico, hai unha gran fragmentación o que, en moitos casos, non permite recoñecer a forma, principalmente no caso das cerámicas terra Sigillata hispánica. As formas lisas recoñecibles son Drag. 27 e Drag. 46. As formas decoradas son Drag. 29, Drag. 36 e Drag. 37. Hai fondos con parte do sigillum. Destacan, polo seu especial interese, unha acumulación de fragmentos correspondentes a unha terra sigillata gálica, marmorata, de forma Drag. 29. Decorada con «ruedecilla» no bordo e profusa decoración vexetal no resto. Esta peza xa estaba rachada, pois hai fragmentos con orificios para lañado de bronce e consérvanse varias grampas. Tamén fragmentos de bordo, colo e asas, dunha xerra de posible cerámica bracarense. Destaca a presenza de cunquiñas por riba do remate

- 51 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación e consolidación arqueolóxica no xacemento de Castromao, Celanova (Ourense)

Vista da zona escavada. Nótese a destrución ao borde da ladeira

das asas, polo menos tería tres. O colo ofrece motivos decorativos aplicados de gran realismo: landra, acio de uvas (2) e cabeza de león. Recuperáronse fragmentos de cerámica común romana con pastas preferentemente claras ou grises, con pegadas de torno polo interior. Hai bordos abertos de perfís sinuosos, globulares... e fondos planos con/sen resalte. Bordos de ánfora... Algúns fragmentos conservan arranques de asa en cinta ou de sección circular. Hai seccións de pratos de borde biselado e tamén fragmentos de xerriñas de pasta cincenta. Recuperáronse un pondus e fragmentos de tegulae reaproveitados para facer pesas. Entre as derrubas aparecen fragmentos de cerámica castrexa. Predominan os de olas globulares de bordo aberto con diferentes tamaños. Fragmentos de bordos rectos, de paredes con moldura exterior... Escasa decoración incisa formando bandas horizontais, algunhas con sucos facendo trianguliños. Poucos fragmentos con decoración estampillada: a maioría motivos en SSS ou círculos concéntricos...; de cerámica castromónica; de tapadeiras con asas interiores horizontais; unha

Terra Sigillata Gálica, marmorata, de forma Drag. 29

fusaiola... Escasos e pequenos fragmentos de vidros. Hainos finos, transparentes, con liñas esmeriladas horizontais que, pola semellanza con outros recuperados con anterioridade, serían da forma Issings 106. Tamén fragmentos máis grosos e de cor azulada (un é dunha cunca de costelas); de asa de botella de base cuadrangular e cor verdosa, etc. En pasta de vidro hai varias doas: lisa, metade de dúas de ollos e parte dunha de costelas de cor azul clara. En bronce recuperamos a cabeza decorada dunha agulla, parte dunha paletiña circular con barriña (instrumento médico ?), barriña e arco de fíbula, arco de fíbula anular en omega, dous terzos do que semella ser un anel, pequena asa cos remates decorados, fragmento de barriña apuntada con sección cuadrangular e dúas moedas totalmente ilexibles. En ferro hai abundancia de cravos, puntas, aros, remaches e craviños. Tamén escouras. En pedra destácase unha que presenta tres buratiños irregulares. Ademais, a pía localizada no cadro 1 do corte realizado na parte sur. Tamén se recuperaron instrumentos de cuarcita (pulidores, machacadores, machacadores/afiadores, lascas, etc.). Varias pesas de xisto... Nesta campaña consolidáronse, total ou parcialmente, as estruturas da zona escavada segundo o seu grao de deterioración (treitos caídos, con desplomes ou con grave risco de caer). A consolidación fíxose desmontando e limpando o interior das paredes, amarrando polo medio as pedras que se volvían levar ao seu sitio. A derradeira fiada amarrouse sempre por baixo e, ao remate, botouse unha capa de terra por riba. En ningún caso se aumentaron as paredes, quedaron coa altura que conservaban. A pía recuperada, picada lateralmente, colocámola no lugar doutra que se tentara roubar que si está enteira (depositada temporalmente no concello, na Oficina do PERI), no lateral leste do acceso desde o patio. Así móstrase a zona cun obxecto localizado in situ, o que axudará a unha mellor comprensión ao visitante. Para facilitar a visión deste conxunto escavado, ao tempo que se evita o risco de posibles caídas dos visitantes, a parte alta dos cortes protexeuse con estacas e rede plástica. Actualizouse o levantamento planimétrico e topográfico como facemos ao remate de todas as campañas. Confírmase, a xulgar polos materiais recuperados, a ocupación desta parte do xacemento desde mediados do séc. I d. C. ata mediados/finais do séc. II d. C. Apréciase claramente a destrución das estruturas defensivas e/ou de contención por baixo desta zona, ben sexa por labores agrícolas, ben sexa polo propio desnivel do terreo. Pero a estratificación horizontal que se dá por fóra nesta parte alta da ladeira, vista no corte do ano 2000, poderíanos indicar que a muralla neste punto podería estar máis ao sur. Estudarase.

- 52 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/408-0

Sondaxes arqueolóxicas no lugar do Pazo, Salcedo (Pontevedra) RAFAEL MARÍA RODRÍGUEZ MARTÍNEZ

lugar do Pazo localízase dentro da parroquia de San Martiño de Salcedo, no concello de Pontevedra. O tipo de intervención arqueolóxica, proxectada e autorizada pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural con data 4 de xullo de 2007, foi a realización dunha sondaxe arqueolóxica de carácter avaliativo e así se executou unha sondaxe de 2 x 2 m que foi escavada manualmente. Esta actuación encadrouse entre as intervencións arqueolóxicas complementarias recollidas dentro do Proxecto VÍAS ATLÁNTICAS, proxecto de cooperación transfronteiriza Interreg III A, no que participaron varias administracións galegas e portuguesas, para a recuperación e posta en valor das Vías XIX e XX do Itinerario Antonino. Os traballos proxectados e executados pretendían cubrir un triplo obxectivo. Por unha parte, comprobar se estabamos ante un marco miliario; no caso de selo, ver se se atopaba in situ ou se fora trasladado para ser reempregado e, por último, documentar a posible existencia de restos de inscrisións sobre a superficie da peza. Os resultados fornecidos resultaron positivos, xa que como veremos nas liñas seguintes, documentouse que se trataba dun marco miliario e que conservaba restos epigráficos. A peza que centrou esta intervención era un cilindro de granito de gran groso, coa superficie desgastada, ademais de presentar numerosas fendas, cunhas dimensións de 47 cm de longura por 82 cm de altura. A súa superficie visible non

Vista do posible milliario antes de comezar a intervención

Vista da intervención xa rematada

presenta restos de posibles epígrafes nin outro tipo de gravados, agás as pegadas das diferentes afeccións causadas polos automóbiles que transitan pola zona, empregándose, no momento da intervención, como marco dun propiedade privada e, hai non moitos anos, como pé ou poste de viña, tal e como nos comunicou o propietario da propiedade. A sondaxe executouse entre os días 13 e 16 de xullo de 2007 e presentou unha planta final homoxénea, cunhas cotas relativas finais de –1,01 m e –1,40 m, quedando a súa figura definida polos seguintes vértices: A. X: 529.691,36/Y: 4.694.760,47 B. X: 529.691,85/Y: 4.694.759,36 C. X: 529.689,88/Y: 4.694.759,82 D. X: 529.690,38/Y: 4.694.758,65 A súa secuencia estratigráfica presentada foi sinxela e quedou constituída por un total de sete unidades estratigráficas. Comprobouse que a peza eixe central do proxecto (UE001) era realmente un miliario e que conservaba restos de epígrafe. Ademais, tamén se puido constatar que se atopaba reempregado e fóra do seu lugar orixinario a carón dunha vía romana, que ben podería ser a Vía XIX. Polo que respecta ao epígrafe conservado pódese identificar a abreviatura C S (Consul?); esta, seguida de numeral, indica unha das maxistraturas do emperador correspondente, parte importante da estrutura dos epígrafes viarios xa que serve para datar o marco miliario, así como MAXS e algún trazo máis de letra ilexible. Atendendo ás contribucións dos doutores Rodríguez Colmenero e Naveiro López, quizais estariamos ante un marco miliario atribuible a Magno Máximo o que cronoloxicamente encadraría a peza a finais do século IV d. C.

- 53 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/421-0

Escavación arqueolóxica no campamento romano de Aquis Querquennis, Bande (Ourense) SANTIAGO FERRER SIERRA

campaña arqueolóxica de 2007 centrouse, como vén sucedendo nestes últimos anos, no recinto campamental de Aquis Querquennis, procedendo a escavación completa do cadro n.º 55 (20 x 10 m), mentres que os restantes n.º 73, 74, 24, 57, 53 e 54 foron escavados parcialmente; é dicir, unha superficie aproximada de 525 m2 que se localizaron no ángulo noroccidental do recinto castrense, na zona da retentura, coa finalidade de liberar o espazo comprendido polo intervallum (cadros n.º 24, 57, 53 e 54), así como completar a exhumación do edificio dos horrea (cadros n.º 73 e 74) e a do barracón de tropas (cadro n.º 55), empezados xa en campañas arqueolóxicas anteriores. Os cadros intervidos situáronse a continuación dos escavados en campañas precedentes, continuando coa orde que se viña establecendo para a cuadriculación xeral do campamento. Unha vez que rematamos a escavación destes cadros, procedemos á retirada dos testemuños intermedios, co obxectivo de obter unha panorámica xeral do conxunto da superficie escavada.

Nesta campaña de 2007 quedaron definidos na súa totalidade o edificio dos horrea, o barracón de tropas situado no ángulo noroccidental e gran parte da zona coñecida como o intervallum. A campaña arqueolóxica iniciouse coa escavación dos cadros n.º 73 e 74, así como da retirada dos testemuños que quedaran pendentes da campaña anterior de 2006, localizados na fachada principal do edificio dos horrea, coa finalidade de definir, na súa totalidade, as características urbanísticas deste singular edificio dedicado, fundamentalmente, a labores de intendencia da unidade militar acantonada neste recinto militar de Aquis Querquennis. Os resultados obtidos non modificaron, no substancial, aqueles apuntados na campaña anterior exceptuando a lonxitude do espazo porticado que non percorre, como era de esperar, toda a amplitude das fachadas principal e occidental do edificio, interrompéndose en algo máis da metade destas. Así pois, completada a exhumación dos horrea podemos comprobar como este almacén se articula esencialmente en tres ámbitos diferentes: un espazo exte-

Vista aerea da zona escavada

- 54 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación arqueolóxica no campamento romano de Aquis Querquennis, Bande (Ourense)

Vista da zona escavada

rior porticado que se desenvolve polas fachadas principal e occidental, unha estancia rectangular de 4,20 metros de ancho que percorre a totalidade da fachada do edificio lindeiro coa vía decumana, ao mesmo tempo que une a terceira parte dividida en dúas naves salpicadas de pilotes cúbicos de granito destinadas a almacenar produtos que necesitan para a súa conservación unha ventilación axeitada. O groso da escavación centrouse na zona do intervallum, espazo libre de edificacións comprendido entre o lenzo interior da muralla e a primeira liña de edificacións, ocupando unha franxa duns 11 metros de ancho. Unicamente no cadro n.º 55 imos atopar restos de estruturas que completan o hemistrigium dereito do barracón de tropas situado nesta parte do campamento, edificio que xa se atopaba practicamente definido en campañas arqueolóxicas anteriores. Estruturas definidas mediante unha serie de lenzos de muros e cimentacións que veñen definir, por unha banda, o último contubernio que quedaba pendente de exhumación no que respecta á

estancia anterior (arma), xa que a posterior (papilio) fora obxecto de escavación con anterioridade e, por outra, unha habitación rectangular carente de divisións internas que identificamos como o corpo de garda desta centuria, repetindo o modelo do outro barracón de tropas escavado na súa totalidade, aínda que a diferenza deste detectamos que se realiza unha pequena remodelación, posterior á súa construción, consistente en cerrar este ámbito pola fachada principal mediante un lenzo de muro carente de cimentación. O resto da superficie do cadro n.º 55 está ocupado pola zona do intervallum, onde nos imos atopar cunha franxa de chan duns 2,5 metros de ancho que discorre paralelo ao exterior do lenzo de muro deste barracón de tropas, desaparecendo segundo nos acercamos cara á liña de muralla. Chan no que detectamos dous niveis de ocupación superpostos, o primeiro e máis antigo formado a base de pequenos cantos rodados de río ben compactados directamente sobre o terreo natural e o segundo formado por pedras de granito mesturadas con anacos de tellas que responden a unha reforma ou reparcheo motivada pola deterioración do anterior. No cadro n.º 23 exhumáronse os fundamentos dunha plataforma de planta ovalada da que soamente se conserva un pequeno treito de lenzo de muro, definíndose o resto pola pegada de tonalidade escura deixada polo roubo deste. Plataforma que se localiza nunha posición centrada con respecto ao patio e porta de acceso do barracón de tropas anterior e que queremos identificar coma a base dun forno de pan utilizado pola centuria que se albergaba neste barracón. Nunha posición centrada entre os cadros n.º 53, 55 e 57 foron exhumadas dúas grandes foxas escavadas no terreo natural feitas para a extracción de xabre que foron posteriormente amortizadas con terra, pedras e algúns anacos de tellas. Foxas que se repiten por distintas zonas do recinto campamental e que queremos identificar como minas para a extrac ción de xabre para a súa utilización na construción.

- 55 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/449-0 e 548-0

Traballos arqueolóxicos na ermida de San Guillerme, Fisterra (A Coruña) LORENA VIDAL CAEIRO

s traballos arqueolóxicos na ermida de San Guillerme Trátase de varios cortes de morfoloxía cuadrangular estrutu(Fisterra, A Coruña), principiaron en agosto do 2007 co rados en dúas fiadas que permiten organizar un tellado con proxecto de levantamento topográfico, limpeza, delimitación dúas vertentes e cuberto con tella curva de cor laranxa, tal e e sondaxes arqueolóxicas no contorno da Ermida de San como indica a abundancia deste material en toda a superficie Guillerme (Fisterra, A Coruña). Estes traballos consistiron, do xacemento. fundamentalmente, na elaboración dun levantamento taquiOutro aspecto que resulta interesante refírese ao abrigo métrico dos restos do propio edificio así como de todas as localizado ao W da ermida e que semella ser de cronoloxía posibles estruturas anexas a el e do contorno do elemento, anterior a ela. Posiblemente, no momento de construción da levando a cabo unha topografía de detalle da contorna inme- ermida se reutilizou este espazo con algún tipo de función diato do monte en que se localiza este xacemento. En segun- relixiosa ou mesmo como espazo reservado para a colocación do lugar, os traballos completáronse coa limpeza da ermida e do sartego antropomorfo de pedra que, sen dúbida, é de da súa área máis inmediata co fin de poder delimitar as estru- cronoloxía anterior ao recinto relixioso que se pode ver na turas existentes na actualidade e que serán obxecto de futuras actualidade. intervencións. Finalmente, todo o traballo estivo complemenPolo que respecta ao conxunto de estruturas que rodea a tado coa execución dunhas sondaxes arqueolóxicas de carác- ermida resulta interesante observar que, tras os traballos de ter valorativo co fin de avaliar a potencialidade arqueolóxica limpeza, se localizaron dous espazos ben definidos a ambos da zona e valorar a presenza de posibles estruturas relaciona- os lados do lugar relixioso, un ao norte e outro ao sur, que das co xacemento relixioso. configuran dúas estancias ben delimitadas por muros, moitos En vista dos datos obtidos tras esta primeira fase dos deles aínda por definir. traballos, a Consellería de Cultura decide realizar unha segunOs traballos realizados na fase de 2007 non permitiron da fase de intervención no xacemento baixo o título Sondaxes fixar con precisión a cronoloxía e potencialidade arqueolóxica arqueolóxicas no contorno da ermida de San Guillerme (Fisterra, A destes espazos habitacionais, pero permitiron apuntar a posiCoruña), que rematou a finais de setembro de 2007. bilidade de que algúns dos muros rexistrados neles, concretaEn xeral, e tras a campaña de intervención en 2007, puidé- mente o alzado UEM31 na sondaxe S4, semellan ser de croronse obter algúns resultados con respecto á construción da noloxía anterior á ermida, tal e como o indica o corte que o ermida. Comprobouse que o edificio da ermida estaba inte- afecta para poder asentar o alzado UEM03. grado polos alzados dos muros UEM01 (alzado oeste), UEM02 (alzado norte), UEM03 (alzado sur) e pechado polo W pola UEM04. Trátase dunha construción de pequenas dimensións orientada ao leste. Pegado ao interior da UEM01 aparece outro alzado murado, de reducidas dimensións (UEM17), que podería corresponderse cun altar de pedra onde se oficiaría o culto, estando o sacerdote de costas á congregación. Outro dato interesante da ermida é a posibilidade de que o acceso ao interior se realizase dende o alzado UEM03, tal e como o poden indicar a interface de destrución ou hiato construtivo UEM49 e a tipoloxía e disposición das fiadas conservadas deste muro neste punto, que indican a existencia doutro elemento agora inexistente. Polo que respecta á cubrición da ermida, esta sería a dúas augas tal e como apuntan os barroteiros localizados no afloramento granítico UE09. Vista xeral antes da intervención.

- 56 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Traballos arqueolóxicos na ermida de San Guillerme, Fisterra (A Coruña)

Polo que respecta á estancia sur, pódese concluír que toda ela se atopa na actualidade ocupada por unha gran derruba procedente sen dúbida dos muros que a integraban. Este derrubamento (UE24) esténdese en planta por todo o recinto e, por este motivo, decidiuse abordar a súa escavación nun futuro e de xeito total. Nesta fase unicamente se realizou unha sondaxe de 2 x 1 m coa intención de comprobar a potencia arqueolóxica da derruba e rexistrar tamén a estratrigrafía do interior deste espazo habitacional. Con respecto a estes datos, pódese apuntar que o derrubamento presenta unha escasa potencia e que debaixo del se localizou un único nivel ocupacional de case 1 metro de potencia en que se localizou unha inxente cantidade de material arqueolóxico (UE45). Debaixo del aparece xa o substrato natural ou rochoso (UE11) que, neste caso, presenta un corte con forma case cuadrangular (UE46) que se estende baixo os límites da prospección realizada, motivo polo cal, de momento, é imposible apuntar a súa funcionalidade, sendo necesario esperar á escavación en área da estancia sur. Tamén cómpre destacar que os traballos realizados puxeron de manifesto a existencia doutras estruturas muradas máis afastadas do recinto relixioso, concretamente cara ao SW, e que semellan configurar outros espazos habitacionais. Polo que respecta ao espazo en terrazas ao norte da ermida, pouco hai que comentar salvo que logo da retirada do nivel vexetal se localizou en planta un gran derrubamento de pedra (UE20) situado ao norte da UEM02. O buzamento desta derruba é cara ao norte e está formado por pedras de granito de mediano e de gran tamaño, algunhas delas algo traballadas aínda que a maioría só se intúen debido á vexeta-

ción que as cobre. De todos os xeitos, cremos que este esborrallamento se viu aumentado pola presenza de material posiblemente procedente do interior da ermida e evacuado durante as tarefas arqueolóxicas levadas a cabo en 1928 por Esmorís Recamán. Polo tanto, cremos que parte do material que o integra se atopa en posición secundaria aínda que fará falta esperar a futuras intervencións no xacemento para obter unha visión global del. Polo que respecta aos materiais arqueolóxicos recuperados, grosso modo, o material aparece asociado ás UE24, UE25, UE32, UE34, UE38, UE42 e UE45. Resulta interesante sinalar que a maior parte do material rexistrado é cerámica de cociña de cor negra, fina e cunha cronoloxía moi ampla, que pode ir dende o século XI ata o século XIII ou incluso o XIV. Pódese sinalar a presenza dalgúns fragmentos de cerámica vidrada en verde cuxa cronoloxía sen dúbida hai que levala ata o século XIV, tal e como indican outros paralelos coma As Torres do Oeste de Catoira ou a Fortaleza da Rocha Forte, en Santiago de Compostela. En xeral, trátase de pastas finas ou de grosor medio, ben decantadas aínda que con presenza de desgraxantes de pequeno tamaño visibles nas fracturas das pezas. A cor das pastas é fundamentalmente negra ou de tonalidade cincenta e pódense destacar tamén pezas de cor marrón ou alaranxada. As coccións son fundamentalmente redutoras, destacando tamén pezas nas que existe cocción tipo sándwich. Polo que respecta á técnica de fabricación, empregouse o torno e carecen de tratamento superficial e de decoración. Por outra banda, é interesante sinalar a presenza masiva de material de construción de tellados. Falamos de tellas curvas típicas medievais, fabricadas á man e con diferentes características de cocción que indican unha manufactura posiblemente doméstica. Outras pezas recuperadas, e xa dentro dos metais, son os ferros. Practicamente todos os recuperados proceden da segunda fase de intervención (agás un cravo de ferro e un remache tamén do mesmo material) e proceden da UE45 (lembremos que é un depósito de ocupación dentro dos muros da estancia sur do conxunto). Tamén no eido do metal, recuperouse un fragmento de moeda de bronce en moi malas condicións de conservación. Finalmente, entre o material recuperado cómpre falar da presenza de varios fragmentos de sílex tallado, lascas ou incluso fragmentos de nú cleos con pegadas de extracción ou talla.

Vista xeral unha vez rematados os traballos.

- 57 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/453-0

Sondaxes arqueolóxicas no castro da Ourela, S. Xurxo-Augas Santas, Palas de Rei (Lugo) IVÁN A. ÁLVAREZ MERAYO

a segunda quincena de xullo de 2007 desenvolveuse, baixo a dirección do que subscribe, a intervención arqueolóxica denominada Sondaxes arqueolóxicas no castro da Ourela (GA27040035), S. Xurxo-Augas Santas, Palas de Rei. O proxecto, promovido pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, está incluído nun programa de estudo máis amplo, que pretende a revalorización patrimonial dunha serie de xacementos arqueolóxicos, significativos en atención a algunha peculiaridade específica. No caso que nos ocupa, o interese vén definido pola monumentalidade do seu sistema defensivo e pola súa localización ao pé mesmo do camiño primitivo a Santiago. Formando parte do equipo de traballo, o estudo preliminar do material ergolóxico recuperado correu a cargo de Pilar Fernández Pintos. Para a consecución dos obxectivos formulados desenvolvemos un total de 3 sondaxes distribuídas pola súa superficie. Coa realización destas sondaxes pretendiamos obter un coñecemento, o máis concreto posible, da estratigrafía e do estado de conservación do xacemento, polo que interviñemos no parapeto W cunha sondaxe, a número 1, de 8’5 x 2 m, co fin de coñecer a estruturación desta defensa. A sondaxe nº 2, de 5 x 5 m, escavouse a 5 m ao E da anterior, coa intención de definir a estratigrafía do xacemento e a súa relación co parapeto, e a terceira das catas, a número 3, de idénticas dimensións á anterior, desenvolveuse no perímetro E do castro, nunha zona na que non se apreciaba estrutura defensiva ningunha.

Vista da muralla no perímetro W, dende E

No ámbito estrutural destaca o feito de que, ao salientable do seu sistema defensivo visible superficialmente, temos que engadir os dous tramos de muralla exhumados na intervención, e que en principio bordearían a croa, nos que podemos constatar o emprego de dúas técnicas construtivas distintas, utilizadas segundo as necesidades do espazo ao que corresponda. Así, cando a muralla ten función de socalco, coma no perímetro W, onde se aprecia con absoluta claridade o xogo de terrazas, terrapléns, parapetos e foxos, a muralla é unha simple fiada de pedras encargada de soportar o entullo que dá corpo ao parapeto; mentres que, pola contra, ao E onde non se aprecia en superficie sistema defensivo ningún, agás o pino terraplén natural, constatamos a muralla levantada pedra a pedra, sen entullo, polo que sería exenta. Complementando ese sistema defensivo, e cun evidente carácter práctico, estarían dous considerables buracos de poste descubertos contra a muralla da sondaxe 1, a W do xacemento e que, en principio, interpretamos como os negativos dunha estrutura, en madeira, que permitiría o acceso ao alto do parapeto nesta zona, o que sería imprescindible para exercer funcións defensivas ou de observación. Deixando o sistema defensivo, falamos agora das únicas evidencias que recuperamos da existencia de estancias no interior da croa. Inda que podemos intuír a forma dunha casa semicircular, os buracos de poste exhumados na sondaxe 2, na zona media da intervención, poderían pertencer a máis dunha estrutura ou a estruturas non contemporáneas, xa que a superficie da cata é limitada para a interpretación de estruturas desta tipoloxía. Por outra banda, veciños do lugar aseguraron que ao se realizar un buraco na croa, nunha zona próxima á sondaxe 3, apareceu unha casa circular pero feita en pedra, o que nos podería indicar a presenza de distintos niveis no xacemento ou unha diversificación espacial de usos, entre outras opcións. Do conxunto de material moble exhumado na intervención efectuada destaca primeiramente o volume de restos recuperados, tendo en conta sobre todo o limitado da actuación, tanto en tempo coma en superficie examinada. Deste xeito, e aínda que nestes momentos non pode darse un cómputo total de fragmentos (o material está en proceso de estudo), prevese que os fragmentos cerámicos inventa-

- 58 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Sondaxes arqueolóxicas no castro da Ourela. S. Xurxo-Augas Santas, Palas de Rei (Lugo)

riados se sitúen en torno aos 2.000 anacos, aos que se unen os restos de pallabarro e demais soportes (lítico, metal...). O que deu en chamarse «cerámica de construción» recolle un grupo ben significativo de fragmentos onde a característica salientable é o feito de seren anacos de barro cocido, ás veces conservando parte de pegadas vexetais, que corresponderían con restos do material empregado na construción de muros, pisos, revestimentos etc. De maneira xenérica, corresponderían co que xeralmente se coñece como pallabarro, aínda que neste caso parece que poderían distinguirse dúas modalidades dentro do conxunto: a primeira viría representada por anacos de arxila amalgamada con materiais non plásticos (principalmente cuarVista da muralla no perímetro E, dende NW zo) e restos vexetais, esta pasta presenta unha compactidade media-baixa, gran cantidade de vacúolos e escaso peso (o que sería o pallabarro propiamente mamelón) e moi poucas impresións. Preséntase así o conxundito). A segunda modalidade –aínda por confirmar definitiva- to de cerámica de uso doméstico, inmerso no mundo casmente– mantería certos trazos da primeira, pero perdendo a trexo –quizais cara aos momentos finais da Idade do Ferro–, presenza visible dos restos vexetais e presentando unha maior con características de fábrica claramente indíxenas, aínda que compactidade e dureza, quizais produto dunha maior cocción. coa posibilidade dunha prolongación cara á etapa romanizada A primeira característica que cómpre destacar do conxun- –polo de agora sospeitada unicamente con base na existencia to cerámico de uso doméstico é a súa primacía total, desta- de certas morfoloxías–, sen que se teña detectado polo mocando o alto nivel de fragmentación que teñen a maior parte mento indicador claro deste feito (non se documentou aínda das pezas, non sendo posible ata o de agora reconstruír nin- ningún exemplar doutros grupos moi usuais no mundo romagunha forma completa. no, coma sigillatas, tégula ou ímbrex, ánfora etc.). O groso do conxunto cerámico visto ata o momento Finalmente, recuperouse tamén parte dunha conta de copresenta, a grandes trazos, pastas con abundante presenza de lar realizada en pasta vítrea. Trátase dunha doa oculada, con desengraxante, de compactidades medias en xeral, acabados pasta de cor azul turquesa e oculación en ton castaño verdoso simples (alisados maiormente), aínda que tamén son impor- sobre fondo branco. Este tipo de pezas, asimiladas ás importantes os brunidos e afinados, con existencia puntual de tacións procedentes do Mediterráneo e con adscricións inifragmentos decorados. Dentro deste aspecto estético, a maio- cialmente bastante antigas (s. VI-III a.C.), adoitan aparecer no ría das ornamentacións observadas polo de agora redúcense NW peninsular en momentos relativamente avanzados. Así, ás incisións simples (liñas horizontais máis ou menos estrei- documéntanse tanto nos niveis prerromanos de varios castros tas, illadas ou en grupos de 2-3), xunto con algún exemplo (dende o s. II a.C.) coma en contextos xa claramente romanos de decoración plástica (finas molduras, algún cordón, un (s. I d.C.).

- 59 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/458-0

Sondaxes arqueolóxicas avaliativas no xacemento Couto das Sombriñas, Ponte Caldelas (Pontevedra) FIDEL MÉNDEZ FERNÁNDEZ

actuación consistiu na apertura de dúas áreas de escavación formuladas co obxectivo de valorar a presenza de estruturas habitacionais no xacemento. A área total escavada tivo una extensión total de 432 m2, que quedaron distribuídos en dúas zonas diferenciadas, separadas polo camiño de servizo da área arqueolóxica. Na zona W quedaron finalmente unificados os sectores 1, 2 e 3. Mentres que a zona E quedou conformada polo sector 4 coa súa ampliación. O sector 1 foi o primero dos sectores escavados e proxectouse como un sector de limpeza, se ben finalmente, dada a gran potencia acadada nalgunhas partes deste sector, converteuse nun sector de escavación convencional. O sector 2 consistiu nunha gabia de sondaxe destinada a obter información para a posterior localización do sector 3, que foi o sector máis amplo de cantos foron abertos, destinado á localización do maior número de estruturas posible. Finalmente, foi neste sector onde se localizaron todas as estruturas de indubidable adscrición crono-cultural prehistórica. En canto ao sector 4, na súa maior parte atopábase ocupado por un afloramento granítico e só a súa parte máis meridional se atopaba libre de afloramento e foi aí onde apareceron abundantes materiais cerámicos e líticos, pero non ofreceu restos estruturais. A estratigrafía xeral observada no xacemento de Couto das Sombriñas é similar ao observado habitualmente neste mesmo tipo de xacementos prehistóricos con carácter habitacional. En xeral, atopamos unha parte do solo, equivalente a

un horizonte A, moi removida tanto por traballos forestais como por arrastres superficiais, na que aparecen a maior parte dos materiais arqueolóxicos; sirva como exemplo disto a totalidade dos materiais aparecidos no sector catro. Obviamente, a posición destes materiais non é moi significativa da actividade no xacemento, posto que se atopan desprazados da súa posición orixinal. Nesta fracción do solo non apareceu ningún indicio estrutural. O que podemos considerar a outra metade do paquete estratigráfico tipo está formado polo conxunto dos horizontes C e B, se ben este último é episódico e non aparece en toda a extensión da área, probablemente debido a que foi desmontado, en gran parte, por arrastres. É neste conxunto estratigráfico no que aparecen escavadas as estruturas prehistóricas, localizándose en B, cando este está presente ou directamente en C. A peculiaridade estratigráfica deste xacemento consiste na presenza de torrenteiras que o atravesan en sentido xeral N-S, a modo de reixa ou de barrotes que ocultan parcialmente o plano total, aínda que permiten unha visión de conxunto. As torrenteiras foron destruíndo as posibles estruturas existentes, como demostra a presenza de estruturas prehistóricas colgadas na marxe da paleocanle presente no sector 3. Establecéronse tres categorías para definir as estruturas aparecidas: estruturas prehistóricas probables, probables bioturbacións e estruturas prehistóricas: Estruturas prehistóricas probables fai referencia a aquelas que, aínda que presentan unha forma e contido similar ás estruturas prehistóricas. se atopan moi intruídas por raíces, o que as desfigura en gran parte e fainas pouco útiles para análises posteriores. Porén, son case con total seguridade auténticas estruturas prehistóricas e deben ser consideradas nas distintas elaboracións planimétricas e nas futuras reconstrucións das cabanas. En canto ás probables bioturbacións son case con total seguridade bioturbacións, porén cabe a posibilidade, afastada, de que algunha delas pertenza ao grupo anterior. Por último, estruturas prehistóricas son aquelas que se consideran estruturas antrópicas antigas fóra de toda dúbida e das que se dá a continuación un comentario individualizado.

Estruturas prehistóricas cortadas por paleocauce

- 60 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Sondaxes arqueolóxicas valorativas no xacemento Couto das Sombriñas, Ponte Caldelas (Pontevedra)

Plano posibles estruturas

GE001.- Grupo estratigráfico que, aínda que con algunha dúbida, se definiu desde o principio coma unha foxa (é dicir, un tipo particular de estrutura antrópica). As dúbidas xorden como consecuencia das intrusións a posteriori cursadas por raíces, o cal motiva unha morfoloxía irregular no corte; e por atoparse selada por un depósito mineral produto dos arrastres que se rexistran no contorno. En calquera caso, o feito de estar cortado polo GE015 de case segura adscrición prehistórica reforza a hipótese de que se trate dunha estrutura antrópica antiga. GE014.- Dada a súa morfoloxía e desenvolvemento, trátase dunha foxa prehistórica. O seu recheo, que se compacta cara ao fondo, pode conservar restos orixinais. GE015.- Esta estrutura está parcialmente cortada por unha paleocanle (UE100). Componse dun corte bastante amplo de, aproximadamente, 1,60 m de ancho e 0,80 m de potencia total. O máis característico deste grupo estratigráfico é a UE072, composta por unhas pedras de granito dispostas horizontalmente sobre o fondo do corte e coa súa parte máis plana disposta cara a arriba. Podería tratarse dunha cabana.

GE017.- Foxa de pequenas dimensións formada por un corte de proporcións: 0,54 m en sentido N-S e 0,20 m de potencia. Entre as unidades que o colmatan destaca un depósito de cinzas, sobre o que se dispón un canto de granito colocado horizontalmente e coa súa parte máis aplanada cara a arriba (similar ao do GE015). GE019.- Trátase dunha das estruturas máis claras do sector pola súa definición e profundidade. A súa relación co GE020 é indubitable. Podería tratarse de dous postes de considerable altura que, separados por 0,80 m, parecen deixar un paso entre eles. GE020.- É tamén unha das estruturas máis claras do xacemento. Parece formar un conxunto co GE019. GE022.- A súa función non está clara, pero exclúese a do resto de elemento sustentador, polo que, en principio, se lle pode adxudicar a función de foxa de almacenamento. GE025.- Estrutura que se podería cualificar de dobre porque presenta dous sinais de elementos verticais que, aínda que de menor diámetro que os dos GE’s 19 e 020, son o suficientemente amplos (uns 12 ao 15 cm) como para sustentar senllos postes.

- 61 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/500-0

Escavación arqueolóxica e consolidación no xacemento de Castelo da Lúa, Rianxo (A Coruña) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ

antiga fortaleza medieval coñecida como Castelo da Lúa sitúase no concello de Rianxo (A Coruña), parroquia de Santa Comba. Este xacemento localízase no litoral da Ría de Arousa, nun promontorio rochoso orientado ao noroeste coñecido como Punta do Pazo, pechando o esteiro formado pola desembocadura do río Té na ría. Situado a 1 km da capital municipal, o seu acceso realízase pola estrada Rianxo-Burés, atravesando o lugar de Pazo ata chegar á liña de costa. Remocións de terras efectuadas para a construción do paseo marítimo peonil de Rianxo en 1999 exhumaron nesa zona do litoral algúns restos atribuíbles a unha fortaleza medieval, cuxa existencia estaba confirmada por fontes documentais de época medieval e moderna. Con obxecto de documentar os restos da fortaleza que puidesen conservarse, en 2001 realizouse unha escavación arqueolóxica en área centrada fundamentalmente nas zonas media e oeste da punta rochosa, onde se previu que as obras do paseo marítimo tivesen maior incidencia. A campaña de 2001 deixou ao descuberto parcialmente o soar da fortaleza, documentando o trazado de dúas liñas de murallas, a base dunha torre central e restos de paramentos correspondentes a distintos intres de uso. Na campaña de 2002, os traballos de retirada de entullos estendéronse ás zona sur e sueste do promontorio, co baleirado do foxo que separa a fortaleza do litoral costeiro no que esta se localiza.

Restos conservados da torre

Na campaña de 2007, o plan de traballo realizado ampliou de xeito significativo o estudo arqueolóxico do xacemento, procedéndose á limpeza das estruturas descubertas na campaña de 2001 e á escavación dos seguintes ámbitos: · Escavación da zona sur, correspondente á fachada dianteira e ao espazo existente entre a segunda muralla e o foxo por ese lado. · Limpeza dos restos localizados na zona media e no lateral oeste do xacemento, así como escavación e consolidación dos restos dun forno cerámico localizado nesa zona. · Retirada dos testemuños xerados na escavación de 2001 na zona media e norte do sector oeste e limpeza das estruturas xa escavadas nese ámbito do xacemento. · Escavación do lateral oeste da zona media da fortaleza, coincidente coas derrubas localizadas baixo a pasarela do paseo marítimo correspondentes á muralla interna, continuando cara ao sur a exhumación das defensas parcialmente documentadas en 2001. · Así mesmo, procedeuse a completar a escavación da zona sueste do edificio, retirando os restos dun perfil de terra conservado na campaña de 2002. Concluída a terceira campaña de escavación do xacemento, os traballos arqueolóxicos realizados permiten establecer as seguintes conclusións: O edificio da fortaleza posuía unha forma trapezoidal, adaptada á configuración do promontorio rochoso onde se situaba. Os restos documentados sinalan a existencia dunha muralla exterior, hoxe desaparecida, que bordeaba o acantilado inmediato á liña de costa, reforzada ao sur por un foxo de acceso, e unha segunda muralla que delimitaba o recinto interno. Traspasada a fachada dianteira disponse un patio de armas, de 6 m de anchura, que dá acceso a un edificio central, de forma rectangular e dotado de dous baluartes laterais de planta trapezoidal, acaroado a unha torre de planta cuadrangular e 11 m de lado. A zona posterior da fortaleza consiste nun patio con dependencias acaroadas ao lado oeste da muralla, realizadas mediante un muro medianeiro que atravesa o patio de norte a sur e paramentos transversais de separación. Xunto a estruturas realizadas en cantaría de granito e cimentadas na rocha, identificables coa fábrica orixinal do edificio, aparecen restos de paramentos construídos con material de cantaría reutilizado, montados en ocasións

- 62 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación arqueolóxica e consolidación no xacemento de Castelo da Lúa, Rianxo (A Coruña)

Vista aérea dos restos da fortaleza

sobre niveis produto da derruba de fases construtivas anteriores. Así mesmo, a existencia de estruturas realizadas en cachotaría, apoiadas sobre os restos de fábrica da fortaleza ou sobre os niveis de derruba asociados, indican a existencia de construcións menores produto dunha utilización residual do castelo posterior ao seu abandono. Na campaña de 2007 realizouse a análise radiocarbónica de dúas mostras, datadas ambas na segunda metade do século XIV, pertencentes, respectivamente, aos restos queimados de construcións de madeira apoiadas no lateral leste da segunda liña defensiva e ao nivel de incendio da torre da homenaxe. As dúas deben ser consideradas como datas post quem, documentando o último episodio construtivo anterior á destru-

ción corroborada polos niveis de incendio vinculados coa crise da fábrica primitiva. A análise do rexistro cerámico amplía substancialmente a cronoloxía do xacemento, mostrando a existencia de dous grandes grupos a nivel xeral: a cerámica gris medieval e a cerámica de época moderna, coa súa correspondente etapa de transición. Así mesmo, varios dos restos documentados, entre os que destaca a aparición dun forno cerámico cuxa última cocción foi datada radiocarbonicamente na segunda metade do século XVIII d.C, documentan que a ocupación da fortaleza se prolongou, xa sen fins militares, polo menos ata esa época.

- 63 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/509-0

Escavación arqueolóxica no castro de Formigueiros, Samos (Lugo) GONZALO MEIJIDE CAMESELLE

proxecto arqueolóxico do castro de Formigueiros encádrase na colaboración de diferentes consellerías coa finalidade de poñer en valor o patrimonio cultural no medio rural. Unha parte fundamental do proxecto radica nun campo de traballo de voluntarios, no que participan mozos de diferentes países e comunidades autónomas, e que é promovido polo Servizo de Xuventude da Vicepresidencia da Igualdade e do Benestar. A colaboración da Consellería do Medio Rural plásmase en aspectos fundamentais como a limpeza anual de maleza do amplo recinto defensivo e a mellora dos accesos. Nesta campaña abordouse unha escavación en área en dous sectores: a face interna da muralla e o contorno dunha casa na que se actuara o ano anterior. Os obxectivos eran a caracterización da ocupación do poboado, co acento posto na cronoloxía, e a documentación do paramento interior da muralla. En diferentes lugares da croa poden observarse as primeiras fiadas do paramento interno e externo da muralla. E un destes puntos foi o escollido para a realización dun cadro. Os resultados foron moi interesantes xa que puidemos descubrir unha escaleira de acceso ao adarve, que acada nesta zona unha largura de 4,6 metros. Os paramentos están realizados con cachotaría de lousa, en seco, e o interior cun recheo de lousa e cascallo. A escaleira, paralela á muralla, faise á conta da súa largura, que se reduce ata uns 2,5 metros. Os seis primeiros chanzos están bastante ben conservados, e no paramento obsérvase a pegada doutros tres. O paramento interior, cunha forte derruba no lado meridional do cadro, ten un trazado

curvo e conserva unha altura de case 3 metros. Por desgraza, non se recuperaron materiais que puideran reflectir algunha luz sobre a súa cronoloxía. No outro sector, a escavación permitiu documentar, total ou parcialmente, varias construcións pertencentes a dúas fases diferentes. O fundamental da investigación circunscribiuse á fase máis antiga. En primeiro lugar, definiuse totalmente unha construción escavada hai décadas e que fora obxecto da intervención da campaña anterior. Trátase dunha vivenda de planta lixeiramente trapezoidal, cunha das esquinas redondeada no exterior. Está dividida en dúas estancias, con pavimentos de arxila e paramentos de gran calidade. Ao sur, e moi próxima, escavouse outra construción de planta case cadrada coas esquinas redondeadas no exterior. Tiña un fogar cerca da entrada, que estaba protexida cunha lousa fincada. Estas dúas edificacións estaban posiblemente vinculadas, ¿vivenda e cociña? e, nun momento concreto, produciuse unha remodelación, que implicou a modificación da entrada da primeira, co engadido de bancos individuais no exterior e coa construción dun banco corrido na entrada da cociña, duns tres metros de longo. Nesta reforma faise o lousado dunha canella entre as dúas casas e dun espazo que forma unha pequena praza entre as entradas aos dous ámbitos. Sobre esta praciña volveremos despois xa que nela se descubriu un conxunto excepcional de gravados. Ao final da canella lousada hai unha escaleira que conserva tres chanzos, que serviría de acceso a unha segunda planta ou faiado doutra vivenda. Esta ten planta case circular e está

Vista da escaleira

Imaxe do patio

- 64 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación arqueolóxica no castro de Formigueiros, Samos (Lugo)

acaroada a outra de planta rectangular. Ten un pavimento de arxila e restos do fogar polo que podería tratarse da cociña dunha unidade doméstica. O interior das tres edificacións estaba recheo de grandes lousas, moitas delas con perforacións, procedentes dos tellados, e das derrubas das paredes. Os paramentos son en xeral de boa calidade, ligados cunha argamasa de arxila, e hai algúns indicios de que con ese material se fixo a revocadura das caras interiores. A segunda fase de ocupación prodúcese despois dun período de abandono e reflíctese na existencia de muros superpostos sobre as construcións anteriores e sobre os seus derrubamentos. En concreto, no límite da zona escavada, e sobre a estancia circular identificada como cociña, detectáronse dous muros, de peor factura e cachotaría en seco. Non temos información arqueolóxica clara sobre esta fase, aínda que xa se detectara na campaña anterior, na limpeza das antigas escavacións. Na publicación dos resultados do proxecto arqueolóxico Val do Sarria – Val do Mao, dirixido polo profesor da USC, Antonio Rodríguez Casal, referido a este xacemento, sinálase a aparición de cerámica tardía, de época paleocristiá1. Da cronoloxía da fase antiga temos máis información, procedente de abundantes cerámicas e dalgúns bronces. Entre a cerámica indíxena predomina a lisa aínda que hai algunhas decoracións e formas de certo interese cronolóxico. Hai dous fragmentos de vasilla con asas de orella, unha delas con decoración de círculos impresos. Hai tamén decoracións de acios de círculos impresos, de botóns, incisas, zigzags, triángulos pseudoexcisos, acanaladuras, brunidos etc. Os motivos e as formas teñen un amplo abano cronolóxico, que podería abranguer dende o século III a.C. ao I d.C. Máis precisión cronolóxica ofrecen varios fragmentos de terra sigillata itálica, con selo in planta pedis, de época de Tiberio. É tamén deste tempo un as de Tiberio de Caesar Augusta con Livia no reverso, cunha datación entre 14-37 d.C. En resumo, dispoñemos de datos que apuntan ao abandono do poboado na primeira metade do século primeiro da nosa era, con indicios dunha prolongada ocupación anterior. Referímonos ás propias remodelacións das vivendas exhumadas e aos materiais cerámicos, onde os tipos indíxenas son amplamente maioritarios, cunha notable escaseza de pezas de adscrición romana. A última fase de ocupación no sector investigado debeuse producir cando as construcións estaban xa nun avanzado grao de ruína, cos muros e cubertas derrubados. Deste momento apenas temos indicios, e os poucos dos que dispoñemos apuntan a unha fase romana tardía ou posterior. No remate, volvemos á praciña mencionada enriba. O inesperado foi o achado de varios gravados sobre as lousas do pavimento, e do gran banco. Están realizados cun suco moi feble, posiblemente cun punzón metálico, como se fosen

Gravado dun peixe sobre a lousa do pavimento

simples debuxos. No repertorio hai figuracións de animais e motivos abstractos máis ou menos xeométricos. En cadansúa lousa, a maior de 1,27 metros de longo, hai representados tres peixes de similares características. O mellor conservado mide da testa á cola 19 cm, e aparecen deseñadas as pautas anatómicas básicas: as aletas dorsal, adiposa, caudal, anal e ventral, cos raios na súa correcta disposición. As escamas debúxanse cun inciso reticulado, interrompido no centro en sentido axial, co obxecto de representar a liña lateral. O repertorio animal complétase noutra lousa con dous cabalos cun deseño sinxelo pero efectivo, que recolle os detalles anatómicos básicos, coa excepción da crina. No medio, hai outra lousa cun confuso deseño entre os círculos concéntricos e o labirinto. Finalmente, sobre o banco hai varios pequenos motivos, entre os que se distingue un círculo con raios, dous triángulos contrapostos e unha combinación de liñas curvas concéntricas. O castro de Formigueiros foi seguramente unha importante localización do populus dos Seurri, coñecido por fontes literarias e epigráficas. Proporciona novos datos que confirman a evidente diversidade da cultura castrexa, con acusadas diferenzas entre as diversas rexións e comarcas. O poboado destaca pola impresionante magnitude do seu sistema defensivo, cun complexo sistema de foxos e de parapetos e pola potente muralla que coroa o recinto central. Tamén é nova a imaxe das súas casas coa cuberta de lousa, que lembran a arquitectura tradicional da zona. Pero talvez a achega máis sorprendente é a da arte sobre lousa, cos motivos xeométri cos e as representacións de animais.

1 DORRIBO CAO, J.R. (1995): «O castro de Formigueiros: unha aproximación ao seu estudo arqueolóxico» en Historia Nova II. Asociación Galega de Historiadores, pp. 9-24

- 65 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/515-0

Escavación arqueolóxica nas inmediacións do Centro de Interpretación e Documentación da Arte Rupestre, Campo Lameiro (Pontevedra) TERESA ESPEJO GUARDIOLA e FIDEL MÉNDEZ FERNÁNDEZ

campaña de escavación realizada entre os meses de setembro e outubro do 2007 no Parque Arqueolóxico de Arte Rupestre vén continuar a liña de actuacións que sobre este se realizaron dende o ano 2003. As campañas inmediatamente anteriores (Andrés Bonilla, 2005 e Fidel Méndez, 2006) evidenciaron a existencia de estruturas e certo acondicionamento do contorno na zona sur do futuro parque da arte rupestre (pavimentos de xabre, foxas e buratos de poste). Ante as novas obras para o edificio do Centro de Interpretación da Arte Rupestre e á vista dos resultados expostos e atendendo á configuración paisaxística do contorno víase necesaria a formulación dunha nova escavación que abranguese unha importante extensión en área e que preservase posibles restos das remocións de terras futuras. Atendendo ás características singulares dos xacementos da Prehistoria recente primáronse os aspectos horizontais do rexistro e a extensión da área intervida, polo que a intervención se formulou na área máis grande posible, arredor do edificio cun ancho máximo de 10 metros (marcados pola delimitación da zona de obra) e retirouse con pa mecánica toda a capa vexetal e o horizonte B (niveis normalmente estériles arqueoloxicamente) ata chegar ao substrato, onde se

completou a limpeza e nivelación manual por parte do equipo de traballo en campo. A área de escavación abrangueu un total de 1.470 m2 , repartidos do seguinte xeito: 780 m2 arredor da parte oeste do edificio (área 1 e composta polos sectores 1, 2 e 3), 617 m2 ao norte do propio Centro de Interpretación (sector 6) e 75 m2 nunha gabia de 5 m ao sur do edificio, aberta para constatar a existencia de chan natural baixo o anterior campo de fútbol alí situado e, polo tanto, a documentación de estruturas prehistóricas non destruídas por este: sector 4. RESULTADOS En toda a área constatouse actividade humana, coa aparición de estruturas adscribibles á Prehistoria recente: cimentacións de cabana e buratos de poste. A excepción da gabia (sector 4), onde non apareceron estruturas antrópicas, pero si se constatou a existencia dunha gran potencia de chan baixo a preparación do campo de fútbol. En total, escaváronse 94 grupos estratigráficos, de entre os cales podemos resaltar catro cabanas practicamente completas (GE030, GE037, GE050 e GE076) e gabias de cimentación illadas (GE020, GE015, GE021, GE054, GE048) que

Plano de situación das estruturas e da área de escavación

- 66 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación arqueolóxica nas inmediacións do Centro de Interpretación e Documentación da Arte Rupestre, Campo Lameiro (Pontevedra)

GE030 tras a retirada de unidades contemporáneas

GE037 definido en planta previo á súa escavación

se complementarían con buratos de poste ou outras estruturas que quedasen fóra da área de intervención. As cabanas están compostas na súa maioría por un gran corte realizado sobre o xabre no que se colocaron as estruturas, postes, pedras ou outros, que eran suxeitas por un botado de xabre que formaría parte do pavimento superior –que non chegou a nós–, deixando á vista estruturas con forma de paréntese. Nas cabanas GE030 e GE037, o corte inicial é bastante profundo (alcanzando practicamente o metro) e os botados de xabre dividen a estrutura en dúas partes, quedando a un lado unha gabia estreita onde se colocarían postes (documentados pola forma do negativo) e a outro lado delimítase un negativo moito máis ancho no que se asentarían estruturas de maior entidade. As cabanas GE050 e GE076 teñen un corte menos profundo e de forma máis circular, a primeira si mantén o botado de xabre, aínda que de reducidas dimensións, en canto ao corte, é moi irregular con formas cóncavo-convexas que fan pensar nos diferentes postes e pedras sobre el apoiadas (algunhas delas visibles in situ). Por último, o GE076 é quizais a que máis difire do resto, pois en vez dun gran corte xeral, temos un grande (2,5x1,60 m) en forma semicircular, sobre o que se dispón un botado de xabre que cobre a parede oeste e que se estende pola superficie, nivelándoa, cara a esta dirección. Ao outro lado deste botado dispóñense varios buratos de poste, de diferentes formas e medidas, pero en calquera caso como cortes independentes. En canto ás gabias de cimentación illadas que se escavaron, na súa maioría puidemos identificar o negativo dos postes que nelas se apoiaban, así como un cambio no depósito que os cubría, que se correspondería cun depósito resi-

dual no momento da obra (terra utilizada para o bo asentamento das estruturas), depósito que tamén identificamos nalgunha cabana. CONCLUSIÓNS Os resultados obtidos na presente actuación conforman dunha forma rotunda as formulacións iniciais e as conclusións extraídas da actuación realizada en 2006: · A actividade construtiva na zona pode ser cualificada de intensa se se ten en conta a proporción entre estruturas recuperadas e superficie escavada. · Dada a tipoloxía das estruturas recuperadas, estas poden ser encadradas sen demasiadas dúbidas na Prehistoria recente, polo menos polo pouco que se sabe de tipoloxías construtivas nestes períodos. Resulta moi interesante mencionar que as tipoloxías observadas en dúas das estruturas do sector 1 son moi similares ás observadas noutros xacementos, como o das Gándaras ou Montenegro. · Como se propoñía nas formulacións iniciais da actuación de 2007, a construción do campo de fútbol, se ben incidiu notoriamente na zona ocupada polo poboado, tamén preservou grande parte do sector S (como demostra a estratigrafía do sector 4). · A sorprendente ausencia de materiais pode ser atribuída a procesos de lavado e erosión moi intensos que o depositaran en zonas de cunca inferior (por exemplo, a observada no sector 4). Non obstante, isto non deixa de ser unha hipótese de traballo, posto que tampouco nesta zona se encontraron materiais, se ben o emprego de técnicas específicas de recuperación de material (cribado masivo) poderían ofrecer resultados complementarios interesantes.

- 67 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/528-0

Consolidación arqueolóxica e limpeza biolóxica no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ

intervención no castro de Viladonga, despois de realizarse a campaña de escavación do 2007, consistiu no seguinte: 1. A protección das áreas escavadas nesta campaña, o acondicionamento do acceso do público á croa do castro e a consolidación da estrutura exhumada no interior da croa e 2. A restitución de derrubas puntuais acontecidas neste inverno. O obxectivo de toda intervención periódica no xacemento é manter a súa boa conservación e interromper os danos ocasionados ata o momento polos axentes de alteración, ademais de previr a súa futura deterioración. O mantemento continuado e as actuacións periódicas son imprescindibles para acadar o noso obxectivo de boa conservación, que é imprescindible cara á súa presentación pública. Os criterios de actuación son sempre a mínima intervención e o máximo respecto ao orixinal. Seleccionaranse ademais para restaurar as estruturas de deterioración máis grave e con risco de perda.

ACCESO Foi preciso acondicionar este acceso ao público. En futuras escavacións decidirase a selección do nivel que quede ao exterior, pero momentaneamente, e para a boa conservación de muros e pavimentos, unha cubrición, aínda que sexa parcial, permite ver parte do empedrado mellor conservado. Ademais, debemos impedir que a auga de choiva encharque e produza arrastres de terra e debilite o pavimento e as estruturas. O recheo debeu facerse cunha inclinación cara ao foxo, para que as augas discorran e non provoquen encharcamentos que danen e impidan o bo acceso. As cabeceiras dos muros laterais foron protexidas con lousas e capa vexetal. ESTRUTURA HABITACIONAL EXHUMADA Esta construción presenta no seu interior parte do derrubamento que se deixa á vista, co obxectivo didáctico de que os visitantes entendan o proceso de destrución dunha vivenda abandonada. Nos muros, que están totalmente escavados,

Vista xeral da consolidación das estruturas exhumadas e da limpeza vexetal da croa do castro

- 68 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Consolidación arqueolóxica e limpeza biolóxica no castro de Viladonga, Castro de Rei (Lugo)

Consolidación e limpeza do acceso ao castro a través do empedrado orixinal, entre os muros do elemento defensivo.

propuxemos a solución de protección da cabeceira destes que consiste na colocación de lousas e por riba a capa vexetal que protexe os lenzos murais dos axentes destrutivos: auga, xeadas, raíces de plantas, animais, etc. Completouse a intervención na parte da estrutura da vivenda que xa foi escavada anteriormente e rematouse de exhumar esa parte muraria nesta campaña. Ao longo do inverno, producíronse dúas derrubas que precisaron unha urxente intervención, non só para restituír a parte derrubada, senón tamén para previr que continúe o derrubamento provocando a perda total do muro. En primeiro lugar, procedeuse á limpeza e eliminación dos restos da derruba, das plantas, raíces, etc. Unha vez limpa a zona para reconstruír, debemos seleccionar o material: a pedra, a argamasa e o elemento diferenciador para colocar entre a parte orixinal e a restaurada.

A pedra debe ser do tipo da lousa orixinal e seleccionamos pequenos fragmentos de cuarzo para usar como elemento diferenciador a modo de ripias no paramento. A argamasa que empregamos debía reunir as características de compatibilidade co resto dos materiais, que tivera poder adhesivo pero sen provocar rixidez ou tensións prexudiciais, que teña resistencia mecánica, porosidade, etc. e que non achegue elementos agresivos, como sales solubles, ademais de ser esteticamente compatible. Propuxemos unha argamasa de cal hidráulica natural, cuxo fraguado se produce en contacto coa auga. As propiedades físicas e químicas deste material fano o máis idóneo para o seu emprego en restauración. A colocación da cuberta protectora na cabeceira dos muros restituídos fíxose coa mesma metodoloxía que usamos normalmente. O control biolóxico é un dos traballos que deben realizarse periodicamente e polo menos tres veces ao ano como medida preventiva e de conservación, ademais de que facilita o percorrido e a comprensión do xacemento aos visitantes. O crecemento incontrolado da vexetación propicia danos nas estruturas polo efecto das raíces e facilita a instalación de animais como roedores, réptiles, etc., ademais de atraer a auga e elevar a humidade. Procedeuse a unha limpeza, con máquinas específicas, de toda a croa e das inmediacións do castro, como son os accesos e os antecastros, ademais da limpeza manual de plantas enraizadas entre as laxes dos muros e as lousas dos solos. Debemos sinalar a necesidade dunha corta das árbores que hai nos foxos e terrapléns das murallas, este crecemento incontrolado de árbores de gran tamaño (castiñeiros) que medran e enraízan nas estruturas enterradas prexudica a boa conservación destas e, ademais, impide a boa visualización e a correcta comprensión do xacemento.

- 69 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/547-0

Escavación arqueolóxica e consolidación no castro de Borneiro, Cabana de Bergantiños (A Coruña) LUIS FRANCISCO LÓPEZ GONZÁLEZ

reséntase un resumo cos resultados dos traballos desenvolvidos baixo a dirección de Luis Francisco López González, dentro da actuación denominada Escavación arqueolóxica e consolidación no Castro de Borneiro (Cabana de Bergantiños, A Coruña), con código de expediente administrativo CD 102A 2007/547-0. A intervención consistiu na apertura dunha área de escavación situada no sector NE do castro, na zona denominada barrio extramuros, localizada ao leste do xacemento. A escavación iniciouse coa limpeza da área para intervir, incluíndo unha marxe perimetral aproximada de 5 m, marxe que, na súa parte noroccidental, se amplía incluso aos 8 m, co obxectivo de visualizar por completo certas estruturas. Posteriormente, procedeuse á reescavación, consolidación e reintegración de estruturas caídas na área intervida en anteriores campañas. Finalmente, levouse a cabo a escavación integral da zona próxima á entrada e a posterior consolidación das estruturas descubertas, incluíndo a colocación in situ da Pedra Formosa. Aínda que en campo se entendeu conxuntamente a área para intervir, para a organización e simplificación da exposición dos traballos arqueolóxicos distinguimos tres áreas de actuación, que denominamos sectores, da seguinte maneira: · Sector 1: corpo de garda. · Sector 2: monumento con forno e espazo anexo. · Sector 3: comprende o resto da área para intervir, articulada arredor da rede viaria de acceso cara á croa do castro.

Entrada monumental realizada mediante aproximación de fiadas

A intervención no sector 1 consistiu na reescavación de estruturas e eliminación de perfís de intervencións anteriores, a partir do cal se procedeu a escavar integramente todo este espazo para a súa posterior consolidación. Así, identificáronse cinco fases de construción neste espazo: Fase I: tramo de muro, con dirección E-W, que delimitaría a croa do castro nun primeiro momento. Fase II: responde a dúas modificacións sobre a primeira fase, construción dun cubo a modo de corpo de garda e a ampliación do ancho da muralla da croa cara ao interior desta. Fase III: ampliación cara ao W do lado N da entrada e do corpo de garda. A esta fase parece pertencer a construción dun muro pegado ao interior da muralla que delimita a croa. Fase IV: responde á construción de dúas novas estruturas, un muro que pecha o espazo que delimita o corpo de garda e unha construción cuadrangular dentro deste. Fase V: consolidacións ou restauracións levadas a cabo en intervencións anteriores. A novidade máis significativa no sector 2 e da intervención en xeral é a confirmación de que nos atopamos ante unha estrutura de función balnearia e que todas as estruturas deste sector, incluída a construción oblonga e o alxibe, forman un conxunto dedicado a este propósito. A retirada da capa vexetal documentou, na nave do monumento con forno, unha Pedra Formosa –exenta de decoración–, o cal sumado ás características formais1 do edificio e a súa relación espacial permiten afirmar sen ningunha dúbida que se trata dun edificio termal. A lectura dos alzados no espazo do monumento con forno permitiu constatar que este espazo estivo suxeito a constantes reformas, xa que se identificaron varios momentos construtivos. Isto, complementado cos resultados derivados das intervencións anteriores, implica que as ditas reformas supuxeron cambios na funcionalidade2 destes espazos durante a ocupación do castro. En canto ao contorno inmediato a este edificio, limitámonos a identificar as estruturas que o compoñen, como son: o alxibe e o acceso cara a este, a canalización, os muros que delimitan este barrio e outras estruturas de funcionalidade indeterminada. Todos estes elementos veñen confirmar a gran complexidade estratigráfica e estrutural deste sector. No que se refire ao sector 3, hai que sinalar que os traballos de arqueoloxía se limitaron á escavación, en dúas zonas ben definidas, de tres depósitos a modo de derruba,

- 70 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación arqueolóxica e consolidación no castro de Borneiro, Cabana de Bergantiños (A Coruña)

Acceso ao alxibe e monumento con forno

os cales colmataban parcialmente o acceso cara á croa desde a entrada do barrio de Entre Muros. A escavación destes depósitos permitiu poñer ao descuberto toda unha serie de estruturas murarias, cuxa funcionalidade parece ser a de acoutar este espazo de acceso desde o barrio de Entre Muros cara á croa. O máis significativo deste sector foi a posta ao descuberto da entrada monumental, realizada mediante aproximación de fiadas. Por outra parte, o solado do camiño de acceso non presentaba ningún tipo de enlousado nin escaleira, senón que estaba constituído con nivelación ocasional do substrato rochoso mediante adición de terra. En canto á intervención específica de restauración e consolidación, o obxectivo principal foi a mellora das condicións de conservación das estruturas contidas dentro do barrio extramuros, tanto daquelas postas ao descuberto durante a actual campaña, coma doutras que xa foran escavadas en anteriores intervencións. Para este fin, empregáronse accións puntuais reversibles de consolidación, usando para iso o método construtivo orixinal e respetando todos os datos que se ían obtendo da estrigrafía muraria. Deste xeito, lográbase á súa vez facer comprensible a lectura das estruturas por parte

do público que acuda ao castro baixo unhas medidas de seguridade adecuadas. Neste proceso foi indispensable a interacción entre a intervención arqueolóxica e a restauración, como medio de evitar realizar calquera falso engadido. As accións de consolidación estendéronse aos tres sectores do castro, porén no monumento con forno estas accións limitáronse a unha mínima intervención, en previsión de futuros estudos da estratigrafía de paramentos, nos que non se quere interferir. O estado de conservación era desigual, polo que foi necesario adoptar diferentes solucións que quedan resumidas nestes puntos: 1. Limpeza de paramentos e de cabeceiras. 2. Consolidación de muros mediante diferentes solucións: verticalidade de estruturas, reposición de cuñas, consolidación puntual de pedras movidas e habilitación de drenaxes. 3. Consolidación de cimentacións. 4. Consolidación de cabeceiras. 5. Preparación de solos e recheo de estruturas. 6. Restauración de estruturas danadas e/ou susceptibles de derruba. 7. Reintegración de lagoas. 8. Creación de espazos de protección das estruturas localizadas en zonas de paso e de pouco alzado. 9. Actuacións especiais, coa recolocación da Pedra Formosa.

NOTAS 1 Por iniciativa do Servizo de Arqueoloxía, contamos co asesoramento externo de Ángel Villa Valdés, o que a través dos seus traballos sobre este tipo de estruturas manifestou que este edificio segue un esquema idéntico ao das saunas do grupo asturiano –cabeceira absidiada, sala de vaporización e pequeno vestíbulo ou antecámara– e ademais está directamente relacionado cun edificio público, de planta ovalada, de grandes dimensións. 2 Véxase o caso do monumento con forno, o cal foi denominado ata hai pouco tempo como Casa do Ferreiro.

- 71 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/549-0

Escavación e consolidación arqueolóxica no castro de San Cibrao de Las, San Amaro-Punxín (Ourense) YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ

s actuacións realizadas nesta campaña do ano 2007 concéntrase ao leste do acceso sur da muralla. En concreto, a superficie obxecto de intervención correspóndese cun sector amplo das murallas do xacemento no sector sueste. Os obxectivos foron, en primeiro lugar, o estudo integral desta área reescavando os sectores nos que se ten intervido en campañas anteriores e ampliando a superficie necesaria para unha correcta interpretación das estruturas, sobre todo na área de encontro entre as murallas externa e interna do xacemento nese sector. En segundo lugar, realizouse a consolidación integral das estruturas deses espazos con especial atención aos puntos máis deteriorados das estruturas e, para rematar, fíxose un acondicionamento de mínimos doutros sectores de muralla para permitir que sexan transitables, aínda que sen realizar unha escavación total nin a súa consolidación definitiva. As zonas de intervención establéceronse tendo en conta o futuro percorrido para a visita ao xacemento de San Cibrao de Las. O percorrido é circular e permite coñecer as partes máis significativas do xacemento apoiándose en catro puntos de visita fundamentais ao longo do itinerario que axudan a comprender as dimensións do poboado: a zona da porta oeste, o interior do recinto, os barrios da porta leste e a zona sur para volver de novo ao comezo. A escavación en área desta campaña de 2007 abrangueu un grande espazo de máis de 200 metros lineais de muralla integrando as dúas murallas e parte do interior e do exterior do xacemento, de forma que se integrase todo o espazo afectado. A zona intervida, ao longo das diferentes campañas, encontrábase sen escavar e con distintos graos de deterioración. As estruturas non estaban definidas con claridade, polo que o primeiro obxectivo da escavación foi definir como eran e decidir cales delas podían ser recuperadas para a súa restauración. Unha vez protexidos os restos e documentado o rexistro puido considerarse un espazo coherente para a súa interpretación arqueolóxica. As necesidades da restauración de espazos e estruturas seguiu a pauta dos traballos arqueolóxicos así que se coordinaron no tempo dependendo necesariamente a valoración duns, dos resultados dos outros. Durante os traballos de escavación nesta zona, ao leste da porta sur, interveuse na terceira muralla e na zona onde conflúen a 2ª e 3ª muralla en ambos os lenzos. Antes da intervención, o terreo formaba unha rampla de subida desde o exterior do xacemento cara á zona da segunda muralla que a

excedía e que se introducía no interior do poboado. Existía un van nesta muralla exterior que utilizaba un camiño de paso cara ao interior do asentamento. Desta forma, o aspecto actual ocultaba a verdadeira estrutura do paso, falseando todo o contorno. Víanse no exterior algunhas fiadas de liñas de muralla pegadas polo exterior á terceira muralla pero non se sabía a que estrutura correspondía. Este punto atopábase aberto ao tráfico rodado e utilizábase para acceder ao interior do recinto murado do xacemento. A intervención pechou este acceso para controlar o paso, e investigar esta zona onde non se coñecían con seguridade como estaban configuradas as estruturas murarias, distintas dos tramos coñecidos. A escavación deste sector atendeu distintas zonas: os lenzos interior e exterior da terceira muralla, o falso camiño para permitir coñecer a unión das murallas, tamén o lenzo interior da segunda muralla e a zona entre murallas. No exterior escavouse nun grande espazo para poder abarcar as liñas que se

- 72 -

Muralla exterior sueste. Vista xeral dalgúns tramos da muralla no momento anterior e despois do seu acondicionamento

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación e consolidación arqueolóxica no castro de San Cibrao de Las, San Amaro-Punxín (Ourense)

Muralla exterior sueste. Paramento exterior unha vez realizadas as primeiras limpezas, e estado final unha vez rematada a intervención

encostaban ao paramento ao exterior. Os resultados obtidos na intervención foron bastante sorprendentes: A segunda muralla configura a liña continua que vai cara ao leste, mentres que a terceira muralla é a que vira pegándose cara á liña interior. Como dato novo, documentouse a existencia de tres tramos de escaleira neste tramo interior o que apoia tamén os resultados do traballo. A terceira muralla conservábase por tramos en distinto estado aínda que, en xeral, os maiores problemas preséntaos a inclinación dos lenzos externos. Na zona da confluencia das murallas o camiño rompera os niveis e a muralla, e o lenzo apenas se conservaba, perdéndose no tramo final próximo á segunda muralla. Aínda así, conservouse a última fiada que apoiaba nos afloramentos rochosos e que nos permitiu coñecer o perímetro interno da muralla e a ausencia dun paso neste sector. O máis destacado é a aparición dunha muralla que, partindo do basamento da muralla continúa perpendicular á mesma e que evidencia a existencia doutras dúas paralelas que serven de protección a un acceso a un posible punto de auga, o alxibe que existe ao pé da confluencia das murallas. Polo de

agora, non se puido abranguer a escavación e consolidación na súa totalidade. Unha vez finalizados os traballos de escavación arqueolóxica procedeuse aos de restauración e consolidación propiamente ditos. Neste caso, debemos recordar que todos estes traballos estaban encamiñados á consecución de parte do itinerario de acceso aos visitantes polo lado sur do xacemento. A diferenza de reintegración existente entre o sector 1 e o 3 do tramo intervido no referente ao volume de pedra localizado reside nesta propia condición de adecuación do itinerario. Foi preciso salvar un desnivel acusado entre un sector e outro. Deste xeito, o volume de pedra utilizado na consolidación do sector 1 foi moito maior ca o situado no sector 3 onde só se recreceron unha ou dúas fiadas. No sector central do tramo de muralla intervida, foi necesaria a reintegración de ata tres liñas de muralla posto que ademais da liña interior e exterior da muralla propiamente dita, existía unha liña exterior correspondente a parte doutra de reforzo a modo de contraforte, en construción, a favor da fachada, é dicir, curva contra o lenzo do muro de onde ía morrer, como se documentou tamén no caso doutro castro preto de San Cibrao de Las, en Coto Mosteiro. Algún dos tramos escavados no sector 1 atopábanse totalmente esborrallados ou contrachumbados polo que foi necesario o desmonte parcial destes tramos para realizar a súa montaxe en forma de anastilose. Todo o aparello documentado foi respectado na súa reintegración. Por unha banda, o típico aparello de pedra de cantaría helicoidal ben careado e apiconado do lenzo principal. Doutra banda, o aparello pequeno na zona de reforzo en construción a favor de fachada, e para rematar a pedra grande e sen tallar propia da muralla ao exterior. Para rematar, reintegráronse os tramos de escaleira perdidos ao interior. Por iso se recuperaron grandes perpiaños que serviron de chanzo da mesma zona de escavación. Apenas se documentaron materiais nestes niveis debido, fundamentalmente, a que os traballos construtivos se realizan de forma previa á ocupación do poboado polo que os niveis son anteriores a este momento. Os niveis asociados ao tránsito no momento da ocupación, neste punto, apenas conservan materiais, son escasos e similares aos que aparecen no interior do poboado sen que contemos con ningún elemento significativo cronoloxicamente. As reflexións que nos achegan ás respostas acerca da configuración da delimitación do castro na zona sueste son de carácter xeral e teñen que ver cos obxectivos construtivos das defensas do poboado. A necesidade de defensa é manifesta dado que os elementos de delimitación e os accesos están construídos de cara a frear un posible ataque. A análise da morfoloxía das defensas

- 73 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación e consolidación arqueolóxica no castro de San Cibrao de Las, San Amaro-Punxín (Ourense)

así o indica. Os accesos adiántanse para poder eliminar os intentos de derrubar as portas, e a muralla dótase de numerosas escaleiras que permiten un rápido acceso a distintos puntos desta defensa. A croa disponse como un último punto defensivo dotándoa tamén de numerosas escaleiras de acceso á súa parte máis alta. Os puntos máis débiles para a defensa son especialmente o lado sur e oeste onde o xacemento é máis accesible xa que os terreos inmediatos non posúen unha gran pendente. Se temos en conta esta topografía do terreo, a necesidade de remarcar a delimitación artificial que supón os sistemas de foxos e murallas é máis perentoria no lado sur e oeste que son as máis accesibles, e parece que é cara a estes puntos onde se intensifican os elementos defensivos. É neste sector sur onde se documentaron durante os traballos de escavación do ano

2005, os restos dunha estrutura imbricada na terceira muralla que serviu sen dúbida para mellorar a defensa neste punto. A cimentación suxire unha boa preparación para unha estrutura desenvolvida en altura, que tería como obxectivo aumentar a visibilidade desta zona que topograficamente é máis accesible. Non foi posible a partir da escavación arqueolóxica coñecer detalles máis concretos da morfoloxía da estrutura, e a consolidación foi consecuente con este feito. Seguindo esta hipótese, confírmase coa actuación do ano 2007 a existencia dunha estrutura de fondo de saco, que se documenta cara ao leste do perímetro murado, directamente relacionada coas funcións defensivas que posúe a construción orixinaria das murallas e foxos que protexen o asenta mento.

- 74 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/552-0

Documentación e rexistro da estación rupestre de Laxe das Rodas, Muros (A Coruña) MANUEL ANTONIO FRANCO FERNÁNDEZ, JOSEFA REY CASTIÑEIRA e JORGE JUAN EIROA GARCÍA 1

ste resumo ven de recoller os resultados preliminares da intervención de documentación e rexistro da estación rupestre de Laxe das Rodas, Muros (A Coruña). A iniciativa, promovida desde o concello de Muros, contou coa autorización e co financiamento da DXPC da Xunta de Galicia. O control e o seguimento dos traballos levouno a cabo o Departamento de Historia I da USC, e volvemos contar coa colaboración das Comunidades de Montes, neste caso coa de Louro, que cedeu o uso do espazo de traballo.

MÉTODO Comezouse coa roza perimetral do grande afloramento que soporta os gravados, así coma do carreiro que dá acceso desde a estrada comarcal CP-5302. Realizouse a diagnose dos motivos

e do soporte, para logo levar a cabo a limpeza das fendas e da capa vexetal, brións e liques que cubrían zonas gravadas. Os motivos documentáronse empregando frotados. Despois, coa axuda de fotografía nocturna baixo luz rasante, pintánronse os sucos cunha solución axeitada e facilmente reversible para realizar calcos sobre plástico. Todo isto complementouse coa xeorreferenciación dos calcos e dos frotados así como cun levantamento microtopográfico do afloramento. A prospección das proximidades do xacemento permitiunos atopar dúas novas estacións: unha composta exclusivamente de cruces, e outra formada por varias combinacións de círculos concéntricos e pías ademais de por numerosas cazoletas.

FICHA RESUMO: Coordenadas UTM: 493720.00; 4735338.00 Limpeza: Retirada do manto vexetal e limpeza do afloramento granítico no que se atopan os gravados, así como roza do contorno próximo. Documentación e rexistro: Fotografía nocturna Frega sobre papel Pintado con talco dos motivos Calcos sobre plástico Fotografías de detalle dos diferentes paneis e dos motivos Perfís dos sucos Topografía: Levantamento topográfico do contorno do petróglifo Microtopografía dos paneis gravados e do afloramento Diagnose de gravados e do soporte: Elaboración de mapas para o rexistro de todas as alteracións de gravados e rocha Valoración de elementos do contorno que poden afectar á conservación do petróglifo Limpeza de depósitos de brións e liques foliáceos Prospección: Prospección intensiva do contorno visible dende o petróglifo e extensiva das zonas próximas Material arqueolóxico: Non se localizou material arqueolóxico. Recolléronse rochas de cuarzo e granito para ser observadas en laboratorio. Material residual (plásticos, ladrillo, etc) Valoración: Os gravados da Laxe das Rodas son singulares dentro da arte rupestre. Os traballos levados a cabo nesta campaña permitiron documentar e rexistrar os petróglifos empregando distintas ferramentas. Malia non atopar material arqueolóxico, o xacemento quedou preparado para a súa posta en valor.

Reprodución parcial dos gravados de Laxe das Rodas

- 75 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Documentación e rexistro da estación rupestre de Laxe das Rodas, Muros (A Coruña)

MDE do afloramento de Laxe das Rodas

Así mesmo, iniciouse a tarefa da divulgación dos traballos, atendendo os visitantes que se achegaron á estación rupestre durante o desenvolvemento das actividades arqueolóxicas e comezouse o contacto cos centros formativos co fin de realizar visitas guiadas a escolares nun primeiro momento e, posteriormente, ao público en xeral. RESULTADOS Os aspectos máis interesantes desta intervención relaciónanse cos traballos de documentación dos gravados. A fotografía nocturna evidenciou a existencia de tres cérvidos intercalados entre as combinacións circulares e distribuídos en diferentes paneis. Son moi esquemáticos, co corpo feito dun único trazo, moi semellantes ao équido xa coñecido, que está proximo á dobre espiral. É interesante o feito de que compartan estilo cos cérvidos pecteniformes de Cova da Bruxa e que, en cambio, estean ausentes os de dobre trazo, que en Cova da Bruxa gardan unha relación máis expresa coas grandes combinacións circulares, e que precisamente son as representadas en Laxe das Rodas. Por iso, cabería pensar, que en Laxe das Rodas, igual que en Cova da Bruxa os pecteniformes son un engadido posterior e independente das combinacións circulares. Pero, a diferenza de Cova da Bruxa, onde propoñe-

mos que as incorporacións novas de gravados redundan na mesma temática representada de antigo, a da caza, en Laxe das Rodas a incorporación de animais é completamente allea ao tema no que se incorporan. Parecen unha intrusión que obvia o anterior. Os labores de limpeza evidenciaron que os motivos dos paneis nunca correron riscos de quedaren soterrados. O batólito donde están os gravados sobresae suficientemente do terreo chan polos seus lados leste e norte e hai un importante desnivel cara ao oeste e sur onde, probabelmente, se acumularon os materiais relacionados coa factura dos gravados. Outra novidade foi a identificación de cruces gravadas nunha laxe, no camiño actual de acceso, que inducen a pensar que este era o que se empregaba, polo menos no momento en que se pretendeu sacralizar este espazo.

NOTA 1 Director da intervención: Manuel Antonio Franco Fernández, Grupo de Estudo para a Prehistoria do Noroeste (GEPN), Departamento de Historia I da USC. Dirección científica: Josefa Rey Castiñeira, GEPN (USC) e Jorge Juán Eiroa García, Universidade de Murcia

- 76 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/556-0

Consolidación no castro grande do Neixón, Boiro (A Coruña) YOLANDA PORTO TENREIRO, LEONARDO GONZÁLEZ PÉREZ E XURXO M. AYÁN VILA 1

intervención realizada no castro grande de Neixón no verán do 2007 estivo orientada á consolidación das estruturas documentadas nas últimas escavacións, buscando solucións que ademais de garantir a conservación dos restos exhumados contribuísen a facilitar a súa comprensión por parte dos visitantes sen requirir un mantemento custoso. As actuacións desenvolvéronse de xeito coordinado cos traballos de escavación, comezando polas tarefas de recheo das estruturas en negativo pertencentes a un momento de ocupación anterior ao que se quería musealizar e continuando pola consolidación das estruturas pétreas dos sectores 01 e 02. O tipo de actuacións realizadas poden agruparse do xeito seguinte: recheo de áreas escavadas contribuíndo á drenaxe natural do terreo, consolidación das estruturas de pedra e revexetación da área de escavación para facilitar a súa integración na paisaxe circundante. Todas as construcións sobre as que estaba previsto intervir tiñan en común o case total desmantelamento, a conservación parcial de tramos de muros que ofrecían información sobre os trazados que esas construcións puideron ter orixinalmente e a conservación en todos os casos de, unicamente, as primeiras fiadas de cimentación. As estruturas víronse afectadas por graves alteracións, case todas elas en época contemporánea, relacionadas co aprovisionamento de terra e pedras, o paso de maquinaria, a acumulación de entulleiras, etc. A isto temos que engadir a súa localización, dentro do recinto interior do castro e nas zonas próximas ao parapeto que contribuíu ao arrastre das zonas máis altas cara ás de maior desnivel, co consecuente desmantelamento de parte das estruturas. As actuacións de conservación previstas tiñan como obxectivo principal a preservación do xacemento mediante a consolidación dos restos, de xeito que soportasen a exposición á intemperie e tendo en conta outro obxectivo tamén prioritario, como era que o xacemento se convertese nun lugar visitable e comprensible para o público. As decisións tomadas sobre cales serían as estruturas que nos interesaba deixar ao descuberto para musealizalas tomáronse tendo en conta o estado de conservación que presentaban e o sentido do discurso que se pretende transmitir. Este discurso irá reforzado cos carteis que se instalarán unha vez rematada a restauración, nos que se amosará ademais o estado en que se atoparon as estruturas no momento da escavación e marcaranse graficamente as partes engadidas na restauración.

Para a consolidación das construcións de pedra e, unha vez comprobada a súa eficacia, empregamos unha argamasa de area e cal hidráulica (Lafargé NHL5) que achegou o material cementante que estas estruturas precisan para soportar a súa exposición á intemperie. A proporción da mestura empregada, logo de realizar varias probas, foi de 3:1 e empregouse tanto como material de recheo de ocos no interior dos muros como no rexuntado e os recrecidos. O material empregado como elemento separador da estrutura orixinal e as fiadas engadidas como protección foi a mesma argamasa de cal hidráulica, pero coreada con pigmento

Foto xeral do sector 01 (arriba) e do sector 02 (abaixo) despois da consolidación das estruturas.

- 77 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Consolidación no Castro Grande do Neixón, Boiro (A Coruña)

ocre natural. A argamasa coreada co pigmento ocre emprégase en todas as partes reconstruídas para que a diferenciación entre a construción orixinal e a restauración quede máis clara. Con todo, esta diferenciación quedará patente tamén nos carteis explicativos que se instalarán ao carón das estruturas. Os recheos con base de cascote e grava empregáronse naquelas zonas onde a escavación foi completa ata chegar ao horizonte mineral. Este foi o caso do recheo das foxas que se atoparon escavadas no xabre no sector 01 e 02. Con este recheo en capas conseguimos, por unha banda, selar as fosas para impedir a súa erosión e, por outra, que unha vez botado o recheo de terra que cubrirá toda esta superficie o terreo teña unha boa drenaxe e quede ben asentado. Para garantir o éxito das intervencións de conservación realizadas resulta crítico que as actuacións que aquí se detallan se vexan apoiadas por un plan de mantemento periódico do conxunto.

O mantemento constitúe unha actuación posterior ás intervencións arqueolóxicas e de restauración, pero obrigada cando se trata de converter o xacemento nun sitio visitable. Resulta esencial o mantemento para prolongar os efectos da intervención, visibilizar os recursos invertidos e evitar ou distanciar a aparición de causas que poidan obrigar a unha nova intervención.

NOTA 1 Responsable da consolidación e autora do texto: Yolanda Porto Tenreiro (Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe, USC). Directores da intervención arqueolóxica: Leonardo González Pérez e Xurxo M. Ayán Vila

- 78 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/559-0

Escavación arqueolóxica do castelo de Fontán, Sada (A Coruña) ANTÓN FERNÁNDEZ MALDE

presente intervención arqueolóxica tivo como obxecto a escavación arqueolóxica dos restos do chamado castelo de Fontán, en Sada, que se corresponde cun baluarte costeiro do século XVIII. O obxectivo básico da intervención foi a documentación dos restos e a constatación do seu estado de conservación. A actuación tivo tamén a bondade de sanear un contorno natural e patrimonial de gran valor, degradado por verteduras constantes de cascallos e lixo que soterraba baixo varios metros de profundidade parte das estruturas arqueolóxicas e convertía ese espazo nun lugar marxinal. Neste sentido, o concello de Sada continuaba a posta en valor deste lugar que se iniciara en 2003 coa compra dos terreos. Coa intervención arqueolóxica obtivéronse tres grandes resultados: · Saneouse un espazo degradado de alto valor histórico e paisaxístico. · Restituíuse o terreo orixinal sobre que foi construído e usado o baluarte. · Determinouse a configuración do baluarte e a natureza dos restos conservados.

MÉTODO DE TRABALLO Atendendo ás características orográficas e aos restos visibles e aos suxeridos a través da análise da fotografía aérea, propúxose unha zona de intervención composta por dúas unidades de rexistro que en total sumaban 290 m²: · Unha principal onde se localizaban os restos visibles en superficie. · E outra que se percibía na fotografía aérea, que semella unha ampliación dianteira en forma de rombo que suxería a presenza dunha torre ou cubo. Cos primeiros traballos de limpeza vexetal e de retirada mecánica constatouse a inexistencia da torre ou cubo e a necesidade de ampliar a escavación. Inicialmente, a vexetación impedía unha correcta observación de todo o terreo a carón da varanda. RESULTADOS DA INTERVENCIÓN No momento da escavación conservábanse dous muros construídos con aparello irregular (xistos locais) e morteiro de cal. Un destes muros atopábase recuberto por lousas de granito (muro perpiaño), aparentando unha fachada exterior localizada a carón do cantil. Desta maneira, existían posibilidades de exhumar a totalidade do baluarte, aínda que nalgúns casos foran tan só as cimentacións. Porén, os resultados da intervención e o contraste con documentos antigos cambiou radicalmente esta perspectiva, tan só se conservaba unha parte periférica do sector leste, o resto do baluarte fora destruído coa construción do peirao de Sada: ·O muro perpiaño foi un muro interno que flanqueaba o acceso interior (conservado), que se iniciaba nunha porta cun arco que era prolongado a través dunha bóveda de canón, hoxe desaparecidos. · Os muros conservados correspondíanse cunha pequena dependencia periférica. · Baixo 2,5 m de cascallos atopamos os restos de cimentación do lateral leste. Porén, dispomos dun rascuño ou esbozo planimétrico, xunto cunha pormenorizada descrición que realiza o coronel Hermosilla en 1800, do cal temos que destacar as súas salientables características: 1. As grandes dimensións: de case 40 m de fronte e 25 de fondo.

Estado-orixinal

- 79 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación arqueolóxica do castelo de Fontán, Sada (A Coruña)

2. A importante guarnición composta por 20 ou 30 soldados xunto cun oficial. 3. A capacidade artilleira con 6 troneiras frontais e 4 laterais. 4. Hermosilla recomenda en 1800 a colocación de artillería de groso calibre, incluso de obuses a teor da excelencia da

localización (fronte a un fondeadoiro natural) e as calidades do baluarte e incluso un forniño para balas. 5. No plano construtivo, o baluarte presenta ítems de gran calidade: grosor de muros (2 m), morteiros de cal, paramentos ben aparellados, revestimentos internos de cantería de granito ou a entrada monumentalizada cun arco. Na súa edificación influíron de forma determinante catro factores: 1. A vulnerabilidade da costa galega, tal e como deixaran de manifesto as incursións inglesas de finais do XVI (expedición Drake-Norreys de 1589). 2. A potencialidade náutica desta localización por posición e calado. 3. A necesidade de defensa da estratéxica fábrica de velas e masame ou enxarcias de Sada que provía o arsenal de Ferrol. 4. Tal e como destacou Rodríguez-Villasante (1984:102 ss), formou parte do sistema defensivo do arsenal de Ferrol un aparello defensivo que cubría todos os puntos de acceso ás rías de Ferrol, Ares e inmediacións.

- 80 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/561-0

Escavación e consolidación arqueolóxica no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña) EMILIO RAMIL GONZÁLEZ e MANUEL CAAMAÑO GESTO

campamento é rectángular coas esquinas redondeadas, seguindo o buzamento natural dos niveis, localizando e desde 172 m de longo e 140 m de ancho, o que equivale a cubrindo os indicios de estruturas, solos e pavimentos. unha extensión de 2,40 Ha, as medidas idóneas para acoller O obxectivo desde o punto de vista de valoración patrino seu interior unha unidade quinquenaria; é dicir, unha monial foi acadar unha adecuada conservación das estruturas cohorte. exhumadas na campaña do 2006, con traballos de estabilizaO sistema defensivo baséase nun foxo e nunha muralla de ción das estruturas, consolidación e restitución dos elemen2,60 metros de anchura feita de mampostería, coas caras in- tos precisos que axuden á comprensión do xacemento. terna e externa coidadas. A intervalos, a muralla presenta No sector dos hórrea, a escavación arqueolóxica deixa ao torres rectangulares proxectadas cara ao interior do campa- descuberto unha superficie de 136 metros cadrados que, sumento. mados aos 240 metros cadrados anteriormente descubertos, O obxectivo fundamental desta campaña de escavación, suma un total de 376 metros cadrados, que permiten compledesde o punto de vista da investigación, foi triplo: escavación tar parcialmente as cimentacións dun edificio complexo cuxa en área, por cadros de 4x4 m, conforme á planimetría estable- escavación iniciamos na campaña do 2006. Semella, polo tancida para o Campamento Romano de Cidadela: to, o acceso desde a Vía Principalis ao interior dun edificio 1. Sector dos Hórrea, continuación da escavación do ano escavado parcialmente nesta campaña, formado por 6 habita2006, previstos inicialmente 8 cadrados de 4 x 4 m, equivalen- cións rectangulares (unha delas complétase con muros exhutes a unha superficie de 128 metros cadrados, modificándose mados na anterior campaña), 1 máis sen escavar totalmente e posteriormente e ampliando a escavación a 142 metros parte dun patio interior. cadrados. Estamos diante dun edificio que non se corresponde coa 2. Sector situado no ángulo norte do campamento, onde a estrutura dos hórrea, de pavimento coidado, que foi reutilizamuralla adopta a forma de esquina redondeada, continuación do despois do abandono do campamento e a retirada da da campaña do 2006. Fanse 2 cadrados de 2x4 m, en total 16 cohorte cara a Reinosa. Documéntase unha reutilización de metros cadrados. A escavación destas dúas cuadrículas permi- toda a superficie escavada en época xermánica, reconstruíntirá documentar os paramentos internos e externos da mura- dose todos os muros e reorganizando o espazo habitacional. lla na zona que continúa a que fai esquina redondeada. Documentamos tamén unha reutilización nunha zona pun3. Sector do Forno dos Mouros, posibles termas. Formu- tual, en época medieval, exhumándose parte dun muro que lábase a escavación dunha cuadrícula de 4x4 m, en total 16 está cimentado directamente sobre o teito de lousa que metros cadrados. Coas modificacións realizadas a superficie total de escavación foi de 192 metros cadrados. O plan e o método de traballo consistiu, pois, en establecer unidades de escavación que seguen a retícula planimétrica empregada en todo o xacemento. Como é habitual no xacemento, e para facilitar o rexistro e o desenvolvemento da escavación, estas unidades correspóndense a cadros de 4x4 m (dispoñendo unha rede de gomas para a delimitación visual) que seguen a ordenación alfabeto-numérica reflectida na planimetría xeral do xacemento, establecendo desta forma un sistema de grella horizontal. A unidade de traballo, así como a unidade de control de escavación, é cada unha das cuadrículas da grella. Desta forma, faise posible a localización estereométrica de todas e cada unha das evidencias de interese, con base en tres coordenadas espaciais. A actuación foi realizada con medios ma- Paramento interno da muralla e reforzo defensivo, observándose o portelo aberto nuais, escavación horizontal por capas –en extensión–, en época xermánica.

- 81 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación e consolidación arqueolóxica no campamento romano de Cidadela, Sobrado dos Monxes (A Coruña)

soamente se utiliza en época xermánica e contextualizado con algún anaco de cerámica medieval e unha peza vidrada. As habitacións teñen practicamente todos os muros, a derradeira reaproveitando a materia prima, tanto a pedra utilizada para levantar os paramentos de mampostería con aparello moito máis descoidado e irregular que o de época romana, como o material de construción, tégula e ladrillo romano, que utilizan colocándoo tanto nas fiadas dos muros coma no interior destes. Inicialmente, o espazo investigado debería corresponderse á situación dos hórrea, partindo da estrutura tipo dun campamento romano, pero os resultados non corroboran a hipótese de partida. Na actual campaña, completamos a escavación do edificio, pero a zona investigada está moi arrasada e detectouse soamente o Muralla e os restos do opus caementicium utilizado na construción da falsa bóveda nivel de abandono do campamento en época romana, do forno. porque o nivel xermánico está practicamente desaparecido. No sector do Forno dos Mouros exhúmase a muralla de No sector da muralla, a escavación completouse ao descuberto na campaña do 2006, exhumouse a muralla que con- mampostería irregular de granito que discorre en dirección tinúa desde o reforzo defensivo e apreciouse o paramento W-SE, composta con pezas de mediano-gran tamaño, careainterno e constatouse que o paramento externo está destruí- das e trabadas con argamasa de arxila amarelenta. Só ten unha do, seguramente por extracción dos perpiaños regulares que o fiada en planta, pois o resto do ancho descuberto da estrutura conformaban, deixando á vista o recheo interno do reforzo e correspóndese con recheo de pedras e argamasa, así como da muralla. Nestes momentos, hai visibles 12 metros de mu- opus caementicium e pedras que formarían parte do arranque da falsa bóveda do forno. ralla co reforzo defensivo.

- 82 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/592-0

Limpeza no castro de Santa María de Castro, Cervantes (Lugo) MIGUEL ÁNGEL LÓPEZ MARCOS

poboado castrexo de Sta. María localízase na zona A reintegración de paramentos realizouse con pedra da oriental galega, ao oeste da Serra dos Ancares, concre- zona e separadores de lousa serrada. O aparello recibiuse con tamente, na marxe esquerda do río Quindós afluente do curso morteiro de cal aditivado, tintado e hidrofugado. No caso das alto do río Navia. testas dos muros foi necesario repor algunha pedra de coroO castro é un poboado cunha ocupación claramente con- ación solta ou caída por factores antrópicos ou metereolóxitemporánea á explotación en época romana das minas aurífe- cos. A proliferación de biofitos controlouse de forma manual ras sobre as que se sitúa. Presenta nivel de ocupación xenera- e limpouse todo o conxunto. Nalgún caso, sobre todo na lizado que puido datarse a partir das análises radiocarbónicas zona leste, foi necesaria a restitución dalgún fogar fragmentae dos elementos de cultura material, entre o ano 50 a. C. ata do en parte. o século II d. C. cunha vida continuada e cun crecemento Os traballos finalizaron coa aplicación de herbicidas de interior que pode detectarse en pequenas modificacións cons- tipo picolínico que posúen un carácter residual e perdurabilitrutivas. Nun momento moito máis tardío, e polo menos a dade. partir do século XI, esta localización comezou a ser utilizada como necrópole cristiá, configurada por tumbas de inhumación das que escavamos un total de 63 enterramentos, función que desempeñou o lugar ata hoxe en día. A intervención arqueolóxica realizada neste asentamento levouse a cabo durante tres campañas 1995-1996 e 1999, promovidas e financiadas pola Dirección Xeral de Patrimonio da Xunta de Galicia durante as cales se realizou a escavación e consolidación de parte do recinto superior do xacemento. Posteriormente, levou a cabo no ano 2006 unha limpeza e consolidación puntual dos sectores máis alterados, ademais dalgúns labores esporádicos de limpeza no contorno da zona escavada. Os traballos realizados no ano 2007 de limpeza e consolidación centráronse nos elementos máis deteriorados do castro e, en xeral, en toda a superficie escavada. O obxectivo desta nova campaña de limpeza pretendía recuperar a boa conservación que presentaba o xacemento ata hai pouco tempo e evitar que sufrise danos maiores. A intervención comezou coa roza xeral do xacemento, tanto na zona escavada como na totalidade da zona superior do castro. Tras a roza mecánica manual procedeuse á limpeza manual do conxunto e á restitución do material danado en pavimentos, muros e fogares. Documentáronse derrubas puntuais de muros en dúas estancias do sector leste e noutra do oeste. As características construtivas do xacemento e a propia inconsistencia do tipo de lousa tabular empregada na construción de paramentos contribúe á fraxilidade das construcións. É preciso constatar que as derrubas producidas, non só son escasas senón que son laterais e nunca superficiais, debido á propia cobertura de protección que lle confiren Arriba, vista xeral dos restos antes de comezar a intervención. Abaixo, construcións da parte central da zona escavada despois da limpeza. as restauracións anteriores realizadas.

- 83 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/599-0

Escavación arqueolóxica en área na vila romana de Toralla, Vigo (Pontevedra) FERMÍN E. PÉREZ LOSADA 1

villa romana de Toralla está situada na chamada «finca Mirambell» (Oia, Vigo), ocupando un pequeno cabo costeiro entre praias (O Vao e Canido) xusto fronte á illa homónima. Evidentemente, se trata dunha villa maritima, con funcións de residencia rural costeira non moi lonxe do núcleo romano do Vicus Elanei (actual Vigo) e dedicada esencialmente á explotación dos recursos mariños (pesca e, sobre todo, obtención de sal) que ofrece a ría. O xacemento, implantado ex novo sobre terreos nunca ocupados anteriormente, amosa unha única fase de ocupación comprendida entre os inicios do s. IV e os mediados do VI d.C. Foi descuberta pola familia Mirambell, daquela propietaria da finca, a partir dos anos 20 do século XX. Nos anos 90 o concello de Vigo recuperou a titularidade pública do terreo e promoveu a realización das primeiras intervencións científicas no xacemento –sondaxes en 1992; escavación en área en 1993 e 1994– que conseguiron exhumar unha boa parte da villa (Soto Arias 1994; Hidalgo/Viñas 1998). En 2002 se asina un convenio de colaboración entre a Universidade e o concello de Vigo para desenvolver o proxecto de I+D «Investigación e Musealización da villa romana de Toralla (Vigo)». Ao abeiro do mesmo se realizan outras dúas campañas de escavación arqueolóxica en área en 2002 e 2003 (Pérez/Vieito/Fernández 2007) e se procede á redacción dun proxecto de musealización e posta en valor do xacemento (Pérez/Vieito/Fernández 2005). Este proxecto execútase na súa meirande parte en 2006 –1ª fase: conservación-restauración-reconstrución das ruínas e dotación de infraestruturas

Planimetría e interpretación xeral do «Edificio Secundario» da villa de Toralla

(drenaxes, contención de perfís estratigráficos)– acompañado neste caso dunha 3ª campaña de escavación arqueolóxica consistente en exhumacións puntuais en todos aqueles sectores que ían ser afectados polas obras (gabias para a colocación de drenaxes; recuamento de perfís perimetrais para a colocación dos gabións de contención). O conxunto das intervencións realizadas permite a delimitación e interpretación completa do edificio principal da villa así como a identificación razoable dunha salina mariña e mais doutro edificio secundario (Pérez/Vieito/Fernández 2008). CAMPAÑA 2007 No verán de 2007 se acomete a 2ª fase de musealización do xacemento que consiste na execución de equipamentos de visita tales como o peche perimetral e a plataforma de visión elevada. As obras, non obstante, foron paralizadas pouco despois do seu inicio por mor dunha circunstancia pouco previsible pero non excepcional como é o achado de estruturas arqueolóxicas in situ baixo a cimentación do que ía ser a plataforma de visión elevada, procedéndose así a unha nova e inesperada 4ª campaña de escavación en área no xacemento, executada polo equipo do LAUV nos meses de outubro e novembro de 2007. A intervención loxicamente estivo centrada na zona onde apareceron os vestixios arqueolóxicos, situada ao sur do edificio principal da villa, fronte ás termas, a uns 3 metros por tras da actual liña de gabións de contención. Fíxose aquí unha amplísima sondaxe –forma rectangular con remate angular de 70 m² de superficie e 2,6 mts. de profundidade media– onde apareceron abondosas estruturas e materiais, complementada cunha segunda sondaxe máis pequena e afastada –rectángulo de 12 m² situado a uns 10 mts. ao sur da sondaxe principal– de resultados negativos. Amais destas dúas sondaxes tamén foron realizados os controis arqueolóxicos preceptivos nas dúas áreas de reserva arqueolóxica do xacemento –edificio secundario (antigo «edificio 3») e salinas– previos ás obras de contención dos perfís estratigráficos mediante bancais de madeira. Na área do Edificio Secundario recuouse 1 metro o perfil estratigráfico existente, escavándose así unha estreita vala perimetral duns 20 m² de superficie non exenta de relevantes achados de estruturas e materiais. Na zona da salina o recuamento foi mínimo –ca. 40 cms.– e moi parcial, constatándose aquí a continuidade do segundo tanque salineiro.

- 84 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Escavación arqueolóxica en área na vila romana de Toralla, Vigo (Pontevedra)

Estruturas construtivas descubertas na sondaxe principal vistas desde o sueste

DESCRICIÓN E INTERPRETACIÓN DE ESTRUTURA E MATERIAIS

O resultado máis salientable é que agora podemos coñecer coa suficiente seguridade a forma, tamaño e entidade do «Edificio Secundario» da villa, unha construción xa localizada en campañas precedentes (2002 a 2006) pero da que pouco podiamos dicir a non ser a intuición de que era de pequeno tamaño e forma rectangular orientada en sentido NE-SO. A escavación demostrou que o edificio é máis grande do que se pensaba (mínimo de 168 m²) e que efectivamente é rectangular malia que orientado xustamente no eixo contrario NO-SE. O longo muro da fachada nororiental, exhumado tanto no recuamento do perfil como na sondaxe principal, atinxe un total de 22,5 mts entre esquina e esquina. A anchura da construción é máis dubidosa, aínda que temos a certeza de que debe estar comprendida entre os 6,20 –lonxitude acadada polo muro occidental– e os 12 mts –resultado negativo da sondaxe secundaria–, resultando moi probable que sexa de 7,5 mts. (relación lonxitude/anchura de 1:3, idéntica á do edificio principal da villa). Máis complicado resulta coñecer a súa distribución interna, aparentemente constituída por unha serie de estancias contiguas en batería, con vano de acceso individual na fachada NE, dispostas en chanzos sucesivos que reflicten a inclinación natural do terreo cara ao SE. Dúas destas estancias foron ratificadas na escavación de recuamento do perfil estratigráfico, a primeira dotada dunha magnífica lareira culinaria e boas mostras de pavimento térreo e a segunda coa porta de acceso ben marcada polos baseamentos pétreos das desaparecidas xambas. O interior escavado na sondaxe principal semella ser en cambio unha peza única, sen calquera indicio de compartimentos internos. Toda a metade oriental da sondaxe principal apareceu moi arrasada, sempre por baixo do nivel de ocupación. Xa que logo, as estruturas aquí localizadas son meros baseamentos

ou alicerces da construción, ben sexan irregulares muros de cachotaría para contención e nivelación do terreo (de aí que estean dispostos de xeito transversal á pendente natural do mesmo) ou aliñamentos de grandes pedras graníticas coa cara superior perfectamente nivelada e horizontal. O feito de que tamén estiveran cubertas por derrube tegulario revela que esta parte da edificación xa estaba arrasada cando se produce o abandono e ruína final da villa, posiblemente debido ao saqueo antigo á procura de materiais de construción, tal como tamén se constata noutros sectores do xacemento. As características construtivas do edificio xunto cos achados de materiais mobles –muíños circulares, pesos de tear, cerámica común de cociña, cerámica de imitación de vaixela fina importada, ánfora, restos alimentarios (ósos de animais), pías graníticas– confirman a índole doméstica e seguramente servil (uso por parte do persoal de servizo da villa) da construción. A primeira das estancias é claramente unha cociña doméstica, denotada pola lareira, o pavimento térreo e unha considerable concentración de materiais e lixos alimentarios; as outras dúas están moito peor definidas, malia que a inexistencia de solos propiamente ditos, a relativa escaseza de achados e a entidade dos mesmos –entre eles as dúas pías graníticas– semellan apuntar a algunha utilidade funcional ou produtiva mais que propiamente habitacional. NOTA 1 Laboratorio de Arqueoloxía da Universidade de Vigo.

BIBLIOGRAFÍA HIDALGO CUÑARRO, J.M. e VIÑAS CUÉ, R. (1998): «El Vigo romano y su problemática», en RODRÍGUEZ COLMENERO, A. (Ed.): Los orígenes de la ciudad en el Noroeste hispánico. Actas del Congreso Internacional, Lugo, pp. 807-838. PÉREZ LOSADA, F., VIEITO COVELA, S. e FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A. (2005): «La villa romana de Toralla (Vigo): una innovadora propuesta de tratamiento y presentación de un yacimiento arqueológico excavado», III Congreso Internacional sobre Musealización de Yacimientos Arqueológicos. De la excavación al público: procesos de decisión y creación de nuevos recursos, Ayuntamiento de Zaragoza/Institución Fernando el Católico, Zaragoza, pp. 279-296. PÉREZ LOSADA, F., FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A. e VIEITO COVELA, S. (2007): «Resultados preliminares das escavacións arqueolóxicas na villa romana de Toralla (Oia, Vigo)», Castrelos, nº 13, Vigo, pp. 12-25. PÉREZ LOSADA, F., FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A. e VIEITO COVELA, S. (2008): «Toralla y las villas marítimas de la Gallaecia atlántica. Emplazamiento, arquitectura y función», en FERNÁNDEZ OCHOA, C. y GIL SENDINO, F. (Eds.): Las villae tardorromanas en el occidente del Imperio: arquitectura y función. IV Coloquio Internacional de Arqueología en Gijón, Gijón, pp. 479-504. SOTO ARIAS, P. (1994): «Dúas actuacións sobre o patrimonio arqueolóxico no concello de Vigo», Olaea Europaea, nº 0, Vigo, pp. 4-7

- 85 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/630-0

Conservación e mantemento da vila romana de Riocaldo, Lobios (Ourense) MANUEL GARCÍA VALDEIRAS

proxecto foinos solicitado pola Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia. Aquis Originis é unha mansio viaria que hai que poñer en relación coa Vía XVIII do itinerario de Antonino, a coñecida como Vía Nova, que transcorre polo contorno do xacemento. Esta vila romana foi escavada entre finais da década dos oitenta e principios dos noventa do pasado século por parte do arqueólogo Manuel Xusto Rodríguez. Os restos escavados do xacemento foron postos en valor coa reconstrución didáctica do seu hipocausto, a súa parte máis salientable e, ademais, foi dotado cunha pasarela metálica para facilitar a visión de conxunto dos restos, ao mesmo tempo que se intentaba evitar que os visitantes se subisen aos muros da construción. Os obxectivos principais do proxecto eran os de continuar cos labores pertinentes de mantemento e conservación do xacemento, para iso procedeuse á súa limpeza e ao arranxo daquelas partes danadas, ben polo paso natural do tempo, ben polo desgaste provocado polo seu uso como xacemento visitable. A vila romana de Baños de Riocaldo localízase na subcomarca ourensá da Baixa Limia, dentro do termo municipal de Lobios.

RESULTADOS A metodoloxía empregada foi a habitual nos proxectos de control arqueolóxico, pero adaptándonos ás particularidades que presenta un proxecto de mantemento e conservación de xacemento. Polo que respecta aos materiais arqueolóxicos, non previamos a súa aparición, xa que non realizamos remocións de terras en niveis arqueolóxicos. Obras de conservación e mantemento 1. O xacemento conta cunha pasarela de 5 m de longo. Toda a estrutura está feita de ferro, presentaba mostras de escachadura e oxidación nos piares, mentres que a varanda estaba rascada polas típicas inscricións recordatorias dos visitantes. Foi repintada completamente en cor verde, previamente foi impreganada en oxinon para atrasar a aparición de óxido. 2. Limpouse o lixo e as pequenas entulleiras do contorno, así como as herbas que crecían nos muros das estruturas.

3. Cribouse a capa de áridos que cobre os niveis de ocupación entre as estruturas e que presentaban moitas herbas e repúxose a perda de áridos con outra nova achega do mesmo material. 4. O lado oriental do xacemento presentaba un perfil de 20 m de longo e 1,5 m de altura máxima que se estaba esborrallando, cubrímolo con xeotextil e posteriormente con terra vexetal, ata achafranar a pendente para paralizar a súa degradación; ademais, o corte foi balizado con postes de madeira e o balizamento alongouse polo muro do terreo actual que fai ángulo co perfil e que alonga o corte uns 9 m, representando un perigo de caídas.

Vista do xacemento antes e despois da intervención.

- 86 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Conservación e mantemento da vila romana de Riocaldo, Lobios (Ourense)

5. Para repoñer os danos que presenta a reconstrución do hypocaustum, encargouse a reprodución de: · 6 ladrillos bipedalis (56 cm de lado x 6 cm de ancho) · 6 ladrillos pedalis (27 cm de lado x 6 cm de ancho) · 40 bessalis (18 cm de lado x 5 cm de ancho) para as pilae. As reproducións encargáronselle ao ceramista Hermesindo Alvarez de Dios, da Alfareria Alto do Couso (Esgos, Ourense). 6. Colocación dos novos ladrillos (sobraron dous bipedalis), elimináronse os restos dos rotos e aseguráronse as estruturas inestables, para iso utilizamos unha argamasa formada por: cal hidráulica, area con dúas granulometrías, hidrofugan-

te, auga, non se usou pigmento, a aplicación foi manual e con espátulas. 7. Balizamos unha das entradas ao xacemento, a máis grande, con tres postes de madeira tratada en autoclave, para impedir o acceso de vehículos, especialmete quads, ao xacemento. Este balizamento é facilmente extraíble en caso de necesidade, xa que hai veciños que teñen dereito a paso para os seus terreos. 8. Repasouse a limpeza da vexetación do contorno do xacemento con máquina limpadora. Ao localizarse o xacemento en área de protección do parque natural da Baixa Limia-Serra do Xurés, non usamos herbicidas para atrasar o recrecemento da vexetación.

- 87 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/637-0

Traballos de limpeza, roza, escavación e consolidación arqueolóxica do castro de Punta dos Prados, Ortigueira (A Coruña) LORENA VIDAL CAEIRO

on data do 19 de outubro de 2007 autorizouse unha caixa do camiño empedrado, hoxe xa totalmente perdido por nova campaña de intervención no xacemento castrexo mor dos labores agrícolas levados a cabo nas últimas décadas de Punta dos Prados, en San Xoán de Espasante, concello de na zona do foxo. Ortigueira (A Coruña). Cómpre sinalar que durante a intervención arqueolóxica O traballo de campo foi executado entre os días 22 de realizada unicamente se localizaron tres pezas, unha fusaiola outubro e 9 de novembro do mesmo ano, e englobou a roza de xisto ou lousa (localizada nos labores de limpeza, UE01), da vexetación nas áreas escavadas en campañas anteriores, a posible peso de tellado de xisto e forma circular (localizado escavación dun novo tramo (25 m2) do camiño de entrada ao en superficie), e un posible pulidor de seixo (localizado na xacemento, a consolidación do tramo de camiño escavado en UE05). 2003 así como dos muros laterais que o delimitan, e por En canto aos traballos de consolidación, o enlousado do último, a realización dun levantamento topográfico detallado camiño de acceso ao castro atópase en xeral en bo estado, con de todo o xacemento. boa parte do morteiro orixinal ben conservado, non sendo A primeira fase consistiu na limpeza da vexetación exis- necesario polo tanto a aplicación de novo morteiro para contente co fin de comprobar, por unha banda, o estado de solidar nesta fase de actuación. conservación das estruturas escavadas en anteriores campaPolo que respeta aos muros que delimitan o camiño polo ñas e, por outra limpar de vexetación o xacemento, contri- lado Norte e Sur cómpre sinalar que o seu estado de conserbuíndo deste xeito a que temporada tras temporada a vexeta- vación non é tan bo, posto que o propio material co que están ción presente menos resistencia. construídos (xisto fundamentalmente) presenta un estado de Os traballos de escavación centráronse nunha zona moi deterioración moito maior ca outros tipos de pedras. determinada do xacemento, concretamente, na zona máis ao Para a consolidación química dos muros Norte e Sur Leste, xusto antes do segundo foxo e coincidindo co fin da empregouse silicato de etilo (Wacker Axente Consolidante de escavación do camiño empedrado iniciada en 2003. O motivo Pedra OH 100) disolto en alcohol metílico, nunha proporción de propoñer esta área de escavación neste punto concreto, do 10%. xorde do convenio asinado entre os organismos que finanPara a consolidación dos muros e para o calzamento dalcian esta intervención co fin de poder verificar o remate do gunhas das pedras do camiño, empregouse un morteiro con camiño ou o seu comportamento fóra dos límites deste foxo indicado. Exactamente, a área de escavación foi unha cuadrícula de 25 m2 que fixemos concidir cos muros que delimitan o camiño empedrado (tanto polo Sur coma polo Norte). Para iso, acoutouse un cadro de 5 x 5 metros, localizado con coordenadas absolutas na malla UTM (coordenadas da esquina SW x:595787.000, y: 4842018.000). Os resultados acadados tras esta intervención permitiron comprobar a existencia de aínda case 2 metros máis de camiño que se estenden cara ao Leste, e demostrar como este xiraba cara ao Norte achandando a zona superior do foxo citado anteriormente. O dato fundamental que nos permite chegar a esta conclusión foi a localización dunha serie de cortes paralelos rexistrados no substrato granítico que, con dirección Noreste, semellan constituír a Detalle do novo tramo de camiño enlousado localizado

- 88 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Traballos de limpeza, roza, escavación e consolidación arqueolóxica do castro de Punta dos Prados, Ortigueira (A Coruña)

base en cal e area de canteira inerte e carga de pigmento mineral nunha proporción de 1:3. Por último, levouse a cabo a aplicación dun herbicida «Herbimur 25-25», produto específico para uso en camiños. Aplicouse dende o principio do camiño ata o monumento con forno, incluíndo o seu interior e exterior e as estruturas murarias laterais ao camiño. Para finalizar, tal e como se comentaba anteriormente, levouse a cabo un levantamento topográfico de toda a superficie do castro, para o que empregamos un GPS subcentimétrico modelo TopCon Serie Hyper. Posteriormente, con este traballo elaborouse un curvado que deu como resultado unha nova planimetría de detalle en formato Cad de todo o xacemento, incluíndo as estruturas exhumadas en anteriores campañas de escavación e as desta fase.

Vista xeral da zona de escavacion na campaña de 2007

- 89 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/664-0

Documentación e diagnose para a conservación e posta en valor dos gravados rupestres dos Mouchos, Rianxo (A Coruña) ANDRÉS BONILLA RODRÍGUEZ

eseguido, descríbense os resultados obtidos nos labores de limpeza, documentación e diagnose efectuadas do 8 ao 26 de novembro no xacemento dos Mouchos (GA15072020), situado no lugar dos Mouchos/Brión, parroquia de Sª Mª de Leiro, Rianxo (A Coruña)1. O obxectivo desta intervención consistiu en realizar unha actuación superficial no contorno inmediato das tres rochas con gravados que definen o xacemento, procedendo á súa limpeza co fin de delimitar a superficie total de cada estación e a posterior documentación e estudo. O primeiro paso que se realizou no marco da intervención na estación dos Mouchos foi a limpeza das rochas con gravados e do seu contorno inmediato da vexetación de monte alto que cubría toda a aba E do Monte dos Mouchos e dos materiais depositados na base dos afloramentos, co fin de deixar ao descuberto tanto os propios paneis como as rochas circundantes e comprobar a existencia de motivos que ata o intre pasaran desapercibidos por atoparse ocultos pola vexetación ou polos sedimentos acumulados. Procedeuse á análise nocturna dos afloramentos con luz rasante, apreciando a existencia de novos motivos e resolvendo as dúbidas existentes naqueles sectores que, polo seu nivel de erosión, resultaban máis dificultosos de observar baixo a luz solar. Neste intre realizáronse as principais anotacións e remarcáronse os motivos para o seu posterior calco. Un último paso consistiu no levantamento topográfico de cada afloramento con gravados mediante estación total, no

que logo se incluíu o calco previamente realizado, obténdose unha reprodución tridimensional dos petróglifos que permite apreciar de xeito realista os gravados e que, posteriormente, poderá ser empregada como material audiovisual nas actividades de difusión. Como resultado, documentouse a presenza de novos motivos, entre eles tres antropomorfos inéditos armados con posibles escudos e cunha lanza ou xavelina, dispostos a escasos centímetros dun gran antropomorfo xa coñecido representado coas extremidades superiores alzadas, portando iguais armas ca os anteriores. A información recollida nas fases precedentes foi analizada desde o punto de vista iconográfico, atendendo a aspectos tales como a organización dos motivos, a perspectiva ou o dinamismo dado, que forman parte dun código visual que os artistas prehistóricos empregaron para transmitir unha serie de ideas que para eles puideron ser fundamentais. Así mesmo, procedeuse á elaboración dun estudo diagnóstico do xacemento, determinando as accións máis urxentes para frear a degradación dos gravados e o seu contorno e definindo un catálogo de medidas de consolidación e restauración do conxunto. NOTA 1 Os labores de campo, así como os diversos estudos, efectuáronse en colaboración co Grupo de Estudos para a Prehistoria do Noroeste da USC, dirixido por Ramón Fábregas Valcarce e neles participou Carlos Rodríguez Rellán como responsable da documentación dos gravados. O estudo dos elementos compositivos, estilísticos e iconográficos foi realizado por Jorge Guitián Castromil e Xoán Guitián Rivera. O autor da diagnose do xacemento e as propostas de conservación é Fernando Carreira Ramírez. O levantamento topográfico é obra de Manuel A. Franco Fernández.

Os Mouchos: motivos representados no afloramento 1 (esquerda) e no afloramento 3 (dereita)

- 90 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/665-0

Documentación e diagnose para a conservación e posta en valor dos gravados rupestres da Foxa Vella, Rianxo (A Coruña) MARIO CÉSAR VILA

s labores de limpeza, documentación e diagnose efectuados do 19 ao 30 de novembro de 2007 no xacemento da Foxa Vella (GA15072019), situado na parroquia de Sª Mª de Asados, Rianxo (A Coruña), consistiron nunha actuación superficial no contorno inmediato da rocha con gravados, procedendo á súa limpeza co fin de delimitar a superficie total da estación, a posterior realización dun estudo dos seus aspectos morfolóxicos, estilísticos e iconográficos e a elaboración dunha carta de riscos da que se deriva unha proposta de actuación das medidas de consolidación e musealización que cómpre realizar no futuro1. Os gravados localízanse no tramo medio dunha aba de monte na cabeceira do val de Leiro, a menos de 50 m das obras de desdobramento da Vía Rápida do Barbanza. Cunhas dimensións iniciais de 4,6 m de lonxitude en sentido E-W e 6 m en sentido N-S, concluídos os traballos de limpeza, quedou ao descuberto unha superficie de rocha de 9 m de lonxitude en sentido N-S e 7 m en sentido E-W, documentándose na súa base e laterais unha estratigrafía formada por un único nivel de terra vexetal de 10 cm de potencia, disposto directamente sobre o substrato granítico. Como primeiro paso, realizouse a limpeza da rocha con gravados e a do seu contorno inmediato da vexetación de monte alto que cubría toda a zona, retirando así mesmo os sedimentos depositados a carón do afloramento co fin de comprobar a existencia de posibles motivos ocultos ata o intre. Deseguido, procedeuse á análise nocturna do afloramento con luz rasante, apreciando a existencia de novos motivos e resolvendo as dúbidas existentes naqueles sectores que, polo seu nivel de erosión, resultaban máis dificultosos de observar

baixo a luz solar. Neste intre realizáronse as principais anotacións e remarcáronse os motivos para o seu posterior calco. Un último paso consistiu no levantamento topográfico do panel mediante estación total, no que logo se incluíu o calco previamente realizado, obténdose unha reprodución tridimensional dos petróglifos que permite apreciar de xeito realista os gravados e que, posteriormente, poderá ser empregada como material audiovisual nas actividades de difusión. Como resultado destes traballos, xunto ao repertorio de armas xa coñecido, documentáronse dous novos puñais, un dos cales presenta unha empuñadura moi característica que podería relacionalo cos gravados existentes noutras estacións da nosa comunidade como Ramallal (Campo Lameiro), un serpentiforme e novas representacións xeométricas. A información recollida nas fases precedentes foi analizada desde o punto de vista estilístico e iconográfico. Así mesmo, procedeuse á elaboración dun estudo diagnóstico do xacemento, determinando as accións máis urxentes para frear a degradación dos gravados e o seu contorno e definindo un catálogo de medidas de consolidación e restauración do xace mento. NOTA 1 Os labores de campo, así como os diversos estudos, efectuáronse en colaboración co Grupo De Estudos para A Prehistoria do Noroeste da USC, dirixido por Ramón Fábregas Valcarce e neles participou Carlos Rodríguez Rellán como responsable da documentación dos gravados. O estudo dos elementos compositivos, estilísticos e iconográficos foi realizado por Jorge Guitián Castromil e Xoán Guitián Rivera. O autor da diagnose do xacemento e as propostas de conservación é Fernando Carrera Ramírez. O levantamento topográfico é obra de Manuel A. Franco Fernández.

Vista do afloramento soporte dos gravados

Gravados da Foxa Vella

- 91 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/666-0

Documentación e diagnose para a conservación e posta en valor da estación rupestre de Gurita I, Porto do Son (A Coruña) CARLOS RODRÍGUEZ RELLÁN

obxectivo da intervención realizada no conxunto rupestre de Gurita I (GA15071047), situado no lugar da Igrexa (San Pedro de Baroña, Porto do Son), consistiu na realización dunha actuación superficial no contorno inmediato da estación con gravados, co fin de realizar unha limpeza e delimitación da súa superficie total para a subsecuente elaboración dun estudo de todos aqueles aspectos puramente artísticos e/ou arqueolóxicos, así como a elaboración dunha carta de riscos que axude a establecer as liñas mestras para posteriores intervencións de consolidación/recuperación do panel e do seu contorno. A realización deste traballo foi levada a cabo por un grupo de especialistas, entre os que se atopan P&A Arqueólogos, SL1; Fernando Carrera Martínez (Escola Superior de Conservación e Restauración de Bens Culturais de Galicia), encargado da realización da carta de riscos e alteracións; Jorge Guitián Castromil e Xan Guitián Rivera, responsables da análise estilística e iconográfica do conxunto; Manuel A. Franco Fernández (GEPN, USC) quen levou a cabo o levantamento topográfico e o modelo dixital do terreo e Ramón Fábregas Valcarce e Carlos Rodríguez Rellán (GEPN,USC), autores da revisión e calcado do panel. O primeiro paso consistiu na limpeza da rocha con gravados e a retirada da maleza no seu contorno, así como dos materiais depositados arredor do afloramento, co fin de comprobar a existencia de posibles motivos, ocultos pola vexetación ou os sedimentos acumulados. Os ditos traballos deixaron ao descuberto unha superficie de rocha de 12 m de lonxitude en sentido E-L e de 6 m en dirección N-S, en cuxa

Imaxe da estación de Gurita I tras a intervención (A. Bonilla).

base foi posible documentar unha estratigrafía consistente nun nivel recente de terra vexetal de 40 cm de potencia, mesturada con restos de cantería tradicional, feito que imposibilitou a obtención dunha columna estratigráfica con fins arqueolóxicos e paleoambientais. Tras a limpeza da superficie da rocha, procedeuse a revisar o repertorio dos motivos existentes mediante a realización do calcado para o que se partiu, neste caso concreto, do traballo realizado hai uns anos por J. Costas e A. de la Peña. Con este fin, efectuáronse inspeccións visuais do panel en distintos momentos do día, así como tamén varias análises mediante luz artificial dirixida e rasante. Unha vez concluído este labor, dixitalizáronse no laboratorio os calcos obtidos. Un último paso consistiu no levantamento microtopográfico do afloramento no que se sitúa o panel mediante estación total, o que permitiu elaborar un modelo tridimensional da rocha no que logo se incluíu o calco previamente realizado, de tal maneira que se obtivo unha recreación virtual da estación que permitirá apreciar de maneira realista os gravados e a súa disposición no panel. Durante este proceso documentáronse unha media ducia de novos zoomorfos e completáronse motivos ata o de agora parcialmente marcados. Con estas incorporacións, a estación conta agora cun total de media centena de representacións zoomorfas, o que converte a Gurita I nun dos paneis con maior número de motivos deste tipo en Galicia. Tendo en conta os novos motivos, levouse a cabo a análise estilística e iconográfica que permitiu evidenciar unha composición complexa e aparentemente unitaria na que, baixo unha aparencia caótica, puido identificarse unha certa orde compositiva. As figuras zoomorfas aparecen representadas cunha mesma liña de base, orientadas maioritariamente cara ao exterior da superficie gravada e repartidas dun xeito aproximadamente homoxéneo polos tres sectores do panel. Estratificados en vertical dentro da superficie, os ditos paneis contan con composicións semellantes baseadas na presenza dun número importante de zoomorfos e algún elemento que se constitúe en centro de atención privilexiado en cada sector (habitualmente unha figura circular ou unha liña curva), só no terzo inferior este papel de centro de atención prioritario parece ser desenvolvido por unha escena de comportamen-

- 92 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Documentación e diagnose para a conservación e posta en valor da estación rupestre de Gurita I, Porto do Son (A Coruña)

to animal, na que varias femias ou crías aparecen rodeando un exemplar macho orientado no sentido inverso. Atopámonos ante a única estación de toda a comarca da Barbanza na que conviven nunha mesma composición todos os tipos de representacións zoomorfas que se identificaron na zona, ademais de varias figuras de carácter híbrido. Tal diversidade resulta anómala na zona e ata certo punto desconcertante, xa que non resulta posible aventurar se é debida á presenza de varios gravadores ou a motivos compositivos que hoxe descoñecemos sen que, non obstante, se poida deixar de pensar que o panel foi realizado probablemente nun único momento. No que respecta ao estado de conservación de Gurita I, o afloramento amosa unha notable degradación que se mantén activa na actualidade. A diagnose realizouse sobre un afloramento recentemente escavado e parcialmente limpo, polo que a maioría das apreciacións serían probablemente máis negativas de ser realizadas con anterioridade Reconstrución tridimensional da estación de Gurita I. (M. A. Franco). aos ditos labores; por outra parte, a escavación descubriu algunhas alteracións antes ocultas. As alteracións que afectan a rocha acadarían un grao meEntre os principais elementos de degradación, debemos destacar a presenza dunha profunda fracturación e diaclasa- dio (2, nunha escala de 1 a 4). Do estudo realizado dedúcese ción da rocha que facilitou a acumulación de terras e a súa que algunhas das alteracións xeralmente asociadas a este tipo posterior colonización vexetal ou a escorrentía de auga sobre de xacementos ou ben non se produciron ou son leves, coa a superficie do panel. A escamación da rocha por mor do excepción da cantería. As alteracións naturais son tamén leves lume supón un dos maiores riscos para a conservación da (biodeterioración, areización). É a acción do lume a que resulpedra, documentándose varios desplacamentos que están a tou máis agresiva para este conxunto, manténdose como un provocar a perda da superficie pétrea gravada, como ocorreu risco acusado. Neste sentido, os riscos sobre a rocha non son coa escama que afectou o cérvido de maior tamaño do panel. elevados (media de 1,8 sobre 4), pero aqueles que se presenTamén derivada do lume, produciuse unha alteración cro- tan en niveis altos teñen unha gran relevancia para a preservamática da rocha que se materializa nun envermellecemento ción futura do xacemento. Entres estes, é o risco de lumes desta. Outros factores de alteración da rocha teñen a súa aquel que debe terse máis en conta, actuando sobre a vexeta orixe directa na acción humana, por un lado detectouse a ción circundante da estación. presenza de excoriacións e golpes que poderían verse incrementados debido á frecuencia de visitas; un segundo elemento de degradación supúxoo a cantería tradicional, que afectou fondamente a rocha, se ben sen provocar, semella, a NOTA desaparición de ningún motivo; na actualidade, este factor 1 O equipo de escavación estivo conformado por Andrés Bonilla está inactivo polo que non existe un risco alto deste tipo de Rodríguez, Mario Cesar Vila, M.ª José Alles León, Víctor Vázquez Domínguez, Nieves Veiga López e Isabel Villaverde Barreiro. alteración.

- 93 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/745-0

Control arqueolóxico dos traballos de acondicionamento da mámoa dos Muíños, Agolada (Pontevedra) FERNANDO CARRERA RAMÍREZ e MANUEL ESTÉVEZ 1

ara a finais do ano 2006 executouse o proxecto de documentación e protección da pintura megalítica conservada na mámoa dos Muíños (Agolada, Pontevedra). Nese proxecto a protección da pintura prehistórica foi o criterio director da intervención, o que tivo como consecuencia o ocultamento da estrutura megalítica que permanecía á vista. Esta acción modificou un interesante recurso cultural nese territorio, o que foi indicado por algunhas persoas interesadas no patrimonio cultural da zona. Como consecuencia do anterior, e por iniciativa da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, decidiuse mellorar a información do monumento mediante a colocación in situ duns elementos sinalizadores, que lle amosaran ao visitante as razóns do tapado e as características principais do sitio. Ao mesmo tempo, propoñíase establecer unha delimitación perimetral ao xacemento que lle indicase ao espectador o seu límite aproximado e que marcase o espazo esencial de protección de cara ao futuro.

DESEÑO E PRODUCIÓN DE SINALÉTICA A sinalética utilizada nesta actuación tivo en conta as especiais características do monumento e as necesidades sinaladas polo director da intervención arqueolóxica. A sinalética desenvolveuse sobre dous tipos de elementos: · Por unha parte, utilizouse un grande elemento vertical o monólito de 180 cm de alto (cuns pés de madeira visibles 20 cm) e 60 cm de ancho en chapa galvanizada, cunha impresión dixital por ambas as caras de vinilo laminado fundido mate, de alta resistencia e durabilidade, contedor de toda a información respecto do monumento e do fenómeno tumular. Nel explicáronse as características do xacemento e os seus elementos máis relevantes dende o punto de vista arquitectónico e artístico, utilizando ilustracións e imaxes que amosaban a evolución do xacemento dende a sua descuberta ata a actualidade. · A utilización dun sinal que delimitase o espazo arqueolóxico do contorno en que se sitúa, con obxecto de marcar e de protexer visualmente. O sinal utilizado foi un pé vertical en madeira antixilófagos tratada ao autoclave cunha impresión dixital en vinilo laminado fundido mate sobre chapa galvanizada, con información (nome do xacemento e logotipo de administración competente) que fai referencia á delimitación dun xacemento arqueolóxico. Os sinais, 8 en total, distribúense ao redor do túmulo para acadar ese obxectivo de fronteira psicolóxica.

Medidas: 70 cm de alto x 10 de ancho e 15 de fondo. A chapa galvanizada de 2 mm ocupa o tercio superior do poste de madeira cun alto de 50 cm e 10 cm de ancho. MONTAXE DA SINALIZACIÓN A instalación dos carteis fíxose o día 5 de agosto de 2008. A escavación dos pequenos ocos necesarios para a fixación dos sinais foi controlada polo autor desta memoria. Non se detectou estrutura nin elemento arqueolóxico de ningún tipo. Tras a escavación instaláronse os carteis, sendo fixados con morteiro de cemento. Con anterioridade a esta acción executouse a roza da vexetación existente no xacemento nun diámetro de 5 metros ao redor do mesmo. Como se propuña na memoria, o sinal informativo (monólito) colocouse na esquina NO do xacemento, na parte máis accesible dende o camiño de acceso. Os oito sinais delimitadores foron colocados no perímetro do túmulo segundo o esbozo que se adxunta.

Monólito unha vez instalado

- 94 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Control arqueolóxico dos traballos de acondicionamento da mámoa dos Muíños, Agolada (Pontevedra)

CONDICIÓNS E CRITERIOS DE MANTEMENTO O aspecto do xacemento ao empezaren o traballo era, como se podía esperar, de total abandono. Xa pasara un ano e medio dende a primeira intervención e a vexetación medrara como para deformar a visión do túmulo. Isto fai evidente a necesidade de realizar un mínimo traballo de mantemento da vexetación, o que significará a roza do túmulo, como mínimo, un par de veces ao ano (mediados de primavera e verán). O mantemento da sinalización é moi doado, soamente debería facerse unha mínima limpeza ao finalizar a primavera do po depositado. O material impreso, vinilo laminado fundido mate, está garantido por un mínimo de tres anos, podéndose reimprimir nunha empresa especializada en reprodución dixital. Para tal fin, entréganse con esta memoria os arquivos dixitais cos deseños da sinalización. Este traballo ou a reposición dos soportes dos dous paneis metálicos pódeselle encargar á empresa que executou a sinalización (Van Divulgación Cultural S.L). A execución destes traballos de mantemento pódeo realizar a propia Consellería ou, mellor aínda, delegalo no concello de Agolada ou mesmo na Asociación de Amigos dos Pendellos mediante a formalización dun convenio de colaboración, o que recomendamos encarecidamente.

Sinal delimitador

NOTA 1 Fernando Carrera Ramírez ESCRBCG, Manuel Estévez, VAN divulgación, S.L.

- 95 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

CD 102A 2007/756-0

Control arqueolóxico para a creación dunha ruta de sendeirismo no monte de Chan das Lagoas, Coruxo, Vigo (Pontevedra) EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ

actuación arqueolóxica proxectada baixo o nome de Control arqueolóxico no ámbito da creación dunha ruta de sendeirismo no monte de Chan das Lagoas, Coruxo, Vigo (Pontevedra) xorde no marco do trazado de varios roteiros nas terras altas dos montes de Coruxo, segundo o proxecto asinado pola enxeñeira de montes, Gloria Bustingorri Alberdi, e elaborado por Montes y Medio Ambiente Consultores, SL. Neste proxecto, o patrimonio cultural por unha banda, e os recursos medioambientais (paisaxísticos, forestais...), por outra, serían o eixe vertebrador para lle dar coherencia á rede de sendeiros que atopara o paseante. Para mitigar o impacto paisaxístico, no trazado da ruta aproveitáronse os sendeiros xa existentes; cando isto non foi posible, optouse pola apertura de sendas de 2 metros de ancho, utilizando tractor de cadeas, sen maior tratamento no solo que a aplicación de tratamento fitocida nos tocos e triturado dos restos forestais. A sinalización e balizamento dos xacementos fíxose con postes de madeira (de 10 cm de diámetro) con frechas marcando a localización do ben cultural. A maiores dos paneis situados no comezo do roteiro, instaláronse mesas interpretativas no petróglifo do Carballoso, no Castro Chouzo e na mámoa de Chan Grande.

Os xacementos que se incluirían no roteiro serían os seguintes: · Petróglifo do Carballoso (GA36057040). · Mámoa de Chan Grande (GA36057043). · Petróglifo as Presas (GA36057055). · Petróglifo da Presa das Rodas (GA36057056). · Petróglifo do Castiñeirón (GA36057057). · Petróglifo do Alto da Igrexa (GA36057058). · Petróglifo de Fragoselo/A Pedra Moura (GA36057059). · Petróglifo do Xestoso/Alto do Polombar (GA36057096). (Finalmente, e pese ao interese que tería a presenza dun gravado de época histórica, descartouse por que o seu mal estado de conservación dificultaba a súa apreciación). · Petróglifo Lapa Furada/O Cortiño/Laxiadas (GA36057097). · Petróglifo de Chan de Arriba (GA36057105). O seguimento arqueolóxico dividiuse en varios apartados. En primeiro lugar, por mor da introdución de maquinaria pesada (tractor de cadeas, ini-

cialmente non previsto), para efectuar a limpeza das sendas e a apertura de novos camiños, realizouse con carácter previo unha prospección intensiva no contorno inmediato dos xacementos que foran ser obxecto de limpeza mecánica, así como no trazado das novas sendas abertas. Posteriormente, e unha vez rematada a prospección, comezaron os traballos de limpeza propiamente ditos, co cal empezamos o labor de control e seguimento das obras. Estes traballos de limpeza manual fixéronse con rozadoiras e motoserras. Na tarefa de limpeza dos contornos dos xacementos, seguíronse –cando foi posible–, dous criterios en canto á extensión e á densidade da corta: · Tratouse de evitar que os xacementos e os seus contornos inmediatos quedasen como «illotes artificiais» limpos de vexetación, nun mar de monte baixo. Para iso, o criterio era utilizar a unidade xeográfica na que se inserían como límite para a limpeza vexetal. (Por exemplo, en Presa das Rodas, onde se limpou todo o esporón onde se sitúan os gravados; ou en Chan de Arriba, onde se limpa de vexetación a pequena lomba onde está; ou en Alto da Igrexa, onde se limpa o cume do curuto). · En canto á corta das árbores, incidiuse nas que se localizaban ao nacente ou ao poñente dos gravados, para facilitar a súa lectura para os visitantes, aínda que evitando novamente a sensación de illotes artificiais dentro do contexto arborado.

Croquis do Castro Chouzo, documentado no transcurso da actuación

- 96 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 1. XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS Control arqueolóxico para a creación dunha ruta de sendeirismo no monte de Chan das Lagoas, Coruxo, Vigo (Pontevedra)

tas» é un dos alicientes principais de visita deste tipo de rutas. Así, pensamos que os xacementos teñen que, neste caso concreto, entrarlle polos ollos ao visitante, achegando a menor información posible). En canto aos resultados arqueolóxicos da prospección e control das limpezas, é destacable a documentación dun novo xacemento que non estaba catalogado, pero que si aparecía en bibliografía desde a década dos 80: Castro Chouzo. Trátase dun xacemento castrexo non demasiado grande e cunha localización non moi abundante dentro do termo municipal. Situado na ladeira norte do outeiro coñecido como Castro Chouzo, nos sectores sur, leste e oeste, as escarpadas pendentes confírenlle unhas defensas naturais inmellorables, ás que se suma a pequena valgada que polo seu flanco meridional se constitúe como un foxo natural. As súas dimensións son as seguintes: Eixe NW-SE: 120 m. Eixe NE-SW: 100 m.

Ao fondo, novo motivo localizado do petróglifo «Lapa Furada» (GA36057097)

Formando parte dos traballos de gabinete posterior á execución da actuación de campo, redactáronse os textos (e buscáronse as ilustracións) que irían nas mesas interpretativas situadas ao longo do percorrido guiado. En xeral, concibimos todos os textos dirixidos a un público moi heteroxéneo. O patrimonio arqueolóxico non ía ser o fío condutor, senón que sería un recurso engadido para facerlle máis grato o paseo ao camiñante. Partindo desta premisa básica (estabamos nunha ruta de sendeirismo e non diante dunha musealización de xacementos ao aire libre), preferimos incluír nas mesas interpretativas contidos moi lixeiros, breves e sen demasiada complicación. Pensabamos que non era o lugar adecuado para «cargar» o visitante de información histórico-arqueolóxica, polo menos tal e como se xestou esta ruta (aínda que si é verdade que a riqueza arqueolóxica da zona permitiría formular actuacións de maior calado); nas mesas unicamente presentamos pinceladas dos bens arqueolóxicos que sinalizan o sendeiro, poñendo especial fincapé na súa relación coa paisaxe. (E non necesariamente o fixemos como unha declaración de intencións historiográfica. O motivo está en que a dialéctica camiñante/ paisaxe é fundamental neste tipo de sendeiros: as «boas vis-

Tamén se documentou un novo motivo dentro do petróglifo Lapa Furada/O Cortiño/Laxiadas (GA36057079). Localizado nunha rocha subtriangular (de 1,2 m no seu eixe NS por 0,7 no E-W), que sobresae entre 0,0 e 0,4 m da rasante do terreo. Trátase dun muíño de sección navicular (cunhas dimensións de 0,32 m de longo por 0,2 de ancho, cunha profundidade máxima de 0,07 m), con rebaixes nos seus extremos (máis ancho e irregular o situado ao leste), cunha coviña de 0,07 m de diámetro no lado norte do muíño. Está a 1,5 m ao sueste do descrito na ficha de catálogo coa letra B; posiblemente compartan o mesmo soporte rochoso. Unha das conclusións principais que se poden extraer deste tipo de traballos e como, cun investimento económico relativamente pequeno, e unha intervención que se basee soamente en limpeza dos bens culturais obxecto de estudo, os resultados son espectaculares. Desde un punto de vista didáctico, a melloría é indiscutible: aprécianse mellor os xacementos ou gravados e conséguese entendelos en relación co medio natural ou coa unidade fisiográfica na que se insiren.

- 97 -

- 98 -

I PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR

2. Actuacións arqueolóxicas en proxectos de restauración do patrimonio construído

- 99 -

- 100 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2007/168-0

Levantamento planimétrico e lectura de alzados en Santa Olaia, Bóveda (Lugo) REBECA BLANCO ROTEA, SONIA GARCÍA-RODRÍGUEZ, PATRICIA MAÑANA-BORRAZÁS, ALBERTO RODRÍGUEZ-COSTAS, ANXO RODRÍGUEZ PAZ 1 última intervención levada a cabo en Santa Olaia, Bóveda (Lugo), dirixida polo arquitecto César Portela, centrouse na consolidación e protección dos restos conservados na planta superior. Con motivo desta intervención, encárganse unha serie de traballos encamiñados a afondar no coñecemento do edificio. Entre eles, cabe destacar o estudo das pinturas que se conservan nas bóvedas dende o punto de vista da técnica, da súa caracterización, así como dos problemas de conservación, encargado á restauradora Rosa Benavides (Tomos Conservación Restauración), e as análises das mostras dos morteiros a José María García de Miguel (Cátedra de Petroloxía e Mineraloxía da ETSI de Minas da UPM). Por outra banda, encárgaselle ao Lapa–Laboratorio de Patrimonio, IEGPS-CSIC, o levantamento planimétrico e a análise estratigráfica de alzados de todo o conxunto. Os obxectivos fundamentais dos traballos encargados ao Lapa eran a recuperación da volumetría real do conxunto, de

xeito que permitise a reconstrución 3D da súa arquitectura, e a recuperación da súa secuencia construtiva. Empregáronse dúas metodoloxías: · A topografía de alta definición (HDS), mediante o uso dunha ferramenta baseada na tecnoloxía do escáner con láser. Foron necesarios un escáner láser terrestre, unha estación total topográfica e un GPS para localización global. · A análise estratigráfica de alzados coa finalizade de identificar a secuencia construtiva do conxunto. RESULTADOS DA INTERVENCIÓN O levantamento planimétrico.- Tomados os datos topográficos en campo e feita a unión dos escaneados obtívose a volumetría xeral do conxunto formada por unha nube de puntos, incluída a igrexa que se sitúa sobre o monumento. Sobre esta volumetría procedeuse a debuxar os contornos xerais das estruturas e o despezamento dos materiais. En Bóveda tiveron que combinarse varios sistemas de levantamento, xa que había zonas en que, polas súas condicións de humidade e a falta de espazo, non era posible introducir o escáner ou a estación total. Estas zonas debuxáronse manualmente e, posteriormente, combináronse os debuxos coa información obtida mediante topografía. Coa intención de poder comparar varios sistemas de rexistro, os custos xerados, os equipamentos necesarios ou o tempo investido en cada un deles, rexistráronse os restos do alzado norte da bóveda do piso superior con tres sistemas: debuxo manual a escala; estación total topográfica cunha resolución de 10 x 10 cm e escáner láser 3D cunha resolución de 5 x 5 mm. A Táboa 1, na páxina seguinte, recolle os resultados destas comparacións. Canto maior sexa a complexidade da ferramenta empregada menor será o tempo de captura de datos en campo, pero aumenta o tempo de procesamento destes en gabinete para obter unha representación do obxecto en liñas 2D ou 3D. A vantaxe é que os resultados obtidos son máis precisos e o obxecto pódese representar tridimensionalmente, ademais de aumentar a variedade de produtos que se poden obter. Os beneficios do uso desta ferramenta son: a capacidade de compoñer unha base de datos moi Debuxos obtidos a partir da malla de puntos topográficos: na parte superior unha vista do conxunto monumental de Bóveda e a igrexa do século XVIII disposta sobre este, dende o leste; na parte inferior, unha perspectiva da arte subterránea do monumento. Debuxos de Patricia Mañana Borrazás e Anxo Rodríguez Paz.

- 101 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Levantamento planimétrico e lectura de alzados en Santa Olaia, Bóveda (Lugo)

completa, precisa e detallada, que pode ser explotada de diferentes formas para obter distintos produtos finais, e que ademais permite recorrer a ela indefinidamente. A lectura estratigráfica.- Santa Olaia é un edificio moi complexo na súa evolución construtiva, funcionalidade ou cronoloxía. Grazas á lectura estratigráfica puidemos identificar as fases da construción e logo realizar a reconstrución hipotética dos edificios pertencentes ás tres primeiras fases. Estas interpretacións completaranse nun futuro inmediato cos resultados doutros traballos encamiñados a botar luz sobre a datación absoluta das fases.

Sección leste-oeste do monumento, alzado N e planta da parte soterrada. Debuxos de Patricia Mañana Borrazás e Anxo Rodríguez Paz.

FASE I: O PRIMEIRO EDIFICIO DE SANTA OLAIA Bóveda sería un edificio semisoterrado dunha soa planta, composto por un nártice e unha aula absidiada. A este primeiro edificio corresponde a estrutura da aula que actualmente se conserva, de planta cuadrangular, con muros de cachotaría irregular e cuberta por unha bóveda de canón de medio punto, composta por arcos faixóns de tixolo e unha plementaría de formigón entre eles. No seu extremo oeste localízase unha pequena ábsida de planta rectangular, construída canda a aula, cuberta por unha bóveda de tixolo de medio canón peraltado. Dentro da aula localizaríase unha piscina de maiores dimensións ca a actual, amortizada parcial ou totalmente durante a fase II. O feito de que o edificio estivese soterrado posiblemente estea relacionado coa súa primeira funcionalidade, a cal tería unha vinculación directa coa auga, xa que, para a construción desta estrutura, se buscaron os niveis

Táboa 1. Comparación de equipamento, tempo e instrumentos e programas necesarios en distintos métodos de rexistro gráfico.

MÉTODO DE REXISTRO

TRABALLO DE CAMPO

TRABALLO DE POST-PROCESO RESULTADOS

Equipo

Horas

Instrumentos/ Programa

Equipo

Horas

Instrumentos

Debuxo manual a escala

1 técnico

Nivel, chumbada, cinta métrica

1 técnico

Tableta dixitalizadora, AutoCad 2D

Debuxo en 2D detalle «pedra a pedra»

Estación total topográfica

1 técnico

5 para rexistro UE + 9 varredura

Estación, trípode

1 técnico

Leica Geo Office, AutoCad

Nube de puntos, para debuxo en 3D do volume xeral e contorna UE

Escáner láser 3D Leica HDS3000

1 ou 2 técnicos dependen do uso concreto

2h dende 4 posicións distintas

Estación, escáner, trípodes, baterías, PC, Leica Cyclone

1 técnico

Leica Cyclone, Leica Cloudworx (plug-in para AutoCad), AutoCad 3D

Nube de puntos, ortoimaxes, debuxo en 3D do contorno e detalle «pedra a pedra»

- 102 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Levantamento planimétrico e lectura de alzados en Santa Olaia, Bóveda (Lugo)

Reconstrución hipotética das fases I, II e III. Debuxo de Anxo Rodríguez Paz a partir das interpretacións da lectura estratigráfica.

freáticos (Montenegro 2005: 96-7), canalizando a auga e dirixíndoa cara á piscina. O nártice que antecede á fachada da aula sería desta fase, non así as columnas nin a bóveda. Tanto este espazo como a fachada da aula están construídos nun aparello de cantaría de granito de gran tamaño. Serían coetáneas a esta fase as ventás linteladas da fachada. FASE II: A REESTRUTURACIÓN ESPACIAL DO EDIFICIO I. UN «NOVO» PROGRAMA DECORATIVO Acométese unha reforma que transformará a configuración espacial da aula e a fachada do nártice. Divídese a aula en tres naves coa construción de dúas arcadas dispostas en sentido leste-oeste, cada unha con tres arcos de medio punto realizados en tixolo. Para dispoñer as bases sobre as que descansarían os elementos sustentadores destas arcadas sería necesario amortizar a piscina ou diminuír as súas dimensións, mediante a colocación dun lousado. Realízase un programa decorativo en que se incluirían o recebo dos alzados da aula, a disposición dun friso de mármore corrido, sobre o cal descansaría unha imposta decorativa de mármore e sobre esta as pinturas que recobren a bóveda da aula e as arcadas. Estes dous últimos elementos aínda se conservan, así como restos do recebo dos alzados, que nalgún caso conserva a pegada das placas do friso. Reformaríase a porta de acceso á aula, cortando a cantaría da fachada e a cachotaría do alzado leste da aula. A porta está rematada nun arco de lixeira ferradura construído con tixolo que descansa sobre cadansúa mocheta de granito e estas sobre xambas monolíticas, tamén de granito, tal e como se conserva na actualidade. Documéntase, ademais, unha reforma nas partes altas dos machóns para a construción de dous linteis que apoiarían sobre grandes columnas o piares. Dubidamos de que estes

elementos sustentadores sexan os que actualmente se conservan, xa que non existe unha correlación entre as dimensións que tería o lintel e as das columnas actuais. FASE III: CARA A UNHA NOVA VOLUMETRÍA Constrúese unha nova estrutura abovedada sobre o primeiro edificio, da cal unicamente se conservan parte dos restos do alzado norte do arrinque da bóveda. A bóveda está realizada con tixolos de entalladura que poderían estar reutilizados. Todo o intradorso da bóveda se realizou con estes tixolos, que se dispoñen en fiadas horizontais continuas, alternando entre a fiada inferior e a seguinte a coincidencia da entalladura, de xeito que ao exterior as entalladuras se dispoñen seguindo unha disposición reticulada. No oco destas entalladuras introdúcese o morteiro de cal que recubriría o intradorso da bóveda sobre o que se disporían as pinturas nunha fase posterior, polo menos as que se conservan. A rosca está realizada nunha cachotaría irregular de tamaño medio. A bóveda levántase sobre un muro de cachotaría de pequeno tamaño, actualmente oculto baixo a estrutura de formigón que protexe a aula. Á fase IV corresponderían as reformas puntuais realizadas na época moderna e na V inclúense todas as reformas correspondentes á época contemporánea, dende o ano 1929 ata a última intervención do arquitecto César Portela.

NOTA 1 Lapa - Laboratorio de Patrimonio, IEGPS – CSIC). 2 Debuxáronse todos os materiais que compoñían o muro, o alzado interior, as xambas da fiestra e unha sección do muro.

- 103 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2007/211-0

Sondaxes arqueolóxicas na horta da casa reitoral de San Martiño de Mondoñedo, Foz (Lugo) CELSO RODRÍGUEZ CAO e LUIS CORDEIRO MAAÑÓN

intervención arqueolóxica realizada en San Martiño de Mondoñedo está incluída dentro do proxecto básico e de execución da 1ª fase de restauración de San Martiño de Mondoñedo e da adecuación do seu contorno, proxecto no cal, ademais de se realizar esta intervención arqueolóxica, se efectuaron unha serie de importantes reformas destinadas a mellorar as condicións deste edificio relixioso. A intervención arqueolóxica consistiu na realización de catro sondaxes de 4x4 metros, en que apareceron unha serie de estruturas a unha profundidade aproximada de 0,70 m e cubertas por unidades de recheo e colmatación, removidas, parcialmente, por mor dunha antiga intervención arqueolóxica realizada nos anos 60, dirixida por Manuel Chamoso Lamas, que interveu na horta, no interior da sancristía, así como no interior do templo. Derivada daquela actuación arqueolóxica destaca, dentro do ámbito da horta, a aparición dunha serie de muros asentados na rocha, dous sartegos, así como tumbas de diferentes tipoloxías. Os resultados desa intervención foron expostos no ano 1968 no XIII Centenario de San Frutuoso de Braga1. Os obxectivos destas sondaxes arqueolóxicas quedaron cumpridos, xa que se puideron determinar diferentes etapas de ocupación, avaladas estas por importantes estruturas coas súas correspondentes asociacións de materiais (principalmente cerámicos, aínda que moi escasos). No que se refire ás estruturas aparecidas, destaca a aparición dunha serie de cimentacións, así como varias sepulturas de diferentes tipoloxías e cuxa periodización debemos pór en relación coas diferentes etapas arquitectónicas da igrexa.

No caso das estruturas muradas, exhumouse a cimentación de varios muros feitos con laxas pequenas de lousa, tellas e cuarcitas. Están apoiadas, algunhas, directamente sobre o terreo natural, mentres que as outras están sobre unha unidade estratigráfica que sela as necrópoles prerrománica e románica. Estas estruturas teñen unha largura que varía entre 1,10 metros e 0,60 metros. A interpretación destas estruturas non é doada xa que debemos ter en conta, por unha parte, a complexidade da basílica e a súa contorna, así como a escasa superficie escavada. A pesar diso, podemos establecer unha serie de hipóteses, que pasaremos a comentar partindo da análise desta basílica de San Martiño, non coma un edificio único, senón que debemos velo coma un conxunto de edificios que formarían un conxunto episcopal. Este conxunto (semellante, sen tanto desenvolvemento, aos existentes en Lugo, Astorga, Ourense ou Compostela) estaría formado pola propia basílica que durante unha época foi sede catedralicia (con restos que van dende o século VI-VII ata o XI-XII) e por unha serie de dependencias anexas ou achegadas á igrexa, hoxe desaparecidas, que serían a canónica e un claustro. Non sabemos cando puideron ser creadas esas dependencias, o que sabemos e que esas construcións existiron por unha serie de referencias entre as que destaca a do prior de Xunqueira de Ambía, Martín de Córdoba, que nunha visita a San Martiño, realizada en 1595, fala da existencia dunha canónica e dun claustro2. Con esta e outras referencias, podemos formular unha serie de hipóteses que nos poderían definir a natureza desas estruturas:

Sondaxe 3: Superposición de necrópoles e restos de estrutura muraria

Sondaxe 1: Alicerce dun posible muro claustral

- 104 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Sondaxes arqueolóxicas na horta da casa reitoral de San Martiño de Mondoñedo, Foz (Lugo)

· En primeiro lugar, podemos dicir que esas cimentacións puideron pertencer a unhas dependencias canónicas, cuxa data de creación non podemos precisar, pero podemos dicir que tivo uso despois do traslado da sé episcopal de San Martiño a Vilamaior de Brea (Mondoñedo); xa que pasou a ser utilizada como comunidade de cóengos regulares de Santo Agostiño, custodios do sepulcro do bispo Gonzalo, que perdurou nunha vida comunitaria ata 1534, ano en que, por bula de Paulo III, os seus membros foron incorporados ao cabido de Santa María de Mondoñedo. · Por outra parte, podemos considerar que algunhas desas estruturas puideron pertencer a un claustro, hoxe desaparecido.

pesar de que esta tipoloxía é moi común en Galicia, caracterízanse por unha indefinición cronolóxica e cultural. Este tipo de tumbas aparecen en todo momento e contexto da Idade Media, nun arco de case 1.000 anos. Para os anteriores investigadores este tipo de sepulturas atópase «nos adros das igrexas de fábrica románica». Estas necrópoles, xunto coas estruturas aparecidas, contribuíron a contextualizar traballos anteriores de arqueoloxía, así como pólos en relación coa evolución cronolóxica do edificio.

Estas estruturas de muradas anularon unha serie de sepulturas que nos apareceron e que forman parte dunha necrópole rexistrada por M. Chamoso Lamas. Exhumáronse un total de sete sepulturas clasificadas morfoloxicamente en: · FORMA 1: sepulturas antropomorfas escavadas no terreo natural. · FORMA 2: sepulturas erixidas por medio de laxas graníticas que manteñen características formais antropomorfas. · FORMA 3: sepulturas erixidas por medio de laxas de granito con forma fusiforme ou de «arco de paréntese».

NOTAS 1 CHAMOSO LAMAS: Las primitivas Diócesis de Britonia y de San Martín de Mondoñedo a la luz de recientes descubrimientos. Actas do Congreso de S. Frutuoso. XIII Centenario de San Frutuoso. Bracara Augusta. Volume XXI (páx. 356-359). Braga. 2 «…ten tres portas, as dúas en dirección aos claustros altos e baixos, e que polo alto se entra no cor, que ten xardín, ao cal rodean os claustros, con árbores e, debaixo do coro, hai un sepulcro de pedra e o sinal do hábito de cóengos regulares de Santo Agostiño: que ten unha pía bautismal, e xunto á igrexa está unha casa grande, o prior con apousentos e un grande que chaman refectorio»

No que se refire á primeira tipoloxía, só apareceu unha sepultura deste tipo. Na maioría dos casos, neste tipo de tipoloxías (xa sexa no sábrego, rocha, arxila etc.), contamos con aproximacións cronolóxicas contextualizadas entre o século IX-X. Para os arqueólogos F. Fariña e J. Suárez (1988), estes grupos «parecen iniciarse no século IX, nalgúns casos vencellables a grupos de repoboación, como cabe deducir dalgúns casos con cuberta epigráfica que chegan ata o século XI, quedando (algo que é moi importante para a presente intervención) fóra de servizo ao longo da construción das igrexas románicas». Paralelos concretos a este tipo de sepulturas temos na praza Maior de Allariz ou na de San Mamede do Couto de Astrés, Manín (Lobios, Ourense). Podemos darlle a este tipo de sepulturas unha cronoloxía do IX-XI e polo momento non identificalas con momentos anteriores, ben que a orixe deste tipo de sepulturas se pode datar na época visigoda. O segundo grupo é o de laxes antropomorfas. Só se puido escavar unha sepultura, por atoparse o resto nos límites dos perfís da sondaxe. Segundo algún autor, este tipo de sepulturas serían unha evolución de tumbas antropomorfas escavadas na rocha (tipoloxía anterior), cunha datación aproximada do século XIII. Unha hipótese de grande importancia para o noso caso é que estas tumbas están asociadas a igrexas románicas que substitúen a unha prerrománica. O último grupo é o de tumbas de laxes fusiformes ou de arco de paréntese. A

BIBLIOGRAFÍA: CARRERO SANTAMARÍA, E., 2005, Las Catedrales de Galicia durante la Edad Media. Claustros y entorno urbano. Fundación Barrié de la Maza. A Coruña. CHAMOSO LAMAS, M., 1968, ‘Las primitivas Diócesis de Britonia y de San Martiño de Mondoñedo a la luz de recientes descubrimientos’. Actas do Congreso de S. Frutuoso. III Centenario de San Frutuoso. Bracara Augusta. Volume: XXI. (páxinas 356- 359). Braga. DAVID, P., 1947, ‘La metropole eclésiastique de Galice du VIII au XI siècle’, Revista Portuguesa de História, tomo IV. Coímbra. EGUILETA FRANCO, J.M.; SERRULLA RECH, F. e XUSTO RODRÍGUEZ, M., 1992, ‘Resultados de los sondeos arqueológicos en las necrópolis medievales de Manín (San Salvador de Manín, Lobios, Ourense)’. Boletín Auriense, XXII. Ourense. FARIÑA BUSTO, F.L. e SUÁREZ OTERO, X., 1988, ‘Arqueología medieval en Galicia: una aproximación’. Trabalhos de Antropología e Etnología, 28, Porto. PÉREZ OUTEIRIÑO, B. e FARIÑA BUSTO, F.L., 1981, ‘Escavación de urxencia na praza Maior de Allariz’. Boletín Auriense, XI, Ourense. RIVAS FERNÁNDEZ, J.C., 2003, Antigüedad del episcopado auriense. Ourense. YZQUIERDO PERRÍN, R., 1995, Arte Medieval (I) Galicia, T. X, A Coruña.

- 105 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2007/345-0

Recuperación e posta en valor do forno dos Mouróns, Buño-Malpica de Bergantiños (A Coruña) JOSÉ FRANCISCO DOVAL GALÁN

concello de Malpica de Bergantiños ten prevista, entre os seus proxectos culturais, a recuperación dos 4 fornos de cerámica que se conservan na localidade de Buño. O primeiro en ser recuperado foi o Forno do Forte en 1999, forno que lle dá nome ao ecomuseo que o acolle. Este conxunto etnográfico foi adquirido e recuperado pola Deputación Provincial da Coruña e, na actualidade, é un ecomuseo. Neste momento estamos a desenvolver unha segunda fase, consistente na recuperación e posta en valor da totalidade dos fornos existentes en Buño. O primeiro no que se consegue este obxectivo é no forno que nos ocupa, o Forno dos Mouróns, o cal, unha vez asinado o convenio polo que a dita estrutura é cedida polos seus titulares ao concello de Malpica de Bergantiños por un período de 25 anos, foi posible realizar un proxecto de restauración a través dunha subvención Interreg III.A-proxecto Turmas, do que era xefe de fila a Deputación Provincial. A finalidade deste labor de recuperación non era outra que a de conseguir que o forno tivera novamente o seu aspecto orixinal e poder seguir cocendo nel. A produción oleira do ecomuseo permite que sexa posible cocer tanto no Forno do Forte como no dos Mouróns. O proxecto de recuperación e posta en valor dos dous fornos restantes prosegue e prevemos que nun prazo non moi longo os 4 fornos de Buño estarán recuperados e funcionando. Forno dos Mouróns coceu por última vez na década de 1970. Fíxoo dun xeito illado, xa que fora na década anterior cando realmente tivera unha actividade cotiá. Nesta época

realizáronse unha serie de reparacións utilizando os novos materiais, ladrillo e cemento, para recuperar partes danadas polo uso. É habitual que a constante exposición á calor faga que rompan pedras do muro, que ceda algunha das caras ou que se deteriore calquera das súas partes. Dende mediados do século pasado, o uso de materiais tradicionais como son o barro e os cachotes foron perdendo vixencia respecto ao ladrillo, o cemento e o formigón, materiais máis fáciles de conseguir e manexar, recorrendo a eles para realizar as reparacións necesarias para un bo funcionamento do forno. Por outra banda, o abandono da estrutura durante uns 40 anos trouxo como consecuencia as deterioracións propias do seu abandono, perdéndose pezas como parte das pedras que serven de soporte aos cortaventos (paus e pólas que formaban unha pantalla para evitar as correntes de aire), cachotes do muro e deterioración clara dos tixolos macizos do anel (zona de carga da cerámica). O contorno inmediata do forno tamén sufriu unha clara deterioración co abandono, medrando a vexetación de xeito que en moitos momentos tapaba e invadía o forno así como a acumulación de lixo. Por último, ao carón do forno había casetas de madeira para gardar material como tixolo, ferramentas e outros útiles necesarios para a cocción, elementos que se perderon. A recuperación do aspecto orixinal fíxose a partir de fotos privadas de mediados do s. XX e coa axuda da xente que traballou neste forno e que conserva a memoria do seu estado. EVOLUCIÓN HISTÓRICA DO SOAR No soar ocupado polo forno non consta ningunha outra estrutura que non fose este forno, nin na planimetría do concello nin na memoria popular. En documentación privada do s. XVIII, faise mención ao Forno dos Mouróns polo que é de supoñer que debía estar situado neste soar e que é a mesma estrutura que chega ata nós. Este forno, hai moitos anos, sufriu unha reforma consistente na redución do anel (espazo de carga das pezas). O actual, evidentemente é moderno, xa que está realizado con ladrillo macizo refractario, mentres que o orixinal debe ser de pedra. Segundo a tradición oral, o anel primitivo permanece soterrado e rodeando o actual. O soar pertencente a este forno viuse reducido considerabelmente nos últimos 30-40 anos. As casetas que o acompañaban xa non existen, agás os muros que quedaron como límite do terreo, a pista que pasa ao carón do

Inicio das obras antes da retirada dos engadidos de ladrillo e cemento

- 106 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Recuperación e posta en valor do forno dos Mouróns, Buño-Malpica de Bergantiños (A Coruña)

forno invadiu o antigo espazo de traballo e boa parte do quinteiro na actualidade é o acceso a varias vivendas. En resumo, do espazo que pertencía ao Forno dos Mouróns, coas casetas anexas e un amplo quinteiro, só queda o xusto para a estrutura que se acaba de recuperar. METODOLOXÍA O control arqueolóxico realizouse segundo os termos do proxecto: · Seguimento da limpeza do contorno e dos muros, que estaban cubertos de vexetación. Esta limpeza realizouse manualmente. · Control da demolición dos engadidos de ladrillo e cemento, reparación da cachotaría e do tixolo refracAspecto final cos muros, pilares dos cortaventos, caseto e cuberta do forno tario do anel realizada, igualmente, de xeito manual. · Seguimento da reparación dos soportes de cor- recuperados taventos. · Seguimento da reposición, seguindo modelos tradicio- tratarse dunha limpeza superficial, sen remoción, unicamente nais, da caseta e cuberta de madeira. apareceron anacos de cerámica moi recente, a que quedou en · Seguimento do acondicionamento do contorno da boca superficie tras as últimas coceduras deste forno a primeiros coa construción da drenaxe e do empedramento. da década de 1970. Os anacos máis significativos, tres bordos, pertencen a dúas cazolas e a unha ola. Nos anos 60 e 70 do ESTRATIGRAFÍA século pasado foi un dos momentos nos que a demanda de Esta só se puido estudar na zona da boca, lugar que foi cazolas foi moi alta, polo que non resulta estraño atopar en acondicionado para empedrar, no resto, ao realizarse unica- superficie bordos destes recipientes. A produción de olas, mente remocións superficiais, non foi posible coñecer nin aínda que non tan demandadas, seguía a ser habitual. estudar a estratigrafía. A estratigrafía consta de dous niveis: CONCLUSIÓNS · A restauración e posta en valor do Forno dos Mouróns UE1: muro de cachotaría de louseña do forno. rematou recuperando o aspecto orixinal da estrutura e permiUE2: rocha base de pedra louseña. tindo que se poida utilizar novamente. · A ausencia de remocións en zonas con potencial arINTERPRETACIÓN DA ESTRATIGRAFÍA En toda construción tradicional búscase a rocha ou un queolóxico fixo que non se localizaran estruturas ocultas e nivel estable e firme para asentar a cimentación dun edificio. que os restos mobles localizados sexan de época contemporáNo caso dos fornos de Buño, o muro do forno vai sempre nea recente (décadas de 1960-1970). · A remoción principal realizouse na zona da boca para sobre a rocha. O motivo é que para construír un forno, e non ter que colocar o empedramento. Nesta zona rebaixouse rocha, xa facer unha escavación importante, buscábase unha zona de que os fornos están construídos escavando a rocha nunha pendente pronunciada que se rebaixaba e regularizaba para pendente acusada. · Reconstruíronse as estruturas de madeira anexas ao encaixar o anel, que debía ir escavado na rocha. Por este motivo, a base de todos os fornos é a rocha, construíndo forno seguindo os modelos tradicionais documentados fotograficamente a mediados do s. XX. sobre ela o anel e fóra o muro coa boca do forno. · Dende un punto de vista patrimonial, considérase que a restauración é axeitada, recuperando o aspecto tradicional RESTOS ARQUEOLÓXICOS Estruturas.- Non se detectou a presenza de ningunha es- da estrutura. Ao recuperar as partes danadas e limpar e recutrutura nova. perar o anel, este forno volve ser funcional, podendo ser Restos mobles.- Os restos mobles aparecen como conse- utilizado nas coceduras tradicionais que se veñen realizando cuencia da limpeza da vexetación do contorno do anel. Ao nos últimos 10 anos na localidade de Buño. - 107 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2007/444-0

Control arqueolóxico das tarefas de desentullo do pazo de Sober, concello de Sober (Lugo) IVÁN A. ÁLVAREZ MERAYO

denominado «Pazo de Sober», recollido baixo o código de referencia GA27059021 no Inventario de xacementos arqueolóxicos de Galicia, é un impresionante edificio de corte palaciano actualmente en ruínas. Seguindo as escasas referencias que del temos, o seu uso mantense no tempo preto de 1.000 anos, nos que de torre defensiva medieval, cunhas dimensións de 10x10x18 m, foi mudando ata se converter en pazo decimonónico cunha superficie enmarcada nun rectángulo de 50x25 m. A súa obra actual, edificada principalmente en cantaría, desenvólvese en tres andares, nos que abundaban balcóns e arcadas de corte italiano, amosando o edificio un patio, na entrada W, cara ao que se abren as estancias superiores. Coa intención de recuperar este lugar histórico e convertelo nun hotel de 5 estrelas, a empresa Alvaher 98, S.L., promotora das obras, solicítalle á Dirección Xeral de Patrimonio Cultural a preceptiva autorización, esta resolve, tras estudar o proxecto arquitectónico, permitir a actuación pero coa cautela de que se desenvolva baixo supervisión arqueolóxica. Presentado e autorizado o requirido proxecto arqueolóxico, remítese aviso do comezo das obras o día 6 de agosto de 2007, estas prolónganse o día 30 dese mesmo mes. Estes son os resultados.

Tras o estudo, confirmamos unha evolución clara nas distintas fases que conformarán o edificio actual. Tres son os elementos principais: a torre vella, o pazo primitivo e o pazo actual. O actual palacio ten a súa orixe nunha primitiva torre (torre vella), da que non podemos confirmar a existencia de estruturas que completen a súa poliorcética. Esta torre está situada no extremo SE do pazo primitivo e encerrada entre varios espazos do pazo actual. A concepción orixinal desta torre non debeu pasar do S. XIV, ben que, e en atención á lixeireza da análise dos muros que dela puidemos facer (os seus muros, coma os de todas as estruturas que se manteñen en pé, están enlucidos e/ou cubertos de hedras), as diferenzas constatadas na cantaría dos seus lenzos poderíannos indicar unha reconstrución parcial desta (pode servir como dato para unha hipótese atrevida, o feito de que a revolta irmandiña do S. XV tirou a fortaleza de Sober). A nivel morfolóxico esta torre comeza por un plinto na súa base e con cantaría nos seus lenzos, a modulación dos perpiaños presenta un aparello heteroxéneo nos seus tamaños, chegando a ser substituídos por cachotaría de boa calidade como ocorre na súa fachada SW, destacando que os seus lenzos interiores son de cachotaría.

Fachada do pazo primitivo dende NE

- 108 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Control arqueolóxico das tarefas de desentullo do pazo de Sober, concello de Sober (Lugo)

Lenzo conservado da torre do patio dende NW

Tras desta torre, entre os séculos XV e XVI, constrúense os diferentes espazos que configuran o que denominamos pazo primitivo (torre vella, corpo principal e torre do patio), proposta cronolóxica esta apoiada tanto na fiestra e portas medievais presentes no corpo principal coma, fundamentalmente, no deseño dunha troneira aparecida na torre do patio. O que denominamos corpo principal é unha superficie que con orientación NW/SE comunica a xa citada torre vella coa que denominaremos torre do patio dispostas ao seu SE e NW respectivamente. Este grupo de tres elementos constitúen o que hoxe podemos ver do primitivo soar. Comezamos agora a describir esta parte máis antiga, a orixe conservada do pazo da familia López de Lemos. No referido aos muros, varias son as observacións que cómpre recoller: Na súa fachada principal, orientada a NE, apreciamos diversos momentos construtivos, definidos ben polo tipo de obra, ou ben pola profusión de vans de distinta época. Así,

xunto a dúas portas de clara adscrición medieval e deseñadas no momento en que se concibiu a estrutura orixinal do pazo, unha de acceso, co escudo dos López de Lemos no tímpano apoiado sobre dúas ménsulas, e outra cegada por riba desta, á altura do segundo andar e con morfoloxía semellante, aparece unha nova porta rectangular, de adscrición decimonónica e construída tras practicar un buraco no muro da fachada. Esta porta ten o seu lintel partido porque o muro de carga orixinal non estaba deseñado para ter unha porta nese punto. Da torre do patio construída con fábrica de cantaría, unicamente conservamos en pé boa parte dos seus lenzos SW, hoxe tapado pola fachada do pazo actual e SE. Este elemento defensivo iníciase cun plinto de idéntica factura ao da torre vella, e conta cuns 10 m de lado. O completo desenvolvemento desta torre foi derruído coa construción dun patio a NW do pazo decimonónico, inda que temos identificados os seus alicerces e as súas primeiras fiadas. No lenzo conservado na súa fachada SE, atopamos un elemento que achega un dato importante: unha troneira de caixa con abucinamento interno e externo, característica das casas fortes do último terzo do S. XV e primeiro do S. XVI. Xunto con outros detalles construtivos, na observación da planimetría levantada comprobamos como o paramento da torre do patio forma un ángulo recto cos muros do corpo principal, mentres que o encontro destes coa torre vella se realiza cunha lixeira desviación, reducindo os graos, o que nos está a indicar unha falta de reformulamento na obra, é dicir, a torre vella xa estaba levantada cando se decidiu construír o edificio do pazo primitivo. Tras dun salto no tempo, no que non coñecemos a evolución do espazo (lembremos que no traballo non se fixo escavación ningunha, respectando as cotas de uso do último momento de ocupación), altérase a estrutura orixinaria, derrubando, por exemplo, parte da torre do patio para deixar un espazo diáfano, e integrando o resto de volumes dentro dun corpo de maiores dimensións. Así, encerrando dentro de si o pazo primitivo, entre finais do século XVIII e comezos do XIX, levántanse unha serie de estancias, cun total de tres andares, e ennobrecen o espazo mediante un perímetro de cantaría que denominamos «camisa», completándoo co deseño de cadansúa arracada italianizante, adquirindo este espazo un clásico aspecto palaciano.

- 109 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2007/627-0

Intervención arqueolóxica das obras de limpeza e posta en valor do cubo XXII, Porta Miñá, Muralla romana de Lugo ENRIQUE J. ALCORTA IRASTORZA

omo se expón no título, esta actuación enmárcase nun metros de largura, isto é, cun desenvolvemento dobre dos programa de intervencións arqueolóxicas e de posta en ramais habituais, pero similar ao rexistrado no cubo XXI que valor que afecta á globalidade da Porta Miñá, acceso da mura- conforma a outra metade do sistema defensivo superior da lla de Lugo, aberto no punto central do seu flanco SW. Este porta, intervido en datas anteriores. Non obstante, sobre este programa inclúe actuacións realizadas ao longo dos últimos esquema observáronse algunhas novidades que, probabelmente tres anos, actuando con anterioridade nos cubos 20 e 21, en razón da súa ligazón co sistema defensivo xeral da citada tanto a pé de muralla, intramuros, como nos paramentos porta, viñan reforzar os seus mecanismos. Así, o ramal seteninteriores, no adarve e, en fin, sobre a propia porta. Con esta trional, en vez de desembarcar directamente no adarve, como sucesión de accións pretendíase rexistrar e revalorizar os ele- ocorría co meridional, abríase a un ámbito aberto que parecía mentos arquitectónicos que conformaban o sistema defensi- comunicar coa prolongación, a esa altura, da «garita» ou convo orixinal desta porta, así como as alteracións que este sufriu traporta interior rexistrada ao pé do muro no citado segmenco devir dos séculos posteriores. A continuidade das inter- to. Por outra parte, e no punto de remate superior do citado vencións, e o seu interese, residía no feito de que a Porta ramal, observáronse os restos doutro acceso graduado, conMiñá é na que menos alteracións parecen observarse de entre servándose unicamente os dous chanzos inferiores, comunias consideradas romanas da nosa muralla, co cal conservaría mellor as súas características e disposición orixinais o que, unido á circunstancia de encontrarse exenta de edificacións acaroadas, permitía, en segundo lugar, unha maior «liberdade de acción» arqueolóxica. Con este punto de partida, a descrición dos resultados desta intervención, en especial de cara á interpretación xeral do sistema defensivo, debe realizarse conxuntamente cos obtidos nas anteriores campañas, brevemente bosquexados en resumos de intervención anteriores. Polo tanto, comezaremos cunha descrición dos elementos rexistrados nesta campaña para, posteriormente, unilos cos precedentes. Os labores realizados neste ano, concernentes ao cubo XXII, torre de flanqueo meridional da citada porta, concretáronse basicamente en tres accións: supresión de elementos engadidos no adarve ata localizar os correspondentes á fábrica orixinal, estudo do pano interior para proceder, como no adarve, á supresión de elementos engadidos e, finalmente, descubrimento da bóveda actual da porta, con intradorso case a rentes coa cota do actual adarve, para proceder ao seu saneamento. Posteriormente, estas tarefas completáronse coas de remontado e reposición de elementos de cara á posta en valor, aínda inconclusa, do conxunto defensivo global conformado polos cubos XXI e XXII, ademais de pola propia porta. No que se refire aos descubrimentos efectuados no adarve, localizouse un novo acceso de chanzos graduado que, nas súas liñas básicas, responde ao modelo, reitarado na nosa muralla, de rampla de acceso graduada e ramais Vista xeral do sistema defensivo do cubo XXI, coa porta en primeiro termo, a posteriores enfrontados igualmente graduados, de dous prolongación da «garita» acaroada, e máis aló, o accceso graduado ao adarve

- 110 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Intervención arqueolóxica das obras de limpeza e posta en valor do cubo XXII, Porta Miñá, Muralla romana de Lugo

Fotocomposión do acceso ao cubo XXII

cando este ámbito posterior do ramal co adarve se ben en sentido transversal, remontándose por enriba do muro de peche da caixa das escaleiras. Neste mesmo ámbito posterior, localizouse unha intrigante perforación rectangular, duns 15 cm de lado (sentido N-S) por 30 cm (E-W), realizada aparentemente mediante encofrado, situada por detrás do muro do mesmo lado da cámara superior da porta ou cámara de maquinaria. O seu baleirado, que resultou extremadamente dificultoso dada a angostura da apertura, conduciunos a uns 3,75 m de profundidade, desde a cota do achado (4,5 m desde a do actual adarve), onde parecía situarse o tope da perforación que viría coincidir, de maneira aproximada, co punto de separación entre o punto máis alto do vano inferior da porta e o solo da cámara superior. A xeito de hipótese, estímase que esta perforación se puido utilizar como carril para o esvaramento duns supostos contrapesos que facilitarían a manipulación da rexa, recollida na cámara superior que, unha vez abatida, serviría de peche externo da porta propiamente dita. Outro elemento que cómpre resaltar é unha especie de caixa, de apenas 60 cm de fondo, aberta neste muro de peche. Cal puido ser a súa función é algo que descoñecemos, en todo caso, a súa saída coincide co segundo chanzo do ramal setentrional. En canto á actuación realizada na parte inferior, consistiu na supresión dos panos decimonónicos que, a xeito de forros, se engadiron sobre o macizado orixinal. Desta maneira, puido ser contemplado o sistema de construción orixinal do núcleo, baseado na habitual disposición en capas, pero non en deposición horizontal, senón en oblicuo, abríndose en abano cara á porta, para servir de contrarresto aos empurróns da bóveda. Á altura de arrinque desta, a disposición volvía retomar o sentido horizontal, elevándose así ata a altura total da muralla neste punto. Unha xunta no lateral meridional deste sistema

construtivo, xunta coincidente co remate correspondente da «garita» ou contraporta interior, inducía a pensar que o alzado da porta, polo menos ata o límite das garitas, se realizou de maneira independente do resto da estrutura construtiva da cerca, alzándose primeiro esta dada a súa maior complexidade construtiva e a necesidade de apear a bóveda. Outra das operacións de limpeza no paramento externo reside no desmonte do cegamento dunha porta, con dintel de ladrillo moderno, aberta a uns 10 m da porta, cara ao sur. Tal liberación permitiu o descubrimento dun ámbito cuadrangular, tapoado con recheos de terra con material moderno e cuberto con grandes laxes de lousa sustentadas sobre raís metálicos reaproveitados. As paredes encontrábanse forradas mediante paramentos de laxes de lousa con diferente despezamento e aglutinante mentres que o chan o conformaba un compacto de morteiro de cal e laxes de lousa entremesturada. O acceso a este ámbito alzábase uns 40 cm por enriba da cota de solo actual. Ignórase a súa función e cronoloxía. Apenas se recuperaron materiais e, en todo caso, pouco fiables de cara a proporcionar unha datación medianamente fiable do momento de amortización e recheo deste acceso. O engarzamento dos diversos elementos arquitectónicos rexistrados nesta e nas precedentes campañas de intervención do contorno da Porta Miñá permite formular, coas debidas reservas, a composición do sistema arquitectónico desta porta así como o seu sistema defensivo, tránsito e vixilancia. Na primeira liña tería, polo tanto, unha porta defendida por unha reixa cara ao exterior e unha porta con dobre batente cara ao interior, sobre a que se alzaría unha cámara superior, actualmente abovedada con tres faixóns de mampostaría de lousa, se ben con reformas, entendida como «sala de maquinaria», labor compaxinado co de vixilancia. Cara ao interior, e pegadas ao paramento interior, dúas «garitas» ou «contraportas»

- 111 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Intervención arqueolóxica das obras de limpeza e posta en valor do cubo XXII, Porta Miñá, muralla romana de Lugo

completarían o control e vixilancia interior da porta, alzándose estas, segundo estimamos, ata o adarve, dispoñendo, polo tanto, de dúas ou tres alturas, comunicándose acaso coa «sala de maquinaria» mediante algún acceso exterior e, no seu coroamento, cos sistemas de acceso descubertos no adarve. Nel, os habituais sistemas de accesos en chanzos graduados, probablemente accesibles a través de banzos móbiles, permitirían o acceso directo ao adarve e aos correspondentes cubos a través das diferentes caixas de escaleiras, de dobre largura, conformando o conxunto de elementos un complexo sistema defensivo, tanto cara ao exterior como cara ao interior. Non obstante, para rematar esta breve descrición permitiránsenos algunhas observacións finais. O sistema descrito correspóndese co rexistrado nesta Porta Miñá. Con todo, a posibilidade de extrapolar este ao resto das portas presenta algunhas dificultades xa que, por exemplo, no cubo 28, torre de flanqueo da próxima Porta de Santiago, localizouse un

acceso de chanzos graduados de tipo «ordinario» sen a complexidade estrutural do detectado nesta actuación. Doutra parte, cómpre engadir que a cota do desembarco do ramal setentrional do cubo XXII se localiza a uns 50 cm por debaixo da rosca exterior da clave da bóveda da cámara superior da porta, co que a comunicación directa entre as caixas descubertas nos cubos XXI e XXII, e polo tanto entre estes, veríase dificultada. En definitiva, e a xeito de resumo, temos que felicitarnos, novamente, polo feito de que o bo estado de conservación da nosa muralla permita a detección de elementos tan singulares e significativos, sen apenas parangón en recintos murados de época baixo imperial e, en calquera caso, únicos entre os recintos defensivos do Noroeste peninsular. Elementos que din moito da alta calidade da enxeñaría defensiva empregada no seu alzado. Pero elementos que tamén proporcionan novas interrogantes de cara a futuras investigacións.

- 112 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2007/646-0

Levantamento volumétrico e lectura de alzados do conxunto da igrexa da Ascensión e forno de Santa Mariña, Augas Santas, Allariz (Ourense) REBECA BLANCO ROTEA, SONIA GARCÍA-RODRÍGUEZ, PATRICIA MAÑANA-BORRAZÁS, CRISTINA MATO-FRESÁN, ALBERTO RODRÍGUEZ-COSTAS 1 sta intervención arqueolóxica realizouse con motivo da execución do proxecto arquitectónico de actuación no contorno do forno da Santa encargado ao arquitecto Manuel Seoane Feijoo. Coa finalidade de afondar no coñecemento do edificio con anterioridade á realización do proxecto, sobre todo no caso do muro que estaba proxectado desmontar e que había que documentar graficamente, a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural encárgalle á Unidade de Arqueoloxía da Arquitectura do Lapa–Laboratorio de Patrimonio, IEGPS-CSIC o seu levantamento volumétrico e a análise estratigráfica de alzados. Os obxectivos fundamentais do proxecto eran os seguintes: · Realizar unha exhaustiva planimetría do edificio. · Documentar e rexistrar as estruturas que forman parte do conxunto. · Analizar as técnicas construtivas identificadas. · Determinar a secuencia construtiva do edificio e a súa funcionalidade. · Datar, de forma relativa, as fases do monumento.

As metodoloxías empregadas foron as seguintes:

· Análise do estado da cuestión sobre a basílica da Ascensión e Os Fornos, o castro de Armeá e os monumentos con forno, a partir das fontes bibliográficas existentes. · Levantamento volumétrico con topografía de alta definición (HDS) mediante tecnoloxía de escáner con láser. Empregáronse en campo un láser escáner terrestre, unha estación total topográfica e un GPS para posicionamento global. · Análise estratigráfica de alzados ou lectura de paramentos, coa finalidade de identificar a secuencia construtiva do conxunto. RESULTADOS DA INTERVENCIÓN O levantamento volumétrico Os traballos realizados inclúen a toma de datos topográficos en campo e a unión dos escaneados obtendo unha volumetría xeral, a partir da cal se extraeron as plantas da basílica e da cripta, varias seccións, perspectivas e ortoimaxes dos alzados. Actualmente, estanse debuxando en CAD os volumes xerais do conxunto. Dos datos obtidos cabe destacar, por un lado, a posibilidade de visualizar tridimensionalmente a conexión real entre a basílica e a cripta; por outro, recolleuse a xeometría dos arcos faixóns e das bóvedas da cripta, permitindo rexistrar tanto os seus problemas estruturais como a diferenza entre a xeometría das bóvedas que cobren os tres tramos do sector 2, que van aumentando de cota a medida que nos aproximamos á zona do forno. Este último dato é indicativo de que o sector 3 estaría construído con anterioridade ao sector 2 e, para salvar o van da bóveda de medio punto, elévase a altura da bóveda apuntada que cobre o terceiro tramo do sector 3. Aínda que a bóveda do sector 3 se apoie nunha moldura de similares características ás molduras do sector 2, parece que nas bóvedas apuntadas se reciclan algunhas cantarías nas que se labra a moldura de bodoques, cando non se reutilizan as propias molduras.

A lectura estratigráfica Aínda que é cedo para falar de resultados definitivos, podemos anticipar unha hipótese da evolución construtiva do edificio e da súa cronoloxía, baseada nos resultados da análise estratigráfica. Situación da basílica de Armeá e Os Fornos en relación cos lugares de Augas Santas e Armeá, o castro ou Cibdá de Armeá e as vías de tránsito

FASE I: ÉPOCA CASTREXA.- Como xa apuntaron varios autores, a orixe do conxunto atópase na cripta. Con este primeiro - 113 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Levantamento volumétrico e lectura de alzados do conxunto da igrexa da Ascensión e forno da Santa Mariña, Augas Santas, Allariz (Ourense)

tirio de Santa Mariña e coa reutilización e cristianización deste espazo, constrúese a estancia localizada diante do forno, unha estancia de planta retangular con muros de cantaría moi irregular con materiais reciclados. No alzado leste desta estancia recíclase a pedra formosa, aínda que non se pode asegurar sen unha escavación arqueolóxica que esta non se atope in situ 2. Esta fronte péchase ao norte da pedra formosa cun muro de cachotaría irregular e polo sur cunhas grandes lousas. Neste muro sobresae un cano cuxa boca se restaurou con posterioridade ao ano 19523, e que é coetáneo ao propio muro. Verte nun depósito de auga, realizado tamén con grandes lousas, aínda que non podemos asegurar se este depósito debe incluírse nesta etapa ou nunha posterior. Dentro desta fase inclúese unha segunda canle que corta a da fase I, de sección cuadrangular, e parcialmente cuberta por grandes lousas, que parte do depósito de auga actual e, polo tanto, vinculada a el.

Superposición das plantas da cripta e da basílica coa indicación dos sectores de traballo. Na parte baixa da figura recóllese un debuxo en perspectiva da cripta realizado a partir do escaneado do conxunto

momento vincúlase a construción do forno (incluíndo as dúas lousas que se localizan na súa entrada), o corte na rocha para construír unha canle que continúa baixo o muro leste da basílica cun muro de cachotaría irregular, unha laxa a modo de pontella sobre a canle e os restos dun muro tamén de cachotaría irregular. Polo tanto, como hipótese de partida, poderiamos dicir que son os restos dun monumento con forno. Tendo en conta a bibliografía consultada, os monumentos con forno constan dunha serie de estruturas como o forno, dúas estancias que o anteceden, a pedra formosa, un depósito de auga e unha canle, entre outras. Estes elementos están presentes na cripta, porén, parece que a pedra formosa se reutilizou nunha fase posterior, aínda que tería unha clara vinculación orixinaria co forno. O actual depósito de auga tamén sería posterior. FASE II: POSIBLEMENTE ALTO MEDIEVAL.- Nun segundo momento, pode que vinculado coa difusión da lenda do mar-

FASE III: POSIBLEMENTE ENTRE O SÉCULO X E O XII.Neste momento, cóbrese a estancia da fase II cunha bóveda de canón de medio punto realizada en cantaría de granito. Descansa nunha moldura de bodoques característica do románico galego. Para a construción desta bóveda elévase o alzado leste do forno cun muro de cachotaría irregular, imitando ao aparello do forno pero sen morteiro, onde se recicla unha moldura achaflanada. Tamén se corta tanto a pedra formosa como as lousas do seu lado sur para encaixar as pezas sobre as que se apoia a bóveda. Incluímos nesta etapa, aínda que con dúbidas, os cortes na rocha das escaleiras do lado norte sobre os que se apoian os chanzos actuais, que puideron formar parte dunha estrutura de baixada anterior. FASE IV: FINAIS DO SÉCULO XIII – PRINCIPIOS DO SÉCULO XIV.- Dentro desta fase identificáronse dúas etapas, que posiblemente correspondan ao mesmo programa construtivo. Corresponderíanse coa construción da basílica da Ascensión sobre as estruturas anteriores, datada por diferentes autores en torno a finais do século XIII ou principios do XIV, data que parece corresponderse coas técnicas, o sistema construtivo e a decoración documentada no edificio. Etapa IVa: Construción dos muros e da bóveda do sector 2 e os muros inconclusos da basílica na planta superior. A continuidade construtiva entre a cripta e a basílica apréciase na relación directa entre os muros da cabeceira e as esqueiras, no tipo de aparello, na decoración e nas marcas de canteiro.

- 114 -

Etapa IVb: Os arcos faixóns do sector 2 da cripta non serían coetáneos ao abovedamento xa que para a súa colocación se practican unha serie de cortes tanto nos alzados coma nas bóvedas. Posiblemente, ao iniciar a construción da planta superior, se decida reforzar as bóvedas da cripta. Por outra banda, o actual enlousado deste sector, aínda que está modificado en época contemporánea, sería coetáneo ou posterior a esta fase, xa que as diferentes pezas que o conforman péganse aos arcos faxóns e aos alzados e bóvedas da etapa IVa. Xa en época contemporánea, documéntanse distintas reparacións e reformas puntuais, como no enlousado, na boca do cano que verte ao depósito, a tapia con cemento de varias

fendas, a reposición de pezas no coroamento dos muros da basílica, a colocación das rexas de ferro nas entradas ou a gabia que circunvala exteriormente parte do edificio.

NOTAS 1 LAPA - Laboratorio de Patrimonio, IEGPS-CSIC. 2 Esta zona xa foi escavada con anterioridade, polo menos por Chamoso Lamas (1955: 59-60). 3 Tanto Lorenzo Fernández (1948: 179) coma Chamoso Lamas (1955: 60) sinalan que a boca do cano se encontraba rota a rentes do muro. Esta peza foi reposta, para o cal se corta parcialmente a lousa dende a que se asoma para introducir o cano.

- 115 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2007/697-0

Control arqueolóxico da remoción de terras nas obras da igrexa de Santa María de Mezonzo, Vilasantar (A Coruña) ENRIQUETA LÓPEZ RODRÍGUEZ

ende a Consellería de Cultura e Deporte promóvese a realizacion dunhas obras de acondicionamento da igrexa de Santa María de Vilasantar e do seu contorno. Estas obras foron executadas pola empresa Neor, S.A. A realización dos traballos arqueolóxicos de control das remocións de terras responden á aplicación da lexislación que rexe para a execución de obras en inmobles inventariados como BIC. Neste sentido, é preciso indicar que a igrexa de Santa María de Mezonzo goza desta consideración segundo o establecido polo Ministerio de Instrución Pública e Belas Artes no Decreto do 5/06/1931 (GAC nº 155, do 4/06/1931) polo que é declarado monumento nacional. A necesidade de realización da actuación vén imposta por criterios de conservación do patrimonio construído e, basicamente, consisten na eliminación de vexetación no contorno do ben patrimonial. Trátase, polo tanto, dunha actuación de carácter preventivo, limitada e para executar en dous ámbitos de actuación concretos: · A corta e arranca dos cotos de dúas tullas sitas ao norte da fachada da igrexa de Santa María a unha distancia de entre 3 e 3,5 metros. Esta intervención presenta afección arqueolóxica canto a que implica a realización de movementos de terra, aínda que con carácter limitado. · A limpeza e roza da vexetación dunha estrutura pegada ao extremo sur da fachada oeste e retirada no seu interior dunha capa de cemento para nivelar logo o solo en pendente

Panorámica de Santa María de Mezonzo

e así facilitar a súa drenaxe evitando humidades no interior da igrexa. Esta estrutura, que non está cuberta nin ten acceso, presenta unha planta cadrada formada por muros construídos en cachotaría de granito e pegados á fábrica da igrexa. Estes muros alcanzan unha altura de aproximadamente 2,5 metros e polas características do seu alzado parecen vincularse ao conxunto de arcos de medio punto que, cerrando o adro pola parte sur, semellan ser o acceso aos desaparecidos claustros do mosteiro. A funcionalidade da devandita estrutura resulta descoñecida. O noso traballo de control arqueolóxico consistiu na inspección visual exhaustiva da terra removida co fin de poder recoller os materiais de natureza arqueolóxica que puidesen aparecer, no rexistro gráfico e documental de todas as obras e elementos de interese e na supervisión das tarefas de remoción previstas no subsolo para determinar se aparecía algún tipo de material ou estruturas significativas dende unha perspectiva arqueolóxica. Para a corta e arranca dos cepos das árbores empregáronse medios mecánicos, concretamente pa-escavadora con cazo de pequeno tamaño. Para a retirada do cepo 1, o situado máis ao leste dos dous, escavouse unha área de forma elíptica cun diámetro SW-NE de 2,95x3,20 metros e cunha potencia máxima de 1,10 metro. No perfil leste aparece unha drenaxe da igrexa en sentido NE-SW, trátase dunha tubaxe de cemento actual que está asociada a unha gabia rechea de grava. Non aparece ningún outro tipo de estrutura e son escasos os restos de pedra. Estratigraficamente documéntase un nivel de terra vexetal e un nivel de entullo que contén abondosos materiais contemporáneos: tella (moi rolada), algún plástico, restos de xeotéxtil etc. No caso do cepo 2, a área escavada presenta forma alongada en sentido E-W, medindo 3x3,70 metros e unha potencia máxima de 1 metro. Non aparecen estruturas, aínda que si numerosas pedras, algunhas das cales presentan cara. Estratigraficamente aparece unha primeira capa de terra vexetal de cor negra, escasamente compacta e cunha potencia duns 10 cm, seguida dun nivel de terra de cor ocre de aproximadamente 70 cm de potencia que semella ser unha mestura de xabre removido e area e, por último, un nivel de terra de cor negra-parda, orgánica, que é bastante similar á capa de terra vexetal con bolsas de xabre e area. En xeral, a terra removida presenta unha menor

- 116 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Control arqueolóxico da remoción de terras nas obras da igrexa de Santa María de Mezonzo, Vilasantar (A Coruña)

Fachada norte do templo unha vez taladas as tullas e rexerado o terreo

compactidade que no caso anterior e os materiais documentados, basicamente tella, aparecen en menor cantidade pero menos rolados. En ningún dos dous casos se documentou ningún material nin estrutura de natureza arqueolóxica. A actuación dentro da estrutura cuadrangular pegada á fachada oeste, á que se accedeu con escadas manuais, consistiu na roza manual da vexetación que a cubría e na retirada, tamén manual, dunha capa de cemento duns 4 cm de espesor que a sollaba, para logo nivelar o solo en pendente con morteiro de cal e sobre el colocar unha chapa de zinc de xeito que verta as augas cara a un desaugadoiro existente no muro oeste da estrutura. En definitiva, e como conclusión, cómpre dicir que non se documentou ningunha nova estrutura, resto nin material de interese arqueolóxico durante os traballos de control arqueolóxico das remocións de terras realizadas nas obras de acondicionamento de Mezonzo.

- 117 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO

CD 102A 2007/774-0

Estudo do terreo de cimentación de grúa para as obras na igrexa de Santa Mariña, Arcos da Condesa, Caldas de Reis (Pontevedra) MANUEL ANXO LÓPEZ-FELPETO GÓMEZ

n aplicación das cautelas derivadas da protección patri- mediante accionamento hidráulico automático e consistirían monial da igrexa parroquial de Santa Mariña de Arcos na introdución no terreo dunha puntanza cónica de 20 cm2 da Condesa (Caldas de Reis, Pontevedra) e do seu contorno, de área mediante impactos dunha maza de masa 63,5 kg, en catalogada, nas NN. SS. do planeamento municipal, de intere- caída libre desde unha altura de 76 cm4. No segundo, debe se arquitectónico (grao de protección I) e con motivo dos entenderse o termo de calicata desde a perspectiva xeotécnica traballos previos (estudo xeotécnico do terreo) para a cimen- (diferindo sensiblemente da arqueolóxica) como un concepto tación da infraestrutura (grúa) necesaria para a execución das xenérico que agrupa escavacións de formas diversas (pozos, obras de rehabilitación previstas no edificio (consistentes no gabias, rozas, etc.) que permiten unha observación directa do acondicionamento da cuberta e artesoado), levouse a cabo terreo a certa profundidade, así como a toma de mostras e, unha intervención arqueolóxica materializada na supervisión eventualmente, a realización de ensaios in situ. Finalmente, executáronse os traballos que atinxiron o adro dos movementos de terras derivados daqueles. O templo, que as escasas referencias bibliográficas locali- da igrexa (beira sur-sueste), practicando dous ensaios e unha zadas1 adscriben á época contemporánea (s. XIX), malia re- calicata (cunhas dimensións en planta de 110 x 120 cm, acatrotraer a súa orixe ao Medievo con base no achado de ele- dando unha cota máxima relativa de -108 cm). mentos arquitectónicos románicos, consta de tres naves A súa supervisión permitiu a constatación, desde o punparalelas, con columnas ao centro e bóveda en espello en tres to de vista estratigráfico, dunha secuencia de distintos paplanos. quetes deposionais antrópicos, en relación de superposición En concordancia coas formulacións previas2, a metodo- correlativa, amosando os superiores (u.u.ee. 1, 2) a función loxía considerada entendeuse orientada a observar a confor- de nivelación e/ou recheo do espazo perimetral da igrexa mación dos posibles elementos do subsolo (indicios de anti- (axardinado) e tendo como base unha capa (u.e. 3), só pargas estruturas e/ou actividades de ocupación da área...), co cialmente escavada, que presentaba evidencias de remocións fin de delimitar as relacións entre implantacións preexistentes resultantes de exhumacións dos restos do cemiterio vello no e a actual, establecer a súa adscrición tipolóxica e crono- seu traslado aos novos panteóns (realizados, segundo testecultural e valorar, en última instancia, a incidencia que a ade- muñas da veciñanza, a primeiros dos anos setenta do século cuación para a localización pretendida do enxeño poida ter pasado). sobre calquera elemento arqueolóxico, no marco de actuación prevista, coa finalidade, non só de evitar alteracións innecesarias, senón mesmo de procurar as alternativas convenientes. O control arqueolóxico, levado a cabo o día 25 de xaneiro de 2008, consistía pois, na inspección dos labores vinculados á proposta de estudo xeotécnico3 e que tiñan por obxecto, por unha parte, a determinación das unidades litolóxicas que conformasen a zona de estudo e a súa caracterización xeotécnica, agrupándoas por niveis de comportamento xeomecánico semellantes e, por outra, a comprobación da idoneidade do tipo de cimentación de grúa a partir das peculiaridades xeotécnicas observadas nos materiais. Co propósito de precisar estas variables, foi exposta unha dobre estratexia consistente na execución de ensaios de penetración dinámica (tipo DPSH) que profundarían ata rexeitamento e dunha calicata. No primeiro caso, trataríase de ensaios Igrexa parroquial de Santa Mariña. Vista xeral sur-sueste.

- 118 -

I. PROXECTOS DE CONSERVACIÓN E POSTA EN VALOR · 2. PATRIMONIO CONSTRUÍDO Estudo do terreo de cimentación de grúa para as obras na igrexa de Santa Mariña, Arcos da Condesa, Caldas de Reis (Pontevedra)

Calicata xeotécnica. Vista norte.

Desde a óptica arqueolóxica, pódense asignar crono-culturalmente as unidades estratigráficas observadas ao período contemporáneo (mesmo actual, como queda especificado) e non se detectou a presenza de estruturas, materiais ergolóxicos ou indicios de interese. Considerada a actuación nos seus aspectos normativos, e dado que os resultados do estudo xeotécnico non permitiron acreditar a idoneidade do terreo para soportar unha estrutura (grúa) que puidese resultar operativa cos fins pretendidos sen derivar, para o seu asento, en acomodacións que poidan supor remocións de terras5 (mesmo dun volume tal que non parecerían procedentes en relación cos seus obxectivos en obra), deixouse constancia, no documento técnico6 pertinente, da necesidade de se amparar e de lle dar cumprimento ao disposto na lexislación vixente en materia de patrimonio arqueolóxico de se derivar calquera outra intervención complementaria da realizada en relación coa igrexa de Santa Mariña e/ou contorno inmediato.

1 GRAN ENCICLOPEDIA GALLEGA SILVERIO CAÑADA (2003): Vox «Arcos da Condesa (Santa Mariña)», T. III, pp. 155-157. 2 LÓPEZ-FELPETO GÓMEZ, Manuel Anxo (2007): Proxecto de intervención arqueolóxica (control arqueolóxico): estudo do terreo de cimentación de grúa (acondicionamento de cuberta e artesoado na igrexa parroquial de Santa Mariña). Arcos da Condesa, Caldas de Reis (Pontevedra). Inédito. Depositado na Dirección Xeral de Patrimonio Cultural (Xunta de Galicia). 3 Elaborada e executada pola empresa EUROCONSULT. 4 O parámetro que se obtén reflicte o número de impactos necesarios para penetrar no terreo a intervalos de 20 cm (N20). O ensaio remataría cando fosen superados os 100 petos para unha penetración de 20 cm. (N20>100) ou ben cando tres valores consecutivos N20 sexan iguais ou superiores a 75 golpes. 5 Com. verbal dos responsables de EUROCONSULT. 6 LÓPEZ-FELPETO GÓMEZ, Manuel Anxo (2008): Informe valorativoMemoria técnica da intervención arqueolóxica (control arqueolóxico): estudo do terreo de cimentación de grúa (acondicionamento de cuberta e artesoado na igrexa parroquial de Santa Mariña). Arcos da Condesa, Caldas de Reis (Pontevedra). Inédito. Depositado na Dirección Xeral de Patrimonio Cultural (Xunta de Galicia).

- 119 -

- 120 -

II ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS

1. Ámbito urbano

- 121 -

- 122 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2007/043-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da rúa Sánchez Bregua, A Coruña VÍCTOR TOMÁS BOTELLA

intervención arqueolóxica realizada no inmoble n.º 2 da rúa Sánchez Bregua da cidade da Coruña veu esixida por resolución da Comisión Territorial do Patrimonio Histórico Galego da Coruña, en función da tramitación, para a obtención de licenza, do Proxecto básico reformado para a reconstrución, ampliación e agrupación funcional de dous edificios, para destinalos a 14 vivendas e tres locais comerciais. Maio 2006, redactado polos arquitectos José Mantiñán Soler e José Ramón Miyar Caridad e promovido por Promotora de Viviendas Urbanas, SL, obtivo autorización da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural con data do 31 de xaneiro de 2007 e foi executada entre o 12 de febreiro e o 14 de marzo do mesmo ano. O inmoble obxecto de actuación está situado no barrio do 1.º Ensanche (Campo do Carballo), na rúa de nome Sánchez Bregua, nun sector urbano creado a partir da derruba, no ano 1869, das murallas que defendían a Cidade Baixa (Fronte de Terra) construídas orixinalmente no s. XV e reformadas e reforzadas por medio do seu abaluartamento no s. XVIII. Este é o motivo da actuación preventiva prescrita, a pesar da súa situación fóra da zona de protección arqueolóxica do PEPRI do concello da Coruña. Realizouse unha actuación de sondaxes arqueolóxicas e, dada a superficie total da planta baixa do inmoble, proxectouse a prospección de 31,00 m2 a partir de tres unidades de sondaxe de 3 x 3 m (9,00 m2) e unha de 2 x 2 m (4,00 m2) situadas no seu interior e aproximadamente equidistantes. Foron escavadas con metodoloxía arqueolóxica ata a profundidade prevista no proxecto de actuación, cunha fondura máxima de 2,50 m por motivos de seguridade. Dada a detec-

ción de restos da muralla histórica na unidade de sondaxe 2 e, tras a visita dos técnicos arqueólogos da Oficina de Rehabilitación do concello da Coruña e da Comisión Territorial do Patrimonio Histórico Galego da Coruña, acordouse, con consentimento expreso da entidade promotora, a ampliación desta sondaxe para un mellor rexistro dos bens para documentar. A actuación preventiva permitiu a documentación do subsolo existente baixo o inmoble nunha proporción que, polos resultados obtidos, é representativa. Unicamente nunha das sondaxes (a 2) foron detectados restos arqueolóxicos de interese en posición primaria que permiten falar da conservación de vestixios con valor histórico e patrimonial (s. XVIII), aínda que noutros puntos foron rexistrados restos mobles doutra adscrición cultural (romana) que, pola súa situación espacial e relación estratigráfica, temos que coidar ata que non sexan posibles maiores precisións, como descontextualizados. Foron recollidos fragmentos de material construtivo (tégula e ímbrice) e doméstico, con presenza de terra sigillata e cerámica común e indíxena. O resultado principal acadado foi o rexistro dos restos conservados da Fronte de Terra, muralla da Peixarí—a coruñesa derrubada a partir do ano 1869, obxectivo principal desta actuación arqueolóxica preventiva. Na sondaxe 2, a unha cota mínima de +/- 0,50 m. do N0 (+/- 0,15 m da soleira da planta baixa neste punto), foi detectada a fábrica conservada desta estrutura defensiva. O muro ten unha anchura aproximada de 2,70 m, conserva unha altura de +/- 2 m e segue un trazado no seu eixe lonxitudinal de orientación leste-oeste. A súa cara externa ten

Perfíl con sección muralla

- 123 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da rúa Sánchez Bregua, A Coruña

Vista do treito da muralla do Frente de Tierra

sección en noiro, con maior anchura na base, onde presenta, ademais, un chanzo para mellor asentamento de algo máis de 0,35 m de anchura. Está realizada con grandes bloques graníticos, de forma irregular, asentados con ripios ou cuñas de pedra e un morteiro de gran dureza a base de xabre, area e cal. A cara interna semella ter sección vertical realizada con pedra de menor tamaño e preséntase, na altura vista, achegada a unha forte capa de arxila marela, terreo natural, polo que non debe presentar un paramento coidado. Entre ambos os paramentos existe un recheo formado por pedra sen traballar e barro de cor marela. Foi exhumada nun treito de 3,40 m.

Foron recollidos, nesta sondaxe 2, materiais, principalmente cerámicos, do s. XIX, con presenza maioritaria de olas e xerras de acabado plumífero e pratos e fontes de cobertura estannífera. Foron tamén documentados restos de ferro (cravos e grampas) e algún resto de fauna doméstica. Non foi rexistrado ningún material moble de adscrición romana, a diferenza das restantes sondaxes abertas, podendo adscribir os máis antigos observados na base da muralla ao s. XVIII, con cerámicas de tradición medieval. As sondaxes 3 e 4, no exterior da liña defensiva, reflicten na súa estratigrafía unha potente secuencia de vertidos e recheos con material de refugallo, uns quizá debidos a sedimentacións naturais e outros de orixe antrópica, debendo salientar a recollida de material romano en depósitos de orixe mariña ao pé da obra defensiva colmando o foxo desta, orixe denunciada pola presenza abondosa, neste mesmo nivel, de material atípico, como pequenos nódulos e lascas de sílex de cor branca, caramelo ou negro. Como conclusión, a prospección realizada no subsolo do inmoble n.º 2 da rúa Sánchez Bregua da Coruña permitiu realizar unha valoración axeitada da súa potencialidade arqueolóxica e valorar o grao de impacto que van supoñer as obras de rehabilitación previstas, conforme ao proxecto sometido a solicitude de licenza urbanística. Foi recoñecido un muro de 2,70 m de anchura, que identificamos como pertencente á estrutura defensiva que pechaba a Peixaría coruñesa coñecida como Fronte de Terra, obra realizada nas reformas acometidas no s. XVIII. Trátase dun treito do flanco do Baluarte da Torre de Abaixo, posteriormente Baluarte do Príncipe, deseñado polo enxeñeiro D. Miguel Marín no ano 1763, sobre proxecto de D. Francisco Llovet do ano anterior e realizado entre os anos de 1764, no que se aproba, e 1770. Este baluarte será derrubado no 1869, abríndose a rúa do Pacto Federal que, en 1880, pasará a chamarse, como na actualidade, rúa Sánchez Bregua.

- 124 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2007/351-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais no inmoble número 21 da rúa Travesa, Santiago de Compostela MARÍA MARTÍN SEIJO

intervención arqueolóxica no inmoble nº 21 da rúa Travesa situado no centro histórico de Santiago de Compostela veu motivada pola aplicación da normativa urbanística e patrimonial vixente. O edificio está dentro do Plan Especial de Protección e Rehabilitación da cidade histórica de Santiago de Compostela, motivo polo que a Administración competente considerou necesaria a execución de sondaxes arqueolóxicas manuais co fin de avaliar o potencial arqueolóxico e patrimonial desta edificación. A actuación consistiu na realización de dúas sondaxes manuais, unha no soto e outra na planta baixa, cos resultados que se detallan a seguir: A sondaxe 01 estaba localizada na planta baixa do inmoble na zona oposta á súa entrada actual. Nesta sondaxe documentouse un muro (UE003) que se correspondería coa fachada traseira orixinal da edificación, cunha soleira que daría acceso a unha horta delimitada por un muro que apoiaba directamente sobre a parede do edificio do convento de Santo Agostiño, tal e como aparece reflectido no ano 1908. O antigo soto da zona leste da edificación foi anulado nesta reforma, enchendo este oco cun depósito de terra mesturada con pedra e material de desfeito (ósos, cunchas, carbóns etc), moi heteroxéneo e pouco compacto (UE002), entre o muro e a fachada actual do edificio existía un depósito de recheo de similares características (UE008). Nestes depósitos de recheo e nivelación foi nos que se recuperaron a maior parte dos materiais arqueolóxicos (cerámica, vidro e moedas). A sondaxe 02 estaba planificada no soto situado na zona oeste do inmoble e, unha vez retirada a terra superficial, apreciouse a existencia dun pavimento de xabre (UE004) que recubría unha grosa capa de carbóns de varios centímetros de espesor (UE005). Este tipo de preparados, tanto o de xabre como a capa de carbóns existente debaixo del, eran habituais nos sotos da cidade como illantes da humidade e utilizáronse ata a época contemporánea, neste caso eran ramas de mediano e pequeno calibre de Quercus sp. caducifolio. Baixo estes dous preparados estaba o solo orixinal do soto, un lousado de xisto (UE006), sobre unha capa de preparación que asentaba directamente sobre o substrato que nesta zona estaba rebaixado. A intervención permitiu documentar a existencia de varias reformas no inmoble nº 21 da rúa Travesa. Unha reforma estrutural realizada entre os anos 1908 e o 1968, que modificou a estrutura orixinal do edificio da época moderna, tanto en planta coma en altura, a fachada posterior alíñase co resto das vivendas da rúa de Santo Agostiño e engádese unha planta e un faiado, anulándose tamén o soto situado na zona

leste. Realízase nun momento indeterminado outra reforma co fin de mellorar a habitabilidade da vivenda, cubrindo o lousado de xisto do soto cunha capa de carbóns e xabre para illar esta estancia da humidade.

- 125 -

Sondaxe 01

Sondaxe 02

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2007/003-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais e mecánicas previas ás obras de urbanización na U. A. Bordel, Padrón VÍCTOR RÚA CARRIL

intervención levada a cabo vén xustificada polo proxecto para obras de urbanización na unidade de actuación Bordel, tendo como ámbito territorial a unidade urbanística en solo urbano delimitada polo PGOU do municipio de Padrón. Trátase dunha parcela trapezoidal situada no Bordel e conta cunha superficie total de 15.422 m2. A área obxeto de sondaxes conta cunha superficie de 240 m2, repartidas en 8 gabias de 15 m de lonxitude por 2 m de ancho cada unha delas. A gabia n.º 1 execútase de xeito manual, mentres que as restantes se executaron de xeito mecánico. Tras a execución identificánse nas gabias 1, 2 e 3 unha serie de restos arqueolóxicos tanto estruturais coma materiais, en concreto no nivel 3, conformado este por un depósito de terra de cor anegrado de textura areosa e mesturada con gran cantidade de pedras de pequeno tamaño, tellas e fragmentos cerámicos de adscrición medieval e presenta nalgunhas zonas acumulacións de carbóns. Así mesmo, documéntanse varias estruturas en pedra asociadas a este nivel. Potencia aproximada: 45/50 cm.

Gabia 2. E.2-1

Secuencia estratigráfica da gabia n.º 1. Nivel 1: trátase dun nivel de recheo conformado por achegas de terras, pedras de mediano tamaño, xabre, cemento, tellas, plásticos... Nivel 2: nivel de terra vexetal de cor marrón escuro e de textura areolimosa, mesturada con pedras de pequeno tamaño, tellas e algún fragmento de cerámicas vidradas e esmaltadas (séc. XIX-XX) e algún fragmento de louza contemporánea. Nivel 3: nivel de ocupación medieval. Como avance, cómpre dicir que se documenta a existencia dun xacemento de adscrición medieval e confírmase o mesmo xacemento que xa se documentara en parcelas adxacentes en anteriores intervencións.

Gabia 1. Estruturas: E.1-1, E.1-3

- 126 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2007/113-0

Escavacion en área para obras de construción dun edificio de vivendas na rúa Bordel, Padrón VÍCTOR RÚA CARRIL

actuación lévase a cabo tras a execución previa dunha serie de sondaxes realizadas no soar sito na rúa Bordel s/n, no concello de Padrón, durante o mes de xuño de 2006. As sondaxes practicadas permitiron documentar a presenza de restos arqueolóxicos conformados por un nivel ocupacional con estruturas e materiais de época medieval asociados a elas. A escavación en área desenvolveuse durante os meses de marzo, abril, maio e xuño de 2007 e abrangueu unha área de 1.600 m².

RESULTADOS Unha vez retirados os vertedoiros da anterior intervención, e desmontados os niveis superficiais arqueoloxicamente irrelevantes (mediante cazo de limpeza), comézase a rebaixar de xeito manual o nivel arqueolóxico detectado nas sondaxes, identificándose no citado nivel unha serie de estruturas edilicias ou arquitecturizadas (E-7, E-18, E-22; pavimentos, calzos de postes, etc.). Unha vez escavado o nivel 2 (nivel arqueolóxico), comeza a evidenciarse unha serie de estruturas en negativo (foxas, silos, buracos de postes), procedendo á individualización e escavación de estruturas en negativo. Os silos e as foxas son uns dos elementos máis habituais no ámbito da arqueoloxía medieval fóra dos espazos monu-

mentalizados, sendo este o caso do noso xacemento. Estes silos aparecen recheos con restos de materiais construtivos, obxectos mobles e restos de comida (E-143: silo co interior recuberto por unha parede de arxila que conservou un depósito con restos de xerminación por determinar e un fragmento de madeira de castiñeiro que probablemente puidera ser parte da tapa), así como pequenas pedras, tellas, abundante cerámica e algún que outro elemento de cultura material (moedas, metais, vidros, etc.) selados normalmente con distintas capas de sedimentos e niveis de queimado que estarían amosando unha intencionalidade clara respecto da destrución do liso.

Detalle secuencia estratigráfica E-143. Silo

E-39. Numisma. Alfonso VII

Perfil e secuencia estratigráfica E-143

- 127 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Escavacion en área para obras de construción dun edificio de vivendas na rúa Bordel, Padrón

A pesar da localización de posibles evidencias de estruturas domésticas resulta difícil poder tipificalas, inda que a abundancia de buracos de poste, con e sen calzos, pon de relevo que estamos ante unha arquitectura moi pobre, posiblemente construcións feitas con madeiras, feito que podería explicar a grande abundancia de cravos recuperados. CONCLUSIÓNS Como conclusión, cómpre dicir que nos atopamos ante un xacemento medieval do que polo momento, e ata non ter rematado o estudo de materiais, non podemos precisar a súa cronoloxía, pero baseándonos nos tipos cerámicos recuperados poderiamos estar falando dun momento entre finais da plena Idade Media e a baixa Idade Media. En canto á tipoloxía do xacemento estariamos ante un espazo residencial asociado a unha área de almacenaxe en ámbito extramuros do burgo medieval de Padrón onde se desenvolverían prácticas agrarias e incluso algunha actividade relacionada co téxtil, xa que entre o material recuperado abundan as fusaiolas de diferentes tamaños e tipos.

E-11

- 128 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2007/260-0

Escavación en área para o proxecto básico de edificio de vivendas e piscina na rúa Alameda Fluvial, Padrón ANTÓN FERNÁNDEZ MALDE

presente intervención arqueolóxica tivo como obxecto a escavación en área da superficie que será ocupada por un edificio na rúa Bordel, s/n, na localidade de Padrón, sita no ámbito de cautela arqueolóxica protexida dun lugar catalogado como Paisaxe Pintoresca, polo Real decreto 3260/1977, do 1 novembro, publicado no BOE do 20 de decembro de 1977. O terreo afectado localízase nunha posición excéntrica: entre o río Sar e o Camiño do Bordel (Camiño Portugués), nas traseiras de edificacións construídas a carón da N-550, entre Padrón e Iria. Forma parte dun conxunto de terreos rústicos agrícolas que están a ser obxecto de urbanización por mor do crecemento do núcleo urbano de Padrón.

MÉTODO DE TRABALLO A teor das actuacións construtivas previstas (un edificio de 1.638 m², unha piscina de 28 m² e a urbanización da rede viaria de 708 m²), desenvolveuse a seguinte intervención arqueolóxica: A escavación en área que cubriu a totalidade da superficie do soto e da piscina e as proximidades da rede viaria, ata alcanzar a cota –2,30 m (lixeiramente por baixo da cota de obra).

Planta-Xeral

RESULTADOS DA INTERVENCIÓN Os restos exhumados describen un espazo ordenado que se corresponde cunha área produtiva agraria dunha zona residencial anexa datada na Idade Media, definida polas seguintes unidades estratigráficas singulares arquitecturizadas: A. Foxas que na maior parte non contiñan material significativo, á parte de fragmentos moi pequenos e rolados de tella; tan só nunha destas foi clausurada cunha camada de pedras asociadas a un fogo. B. Foron documentados os restos de cinco muros lindeiros de terreos agrícolas. C. A intervención puxo de manifesto un importante conxunto de manchas lonxitudinais rectangulares, de proporcións similares (contorno a 1,25 de lonxitude, 0,15 sección e 0,20 m de grosor), con contornos perfectamente regulares e encontros de lados en ángulo (non en chafrán). As manchas estaban dispostas de forma ordenada orientadas de leste a oeste e conformando ringleiras en sentido norte-sur. Puntualmente, nalgún caso aparecen desordenadas, cruzándose unhas con outras. Estas manchas tamén mostran un padrón de distribución tan só presentes no sector norte da intervención. A teor das características físicas, cremos que se trata dos restos de madeiros regulares que, ao podreceren, deixarían as pegadas rectilíneas e o reenchido escuro estaría producido pola achega da fracción orgánica. Isto tamén explicaría a ausencia de materiais, agás algún fragmento rolado de tella na superficie. A estratigrafía do xacemento non é moi complexa desde o punto de vista da secuencia das camadas estratigráficas ou xeolóxicas. Porén, a posición das distintas unidades estratigráficas arquitecturizadas traen consigo implicacións cronolóxicas ou, cando menos, unha secuencia de usos deste espazo con diversos elementos, do que podemos destacar o seguinte: · A continuidade do parcelario antigo e o seu carácter palimpséstico, no que se observa a superposición de estruturas e a continuidade de trazas. Mais tamén sabemos que o dito parcelario non é inmutable, senón que rexistra mutacións evidentes nos últimos 50 anos segundo o catastro antigo.

- 129 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Escavación en área para o proxecto básico de edificio de vivendas e piscina na rúa Alameda Fluvial, Padrón

Estratigrafia

· As manchas lonxitudinais, e algunha foxa, cortan varios muros lindeiros, o que supón alteracións antigas no parcelario e sitúa nun momento antigo a orixe das manchas. · Algún muro foi construído con materiais reaproveitados. Por desgraza, os materiais non achegan, agás algún caso concreto, precisión á análise estratigráfica, posto que case

todos se atopaban en posición secundaria ou non teñen gran valor crono-cultural. Á parte dunha descrición estratigráfica, non resulta fácil definir un encadramento cronolóxico preciso a teor dos escasos materiais arqueolóxicos e do amplo abano crono-cultural que representan (rexistráronse en posición secundaria algunha sigillata, tégula e cerámica gris).

- 130 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2007/573-0

Escavación en área nun terreo da rúa Calvo Sotelo s/n, Padrón JORGE LAMAS BÉRTOLO

traballo foinos solicitado pola promotora do proxecto denominado: Proxecto básico para edificio de 26 vivendas na rúa Calvo Sotelo de Padrón, proxecto polo gabinete do arquitecto Luis Couto. O soar localízase dentro da delimitación da Ordenanza do solo urbano do núcleo antigo (URNA) de Padrón, polo que calquera actuación neste precisa de autorización da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia (en adiante, DXPC). Esta resolveu, con data do 14 de marzo de 2006, a necesidade de realizar sondaxes arqueolóxicas previas. Una vez realizadas as mencionadas sondaxes e unhas gabias mecánicas complementarias, a Comisión Provincial resolveu o 27 de abril de 2007 sobre a necesidade de proceder á escavación en área da totalidade da parcela, a teor dos resultados arqueolóxicos obtidos. Para tal fin, habería que presentar un proxecto de escavación en área de acordo co disposto nos artigos 56 e 63 da Lei do patrimonio cultural de Galicia, xa que a obra afectará e removerá totalmente o subsolo deste soar, na zona histórica de Padrón (A Coruña), cunha superficie construída en planta baixa de 1.022 m². O proxecto de escavación en área foi autorizado pola DXPC con data do 24 de setembro de 2007, recibindo o código administrativo de CD 102A 2007/573-0, comunicouse a data de inicio con data do 23 de xaneiro de 2008 e o 8 de febreiro de 2008 comunicamos a paralización temporal do proxecto cando só estaba escavado parte do soar obxecto da actuación (zona de aparcadoiro). Ante a decisión do promotor de non seguir adiante co proxecto arquitectónico orixinal, comunicamos o final con data do 18 de abril de 2008. A escavación en área levouse a cabo na metade S do soar, tal e como estaba previsto no proxecto. A primeira fase da actuación consistiu, primeiramente, na retirada mecánica das capas de sedimentos de recheo ata o nivel de ocupación do século XX (nivel 6 das sondaxes de Víctor Rúa), o que na práctica se traduce nun metro de potencia media de recheos que inclúen o piso de formigón preexistente e os preparados de grandes pedras de nivelación; ademais, aproveitáronse os medios mecánicos para derrubar e retirar as cocheiras da parte posterior deste aparcadoiro, así como dúas árbores e un pozo, xunto co cascallo froito das sondaxes de Victor Rúa, co cal o soar quedou completamente despexado para o inicio da escavación propiamente dita. Tras esta primeira fase de retirada mecánica do nivel contemporáneo, delimitamos a área de escavación deixando unha marxe de seguridade de tres metros con respecto aos edificios lindeiros que rodean o soar e a estrada (r/ Calvo Sotelo) que

delimita o soar polo E. A área escavada forma, por tanto, un cadrado case perfecto de 17’5 m de lado ( 300 m2), coa excepción da esquina NE, onde se meten os cuartos de baño do restaurante, unha edificación de planta baixa feita a posteriori do edificio orixinal. A técnica de escavación, co fin de facilitar o rexistro dunha área tan grande e a retirada dos cascallos1, foi a de realizar a escavación por gabias de 3 m de anchura, desde a parte posterior ata a rúa. As gabias fóronse rebaixando por unidade estratigráfica (UE), tal e como contempla a metodoloxía de rexistro aplicada (método Harris/Carandini), diferenciando entre UE positivas, UE negativas e UE estruturais. Cada UE ten a súa ficha individualizada de rexistro. Os materiais arqueolóxicos recuperados foron rexistrados e están en fase de estudo. Ademais do evidente rexistro fotográfico en todas as fases da escavación, as estratigrafías resultantes foron deseñadas escala 1:50 e, finalmente, realizouse un levantamento topográfico de todo o ámbito de escavación. A área de escavación pódese dividir claramente en dúas grandes zonas; por unha banda, a última franxa do terreo duns 3 m de anchura cara ao E, delimitada claramente polas sondaxes 4 e 5 da fase previa, así como a gabia (n.º 2) que as une;

Localización do soar. Escala 1:500

- 131 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Escavación en área nun terreo da rúa Calvo Sotelo s/n, Padrón

Restos da cerca medieval de Padrón

neste sector apareceron restos estruturais e uns poucos materiais asociados, mentres no resto do soar temos unha abundante cantidade de materiais, mentres que escasean as estruturas. Deixando á parte a franxa máis oriental do sector, o soar presenta un rexistro estratigráfico e planimétrico moi sinxelo. Practicamente só temos dúas UE claramente diferenciadas. Despois dos cascallos retirados con máquina e que denominaremos en xeral como UE1000, vén unha capa marrón (UE1001) na que abundan os fragmentos cerámicos de época moderna e contemporánea; por debaixo, e apoiándose directamente no estrato arxiloso estéril (NATUR1), temos unha capa de terra negra (UE1002) a metade de espesa que a anterior e que acolle, ademais dos materiais cerámicos modernos e contemporáneos, fragmentos cerámicos de Terra Sigillata Hispánica (algún tamén de Sudgallica) e cerámica común romana. Planimetricamente, este sector, que podemos denominar occidental, mostra na súa planta o oco deixado polo baleirado dun pozo de época indeterminada (UE-1005). O soar xa contaba cun pozo no momento de ser baleirado e a área ocupada por este pozo (tras o desmoche do seu brocal) na esquina oriental da sondaxe 2 de Víctor Rúa foi marcada con gomas ( 3x 2 m) e deixada sen escavar. A que si se escavou foi a súa gabia de construción (UE-1003). Na esquina deste sector, rexistramos unha estrutura de pouca entidade consistente nunha fiada de cachotes graníticos (UC1013) que, saíndo de debaixo da caseta dos cuartos de baño, se introduce no perfil formando un ángulo de 45º. Finalmente, temos repartidas por este sector 23 manchas escuras (UUEE1016/1039) que se introducen no substrato arxiloso, presentan maioritariamente unha orientación E-W e adoitan ter forma cuadrangular e alongada no sentido antedito. Xa apareceron en máis soares escavados da vila de Padrón e a súa escasa entidade e a falta de rexistro2 que as contextualice fainos presupor que son pegadas de madeiras putrefactas e/ou queimadas. Xa na franxa oriental que indicamos ao principio temos, pola súa vez, dúas

zonas diferentes, a esquina SE onde aparecen dúas estruturas asociadas, os restos da cimentación dun muro de 5 m de longo por 1 m de ancho (UC1006) que se corresponde á súa vez coa estrutura E4-1 da sondaxe 4 de Víctor Rúa. Esta estrutura ten outras dúas asociadas, un piso de arxila e xabre compactados (UC1008) e unha pedra furada (UC1007) que supomos que lle serviu de sustento a un piar, xa que é o propio en terreos brandos, os poucos materiais cerámicos asociados a estas estruturas son de época moderna e/ou contemporánea. Finalmente, no cuadrante NE da área escavada, rexistramos unha estrutura (UC1011) de grandes cachotes graníticos, coas caras exteriores ben asentadas e con recheos intermedios. Ten dous metros de anchura e 70 cm de altura máxima conservada, prolongándose durante case 10 m antes de introducirse por debaixo dos cuartos de baño do Hostal da Ponderosa en dirección aos restos localizados na sondaxe 6 de Víctor Rúa e que este arqueólogo aventura que poden pertencer á cerca medieval do burgo de Padrón (E6_3). A cara occidental desta estrutura xa aparece rexistrada na gabia 2 e na sondaxe 5 (E5_1) de Víctor Rúa, quen a cataloga como cimentación dunha estrutura contemporánea. Da cara oriental desta estrutura sae, en ángulo de 45º, outra estrutura máis baixa, formada por unha amálgama de cachotes graníticos (UC10012) e que se perde no perfil E. Os poucos materiais cerámicos asociados a estas estruturas son de época moderna e/ou contemporánea. Sintetizando os resultados da intervención, tanto da fase de sondaxes coma desta segunda de escavación en área, podemos concluír que no soar de Calvo Sotelo, s/n temos os restos dunha construción que pode, recalcamos, pode, ser parte das estruturas delimitadoras do burgo baixomedieval de Padrón (UC1011). Dicimos baixomedieval por que a única referencia histórica coa que contamos é un debuxo de 17513 onde aparece xa o burgo sen cerca, ademais de entre os poucos materiais asociados á estrutura temos un par de fragmentos de cerámica popular de pasta gris clara que podemos retrotraer como moi tarde ata o s. XIII. Polo que respecta aos materiais, destaca a UE1002 onde se mesturan cerámicas modernas de Talavera, con louza Pickmán do XIX e con fragmentos de Terra Sigillata Hispánica, a dita UE circunscríbese ao espazo que podemos denominar «intramuros», xa que a estrutura (UC1011) a delimita polo E.

NOTAS 1 O cascallo resultante era acumulado en entulleiras provisionais que, pola súa vez, eran retiradas con máquina minirretro e cargadas nun camión. 2 Baleiramos varias e só presentan algun fragmento de tella e/ou carbóns. 3 O orixinal depositado no arquivo de Simancas foinos facilitado a través do Arquivo do Reino de Galicia da Coruña.

- 132 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia da Coruña CD 102A 2007/594-0

Control arqueolóxico de remoción de terras no edificio dos xulgados, Padrón JOAQUÍN FERRER CRUZ

edificio dos xulgados de Padrón sitúase nun área de expansión do núcleo poboacional da zona vella, nas proximidades desta, nunha zona de ensanche desde comezos do século XX, área de gran dinamismo urbano pola súa proximidade coa estrada que, desde Santiago, conduce a Pontevedra. A urbanización deste espazo tivo lugar en datas relativamente recentes, así na cartografía urbana de Padrón datada no ano 1929 esta área permanece sen urbanizar, non estando trazada a rúa Tetuán, na que se localiza o edificio que nos ocupa, nin se atopaba este construído. A intervención patrimonial (consistente nun control arqueolóxico de remoción de terras) está vinculada aos traballos de instalación dun ascensor no interior do edificio dos xulgados (ver lámina de localización xeográfica). A decisión

da construción desta nova plataforma de acceso vén imposta pola necesidade de lle dar cumprimento á lexislación vixente na comunidade autónoma para a eliminación de barreiras arquitectónicas (Lei 8/1997, do 20 de agosto, de accesibilidade e supresión de barreiras na Comunidade Autónoma de Galicia, e o regulamento que a desenvolve, contido no Decreto 35/2000, do 28 de xaneiro), co fin de permitir o acceso dos minusválidos ás dependencias sitas nas plantas superiores do inmoble, adoptando a decisión de instalalo no ámbito escollido por ser o espazo do edificio que reúne as características técnicas e funcionais necesarias para a sua instalación. Polo tanto, os traballos arqueolóxicos realizados consistiron no control dos traballos de escavación do correspodente foxo de ascensor. Este ten unhas dimesións de 1,50 metros

Localización e área de intervención

- 133 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia da Coruña) Control arqueolóxico de remoción de terras no edificio dos xulgados, Padrón

Estrutura estratigráfica

profundidade por 1,90 metros de lado. A superficie de escavación foi de 3,32 m2 e o volume total das remocións de terras practicadas alcanzou os 4,99 m3. O obxectivo básico da intervención non foi outro que o de poder liberar da cautela arqueolóxica á que está sometida a mencionada área (aínda que sen esquecer o eminentemente científico, de cara a seguir obtendo datos sobre a evolución histórica do espazo obxecto de estudo). A realización do control levouse a cabo, basicamente, a través dunha continua inspección visual das remocións de terras efectuadas, co fin de detectar tanto materiais como estruturas de natureza arqueolóxica. En función de todo isto en determinados momentos, e unicamente cando foi preciso, condicionouse o proceso de extracción de terras para o correcto rexistro arqueolóxico.

A escavación foi realizada de xeito esclusivamente manual, seguindo as pautas da estratigrafía xeral que nos atopamos, mediante capas arbitrarias duns 25-30 centímetros de potencia como media. Neste sentido, hai que salientar que a execución manual da totalidade dos traballos de remoción de terras facilitou a intervención arqueolóxica. Durante a execución dos traballos non foron localizadas estruturas de interese arqueolóxico na área de intervención, as únicas estruturas documentadas corresponden ás cimentacións de tres paredes mestras do inmoble actual, que delimitan polo norte, leste e oeste o ámbito do control arqueolóxico. Dada a estrutura estratigráfica do ámbito estudado e malia as limitacións propias do reducido da área de intervención e do feito de non ter esgotado arqueoloxicamente o espazo de escavación (as remocións remataron unha vez alcanzada a cota de obra), podemos establecer que nos atopamos ante un ámbito onde tiveron lugar sucesivas deposicións de materiais de recheo que adoptan a forma de continuadas camadas orientadas horizontalmente. Estes recheos estarían relacionados coas sucesivas pavimentacións da estancia onde se localiza o novo oco de ascensor, neste sentido distínguense duas pavimentacións sucesivas, unha máis antiga, probablemente a orixinal do edificio e, unha segunda, correspondente ao actual nivel de uso. Finalmente, é preciso indicar a presenza de dous niveis estrtigráficos que semellan corresponder a traballos de nivelación e adecuación do terreo previo á construción do edificio hoxe existente. A modo de conclusión, debemos sinalar que os resultados acadados nos traballos de remoción de terras son claros no que respecta á inexistencia de estruturas, niveis ou materiais de interese arqueolóxico. Sobre a base destes datos foi informada a Delegación de Cultura e Deporte da Coruña, dado que a totalidade do espazo destinado á instalación dun ascensor no interior do edificio dos xulgados de Padrón foi afectado polas remocións de terra ata a cota de obra prevista, xunto coa consecuente actuación arqueolóxica, sería recomendable a liberación da cautela arqueolóxica á que está sometida, ata o límite de cota acadado pola presente intervención; isto é, 1,50 metros (considerando como cota cero o nivel da pavimentación actual mente en uso).

- 134 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2007/026-0

Escavación arqueolóxica en área nos inmobles nº 27, 28, 29 e 30 da rolda da Muralla, Lugo BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS

sta actuación, consistente nunha escavación en área, pretendía a valoración arqueolóxica dos soares identificados cos números 27, 28, 29 e 30 da rolda da Muralla da cidade de Lugo, fóra do recinto amurallado da referida cidade, zona afectada polo Plan Especial de Protección e Reforma Interior do recinto amurallado da cidade de Lugo e a súa zona de influencia (PEPRI) (BOP de Lugo 166/1997, do 21 de xullo, Ordenanza-novo alargamento en recinto extramuros). Responde a un proxecto de reestruturación e ampliación dos edificios nº 27 e 28 e de substitución dos números 29 e 30 para vivendas, cunha superficie total dos catro soares de 767,17 m2, sendo esta a superficie de actuación arqueolóxica. A futura construción dun soto para garaxe-aparcadoiro determinou a necesidade de realizar un proxecto de escavación arqueolóxica en área.

METODOLOXÍA Os traballos realizáronse dende o día 11 de abril ao 16 de maio do 2007. A metodoloxía empregada foi a acostumada en soares de características similares co fin de manter a mesma liña de investigación, co rexistro de unidades estratigráficas segundo o método Matrix Harris. Levouse un rexistro planimétrico e fotográfico dos restos exhumados, así como un levantamento topográfico en coordinadas UTM das diversas estruturas e restos arqueolóxicos. A intervención arqueolóxica realizouse en dúas fases. Nun primeiro momento actuouse no que correspondería á parte

Vista xeral do foxo baixo imperial

media e traseira dos antigos inmobles que aquí se erguían, correspondente aos dous terzos leste da totalidade da superficie obxecto de valoración. Nun segundo momento procedeuse á continuación da escavación en área no terzo oeste da superficie e ao control da apertura de bataches na fronte dos soares unha vez calzadas fachadas dos inmobles, bataches que se fixeron inevitables para a construción dun muro de contención nesta liña frontal dos soares, xa que se puxo en evidencia a notable inestabilidade dos niveis de recheo, de gran potencia, que serven neste punto de cimentación ao nivel da rúa, co consecuente perigo de derrubamento da beirarrúa, detectándose neste punto a existencia, no zócolo natural, do foxo defensivo romano que rodeaba a muralla. RESULTADOS A intervención arqueolóxica constata unha ocupación dos soares como espazo de uso inmobiliario en grao tal que posibles niveis de ocupación romanos e/ou medievais que puidesen existir nesta zona foron arrasados ata o nivel do zócolo natural, asentando os catro inmobles que aquí se levantaban directamente sobre o substrato xistoso. Cómpre destacar a ausencia de niveis arqueolóxicos nos dous terzos leste da superficie de intervención, atopándose o zócolo natural a unha cota moi superficial, localizándose unicamente, nesta zona, os niveis de recheo relacionados coa construción dos inmobles aquí existentes e os circundantes, o nivel de terra vexetal do xardín existente na parte traseira dos inmobles e parte da súa rede de saneamento, representada por dúas canles converxentes de lousa e ladrillo e un pozo negro de planta cuadrangular e cachotaría de lousa escavado no terreo natural. En canto ao terzo oeste, foron exhumados vestixios arqueolóxicos que corresponden a tres momentos diferentes de ocupación deste espazo, isto é, época moderna, medieval e romana. Así, o primeiro destes vestixios corresponde aos dunha calzada de coios do século XVII/ XVIII, correspondente ao antigo camiño de rolda, tal e como xa se documentou en diferentes intervencións noutros puntos da mesma rolda da Muralla. Foi localizada no ángulo noroeste do soar, a uns 60 cm de profundidade, sepultada baixo os diversos niveis de recheo correspondentes ao momento de construción do inmoble identificado co número 30. Trátase dunha calzada de pequenos coios con algunha laxa de lousa de tamaño medio enriba, en bastante mal estado de conservación. Cunha dirección

- 135 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Escavación arqueolóxica en área nos inmobles nº 27, 28, 29 e 30 da rolda da Muralla, Lugo

Sección do posible pozo medieval

noroeste-sueste, conserva 2,80 m de ancho e uns 40 cm de longo, perdéndose, cara ao norte, baixo a cimentación do inmoble lindeiro, e non conservándose deica ao sur. Presenta un rebaixamento, máis ou menos na metade, a xeito de canaliño de 20 cm de ancho, probablemente para canalizar a auga de chuvia. Asenta directamente sobre o zócolo natural. A unha ocupación medieval parece corresponder un pozo de planta circular escavado no zócolo natural, no fondo do cal se recuperaron fragmentos cerámicos con datación tardo medieval. Trátase dun corte de planta circular visible no zócolo natural, no ángulo suroeste do soar, concretamente próximo á liña de arranque do escarpe oeste do foxo romano. Mide 1 m de diámetro e 6 m de profundidade, estando colmatado por un potente nivel de recheo formado por abundante lousa, coios e terra negra. Dada a imposibilidade física de escavar este pozo, debido ao estreito do seu diámetro, procedeuse a practicar nel un

corte transversal co fin de ter unha visión clara do seu desenvolvemento en profundidade así como para poder observar o seu nivel de colmatación, recuperando, neste nivel, un óso, cunha perforación circular de orixe antrópica na súa parte superior, e fragmentos cerámicos de datación tardo medieval no fondo do pozo. Unha vez retirado o nivel de colmatación quedaron á vista, escavados nas paredes do pozo, unha serie de ocos de forma semicircular a modo de pasos para o descenso/ascenso a el. Algún destes pasos conservaban na base unha lousa de tamaño medio en posición horizontal. Finalmente, coincidindo coa liña de fachadas dos inmóbeis e coa beirarrúa da propia rúa, púxose ao descuberto un novo tramo do foxo defensivo baixo imperial escavado na formación xistosa precámbrica e de sección en V. A exhumación do foxo é parcial tanto na súa extensión ao longo como ao largo, dado o seu desenvolvemento fóra dos límites da superficie obxecto de escavación, sendo visible unicamente a súa metade transversal leste, aínda que a súa identificación como parte integrante do sistema defensivo baixo imperial non ofrece ningunha dúbida. Corresponde a un rebaixamento no zócolo natural, de 2,85 m de profundidade, non podendo ser determinado o seu largo superior debido a que o foxo coincide co límite oeste do soar, quedando oculto o escarpe oeste baixo o actual nivel da rúa, sendo só visible a metade transversal correspondente ao escarpe leste, o cal supón un total de 8 m de largo. Presenta unha orientación noroestesueste e sección en V, con paredes oblicuas e fondo estreito, o cal se abre máis para adquirir maior largura no seu extremo sur, onde pasa a ter un fondo de sección en U. Localízase, o fondo, a 3,70 m con respecto á cota actual do chan dos inmobles, mentres que o inicio do escarpe se sitúa a 1,10 m de profundidade. Estes tres momentos de ocupación no actual espazo que circunvala a muralla da cidade foron igualmente testemuñados en diferentes intervencións realizadas noutros puntos da mesma rolda da Muralla. En canto aos materiais arqueolóxicos, as pezas recuperadas son escasas, aínda que de certa relevancia, tratándose de dúas puntas de bésta, recuperadas nun nivel de recheo dun dos pozos negros dos inmóbeis, e fragmentos de cerámica común de datación medieval, así como un óso cunha perforación antrópica exhumado no recheo do pozo escavado no terreo natural.

- 136 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2007/115-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación do edificio n.º 5 da rúa Nova, Lugo GUILLERMO SANTAMARÍA GÁMEZ

necesidade da intervención arqueolóxica veu dada pola aplicación da normativa urbanística e patrimonial vixente que, segundo o artigo 45 e 46 do PEPRI, previamente á concesión da licenza de obra se debe presentar no concello de Lugo un proxecto arqueolóxico. Baseándose no informe emitido pola arqueóloga municipal, o devandito proxecto debía ser de control arqueolóxico de todas as remocións de terra baixo rasante do inmoble actual. O día 25 de marzo do 2008 foi notificado ante o Servizo de Arqueoloxía do concello de Lugo, e na Delegación Provincial de Cultura da Xunta de Galicia en Lugo, o inicio do Control Arqueolóxico no inmoble n.º 5 da rúa Nova. Levados a cabo manualmente (a localización do inmoble na devandita rúa, de trazado estreito, imposibilitou o uso de medios mecánicos) polos operarios proporcionados pola empresa Construcciones Asociados Rebolo Cobas, SL, baixo a supervisión dun director e dun arqueólogo axudante, consistiron na realización de 4 catas para a construción de 3 zapatas (a primeira de 2 X 3,70 m, a segunda de 2 X 3 m e a terceira de 180 X 150 cm, así como o oco dun ascensor cunhas dimensións de 2 X 2,17 m.

· Para o tratamento informático utilizáronse os programas de xestión e tratamento de información de escavación arqueolóxica Proleg MatrixBuilder (Ide. Licenza 48725) e Proleg StratiGraf 3.6 Pro (Ide. Licenza 152778). VALORACIÓNS ARQUEOLÓXICAS Os datos resultantes da análise do rexistro arqueolóxico documentado durante a realización das obras de control arqueolóxico permiten plasmar varias consideracións: Durante as tarefas de remoción de terra de modo manual localizáronse estruturas e restos arqueolóxicos mobles e inmobles en posición primaria, identificables con diferentes momentos ou fases de ocupación, dende a época romana ata a edificación do inmoble actual (séc. XIX). Unha fase de edificación e ocupación do inmoble actual, dende o séc. XIX ata o presente, con diferentes recheos construtivos e estruturas superficiais e soterradas (muros divisorios, de reformas posiblemente, nas sondaxes 2 e 3) e pozos inutilizados (sondaxes 3 e 4). Unha fase anterior, de época moderna, á que pertencen os restos dunha cimentación (sondaxes 2 e 3) que foi reutilizada para a edificación de dous dos muros mestres do inmoble actual. Nesta fase contamos tamén cun pozo (sondaxe 2) de abastecemento de auga cuxa construción alterou estruturas romanas. Un momento máis antigo, entre a época romana e baixomedieval, cun muro esquinal como elemento principal (son-

METODOLOXÍA DE TRABALLO A metodoloxía da intervención quedou definida polos seguintes puntos: · Cuadriculado da área para escavar con coordenadas UTM. · Topografía da área escavada mediante estación total. · Levantamento sistemático das distintas unidades de estratificación, utilizando ferramenta axeitada de escavación e limpeza. · Rexistro estratigráfico levado a cabo utilizando como base o método de Edward C. Harris1 e do Departamento de Arqueoloxía Urbana (DUA) do Museo de Londres2. · Rexistro de materiais mobles mediante unha referencia espacial (cuadrícula) e estratigráfica (unidade de estratificación, referenciada tridimensionalmente). Para as pezas significativas levouse a cabo un rexistro tridimensional individualizado. · Rexistro de toda información xerada polo proceso de escavación a través de fichas diarias de rexistro, diario de escavación, planimetrías de plantas e cortes estratigráficos e fotografía. · Os planos de referencia son dixitalizados en formato Autocad 2007, incorporando indicadores de cotas dos elementos intervidos. Pavimento de cantos rodados baixoimperial e canais (sondaxe 2) - 137 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Control arqueolóxico das obras de rehabilitación do edificio n.º 5 na rúa Nova, Lugo

daxe 3), asentado sobre niveis romanos e cuberto por depósitos con material baixomedieval (bordos de pestana moi evolucionados). Respecto dos niveis romanos escavados e facendo unha valoración en conxunto das 3 primeiras sondaxes, documéntase a presenza de diversas estruturas tanto de ámbito doméstico coma urbano, consistentes en varios niveis de pavimento de cantos, que poderían corresponderse cos restos dunha calzada (sondaxe 2) con dúas construcións a ambos os dous lados (sondaxes 1 e 3). Na sondaxe 1 un muro, de 50 cm de ancho X 40 cm de alzado conservado, divide dúas estancias: unha ao E onde se localizou un pavimento de cal e area, e outra ao W cun pavimento de arxila moi compactada, encadrable na época altoimperial (séc. I-II d. C.). Na sondaxe 2, as estruturas localizadas sitúannos en varios momentos de ocupación romana: en primeiro lugar, un momento tardorromano con grandes lousas de granito pulido (80 x 60 cm). Baixo estas, tres niveis de pavimento de cantos superpostos, conxunto de restos que abarcaría un período que se pode situar entre a época altoimperial e a baixoimperial. Dende o máis elaborado con seixos moi compactados de pequeno tamaño (altoimperial), ata o máis rudo, formado por cantos rodados de mediano tamaño con abundantes parcheados e asociado a dúas canles de laxes de xisto –baixoimperial–. Pouca información podemos achegar respecto das estruturas aparecidas ao retirar o último pavimento (de seixos). En concreto, dúas estruturas indeterminadas asentadas sobre substrato e sen material arqueolóxico asociado. Por último, na sondaxe 3 documentouse a aparición dunha pilastra de dimensións considerables (96 X 96 cm) cun pavimento de arxila asociado, que induce a pensar nun edificio de grandes proporcións. Así mesmo, localizouse un muro ao E da sondaxe, con outro pavimento que viría pegado tanto a esta estrutura coma á pilastra, momento de ocupación posterior. É importante destacar a información desprendida polas sondaxes acerca da inesperada potencia alcanzada. Mostra a existencia dun importante desnivel do terreo (o pavimento de arxila da sondaxe 1 aparece a 2,43 m da rasante do chan do inmoble, mentres que o da sondaxe 3 se localiza a 3,10 m). Dato importante á hora de formular futuras intervencións arqueolóxicas en zonas próximas e que induce a considerar unha disposición aterrazada da armazón urbanística en época romana.

Pilastra romana (sondaxe 3)

VALORACIÓNS PATRIMONIAIS Con esta intervención intentouse darlle resposta a toda problemática e incidencia de índole arqueolóxica que puidesen xerar as obras de rehabilitación do edificio n.º 5 da rúa Nova, satisfacendo as necesidades que en materia de patrimonio arqueolóxico contempla o PEPRI e de acordo co Decreto 199/97, do 10 de xullo, polo que se regula a actividade arqueolóxica na Comunidade Autónoma de Galicia, corrixindo e atenuando o impacto que sobre o patrimonio arqueolóxico puido supoñer a execución das obras. Dende o punto patrimonial e dados os resultados obtidos, documéntase a presenza de varios niveis arqueolóxicos con estruturas que abranguen dende época altoimperial ata momentos baixomedievais e posteriores. O carácter limitado das remocións de terra obxecto de control non permitiron polo momento definir espacialmente e caracterizar con maior precisión os restos localizados. Dado que o proxecto arquitectónico de rehabilitación contempla a realización de novos movementos de terras, parece necesaria a ampliación dos traballos arqueolóxicos mediante a realización dunha escavación que permita definir con maior precisión os achados obtidos ata o momento.

NOTAS 1 HARRIS, E. C.: Principios de estratigrafía arqueológica, Barcelona, 1991. 2 SPENCE, C.G. (ed.): Archaelogical Site Manual, Museo de Londres, 1989. (trad. cat. en Trócoli-Sospedra, eds., Harris Matrix. Sistemes de rexistre en arqueologia, Lledia, 1992.

- 138 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2007/133-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 27 da rúa Miño, Lugo BEATRIZ PEREIRAS MAGARIÑOS

sta actuación, consistente nunha escavación en área, tiña como finalidade levar cabo a valoración arqueolóxica do soar situado no nº 27 da rúa do Miño, dentro do centro histórico da cidade de Lugo, que está afectado polo Plan Especial de Protección e Reforma Interior do recinto amurallado da cidade de Lugo e a súa zona de influencia (PEPRI) e identificado polo referido plan especial como unidade edificatoria (U.E.) 151102. Este inmoble foi adquirido, xunto con outras vivendas situadas na mesma zona, polo Instituto Galego da Vivenda e Solo (IGVS) coa finalidade de ser rehabilitado por medio da Sociedade de Xestión Urbanística de Lugo, S.A. (Xestur-Lugo). Nos derradeiros 3 anos levouse a cabo a valoración arqueolóxica destes diferentes soares, situados nas rúas Rinconada do Miño, rúa da Tinería, rúa do Miño e Calella dos Macheto, valoración que se desenvolveu por medio da realización de sondaxes arqueolóxica en sucesivas fases de intervención. No caso dalgún destes inmobles, como é o caso que nos ocupa, a valoración arqueolóxica inicial derivou en posteriores intervencións arqueolóxicas de diferente índole, como é o caso de escavacións en área ou controis de remoción de terras. Así, no ano 20041 xa se practicaran sondaxes valorativas nesta mesma unidade edificatoria, resaltándose na correspondente Memoria a extrema potencialidade deste soar, establecéndose no seu momento a necesidade de acometer unha

Vista xeral da Zona III

escavación en área no caso de que os restos arqueolóxicos exhumados, de época romana e a 50 cm de profundidade, se puidesen ver afectados polo proxecto arquitectónico de rehabilitación do inmoble, como así foi. METODOLOXÍA O principal obxectivo da actual escavación en área residía en comprobar e documentar a existencia ou non de restos arqueolóxicos no referido soar, co fin de valorar se as propostas establecidas no proxecto arquitectónico de rehabilitación se podían levar a cabo. Esta comprobación levouse a cabo mediante a realización da escavación en área das diferentes divisións espaciais que compoñen a planta baixa do inmoble, cunha superficie total de 189 m2, dos que se tiveron acceso físico para a escavación en área un total de 42,96 m2 distribuídos nas tres divisións espaciais xa referidas, sendo a superficie total correspondente á intervención arqueolóxica de 33,86 m2, xa descontadas as marxes de seguridade, mantidas puntualmente dada a escasa potencia estratigráfica e as reducidas dimensións de cada unha das divisións espaciais. Os traballos tiveron lugar dende o día 21 ao 29 de marzo do 2007. A metodoloxía empregada continúa cos mesmos parámetros xa establecidos nas anteriores actuacións arqueolóxicas no centro histórico de Lugo, co rexistro de unidades estratigráficas segundo o método Matrix Harris. Levouse a cabo un rexistro planimétrico e fotográfico dos restos exhumados, así como un levantamento topográfico en coordenadas UTM das diversas estruturas e restos arqueolóxicos. A superficie obxecto de intervención arqueolóxica coincide coas tres divisións espaciais que presentaba a planta baixa do inmoble, identificándose cada unha destas divisións como Zona I, Zona II e Zona III. Así, a Zona I correspondía ao espazo da caixa da escaleira do inmoble, no seu ángulo norte, na zona da entrada principal, cun total de 1,63 m2 de superficie escavada. A Zona II corresponde á estancia situada no ángulo noroeste do inmoble, cuarto interior de 10,23 m2, dos cales 10,20 m2 corresponden á superficie de escavación. Por último, a Zona III ocupa o terzo sur da edificación, ao sur das zonas I e II; trátase da división de maiores dimensións, cun total de 30,46 m2, dos que 22,03 m2 corresponden á superficie de escavación.

- 139 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 27 da rúa Miño, Lugo

Detalle da Zona III: calzada, canal e zona porticada

A profundidade mínima alcanzada na intervención é duns 40 cm (Zona II), sendo a profundidade máxima duns 1,40 m (Zona II). Os vestixios arqueolóxicos localizáronse entre os 50 e 80 cm de profundidade con respecto á cota actual do solo da planta baixa. RESULTADOS Nesta actuación arqueolóxica os niveis detectados pertencen á época contemporánea (séculos XIX-XX), os cales anulan vestixios arqueolóxicos que daten da época romana. Os momentos máis recentes de ocupación do soar están representados por un solo de lousas horizontais e pola rede de desaugadoiro do inmoble, o cal está formado por dúas canles de cachotaría de lousa e por unha tubaxe de gres. A iso súmanse os numerosos niveis de recheo froito da propia construción do inmoble e da súa rede de saneamento. Baixo este nivel de ocupación máis recente do soar, exhumáronse vestixios de ocupación romana, cuxa relación estratigráfica nos fala de tres momentos diferentes, momentos que, polas propias relacións entre os niveis arqueolóxicos, polo material arqueolóxico recuperado, aínda que pouco representativo, e pola relación dos vestixios analizados cos exhumados no próximo pazo de Sangro-Orbán, deben encadrase no baixo imperio: 1.- O momento máis antigo (s. III-IV) está representado pola calzada romana coa súa canle lateral e a cloaca, os cales continúan en dirección ao pazo de Sangro-Orbán e, de alí á

porta do Carmen; e pola existencia dun espazo porticado na figura dun fuste de columna. O solo correspondente a este momento, ao sur da canle lateral, é de pequenos coios. 2.- Un segundo momento (s. III-IV d.C.) vén representado pola apropiación de parte do espazo público por medio da construción dun espazo delimitado por dous muros de cachotaría de lousa e argamasa vermella, estando un destes muros construído sobre a canle lateral da calzada, anulándoo, e pegándose á columna do pórtico preexistente. Este novo espazo privado está definido por un nivel de solo de opus signinum, mentres que ao leste continuaría en uso o solo anterior de coios. 3.- Nun terceiro momento (s. IV-V d.C.) remodélase o anterior espazo privado construíndose outro muro de cachotaría de lousa e de argamasa de arxila amarela ao sur do fuste de columna, formando un peche cun dos muros anteriores en sentido noroeste-sueste. O interior deste espazo aparece definido por un pavimento de lousa que anula o anterior de opus signinum e que se relaciona cun pozo de cachotaría de lousa aquí existente, mentres que ao Oeste se estendería outro chan de lousa que aproveita as tapas da canle lateral da calzada e que se estende ata un peche con cimentación de grandes seixos e cal que se levanta sobre a propia calzada. Neste momento, habería que situar a construción dos muros localizados na Zona II, correspondentes á apropiación dun espazo público como se testemuñou na Zona III. Por último, prodúcese a anulación da ocupación romana e a súa alteración coa construción do inmoble actual e do pozo localizado na Zona II, que rompe a bóveda da cloaca romana. En canto aos materiais arqueolóxicos, hai que dicir que o volume recuperado é moi escaso (un total de 38 pezas), recuperando 33 fragmentos cerámicos de época romana, medieval e contemporánea, dúas moedas de bronce, un posible compás de bronce e dous remaches tamén de bronce, un deles pertencente, posiblemente, a unha lorica segmentata, en xeral en mal estado de conservación.

NOTA 1 Ver PEREIRAS MAGARIÑOS, BEATRIZ: Memoria. Sondeos arqueológicos valorativos en las viviendas a rehabilitar por el IGVS en las calles Rinconada do Miño, Rúa da Tinería, Rúa do Miño y Calexón dos Macheto de la ciudad de Lugo. Febrero de 2004. Código CJ102A2003/683-0.

- 140 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2007/310-0

Escavación arqueolóxica en área no soar nº 5-3 da rúa Falcón, Lugo LUIS CORDEIRO MAAÑÓN 1

sta intervención arqueolóxica realizada dentro do plan de rehabilitación da zona vella promovido por Xestur Lugo consistiu nunha escavación en área dun soar duns 70 m² situado dentro do recinto amurallado da cidade de Lugo e ocupado anteriormente por dous inmobles que foron derruídos antes da intervención. Trátase dun soar de forma rectangular irregular que ten unha orientación noreste-suroeste e que presenta unha pendente non moi pronunciada con orientación norte-sur. O soar está localizado nunha zona de gran potencialidade arqueolóxica, xa que no contorno da intervención arqueolóxica apareceron abundantes restos de cronoloxía romana. Os restos de máis entidade aparecidos nesta intervención apareceron a unha cota de 1-1,5 metros por debaixo da cota de solo actual. Na presente intervención apareceron unha serie de estruturas arqueolóxicas que podemos dividir nunha serie de períodos. Nun período contemporáneo-moderno están, á parte daquelas estruturas relacionadas coas construcións existentes neste soar (muros de cimentación dos inmobles derruídos e muros de cimentación dos edificios lindeiros que apareceron nos perfís), debemos destacar a aparición dun pozo e dunha construción semellante a un pozo que ten unhas dimensións tan pequenas que nos leva a formular dúbidas sobre a súa funcionalidade, xa que máis ca unha estrutura de captación de auga, semella unha construción empregada para a sustentación dalgún tipo de elemento (poste, etc.).

De cronoloxía romana son unha serie de estruturas que pasaremos a describir con máis detalle: Muro 1. Muro de cachotería de lousa e algún elemento de granito duns 70 cm de ancho aparecido na zona norte da intervención. Apareceu nun estado de conservación óptimo, xa que nalgunha zona conservaba parte do seu alzado. Está asentado directamente sobre o terreo natural e atravesa a área de intervención en dirección NL-SW. Debemos destacar a aparición dunha derruba de tégulas asociada a este muro. Muro 2. Muro de cachotería de lousa aparecido no sector norte da intervención arqueolóxica. Ten unha orientación NW-SL e o seu estado de conservación non é bo, xa que o seu percorrido está interrompido por unha foxa creada posteriormente para asentar o muro de cimentación dun dos inmobles existentes no soar, ou ben, para a construción do «pozo» que aparece no interior desa foxa. Durante os labores de control da retirada das marxes de seguridade puidemos comprobar como o muro 1 e o muro 2 se unen creando un esquinal en ángulo recto formando parte dunha mesma construción. Muro 3. Unidade construída aparecida na zona sur da intervención arqueolóxica, atravesando a esta diagonalmente en sentido NL-SW, case paralelo ao muro 1 (aínda que ambas as estruturas non parecen estar relacionadas, xa que existe unha diferenza de cotas bastante acusada entre o sector norte da intervención e o sur). Ao igual que os outros muros descritos está feito a partir de cachotería de lousa e está asentado sobre o nivel de terreo natural. O estado de conservación é bastante malo, xa que nalgunhas partes non conserva parte do seu trazado, mentres noutras chega a conservar ata tres fiadas de alzado. Canle. Aparece unha pequena parte da canle no sector sur da intervención (métese nos límites da área de actuación arqueolóxica), moi próximo ao muro 3. Esta construción está realizada con lousas de lousa asentadas sobre un rebaixe previo realizado sobre o terreo natural. No que se refire ao material aparecido, destacan varios fragmentos de cerámica común, fragmentos de ánfora, un anaco de catillus, un fragmento de lucerna de disco, dous pondus, fichas de xogo, metais (moedas, un anel, etc), así como varios fragmentos de terra sigillata. No que se refire ás moedas, destaca a aparición dunha moeda de bronce de Tiberio do I d. C. con ceca en Calagurris e outra de Constantino con cronoloxía do

Muro 3 e canle

- 141 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Escavación arqueolóxica en área no soar n.º 5-3 da rúa Falcón, Lugo

Sector norte da escavación

337-341 d. C. En canto aos fragmentos de terra sigillata apareceron fragmentos de TSI, TSG e TSH e un fragmento de terra sigillata tardía, datados en liñas xerais desde a década anterior do cambio de era ata o 100/130 d. C., aproximadamente. En resumo, podemos dicir que na intervención arqueolóxica en área apareceron unha serie de estruturas cuxa cronoloxía dentro do período romano parece evidente, xa que por unha parte as unidades estratigráficas relacionadas coas estruturas amosan unha uniformidade e continuidade de achados arqueolóxicos de época romana e, por outra parte, o conxunto de materiais arqueolóxicos aparecidos e relacionados coas estruturas comentadas parecen sinalarnos

que a cronoloxía das unidades construídas estarían encadradas dentro do período altoimperial (séc. I e II d. C.), a pesar da presenza dalgún material tardío que aparece nunha escasa porcentaxe2.

NOTAS 1 Colaboraron: Daniel Méndez Vázquez, Celso Rodríguez Cao, Jorge Jorge Rodríguez e Domingo Setién. Agradecementos a Santiago Ferrer, Adolfo Fernández e Graciela Rojo pola axuda prestada nas moedas, sigillatas e debuxo. 2 Destacar a aparición da moeda de Constantino, así como a aparición dunha aba dun prato Palol 2 aparecido nunha das unidades máis superficiais.

- 142 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2007/419-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 8 da praza do Campo, Lugo ROBERTO BARTOLOMÉ ABRAIRA

realización desta intervención arqueolóxica veu motivada pola aplicación da normativa urbanística e patrimonial vixente e así darlle cumprimento ao artigo 45 e 46 do PEPRI, no que previamente á concesión da licenza de obra debe de presentarse no concello de Lugo un proxecto arqueolóxico que, á vista do informe emitido pola arqueóloga municipal, debía ser de escavación arqueolóxica en área de toda a superficie da parcela, ata un metro de profundidade baixo a rasante. O soar onde se realizou a escavación arqueolóxica atópase situado na parte suroeste da praza do Campo, en pleno centro da zona histórica da cidade de Lugo, no ámbito do denominado Burgo Vello ou Medieval, que xurdiu na dita época xunto á Catedral. As obras que se tiñan previsto realizar estaban ideadas para a rehabilitación do edificio. Debido ao seu deteriorado estado, fíxose indispensable a realización dunha lousa de cimentación de 90 cm de espesor en toda a superficie da parcela, polo cal a arqueóloga municipal resolveu que era necesaria a escavación arqueolóxica en área de toda a superficie da parcela ata unha profundidade máxima dun metro baixo a rasante actual. A nivel xeral, o obxectivo principal da intervención foi o de levar a cabo unha documentación exhaustiva dos restos arqueolóxicos e da estratigrafía existentes no ámbito da parcela que se fixo necesario para a instalación da lousa de cimentación en toda a superficie desta. O equipo técnico que levou a cabo a totalidade dos traballos estivo formado por Sonia Rodríguez López, arqueóloga e Mario César Vila, arqueólogo.

Vista desde o norte

Os traballos arqueolóxicos iniciáronse o 12 de xullo do 2007 e continuaron ata o 30 de xullo dese mesmo ano. Co baleirado do inmoble, autorizada a intervención arqueolóxica e topografada toda a superficie do soar (mediante estación total e xeorreferenciado a bases con coordenadas U.T.M e cotas absolutas), procedeuse ao inicio da escavación arqueolóxica. Comezando cunha limpeza xeral de toda a superficie que se vai escavar para, deste modo, obter unha visión xeral do inicio da escavación. Tras esta primeira limpeza, e case a nivel superficial, puidemos observar como se empezaban a intuír distintas estruturas contemporáneas, entre as que estaban o muro medianeiro do edificio, que xa fora desmontado con anterioridade e algúns restos de canais de recollida de augas pluviais e fecais, tanto da casa coma dos dous pendellos traseiros. Unha vez documentadas e rexistradas todas estas estruturas e estratos de época contemporánea, e tras a autorización do arqueólogo da Delegación de Cultura da Xunta de Galicia en Lugo, foron retiradas para proseguir coa escavación arqueolóxica, ofrecendo os seguintes resultados. Documentamos diferentes niveis de época moderna e medieval, sobre todo desta última, concretado nun nivel de incendio no que rexistramos fragmentos de cerámica medieval dos séculos XIV-XV e abundantes restos de carbóns e madeira queimada que tamén foron recollidos para posteriores analíticas. Este depósito de queimados adquire especial relevancia, ademais dos datos recollidos tras a súa escavación (é anterior a estruturas dos séculos XVII-XVIII documentadas por debaixo dos canais anteriormente citados de época contemporánea) porque está situado nunha zona (praza do Campo) na que hai documentación histórica sobre dous incendios que tiveron lugar nese punto e os seus arredores durante os séculos XIV e XV. Unha vez rematados de escavar os niveis contemporáneos, modernos e medievais (aínda que nalgúns casos non se chegaron a escavar na súa totalidade ao chegar á cota de obra), localizamos restos de época romana que, polas súas características (varios muros, un fuste de columna in situ co capitel caído ao seu lado, dentro dunha gran derruba que ocupaba case toda a superficie do soar) supoñemos que nos atopamos ante un edificio de envergadura (tanto polas súas dimensións como pola súa tipoloxía). Aínda que estes restos tan só os puidemos documentar en planta, pois tampouco se puideron escavar ao chegar á cota de obra, ademais de que o arquitecto e responsable da seguridade da obra, unha vez rematada a

- 143 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 8 da praza do Campo, Lugo

Vista desde o sur

intervención, ordenou a saída inmediata do persoal da escavación, ante o perigo inminente de derruba dunha das paredes do edificio que flanqueaban o soar. Con todo isto, tan só podemos realizar unha descrición dos restos localizados en planta. Restos que, á vista dos poucos datos de que dispoñemos, pois non foron escavados, pensamos que teñen varias fases dentro deste horizonte de época romana localizado. As estruturas das que estamos a falar e que conforman unha gran sala ou vestíbulo do que posiblemente sexa un edificio público, máis concretamente un complexo termal, a raíz dos datos resultantes doutras intervencións realizadas nas inmediacións, son as seguintes: · Muro sur. Trátase dun muro realizado con laxas de lousa de pequeno e mediano tamaño, de gran factura e unidas con arxila de cor amarela. Acada un grosor uniforme en todo a lonxitude conservada de 70 cm, tanto na súa parte leste, coma no oeste. Documentada ademais aquí, o que posiblemente é unha das portas de entrada a este vestíbulo que, como veremos, coincide con outra porta ou acceso a esta, pero esta vez polo seu lado norte. · Muro norte. Trátase dun muro realizado con laxas de lousas de pequeno e mediano tamaño, de gran factura e unidas con arxila de cor amarela. Alcanza un grosor uniforme en toda a súa lonxitude conservada de 70 cm, ao igual que o

muro sur, ambos paralelos entre si. Ao igual que no muro sur, neste muro norte tamén se localizou unha porta de entrada pola zona oeste deste. Estes dous muros, tanto o norte coma o sur, estaban cubertos por unha derruba de grandes dimensións, que ocupaba case toda a superficie da parcela. · Finalmente, e para rematar coa descrición desta gran sala, convén resaltar o formidable fuste localizado in situ, baixo a derruba do que falamos antes. Trátase dun fuste realizado en granito, que chega a acadar os 55 cm de diámetro, o cal nos está a indicar a altura acadada no interior desta gran sala, que seguramente excedería os 4 metros. O máis probable, aínda que non se chegou a escavar a derruba que o cubría ao seu arredor, é que estivese apoiado nunha base e esta nun plinto. Este fuste de granito aparece localizado no interior da sala, entre o muro norte e o sur, xustamente á mesma distancia dun e doutro, desde o seu punto central (onde se observa o rebaixe para o encaixe co seguinte tambor), ata a cara interior de ambos os muros. Non sabemos se este fuste era o único que había no interior desta sala, xa que non atopamos os seus muros de peche polos lados leste e oeste, co cal é posible que dentro desta estancia o vestíbulo puidese haber outras columnas, posiblemente unha máis, formando un vestíbulo interior ou distribuidor de estancias con dúas columnas interiores. Xusto a carón (no seu lado oeste) deste tambor localizado in situ, apareceu no medio da derruba o capitel que completaría o conxunto (á falta do resto dos tambores que posiblemente foron reutilizados). Este capitel, de tipo ático, aparece formando parte da derruba que cobre parte do fuste. Para rematar, temos que falar da impoñente derruba que se localizou en case toda a superficie do soar e que cobre todas estas estruturas das que falamos e que conforman este máis que probable vestíbulo ou distribuidor dun edificio público que ben podería pertencer ao complexo termal localizado nas inmediacións. Esta derruba estaba composta por abundantes laxas de lousa mesturadas cunha arxila de cor amarela fortemente compactada e moita tégula. Na maioría das ocasións, puidemos observar o sentido da caída da derruba debido á aliñación das lousas, podendo incluso distinguir dos muros que procedían, apreciando deste modo como se desenvolveu o proceso de abandono e derruba da estancia que, por outra parte, e á vista da gran derruba que a cobre na súa totalidade, se debe atopar sen alteracións posteriores de ningún tipo, agás algunhas in trusións modernas e contemporáneas.

- 144 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2007/433-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 42 da rúa Tinería, Lugo LUIS CORDEIRO MAAÑÓN1

on motivo das obras de rehabilitación da zona histórica de Lugo levadas a cabo por Xestur Lugo procedeuse á realización dunha escavación en área do inmoble n.º 42 da rúa Tinería (U.E. 1515204). Esta intervención arqueolóxica foi realizada na planta baixa dun inmoble localizado na parte baixa da rúa da Tinería, a poucos metros da Porta Miñá. Trátase dun edificio duns 60 metros cadrados de superficie, dúas alturas e planta rectangular con orientación noroeste-sueste. O inmoble ten dúas saídas, a noroeste que leva á Rinconada do Miño e a sueste que conecta coa rúa da Tinería. Por outra parte, debemos de comentar que este edificio xa foi obxecto dunha intervención arqueolóxica no ano 2005, consistente na realización de tres sondaxes valorativas nas cales apareceron restos arqueolóxicos a 20 cm de profundidade. Esta intervención arqueolóxica foi dirixida pola arqueóloga dona Beatriz Pereiras Magariños. O n.º 42 da rúa da Tinería atópase nunha zona de gran potencialidade arqueolóxica, xa que ademais de estar situado dentro do recinto amurallado de Lugo e preto dunha das súas portas está nunha zona na que nos soares próximos apareceron restos arqueolóxicos de interese. Nesta escavación en área apareceron unha serie de estruturas arqueolóxicas de diferente importancia, que se van concentrar en dous sectores ben diferenciados dentro da vivenda. Por unha parte, un sector que afecta a parte dianteira da casa (que vai dar á rúa da Tinería) e, por outra parte, un sector que

afecta a estancia situada na parte traseira ao inmoble (que está orientada cara á rúa Rinconada do Miño). No primeiro sector, os restos arqueolóxicos aparecidos son de escasa entidade e dun período cronolóxico contemporáneo. Neste sector apareceron unha serie de canalizacións de laxas de lousa asociadas a material contemporáneo, así como unha foxa realizada sobre o terreo natural, colmatada con terra e material cerámico de principios do século XX. No segundo sector foi onde apareceron restos de maior importancia, xa que nesa estancia exhumáronse dous niveis de calzada. O primeiro nivel xa foi exhumado na intervención do ano 2005. Na presente intervención ampliouse a superficie de escavación, aparecendo un nivel de calzada feito a partir de cantos rodados de tamaño pequeno e medio. O estado de conservación desta calzada é variable, xa que nalgunhas zonas está afectada polas tubaxes de saneamento do edificio. Apareceu a uns 30-50 cm da superficie e ten unha potencia duns 25 cms. Por debaixo desta calzada apareceu un segundo nivel. Trátase dunha calzada feita con cantos de cuarcita dun tamaño medio-pequeno que, a diferenza do primeiro nivel, aparecen cun alto grao de compactación. Esta calzada está asentada directamente sobre o terreo natural e ten unha potencia duns 35 cms. A modo de conclusión debemos sinalar: Por unha parte, temos un momento medieval ou tardorromano (non apareceu ningún material que nos poida dar unha

Dous niveis de calzada

Estruturas contemporáneas

- 145 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Escavación arqueolóxica en área no inmoble n.º 42 da rúa Tinería, Lugo

cronoloxía exacta para esta estrutura) representado polo primeiro nivel de calzada. Por outra banda, temos unha estrutura encadrada dentro do período romano e, máis concretamente, nun período baixo imperial, xa que asociados a esta calzada apareceron unha serie de fragmentos cerámicos tardíos de época romana, selados entre o primeiro nivel e o segundo nivel. Ademais, cremos que esta calzada puido ser un ramal ou parte da antiga vía que pasaba pola Porta Miñá. O feito de que non poidamos definir se é un ramal ou unha vía principal reside en que non

se puido delimitar ningunha das calzadas aparecidas, xa que o exhumado destas estruturas ocuparon toda a superficie da estancia do inmoble. Esperamos que no control de retirada das marxes de seguridade que aínda non foi realizado resolva ese problema de delimitación.

NOTA 1 Colaboraron: Celso Rodríguez Cao, Jorge Jorge Rodríguez, Domingo Setién Riego e Daniel Méndez Vázquez.

- 146 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2007/469-0

Control arqueolóxico no inmoble nº 34 da rúa Miño, Lugo IVÁN A. ÁLVAREZ MERAYO

control de obra que estamos a presentar desenvolveuse durante os días 2 e 3 de agosto de 2007 no patio do edificio sito na rúa Miño nº 34 da cidade de Lugo. Este espazo, cunha orientación NE-SW, ocupa a metade NW do inmoble e preséntase como un estreito e longo corredor de 16 m de longo e pouco máis de 2’5 m de largo que, cuberto completamente de entullo, foi parcialmente escavado con anterioridade. No primeiro momento procedemos ao desentullo da área de intervención, de xeito manual, ata acadar, na súa metade NE, o substrato natural e na SW, as evidencias arqueolóxicas que pasamos agora a describir individualizándoas como unidades estratigráficas. UE1: trátase dunha camada de entullo froito da escavación anterior, consistente nun nivel de terra de cor marrón grisáceo mesturada con laxes de xisto e lixo de obra. Ocupaba a totalidade da superficie da área que se vai controlar. UE 2: esta unidade está constituída por un nivel de terra marrón escura mesturada con algún cascallo de xisto. Unicamente foi constatada no extremo SW do patio e cunha potencia máxima de 1 m, cubría a totalidade das distintas unidades estratigráficas constatadas na metade SW. Interpretamos esta UE coma un nivel de colmatación antrópica, de adscrición decimonónica, destinado a gañar cota de uso na edificación. Sobre esta UE estaba construído o muro de peche do inmoble. UE3: canle limitada mediante dous muriños de laxes de xisto, dispostas de xeito horizontal, que, cunha base de grandes laxes de lousa e cuberto cunha solución idéntica, percorría a totalidade do patio. Dende a súa metade, cara NE, o muro exterior de peche deste patio, contra a rúa Tinería, a

NW, estaba construído directamente enriba desta unidade, polo que a súa estabilidade é precaria. Parece que esta canle ten un longo uso no tempo, xa que na zona en que non conserva as fiadas superiores, na zona central da intervención, é solidario co pavimento que definiremos coma UE4, mentres que no extremo SW, en que se conserva a súa tampa, aparece cuberto e integrado na UE2, de cronoloxía contemporánea. UE4: pavimento de opus signinum. Este pavimento conforma un nivel de uso de adscrición baixo imperial e está perfectamente integrado coas fiadas inferiores da canle UE3, considerándoas coetáneas. Este pavimento ocupa a metade SW da zona de intervención, acabando, no seu extremo NE, a «0» co substrato xeolóxico base (UE6), semellando como se este pavimento fose ideado para nivelar a superficie en relación coa rocha base. Ambas as dúas unidades conformarían un mesmo nivel de uso. UE5: camada de incineración que xusto por debaixo da UE2 apoia directamente na UE4 e parte da UE3. Sen poder concretar demasiado desta unidade, estanos a indicar un proceso de incendio. UE6: substrato xeolóxico base, que a partir da metade do espazo de intervención, ocupa a totalidade da superficie do seu extremo NE. Como conclusión, estamos nun espazo que, cunha función probable de rúa pública en época baixo imperial, concretada no pavimento UE4 e na canle UE3, mudou de uso co paso do tempo, pasando a ser ocupado por unha casa en momentos contemporáneos, gañando cota pero mantendo en uso a canle UE3.

Vista xeral da zona de actuación dende NE

Detalle de opus signinum e Canle dende NE

- 147 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2007/651-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 17 da rúa Raíña, Lugo RAFAEL CRISTÓBAL RODRÍGUEZ

modo de introdución, o contexto arqueolóxico inmediato á intervención relaciónase cunha insula documentada dende 1986, a raíz das obras realizadas na praza de Santo Domingo. Outros traballos permitiron, dende tal data, completar a información inicial. Cómpre lembrar as obras de 1995 e as dirixidas polo Concello en 1998, alén doutras actuacións puntuais situadas ao interior da liña de edificación. O soar, polo tanto, identifícase cunha insula ou domus que se sitúa fronte á área foral de Lucus Augusti, e cuxo perímetro se posicionaría entre as actuais rúas de Armanyá, Raíña, Gustavo Freire e a praza de Santo Domingo. Vén, ademais, delimitada polo cardo maximus e o decumanus maximus nos seus lados leste e sur, respectivamente. O soar linda cunha intervención de relevancia como é a que se realizou no nº 21 durante 1990 e compleméntase cos restos exhumados nos números 15 (1993) e 19 (2005) desta rúa. Conforme a Forma Urbis publicada na revista Larouco, o enclave relaciónase co decurso do xa mencionado cardo e o seu sector porticado. Neste sentido, a información tamén se internaría ata as primeiras dependencias domésticas desta domus. A metodoloxía aplicada durante a intervención identifícase cos denominados Principios de Estratigrafía Arqueológica expostos na literatura científica ao uso; recoñecemos, polo tanto, as pautas teóricas propostas por Edward C. Harris e Andrea Carandini. As liñas que seguen débense entender como a descrición dos pasos metodolóxicos relativos ao proceso de escavación

e, ao mesmo tempo, recolle as características básicas dos resultados obtidos. A partir do rebaixamento inicial, o rexistro arqueolóxico axústase a unha orde correlativa ao desenvolvemento da propia secuencia. Proseguiuse coa definición dos sectores de sur a norte, seguindo o proceso de extracción de terras. Os sectores, por outro lado, correspóndense coas barreiras físicas recoñecidas no soar aínda que tamén coinciden cos diversos ámbitos arqueolóxicos que, de antemán, podían ser delimitados grazas ás referencias arqueolóxicas disponibles. En tal sentido, o sector 1300 –próximo á rúa da Raíña– coincide co tramo de cardo e o inicio dos soportais; o sector 1200 abranguería, pola súa vez, parte da zona porticada e o ámbito doméstico; o sector 1100 –ao sur– introduciría ainda máis no privado. Nos sectores 1200 e 1300, a estratigrafía evolucionou de distinta maneira respecto do 1100, que se define como «multilinear» (sección C-D). Nos precedentes, a secuencia resulta linear e está formada por niveis «únicos» que, polo demais, resultaban coincidentes en ambos os sectores (sección A-B). O método seguido consistiu en escavar segundo planos artificiais ata chegar a unhas e outras interfases. A escavación proseguiu con carácter preventivo. Para o sector 1300, a secuencia resulta parella á do sector 1200, razóns polas cales non sería inadecuado suxerir accións, cando menos, simultáneas e, en consecuencia, equiparables; tal demostración pódese considerar xustificada a teor dos resultados evidenciados na secuencia inferior. A intervención en área practicouse ata o substrato arxiloso deixando in situ os

Lateral oeste sector 1200

Vista sobre a canle adintelada e contexto

- 148 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 17 da rúa Raíña, Lugo

Plano redución

testemuños arqueolóxicos oportunos, capaces de acompañar as diversas explicacións e/ou descricións. Neste sentido, preserváronse todas as estruturas murais atopadas no soar, salvo aquelas que, situadas en superficie e adscritas ao edificio decimonónico, impedían o proceso de escavación subxacente. A secuencia estratigráfica definida na intervención, por outra banda, difire cos resultados e criterios xerais deducidos doutros soares próximos, o cal, unha vez máis, pon de manifesto o carácter versátil da práctica arqueolóxica no medio urbano. Os resultados actuais, en xeral, fálannos de certas actividades, xa que, ata o de agora, puidemos documentar un importante labor de carácter extractivo; a desaparición de certos tipos de materiais, así como o volume implicado, resultan moi suxestivos. Noutros termos, podemos afirmar que o subsolo deste soar serviu de canteira ou mina en diferentes momentos do desenvolvemento cultural da cidade. Canto á periodización, o esquema de exposición elixido defínese como xerarquizado e admite varios rexistros de entrada, o cal responde ás xa clásicas agrupacións afíns ao sistema «Harris-Carandini», grazas ás cales o tempo arqueolóxico se subdivide en períodos, fases e unidades estratigráficas. Para esta epígrafe optamos polo uso e o emprego dunha serie de termos xenéricos conforme o estadio de valoración en que nos atopamos. Trátase, polo tanto, dunha hipótese de traballo, xa que partimos dunha perspectiva restrinxida e condicionada por cuestións básicas que atanguen temas fundamentais

como son os enfoques estratigráficos e materiais. Neste sentido, é preciso engadir que a estratigrafía, aínda que sinxela, resulta algo complexa polas numerosas interferencias que se documentaron nela. Así, as estruturas pertencentes aos niveis inferiores sitúanse practicamente nun mesmo plano sen que dispoñamos das referencias necesarias e útiles para conseguir establecer unha sucesión relativa entre elas. Os resultados arqueolóxicos manifestan unha marxe cultural que abrangue dende os inicios do mundo romano ata os tempos actuais. A secuencia inferior finaliza cara á época tardo romana e, sen case mediar o mundo medieval, prosegue ata os séculos XIX e XX. Seguindo cos resultados relativos da secuencia estratigráfica, o soar non dá ningún indicio de fiabilidade respecto dunha ocupación tardía (período III, fase V), polo que o final do urbanismo de época clásica non pode ser documentado ata momentos avanzados. Advírtese, iso si, unha importante actividade construtiva durante o Alto Imperio que nos segue a falar do referente estratéxico que supón a cidade para o desenvolvemento histórico do noroeste (período I, fase I e II). Do mesmo xeito, a ocupación dos espazos públicos –zona porticada– indica continuidade co período precedente (período II, fase III e IV) e, cando menos, facilitaríanos un indicio de discurso demográfico. No entanto, outros indicios permítennos identificar –dun modo indirecto– a información necesaria sobre unha poboación urbana en momentos máis tardíos (período IV, fase VII).

- 149 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2007/653-0

Escavación arqueolóxica dos soares 74, 75 e 76 da rolda da Muralla, Lugo ENRIQUE J. ALCORTA IRASTORZA

ircunscrita a actuación inicialmente a un soar, nº 76, (CD102A 2006/036-0), a adquisición dos inmobles contiguos números 74 e 75 da rolda da Muralla da cidade de Lugo, levou a ampliación do proxecto inicial, outorgándose a definitiva autorización con clave de identificación CJ102A 2007/653-0. Os traballos prolongáronse desde o 31 de setembro ao 6 de outubro do ano 2007. Esta agregación de soares, de cuxos resultados damos conta, atópase situada en fronte de Porta Falsa, polo flanco N, extramuros, do perímetro murado, a escasa distancia, polo demais, doutra intervención, realizada tamén baixo a nosa dirección na rolda da Muralla 79, cinco anos atrás, no 2002. Dada a súa situación fronte á muralla e os resultados de intervencións anteriores, máis ou menos inmediatas, considerábase posible a aparición dun novo tramo de foxo, primeira liña defensiva da moenia romana de Lucus Augusti. Dada ademais a lonxitude da fachada, ao redor dos 15 m, as expectativas víanse incrementadas, en canto a que a intervención podía proporcionar un dos rexistros de maior lonxitude do citado foxo. Neste contexto, a mera limpeza dos restos da derruba das edificacións alí existentes puxo, de xeito inmediato, á nosa vista, dúas zonas facilmente diferenciables. Así, no sector posterior da intervención, cuns 25 m de desenvolvemento e un tanto alterado debido á necesidade de realizar unha rampla, executada previamente baixo control arqueolóxico para facilitar o carrexo e a retirada de terras, fíxose evidente o pronto afloramento do substrato esquistoso, a uns 50 cm de profundidade con relación á cota da beirarrúa da rolda, nun continuo sen alteracións. Pola súa banda, o sector dianteiro, estendido polos cinco metros inmediatos á fachada, mostrou, tamén rapidamente, unha gran mancha de cor marrón e de forma triangular que se ía pechando cara á inmediata rúa Conde. Tras unha limpeza xeral do contorno, quedaron aínda mellor definidos estes dous grandes sectores. A atención centrouse na parte de diante, mediante a retirada da potente camada de recheo e que, como era presumible, correspondía á colmatación do correspondente sector de foxo, ata alcanzar o substrato no que foi aberto. Inicialmente, e seguindo as pautas do rexistrado en intervencións anteriores nesta mesma rolda na que localizaron retrincos de foxo, esperabamos localizar un novo tramo con gradiente continua en toda a lonxitude. A escavación encargouse de sacarnos do noso erro. En efecto, ao longo do

tramo obsérvanse ata tres cambios no gradiente do foxo, separados por uns retalles no zócolo natural a xeito de chanzos. Dado que foron localizados no fondo do foxo, no límite da intervención, correspondente á liña de fachada, escápanos a súa caracterización completa. O primeiro destes «chanzos» atópase a uns 4 m do perfil occidental, descendendo uns 40/50 cm. Por enriba dispúñase un pequeno sector, aparentemente tallado, que podería identificarse aínda que con dúbidas, cunha especie de pegada de escaleira. Estes elementos delimitaban, xa que logo, un sector con gradiente pouco acusado, ao redor dos 30/40 cm. A este primeiro, e seguindo cara ao E, seguíalle un segundo bancal, separados uns 4 m aproximadamente, cunha caída aínda máis clara. Finalmente, e xa no fondo oriental da intervención, dispúñase o terceiro chanzo que nesta ocasión coincidía coa parte máis profunda do escarpado, onde adoptaba un gradiente aproximado de 45º. No fondo deste último sector deposítase un potente nivel de colmatación, estéril en

- 150 -

Vista xeral da intervención, co foxo xa aberto, e a súa relación coa muralla.

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Escavación arqueolóxica dos soares 74, 75 e 76 da rolda da Muralla, Lugo

Detalle do perfil oriental do foxo.

canto a materiais, de terra marrón plástica, limpa, ata alcanzar o fondo onde se atopaba depositada, pola súa vez, unha nova camada, coas mesmas características ca a anterior, pero de tonalidade grisácea. Así as cousas, e nos 12 m aproximadamente de escarpado descuberto, e en razón das tres seccións rexistradas, os perfís oriental e occidental presentan marcadas diferenzas tanto de gradiente como de alturas, arrincando desde o lado occidental

cun gradiente de 30º e unha profundidade de 2 m que se transforman en 45º e 4 m no lado oriental, debéndose engadir á altura uns 50/60 cm para alcanzar a altura de rasante da rúa actual, segundo se reflicte nas correspondente figuras. En canto á súa relación coa muralla medimos esta desde o punto central do escarpado exterior, na liña de inflexión do gradiente co zócolo, obtendo 24,75 m con relación ao eixe radial do cubo fronteiro inmediato, e de 31,03 con relación ao esquinal interno de contacto entre este cubo e o correspondente sector de pano, polo lado occidental. Como resumo, pode dicirse, xa que logo que, amais de descubrir un novo tramo de foxo, de bastante lonxitude no caso que nos afecta, os resultados permiten avanzar que o mesmo se dotou dunha estrutura construtiva complexa, en relación coa muralla que defendía e, atendendo ao caso concreto, en relación coa Porta Falsa ou, como segunda posibilidade, co cambio de dirección do trazado neste punto da muralla xa que nos atopamos nun esquinal. Desde esta perspectiva, entendemos que non será necesario repetir que, no que a Lugo concerne, sería máis apropiado falar de complexo defensivo ca de muralla, xa que esta constitúe unicamente a parte máis visible e mellor conservada, e que, por outra parte, cada un dos diversos elementos desta defensa atópase perfectamente imbricado e relacionado entre si, o mesmo ca os compoñentes menores que, pola súa vez, conforman cada un dos elementos construtivos maiores.

- 151 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2007/045-0

Escavación en área para valoración dun concheiro galaico-romano en Punta Atalaia, no contorno do faro de San Cibrao, Cervo EMILIO RAMIL GONZÁLEZ

s obras de desmonte realizadas para a construción dun equipamento sociocultural, o Observatorio Natural de Fauna Mariña en Punta Atalaia, San Cibrao (Cervo), ofreceron un espazo con abundantes restos ergolóxicos que indicaban atoparnos no concheiro dun castro. De acordo cunha resolución da Delegación Provincial da Consellería de Cultura e Deporte de Lugo, presentouse a necesidade de valorar, a través dunha escavación arqueolóxica en área desde o perfil que amosa os restos, cunha anchura de 2 metros leste-oeste, e a lonxitude de 6 metros S-N, o concheiro, recuperando todo o material ergolóxico posible que nos axude a obter unha adscrición cronolóxica e cultural deste, definir a súa importancia e a súa posible relación cun xacemento castrexo aparentemente desaparecido, pero que pode conservar aínda restos estruturais e ergolóxicos suficientes no subsolo da atalaia. Considerábase a posibilidade de compaxinar a idea orixinal do proxecto técnico, construír o Observatorio Natural de Fauna Mariña, coa recuperación duns restos arqueolóxicos que revalorizan este espazo protexido de San Cibrao. Porque os técnicos do proxecto formulaban a integración do equipamento no contorno natural, considerando os posibles usos deste, que pode incluír unha interpretación dos restos arqueolóxicos.

Localización do concheiro na península de San Cibrao

O obxectivo fundamental desta campaña de escavación, desde o punto de vista da investigación, foi dobre: 1. O achado dos actuais restos, concheiro galaico-romano, permitía aventurar a posibilidade de situarnos nos restos dun xacemento castrexo peninsular, tipoloxía abundante ao longo do litoral. Finalizado o desmonte que permitiu observar os restos ergolóxicos, no corte situado cara ao oeste, onde se aprecian os restos do concheiro, apréciase a continuidade deste nesa dirección, que semella unha zona non afectada polas diferentes obras de urbanización realizadas ata a data. 2. As obras de desmonte realizadas para a construción do observatorio ofrecen nestes momentos un espazo baleiro en restos arqueolóxicos, xustamente na zona de construción do edificio; é dicir, é un espazo irrecuperable, pero que ofrece restos ergolóxicos descontextualizados, espallados ao longo da superficie arrasada. Coidamos necesaria a súa recuperación antes da construción do edificio. En total, a superficie de escavación foi de 12 metros cadrados, cunha potencia media 1,20 m. O plan e o método de traballo consistiu en establecer 3 unidades de escavación de 2x2 m que seguirán a retícula planimétrica que se empregará en todo o xacemento. Para facilitar o rexistro e o desenvolvemento da escavación, estas unidades correspóndense a cadros de 2x2 m, (dispoñendo unha rede de gomas para a delimitación visual) que seguen a ordenación alfabeto-numérica que se reflectirá na planimetría xeral do xacemento, establecendo desta forma un sistema de grella horizontal. A actuación foi realizada con medios manuais, escavación horizontal por capas artificiais –en extensión–, seguindo o buzamento natural dos niveis, localizando e recuperando o material ergolóxico e calquera outra evidencia arqueolóxica. Estratigrafía. Altura total: 1,95 m no extremo sur e 1,85 m no extremo norte. A estratigrafía está formada por tres niveis: Nivel 1. Natural, formado por capas de colmatación de area de praia. Capa 1. Area con raíces, cunha potencia media de 20 cm. Capa 2. Area superficial, moi solta, de cor branca, cunha potencia de 25 cm.

- 152 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Escavación en área para valoración dun concheiro galaico-romano en Punta Atalaia, no contorno do faro de San Cibrao, Cervo

Capa 3. Area máis endurecida e húmida, de cor branca grisácea, cunha potencia media de 70 cm. Nivel 2. Nivel arqueolóxico, o propio do concheiro, formado polas capas de acumulación antrópica de lixo procedente do castro de Punta Atalaia. Capa 4. Terra escura con cantos, abundante cerámica, anacos de ósos e algunhas cunchas, cunha potencia de 24-30 cm. Capa 5. Terra de cor máis clara, con abundantes restos de cunhas, menos cerámica e ósos, así como escouras de ferro, cunha potencia entre 44-52 cm. Capa 6. Terra moi ennegrecida, con escasas cunhas, cerámica e moita escoura de ferro, cunha potencia entre 2-12 cm. Nivel 3. Natural, substrato granítico, alterado pola extracción de pedra, posiblemente para as construcións do castro.

Área escavada, apreciándose o perfil co nivel arqueolóxico

O numeroso material cerámico, predominando a cerámica castrexa con decoración variada, bruñidos, espatulados, reticulados, incisións, mamilos, e mais a presenza de cerámica común romana, así como sigillata, ánfora, material de construción como tégula e ímbrice, material lítico (muíños, pesas), metais (coitelo de ferro e abundante escoura) e a variedade de material orgánico, como ósos de ovi-cápridos, cunchas de rocha como lapas, percebe, mexillón, indícanos un xacemento que posiblemente abarcaba toda a península de Punta Atalaia,

que antigamente é posible que fose unha illa, dada a estreita lingua de area que a illa da terra e que se vería cuberta polas augas. En definitiva, un castro que utilizaba os recursos do seu contorno inmediato e que, ao tempo, mantiña relacións comerciais a curta e longa distancia. Só o estudo completo do material e a continuación da investigación do xacemento permitirá un coñecemento máis completo do xacemento arqueo lóxico.

- 153 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2007/429-0

Sondaxes valorativas nunha parcela en solo urbano, no contorno do xacemento de Punta Atalaia e rúa do faro de San Cibrao, Cervo EVA CASTRO VIGO

s sondaxes localízanse nunha parcela urbanizable do contorno do xacemento arqueolóxico de Punta Atalaia, concello de Cervo, na coñecida como a península de San Cibrao. Trátase dunha parcela sita no contorno dun castro que entraría dentro da tipoloxía de castro costeiro. Tras a súa recente catalogación, debido a unhas obras públicas previas foi precisa unha intervención arqueolóxica valorativa que se levou a cabo entre o 3 e o 28 de setembro do 2007; as ditas sondaxes fixéronse ao longo da superficie do soar, polo que foron o suficientemente representativas para valorar adecuadamente a parcela, realizadas con medios manuais, escavando en horizontal por capas seguindo o burzamento natural dos niveis, localizando e recuperando o material ergolóxico e exhumando as diferentes estruturas. A estratigrafía xeral das sondaxes presenta unhas similitudes claras, sobre todo nas capas superiores, que son os niveis de colmatación modernos e na capa 3 do nivel 2, que é o nivel arqueolóxico (galaico-romano). Nivel 1 é o nivel natural, acumulación de capas de area de praia (inclúese nel desde a capa 0 ata a capa 2). En canto ao nivel 2, nivel arqueolóxico, está formado polas capas de acumulación antrópica procedentes da ocupación do xacemento. A capa 3 é a que a caracteriza, trátase dunha mestura entre area de praia e terra, cunha cor case negra, de gran fino e cunha potencia media de entre 10 a 50 centímetros. Está vinculada á ocupación galaico-romana do xacemento. Polo que respecta ás sondaxes número 5 e 8, o

nivel 2 nestas corresponde a unha ocupación medieval, pasando a ocupación galaico-romana ao nivel 3. En canto ao nivel 3 ou 4, dependendo da sondaxe, é o nivel natural, substrato granítico, alterado pola extracción de pedra, posiblemente para a construción do castro. Recupérase material ergolóxico variado; aparece cerámica en grandes cantidades; cerámica común romana, como é o caso dunha peza atopada in situ, cun diámetro de 35 centímetros que probablemente sería empregada como vasilla contedora de alimentos, cerámica medieval, cerámica indíxena. Así como tamén aparecen pezas de terra sixillata hispánica, dentro das cales hai un fragmento dunha cunquiña drag. 27 con especial interese, xa que aparece un sigillum ou marca de oleiro (Lapilli, século I ata mediados do século II). Dentro do material latericio aparecen tanto ímbrices, tégulas como ladrillos de construción. Os metais tamén están presentes e temos unha cantidade salientable de escouras, algún resto de metal non identificado. Entre os identificados, temos unha moeda de bronce de Afonso X (1252-1284), unha agulla de bronce ou acus crinalis, cunha cabeza feita en espiral e o corpo rematado en punta, un fragmento de fíbula de longo traveseiro (do subgrupo B das producidas no noroeste, século III ao I a.C.), a parte que se atopou é a do traveseiro con decoración nos extremos con forma de botón. Restos líticos como unha parte de muíño enteira e dous fragmentos doutros dous muíños. Recupérase tamén material orgánico, moitas cunchas, ósos, espiñas de peixe, etc.

Sondaxe 2A

Sondaxe 5

- 154 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Sondaxes valorativas nunha parcela en solo urbano, no contorno do xacemento de Punta Atalaia e rúa do faro de San Cibrao, Cervo

No que se refire ás estruturas exhumadas en xeral non teñen unha altura moi considerable, conservándose case nas cimentacións, todas elas teñen en común estar cimentadas na rocha. Salvo o muro medieval da sondaxe 8, que está cimentado sobre a capa previa ao nivel galaico-romano. Como elemento de apoio, podemos falar de que empregaban unha materia prima moi presente na zona, que son os cantos rodados tanto na cimentación como na preparación dos solos e, como elemento de recheo, para facilitar a drenaxe de auga e como recheo dos muros; é dicir, que se poñían pedras careadas aos lados e no medio colmatábase con este tipo de pedras. En canto ao grosor dos muros, os adscritos a

un momento medieval teñen un ancho de 70 centímetros cunha factura ruda, con pedras de gran tamaño colocadas de modo que remonten a maior altura posible. No que refírese ás estruturas adscritas ao momento galaico-romano, teñen un ancho medio de 50 centímetros e a factura construtiva é dunha coidada calidade, pedras graníticas de tamaño medio, ben careadas e regulares. Para rematar os pavimentos atopados están realizados sobre a rocha (nivel 3 ou 4), empregando cantos rodados de tamaño medio (10 centímetros) para solucionar as caídas da rocha e por riba unha capa de terra endurecida ou argamasa alisada (mal conservada).

- 155 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2007/779-0

Escavación en área nunha parcela en solo urbano, no xacemento Punta Atalaia, no contorno da rúa do Faro de San Cibrao, Cervo ISABEL CABRERA TILVE

escavación en área desta parcela no xacemento Punta Atalaia veu motivada pola construción dun edificio, con soto, planta baixa, dúas plantas altas e baixocuberta, con vivendas, garaxes e rochos, tratándose dunha parcela cualificada como solo urbano dentro do planeamento vixente en San Cibrao. Como antecedente, queremos sinalar que a entidade construtora iniciara previamente as obras de baleirado do soar, sendo paralizadas estas pola Delegación Provincial da Consellería de Cultura e Deporte de Lugo, por estar nunha zona afectada polo xacemento arqueolóxico Punta Atalaia. Os promotores da obra descoñecían esta afección no momento de iniciar as obras, pois Punta Atalaia non estaba catalogado como xacemento cando se redacta e aproba o proxecto técnico de execución da obra. A superficie que non fora baleirada, concretamente 60 m2, afectada pola construción do edificio foi a que se propuxo para realizar a escavación en área. A escavación arqueolóxica realizouse mediante catro sondaxes, unha de 11 x 2,75 m, outra de 3 x 2 m e dúas de 4 x 4 m; denominadas para efectos de rexistro 1-A, 1-B, 1-C e 1-D respectivamente. Cubriron un total de 68,25 m2, escavados con medios manuais. Coidáronse obxectivos fundamentais a valoración arqueolóxica do subsolo e a obtención dunha adscrición cultural e cronolóxica do xacemento con base na recuperación de restos ergolóxicos ou estruturais e aos cortes estratigráficos resultado das sondaxes, para definir a súa importancia e a súa relación co xacemento castrexo. A prospección do subsolo realizada no soar permitiu recoñecer cinco niveis antrópicos que definen, en liñas xerais,

este sector concreto do xacemento de Punta Atalaia como lugar de habitación desde épocas tardías, detectándose restos arqueolóxicos de ocupación urbana anteriores á época moderna. Estes niveis son os seguintes: · Nivel 1. En relación directa coas capas de colmatación modernas de area de praia que inclúen restos de cascallos das construcións lindeiras e dunha estrutura pétrea moderna. · Nivel 2. Momento de abandono e posterior sedimentación natural de area de praia. · Nivel 3. Relaciónase con restos estruturais superpostos ao nivel arqueolóxico castrexo (nivel 4), aparecen en todas as sondaxes e polas condicións da escavación polo momento non se poden datar cronoloxicamente, aínda que polas características e factura dos restos podería tratarse dun reaproveitamento das construcións castrexas en época medieval, a falta do estudo pormenorizado dos materiais relacionados. · Nivel 4. Defínese pola presenza de varios estratos de terra que presentan tanto restos ergolóxicos coma estruturais de interese arqueolóxico ou patrimonial. As características dos estratos, así como o material asociado, dá idea dunha estratigrafía a grandes trazos uniforme en toda a extensión do soar e que se corresponde cos momentos de uso e abandono do castro. · Nivel 5. Natural, rocha granítica. En canto ás estruturas, foron exhumadas seis: · Estrutura 1. Nivel 1. Muro de cachotería irregular de granito, con dúas caras e dirección lineal NE-SW, formado

Detalle das estruturas exhumadas

- 156 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Escavación en área nunha parcela en solo urbano, no xacemento Punta Atalaia, no contorno da rúa do Faro de San Cibrao, Cervo

Pranta xeral da escavación

por pezas careadas de mediano/gran tamaño, dispostas a óso. Determinouse o seu levantamento, por considerarse unha estrutura posiblemente delimitadora de parcelas de época recente. · Estrutura 2. Nivel 3. Trátase de dous muros imbricados en forma de «L» de cachotería irregular de granito, cunha única cara interna e formando unha estrutura que se intúe rectangular. Reaproveita a construción anterior castrexa (estrutura 3). · Estrutura 3. Nivel 4. Muro semicircular de cachotería irregular de granito, cortado e desaparecido polo S, formado por pezas careadas de pequeno/mediano tamaño, trabadas con argamasa de cor amarelenta e colocadas en disposición horizontal. Ten 9,07 m de longo aproximadamente; entre 0,52 e 0,75 m de ancho; e entre 0,06 e 0,61 m de alto. O diámetro interior da estrutura é aproximadamente de 3,20 m (N-S) e 3,65 m (E-W). Trátase dunha estrutura habitacional castrexa, bastante arrasada, incluso desaparecida nalgúns tramos. · Estrutura 4. Nivel 4. Restos da cimentación dun muro lineal de cachotería irregular de granito en dirección NW-SE que conserva tan só unha cara polo E. Ten unhas dimensións de 1,90 m de longo; 0,86 m de ancho; e 0,19/0,32 m de alto. · Estrutura 5. Nivel 4. Trátase dos cimentos dun muro semicircular de cachotería irregular de granito que discorre en dirección N-S curvando levemente cara ao SW, cunhas dimensións de 2,06 m de longo pola parte exterior (o interior está desaparecido); 0,44/0,54 m de ancho; e 0,10/0,35 m de alto. · Estrutura 6. Nivel 4. Muro semicircular de cachotería irregular de granito en dirección N-SW curvando no extremo SW cara o W. Conserva tan só a cara externa, a interna está completamente arrasada. As súas dimensións son de 3,42 m de longo; 0,30/0,48 m de ancho visible; e 0,28/0,50 m de alto.

No apartado de materiais arqueolóxicos, convén sinalar o numeroso material cerámico atopado, predominando a cerámica castrexa con decoración variada, imperando as decoracións por incisión e peiteados. Os bordos son na súa maioría de labios redondeados, con exvasamentos rectos ou oblicuos. Tamén aparece cerámica de importación de luxo, como é o caso da sigillata hispánica; cerámica de engobe roxo, como algún prato de bordo biselado; o chamado roxo pompeiano; fragmentos de paredes finas e cerámica común romana representada nos cuncos carenados de bordo invasado. Ao contrario da cerámica, a presenza de material de construción como tégula ou ímbrice é escasa. Aparecen tamén algunhas escouras de ferro e bronce, agullas de bronce e unha moeda tamén de bronce, cravos, chumbo, material lítico (muíños, pesas), fusaiola, vidro e gran variedade de material orgánico, como ósos de ovicápridos, cunchas de rocha como lapas e mexillóns, caracolas, ostras, berberechos, etc. Os traballos arqueolóxicos desenvolvidos permitiron documentar restos de varias construcións a nivel de cimentación de época castrexa, moi alteradas polo reaproveitamento destas, tanto posiblemente na Idade Media como máis recentemente polas construcións que ocupaban a parcela. É necesario realizar o estudo do material arqueolóxico, cerámico e orgánico para achegarnos a unha conclusión definitiva da intervención realizada. Porén, pódese adiantar que o castro de Punta Atalaia forma parte da tipoloxía de castros peninsulares, abundantes no litoral norte galego, cunha cronoloxía entre os séculos I-III d. C. As estruturas e restos arqueolóxicos localizados foron debidamente documentados ainda que as súas características son moi interesantes desde o punto de vista científico e arqueolóxico, os distintos reaproveitamentos de que foron obxecto ao longo do tempo deron lugar ao seu mal estado de conservación. Estas condicións, xunto coa afección polas obras de baleirado do soar por parte da empresa construtora antes da paralización destas pola Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, e en virtude das competencias outorgadas pola Lei 8/ 95, do 30 de outubro, do patrimonio cultural de Galicia, así como o resto da lexislación vixente en relación coa protección e conservación do patrimonio cultural, levaron a resolver a continuación das obras no sector da parcela obxecto da escavación realizada, baixo control arqueolóxico de todos os movementos de terra que incidisen sobre o subsolo, así como a desmontaxe das estruturas localizadas.

- 157 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Lugo CD 102A 2007/720-0

Sondaxes arqueolóxicas no xacemento castrexo de Monforte de Lemos IVÁN A. ÁLVAREZ MERAYO

entro dunha liña de renovación da imaxe e servizos da vila, o concello de Monforte de Lemos está a executar unha serie de actuacións urbanísticas destinadas a garantir e mellorar a calidade de vida dos veciños. É, dentro destas actuacións, onde podemos enmarcar o proxecto de acondicionamento do coñecido como Parque do Zapardiel, ao NE do monte de S. Vicente. En xeral, as obras de acondicionamento centrábanse na adecuación da súa superficie e viario para o aproveitamento deste espazo por parte do público, considerándose na actuación a construción dun auditorio que enriquecera o seu contido, pero o feito de que esta superficie estivera inscrita dentro do Conxunto Histórico-Artístico de Monforte impuxo a necesidade, como medida preventiva, da realización dun control e seguimento arqueolóxico das obras de reurbanización, actuación esta que sacou á luz a existencia dun asentamento castrexo. Confirmado este dato, proxectáronse 3 sondaxes arqueolóxicas destinadas a valorar o potencial do novo xacemento; unha que recollera o muro castrexo constatado no control de obra, outra na localización do futuro auditorio, e a terceira sobre o perfil do treito superior do vial principal do Parque de Zapardiel. Así, o día 26 de novembro comunícase o inicio da actuación, desenvolvéndose as tarefas de escavación ata o 18 de decembro de 2007. Estes son os resultados:

Sondaxe 1: Localizada no espazo que ocupará o futuro auditorio, na entrada do parque dende a ponte do Zapardiel, non constatamos ningunha evidencia arqueolóxica. Sondaxe 2: Cos seus 4x5 m, e situada na zona media da actuación, no extremo do parque oposto á primeira, ao E, esta é a sondaxe de máis superficie escavada. Durante as tarefas de control de obra, orixe das sondaxes que estamos a valorar, foi este o espazo no que constatamos as primeiras evidencias do hábitat castrexo. No momento en que a maquinaria comezaba a retirar terra, apreciamos coma portaba unha significativa cantidade de cantos rolados, o que fixo que intensificáramos o control, dando como resultado a recuperación dunha importante cantidade de cerámica de adscrición castrexa. Tras unha limpeza superficial, na que axeitamos a calicata, confirmamos un muro de cantos rolados e dirección N-S, que foi a primeira das evidencias estruturais coa que nos atopariamos. Tras definir a superficie removida pola máquina, os 4X5 m de sondaxe resultante, comezamos a escavación

deste sector. Nesta ocasión, as estruturas empezaban a percibirse a unha fondura aproximada de 1 m, contando o nivel vexetal con non máis de 20 cm. As estruturas exhumadas son verdadeiramente significativas. Cunha orientación aproximada N-S, atopámonos con dous muros de cantos rolados, paralelos entre si e separados por un corredor/canle de 0’50 m de anchura media, indicadores de dúas estruturas ou unidades construídas, en principio diferentes, pero con idéntico esquema construtivo, nas que apreciamos con claridade as solucións técnicas consideradas para adaptarse ao espazo nas que foron concibidas. A escala xeral, as dúas estancias constatadas adoptan as mesmas solucións prácticas: Partimos dunha superficie na parte baixa da pendente do monte de S. Vicente, no que o substrato xeolóxico é o xisto. Isto implica dúas cousas; por unha banda, a natureza impermeable da rocha nai, que xunto ao escaso solo e a zona, ao pé do monte e inmediata ao regato Zapardiel, orixina un exceso de auga que provoca a necesidade de illar os niveis de uso das estruturas, e por outra, a pendente da zona esixe a nivelación da superficie. A solución a estes problemas vén da man de comezar os muros de peche das estruturas a unha cota de máis de -1 m en relación ao seu pavimento, a modo de socalco da estancia, tras o cal continuaría co seu desenvolvemento vertical, pero xa cunha función de peche da vivenda. Este sistema construtivo provoca unha significativa altura de muros nas edificacións, cando menos na orientación escavada. Con esta solución de muro socalco/paramento, conséguese, co primeiro metro, soportar a achega de terra que nivela a

Vista xeral da Sondaxe 2 dende NE.

- 158 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Lugo) Sondaxes arqueolóxicas no xacemento castrexo de Monforte de Lemos

superficie ademais de que o propio recheo de nivelación, con base en terra orgánica limpa, serve de nivel de drenaxe da construción, ao manter illado o pavimento do substrato impermeable. Tras esta terra niveladora e drenante, colocábase unha camada de arxila alaranxada de grao fino que, ademais de compactar a superficie do nivel de recheo, o illa do pavimento en si, conformado por outra camada de arxila, pero esta vez mesturada con pequenas pedras. Sobre este pavimento definitivo, ou nivel de uso, confirmamos, nas dúas estruturas, cadanseu par de buracos de poste, posiblemente a modo de base para as vigas das cubertas. Sondaxe 3: Cunha superficie de 16 m2, esta sondaxe está localizada uns poucos metros máis arriba ca a segunda, sobre o noiro do camiño principal do parque, e dela deducimos con claridade, un urbanismo pensado para este espazo en momentos próximos, cando mínimo, no século II d.C., a saber: Limitada por dous muros paralelos de cantos rolados, atopámonos cunha rúa pavimentada con terra compactada, de 2 m de largo, que ademais está provista dunha canle de evacuación de augas que a corta perpendicularmente. Como acontecera ao nos referir ás estruturas aparecidas na sondaxe 2, esta rúa, por mor da pendente do monte, está construída sobre un recheo de terra que ten a función de horizontalizar a superficie, e os muros que a definen cumpren, como mínimo, a función de muros socalco do recheo e da propia vía. Separada desta rúa 60 cm cara a NW, e paralela a ela, atopámonos coa esquina do que foi unha vivenda de cantos rolados, colgada do noiro do camiño do parque e destruída ao construírse este. Se ben, como acontece coa rúa, o espazo que as separa está nivelado con terra, neste caso o acabado é con arxila marela, elemento impermeable, en contraposición da

terra compactada que a rúa ten como pavimento. Isto podería explicarse polo feito de que a canle que drena o vial atravesa o muro que o limita e morre directamente neste espazo de separación entre elementos, polo que este corredor de 60 cm entre a casa e a rúa, formaría parte do sistema de drenaxe do castro. Cerámicas recuperadas O conxunto cerámico localizado na presente intervención atópase composto, na súa meirande parte, por mostras de tradición indíxena, quedando relegadas a un plano moi secundario as de tradición romana, comúns ou finas. Estas últimas preséntannos unha reducida mostraxe, unicamente 13 fragmentos da denominada terra sigillata, dun total que supera os dous milleiros, e indícannos unha cronoloxía entre mediados da primeira centuria e mediados da segunda, ainda que nos atreveriamos a aquilatar máis as datas ao redor de mediados/ finais do século I d. C. Esta datación debe entenderse como unha aproximación cronolóxica provisional derivada tanto da análise conxunta das mostras de terra sigillata como do xa referido predominio das cerámicas de tradición indíxena den tro deste mesmo conxunto.

Vista xeral da Sondaxe 3 dende NW.

- 159 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Ourense CD 102A 2007/512-0

Actuación arqueolóxica da rede de distribución de gas no contorno da praza de Saco e Arce, Ourense JORGE LAMAS BÉRTOLO

proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas para a 1 e 4 da praza Saco e Arce presentaron resultados negativos e rede de distribución de gas no contorno da praza de por outro lado, os Servizos Técnicos Municipais de ArqueoSaco e Arce (Ourense) foinos solicitado polo promotor GAS- loxía executaron un seguimento na antedita rúa e a rocha GALICIA a través do seu representante D. Xavier Rodríguez afloraba a escasos cm da superficie. Estas sondaxes tiveron González; este proxecto circunscríbese dentro dos traballos unhas dimensións de 3 m de longo por 1 m de largo acadanpara a instalación da rede de distribución de gas-cidade na do unha profundidade duns 1,20 m, cota necesaria para instacidade de Ourense. lar os servizos de gas e Fenosa. O contorno da praza afectada polas obras de gasificación, Unha vez presentado o informe valorativo das sondaxes, a atópase na área de P.E.R.I. (Plan Especial de Reforma Inte- Consellería de Cultura e Deporte, a través da súa Dirección rior) da cidade, e afectada polas ordenanzas específicas deste Xeral de Patrimonio Cultural, resolveu con data 11 de febreiPlan Especial. ro de 2008 autorizar a continuidade das obras baixo control Segundo a zonificación e cautelas arqueolóxicas (ords. arqueolóxico do director da actuación arqueolóxica. 14.1 e 14.2 do P.E.R.I.), o proxecto de instalación da rede de O rexistro, tanto das sondaxes como do posterior control, gas localízase en Área I e Cautela de Grao I de protección do levouse nun diario de escavación, tarefa que correu a cargo do patrimonio arqueolóxico. arqueólogo-director. As estruturas arquitectónicas exhumaAs obras derivadas da realización do proxecto de instala- das, así como as estratigrafías resultantes, foron deseñadas e ción da rede de distribución de gas na cidade de Ourense rexistradas fotograficamente. removeron parcialmente o subsolo. Estas obras consistiron Como resultados da intervención arqueolóxica cómpre na apertura de gabias, cunhas dimensións estimadas duns 140 sinalar que, dentro do contorno da praza de Saco e Arce m de longo total, duns 0,70 m de largo e 1,20 m de profun- atopámonos, dende o punto de vista cronolóxico, cun abano didade e baixo calzada. A pesar de que as remocións se limitaban á execución desa gabia, de escasa anchura e profundidade, e sobre unha zona alterada (a apertura da gabia localízase en zonas próximas a arquetas, conducións de sumidoiros, auga, subministración eléctrica, etc.) e, tendo en conta que a contorna da antedita praza se localiza nunha zona de máximo risco arqueolóxico, propúxose unha actuación arqueolóxica preventiva fundamentada na execución dunha serie de sondaxes arqueolóxicas manuais que valorasen a potencialidade arqueolóxica do contorno da praza Saco e Arce, praza con referencias arqueolóxicas positivas para, deseguido, propoñer un control arqueolóxico de apertura das gabias, manual ou mecánica en función dos resultados das anteditas sondaxes. Así, a actuación arqueolóxica levouse a cabo, situando, como contemplabamos no proxecto, seis catas arqueolóxicas, dúas no tramo da rúa Dous de Maio, outras dúas na praza de Saco e Arce e, finalmente, outras dúas na praza de Manuel Sueiro. Polo que respecta ao tramo da rúa Xerónimo Feixoó non se propuxo ningunha cata (así se reflectiu no proxecto) xa que, por un lado, temos que os soares Plano coa localización das sondaxes e da gabia de acometida do gas

- 160 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Ourense) Actuación arqueolóxica da rede de distribución de gas no contorno da praza de Saco e Arce, Ourense

de materiais e restos de estruturas que nos leva dende a Idade Moderna (probabelmente dende o s. XVII) ata o s. XX, se ben pola súa localización temos que diferenciar, en canto á intensidade destes restos, dous sectores dentro da zona obxecto da actuación arqueolóxica. Así, por un lado, temos na praza de Manuel Sueiro os restos dun piso con base en coios datable no s. XVII (sondaxe C-6); por outro lado temos a

Imaxe do control durante a apertura da gabia

praza de Saco e Arce e a rúa Dous de Maio nas que se localizou o resto das sondaxes e completamente libre de evidencias arqueolóxicas anteriores á idade contemporánea sendo zonas moi afectadas por obras de servizos (rede de sumidoiros, acometidas de auga, luz, etc.) se ben na sondaxe C-3 apareceron dous fragmentos de tégula en posición secundaria (dentro dun recheo contemporáneo). Durante a fase de control confirmouse a extensión do encoiado moderno, se ben moi alterado polas canalizacións contemporáneas efectuadas na praza. Polo que respecta á aparición de máis tégulas, hai que sinalar que estas apareceron no mesmo sector que nas sondaxes e en número pouco significativo (uns cinco fragmentos máis) se ben podemos afirmar que nesta zona houbo un nivel de ocupación romana que se viu alterado e destruído pola execución de obras destinadas a dar servizo aos inmobles do contorno da praza de Saco e Arce. Convén lembrar que nalgúns soares próximos a esta praza tamén se localizaron restos romanos (tumbas de cabalete na rúa Liberdade, estruturas romanas na praza de Manuel Sueiro e fragmentos de muíños nos soares 8-10 de Saco e Arce, entre outros) amosando así, a pegada romana neste sector da cidade.

- 161 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Ourense CD 102A 2007/055-0

Sondaxe arqueolóxica no inmoble nº 7 da rúa Pena Trevinca, Xinzo de Limia MANUEL GARCÍA VALDEIRAS

proxecto foinos solicitado polo promotor do proxecto de construción no soar, en cumprimento da resolución da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural e á vista do informe-proposta da Comisión Territorial do Patrimonio Histórico de Ourense do 25 de outubro de 2006. O proxecto foi autorizado con data do 6 de febreiro de 2007 e, unha vez rematado, enviouse o pertinente informe valorativo, onde se daba conta dos resultados da actuación. Á vista do informe valorativo, a Dirección Xeral de Patrimonio

Cultural resolveu, con data do 22 de maio de 2007, a continuación das obras coas seguintes condicións: 1. Os movementos de terra deberán realizarse baixo control arqueolóxico. 2. Emitirase un informe puntual cos resultados do control. O soar sitúase no núcleo urbano de Xinzo de Limia, capital da comarca ourensá da Limia Alta, nunha parcela cuadrangular sita na rúa Pena Trevinca, n.º 7, cunha superficie total de 53 m2.

Localización da intervención en Xinzo

- 162 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Ourense) Sondaxe arqueolóxica no inmoble nº 7 da rúa Pena Trevinca, Xinzo de Limia

RESULTADOS Tendo en conta as características e as escasas dimensións do inmoble, así como as obras para realizar, propúxose unha actuación arqueolóxica fundamentada na realización dunha cata de sondaxe de 5x5 m que abarcaba na práctica a totalidade da superficie escavable do soar, deixando unicamente as marxes de seguridade con respecto ás construcións lindeiras ao S e o E. Como xa adoita ser habitual nas escavacións en soares pequenos no Barrio de Abaixo de Xinzo de Limia, a estratigrafía resultante preséntanos unha capa de recheos antrópicos de entre 30 e 40 cm de potencia, apoiada sobre a arxila natural (NATUR1), que ten outros 50 cm de potencia e precede a capa aerosa aluvial (NATUR2). A primeira capa (UE0), evidentemente, correspón- Vista xeral da intervención dese a cascallos de obra contemporáneos e ocupa a totalidade do soar, na metade N do soar esta capa apoia aparición de máis materiais arqueolóxicos. Polo que respecta á directamente no substrato arxiloso natural (NATUR1); po- continuidade do nivel de ocupación romano localizado durén, na metade S localizamos unha fina capa duns 20 cm de rante as sondaxes, non se pode confirmar esta continuidade, potencia media (UE1) que nos proporcionou abundante ma- xa que o nivel vese cortado pola cimentación da construción terial cerámico romano1, asemade na esquina SE da sondaxe lindeira polo NW. localizamos os restos, moi alterados, dun nivel de ocupación Os materiais recollidos son 46 pezas de cerámica romana romano (UC2), feito con arxila prensada con fragmentos de que podemos dividir en tres grupos, terra sigillata (do 1 ao tégula e pequenas pedras. Estas dúas unidades estratigráficas 12), cerámica común ( do 13 ao 39) e fragmentos de tégula compoñen un nivel romano que se encadra perfectamente no (do 40 ao 46). As pezas recibiron a sigla XIN7-0: Xinzo de contexto arqueolóxico do asentamento romano de Xinzo de Limia 2007- n.º correlativo. Limia. En cumprimento da resolución da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, levamos a cabo o seguimento das obras NOTA de cimentación do soar con data do 25 de setembro de 2007. 1 Concretamente, 12 fragmentos de tégula, 6 fragmentos de terra Os resultados foron completamente negativos en canto á sigillata hispánica e outros tantos de cerámica común.

- 163 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Ourense CD 102A 2007/194-0 e 706-0

Escavación arqueolóxica en área no soar n.º 5 da rúa Romero Nieto, Xinzo de Limia EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ

situación do soar na zona vella da vila de Xinzo de Limia, inventariado como xacemento arqueolóxico polos abundantes restos romanos nela localizados, levaron a practicar unhas sondaxes arqueolóxicas previas á construción dun predio de vivendas de promoción privada, cuxo resultado positivo levou a unha escavación en área. A escasa fondura, entre 20 e 30 cm, localizáronse unha serie de muros de cachotería con orientación S.SE-N.NW e W.NW-E.SE, conservados nunha altura de non máis de 40 cm, apoiados sobre o terreo natural. Esta orientación coincide coa doutros muros localizados noutras escavacións da zona. Definen estes muros tres espazos ou estancias, limitadas polo E e W por dous muros principais que percorren todo o longo do soar, ata se perderen ambos baixo os seus límites. O muro W coincide practicamente co peche actual do soar, se ben sabemos da recente realiñación deste. No escaso 1 m que separa ese muro W co muro de bloques actual localizáronse dous niveis de rúa superpostos, cunha diferenza de cota duns 40 cm, marcando dúas fases de construción que confirman os dous momentos principais de ocupación que se veñen supondo para o Xinzo romano, o século I e o III d. C. Neste muro de peche W detectáronse varias reformas, coincidindo coa apertura de dúas entradas, cada unha correspondente a cadanseu nivel de rúa e a estancias diferentes. Máis aló do muro E, pola súa vez, só puidemos constatar a total ausencia de restos estruturais, entendéndoo como o límite traseiro das estruturas descubertas. Paralelo a este muro E, a escasos 50 cm de separación cara ao interior, localizamos o negativo dun muro desmontado; son as marcas deste muro as que se relacionan máis claramente co resto das estruturas, quedando o muro E algo descolgado e apenas sen estratigrafía que o contextualice con precisión, se ben o concibimos como anterior ao que deixou o negativo. Entre estes dous muros de peche principais dispóñense tres paredes lonxitudinais, que definen os diferentes espazos dos que falamos, todos de 12 m de fondo respecto da rúa e do muro W, con anchuras de 9, 5 e 3 m, máis amplas canto máis ao S. O espazo máis ao S limítase na súa metade E por un muriño de menor entidade que o resto, estendéndose na metade W baixo o testemuño S. Este muriño, xunto con outros de semellante factura (un deles cun perpiaño incorporado a modo de pedestal e restos de tégula reaproveitada) habería que relacionalos máis cunha compartimentación traseira dese espazo S, que puidera ser un espazo non cuberto, a xeito de patio. A este espazo S abre unha das portas localiza-

das cara á rúa, cun oco de 3 m de anchura, marqueada por dúas pezas laterais traballadas, nas que se aprecia o couzón o suco de extracción das dúas follas que a formaban; o sistema de peche era mediante tranca vertical, como testemuña a pedra con rebaixe en posición central. As follas abrían cara ao interior, batendo cara á rúa contra uns perpiaños con claros indicios de gastado, marcando o nivel de rúa superior xunto con anacos de tella machucada e grava (glarea). Cara ao interior, os perpiaños crean un chanzo de 30 cm de altura, se ben o nivel de uso da porta parece corresponderse a un recheo a base de tégula e cascallos que suavizaban o chanzo, permitindo unha entrada en rampla. Esta porta aproveita como asento a parte baixa do muro de peche W, que se relaciona, pola súa banda, co nivel de rúa inferior, cunha glarea de maior consistencia. Sería o recrecemento da rúa o que fixo precisa a construción dunha porta ao novo nivel, provocando outra serie de reformas. Unha delas foi o tapiado do outro van de entrada, coincidindo coa estancia inmediatamente ao N da anterior. Este oco, de idénticas dimensións ca o anterior, correspóndese coa primeira fase de ocupación; trátase, neste

- 164 -

Detalle da porta e da rúa superior

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Ourense) Escavación arqueolóxica en área no soar n.º 5 da rúa Romero Nieto, Xinzo de Limia

Vista xeral do soar

caso, dunha entrada terreira; é dicir, cun nivel de uso interior que se estende sen solución de continuidade cara ao exterior, coincidindo co nivel de rúa inferior. As reformas tras a suba de cota da rúa e do tapiado da porta levaron tamén a un reenchido do nivel interior, selando tres fogares de base de tégula que servirían de quecemento dese amplo espazo, que contaba cunha boa pavimentación de Opus Signinum. Parello a este reenchido parece ser a reparación do muro que pecha este espazo polo N, colocándolle un baseamento a base de laxas transversais, formando unha liña de zapatas de 80 cm da anchura no que apoia a nova parede. O espazo máis pequeno ao N do anterior non puido ser ben definido, por verse afectado en maior medida por construcións e canalizacións xa do século XX, que desmontaron o muro que o limita ao N. De todos os xeitos, púidose comprobar a cimentación deste a unha cota superior ca o resto. Percorrendo o sector W de todo o soar, localizamos un profundo desnivel con sucesivas capas de recheo, describindo

un profundo cavorco na capa de area natural de cerca de 1,50 m de fondura e 4 m de ancho. Os depósitos que o cegan parecen naturais, con numerosos mogotes de óxido de ferro. Chegando á cota da primeira fase de ocupación, parece que sufriu un intencionado reenchido e apisoado na procura da solidez precisa para a construción dos muros; co tempo, este terreo debeu ceder de novo, sendo talvez causa das reformas posteriores. Entre o material atopáronse abundantes fragmentos de cerámica de mesa, con abundante presenza de TSH, xunto con fragmentos de bracarense e vidros, en canto a fase alto-imperial, así como numerosos anacos de pratos e fontes con engobe vermello pompeiano, que nos leva a tempos máis tardíos. Tamén foi abundante a cerámica de cociña, así como varios fragmentos de morteiro. A maior presenza desta tipoloxía cerámica nos niveis de recheo e revolto superiores indican un importante arrasamento, seguido dun longo estadio de abandono. Xa en época moderna escaváronse no soar varios pozos, dous dos cales en uso ata a demolición dos predios contemporáneos, cuxos alicerces se superpoñen e desmontan parte das estruturas romanas. Interesante foi tamén a abondosa aparición de moedas, de difícil lectura polo alto grao de corrosión, ademais doutros obxectos de bronce, como un anel, dúas fíbulas anulares, alfinetes e unha caixiña de selo. Atopáronse tamén varios anacos de lucerna e un gran número de pesos de tear, fichas de xogo e discos de tégula repicada que farían as veces de tampas para xerras ou vasillas de boca estreita. Tanto os restos materiais como os construtivos lévannos a interpretar os restos exhumados como antigas tabernae do Xinzo romano. Parte da bibliografía referente ao pasado romano de Xinzo identifícao coa antiga Civitas Limicorum; non obtivemos datos que permitan afirmar isto con rotundidade, pero si evidencian a existencia dun importante asentamento romano no subsolo da vila, fose ou non a capital do Límicos.

- 165 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Ourense CD 102A 2007/400-0

Escavación arqueolóxica de sondaxes valorativas para a ampliación da Escola Infantil, na rúa Emilia Pardo Bazán/rúa Hospital, Allariz YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ

s traballos arqueolóxicos realizados nesta zona da vila de Allariz son consecuencia das obras de reforma da Escola Infantil, realizadas co obxectivo de proporcionar mellores infraestruturas públicas, arranxando o edificio e os xardíns. A gardaría-escola atópase nunha área da zona vella protexida, onde, previamente aos movementos de terras, é obrigatorio a realización de sondaxes arqueolóxicas, cun matiz preventivo. Na parte traseira do edificio localízase a igrexa de San Pedro do século XII e, ademais, sábese que o trazado da muralla que delimitaba a antiga vila medieval transcorría por debaixo da Escola Infantil, nun punto inexacto, preto do lugar onde se proxecta a ampliación do edificio. A zona de intervención encóntrase cara á rúa Emilia Pardo Bazán, que comunica a través da ponte os edificios asociados ao río, coa da parte alta da vila, no centro histórico de Allariz. Topograficamente, sitúase na parte baixa da ladeira ao leste do centro histórico, nunha zona de vagoada que rodea a parte vella. Co obxectivo de coñecer a existencia de niveis arqueolóxicos e as súas posibles características planeouse, como medida preventiva, a apertura de dúas sondaxes nos distintos sectores da obra localizados nas zonas das cimentacións das novas estruturas.

Como se pode documentar polas fontes históricas, a vila de Allariz chega á Idade Moderna case coa mesma configuración que tiña na época medieval, xa que a súa estrutura urbana, que xira en torno á Praza Maior e ás igrexas, mantense sen grandes alteracións ata a época da desamortización. As investigacións arqueolóxicas puideron documentar que, neste espazo, preto da igrexa de San Pedro non existen construcións importantes ata épocas recentes; neste caso, a construción do actual colexio da vila, o instituto dos Salesianos foi o que, nunha época moderna, mudou os restos desta parte de Allariz, preto da muralla e da igrexa, para trocar o seu aspecto tal e como hoxe o coñecemos. Os niveis máis antigos nesta zona foron transformados e destruídos e, posteriormente, cubertos con recheos que conteñen materiais de épocas recentes. Neste espazo, só resta a pegada da construción do edificio do instituto dos Salesianos na época contemporánea, nun momento da expansión da vila. A este respecto, cómpre destacar que tivemos referencias orais acerca do posible achado de restos da muralla no momento da construción e arranxo de parte do patio do colexio dos Salesianos, no sector norte, hai algúns anos, o que confirmaría o trazado da muralla (cara á rúa Entrecercas), e a ausencia na actualidade de niveis antigos nesta parte da vila.

Escavación de sondaxes na Escola Infantil de Allariz

- 166 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Ourense) Escavación arqueolóxica de sondaxes valorativas para a ampliación da Escola Infantil, na rúa Emilia Pardo Bazán/rúa Hospital, Allariz

Vista xeral dunha sondaxe rematados os traballos

Os materiais atopados no nivel inferior da sondaxe nº 2, proceden do revolto dos materiais da época da transformación deste sector (xa que a súa data non é anterior ao século XVIII), e non presentan restos nin evidencias arqueolóxicas das anteriores construcións. A valoración final obtida é que non atopamos, durante a escavación das sondaxes, niveis arqueolóxicos pertencentes aos restos antigos da vila, xa que estes foron previamente destruídos coas remocións da idade contemporánea arredor do espazo onde se levantou o colexio dos Salesianos. Os restos dun nivel de nivelación e recheo descubertos na sondaxe 2, que contén algúns materiais, son a única pegada das remocións realizadas nesta época. Os niveis documentados responden, na maior parte, a unha cronoloxía moi recente, recheos e nivelacións das construcións acaroadas á vella igrexa de San Pedro que se enca dran nos séculos XIX e XX.

- 167 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de Ourense CD 102A 2007/501-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos predios situados na rúa Lobariñas nº 23 e Emilia Pardo Bazán nº 5, Allariz YOLANDA ÁLVAREZ GONZÁLEZ

zona de intervención sitúase no casco vello de Allariz, preto da ponte que cruza o río Arnoia cara a fábrica de curtidos, o que significa que a súa situación está integrada no perímetro da antiga vila medieval. O predio fai cara coa rúa Lobariños, que ascende polo casco vello en dirección á igrexa de San Pedro, e coa rúa Emilia Pardo Bazán, que comunica a través da ponte os edificios asociados ao río (o muíño ou a fábrica de curtido de coiros), co centro histórico de Allariz. Os traballos arqueolóxicos realizados son consecuencia das obras de rehabilitación dun edificio que ocupa varias parcelas, abandonadas fai tempo, que configuran un predio de forma irregular. Localízase nun área do casco vello protexida, onde, previamente aos movementos de terras é obrigatorio a realización de escavacións de sondaxes arqueolóxicas cun matiz preventivo. O proxecto de construción pretende a rehabilitación do edificio para construír vivendas e locais, aínda que non se planea soto. Co obxectivo de coñecer a existencia de niveis arqueolóxicos e as súas posibles características, planeouse a apertura de catro sondaxes nos distintos sectores da obra con resultados diferentes. As fontes documentais sinalaban a existencia neste sector dalgúns asentamentos de xudeus no que outrora foron os suburbios da orixinaria vila de Allariz, entre Torre Lombarda

Plano de situación das sondaxes

e a Porta de Vilanova. Tamén coñecemos que entre a muralla e o río estendíase o Campo dos Coiros, hoxe Portovello cunha incipiente actividade de curtidoiro ligada a presenza xudía e que vai a perdurar na evolución económica de vila de Allariz. As escavacións das sondaxes arqueolóxicas neste solar permitiron documentar os restos dunha antiga fábrica de curtidos, que aproveita a súa proximidade a beira do río para a súa instalación. Esta edificación ocupaba un espacio maior cara ao río, por baixo do que hoxe configura a rúa Emilia Pardo Bazán, polo que se desenvolve baixo esta rúa. Posteriormente, no século XX abriuse a rúa actual e retirouse a liña da fachada dos edificios, que nunha época relativamente recente foi a que mudou os restos da zona Sur da vila, para trocar o seu aspecto tal e coma hoxe o coñecemos. Proxectáronse catro sondaxes, deixando o centro do solar libre xa que nesta zona atopamos un pavimento de laxas de granito colocadas sobre a roca de base, polo que nesta zona non se expón sondaxes. Localízanse ademais dous pozos de auga escavados directamente na roca, un deles na zona pavimentada e outro situado entre as sondaxes 1 e 2. A escavación permítenos comprobar como na metade Este da parcela aparece o xabre e a roca de base a escasos centímetros da superficie, polo que nestas zonas os resultados arqueolóxicos son negativos respecto a posibles achados. Nembargantes, na parte Oeste do solar, próximos á fachada cara á rúa Emilia Pardo Bazán, localizamos restos de estruturas pertencentes a unha instalación dedicada aos curtidos de coiros (Sondaxes 1 e 4). A sondaxe 1 conserva os restos dunha estrutura asociada a labores de curtidos de coiros. Consta dun murete que só ten cara exterior, e que apoia sobre a roca que esta cortada seguindo un trazado circular duns 2,5 metros de diámetro. Asóciase a un sedimento que contén algunhas tellas e fragmentos de cerámicas a torno, algunhas vidradas e esmaltadas pertencentes a producións locais que se caracterizan pola pouca precisión cronolóxica que achegan, pero que pola súa similitude con outras documentadas na vila non parecen ir máis atrás do século XVIII. A estrutura documentada continúa por baixo da beirarrúa e a rúa de Emilia Pardo Bazán, polo que non puidemos documentala na súa totalidade. Os traballos na Sondaxe 4, localizado na zona suroeste da leira permitiu documentar a existencia neste punto dunha pía circular. Ampliamos a escavación da sondaxe a case a totalidade desta parcela para coñecer a estrutura da pía, deixando unicamente os restos dunha fragua en uso a finais do século XX.

- 168 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Ourense) Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos predios situados na rúa Lobariñas nº 23 e Emilia Pardo Bazán nº 5, Allariz

A escavación deixou ao descuberto os restos dun muíño de casca que pertence á instalación neste solar dunha fábrica de curtidos, o que explica á súa vez a estrutura circular da sondaxe 1, e que á súa vez esta relacionada co tramo central pavimentado con laxas, e ca existencia dos pozos de auga. Os curtidoiros fundamentábanse na disposición de auga abundante, gando vacún e cortizo de carballo. En Galicia créanse as primeiras factorías modernas de curtidos no ano 30 do século XVIII tendo un desenvolvemento grande a partir do ano 1857, cando se crean as fábricas de curtidos, e Galicia convértese no primeiro país curtidor da península con enclaves importantes en Santiago, Allariz, Betanzos ou Noia. Os procedementos de curtido preindustriais permaneceran durante moito tempo sen varia- Muíño de casca nunha fábrica de curtidos en Allariz (Ourense) ción. Será no ano 1908 cando se inicia unha lenta mecanización con novos sistemas, como os bombos de cur- trabe encaixada na columna sita a beira do muíño. No corpo tume rápido e o batán de pas, que acabaran pouco a pouco co medio do fuso articulase un eixo horizontal de madeira chamacurtido tradicional. do guía que vai xunguida a roda de pedra de moer duns 2 m. As fábricas precisan de diferentes instalacións nas que desde diámetro, e que ten os bordes ondulados e se alonga ata envolver os diferentes traballos e moitos deles precisan moita saír fora da pía. No cabo da guía empurra unha persoa ou se auga. As principais dependencias son: as zonas de lavadoiro xungue unha mula con ollos cubertos que ao camiñar arredor con pías para auga limpa, para a cal e para o tanino, e unha fai arrolar a roda que esmaga a casca. Despois desta operación zona de pelado, escarnado, labrado e aprimado dos coiros; as a casca moída bótase nunhas tinas con auga no lugar onde zonas de mudanza ou curtume que consta das tinas de tanino, van os coiros para iniciar o proceso de curtume. o lavadoiro, as mesas de engraxar os coiros, e muíño de casca; Da antiga fábrica de curtidos documentada neste solar só o secadoiro para secar os coiros, zona ventilada e a zona de se pode documentar hoxe en día o muíño de casca, xa que o remata, onde se fai o raspado e rematado do coiro. resto das estruturas se atopan destruídas parcial o totalmente. A pía topada na sondaxe 4 correspóndese cun muíño de Parte das instalacións quedan fora do solar por baixo da rúa casca que é unha das instalacións que máis caracterizan ás Emilia Pardo Bazán cara o río. fábricas de curtidos. Os muíños de casca son muíños circulares En resume e como valoración final podemos dicir que coa roda en posición vertical destinados a moer a casca unha non atopamos durante a escavación das sondaxes niveis arvez seca para obter o tanino substancia que se emprega para queolóxicos pertencentes os restos antigos da vila romana ou curtir as peles. A casca é cortizo do carballo ou da aciñeira. medieval xa que estes, si existiron, foron previamente destruíComponse dunha gran pía circular cun diámetro que oscila dos coas remocións da Idade Moderna e contemporánea nesentre os 3 e 4 m. neste caso ten un diámetro interior de 3,5 m te entorno, onde se abriu no século XX a rúa Emilia Pardo e un diámetro exterior de 5m. Ten un piso de lousas e un Bazán e se reformaron as liñas das fachadas tal e como hoxe anteparo do mesmo material no borde para evitar a caída da as vemos. Nembargantes atopamos restos de estruturas percasca fora do recinto. No caso da pía descuberta, este anteparo tencentes a unha fábrica de curtidos de mediados do século non se conserva, o mesmo que a pedra central. Os que utiliza- XIX. Esta actividade artesanal do curtido era tradicional na ron esta dependencia suprimiron os elementos sobresaíntes da vila de Allariz desde época medieval, unha boa proba diso é estrutura e despois votaron un recheo de area para votalo novo que aínda conserva a zona do contorno de Portovello o chan, neste caso da fragua. Por fora do anteparo se conservan topónimo de Campo dous Coiros. No século XIX e princiun empedrado circular por onde descorría o paso das persoas pios do XX, Allariz despuntou economicamente a partir desou animal que empurraba a guía do muíño e que deixou as ta actividade artesanal que foi o curtido de coiro e que subssúas pegadas dos calzos e do paso continúo por esta beira do tituíu á artesanía derivada do liño. Coñécense outras fábricas muíño. Do centro da pía arrincaba un eixo vertical de madeira de curtidos nesta zona como a Torre Lombarda que funciochamado fuso que xira sobre si, e que na parte superior vai nou a partir de 1904 ou a fábrica da familia Nogueiras hoxe fixado a unha trabe en posición horizontal neste caso a unha convertida en Museo do Coiro. - 169 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2007/196-0

Actuación arqueolóxica no marco da rexeneración do arrabalde de Santa María, zona intramuros, Pontevedra FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ

or mor das obras de remodelación do contorno da igrexa Coas sondaxes perimetrais da igrexa confirmamos a prede Santa María na cidade de Pontevedra estamos a des- senza dunha ampla necrópole que ocupa todo o seu contorenvolver un traballo arqueolóxico organizado en varias fases no. Nunha perspectiva xeral hai dous tipos de enterramentos, de actuación e xestionado a través de proxectos distintos. Un foxas escavadas no xabre natural do terreo e deposicións primeiro proxecto planificouse como fase inicial de traballos directas sobre o terreo posteriormente tapadas. Hai numerode sondaxe arqueolóxica manual e control e seguimento das sas reutilizacións ao longo do tempo pero nun esquema xeral obras de rehabilitación das rúas. Del está rematada a parte das básico podemos considerar dous momentos cronolóxicos sondaxes e segue a desenvolverse o control e seguimento das principais: os enterramentos escavados no xabre son dunha obras. Un segundo proxecto consistiu na escavación en área cronoloxía bastante antiga, mesmo poderían datar de épocas dos espazos afectados polas novas instalacións no contorno próximas á da fundación orixinal da igrexa (medievais); fronte da igrexa de Sta. María e o Teatro Principal. a estes, un grupo duns 20 esqueletos documentados en camaO ámbito de actuación para as sondaxes organizámolo das superficiais a carón da porta norte semellan ser de cronoespacialmente en tres sectores: sector 1 que corresponde ao loxía recente e depositados nunha foxa común. Campiño de Sta. María e ás rúas que circundan a igrexa; En canto á arquitectura da igrexa documentamos o reforsector 2, no contorno inmediato do Lampán dos Xudeus zo por sobredimensionado do contraforte situado ao oeste da (xardíns situados na metade da avenida de Sta. María) e o porta norte que semella que afectou algúns dos enterramensector 3, que abrangue o contorno do Teatro Principal. tos previamente realizados. Cara ao centro do lateral sur rexisDe cara ao control e seguimento das obras, ademais destas tramos un furado fondo escavado no xabre que está debaixo áreas referidas, actuamos tamén en toda a rúa Isabel II, rúa da cimentación do muro das capelas desta nave sur e que Amargura, rúa Churruchaos e contorno do edificio do conce- podería indicar o uso dalgún tipo de andamiaxe en fases llo de Pontevedra e travesía do Mestre Mateo. anteriores á súa construción, ben dentro da mesma obra ou Escavamos un total de 25 sondaxes nas que en catro delas ben correspondente á igrexa medieval primixenia. combinamos o traballo manual e mecánico e nunha foi excluNo sector 2 non atopamos indicios que avalen a denomisivamente mecánico. As súas dimensións foron entre 2 e 25 nación da zona como Lampán dos Xudeus, non atopamos metros cadrados e, aínda que inicialmente non estaba previs- indicios de ningún tipo sobre un posible uso deste espazo to, o traballo ampliámolo á parte exterior do muro que pecha como cemiterio. Non aparecen restos óseos nin evidencias de a Campiño de Sta. María abrindo catas sobre o talude do pé de muro que vai parello á rúa Arcebispo Malvar. No sector 1 confirmamos a presenza de restos da muralla medieval, no límite oeste do Campiño de Sta. María. documentamos un treito do paramento da muralla xusto debaixo do actual muro de peche que conserva unha altura duns 3 metros dende a súa cimentación. Contra o límite sur do Campiño documentamos tamén restos dun paramento moi ben cimentado que sen dúbida debemos pór en relación coa existencia aquí da porta-torre que sabemos que tiña a muralla neste sector. Por último, descubrimos tamén restos dun muro superficial de menor entidade ao norte da actual escaleira de acceso á fachada principal que, polas súas características, debemos entender como parte dun muro de peche de propiedade e non dunha estrutura defensiva; pensamos que pode estar en relación co peche do adro da igrexa de Santa María ou co antigo pazo dos Montenegro. Imaxe da foxa común da sondaxe número 8 e posible lauda atopada sobre ela

- 170 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Pontevedra) Actuación arqueolóxica no marco da rexeneración do arrabalde de Santa María, zona intramuros, Pontevedra.

Esquinal de muro nunha das sondaxes de Lampán dos Xudeos

enterramentos. Nesta zona rexístrase un corte moi fondo no substrato natural do terreo cun desnivel de máis de dous metros e no seu fondo atopamos un esquinal de muro de feitura excelente con cantarías de moita calidade, pano moi coidado e regular, colocación moi precisa e unha pequena bancada de cimentación. Polo tipo de paramento semella tratarse dunha construción importante, dun edificio notable que, polo lugar onde estamos, debemos vincular coas torres arcebispais. No sector 3, arredor do Teatro Principal, confírmase tamén a existencia de enterramentos que sen dúbida están vinculados á antiga igrexa de S. Bartolomeu o Vello. Coma no caso dos de Sta. María, están realizados en foxas escavadas no xabre e tamén aquí resulta chamativa a completa ausencia de restos vinculados cos esqueletos, semella que foron enterrados sen roupas nin adornos e tampouco aparecen indicios de cadaleitos. Atopamos indicios do posible límite oeste do cemiterio e dun espazo de rúa contiguo empedrado con cantiños. Polo que respecta ao control arqueolóxico das obras, nestas zonas e no resto de rúas onde se actúa, non está a ofrecer datos novos nin realmente significativos. Neste sentido, destacamos unicamente a aparición dalgúns restos de tegulae presuntamente romana no cruzamento das rúas Isabel II con Princesa. Trátase de restos moi escasos e descontextualizados que non permiten facer unha valoración significativa.

- 171 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2007/698-0

Escavación das gabias de instalacións, sectores 1 e 3, na rexeneración do arrabalde de Santa María, zona intramuros, Pontevedra FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ

or mor das obras de remodelación do contorno da igrexa go do corpo, cruzados sobre o tronco ou parcialmente estirade Santa María na cidade de Pontevedra, estamos a des- dos coas mans cruzadas sobre a pelve. As pernas aparecen envolver un traballo arqueolóxico organizado en varias fases estiradas e parellas, agás nun caso que están lixeiramente de actuación e xestionado a través de proxectos distintos. Un encollidas e ladeadas. A cabeza está cara arriba e só nuns primeiro proxecto formulouse como fase inicial de traballos poucos enterramentos está ladeada. de sondaxe arqueolóxica manual e control e seguimento das Os individuos semellan ser de distintos sexos e idades obras de rehabilitación das rúas. Del está rematada a parte das moi variable, rexistrando adultos, nenos e mesmo un esquelesondaxes e segue a se desenvolver o control e seguimento das to que polo seu tamaño podería ser dun bebé acabado de obras. Un segundo proxecto, o que agora nos atinxe, consistiu nacer ou mesmo abortado. na escavación en área dos espazos afectados polas novas Apenas se documentan materiais vinculados aos enterrainstalacións no contorno da igrexa de Sta. María e do Teatro mentos nin ningún tipo de indicio de presenza de cadaleitos, Principal, sectores 1 e 3 respectivamente do ámbito de actua- vestimentas, enxoval etc. Rexistramos algúns cravos de ferro ción xeral. illados, algúns anacos de cerámica e tella pero vinculados ás A escavación adaptouse ás necesidades das obras de re- remocións e reutilizacións. Neste senso, podemos destacar a modelación tanto na súa planificación coma no seu desenvol- presenza dun alfinete de bronce e unha moeda de dous maravemento. Escavamos lonxitudinalmente e en sucesivas fases os bedís de Carlos II. Claramente vinculados aos esqueletos, só treitos de rúa que ían ser abertos, medindo o largo necesario documentamos dous posible medallóns e dúas cunchas, estas para as novas instalacións e ata as cotas de substrato natural. últimas posiblemente de ostra e que se atopaban sobre a Os resultados tirados da escavación responden aos obti- ingua como se as levasen no peto do pantalón. dos nas sondaxes iniciais e, en xeral, non ofrecen característiÁ parte da necrópole, confirmamos que a carón da porta cas novas. Polo que respecta á necrópole de Sta. María, puide- norte da igrexa aparecen enterramentos máis recentes realizamos delimitar a súa extensión cara ao norte e cara ao leste, dos en camadas de entullo dispostos nunha foxa común que confirmamos que ocupaba máis espazo ca o actual largo da logo foi tapada e que se sitúa claramente por enriba dos rúa Alonso de Fonseca posto que algunhas das foxas teñen nichos escavados no xabre. continuidade debaixo dos edificios. Confirmamos tamén que Canto á necrópole de San Bartolomeu O Vello (actuais o muro de cabeceira da igrexa corta e destrúe algúns dos Teatro Principal e Liceo), confirmamos características semeenterramentos, polo que, sen dúbida, os máis antigos son de cronoloxías anteriores ás de construción do actual templo. Canto ao ritual, vemos que polo xeral son enterramentos múltiples de dous ou mesmo tres individuos depositados no mesmo momento e na mesma foxa. Documéntase con claridade a reutilización do espazo da necrópole e chámanos a atención o feito de que os enterramentos máis recentes cortan, alteran e mesmo destrúen os anteriores e, porén, evidénciase unha recollida e deposición coidada e intencionada por parte dos mesmos destrutores dos restos dos esqueletos alí presentes. Atendendo á disposición estratigráfica das foxas, hai polo menos ata tres etapas de utilización do cemiterio. A colocación dos cadáveres, agás unhas poucas excepcións, é en sentido leste-oeste, coa cabeza cara ao oeste e en posición decúbito supino. A colocación dos brazos responde a tres modelos, estirados ao lon- Necrópole na cabeceira da igrexa de Sta. María, en proceso de escavación

- 172 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Pontevedra) Escavación das gabias de instalacións, sectores 1 e 3, na rexeneración do arrabalde de Santa María, zona intramuros, Pontevedra

Vista xeral do proceso de escavación diante do Teatro Principal

llantes ás de Sta. María canto ao tipo de enterramento, disposición dos esqueletos, reutilización do espazo, escaseza de materiais etc. Aquí puidemos comprobar o límite oeste da necrópole nun muro que segue pouco máis ou menos o aliñamento das fachadas leste da rúa Paio Gomez Chariño e que marca de xeito moi claro o límite de aparición dos restos óseos e das foxas de enterramento. Do muro cara ao oeste, aparece un espazo de rúa empedrado con cantiños lisos, moi miúdos, asentados directamente sobre o xabre natural do terreo e unha liña de zapatas de cimentación dun posible

soportal con columnas. Inicialmente (na fase de sondaxes) barallamos a posible orixe romana deste empedramento de cantos pola aparición de varios anacos de tegulae debaixo del, pero durante a escavación en área non atopamos continuidade no rexistro deste tipo de materiais e non aparece ningún outro indicio que nos faga pensar nesa orixe romana. Por outra banda, nun pequeno anaco do empedramento conservado contra o muro de peche do cemiterio, semella que a súa construción podería ser posterior á do muro, polo cal o consideramos da época medieval como cronoloxía máis antiga posible. Ao pé da escaleira principal do teatro aparece un grande osario, depositado directamente sobre o xabre e que presenta claros indicios de combustión que interpretamos como parte do proceso de clausura do cemiterio no momento de construír o actual edificio. Tanto neste contorno coma no da igrexa de Sta. María, evidénciase un importante rebaixamento da rasante orixinal das necrópoles e unha gran cantidade de alteracións pola acumulación de instalacións e servizos existentes, polo cal o rexistro acadado corresponde á base estratigráfica dos cemiterios, amosándonos unha mostra relativamente pequena da súa dimensión orixinal. Malia esta circunstancia, evidenciamos unha clara falla de espazo, polo que algúns dos enterramentos illados que aparecen estamos a interpretalos como realizados en zonas residuais ou mesmo exteriores, quer por esa falla de espazo, quer por carencia de medios para sufragar unha tumba dentro do camposanto.

- 173 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2007/302-0

Avaliación arqueolóxica das parcelas 6, 10, 6 anexo e 3 anexo, da Unidade de Actuación I-06, Rosalía de Castro II, Vigo MARÍA JESÚS IGLESIAS DARRIBA

on esta intervención arqueolóxica proponse dar cumprimento á resolución do 3 de xullo de 2006 da Delegada Provincial da Consellería de Cultura e Deporte de Pontevedra. Neste documento establécese a necesidade dunha escavación en área naquelas parcelas nas que (en intervencións anteriores) se constataron restos arqueolóxicos. A escavación desenvolveuse seguindo o método Harris E.C., salvo naquelas zonas onde as unidades estratigráficas resultaban irrecoñecibles, en cuxo caso, a metodoloxía anterior se combina con baixadas artificiais de entre 2 e 5 cm de espesor. Os traballos de campo comezan co desmonte mecánico das estruturas e depósitos contemporáneos, o 4 de xuño do 2007 e desenvólvense de maneira descontinua ata o 12 de febreiro do 2008. En total, escávanse 980.57 m²: 765,03 están na Área-I (parcelas 6, 6 anexo e 3 anexo) e 215.54 m na ÁreaII (parcela 10). Salvo matizacións puntuais, o xacemento mantén a secuencia estratigráfica vista na intervención desenvolvida no ano 2006, a saber: Fase I. Época contemporánea. A esta fase pertencen os restos de antigas fábricas de conserva construídas entre finais do século XIX e primeiros do século XX. As ruínas destes inmobles visualizáronse por toda a área de escavación, pero é no ángulo NE da parcela 10 onde os restos son máis destacados (unha cheminea e un pozo de auga) chegando a cortar total ou parcialmente o xacemento inferior. Fase II. Época moderna. Esta fase documentouse exclusivamente na chamada Área I (parcelas 3 anexo, 6 anexo e 6). A ela vincúlanse os restos de tres canalizacións e abundante material en deposición secundaria. A canle máis recente sitúase na fronte sur da parcela 3 Anexo. Esta estrutura está feita con táboas e pequenas estacas de madeira e superponse parcialmente a unha canle con laterais de pedra documentado na mesma zona. Da mesma factura é o tramo de canle documentado no lateral leste da parcela 6. Os materiais aparecen esparexidos por toda a Área I. Documéntanse basicamente cerámicas fabricadas nos talleres sevillanos, pero tamén podemos constatar a presenza doutras producións peninsulares (reflexos dourados de Valencia) e extrapenisulares como o gres do val do Rhin, porcelana chinesa, cerámica esmaltada italiana, etc. Fase III . Fosilización do xacemento tardo-romano. A fosilización do xacemento prodúcese de forma natural, con arrastres de ladeira polo SE (parcela 10 e parte leste da parcela 3 anexo) e duna con pequenas lagoas interiores colmatadas de limo gris polo NW (parte oeste da parcela 3 anexo, parcela

6 anexo e parcela 6). Os materiais vinculados a esta fase son escasos e localízanse en contacto cos depósitos supra e infraxacentes. Na parte superior aparecen materiais de época moderna, mentres na parte inferior o material é exclusivamente tardo-romano. Fase IV. Espolio do xacemento tardo-romano. A pesar de que os datos extraídos están aínda en proceso de análise, cremos que as súas estruturas e derrubas destas foron espoliadas e, posteriormente, traballadas pola auga. Apoiando esta hipótese de traballo, temos os resultados preliminares do estudo paleoambiental elaborado por Manuela Costas Casáis, Ricardo Rodríguez Fernández e Antonio Martínez Cortizas. Fase V. Xacemento tardo-romano de carácter habitacional, cuxo material nos sitúa cronoloxicamente entre finais do século V e primeiros do VII d.C. Aínda que moi alterada na parcela 6 e no oeste das parcelas 6 Anexo e 3 Anexo, esta ocupación esténdese polas diferentes áreas de escavación. Documéntase un nivel de ocupación, cuberto parcialmente por derrubas. Entre estas derrubas destaca pola súa lonxitude e potencia a que corre pegada ao lateral W das parcelas 6 Anexo e 3 Anexo; a estrutura que puido orixinar esta derruba non se localizou pois posiblemente se sitúe na parcela lindeira. As estruturas murarias aparecen desmanteladas, conservándose ocasionalmente restos dalgún muro de cimentación, foxas e abundantes buratos de poste. A esta fase asóciase a maior parte do material recuperado durante a intervención. Recolleuse sobre todo cerámica, pero tamén son considerables os fragmentos de vidro. Menos importantes son os fragmentos de metal, que adoitan corresponder a cravos de ferro. Excepcionais son as 95 contas de ámbar que forman o colar que podemos ver na documentación fotográfica. Fase VI. Duna, que fosilizou as salinas altoimperiais e que en época tardo-romana foi enrasada para usar como solo de ocupación. A esta «facies» non se vincularon estruturas, pero si material cerámico e un excepcional material orgánico: cuñas, espátulas, punzóns de madeira, flotadores de rede e tapóns de cortiza, cascas de noces, castañas e abelás, pebidas de peladillo ou pexego, piñóns, etc. e anacos de coiro traballado entre os que destacan un zapato e dúas solas posiblemente correspondentes a un único par de sandalias. Estes depósitos encóntranse practicamente arrasados na esquina NE da parcela 10. Nesta zona, a ocupación tardo-romana practicamente se posiciona sobre os pavimentos de salina, que por outra parte se encontra máis arriba ca no resto do soar.

- 174 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Pontevedra) Avaliación arqueolóxica das parcelas 6, 10, 6 anexo e 3 anexo, da Unidade de Actuación I-06, Rosalía de Castro II, Vigo

ESQUERDA, ARRIBA: colar de contas de ámbar exhumado entre os depósitos de época tardo-romana; ABAIXO: material orgánico recuperado nos depósitos que fosilizan a salina (pebidas de pexego, piñas de piñeiro, cascas de noces e castañas, e diferentes obxectos de cortiza e madeira). SOBRE ESTA LIÑAS: zapato de coiro encontrado nos depósitos que fosilizan a salina. Á DEREITA: Planta da salina alto-imperial documentada nas intervencións desenvolvidas nos anos 2006 e 2007 na chamada Área-I

Fase VII. Salina: instalación de tipo industrial para a obtención de sal. Na chamada Área I (parcelas 3 anexo, 6 anexo e 6) púxose ao descuberto a parte norte dos tres estanques de decantación documentados no ano 2006 e outro grande estanque ao Oeste, ocupando a maior parte das parcelas 3 Anexo e 6 Anexo. Ademais destes estanques documentouse unha canle de circulación de auga e unha estrutura de madeira que adquire certa complexidade cara ao N. A funcionalidade desta estrutura de madeira aínda non se puido determinar, porque só a escavamos superficialmente debido aos graves problemas de seguridade que presenta a fronte norte da parcela 6 que, unidos á aparición do nivel freático e á fraxilidade da estrutura, aconsellan non intervir ata a mellora das condicións de escavación mediante a construción dos muros pantalla. Os estanques de decantación forman espazos rectangulares de +15m de longo por +8m de ancho cunha altura que anda polos +80 cm. Constrúense con grandes laxas de xisto e granito fincadas, lixeiramente inclinadas cara ao exterior e apoiadas nunha especie de parapetos de arxila con algo de pedra, que axudan a impermeabilizar as paredes dos estanques e á vez funcionan como zona de paso. O estanque descuberto arredor do W leva a mesma orientación, pero as súas dimensións son maiores alcanzando 19,50 m de longo, un ancho constatado de 10,48 m e unha profundidade que anda polos 80 cm. Tanto ao Norte como ao Sur deste estanque aparecen novos pavimentos que nos indican a continuación da salina. Na Área II (esquina NE da parcela-10) documentáronse, en moi mal estado de conservación, restos de pavimentos e estruturas correspondentes a estanques de cristalización de salina.

Fase VIII . Area de praia, sobre a que se constrúen as salinas alto-imperiais. Os depósitos correspondentes a esta fase só se documentaron na escavación levada a cabo na esquina NE da Parcela 10. Nas parcelas 3 anexo, 6 anexo e 6 non se documentaron: os traballos arqueolóxicos paráronse ao poñerse ao descuberto a salina alto-imperial e á espera dunha resolución da Dirección Xeral de Patrimonio. As tres calas realizadas na parcela 10 responderon ao seguinte esquema estratigráfico: area de praia con pequenos bandeados de limo, que cobre un depósito de pedras sen disposición aparente, pero con material en deposición secundaria. En concreto, temos algúns anacos de madeira traballada e sobre todo material cerámico de tipo anfórico datado en torno ao cambio de era. Debaixo deste depósito de pedras temos máis niveis de area aparentemente sen material asociado. En resumo, a intervención desenvolvida corrobora e amplía os datos obtidos no ano 2006 sobre o xacemento romano localizado aos pés da antiga praia do Areal de Vigo. Os datos obtidos indican que a zona foi ocupada desde época romana de forma continuada. Rexistrándose a superposición de diferentes xacementos: romano alto-imperial, tardo-romano, moderno e contemporáneo. O xacemento moderno conserva dúas canalizacións e abundante material en deposición secundaria. O xacemento tardo-romano preséntase moi arrasado, con presenza dalgún tramo de cimentación de muro e sobre todo material cerámico e vítreo en deposición secundaria. O xacemento alto-imperial, en extraordinario estado de conservación, amosa os restos dunha salina, composta por estanques de decantación, estanques de cristalización e canle de circulación de auga.

- 175 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2007/639-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais na parte oriental do inmoble nº 2-3 da praza de Compostela, Vigo ENRIQUETA LÓPEZ RODRÍGUEZ

isto o proxecto de reforma e construción dun edificio de vivendas, garaxes e baixos comerciais no soar nº 2-3 da praza de Compostela (Vigo), e tendo en conta que o dito soar se localiza dentro da área de protección de 200 metros do xacemento romano medieval da zona vella GA36057084 que está protexido polo Plan Xeral de Ordenación Urbana de Vigo (DOG do 10 de maio de 1993, artigo 3.3.1), preséntase a necesidade de realizar unha serie de intervencións arqueolóxicas que permitan definir e valorar a potencialidade arqueolóxica deste espazo. Neste senso, a primeira actuación que se levou a cabo consistiu na realización dunha sondaxe mecánica valorativa1 coa que se documentaron restos arqueolóxicos concentrados no sector oriental do soar, ben que non se puido concretar a súa natureza, extensión e alcance debido fundamentalmente á precariedade da intervención formulada. Consecuentemente, dende o Servizo de Arqueoloxía da Delegación de Cultura e Deporte de Pontevedra resólvese solicitar a realización de dúas novas intervencións que permitan documentar con fiabilidade os restos existentes e valorar axeitadamente tanto histórica coma arqueoloxicamente o espazo afectado pola construción do novo edificio. Deste xeito levamos a cabo os seguintes traballos: No sector occidental do soar, onde xa existe un soto escavado uns 2,5 metros baixo o nivel da rúa actual, escavamos unha nova gabia valorativa mecánica. Aínda que estes traballos non forman parte do proxecto que nos ocupa, hai que salientar que os resultados acadados foron negativos can-

Canalización de época romana documentada na sondaxe 2

to á presenza de restos arqueolóxicos, documentando basicamente niveis de entullo relacionados coa construción do edificio existente e os alicerces dunha edificación da segunda metade do século XIX. Na metade oriental do soar escavamos tres sondaxes manuais que nos permitiron identificar diversas estruturas e materiais de claro interese arqueolóxico. Aínda que a nosa proposta inicial era a de escavar dúas grandes sondaxes de 4x4 metros, cando vimos as características reais do soar, decidimos realizar 3 sondaxes: · Sondaxe 1 de 4x4 metros no sector noroeste, evitando na medida do posible as estruturas actuais visible, entre elas unha gran canalización relacionada co edificio existente que ten dirección leste – oeste e un piar. · Sondaxe 2 de 2x2 metros nun pequeno recuamento á superficie do soar que se localiza ao sueste deste. Esta zona coincide, ao exterior do edificio derruído, coa súa parte posterior, posiblemente cun patio de luces, espazo común, calella ou paso. Decidimos que foi esta a súa localización porque era visible xa na superficie unha grande acumulación de materiais de construción da época romana. · Sondaxe 3 de 2x2 metros no sector centro-leste do soar na zona que tiñamos previsto inicialmente para realizar a segunda gran sondaxe. Finalmente e tras a ampliación levada a cabo, esta sondaxe acadou unhas dimensións de 4x3 metros. Os resultados acadados son moi diferentes en cada unha das sondaxes realizadas, sen que exista polo momento e a falla dunha intervención na área (traballos que forman parte doutro proxecto) un nexo común entre elas, nin estratigráfica, nin estruturalmente. Boa parte da superficie da sondaxe 1 está ocupada por estruturas actuais, un piar, unha canalización, relacionadas co edificio existente e co seu muro lindeiro. Estas dúas estruturas teñen cortado e alterado un muro máis antigo que ten dirección leste-oeste e que aparece aproximadamente no sector central da sondaxe. Este muro de boa factura, realizado con cachotaría de pedra tomada con arxila avermellada, está asociado a un «poio ou marco» que aparece calzado contra el pola súa cara exterior. A súa cimentación aséntase directamente na arxila natural. A ambos os dous lados desta estrutura de muros os niveis documentados aparecen revoltos formando parte de recheos, en xeral, recentes, entre os que aparecen mesturados materiais da época romana. Por outra banda, no sector sueste da sondaxe, e por debaixo do piar e

- 176 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Pontevedra) Sondaxes arqueolóxicas manuais na parte oriental do inmoble nº 2-3 da praza de Compostela, Vigo

da canalización antedita, documéntase parte dun pavimento de coios que se acaroa contra a estrutura de muros. Este pavimento desapareceu no resto da sondaxe. A sondaxe 2 formulámola nun sector do soar en que, xa a simple vista, se apreciaba unha forte acumulación de material de construción da época romana, fundamentalmente tegulae. A súa escavación confirmou a presenza dun nivel de recheo pouco rolado de case un metro de potencia en que se documenta sobre todo tegulae e ánfora, pero tamén fragmentos de cerámica común, vidro e cravos de ferro, cunha ampla cronoloxía que vai dende o momento altoimperial ata o tardo romano. Por debaixo deste nivel de recheo aparece unha canalización estreita cos laterais de pedra e a base de tegulae, o que nos fai pensar que se trata dunha estrutura, polo menos, tardo romana, xa que non atopamos materiais asociados.

Estruturas documentadas na sondaxe 3

Na sondaxe 3 apenas iniciamos a escavación e xa se documentou contra o perfil leste o trazado dun muro con dirección norte–sur, aparece xusto por debaixo dun nivel de entullo en que se atopan fragmentos de tegulae mesturados con cemento, plásticos, ladrillos, vidros etc. Esta estrutura, que tamén parece antiga, presenta unhas características moi diferentes á documentada na sondaxe 1, a súa fábrica é de lousa de medio e pequeno tamaño, ben careada, colocada sen xunta e cun zócalo que forma os seus alicerces. Ampliamos esta sondaxe co fin de definir a outra cara do muro, ver o seu largo, documentar a secuencia estratigráfica no sector leste da sondaxe e comprobar a relación desta estrutura co muro lindeiro do edificio derrubado. Os resultados foron significativos, xa que nos permitiron complementar os datos que tiñamos ao mesmo tempo que atopamos outra estrutura, un muro medianeiro de factura similar ao anterior pero menos largo, que define dúas estancias que presentan cadanseu pavimento de pedra de tamaño medio. A escavación destas sondaxes resultou ser, polo tanto, produtiva e moi significativa, documentando varias estruturas de factura antiga, posiblemente todas da época romana, que polo momento e a falla dunha intervención máis ampla non podemos interpretar, así como diversos materiais que aínda que aparecen moi mesturados e revoltos pertencen fundamentalmente a dous momentos culturais: a época romana (cun amplo abano cronolóxico que vai dende o alto imperio ao tardo romano) e a época moderno–contemporánea.

NOTA 1 «Sondaxes arqueolóxicas mecánicas na praza de Compostela nº 2-3 de Vigo», proxecto dirixido e realizado por Francisco José Padín Nogueira.

- 177 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2007/798-0

Sondaxes mecánicas do proxecto de mellora ambiental e de accesibilidade do areal de Carril en Alcabre, Vigo MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO

ntre os días 10 e 17 de xaneiro e os meses de xullo e agosto de 2008, se realizou o proxecto de sondaxes arqueolóxicas mecánicas previas e control arqueolóxico do proxecto de mellora ambiental e da accesibilidade do areal de Carril, Alcabre (Vigo, Pontevedra). Os obxectivos básicos que se perseguiron na actuación arqueolóxica pódense concretar en tres puntos: (1) caracterizar a zona dende o punto de vista arqueolóxico; (2) avaliar o impacto que as obras proxectadas teñen sobre o patrimonio arqueolóxico da zona para, en consecuencia, (3) controlar e

mitigar o impacto que as obras teñan sobre o patrimonio arqueolóxico. Para iso, deseñouse unha metodoloxía na cal que se utilizaron tres ferramentas clave: (1) o baleiramento bibliográfico e documental, (2) a escavación de diversas sondaxes arqueolóxicas valorativas con medios mecánicos e (3) o control arqueolóxico de movementos de terra. Os traballos arqueolóxicos realizados puxeron de manifesto a inexistencia ou conservación de restos e/ou estruturas arqueolóxicas in situ, polo menos, ata a cota alcanzada nos sectores intervidos, que en todos os casos excedeu a requirida para a execución do proxecto de mellora ambiental e de accesibilidade do areal de Carril, que era de 1,70 m. Os traballos efectuados permitiron obter unha caracterización estratigráfica completa da zona de traballo, na cal destaca o impacto que diversas accións relacionadas coa nova urbanización do sector tiveron sobre a cota orixinal do solo.

Secuencia estratigrafica de un dos sectores intervidos

Vista do perfil de un dos sectores intervidos

- 178 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2007/200-0

Proxecto de escavación en área e control arqueolóxico no soar nº 59 da rúa Ferrería, Caldas de Reis NURIA CALO RAMOS

ealizouse esta intervención tras a escavación de sondaxes manuais e mecánicas o ano anterior1, que deron como resultado restos de estruturas e materiais de época romana. Tras a presentación do informe valorativo2, a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural resolveu a realización dunha escavación arqueolóxica manual de toda a área do soar afectada polo edificio. Esta resolución modificouse coa presentación dun informe anexo3, no que se especificaba que as sondaxes da zona sur do soar, presentaban pouca potencia estratigráfica, ausencia de estruturas e baixa cantidade de materiais. Así, dividindo o soar en dous sectores, resolveuse un control arqueolóxico no sector 2 (zona sur) e unha escavación manual no sector 1 (zona norte) coa retirada por medios mecánicos das UE máis modernas. Ademais, solicitouse o permiso para a escavación dun oco para colocación dunha grúa (4 x 4 x 2,5 m de profundidade) fóra da área afectada polo edificio, pero dentro do soar, concedido por parte da Delegación Provincial de Pontevedra da Consellería de Cultura e Deporte, co control arqueolóxico dela.

METODOLOXÍA Tras a limpeza da maleza e dos perfís das sondaxes, delimitouse a área afectada polo edificio, as cuadrículas da escavación (2 x 2 m) e situouse o punto 0. Comezouse coa escavación por medios mecánicos do sector 2, controlando en todo momento a posible aparición dunha nova estrutura ou dalgunha UE non rexistrada anteriormente, ata chegar ao substrato. A seguir, realizouse o levantamento con medios mecánicos, baixo control, das UE modernas no sector 1. Os traballos manuais comezaron pola delimitación e posterior escavación de subsectores (1A, 1B, 1C e 1D) referidos ás cuadrículas próximas ás estruturas atopadas nas sondaxes, para a súa delimitación, que poderían ampliarse en función dos resultados. Unha vez rematados escavouse o resto do sector 1. O levantamento dos niveis realizouse segundo o método Harris, rexistrándoos por fichas de estratigrafía, fotografía e planimetría. Os materiais recolléronse por día e unidade estratigráfica, lavándose e siglándose no mesmo soar durante o proceso de escavación. RESULTADOS Os resultados considéranse de momento provisionais, ata o remate do estudo dos materiais atopados. Nas sondaxes rexistráranse un total de 7 niveis estra-

tigráficos que aumentaron a un total de 606 nesta intervención, resumidos nas seguintes fases: · Fase 1: composta por unha serie de pegadas escavadas no substrato (en ambos os sectores) con remodelacións posteriores, representadas por sucos, buratos de poste, cubetas e foxas, posiblemente relacionadas con estruturas perecedoiras, entre as que se sitúa unha primeira fase do pavimento (subsector 1A), momento localizado entre os séculos I a III d. C. e incluso parte do IV. Os materiais desta fase son sobre todo cerámicos (cerámica común romana, sigillata, imitación de engobe vermello pompeiano, ánfora, dolia, paredes finas, fusaiolas e tégula), aínda que tamén se observa vidro (vasos e botellas, escouras de pasta vítrea e unha conta de colar), metálico (escouras, cravos, chinchetas, un alfinete de bronce, 2 moedas e a metade dunha ficha de bronce) e lítico (un selo realizado nunha cornalina e un posible raspador de cuarzo). · Fase 2: obsérvanse dous datos: Estruturas non perecedoiras.- Unha segunda fase do pavimento (subsector 1A), e dous muros, non rexistrados nas sondaxes, aparecidos cara á esquina NL (subsector 1D), conservando unha soa fiada e cortados, conservándose moi pouco do seu trazado. Dúas gabias escavadas no substrato que cortan algún dos sucos anteriores e dividen o xacemento de norte a sur (unha canle que cruza ambos os sectores) e de leste a oeste (unha posible empalizada no sector 2).

Vista xeral do xacemento

- 179 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Pontevedra) Proxecto de escavación en área e control arqueolóxico no soar nº 59 da rúa Ferrería, Caldas de Reis

Desta fase consérvase material cerámico (cerámica común romana, sigillata, imitación de engobe e tégula), vítreos (vasos e un fragmento de escoura de pasta vítrea), metálicos (cravos de ferro, escoura sobre todo de ferro e unha moeda), líticos (un pulidor de sílex e un muíño barquiforme). · Fase 3: con posterioridade, estas construcións abandónanse e o solar cóbrese por unha UE moi orgánica, cunha concentración de materiais bastante elevada, probablemente parcelada a través dos dous muros atopados no momento das sondaxes, localizados nos subsectores 1B e 1C. Momento situado entre os séculos II/III ao IV d. C. Desta fase conservamos material: cerámico (cerámica común romana, sigillata, imitación de engobe vermello pompeiano, ánfora, dolia, unha fusaiola e un posible molde de sigillata), vítreos (vasos ou botellas, escouras de pasta vítrea, unha conta e unha posible entalladura para un anel), líticos (un raspador, un fragmento de muíño circular e unha pedra de afiar), metálicos (escouras, cravos de ferro, chinchetas, un posible peso de bronce, un anel, moedas (un total de 29 das que unha é do emperador Magencio (306-312 d. C.) e do resto, a maioría pertencen ao emperador Constantino I (306337 d. C.). Neste punto, hai que sinalar que se detectou un espolio cara ao leste e norte do soar, que alterou a estratigrafía, provocou a desaparición de estruturas ou incluso as súas derrubas (ao aproveitar o material que se atopaba en boas condicións, posto que só atopamos aquelas pedras de granito meteorizadas ou sen traballar, cando non se reutilizaban para estruturas posteriores, coma no caso dun fragmento de columna reaproveitada para a cimentación dun muro levantado sobre estes niveis de espolio e restos doutra construción asociada a unha posible lareira no subsector 1D), ou fragmentos de tégula pequenos ou moi rodados. Outro feito que cómpre ter en conta con respecto ao espolio é que só aparece naqueles puntos do xacemento onde se localizaron restos de estruturas pétreas, e non se observan nos perfís intrusións naqueles puntos onde só se atoparon improntas, coma no sector 2. Os mateirais atopados non se diferencian do atopado nas divisións anteriores coa excepción de dous pondus, unha placa de chumbo, unha fibela de ferro e o fragmento de columna de granito. · Fase 4: todo isto colmátase posteriormente pola UE 2 que sela o xacemento, con menos restos materiais. Momento cunha cronoloxía dos séculos III ao V d. C, con restos materiais de cerámica (común romana, sigillata e ánfora), vidro (unha conta) e metálicos (moedas). · Fase 5: así ata a época moderna na que se volve observar algún uso do soar (unha gabia cara á esquina NE) e un recheo para horta de época contemporánea, referido á UE

Vista xeral do sector 2

máis superficial, que perdura ate os nosos días, onde se mesturan materiais romanos tardíos (bastante rodados) xunto con modernos e contemporáneos (louza, plásticos etc). En resumo, encontrámonos ante un xacemento que cronoloxicamente se encadra durante a época romana, cunha ocupación centrada entre o século I d. C. e o III-IV d. C e un progresivo abandono ata o século V d. C, con reutilizacións durante a época moderna e contemporánea. Funcionalmente, non temos claro o uso da maior parte das estruturas atopadas debido á complexidade á hora de interpretar as pegadas escavadas no substrato; ao feito de que as poucas estruturas aparecidas se conserven en tan mal estado; á intrusión do espolio e a que os materiais abrangan un abano tan amplo de formas e de tipoloxías, en calquera dos estratos.

NOTAS 1 CALO RAMOS, N., «Sondaxes arqueolóxicas manuais e mecánicas nos soar da rúa Ferreiría nº 59, Caldas de Reis, Pontevedra» en Actuacións Arqueolóxicas. Ano 2006. Xunta de Galicia. Consellería de Cultura e Deporte, Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. 2008. 2 CALO RAMOS, N., «Informe valorativo da intervención de sondaxes arqueolóxicas manuais e mecánicas no soar da rúa Ferreiría nº 59, Caldas de Reis, Pontevedra, Anta de Moura, S.L., abril 2006», depositado na Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia. 3 CALO RAMOS, N., «Informe anexo do informe valorativo da intervención de sondaxes arqueolóxicas manuais e mecánicas no soar da rúa Ferreiría nº 59, Caldas de Reis, Pontevedra, Anta de Moura, S.L., abril 2006», depositado na Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia.

- 180 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2007/724-0

Sondaxes en proxecto básico de construción dun edificio na confluencia das rúas Juan Fuentes Echeverría e Porto do Río, Caldas de Reis VÍCTOR RÚA CARRIL

on motivo da construción dun edificio de 8 vivendas na confluencia das rúas Juan Fuentes Echevarria/Porto do Río, en Caldas de Reis, lévase a cabo unha intervención mediante sondaxes manuais en ámbito patrimonial. As sondaxes executadas ascenderon a un total de 4 catas de 3 m x 2 m cada unha delas. A parcela onde se levan a cabo as sondaxes atópase en parte desmantelada antes do inicio da intervención, polo que foi imposible documentar toda a secuencia estratigráfica nas sondaxes abertas, aínda que si foi documentada no perfil deixado tras o desmantelamento. Nas sondaxes abertas tan só se detectaron niveis naturais, onde non se aprecia ningún resto arqueolóxico. Tan só se identifican restos arqueolóxicos no perfil (N) deixado tras o desmantelamento

SECUENCIA ESTRATIGRÁFICA PARA O PERFIL N DA PARCELA (SECTOR LESTE) Nivel 1. Conformado por un nivel de recheo con achegas diferentes (cemento, pedra...). Acada unha potencia de 15/20 cm.

Nivel 6. Conformado por terra de cor marrón claro e de textura areosa e mesturado con pedras de pequeno e mediano tamaño, así como con algún fragmento de tégula e algún fragmento de cerámicas comúns de adscripción romana. Presenta un límite superior e inferior bastante netos. Acada unha potencia aproximada de 10/20 cm e vai perdendo potencia cara ao E. Nivel 7. Conformado por un depósito de terra de cor marrón escura de textura areo-limosa e está limpa de restos. Trataríase dun horizonte A ou Paleochán. Nivel 4. Conformado por terra de cor marrón clara de textura areolimosa e cun grao de humidade medio, mesturada con algunha pedra de pequeno tamaño e algunha raíz. Non se visualiza ningún tipo de material. Presenta un límite superior e inferior bastante difuso. Arqueoloxicamente estéril. Trataríase dun nivel natural. Nivel 5. Conformado por terra de cor amarelento de textura moi plástica (arxila) e cun grao de humidade alto. Non se visualiza material de ningunha clase. Trataríase dun nivel natural que anticipa o depósito de cantos rodados.

Nivel 2. Conformado por terra de cor marrón de textura areosa e mesturada con pedras de pequeno tamaño e tella. Visualízanse fragmentos de cerámicas de adscrición contemporánea (vidradas de diferentes cores e louza branca). Acada unha potencia aproximada de 40/50 cm. Trataríase dun nivel de recheo.

ESTRUTURAS Foi documentada unha estrutura no sector W do perfil, conformada por un conxunto de pedras de mediano tamaño

Estado inicial da parcela

Sondaxe 2

- 181 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Pontevedra) Sondaxes en proxecto básico de construción dun edificio na confluencia das rúas Juan Fuentes Echeverría e Porto do Río, Caldas de Reis

Secuencia estratigráfica para o perfil N da parcela (sector leste)

(8) cunha disposición alineada en dirección E-W, a estrutura corta o nivel 4 ( natural ) e atópase selada polo nivel 2 (de adscripción moderna/contemporánea), o que nos está indicando que é mais antiga que todo o que aparece por arriba, ainda que non se pode precisar a data, xa que non aparece material asociado

MATERIAIS O material recuperado na intervención tan só se reduciu a 4 fragmentos de cerámicas de adscrición romana (terra sigillata), atopadas en superficie, dos cales dous fragmentos pertencerían á panza dunha vaixa e os outros dous corresponderíanse cos bordos.

- 182 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2007/053-0

Sondaxe arqueolóxica manual para o proxecto de contenerización soterrada na rúa Piñeiro, Tui M.ª SOLEDAD PRIETO ROBLES 1

obxecto desta intervención foi documentar a estratigrafía completa do oco da contenerización proxectado polo concello de Tui na rúa Piñeiro da vila. Na realización desta escavación de sondaxe empregouse a metodoloxía habitual neste tipo de intervencións, co obxecto de documentar os posibles restos e realizar así unha valoración arqueolóxica e patrimonial do subsolo desta zona. Desde o punto de vista da ocupación habitacional da área obxecto desta intervención arqueolóxica, podemos dicir que o espazo mantivo ao longo do tempo a mesma función que na actualidade. Esta función de acceso e porta da vila conservouna libre de edificacións domésticas ou de calquera outra índole e, por este motivo, unicamente se detectaron estruturas relacionadas ou ben coa rúa propiamente dita ou ben con elementos defensivos deste mesmo acceso, como é o baluarte da fortificación moderna. A interpretación dos restos e dos niveis estratigráficos atopados lévannos ás seguintes conclusións: · A rúa, no último século, tivo dúas pavimentacións diferentes. A actual composta de grandes lousas de granito asentadas sobre area e formigón e outra máis antiga, pero igualmente recente, feita de cantos rodados e delimitada por unha cuneta e unha canle de evacuación de augas pluviais.

· A maior parte dos niveis documentados baixo os pavimentos contemporáneos defínense como achegas antrópicos relacionadas co recheo interior do baluarte da fortificación moderna, así como a preparación dunha nivelación para o dito recheo. Trátase, polo tanto, de niveis construtivos. · Parte da estrutura da cara interna dese baluarte e a U.E15 está composta dunha superficie perfectamente horizontal de lousas graníticas asentada sobre unha estrutura de pedra que actúa como cimentación. Cremos que podería tratarse dunha plataforma de paso na base do baluarte, hipótese baseada no desgaste da superficie da dita estrutura que, malia que nun primeiro momento nos levou a considerala un pavimento, posteriormente, á vista da cimentación que a sustenta, cremos que máis ben estaría en relación co muro interno do baluarte. Na Idade Moderna, o perímetro da cidade agrándase para incluír as novas construcións que van quedando fóra do encintado medieval. As novas murallas seguen os canons da arquitectura abaluartada que se adapta ás necesidades defensivas do novo armamento. Será durante o conflito con Portugal e a guerra de sucesión do país veciño cando nas terras que conforman a fronteira entre ambas as dúas marxes do Miño se levanten fortificacións modernas. · Baixo os niveis de recheo e os preparados de nivelación aflora a rocha na práctica totalidade da superficie escavada.

Á esquerda: Planta final con cotas. Imaxe da dereita: Vista da plataforma que forma o muro interno do baluarte moderno dos séculos XVII e XVIII

- 183 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Pontevedra) Sondaxe arqueolóxica manual para o proxecto de contenerización soterrada na rúa Piñeiro, Tui

Vista da escavación na que se aprecia a cuneta delante do pavimento anterior ao actual e plataforma de construción defensiva moderna

Nesta rocha apareceron pequenas foxas ou ocos no substrato nos que podemos atopar niveis anteriores á construción da fortificación moderna. Estes niveis en posición secundaria consisten en recheos, terras queimadas e superficies de pisado de difícil adscrición cronolóxica, xa que os materiais atopados (fragmentos de tégula moi rodada, fragmento de bordo de pato de engobe vermello tardorromano e pequenos fragmentos de cerámica fina e cor negra de aspecto medieval, así como algún anaco de tella) non facilitan a datación da súa formación, tendo unicamente como datación o momento ante quam, o inicio da fortificación moderna nos séculos XVII e XVIII. A presenza de materiais medievais e romanos en Tui é unha constate, xa aparezan in situ ou en posición secundaria como sucede neste caso. Tendo en conta os resultados anteriormente comentados, a intervención levada a cabo supuxo a localización dun pavimento anterior ao actual e de estruturas arquitectónicas relacionadas coa edificación do sistema defensivo moderno de Tui. Os niveis atopados que presentan materiais modernos en posición secundaria teñen unha orixe antrópica, xa que acompañaban os recheos construtivos da fortificación como é característico deste tipo de construcións abaluartadas dos séculos XVII e XVIII. Así mesmo, localizáronse tamén fragmentos rodados e moi fragmentados de cerámica de adscrición medieval e romana en niveis de revolto sen que se atopase ningunha estrutura nin resto habitacional definido que poida asociarse claramente co mundo da romanidade. O conxunto estratigráfico localizado está en relación co espazo no que se atopa. A presenza de materiais e estruturas de cronoloxía moderna nesta zona de Tui é previsible, dado

que desde a antigüidade se conforma como unha zona de paso á cidade, primeiro á cerca medieval e posteriormente as sucesivas fortificacións modernas (falsa braga e, posteriormente, sistema abaluartado). A presenza deste elemento estrutural pertencente ao baluarte moderno achega un dato máis ao coñecemento desta fortificación en Tui, xa que aínda que é un pequeno elemento dentro do conxunto, trátase dun dos únicos localizados desta época en intervención arqueolóxica e reflicte a situación na que se atopa o coñecemento sobre esta construción que foi realizada nun prolongado espazo de tempo e destruída a finais do século XIX. Tal e como se establecía no proxecto de intervención, escavouse ata esgotar os niveis edáficos deixando á vista o substrato nunha superficie de 6,40 m por 2,40 m, onde é posible efectuar a contenerización. Por outra parte, a zona na que se localizou a estrutura, unha superficie de 3,45 por 2,35 metros, permanece sen escavar á espera dun tapado que facilite a súa conservación. Segundo o exposto máis arriba, podemos falar de polo menos tres momentos no tempo: · Contemporáneo: incluiríanse o pavimento de cantos que deixou de usarse nos anos 70 cando foi substituído polo derradeiro lousado e esta mesma superficie de tránsito actual. · Moderno: abarcaría os sucesivos recheos, a preparación e nivelado do terreo para asentalos e a estrutura a base de lousas e cimentación de pedras colocadas nun baseamento de arxilas pertencentes á construción dun baluarte defensivo, seguindo o trazado das fortificacións abaluartadas dos séculos XVII e XVIII. · Anterior ao século XVII: os restos que pertencen ao período anterior á construción dos elementos defensivos modernos son escasos e pouco definidores dos niveis nos que se atopan, polo que non achegan os datos suficientes para poder concretar o momento da súa formación máis alá de súa anterioridade á época moderna. A presenza de estruturas relacionadas coa fortificación moderna supuxo, a nivel patrimonial, un condicionante para a construción da contenerización. A viabilidade da obra foi resolta, de acordo co criterio dos técnicos da Delegación de Cultura, ampliando a sondaxe cara ao oeste –no que se documentaban niveis de recheo–, de xeito que se garantira a conservación dos restos documentados facendo compatible ambos os intereses, por unha parte o patrimonial e por outro os da obra proxectada.

- 184 -

NOTA 1 Anta de Moura, S.L.

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2007/319-0

Escavación arqueolóxica en área para as obras de rehabilitación dunha vivenda unifamiliar no nº 10 da rúa Tide, Tui M.ª SOLEDAD PRIETO ROBLES 1

sta intervención arqueolóxica de escavación en área derivou dos traballos de control arqueolóxico levados a cabo para a rehabilitación dunha vivenda unifamiliar no número 10 da rúa Tide, no conxunto histórico da cidade de Tui, Pontevedra. A localización dunha serie de estruturas moi superficiais impediron a continuación dos traballos de control e a Delegación Provincial de Cultura en Pontevedra decidiu, tras unha revisión in situ dos restos, realizar unha escavación en área. Na execución desta escavación en área empregouse a metodoloxía habitual neste tipo de intervencións, co obxecto de documentar os restos atopados no control e realizar unha valoración arqueolóxica e patrimonial do inmoble en cuestión. Desde o punto de vista da ocupación habitacional, o espazo ocupado polo actual soar mantivo unha constante ocupación ao longo do tempo. A presenza das estruturas atopadas a unha cota sorprendentemente alta, baixo o nivel de ocupación actual e o seu bo estado de conservación, cunha altura máxima para os muros romanos duns 0,90 m, fan destes restos uns dos mellor conservados vinculados ás orixes do conxunto histórico de Tui onde, no transcurso de outras escavacións, é frecuente atopar restos medievais e romanos arrasados e moi afectados polas construcións actuais. A interpretación dos restos e dos niveis estratigráficos atopados lévanos ás seguintes conclusións: · O xacemento romano está cuberto por niveis secundarios que se definen como recheos antrópicos. Estes recheos foron aproveitados pola edificación medieval para adaptarse á pendente da rúa nesta época. · Os niveis primarios consisten en estruturas medievais e polo menos dous momentos cronolóxicos dentro do período romano. É salientable a ausencia de pavimentos, solos ou superficie de uso que non foron localizados no transcurso da escavación.

pavimento relacionado con el (U.E.3). Os restos deste período están moi arrasados pola vivenda actual e non se localizou –a falta dun estudo exhaustivo dos materiais– cerámica pertencente do Medievo. · 1.º nivel romano: documentáronse dous niveis asociados a esta cronoloxía. Dun primeiro momento son os muros que forman a estrutura 1 (U.E. 4, 5, 6 e 23), así como as U.E. do seu abandono e destrución (U.E.8, 9, 10, 11) e os relacionados coa súa construción, como as gabias de cimentación. Destacamos a estrutura U.E.5, cunha cara exterior recta e unha interior curva, cun diámetro hipotético de 3,30 metros. As dimensións do arco interno fan difícil a posibilidade de que se trate do peitoril dun pozo de auga, así mesmo o recheo

Os resultados obtidos permiten falar de catro momentos na ocupación do soar: · Nivel moderno-contemporáneo: este nivel foi documentado no control previo a escavar. Tratase do edificio actual e a súa demolición, nela recolléronse cerámicas de época moderna e contemporánea. · Nivel medieval: pódese concretar no muro U.E.2, o máis superficial dos documentados na escavación, así como o - 185 -

Vista da planta final do soar dende o norte

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Pontevedra) Escavación arqueolóxica en área para as obras de rehabilitación dunha vivenda unifamiliar no nº 10 da rúa Tide, Tui

Secuencia cronolóxica e cotas

interno de terra sen cinzas nin restos de queimado, así como a ausencia doutras cerámicas que non sexan as tégulas espalladas por toda a superficie do inmoble, fan descartar un forno cerámico ou calquera outra estrutura fabril. Inclinámonos a pensar que se trata dunha estrutura absidal indeterminada. · 2.º nivel romano: cubertos por niveis nos cales a presenza de materiais de adscrición cronolóxica altoimperial está fóra de dúbida, os muros localizados no nivel á cota máis profunda da escavación correspóndense cun muro (U.E.29) e dúas estruturas (U.E.33 e 36) sen definir, dado que non foron escavadas na súa totalidade e soamente quedaron reflectidas na planta. Deste nivel temos a destrución e a derruba do muro 29, U.E.32, e a súa gabia de construción, U.E.28. Das estruturas 33 e 36, temos unha menor definición, debido a que se atoparon cortadas, situadas baixo muros de envergadura e non se localizaron niveis de destrución e uso relacionados con eles. Asociado a este período e cunha correspondencia estratigráfica, localizáronse dúas foxas baixo o muro 2 e a U.E.16 que cobre os restos altomedievais (U.Es 38 e 37). En canto á funcionalidade do espazo formado polas estruturas localizadas, tanto as medievais como as romanas tardías, formarían parte do ámbito habitacional, mentres que para os restos do período altoimperial esta dedicación non é tan clara, xa que os materiais atopados non pertencen ao enxoval doméstico, senón que nunha primeira aproximación e a falta dun estudo máis detallado parecen ser, na súa maior parte, de importación. Aventurando hipóteses, podería tratarse dun espazo de almacenamento ou incluso mercantil de distribución de produtos posiblemente achegados polo río, xa que Tui era un importante enclave do comercio fluvial.

Os materiais arqueolóxicos atopados na escavación foron numerosos e o estado de conservación destes, a pesar da súa fragmentación, é bo. Contamos con formas adscribibles a coñecidas tipoloxías. Como é lóxico, estes restos deberán estudarse detidamente á hora de facer a memoria técnica da Intervención e, polo momento, unicamente podemos apuntar unhas conclusións provisionais. O material atopado ten unha mesma adscrición cronolóxica. A súa pertenza ao mundo romano vén determinada pola presenza de fragmentos de pezas vinculadas a dous momentos deste horizonte. Unha presenza maioritaria de restos altoimperiais e unha máis limitada pertencente ao período baixoimperial-tardorromano, sen que de momento poidamos precisar máis. Da tipoloxía destes materiais podemos dicir que a maior parte deles, como é común nos xacementos romanos, é material de construción (tégula, ímbrice e ladrillo). No nivel tardío recolléronse fragmentos de pratos engobados, así como outras pezas relacionadas co ambiente doméstico. Nos niveis altoimperiais predomina de xeito claro a cerámica de importación como fragmentos anfóreos (Haltern 70 na súa maior parte) e T.S.H (formas 69, 37, 18, 15/17, etc.). Por outro lado é salientable, neste nivel máis antigo, a pouca presenza de enxoval doméstico de cociña e mesa de características máis comúns. Á vista dos resultados da intervención e con base na valoración arqueolóxica anterior, resulta indubidable o interese arqueolóxico e patrimonial destes restos por tratarse dos únicos con carácter habitacional en posición primaria localizados nesta zona do conxunto histórico da cidade de Tui. A isto podemos engadir a súa excelente conservación, así como o desenvolvemento do alzado das estruturas. O impacto da obra sobre os restos vén determinado por varias accións previstas: o rebaixe previsto para a construción da soleira, co fin de adaptarse á normativa de habitabilidade vixente; a escavación da gabia de cimentación para o apoio do muro de carga da fachada posterior e as instalacións de saneamento. Estas actuacións afectarán a totalidade do inmoble.

- 186 -

NOTA 1 Anta de Moura, S.L.

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO

Provincia de P ontevedra Pontevedra CD 102A 2007/395-0

Limpeza e documentación arqueolóxica dos perfís orixinados por movementos de terra, no xardín do inmoble n.º 23 da rúa Bispo Lago, Tui M.ª SOLEDAD PRIETO ROBLES 1

sta intervención permitiu valorar a potencialidade arqueolóxica no xardín do inmoble da rúa Bispo Lago, nº 23 e documentar os restos postos ao descuberto polos traballos de escavación mecánica realizados con anterioridade. A metodoloxía empregada, de acordo coa delegación provincial, fundamentouse en dúas accións: · Limpeza e documentación dos perfís existentes, como elementos fundamentais da actuación. · Control arqueolóxico para inspección das entulleiras no momento da súa reposición ao seu lugar de orixe; isto é, ás zonas escavadas, labor para realizar por operarios contratados pola propiedade. Realizouse a valoración con base en dúas cuestións: en primeiro lugar, a afección sobre o restos e o estado no que se atopan neste momento e, segundo, a posible extensión do xacemento, mais alá do inmoble en cuestión. Os traballos de extracción de terras efectuados no xardín traseiro do inmoble supuxeron unha grave destrución sobre os restos romanos existentes. A superficie afectada é de 55 m2 na UR-1 e de 36 m2 na UR-2. Tendo en conta que na secuencia estratigráfica os restos se sitúan a partir dunha profundidade de 0,50 m aproximadamente, desde a superficie do terreo, a afección no punto de maior profundidade eliminou un paquete arqueolóxico duns 90 cm. Na UR-2, a extracción de terras acadou unha profundidade dun 2,20 metros desde a superficie. Os restos sitúanse a

partir dos 1,40 m, polo que podemos cifrar a eliminación dun paquete arqueolóxico duns 80 cm. Debemos, ante todo, indicar a dificultade de caracterizar o xacemento unicamente a través dos cortes estratigráficos estudados, sen a posibilidade de relación derivada dunha escavación arqueolóxica ao uso. Polo tanto, a percepción dos distintos niveis é necesariamente sesgada, o cal pode levar a erros na súa contextualización. Constatouse a presenza de vestixios de época romana, definidos pola localización de estruturas pétreas e pavimentos, así como diversos niveis de remodelación, derruba e abandono que nos falan dunha prolongada ocupación no tempo, posiblemente entre o séculos I ao IV d. C., a teor dos materiais recuperados. Segundo a documentación, tanto desde o punto de vista das estruturas coma do material recuperado, obsérvase o aceptable estado de conservación dos restos, tras o desmonte efectuado, no que permanecían diversos pavimentos, cubertos incluso por derrubas dos muros e opus de paredes. Desde o punto de vista estratigráfico, contamos cunha secuencia que comeza nunha serie de niveis modernos en relación co xardín do inmoble e, nun momento anterior a el, cunha posible dedicación agrícola, algúns deles impactan directamente sobre restos romanos, tal e como se aprecia na diminución e cortes dos niveis de abandono e derrubas. Na UR-1, a continuación aparecen dous niveis de ocupación, inicialmente adscribibles á época tardorromana. O pri-

Detalle do muíño en pavimento tardorromano

Pavimento e muro cortados no perfil oeste de época tardorromana

- 187 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 1. ÁMBITO URBANO (Provincia de Pontevedra) Limpeza e documentación dos perfís orixinados por movementos de terras, no xardín do inmoble n.º 23 da rúa Bispo Lago, Tui

Unidade de rexistro 1 e estratigrafía

meiro, un pavimento de terra (UE-13), e a súa capa de preparación (UE-14) que parece ser o solo interior dunha edificación definida polo muro UE-17. Sobre o piso aparece a derruba (UE-8) da estrutura, que contén restos de opus signinum, indicando quizais un uso como zona de traballo, almacenaxe ou espazo exterior. Neste sentido, a localización do muíño reutilizado como unha posible base de columna (UE-24) podería sinalar a existencia dun patio porticado. En principio, descartaríase un uso industrial en función do material localizado. O segundo pavimento (UE-15) aparece timidamente no perfil oeste da UR-1 e só se constataría no perfil sur, pola presenza da capa de preparación (UE-16). Este piso situaríase a uns 20-25 cm por riba do anterior (UE-13) e, presuntamente, no exterior da edificación (UE-17). A relación entre este novo piso e o muro é difícil de establecer, xa que o pavimento non a alcanza, interrompéndose a uns 60 cm. Con relación a iso, definimos unha capa como UE-18b, que pola súa posición podería ser a gabia de construción da estrutura (UE-17) e que, polo tanto, rompería o piso (UE-15), o que lle outorga unha cronoloxía máis recente para o muro. Por debaixo do segundo pavimento aparece unha derruba (UE-25) que posiblemente oculte unha estrutura. De ser así, non quedaría clara súa relación co piso (UE-15) e é posible que existise certa contemporaneidade entre os dous.

En calquera caso, a derruba parece cortar a (UE-18), un nivel situado por debaixo do conxunto que achega materiais altoimperiais e que, polas súas características, parece ser un nivel de sedimentación-recheo. Este nivel está cortado tamén polo muro (UE-17) e sobre el apoia o piso (UE-13). Dun momento anterior, quizais de época altoimperial, sería o piso en pendente (UE-30) e o seu preparado (UE-31), interrompidos pola derruba (UE-25) e claramente debaixo do preparado (UE.16). Con respecto á UR-2, a maiores dos niveis modernos, contamos cun primeiro pavimento (UE-41), e o seu preparado (UE-42), sen relación con estruturas pétreas e que presuntamente se corresponde a un momento tardorromano. Ademais, polo menos no perfil norte, a derruba que se sitúa sobre el contén restos de opus signinum, ao igual que o piso UE-13 da UR-1. A uns 50 cm, por debaixo localízase outro piso, cuberto por niveis de recheo, do que non podemos indicar a súa cronoloxía. Por debaixo da cota de escavación que provocou a destrución dos restos, permanecen vestixios, xa que o paquete estratigráfico non foi esgotado na súa totalidade. En canto á funcionalidade do xacemento, o material recuperado amosa unha mostra variada de cerámicas de uso doméstico, entre a que se atopa: cerámica común romana, de mesa e de cociña, ánfora e terra sigillata. Ademais, aparece

- 188 -

Unidade de rexistro 2 e estratigrafía

abundante material de construción. Tendo este dato en conta, así como as propias estruturas identificadas, poderiamos estar ante unha domus, dentro do contexto urbano tudense e, dentro dela, dependencias secundarias, ben de cociña, almacéns ou outras semellantes. A maiores da afección sufrida polos restos arqueolóxicos existentes, a presente actuación permitiu encher un baldeiro no que respecta á extensión dos restos romanos no contorno do conxunto histórico da cidade de Tui. Ata o de agora, non existían datos ao respecto, constatando unicamente ocupación romana, máis alá do recinto medieval, no contorno do Paseo de Calvo Sotelo, en concreto a raíz da escavación en área realizada a consecuencia da rehabilitación do Casino Vello2. Coa localización dunha ocupación romana desta envergadura, neste sector da cidade ábrese unha nova dimensión relativa ao desenvolvemento do Tui antigo. Se cada día cobra máis forza a existencia dunha muralla defensiva anterior á actual erixida por Fernando II a finais do século XII, feito recollido por Ávila y La Cueva3, que pecharía un recinto de menor superficie que o actual, debemos pensar nunha cons-

trución altomedieval, xa que a extensión da ocupación romana, incluso no século I. d. C., iría moito mais alá do recinto murado.

NOTA 1 Anta de Moura, S.L. 2 Prieto Roble, M.ª S.: Control arqueolóxico, sondaxes e escavación en área no soar n.º 27 da rúa Calvo Sotelo (Casino Vello) de Tui. 20012002. 3 A muralla medieval de Tui ten a súa orixe no privilexio do Rei Fernando II do ano 1170, polo que adquire do bispo e do cabido os terreos nos que se executarán tales defensas. Recollemos aquí a cita publicada por Ávila y La Cueva, onde se indica o traslado da cidade de Tui a «un sitio más alto y seguro, pero cercano, que era un montezuelo o elevación propia del Obispo y Cabildo, donde ya había un castillo muy antiguo, cuyas ruínas se conservaron hasta cerca del tiempo del Sr. Sandoval... formándole para su fortaleza murallas todo alrededor bastante fuertes y seguras según la defensa de aquellos tiempos en forma casi redonda como actualmente se ven por que aún son las mismas que mandó hacer aquel monarca aunque se hallan arruinadas en algunas partes por descuido y negligencia de sus gobernadores militares e intemperies de los años» (Ávila y La Cueva. Historia Civil y Eclesiástica de la ciudad de Tuy y su Obispado. T. I).

- 189 -

- 190 -

II ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS

2. Medio rural

- 191 -

- 192 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/029-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas no contorno da mámoa de Piñeiro, Rianxo (A Coruña) CRISTÓBAL NODAR NODAR

ste proxecto realizouse como medida correctora dentro do marco do control e seguimento das obras de construción da Autovía do Barbanza AG-11 para tratar de compensar a proximidade que o trazado, ao seu paso en variante polo p. q. 11+590, presentaba en relación ao túmulo de Piñeiro (GA15072011), situado no concello de Rianxo (A Coruña), e así poder valorar o contorno inmediato do elemento antes do comezo das obras de construción. Con anterioridade ao inicio dos traballos de escavación leváronse a cabo, no contorno do túmulo, unha serie de labores previos. En primeiro lugar, e dentro da fase de control e seguimento arqueolóxico das obras de construción da autovía, procedeuse ao balizado do elemento para, posteriormente, comezar cos labores de roza da vexetación na zona máis inmediata ao túmulo, precisamente no lugar no que se situarían as sondaxes arqueolóxicas valorativas. Finalmente, creáronse as bases topográficas, con coordenadas UTM absolutas, para facilitar os traballos de rexistro arqueolóxico e planeamento das catas. A intervención arqueolóxica consistiu na execución dun total de 24 sondaxes, para as que chegou a autorización o día 30 de xaneiro de 2007. Todas elas realizáronse de xeito manual e dispuxéronse ao longo dunha área cautelada entre os p. q. 11+450 e 11+700, ao Norte do xacemento tumular. Primouse, para a súa localización final, a proximidade ao elemento e ao seu ámbito de influencia. A superficie total sondada, tras algunhas ampliacións levadas a cabo en sondaxes puntuais pola presenza de restos antrópicos, foi de 354 m2. Os restos de estruturas documentadas consistentes en gabias lonxitudinais e en buratos de poste, algúns deles agru-

pados en formas redondeadas posiblemente coincidentes coa forma propia dun fondo de cabana, indican a presenza nas inmediacións da mámoa de Piñeiro dun pequeno asentamento ocupacional, previsiblemente coetáneo e relacionado coa época de construción do elemento funerario, aínda que a ausencia de material cerámico, así como de pezas líticas cunha tipoloxía concreta, impídennos afinar máis con respecto á súa cronoloxía. Todo o material rexistrado durante a escavación das sondaxes arqueolóxicas valorativas procede do Horizonte B (UE04). É interesante sinalar que se documentou unha certa concentración de material lítico no contorno máis inmediato do túmulo, a maior parte en soporte de cuarzo e cuarcita e procedente de restos de talla, coincidinte quizais coa presenza dun taller. Trátase dunha industria lítica moi oportunista, como apunta o soporte escollido, percutida sobre zafra, o que equivale ao numeroso das pezas e ao seu tipo; a súa calidade técnica non é especialmente salientable tal e como indica a ausencia de retoque ou de artefactos concretos. O número total de pezas recollidas e rexistradas tridimensionalmente ascende a 314, mentres que existe outra porcentaxe menor recollida por unidades estratigráficas. Finalmente, á vista dos datos rexistrados ao longo do proceso de sondaxe do contorno da mámoa de Piñeiro, podemos adiantar, a xeito de conclusión, que nos atopamos ante un pequeno campamento cunha zona concreta destinada a labores de manufactura de útiles líticos, tal e como se deduce da gran concentración de restos de talla presentes nunha zona moi concreta do xacemento.

Detalle de gabia e dos buratos de poste na sondaxe

Vista xeral da intervención co túmulo de Piñeiro ao fondo

- 193 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/068-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no lugar do Coto, Culleredo (A Coruña) ROBERTO ABOAL FERNÁNDEZ, CRISTINA CANCELA CEREIJO, VIRGINIA CASTRO HIERRO, MARCO A. RIVAS NODAR 1

ste documento recolle os resultados dos traballos desenvolvidos no lugar do Coto e Pelloeiro, no concello de Culleredo, en relación coa construción do gasoduto ramal sur: Mugardos-Sabón, responsabilidade de Reganosa. Esta actuación realizouse entre o 21/02/07 e o 23/03/07. A necesidade desta actuación parte da localización dunha serie de evidencias arqueolóxicas, concretamente conxuntos de materiais, durante os traballos de control e seguimento arqueolóxico da obra. O obxectivo desta intervención foi determinar a existencia ou non dun xacemento arqueolóxico, definir e valorar as características, a súa potencialidade, tipoloxía e cronoloxía, así como delimitar a súa extensión. Esta zona caracterízase por unha elevación de 237 m de cota máxima, coroada por grandes afloramentos graníticos, en cuxas ladeiras se atopan unha sucesión de chanzos e espazos en terrazas de aparencia antrópica. Ao E, o terreo descende progresivamente formando un amplo rechán en altura, entre afloramentos de granito, e comprendido entre a elevación anterior e outra de similar altitude. Ao W e SW, a caída é máis acusada, abríndose ao val, con espazos de cultivo ao pé da ladeira denominados Os Castros, cuxo topónimo reflectiría o seu carácter arqueolóxico. Ademais, o camiño tradicional coñecido como Camiño dos Montañeses transcorre polo límite occidental desta zona. A microtoponimia permite identificar como O Coto un outeiro nun dos puntos máis elevados e de mellor visibilidade do contorno, que conforma un pequeno rechán cara ao NE, semiprotexido e delimitado espacialmente a SE e SW por grandes batolitos. O rechán situado ao pé da ladeira SE de O Coto é denominado O Pelloeiro.

Os traballos no lugar do Coto/Pelloeiro consistiron na apertura de sete sondaxes manuais, repartidas ao longo da área cautelada. Tras as evidencias identificadas nas sondaxes, e por instancia da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, propúxose a modificación do trazado para mitigar o impacto que as obras do gasoduto xerarían sobre o xacemento. Posteriormente realizouse unha prospección magnética cun gradiómetro de protóns para identificar a traza do foxo atopado no Pelloeiro. RESUMO DOS RESULTADOS As evidencias arqueolóxicas documentadas durante os traballos de escavación na parte alta do Coto limítanse á identificación dun empedramento no límite da expropiación, aos restos de actividade metalúrxica e a unha estrutura de pedra no perfil da pista de obra. No lugar do Pelloeiro localizouse un tramo de foxo escavado na rocha. O resto das evidencias consisten nunha importante actividade de cantaría así como en numerosos fragmentos de cerámica e nalgún lítico. A presenza da rocha a escasos centímetros da superficie na parte alta tivo como consecuencia que as máquinas alterasen os posibles niveis arqueolóxicos. Outro aspecto importante é que as evidencias arqueolóxicas máis claras se localizan no límite de expropiación e fóra dos terreos afectados pola obra, o que dificultou enormemente a interpretación, xa que a superficie escavada foi moi pequena como para formular hipóteses concretas sobre a funcionalidade das estruturas. A pesar de todo, as estruturas documentadas parecen indicarnos que nos atopamos no extremo dun xacemento da Idade do Ferro, que non responde aos patróns habituais dos xacementos deste período, xa que se identificaron dúas estruturas

Vista xeral da zona de traballo

- 194 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Sondaxes arqueolóxicas valorativas no lugar do Coto, Culleredo (A Coruña)

probablemente defensivas: un foxo, unha estrutura de pedra tipo parapeto e os restos dun empedramento que podería formar parte dun camiño de acceso ao asentamento. As limitacións de traballar no contexto da obra, cinguíndose á banda de expropiación, non permitiron aclarar máis nin a funcionalidade das estruturas nin a configuración do xacemento. SÍNTESE DOS MATERIAIS ARQUEOLÓXICOS Os materiais recuperados durante os traballos de escavación proporciónannos dous conxuntos cerámicos distintos. O conxunto cerámico recuperado no Coto presenta tipos cerámicos de pastas groseiras, case sen acabamento, con presenza dos primeiros exemplos de bordos engrosados e con arestas, que parecen remitirnos a momentos tardíos do Ferro I, arredor do século V a. C., coa única excepción que presentan os cordóns plásticos que poden ampliar a cronoloxía ata o século IV a. C. Tamén se atoparon dous instrumentos líticos de moenda e escouras. Por outro lado, os materiais documentados na parte baixa, conforman un conxunto heteroxéneo con materiais procedentes de arrastres da parte superior, mesturados con materiais medievais e maioritariamente contemporáneos. Podemos concluír que os materiais nos sitúan nun momento de transición entre a primeira e a segunda Idade do Ferro, entre os séculos V-IV a. C. VALORACIÓN E CONCLUSIÓNS Á hora de facer unha valoración arqueolóxica debemos analizar unha serie de elementos que a condicionan. Os materiais cerámicos adscríbense á Idade do Ferro, aínda que a configuración topográfica do xacemento non responde ao típico patrón característico dos asentamentos deste período. O xacemento do Coto atópase nos contrafortes do monte Xalo, nun outeiro cara á cabeceira do rego Valiñas. Este outeiro mostra unhas pendentes máis acusadas nas vertentes W e SW e presenta no N-NE unha chaira que descende suavemente ata o punto de rotura da pendente. A traza da obra discorre polo N-NE do monte. Durante o desenvolvemento dos traballos realizouse unha prospección intensiva no outeiro, na cal non se identificaron estruturas visibles características dos poboados castrexos (fosos, parapetos…), salvo unhas terrazas que bordean os batolitos da parte alta. O espazo habitable é reducido, xa que a maior parte da superficie do monte está cuberta por grandes afloramentos. As ladeiras do monte organízanse nunha sucesión de chanzos e espazos en terrazas que puideron habilitar máis espazos de ocupación. As evidencias arqueolóxicas, e o feito de que a obra discorra por unha zona próxima á rotura de pendente, parecen indicarnos que nos encontramos no extremo do xacemento.

Vista xeral do empedramento documentado no Coto

O foxo (cunha orientación NE-SW), documentado na parte máis vulnerable do xacemento, a estrutura de pedras tipo parapeto (no extremo NNE) e o empedramento localizado no mesmo rechán, que pode formar parte dun camiño de acceso, semellan indicarnos que poderiamos estar perante parte dun sistema defensivo. Esta afirmación hai que tomala con cautela, debido ao grao de alteración provocado pola obra e a que os restos documentados se atopan cerca do límite de expropiación, proporcionando escasa información para poder contrastar esta hipótese. En conclusión, podemos dicir que nos atopamos cun xacemento que se adscribe á Idade do Ferro, pero que non responde á tipoloxía dos asentamentos deste período. Non podemos falar dun castro nos termos habituais, pois non se documentaron evidencias concluíntes que o indiquen. Parece que o xacemento, polas estruturas identificadas, pode ser de carácter habitacional, pero sen manter os parámetros habituais dos poboados típicos. Un argumento que apoia a hipótese de que foi un asentamento habitacional é a situación, localizado nun alto orientado cara ao val, con boas defensas naturais e un amplo dominio visual. Debemos valorar que os materiais nos sitúan entre a primeira e a segunda Idade do Ferro, momento en que cambia o patrón de localización dos asentamentos e empezan a se orientar cara aos vales. Así mesmo, tanto os materiais cerámicos recuperados, maioritariamente recipientes de cociña e contedores de almacenaxe, así como os fragmentos de muíño, vólvennos indicar nova mente un ámbito doméstico.

- 195 -

NOTA 1 Laboratorio de Patrimonio - USC.

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/082-0

Intervención arqueolóxica na mámoa de Chousa Nova e no seu contorno, no termo municipal de Silleda, (Pontevedra) Mª JOSÉ BÓVEDA FERNÁNDEZ

stes traballos arqueolóxicos estiveron motivados polo impacto crítico que sobre o túmulo de Chousa Nova I, e o seu contorno, ían xerar as obras de construción da liña de alta velocidade Ourense-Santiago de Compostela, tramo Lalín-Santiago de Compostela e subtramo Carboeiro-Dornelas, Silleda. As obras previstas na zona provocarán a destrución total do túmulo, así como de boa parte do seu contorno inmediato. A imposibilidade de realizar unha modificación puntual da traza que permitise afastalo de xeito que non se causasen danos sobre a integridade do xacemento orixinou a necesidade de realizar a escavación integral do túmulo para permitir unha «destrución controlada» do ben patrimonial. Os traballos de escavación no túmulo de Chousa Nova 1 e o seu contorno permitiron observar que estabamos ante un xacemento tumular de tamaño medio, moi afectado pola construción dunha estrada, que seccionou o terzo nor-oriental do xacemento. O xacemento presentaba un anel pétreo, formado maioritariamente por pedras de dunita, que rodeaba o xacemento pola súa base. Este anel resultaba especialmente ben construído e delimitado no sector occidental do xacemento, onde presenta un perfecto entrabamento coa terra tumular,

Cámara acceso e Coirraza Chou

sobre a que está colocado e embutido ao mesmo tempo. Mentres, no sector leste, presenta numerosos claros entre as pedras e, no sector sur, convertíase nunha dobre liña de pedras, pousadas nalgunhas ocasións directamente sobre o substrato. Durante a escavación foi posible distinguir dous tipos de terras tumulares, por unha banda, aquelas que constitúen o nivel superior do túmulo e, pola outra, as que crean o núcleo interior da tumulación. Esta estratificación da masa tumular semella indicar a existencia de dous momentos de tumulación. Estes dous momentos na construción do monumento non teñen, necesariamente, que corresponderse con dous momentos cronolóxicos diferentes. Unicamente queda claro que estamos ante dúas fases construtivas, sen poder valorar, cos datos que temos na actualidade, canto tempo transcorre entre cada fase de tumulación. Ademais, foi posible comprobar a existencia dunha fase de preparación do terreo, así como a presenza dun «botado» que conforma o nivel inferior do xacemento, unha especie de superficie de traballo sobre a que se levanta o túmulo. Oculta baixo a tumulación, e sen afectar pola espoliación, localizouse unha cámara composta por 5 lousas de granito e cuberta por unha gran lousa tamén granítica que estaba fracturada en tres grandes bloques, un deles in situ e os outros dous caídos cara ao interior da cámara. Esta rotura era claramente anterior á segunda fase de tumulación, xa que o interior da cámara estaba recheo de terra e o túmulo non amosaba ningunha depresión nin alteración no punto en que se localizaba a estrutura. A planta da cámara crea un espazo lixeiramente funiliforme, aberto cara ao sueste. A escasa altura dos ortostatos confírelle ao monumento un aspecto cistoide, xa que non supera os 1,30 metros de altura total, fronte a unha planta de 2,80 x 1,90 metros. Dous dos ortostatos da cámara, a lousa de cabeceira e a lousa do nordeste, están realizados nun granito de moi mala calidade, moi brando e metamorfizado, composto por unha gran cantidade de micas, que lle confiren á súa estrutura unha disposición laminar moi deteriorada. Estas pedras, que complican a estabilidade da cámara, e que posiblemente causasen a rotura da cuberta cando o monumento estaba en uso, semellan que foron elixidas polo intenso brillo que presentan.

- 196 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Intervención arqueolóxica na mámoa de Chousa Nova e na súa contorna, no termo municipal de Silleda, (Pontevedra)

Túmulo cámara e acceso

Pese ao estado de conservación da lousa de cuberta, a cámara estaba intacta, sen evidencias de espoliacións, e no seu interior localizáronse un cicel, unha lámina de aixada, un afiador e, situadas no centro da cámara, 35 doas dispostas secuencialmente, a xeito de colar. A cámara estaba cinguida por unha especie de contraforte de terra, formado por unha terra arxilosa de gran dureza, que a rodeaba por todos os sectores, salvo polo sueste, en que deixaba libre un acceso que coincide coa apertura existente entre as lousas. Fóra de cámara, ao sueste, existía unha posible estrutura de acceso, da cal se conservaba un entullo formado por pedras amoreadas, moi cerca da entrada de cámara, aínda que sen apoiarse contra esta. Este entullo estaba colocado xunto a unha gran pedra de granito de composición similar ao da pedra de cabeceira da cámara. Este entullo estaba cuberto e rodeado dunha terra moi similar á que formaba a masa tumular neste sector, aínda que se diferenciaba dela pola súa coloración e disposición lineal. Relacionada con este depósito apareceu, no sector sueste, unha estrutura formada por pedras de mediano e gran tamaño, que se dispuñan formando unha especie de corredor intratumular; estas pedras mostraban unha clara orientación sueste e remataban aproximadamente a un metro de distancia do anel perimetral. Este feito, xunto coa aparente existencia de dúas posibles tumulacións e a posición non central da cámara, permite considerar que o túmulo tivo dous momentos construtivos.

Baixo o túmulo apareceron unha serie de estruturas escavadas no substrato de difícil interpretación, pero que semellan dividirse en dúas tipoloxías moi claras. Por unha banda, dúas gabias rectilíneas situadas xunto ao túmulo, e que mesmo o cortan de xeito tanxencial; e a gabia sur, que percorre lonxitudinalmente este sector do xacemento, debaixo da masa tumular, en paralelo cunha veta granítica. As gabias rectilíneas son dúas, unha situada ao nordeste e outra ao sueste do xacemento. Ambas presentan no seu interior unha fileira de pedras de mediano tamaño, que amosan a mesma orientación ca as gabias. Non proporcionaron materiais de interese, nin datos que permitan supoñer a súa función, nin o tipo de relación que mantiñan co túmulo. A gabia sueste está parcialmente escavada sobre unha gabia previamente existente, que se sitúa debaixo do túmulo, percorrendo lonxitudinalmente o sector sur do xacemento. Esta gabia sur estaba rechea por un revolto formado por terras procedentes do substrato, anacos de dunita, talco e outros elementos que, ao mesmo tempo, compoñen o propio substrato da zona. Este feito, unido á irregularidade das paredes da gabia, dificultou enormemente a súa escavación. Igual que sucede no caso anterior, tampouco resulta posible asegurar a funcionalidade deste elemento, aínda que, neste caso, a súa vinculación cun afloramento granítico, asociado á aparición dunha terra limosa de cor verde moi brillante, permite barallar como hipótese a súa relación con actividades extractivas, aparentemente previas á construción do túmulo. Pese ao interese que presentou a escavación do xacemento, as sondaxes executadas no seu contorno amosaron uns resultados completamente decepcionantes dende o punto de vista arqueolóxico. Unicamente a aparición dunha machada puída nunha das sondaxes rompeu, momentaneamente, a monotonía desta fase de escavación. A maior parte das sondaxes presentaron escasa potencia e todas elas mostraron secuencias estratigráficas naturais. Esta falta de resultados no contorno inmediato do túmulo contrasta coa aparición das gabias escavadas debaixo del, xa que a súa existencia parecía indicar a presenza de elementos semellantes no contorno do xacemento. Estas expectativas non callaron durante esta actuación, incluso na sondaxe realizada para ampliar a área de escavación cara ao sueste, co fin de observar as características da gabia rectilínea localizada neste sector, posto que a estrutura finalizaba inesperadamente a uns 4 metros do límite exterior do túmulo.

- 197 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/118-0

Sondaxes avaliativas no contorno de protección de Pinar do Pazo, Vilagarcía de Arousa/Caldas de Reis (Pontevedra) MIGUEL Á. VIDAL LOJO

s traballos arqueolóxicos de sondaxes avaliativas no contorno de protección dos xacementos Pinar do Pazo GA36060025 –Vilagarcía de Arousa– e túmulos de Santa Catalina GA36005026 e Pinar do Pazo GA36005025 –Caldas de Reis– formuláronse como medida correctora á execución do proxecto de construción da nova variante de Vilagarcía de Arousa. A dita actuación autorizada o 9 de marzo de 2007 desenvolveuse entre os días 26 de marzo e 30 de abril de 2007, traballo que finalmente consistiu na apertura de 8 sondaxes avaliativas manuais de 2 x 2 m no contorno de protección do xacemento de Pinar do Pazo GA36060025, 6 sondaxes avaliativas de 2 x 2 m no contorno de protección do túmulo de Pinar do Pazo GA36005025 e sondaxes diferentes dun total de 129m2 no contorno do túmulo de Santa Catalina GA36005026. Os xacementos localízanse na divisoria administrativa dos concellos de Caldas de Reis e Vilagarcía nunha marxe de 350 m de distancia entre si, a 174 m.s.n.m., na ladeira S do Monte Xiabre, nun contorno vexetal a base de arboredo de repoboación (piñeiro), viñedo e monte baixo, entre os lugares de Pinar do Pazo, parroquia de Santa María de Rubiáns, concello de Vilagarcía de Arousa e a parroquia de Santa Catalina, Caldas de Reis, provincia de Pontevedra. As coordenadas xerais UTM da zona intervida son: X: 52.254, Y: 4714.556, Z: ente 174 m.s.n.m e 96 m.s.n.m. A pesar de tratarse dunhas sondaxes avaliativas en tres xacementos diferentes, aínda que moi próximos espacial e culturalmente, os referentes metodolóxicos formuláronse de modo unitario sobre a base dun sistema estatístico de mostraxe aleatoria, intensificando os traballos nas áreas inmediatamente máis próximas aos xacementos cunha proposta estratéxica dinámica e aberta que, en función dos resultados, permitise matizar as diferentes áreas. Para a intervención dos sitios seguíronse os principios de Matrix Harris, realizando todas as medicións con estación total, o cal permite a articulación de planimetrías en arquivos dixitais.

INTERVENCIÓN E RESULTADOS A superficie de intervención quedou establecida nas 3 áreas de traballo que se corresponden cos tres ámbitos de protección dos xacementos, en dous deles –contorno de protección do posible xacemento habitacional Pinar do Pazo GA36060025 (Vilagarcía de Arousa) e contorno de protección do túmulo de Pinar do Pazo GA36005025 (Caldas de Reis)– os resultados foron negativos ao non detectar ningun-

Na imaxe superior algunhas sondaxes no contorno do Pinar do Pazo. Na imaxe inferior en 1.º plano estrutura de combustión en 2.º plano túmulo inédito.

ha evidencia arqueolóxica. Porén, no ámbito de protección do túmulo de Santa Catalina GA36005026 (Caldas de Reis), detectouse desde o primeiro momento unha nova situación de impacto xerada polos resultados altamente positivos da intervención: a. Na fase de replanteo do trazado da rede viaria confirmouse que o túmulo de Santa Catalina GA36005026, localizado de forma imprecisa na fase de estudo de impacto, estivera afectado de forma directa, o que fixo que se tivese que adoptar unha solución técnica de urxencia consistente na modificación puntual da planta da rede viaria, co fin de evitar o impacto directo. b. Documentación dunha nova formación tumular prehistórica a escasos 6 m do túmulo xa coñecido, que estaba afectada directamente polo eixe da rede viaria, así como unha

- 198 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Sondaxes avaliativas no contorno de protección de Pinar do Pazo, Vilagarcía de Arousa/Caldas de Reis (Pontevedra)

gabia lonxitudinal e unha estrutura de combustión moi clara. Esta última amosa en planta unha morfoloxía circular de 2 metros de diámetro en ambos os eixes, escavada no nivel de transición do substrato, cunha profundidade máxima de 35 cm. No nivel superior disponse un primeiro nivel de pedras de mediano tamaño a modo de grella, baixo a cal aparece un gran nivel de queimado con abundantes restos de carbón entremesturado con sedimento e pedras tamén de granito, aínda que de tamaño menor. Todas as pedras da estrutura (tanto as superiores de maior tamaño como as inferiores) presentan inequívocos indicios de rubefacción reiterativa. Por outra banda, a estrutura tumular de 16 m de lonxitude no eixe N-S, 18 m no eixe E-W e unha altura máxima de 1,35 m na zona central (aínda que no sector SE incrementa a súa monumentalidade cunha altura superior aos 2 m), amosa un anel lítico de pedras de granito de mediano porte (de entre 20 e 30 cm) dispostas

Cacharro campaniforme liso e pequeno cunco no momento da aparición e tras o tratamento de conservación e recomposición.

en posición circular pechada (aínda que con certa descontinuidade cara ao E) e cunha anchura desigual en función da zona que se analice. A zona central non ofrecía indicios de estrutura lítica, aínda que si se apreciaba un amplo rebaixe. c. Presenza de material arqueolóxico para un total de 73 rexistros, entre líticos con 25 rexistros (maioritariamente, restos de talla en cuarzo, entre os que hai que destacar a nivel de morfotipos un buril, un pseudoraspador e un denticulado) e, fundamentalmente, cerámicos (con 48 rexistros), entre os que destacan polo seu notable interese dous cacharros que se recuperaron de forma íntegra. Trátase dun vaso campaniforme sen decoración e un pequeno cunco de fondo plano. Os demais fragmentos cerámicos de factura manual prehistórica e todos eles de pequeno tamaño debido ao elevado índice de fragmentación non dan formas claras e non tiñan vinculación directa coas estruturas detectadas ata ese momento. Así pois, documéntase un novo xacemento arqueolóxico inédito de tipoloxía tumular con materiais asociados que sitúan o sitio, tendo en conta o conxunto ergolóxico, nun contexto funerario de mediados do III milenio a. C. En canto á área anexa con presenza de materiais e estrutura de combustión, suscitaba varias hipóteses interpretativas que ían na liña da súa vinculación, ben coa nova estrutura tumular inédita, co túmulo xa coñecido, con ambos (cunha perspectiva ritual), ou ben que se tratase dun espazo de habitación non vinculado con estas. Estas hipóteses abertas só sería posible abordalas coa intervención de todo o espazo, tanto do afectado pola obra civil coma polo túmulo próximo non impactado. A imposibilidade técnica de desprazar o trazado, así como a fase avanzada na que se atopaba a execución da obra civil, contribuíu a que se adoptase a solución consistente na escavación íntegra do xacemento tumular inédito e o contorno S deste, co que se puido inferir nas hipóteses antes formuladas, neste momento en fase de estudo.

- 199 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/222-0

Sondaxes arqueolóxicas avaliativas nas parcelas B-18 e B-23 do Plan parcial –Sector 1– Saa, Camposancos, A Guarda (Pontevedra) Mª JESÚS FERNÁNDEZ RIVAS

s parcelas obxecto desta intervención arqueolóxica atópanse no PXOU da Guarda dentro do Plan parcial Saasector1 como solo urbanizable programado nº 7. No PXOU, o punto 4.3.1. fai referencia á protección do patrimonio cultural dentro do cal están os xacementos arqueolóxicos. No punto 4.3.5. establécese que as actuacións en solo urbanizable están suxeitas á autorización previa do órgano competente na Xunta de Galicia. O interese arqueolóxico da intervención vén dado fundamentalmente pola existencia nas proximidades do denominado Xacemento Eira Vella/Saa (GA36023005), ademais da gran cantidade de restos de interese arqueolóxico atopados na zona inmediata ás parcelas que nos ocupan neste momento; restos cerámicos, líticos, malacofauna, así como estruturas da época romana.

METODOLOXÍA A intervención arqueolóxica realizouse mediante sondaxes valorativas manuais, catro en cada unha das parcelas, cunhas medidas de 2x2 m, escavando ata atopar o substrato rochoso.

CONCLUSIÓNS Os resultados desta intervención podemos resumilos en: Os restos atopados e que podemos clasificar como de interese arqueolóxico son de dous tipos: Restos cerámicos: atopáronse restos cerámicos de datación romana; tégula e cerámica común; son fragmentos pequenos e moi rodados. Aparecen en todas as US da parcela B-23 en niveis superficiais. Ademais aparece en superficie, na parcela B-18, unha pequena figuriña de 5,5 cm de longo, realizada en cerámica fina, mediante molde dunha soa peza, só se conserva a parte posterior (costas, nádegas, parte superior da coxa e brazos). Esta pequena peza está pendente dun estudo detallado, pero podemos pensar que puido ter unha función decorativa e que formaba parte dunha escena coral, sen poder ata agora precisar máis. Restos líticos: os restos líticos atopados son cantos de cuarcita con restos de talla, aparecen nas dúas parcelas B-18 e B-23. Todos estes restos (tanto os líticos coma os cerámicos) aparecen nunha clara posición secundaria, produto de deposición natural desde a zona máis alta, próxima á ladeira do

Situación das parcelas

- 200 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Sondaxes arqueolóxicas valorativas nas parcelas B-18 e B-23 do Plan parcial -sector 1- Saa, Camposancos, A Guarda (Pontevedra)

monte Tegra; tamén puido influír o proceso de orixe antrópica, tendo en conta que estas zonas foron terras de cultivo e foron preparadas en terrazas. Na zona leste da parcela B-18 o substrato rochoso está moi próximo á superficie, cunhas UE enriba que teñen a súa orixe nun recheo para a nivelación do terreo realizado en épocas moi recentes como podemos apreciar ao ter en conta a gran cantidade de restos de datación contemporánea atopados (plásticos, cristais etc.) No que se refire á secuencia estratigráfica que se rexistrou en toda a parcela B-23 e na zona oeste da parFiguriña cerámica cela B-18, ten unhas características comúns, repetindo estas características en gran parte das parcelas desta urbanización; para poder aclarar a xénese de parte destes niveis contamos coa axuda dos edafólogos J. Ramón Verde Vilanova e Beatriz Rodríguez

Garrido, do Departamento de Edafoloxía e Química Agrícola da USC, así, pódese concluír que, en liñas xerais, a secuencia estratigráfica que predomina está formada por perfís policíclicos con tres fases de edafoxénese: · A fase mais recente ten lugar no horizonte superficial, desenvolvéndose a partir dun proceso de nivelación dos bancais existentes. · A fase intermedia desenvolveuse a partir dun depósito, posiblemente coluvial (nivel onde aparecen os restos de cantos tallados). · A terceira fase de edafoxénese corresponde coa primeira fase na evolución do solo, isto sería consecuencia dun proceso de erosión en que se eliminaron os horizontes máis superficiais (A e B), cunha posterior deposición de material rochoso procedente das partes máis altas da ladeira, o que constitúe unha liña de pedras.

- 201 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/262-0

Escavación arqueolóxica en área para dúas vivendas unifamiliares no lugar do Casal, San Salvador de Tebra, Tomiño (Pontevedra) PAULA PAREDES RUANO

s esbozos preliminares deste traballo comezaron no ano 2006, cando o promotor da obra Xosé Domínguez Álvarez se puxo en contacto con Anta de Moura, S.L. para encargar a redacción do proxecto arqueolóxico e a súa execución. As dúas parcelas obxecto deste estudo estaban situadas no ámbito de protección de dous xacementos arqueolóxicos distintos, que pola súa proximidade definen unha única área protexida conxunta: O Castro/O Cresto e o achado galaico-romano de Tebra. A intervención de sondaxes arqueolóxicas manuais foi autorizada, tras a presentación do correspondente proxecto, con data do 5 de xuño de 2006, constando como clave de identificación, CD 102A 2006/132-0. Os traballos desenvolvéronse entre o 20 e 27 de xullo de 2006. Os resultados desta intervención foron concluíntes para confirmar a existencia na zona dun xacemento arqueolóxico descoñecido ata o momento e vinculado a unha ocupación da Idade do Bronce. Por todos estes motivos, a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia considerou necesaria a realización dunha escavación arqueolóxica en área. A tramitación dos expedientes de construción de cada unha das vivendas levouse a cabo de forma individual, con proxectos de obra independentes, denominados Parcela 1 (exp. 1062/05) e Parcela 2 (exp.95/96) A escavación arqueolóxica foi autorizada, tras a presentación do correspondente proxecto1, con data do 9 de xuño de 2007, constando como clave de identificación, CD 102A 2007/ 262-0. Así pois, o día 3 de xullo iniciáronse os traballos arqueolóxicos, dándoos por finalizados o día 24 de xullo.

Parcela 2. Escavación das foxas. 2ª fase de ocupación galaico-romana.

DESENVOLVEMENTO DOS TRABALLOS A Delegación Provincial de Pontevedra da Consellería de Cultura e Deporte, en función dos estudos arqueolóxicos realizados con anterioridade, estableceu a realización dunha actividade arqueolóxica baseada nunha escavación en área coas seguintes fases de desenvolvemento. · Preparación do terreo: limpeza e escavación mecánica dos recheos contemporáneos acumulados na superficie que en ningún caso afectaron materiais nin depósitos de interese arqueolóxico. · Escavación arqueolóxica: escavación extensiva das parcelas ata alcanzar o substrato xeolóxico. PROPOSTA DE ANÁLISE Os resultados desta intervención arqueolóxica confirman a existencia de dous momentos de ocupación diferentes. O primeiro vinculado ao achado galaico-romano de Tebra, GA 36054ACH-11, e o segundo relacionado coa ocupación da Idade do Bronce, que tamén foi localizada na parcela situada no outro lado da estrada e que confirmou a presenza dun xacemento datable no Bronce Medio, ata entón inédito na zona. Parcela 1: Caracterízase pola existencia de diversos sinais correspondentes a estruturas escavadas no substrato natural. Trátase de foxas e de sucos de diferentes tamaños e de escasa potencialidade detectados baixo o recheo agrícola. Os materiais documentados no seu interior proceden de procesos pos-deposicionais de arrastre vinculados á actividade agrícola e están compostos por louza do século XVII, cerámica romana e varios fragmentos de tégula e ímbrices moi rodados. Estas estruturas de difícil interpretación atópanse polo de agora en proceso de estudo. Parcela 2: Presenta unha secuencia estratigráfica ampla, composta pola superposición de dúas fases, unha datada na época galaico-romana e outra datada no Bronce Medio. Ambas as ocupacións aparecen separadas estratigraficamente por unha terraza agrícola de posible cronoloxía galaico-romana. A ocupación galaico-romana caracterízase por dous niveis arqueolóxicos superpostos que presentaron un total de 89 conxuntos estruturais formados por ocos de poste, foxas de forma circular e manchas máis ou menos irregulares, tratán-

- 202 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Escavación arqueolóxica en área para dúas vivendas unifamiliares no lugar do Casal, San Salvador de Tebra, Tomiño (Pontevedra)

Parcela 2. Ocupación da Idade do Bronce. Detalle dos postes.

dose de restos de estruturas de hábitat e/ou almacenamento. Os materiais arqueolóxicos vinculados proceden de procesos posdeposicionais de arrastre vinculados á actividade agrícola e están compostos por fragmentos de cerámica común, tégula e ímbrices, todos eles moi rodados. Esta situación provoca que, de xeito provisional, o adscribamos como un xacemento de cronoloxía galaico-romana. Por debaixo documentouse un nivel estéril de área identificado como un recheo de nivelación que cobre unha antiga terraza agrícola. De xeito provisional, tamén vinculamos estes recheos á fase de ocupación galaico-romana. Unha vez escavados estes recheos comprobamos a existencia de estratificación arqueolóxica consistente en diversos

sinais correspondentes a estruturas escavadas no substrato natural. Estes sinais correspóndense con foxas e ocos de poste de tamaños e potencialidade variables vinculados ao xacemento da Idade do Bronce localizado recentemente no outro lado da estrada (exp. 960/04 e clave de identificación CD 102A 2005/005-0)2. Neste sentido, debemos sinalar que a maior parte das estruturas arqueolóxicas detectadas aparecen concentradas por todo o soar. Descoñécese a cronoloxía exacta, xa que nestas foxas non se recuperaron materiais, salvo a presenza dalgunha cerámica común non torneada. Esta situación provoca que, de xeito provisional, o adscribamos como un xacemento do Bronce Medio, seguindo a liña dos resultados obtidos para a parcela situada ao outro lado da estrada, e que determina a existencia dunha área arqueolóxica conxunta que se corresponde cun «asentamento de foxas». Estes achados son, polo de agora, escasos pero suficientes para volver confirmar a presenza dun xacemento que se caracteriza pola superposición de dúas fases, actualmente en estudo. Unha, relacionada cunha ocupación do Bronce Medio e outra, relacionada co achado galaico-romano de Tebra.

NOTAS 1 Perles Fontao, Juan José: «Escavación arqueolóxica en área para dúas vivendas unifamiliares (parcelas 1 e 2) sitas no lugar do Casal, San Salvador de Tebra, Tomiño (Pontevedra)». Proxecto de intervención. 2 Paredes Ruano, P.: «Control arqueolóxico para as obras de construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de San Salvador de Tebra, Tomiño (Pontevedra)». Informe de Resultados. Outubro 2005. Anta de Moura, S.L

- 203 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/292-0

Control arqueolóxico das obras de saneamento de Guístolas e lectura estratigráfica do corte sobre a Vía Nova, San Xoan de Río (Ourense) EDUARDO-BREOGÁN NIETO MUÑIZ

s obras de saneamento do lugar de Guístolas, na parroquia e concello de San Xoan de Río (Ourense), dada a súa localización no contorno inmediato ao trazado da Vía XVIII do Itinerario de Antonino (Vía Nova Brácara-Astúrica) foron obxecto dun control arqueolóxico; implicaron tamén a escavación dunha gabia de 1 m de anchura sobre a propia vía (nas coordenadas UTM x=640.131, y=4.689.838), realizándose unha lectura estratigráfica desta. O trazado das gabias na aldea e na baixada cara á Vía Nova foron negativos en canto á detección de restos arqueolóxicos, se ben a lectura estratigráfica permitiunos tirar certas conclusións. Discorre a vía baixo un importante noiro escavado na pronunciada pendente leste da aldea, de ata un 35%, cuxas terras son contidas por un muro de cachotería de 1 m de alto. Tras este, recuperáronse varios fragmentos dunha cunca de cerámica vidrada, que nos confirma a cronoloxía moderna deste. A continuación do muro, discorre o firme do camiño actual, de 3 m de anchura, en cuxa limpeza quedou ao descuberto unha capa de terra apisoada con pedras de pequeno tamaño chantadas sobre o sábrego. Xa na caída da ladeira, detectouse un gran amoreamento de pedras de tamaño considerable, contrastando coa ausencia destas na parte superior do noiro, o que nos fixo descartar unha orixe natural das pedras nesa localización; non dubidamos, polo tanto, en atri-

buírllas ao recheo da plataforma de nivelación do camiño. A fondura da gabia variou de acordo co desnivel do noiro, cunha fondura máxima de 2 m na súa parte central. Chegouse, na gran maioría da gabia, ata o sábrego natural, descubrindo que descende de cota ladeira abaixo en pequenos chanzos, cunha separación entre eles de ao redor dos 2 m. O primeiro deles atopámolo xa baixo o muro de contención do noiro, atoado coa terra vexetal superior; o segundo coincide no eixe do camiño actual, detectándose un contraste entre o sábrego da metade oeste e unha terra arxilosa na metade leste. Baixo esta, a unha fondura de 80 cm desde o firme do camiño, esténdese aquela importante concentración de pedras en disposición anárquica. Entre estas, chama a atención unha que apoia directamente sobre o sábrego, ben disposta horizontalmente; baixo a cota que marca esta horizontal aumenta enormemente a derruba de pedras. Este nivel é o único do que poderiamos sospeitar que nos marca a cota orixinal da fábrica romana, se ben resulta moi arriscado afirmalo cunha visión tan reducida en extensión. O que si é certo é que, a partir dela, as pedras da derruba se dispoñen embutidas cara a abaixo, ata chegar a outras que parecen ter freado a súa caída. Trátase, neste caso, de dúas pedras dispostas de novo en horizontal, a uns 5 m ao oeste da anterior, apoiadas sobre un nivel de terra cincenta moi húmida, que parece compactalas.

Perfil N do corte sobre a Vía Nova en Guístolas

- 204 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Control arqueolóxico das obras de saneamento de Guístolas e lectura estratigráfica do corte sobre a Vía Nova, San Xoan de Río (Ourense)

Vista SE do corte sobre a Vía Nova en Guístolas

Para a lectura en sección da vía escolleuse a cara N da gabia, por estar a S directamente afectada por un corremento de terra facilmente identificable nunha concavidade que se escava naturalmente no desnivel da ladeira. Outro corremento semellante detectouse ao N da gabia, dándonos unha idea da fraxilidade do solo e da frecuencia coa que a ladeira se vería afectada por estes procesos erosivos. Estes corrementos poderían ser causa, tamén, do estreitamento do camiño neste treito, xa que en zonas próximas anchea ata os 4 m, véndose reducido aquí ata os 3 m. Concluíndo, os únicos restos de obra claros da antiga vía son os correspondentes ao potente nivel de derruba, talvez procedentes do recheo da plataforma de nivelación. Os chanzos detectados no sábrego poden corresponder aos bancais preparados para o asento dese recheo. Parécenos moi arriscado afirmar a presenza doutros restos construtivos, se ben as fiadas horizontais citadas puidesen indicar o antigo nivel do firme e da base do muro de contención da antiga vía. Neste caso, o muro de contención tería uns 2 m de altura, definindo unha plataforma para o camiño de non máis de 4,8 m. Insis timos, non obstante, no arriscado desta afirmación.

- 205 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/298-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais para o proxecto de ampliación dun centro residencial en Castro de Navás, Priegue, Nigrán (Pontevedra) EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ

proxecto de ampliación do centro residencial que a Fundación Menela ten na parroquia de Priegue (concello de Nigrán), engadindo novos módulos construtivos aos xa existentes, motivou o deseño dunha intervención arqueolóxica consistente na escavación de 12 sondaxes manuais, co obxectivo de avaliar arqueolóxica e patrimonialmente as remocións que ocasionará a construción das novas edificacións. Lembremos que o Centro Menela de Nigrán se constrúe sobre un xacemento castrexo (Castro de Navás, GA36035047), descuberto como consecuencia das remocións da obra para a súa construción, a principios dos anos 90. Desde ese intre ata o ano 2007, executáronse dúas intervencións arqueolóxicas: · Escavación de urxencia en maio-xuño de 1991, dirixida por D. Víctor Barbi Alonso e D. Fernando Carrera Ramírez. A intervención de sondaxes, todas elas arqueoloxicamente positivas, permitiu confirmar a existencia dun xacemento castrexo. As datacións de carbono 14 e os materiais documentados achegan unha cronoloxía dos séculos I-II d. C. · No ano 2006, levouse a cabo un proxecto de «Escavación en área, restauración e posta en valor do Castro de Navás» dirixido por María Martín Seijo, no cal se consolida unha casa castrexa situada no acceso noroeste do centro residencial.

Na intervención que levamos a cabo documéntase a presenza de restos estruturais e niveis en posición primaria de

Sondaxe 7, desde o sur

época castrexa, aínda que cun alto grao de arrasamento. Pensamos que este arrasamento do xacemento non é só consecuencia das obras do actual Centro Menela, senón que, no período que transcorre entre o abandono do poboado e a grande alteración de finais do século pasado, a deterioración (ben por fenómenos naturais, ben polo reaproveitamento da mampostería das construcións ao longo dos séculos) xa debeu ser importante. Ao documentarse restos en posición primaria no ámbito das obras, resolveuse executar unha segunda intervención máis exhaustiva, consistente en primeiro lugar na escavación en área dunha parte dos terreos que ocupará o novo módulo, para posteriormente, xa co comezo das obras, realizar un control arqueolóxico naquelas superficies que non fosen escavadas en área. Esta actuación arqueolóxica aínda está en marcha, xa que se ben a escavación en área se levou a cabo entre os meses de agosto e outubro de 2007, o control inda non se realizou, a expensas do comezo das remocións por parte da entidade promotora. No transcurso da escavación das sondaxes manuais, documentamos restos estruturais en posición primaria en dúas das catas, a maiores de varios indicios de actividades antrópicas castrexas que intuiamos sen que chegásemos a caracterizalas por mor da limitada extensión das sondaxes (2 x 2 m); porén, na escavación en área, ao contar cunha superficie máis extensa de traballo, quedaron perfectamente definidas. Na sondaxe 7 atopamos un tramo dos alicerces dunha construción circular –o resto estendíase por fóra da nosa unidade de rexistro, a sondaxe de 2 x 2 m–, erixida sobre un solo preparado con substrato esnaquizado e endurecido, á súa vez construído sobre un paleosolo natural (Lámina 1). Na intervención posterior –escavación en área– descubriuse a totalidade da súa planta, resultando unha estrutura de pequenas dimensións (uns 6 m de diámetro) que conservaba parte do pavimento e un acondicionamento exterior no sector norte, a modo de rampla ou contraforte. Na sondaxe 6, atopamos niveis de orixe antrópica contemporánea –claramente relacionados coas obras dos anos 90–, que afectan directamente a estruturas arqueolóxicas (lámina 2). Aquí, os recheos contemporáneos están en contacto, moi posiblemente mutilando restos estruturais dunha estrutura de planta curva que soamente conserva unha última fiada. Esta mutilación reduciu calquera resto de pavimento que puidese existir: soamente se con-

- 206 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Sondaxes arqueolóxicas manuais para o proxecto de ampliación dun centro residencial en Castro de Navás, Priegue, Nigrán (Pontevedra)

Sondaxe 6, desde o oeste

serva o tramo inferior das súas caixas de cimentación (cunha profundidade máxima de apenas 0,12 m, fronte aos 0,27 m que se documentaron na caixa de cimentación exterior da casa da sondaxe 7). Na posterior actuación aérea, descubrimos que só se conservou aproximadamente ¼ dunha vivenda que tería uns 10 m de diámetro. Máis vagos eran os indicios da sondaxe 9. Aquí tiñamos un preparado de xabre esnaquizado, semellante ao que aparecía no contorno da pequena vivenda da sondaxe 7, pero moi mal conservado. Por riba del aparecía unha acumulación de pedras, sen que tivésemos claro se estabamos ante unha derruba castrexa ou unha acumulación de pedras en relación coas obras dos anos 90. Por baixo do preparado de xabre, localizamos un rebaixe abrupto no substrato rochoso que atravesaba a sondaxe de leste a oeste, semellaba que antrópico, pero que non logramos caracterizar nesta intervención. Posteriormente, na escavación en área, aclarouse a súa orixe e natureza: unha gran gabia cunha anchura media de 4 m e unha

profundidade de entre 0,5 e 1,2 m percorre o sector sueste da zona de traballo. No resto das sondaxes non se atoparon restos estruturais de época castrexa, se ben temos que sinalar que na sondaxe 10, na zona dos cortellos do centro, se atopa unha estrutura que atravesaba a cata de leste a oeste. A súa adscrición cronocultural é indeterminada; a secuencia estratigráfica non proporciona maior información, pero pensando na súa nula entidade estrutural (é un murete que non soportaría carga estrutural ningunha) cremos que estamos ante un valo ou os restos dun muro dun socalco. De feito, xa fóra dos límites da sondaxe, obsérvase como aflora cara ao leste e ao oeste, conformando unha aliñación máis ou menos rectilínea. En canto ao material moble exhumado, chamounos a atención a escasa presenza de restos (cerámicos ou líticos), cun total de 33 ítems. Esta sensación confirmouse no transcurso da escavación en área, na cal, agás algunhas pequenas concentracións de materiais cerámicos, a tónica xeral sería novamente a escaseza de elementos mobles. Abundan os recipientes de almacenaxe, repetíndose a morfoloxía de pastas groseiras en cacharros de gran tamaño e con bordos xeralmente esvasados. Posiblemente as formas máis repetidas sexan as olas de almacenaxe, cunha presenza considerable –a primeira vista, e segundo o observado nos traballos de campo– de fontes de asas interiores. Apenas temos catro ou cinco exemplos de fragmentos decorados, predominando a incisión e cun só exemplo de estampillado. A porcentaxe de materiais indíxenas é maioritaria sobre cerámica de importación, que en todo caso se trata unicamente de ánfora (que se localiza sobre todo no horizonte máis antigo, que colmata o gran rebaixe lonxitudinal, cunha cronoloxía do cambio de era). Destacariamos neste punto a presenza dun fragmento de bordo de ánfora tipo Lomba do Canho 67.

- 207 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/320-0

Intervención arqueolóxica, vinculada ao proxecto de construción da Autoestrada AP-53, no lugar de Presa da Auga, Maside (Ourense) DIEGO PIAY AUGUSTO

o informe puntual de incidencias remitido por Miguel A. Vidal Lojo á DXPC en febreiro de 2007, recóllese a aparición dunha área de gran concentración de materiais (pp.kk. 75+270 ao 75+330) e outra de menor densidade (pp.kk. 75+330 ao 75+440). No seguimento recolléronse en total 102 fragmentos cerámicos e 4 fragmentos líticos, que se relacionan preliminarmente coa presenza dun xacemento habitacional adscribible ao período calcolítico. O 20 de abril de 2007, a DXPC acepta a cautela proposta entre os pp.kk. 75+270 ao 75+380 en todo o trazado –exceptuando a rede viaria dereita de servizo– e outra zona puntual localizada na marxe dereita da traza, entre os pp.kk. 75+380 ao 75+440, establecendo que deben realizarse sondaxes arqueolóxicas valorativas na superficie cautelada, tras a presentación dun proxecto de intervención asinado por un técnico arqueólogo. Tras recibir autorización da DXPC, o pasado 18 de xuño iniciouse unha intervención arqueolóxica no lugar da Presa de Auga (Maside-Ourense). A dita actuación consistía na realiza-

Plano da área escavada

ción de 8 sondaxes manuais de 5 m x 5 m na zona de maior concentración de materiais e de 4 sondaxes de 4 m x 4 m no resto da zona cautelada, entre os pp.kk. 75+330 ao 75+440. Tras 12 días de intervención, e ante o achado tanto de materiais coma de estruturas arqueolóxicas no subsolo das zonas de maior concentración de restos, solicitouse unha ampliación temporal co obxectivo de aumentar a zona de escavación que se proxectara e valorar os achados exhumados nun contexto máis amplo. O 7 de setembro de 2007 deuse por concluída a intervención. METODOLOXÍA Na fase de sondaxes manuais, escaváronse por unidades estratigráficas 8 catas de 5 m x 5 m e 4 de 4 m x 4 m, é dicir un total de 264 m². Ante o achado de estruturas e materiais arqueolóxicos, procedeuse á realización dunha segunda fase de escavación en área ampliando as sondaxes arqueoloxicamente fértiles. A superficie explorada finalmente ascendeu a 2.110 m². A intervención articulouse sobre a base dunha retícula establecida previamente. Esta retícula referencial estaba baseada nun reticulado primario de 10 m x 10 m. Cada un destes cadrados de 100 m2 subdividiuse, pola súa vez, nun reticulado secundario con catro cuadrículas de 5 m x 5 m. Os vértices destes cadros estaban marcados con estacas referenciadas con coordenadas UTM. O eixe dos «x» constaba de 6 campos, enunciados con números arábigos (1, 2, 3, 4, 5, 6). O eixe dos «y» constaba de 13 campos representados con letras de alfabeto (a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m). O N arqueolóxico coincidiu co N xeográfico. Creáronse varias bases topográficas para documentar a intervención arqueolóxica. A estratigrafía rexistrouse mediante a súa descrición, debuxo e fotografía. Os restos materiais recollidos durante a actuación separáronse atendendo á súa natureza, procedendo ao seu lavado, siglado e inventariado no transcurso da intervención. A sigla posúe a seguinte combinación: PA/07/01 (Presa da Auga/2007/n.º de peza). RESULTADOS A escavación levada a cabo no lugar de Presa de Agua entre o 18 de xuño e o 7 de setembro de 2007 revelou a existencia dun xacemento habitacional que pode adscribirse cronoculturalmente á plenitude da Idade do Bronce, se temos en conta as estruturas e materiais exhumados, que analizamos a continuación. Estruturas. As estruturas localizadas estaban na súa maior parte escavadas no substrato granítico, aínda que existen ex-

- 208 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Intervención arqueolóxica, vinculada ao proxecto de construción da Autoestrada AP-53, no lugar de Presa da Auga, Maside (Ourense)

Estrutura de combustión

Cerámica con decoración incisa

cepcións. O feito de que nos atopemos nunha zona de metamorfismo de contacto condiciona o asentamento, de modo que se exhumaron estruturas escavadas no substrato esquistoso, posiblemente aproveitando as propiedades foliáceas que esta roca ofrece. A localización das estruturas no substrato non implica a ausencia destas nos niveis anteriores. O alto nivel de compactación do solo posibilitaría a inserción de estruturas sen necesidade de chegar ao substrato natural. Non obstante, a localización destas estruturas en cotas máis altas é unha tarefa ardua, pois tenden a confundirse co sedimento do seu contorno inmediato. Entre as estruturas exhumadas destacan unha foxa de gran tamaño escavada no substrato natural, unha gabia de empalizada, algúns buratos de poste, un posible fondo de cabana e unha grande estrutura de combustión. Secuencia estratigráfica: UE000: cuberta vexetal. Trátase da superficie do xacemento, constituída basicamente por fentos e raíces de antigos tocos (principalmente de piñeiros). Durante os labores de seguimento localizáronse abundantes restos materiais nesta UE e tamén durante a escavación. A súa cor é marrón escura, MUNSELL 10YR3/3. Non excede os 10 cm de espesor. UE001: terra vexetal. Trátase dun nivel de terra marrón amarelento escura, MUNSELL 10YR3/4, con abundante presenza de raíces procedentes de antigos tocos (principalmente de piñeiro) extraídos durante os traballos de limpeza, coa consecuente alteración do rexistro arqueolóxico. A terra é de gran fino e extráese con facilidade. Compactación solta. A esterilidade predominante rómpese con achados eventuais de fragmentos cerámicos. A potencia alcanza en determinadas zonas os 30 cm de potencia. UE002: transición a substrato. Trátase do nivel arqueolóxico, de cor marrón amarelado, MUNSELL 10YR5/6, compacidade

friable e arxiloso. É o nivel arqueolóxico no cal se detectaron a maior parte dos achados materiais. A súa potencia é oscilante e chega a alcanzar nalgunhas zonas os 20 cm de potencia. UE004: substrato. É heteroxéneo. Na parte N e E do asentamento aparece en forma de granito meteorizado (xabre), de cor amarelo marronáceo, MUNSELL 10YR6/8. Neste nivel detectáronse a maior parte das estruturas arqueolóxicas documentadas. A zona sur e oeste do asentamento está dominada por afloramentos esquistosos, que aparecen nalgúns casos con inxeccións de granito de 2 micas. O esquisto é de foliación alta e aspecto escamoso. O afloramento presenta unha orientación NE-SO. Materiais: completáronse 1.704 números de rexistro (1.339 cerámicas, 363 líticos e 2 metais), nunha área de 2.110 m². Destaca o achado de 4 recipientes cerámicos case completos, especialmente o CM1, atopado no contorno inmediato da estrutura de combustión e extraído tras a realización dun molde de poliuretano. As características inherentes aos materiais exhumados permiten asegurar que nos encontramos ante un xacemento de carácter habitacional. A aparición de numerosos elementos destinados a moenda (especialmente un dormente granítico de gran tamaño, así como diversas mans de moer que empregan como soporte tanto o granito como a cuarcita), a elevada presenza porcentual de feluxe entre os fragmentos cerámicos, os elevados diámetros dalgúns recipientes, que implican o seu emprego en tarefas de almacenaxe, e a aparición dun posible peso de tear destinado sen dúbida ao desenvolvemento de actividades de carácter téxtil, aluden inequivocamente a un asentamento destas características. Tamén é significativo o achado dunha machada de pequenas dimen sións de carácter votivo e unha pedra para afiar.

- 209 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/328-0

Segunda fase de intervención arqueolóxica no castriño de Bendoiro, Lalín (Pontevedra) Mª PILAR FERNÁNDEZ PINTOS

sta nova intervención no castriño de Bendoiro realízase a partir dos resultados das sondaxes valorativas (1ª Fase de actuación) executadas a finais de 2006, e despois de que se levase a cabo o modificado de obra que permitiu a conservación do espazo central do castriño. Desta forma, esta segunda fase de intervención centrouse na escavación das superficies que, ao Sur (Zona 1) e ao Norte (Zona 4) do castriño, se verían afectadas polas obras de construción do treito Lalín (Baxán)-Lalín (Anzo), executadas pola empresa Ferrovial Agroman. Debe mencionarse que en Bendoiro se sitúan dous xacementos castrexos moi próximos entre si: o coñecido como Castro (GA36024025) sitúase cara ao extremo occidental do novo trazado ferroviario en construción, sen verse afectado directamente por el, mentres que o castriño (GA36024024) se localiza dentro da zona de ocupación de obras. Os dous recintos sitúanse a escasa distancia, localizándose o castro a menor cota e a escasos 70 metros ao N-NO dos límites inicialmente visibles do castriño. Os dous xacementos e as hipóteses sobre a súa relación quedaban xa recollidos na obra de X. Carballo1. A que se chamou Zona 1 sitúase no extremo Sur da área cautelada, quedando delimitada entre os PK 3+400 a 3+500 do trazado, a unha distancia con respecto ao castriño de 70 m

desde o parapeto e a 35 m desde a última liña de foxo descuberta durante a primeira fase de intervención. Pola súa parte, a Zona 4 localízase na vertente Norte da plataforma do castriño, entre os PK 3+680 a 3+880 do trazado, ocupando toda a zona de forte pendente que limitaba cos límites do parapeto por esta parte. En total, a escavación das zonas anexas ao castriño abarcou unha superficie de 20.587 m2, dilatándose entre os meses de xuño a decembro, cunha ampliación ata finais de xaneiro de 2008, realizada para esgotar completamente un dos fosos localizados. A fertilidade arqueolóxica de toda esta superficie superou amplamente as previsións iniciais, tanto no relativo ao espazo intervido mediante procedementos intensivos como pola variedade, volume e extensión das estruturas documentadas. As principais conclusións de carácter xeral sobre o traballo realizado e os resultados obtidos con iso, esquematízanse na seguinte relación: Tipo de xacemento: corrobóranse definitivamente os supostos teóricos adiantados na primeira fase, ao confirmarse a estreita vinculación entre os dous recintos castrexos (castro e castriño). O castro viría supoñer unha primeira etapa de ocupación deste espazo, complementada posteriormente co castriño de Bendoiro (situado ao SE do primeiro). Extensión: púidose constatar a extensa ocupación espacial do conxunto castrexo investigado, tras se documentaren importantes estruturas relacionadas con el, tanto no seu contorno meridional (Zona 1) como nas ladeiras setentrionais (Zona 4). Abranguería así unha superficie de máis de 400 metros lineais de trazado (toda a área abarcada na intervención ofreceu resultados arqueolóxicos significativos: PP.KK. 3+400 a 3+840).

Es-13 en escavación, con aparición do brazal de bronce.

Características formais: os dous recintos castrexos (castriño e castro) encóntranse unidos por unha extensa rede de estruturas delimitadoras e defensivas, das que se documentaron ata doce (entre liñas de foxo e foxas de drenaxe asociadas a eles), as cales enlazan ambos os recintos, conformando así unha ampla superficie entre os dous, probablemente utilizada como espazo de uso común. Na parte inferior deste espazo documentouse parcialmente unha área de residuos de combustión, material de ferro e escouras, interpretada como unha posible ferraría, asociada aos recintos castrexos. - 210 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Segunda fase de intervención arqueolóxica no castriño de Bendoiro, Lalín (Pontevedra)

Vista aérea da Es-03, dentro da Zona 1.

Recuperación de restos mobles: repítese a variedade e gran cantidade de vestixios materiais exhumados, xa comprobada na primeira fase: amplo dominio do conxunto cerámico (aparecen varios recipientes de uso doméstico dos que se pode reconstruír a súa forma arqueolóxica), diversidade de útiles líticos (xunto aos muíños de man, machadas, alisadores e elementos varios recóllese tamén un pequeno colgante en esquisto pulido), así como metálicos, entre os cales destacan os elementos de orfebraría, tanto en bronce (dúas fíbulas do tipo trasmontano, brazal completo, etc.) como en ouro (pequeno arame enrollado, a xeito de anel). Como elemento de adorno persoal debe mencionarse tamén unha doa ou conta de colar, realizada en pasta vítrea e con núcleo de ouro. Polo que respecta á escavación completa da parte do foxo Es-39 que se vería afectado polas obras, cómpre destacar a importante cantidade e variedade de restos recuperados, entre os cales poden destacarse unha punta de lanza completa en ferro e unha moeda da Caetra, localizada no fondo do foxo. Igualmente destacable son os numerosos

restos de pallabarro recuperados nos distintos niveis de colmatación desta estrutura. Definición crono-cultural: mantense a proposta cronocultural apuntada no informe relativo á primeira fase: mundo castrexo situado en torno aos séculos III al I a.C. Debe recoñecerse, non obstante, que os estudos específicos que cómpre realizar sobre os restos mobles recuperados e demais evidencias arqueolóxicas encóntranse aínda en fases moi iniciais, polo que as propostas cronolóxicas apuntadas deben tomarse coa debida cautela. Aspectos novos: tanto na Zona 1 como na Zona 4 documentouse unha importante variedade de estruturas e de referencias que resultan especialmente significativas –en moitos casos inéditas ata este momento-– dentro do mundo castrexo en xeral e do coñecido para Bendoiro en particular: · Na Zona 1, e a considerable distancia do que se crían os límites meridionais do castriño, atopáronse varias estrutu-

- 211 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Segunda Fase de intervención arqueolóxica no castriño de Bendoiro, Lalín (Pontevedra)

ras que, pola súa tipoloxía, significado e/ou dimensións representan aspectos novos no que se refire á concepción do mundo castrexo. As singularidades da chamada Es-03 (restos dunha construción de planta alongada, con cabeceira redondeada e cunhas dimensións de 91 m de lonxitude por 8 a 10 m de largura), ou das posibles tumbas de inhumación representadas polas Es-13, 29 e 36 abren a vía a novas e importantes liñas de investigación. · Pola súa parte, a intervención na Zona 4 permitiu confirmar como elementos arqueolóxicos todos os indicios que quedaban formulados na etapa previa de sondaxes. Os froitos conseguidos coa escavación desta área –moito máis amplos do previsto– permiten non só documentar a extensión do castriño, senón que achegan as referencias oportunas coas que esclarecer a relación co anexo castro de Bendoiro. · As grandes liñas defensivas, as súas canles de drenaxe asociadas, o achado do camiño de acceso ao xacemento, a aparición do estribo de apoio dunha ponte sobre un dos foxos, os indicios dunha área dedicada á explotación ou manipulación de metais e a sorprendente extensión espacial que todo iso acapara son varios dos aspectos máis relevantes proporcionados pola Zona 4.

Investigouse, polo tanto, un espazo arqueolóxico no que dous recintos castrexos que se cría illados se amosan estreitamente unidos, mediante as liñas de foxo que envolven e abrazan a ambos e que, pola súa vez, delimitan un espazo de ocupación conxunto. A relevancia dos resultados obtidos pode cifrarse non só na cantidade e variedade de estruturas documentadas, senón tamén na grande extensión espacial que chegan a abranguer, así como no feito de que para varias destas estruturas apenas se encontraron paralelismos. Estes factores cobran maior envergadura se se considera que en toda a área intervida se recollen esencialmente referencias materiais que apuntan cara a un momento cronolóxico anterior á ocupación romana.

NOTA 1 L.X. Carballo Arceo, 2002: A Cultura Castrexa na Comarca de Deza. Concello de Lalín, pp. 187-189.

- 212 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/362-0

Control e seguimento arqueolóxico da construción da LAT 132 kV ap. nº 22, LAT subestación Mondoñedo á subestación Meira-subestación P.E. Sasdónigas e subestación Estelo, Mondoñedo (Lugo) ENRIQUETA LÓPEZ RODRÍGUEZ traballo consistiu no control e seguimento descontinuo dos traballos de construción da liña eléctrica de referencia. Aproveitamos este traballo para documentar e caracterizar axeitadamente unha parede que vai resultar afectada pola construción da futura subestación do parque eólico de Sasdónigas. Os elementos de interese patrimonial existentes son escasos, todos eles de tipo etnográfico, e atópanse fóra do ámbito de afección da liña eléctrica, polo que non hai complicacións especiais respecto disto nin riscos significativos para o rexistro cultural. Por outra parte, as obras de remoción derivadas da infraestrutura son mínimas, os accesos son moi doados pola existencia dunha ampla rede de pistas de concentración parcelaria, o terreo presenta unha topografía suave que facilita o desprazamento por el e a meirande parte da traza discorre por zonas de monte raso cuberto só por herba. Só no último treito de liña, a partir do apoio 22, foi necesario realizar un corte da canle da liña e acondicionar algún dos accesos existentes. Durante os traballos non atopamos ningún indicio de interese nin restos inéditos. Documentamos graficamente a parede que vai ser destruída coa futura subestación e caracterizámola. Trátase dun peche de cachotaría formado por lousas e xistos dispostos en fileiras de escaso grosor que circundan unha parcela trapezoidal duns 3.793 metros cadrados contra o cal choca outra liña de peche formada por un treito de parede e outro de laxes fincadas. O estado de conservación destas paredes é, en xeral, malo; ten zonas onde aparece moi desmantelada, con moitas caídas e cortes transversais. Ao longo da parede base existen ocos de drenaxe que permitían a circulación libre da auga sen que afectase a súa estabilidade.

A facilidade que presenta o terreo para o desprazamento por el contribúe significativamente a minimizar a afección que se circunscribe ás localizacións dos apoios.

Os peches documentados son os habituais nesta comarca, formados por fileiras de laxes fincadas ou paredes de cachotaría e empregando lousa e xisto da zona.

- 213 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/441-0

Sondaxes arqueolóxicas avaliativas no contorno do xacemento da Igrexa, Fonte de Curro, Barro (Pontevedra) OTILIA PRADO FERNÁNDEZ

ras obter autorización da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural (Consellería de Cultura e Deporte, Xunta de Galicia) para a realización dunhas sondaxes arqueolóxicas no contorno do xacemento da Igrexa, no lugar de Fonte de Curro, na parroquia de Santa María de Curro, Barro, Pontevedra, estas deron comezo en agosto de 2007, coa finalidade de verificar a natureza e a importancia dos vestixios arqueolóxicos no marco do desenvolvemento do proxecto de trazado do enlace de Curro na estrada PO-531, actuando como promotora a Dirección Xeral de Obras Públicas. Subdirección Xeral de Estradas (Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Transportes, Xunta de Galicia), xa que despois de analizar as diferentes posibilidades o dito enlace debía ser realizado no entronque das estradas actuais, que coincidían cunha zona de protección integral arqueolóxica. Estas obras de construción do enlace de Curro na estrada PO-531 situábanse dentro do contorno de protección integral do xacemento da igrexa GA36002008, recollido como elemento catalogado na normativa do concello de Barro, coa Ordenanza n.º 14. Tamén estaba a igrexa de Santa María de Curro como elemento de arquitectura relixiosa (recollido como AR-5 no Plan xeral de ordenación municipal de Barro). No interior do adro da igrexa localízase un elemento de arquitectura civil: o cruceiro da igrexa parroquial de Sta. M.ª de Curro (recollido no PXOM de Barro como AC-18).

Situación das sondaxes

Segundo a ficha do inventario de patrimonio cultural relacionada co xacemento da igrexa GA36002008 apareceu unha ara, descuberta no presbiterio da igrexa parroquial por mor das obras realizadas en 1972 para a colocación dunha nova pavimentación. Posteriormente, nos anos de 1976 e 1979, recolléronse fragmentos de cerámica e tegula no terreo onde se sitúa o muro sur do adro. Na inscrición da ara –que aparecía fragmentada e repicada– podíase ler: «DOMI NO /» Realizáronse en total nove calicatas de sondaxe nos meses de agosto e setembro, situándoas alternativamente en dúas parcelas: a da Barrosa ao oeste da igrexa de Santa María de Curro e a de Prado ao leste da mesma igrexa. Por mor de varias construcións –estanque e pozo– e pola abundante vexetación as catas non se puideron localizar na situación prevista no proxecto inicial. A zona obxecto da intervención arqueolóxica tiña de superficie 1.973,33 m² dos que consideramos dúas áreas próximas á igrexa de Sta. M.ª de Curro como zona de máximo risco, onde a afección sobre o xacemento é máis directa: no sector leste e no sector oeste. No sector leste efectuáronse seis calicatas de sondaxes manuais, con dimensións de 4 x 4 m, ata acadar unha área estudada de 96 m². Mentres no sector oeste se executaron tres calicatas de sondaxes manuais, con dimensións de 4 x 4 m, ata acadar unha área estudada de 48 m², representando un total dun 7,30 % destas parcelas. A intervención realizouse con medios manuais e a profundidade foi variable (máximo: -2,46 m), ata chegar ao substrato natural. No sector oeste, a estratigrafía estivo composta por varios niveis de recheo para nivelación do terreo, afectados tamén pola dinámica de ladeira. Desde a cata 1 á 3, os sedimentos van aumentando –desde 0,30 a 1,60 metros– ata acadar un terreo aceptablemente nivelado e adaptado á súa funcionalidade de pradería. Obsérvanse pegadas da utilización do arado polos regos feitos no xabre, así como a utilización de cunchas como fertilizante no sedimento

- 214 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Sondaxes arqueolóxicas avaliativas no contorno do xacemento da Igrexa, Fonte de Curro, Barro (Pontevedra)

Cata 7 Planta

U.E. 2 que confirman o dito uso. Como única estrutura apareceu un conxunto de pedras irregulares (U.E. 13), con restos de carbóns ao seu redor que parecen indicar unha posible estrutura de combustión ocasional. Ademais, na cata 3 asoelláronse catro foxas de finalidade descoñecida. En canto ao sector leste da igrexa, correspóndese cunha localización en aba con caída cara ao leste. A súa estratigrafía tamén estaba composta por varios niveis de recheo, algúns como as U.E.s 9 e 10 da cata 5 están relacionadas coas obras de construción das estradas que rodean a parcela polo sur e oeste. A localización das calicatas neste sector modificouse no terreo, xa que a zona oeste presenta unha caída importante e pareceunos máis oportuno localizar a maioría das sondaxes na superficie máis plana fóra da dinámica de ladeira, xa atopada na cata 5. Desde a cata 4 á 9 os sedimentos van aumentando –desde 0,80 a 2,46 metros–, ata acadar un terreo adaptado á súa función de labradío nun pasado recente. Todas as catas presentan unha estratigrafía semellante, aínda que a cata 4 presenta unhas marcas da utilización do arado (U.E. 7) con outra pegada que vai de oeste a leste que

pode ser de escorrentía. Nas sondaxes 6, 7, 8 e 9 situadas na zona de cotas máis baixas aparece o nivel freático. A única calicata deste sector que presenta estruturas foi a número 7: as U.E.s 14 e 15. A primeira correspóndese cun muro dun parcelario anterior, asociado á cerámica e tella contemporánea. A segunda pertence a un depósito de pedras pequenas irregulares de granito, posiblemente froito dun recheo para nivelar e salvar a zona húmida da parcela. A intervención formulouse como un proceso de lectura estratigráfica, coa recollida pormenorizada de todas as evidencias que puidesen aparecer, complementada cun rexistro detallado dos distintos niveis estratigráficos e estruturas, usando para isto un sistema de fichas estratigráficas. Realizando ademais un rexistro gráfico usando fotografía e debuxo a escalas 1:20. O plano 0 colocouse tomando como referencia a casa parroquial na súa esquina suroeste, mentres que o norte arqueolóxico se fixo corresponder co norte xeográfico. Os restos mobles foron rexistrados e inventariados e, para establecer o sistema de siglado dos materiais, tomouse a primeira letra do nome do lugar (FC), os dous últimos díxitos do ano de intervención (07) e os díxitos correspondentes ao número da peza. En canto ao material asociado a estes estratos, aparecen fragmentos de cerámica vidrada, louza esmaltada branca, branca-azul e beixe, cerámica encarnada, marrón, cerámica gris, parda e/ou gris posiblemente relacionada coa época castrexa (lembrar que a poucos metros temos o xacemento castrexo Os Castros-GA36002006-). Nos sedimentos de recheo aparecen fragmentos de tella, material lítico de variada cronoloxía (machadiño, lascas, percutor, denticulados, núcleos, macroperforador...), fragmentos vítreos, óseos, de metal (de construción: cravos) e de plástico. Con esta proposta de intervención púidose valorar convenientemente a potencialidade arqueolóxica destas parcelas e, como resultado, podemos sinalar a homoxeneidade da súa estratigrafía. Igualmente, consideramos que os traballos necesarios para a execución das obras non supuxeron risco ningún para o patrimonio arqueolóxico e cultural da zona obxecto de estudo.

- 215 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/450-0

Control arqueolóxico dos traballos de reparación dos danos de incendios forestais no patrimonio cultural do monte veciñal en man común de Carballedo, Cotobade (Pontevedra) ÁNGEL CONCHEIRO COELLO 1 n setembro de 2006, unha vez cesada a actividade da devastadora vaga de incendios forestais do mes anterior, a Xunta Rectora da Comunidade de Montes Veciñais en Man Común de Carballedo (Cotobade) puxo en marcha o expediente de reparación de perdas e danos, aspectos os dous nos que este concello do hinterland pontevedrés resultara especialmente afectado. Nese contexto, tamén se avaliou a posibilidade de valorar os posibles danos no patrimonio cultural, fundamentalmente o arqueolóxico e etnográfico, tan sensible a catástrofes deste tipo. Para iso, e seguindo unha liña de actuación enfocada á recuperación do seu patrimonio, a comunidade de montes encargoulle á empresa Arquestudio, S.L. a realización dun informe do estado de conservación dos elementos patrimoniais situados nos seus predios, así como a valoración das obras de reparación, restitución e recuperación que fosen precisas. Este informe, redactado polo arqueólogo Ángel Concheiro Coello e a historiadora da arte Olalla Montero González, foi entregado á Xunta Rectora da CMVMC o 5 de setembro de 2006. Esta entregouno á Consellería do Medio Rural para a percepción da axuda correspondente, que resolveu a concesión da totalidade do orzamento mediante resolución do director xeral de Produción, Industrias e Calidade Alimentaria.

PLAN DE TRABALLO E METODOLOXÍA A intervención arqueolóxica desenvolveuse de acordo co especificado no proxecto autorizado pola Consellería de Cultura e Deporte. Seguindo este, o plan de traballo articulouse en dous bloques de contidos:

Traballo de gabinete, que comprendeu a consulta de bibliografía, inventarios, cartografía e documentos notariais e catastrais. Traballo de campo, que consistiu en tres contidos fundamentais: 1. Dirección e documentación dos traballos de limpeza e reposición de tramos lousados dos camiños tradicionais. 2. Control arqueolóxico dos traballos de limpeza e recuperación ambiental no contorno ou na área de protección dos xacementos arqueolóxicos catalogados (mámoa de Chan das Latas; petróglifos de Chan das Latas; Cruz do Castro). Incluíu prospección arqueolóxica previa ao inicio dos traballos e o balizamento dos xacementos con estacas de madeira e cinta de obra. 3. Control arqueolóxico e dirección dos traballos de recuperación das ruínas do muíño de vento da Cruz do Castro. Incluíu recolla de información oral sobre a historia, características da edificación, a documentación fotográfica do proceso e o rexistro gráfico da planta no estado previo ao inicio dos traballos, levado a cabo de xeito convencional, sobre papel milimetrado e á escala 1:20. Os traballos de recuperación da torre fixéronse segundo proxecto: empregouse pedra procedente das derrubas e seguiuse o mesmo sistema, en seco e a rachas, ca o orixinal. Os traballos de cantaría foron executados polo señor Belarmino de Augasantas, o último gran mestre canteiro da Terra de Cotobade. 4. Dirección dos traballos de recuperación do muíño da Igrexa: substitución de carpintarías (bufardo e porta); substitución da mesa e do veo; limpeza da boca do inferno; recuperación da canle. Ningún capítulo do proxecto realizado nas áreas de protección dos xacementos arqueolóxicos comprendeu remoción de terras.

Traballos de reconstrución da torre do muíño de vento da Cruz do Castro

- 216 -

RESULTADOS En proxectos destas características os resultados sempre son moi satisfactorios, xa que, en realidade, están na culminación da propia rehabilitación. Desde o punto de vista da etnoarqueoloxía foi na Cruz do Castro onde os resultados foron máis espectaculares. Con respecto ao xacemento arqueolóxico, os labores de eliminación de eucalipto e saneamento ambiental revelaron unha maior complexidade nas estruturas defensivas,

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Control arqueolóxico dos traballos de reparación dos danos de incendios forestais no patrimonio cultural do monte veciñal en man común de Carballedo, Cotobade (Pontevedra)

documentaron un sistema de murallas de dobre fiada de cachotaría e unha posible atalaia ou bastión ao W da croa. En síntese, o xacemento consta dunha acrópole ou croa de pequeno tamaño (48 x 50 m), ocupada en gran parte por afloramentos rochosos. Está defendida por unha muralla moi baixa e esmorecida de cachotaría. Desenvólvese cara o W nunha plataforma en media lúa situada na cota máis baixa. Esta plataforma está defendida por un forte terraplén e por restos de muralla no ángulo N. Desde ese mesmo punto sae unha forte estrutura defensiva de trazado rectilíneo e orientación E-W que non chega a pechar ningún recinto. Na base do outeiro, cara ao N, aparecen outras liñas defensivas, a exterior moi esmorecida, e o que pode ser un foxo atoado. O xacemento prolóngase cara ao W nunha serie de plataformas ou socalcos que chegan ata as casas da igrexa. Toda a superficie do dos restos do cruceiro da Cruz do Castro durante a prospección xacemento, recintos e defensas, está chea de afloramentos Localización previa ao inicio dos traballos graníticos e restos de pedreiras. Máis interesante, e, desde logo moito máis emotiva, foi a localización na aba NW do castro, ao pé duns penedos, desembocadura do Ulla, no contorno da vila de Catoira, pero da cruz que orixinalmente se situaba na croa. O cruceiro tamén se coñece outro exemplar, moi arruinado, no mesmo debeu de ser impresionante. No seu día constaba dunha leve concello de Cotobade, o da Portela de Famelga, en Augasanplataforma sobre a que se izaba o pedestal: unha rocha pris- tas. Os outros dous muíños de vento que hai no termo mática a penas retocada; sobre el, colocado nun oco, o varal, municipal (o da Vila de Abaixo e o do Cádavo, en Sacos) de sección rectangular (que desaparece) e, formando unha soa correspóndense cun tipo diferente: o de torre fixa e cuberta peza, a cruz, sen imaxes, de sección rectangular e coa repre- móbil. sentación doutra cruz, en relevo, no reverso. Este muíño, de aspecto rústico e montesío, era tradicioNo proceso de recuperación do muíño de vento, e na nalmente coñecido co nome de «Muíño de Laredo», pola documentación do estado previo ao inicio das obras, púidose familia que o construíu a inicios do século XX. Deseñouse saber que se trataba dunha construción de planta arredonda- para funcionar co vento do norte pero as informacións orais da, cunha torre de pouca altura, entrada ao SW accesible por son contraditorias sobre se algunha vez realmente chegou a dous chanzos. O sistema construtivo dos muros era con base moer. nunha dobre fiada de grandes perpiaños moi bastos, os máis Para concluír, do que máis nos podemos sentir orgullosos longos mantendo a curvatura do perímetro, chea de terra e todos os que traballamos neste apaixonante proxecto é da cascallos, sen argamasa e asentados en rachas. Durante o demostración de que a arqueoloxía serve para algo máis que desentullo do interior apareceron os mecanismos de pedra de para encher arquivos, noticiarios ou curricula: foi quen de trituración (pé e moa), dous pequenos fragmentos de cerámi- converter unha simple subvención de reparación de danos ca de Talavera, unha ferradura de besta que orixinalmente nun proxecto global de valorización dos contidos patrimodebía pendurar do exterior da porta cun sentido protector niais e culturais do monte veciñal. (unha práctica moi común nos muíños de río do país) e moita tella esnaquizada. Esta tella, que tamén apareceu na parte de fóra, baixo a derruba xuntada ao muro, deu as claves sobre o sistema de cubrición e a tipoloxía da construción: un muíño de torre fixa e bidireccional. Este é un tipo ben coñecido e NOTA 1 Arquestudio, S.L. caracterizado, pero moi escaso. Domina nas terras altas da

- 217 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/499-0

Escavación en área e control arqueolóxico para a construción dun centro residencial en Castro de Navás, Priegue, Nigrán (Pontevedra) EDUARDO RODRÍGUEZ SAIZ

escavación en área realizada no xacemento castrexo de Castro de Navás (GA36035047) é a derradeira das actuacións arqueolóxicas xurdidas no ámbito dos traballos de ampliación do centro residencial que a Fundación Menela ten na parroquia de Priegue, no concello pontevedrés de Nigrán. Ben que xa se realizaran outras intervencións no xacemento (no ano 1991, dirixida por Víctor Barbi Alonso e Fernando Carrera Ramírez; e no 2006, dirixida por María Martín Seijo), no marco das obras aludidas prográmanse dúas novas actuacións. A primeira delas, realizada en xuño de 2007 e dirixida por quen subscribe, consistiu na escavación de 12 sondaxes manuais avaliativas, con fin confirmar ou descartar a potencialidade arqueolóxica do sector do centro que se pretendía construír. Nesa campaña, varias sondaxes evidenciaron a presenza de restos en posición primaria, aínda que aparentemente cun alto grao de arrasamento. Deste xeito, a cautela patrimonial que pesaba sobre a parcela obxecto de estudo non quedaba resolta, polo que se decidiu proxectar e acometer unha nova intervención con tres obxectivos fundamentais: realizar unha documentación máis exhaustiva dos restos e niveis en posición primaria; avaliar o impacto das obras sobre os restos arqueolóxicos e, en base aos dous factores anteriores, propoñer unha solución ao respecto dos bens culturais existentes. A actuación (executada entre agosto de 2007 e agosto de 2008, de xeito descontinuo), estruturouse en tres fases.

A primeira fase consistiu na retirada dos niveis estériles que cubrían os restos arqueolóxicos, con axuda dunha retropá mecánica, e co apoio puntual de limpezas e escavacións

Intervención en Castro Navás, no ámbito do Centro Menela en Nigrán

manuais; a documentación estratigráfica xerada na intervención previa de sondaxes manuais resultou fundamental para poder acometer con total fiabilidade e seguridade esta fase. A maior parte das terras extraídas tiñan a súa orixe en recheos e terrazas efectuados por mor das obras de construción do actual centro, realizado a principios dos anos 90 do século pasado. Froito desta primeira fase da intervención foi o achado dunha nova estrutura (Estrutura 3), non localizada durante as sondaxes arqueolóxicas. A segunda fase, a escavación arqueolóxica en si, serviunos para ensamblar os retallos de información arqueolóxica que dispoñiamos do sector sur da croa do poboado. Ao emprender os traballos de sondaxes manuais en xullo de 2007, pensabamos que o grao de arrasamento e destrución neste sector do castro ía ser altísimo, xa que as sondaxes de Victor Barbi do ano 1991 non tiveron resultados positivos por mor do gran dano das obras civís neste punto. Tras o remate desa primeira intervención de sondaxes manuais resultaba evidente unha importante afectación nos bens culturais, mais non tan grande como presupoñiamos: perduraban restos arqueolóxicos en posición primaria, aínda que for nun mal estado de conservación. Con posterioridade, acometendo a escavación en área xa obtivemos unha visión máis panorámica deste sector do xacemento. Iniciouse a escavación cunha superficie de 493 m2, aínda que con posterioridade se ampliou en 76,6 m2 máis co fin de aclarar dúbidas xurdidas no transcurso dos traballos. En canto aos resultados propiamente ditos, destacamos a existencia de dous momentos de cronoloxía castrexa: · Un máis antigo, que se definiría pola existencia de restos de actividades antrópicas anteriores á formación da UE 27. Este nivel (orixinado por sedimentación natural de carácter continental) contén materiais arqueolóxicos non demasiado abundantes, aínda que pouco rodados e cun grao baixo de fragmentación. Destaca a presenza dalgún fragmento de fonte de asas interiores e de ánfora posiblemente datable no cambio de era. Ademais de ocos de poste, algunha pequena foxa de funcionalidade descoñecida e un espallamento de pedras no sector suroeste, o resto antrópico máis salientable deste momento antigo –selado pola UE 27– e a gran gabia definida como UE 130, que percorre o sector leste da escavación cunha dirección NE-SW. Ten unha largura duns 3-4 m e a súa profundidade oscila

- 218 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Escavación en área e control arqueolóxico para a construción dun centro residencial en Castro de Navás, Priegue, Nigrán (Pontevedra)

entre 0,4 e 1,2 m. Nela aprécianse restos de picadas nas súas paredes e nun punto atopamos unha zona alisada na rocha e con signos de ter estado exposta ao lume, con rebaixamentos a xeito de sucos claramente feitos pola man do home. · Un máis moderno, está representado polas Estruturas 1, 2 e 3, o preparado de xabre esnaquizado e endurecido UE 26 a xeito de zona de piso (que se conservaba no sector sur da escavación) e varias unidades estratigráficas negativas (agrupadas baixo a epígrafe xenérica de foxas, case todas largas e moi pouco profundas), de funcionalidades indeterminadas. O preparado de xabre UE 26 cubría –por veces de xeito parcial– tanto o gran rebaixamento lonxitudinal (UE 130) coma o nivel de sedimentación natural UE 27 que marca o seu abandono. Con este nivel de terrazas formaron unha superficie chá e bastante endurecida, sobre a cal poder construír a Estrutura 1. Esta Estrutura 1 é unha casa de pequenas dimensións –diámetro aproximado de 3,2 m–, en que se observan diferenzas na fábrica do seu paramento. (Na posterior desmontaxe durante o control arqueolóxico concluímos que tiña diferentes fases construtivas). No seu interior conserva –por zonas– o pavimento, e asociada a el unha concentración de carbóns xunto cunha madeira carbonizada. Estes restos de madeira queimada apoiarían sobre dúas pedras xistosas lisas sobre a superficie do pavimento. A Estrutura 2 atopámola practicamente destruída, conservándose un lenzo duns 4 m, correspondente á última fiada de cimentación dunha casa que se adiviña ben redonda –e de grandes dimensións– ou ben ovalada, coherdada cunha argamasa de sábrego arxiloso amarelento e endurecido. Non conservaba niveis de época castrexa asociados. A Estrutura 3 correspondíase cunha vivenda duns 4,4 m de diámetro, que conservaba de xeito case que testemuñal un pequeno fragmento de pavimento no sector leste. (De todos os xeitos, este dato é importante, xa que nos axuda a reconstruír tanto a cota orixinal de uso da vivenda como a profundidade dos alicerces, sobre todo na parte oeste). O seu aparello estaba coherdado con argamasa xabrenta, amarelenta e bastante solta. O alto grao de arrasamento do xacemento impediu extraer conclusións cronolóxicas claras sobre a relación destas tres vivendas. O que si parece evidente é que o seu abandono foi conxunto: tanto a Estrutura 1 como a 3 aparecen asociadas ao nivel de derrubo/ruína UE 56, igual ca a Estrutura 2 (aínda que neste caso a relación física non é directa entre derrubo e estrutura). Neste nivel localizamos restos de olas de almacenaxe e fontes de asas interiores. As decoracións son moi escasas, destacando unicamente un fragmento de cerámica estampada con SSS e dous fragmentos de bordos dunha ola tipo «Vigo».

Vista xeral da escavación en área, desde o oeste

Unha conclusión que obtivemos da escavación arqueolóxica é que o grao de arrasamento xa debeu ser importante desde a antigüidade. Chama moito a atención a exigüidade dos niveis de derrubo, sen demasiada pedra, que en todo caso adoita ser de pequeno tamaño; dá a impresión que desde datas moi temperás foi reutilizada a cachotaría das casas (loxicamente desaparecendo do rexistro arqueolóxico). Por último, a terceira fase foi o control arqueolóxico das remocións no ámbito do edificio, naquelas zonas onde as sondaxes arqueolóxicas previas non deran resultado positivo. Nesta derradeira fase tamén afrontamos como solucionar a problemática patrimonial que xurdía con respecto ás estruturas castrexas, xa que ían sufrir un impacto directo coas obras. Para avaliar a hipotética conservación dos restos tivéronse en conta varios factores, sendo o primeiro o alto grao de arrasamento que sufría en xeral o xacemento. Ademais, ben pola dinámica urbanística da época castrexa, ou ben polo alto grao de arrasamento, as tres casas (máis ben dúas, se descartamos a conservación da case que destruída Estrutura 2), estaban moi distantes, sen que se inserisen nun contexto (xa for arqueolóxico, visual, paisaxístico,...) ou tivesen elementos de conexión que as integrase nun conxunto agrupado. Como último factor a ter en conta, aludir a que o proxecto arquitectónico, tal e como se concibía, era incompatíbel coa conservación da totalidade das estruturas localizadas. Na resolución emitida desde a dirección xeral especificábase que no caso de que non for posible conservalas, habería que desmontalas con metodoloxía arqueolóxica. Así foi no caso das Estruturas 1 e 2, mentres que con respecto á Estrutura 3 foi posible compatibilizar a súa conservación coa nova construción. Deste xeito, preservouse protexida con xeotéxtil e xabre baixo os alicerces do novo módulo.

- 219 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/513-0

Intervención no ámbito do xacemento de Peneiro, vinculada ao proxecto de acondicionamento da estrada LU-115, Outeiro de Rei (Lugo) DIEGO PIAY AUGUSTO

25 de febreiro de 2005, a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural emitiu unha resolución en referencia á «Memoria técnica. Prospección arqueolóxica do acondicionamento da estrada LU-115. Outeiro de Rei (N-VI) - Castro (Lugo)», asinada pola arqueóloga M.ª Elena Jiménez López, conforme á cal, se «consideraban axeitadas as medidas correctoras establecidas na dita memoria, a excepción da recollida para o elemento denominado Peneiro (GA27039069), debido a que as obras de acondicionamento entre os P.K. 7+200 e 7+450 supoñen o desdobramento da actual estrada, o que afecta o ámbito de protección do citado elemento, polo que é preciso levar a cabo unha intervención arqueolóxica de sondaxes manuais para descartar a existencia de restos arqueolóxicos vinculados ao citado xacemento». Tras ser presentado e aprobado, o 23 de agosto de 2007, o proxecto de intervención arqueolóxico redactado polo que subscribe o presente documento, levouse a cabo a intervención arqueolóxica, seguindo os preceptos especificados no proxecto arqueolóxico; é dicir, realizáronse 10 sondaxes manuais de 4 mx4 m no transcurso de 15 xornadas, contando coa participación de dous arqueólogos e 6 auxiliares de escavación. O director da intervención foi Diego Piay Augusto. O 17 de xaneiro de 2008, a DXPC emitiu unha resolución na cal se informaba que «se deben continuar os traballos arqueolóxicos no xacemento de Peneiro, ampliando a intervención arqueolóxica entre as sondaxes 5 e 6, procedendo a efectuar unha limpeza superficial, con apoio de medios mecánicos en caso de ser

Peneiro

necesarios e unha limpeza manual da zona, baixo control arqueolóxico do director da intervención, para o cal será necesario a solicitude dunha ampliación da intervención arqueolóxica autorizada no seu día». Como consecuencia diso, o que subscribe o presente informe solicitou unha ampliación da intervención arqueolóxica previa, o 31 de xaneiro de 2008. Tras recibir resposta afirmativa por parte da DXPC, a nova actuación iniciouse o 25 de febreiro do 2008 e, cunha duración de 15 xornadas, finalizou o 14 de marzo de 2008. METODOLOXÍA Durante a fase de sondaxes manuais, escaváronse por unidades estratigráficas 10 catas de 4 mx4 m; é dicir, un total de 160 m². O N arqueolóxico coincidiu co N xeográfico. Creáronse dúas bases topográficas en cada un das marxes da estrada para documentar correctamente os achados, situar as sondaxes, etc. A estratigrafía rexistrouse mediante a súa descrición, debuxo e fotografía. Na segunda fase, levouse a cabo unha limpeza manual do espazo comprendido entre as sondaxes 5-10 e 6, que resultaran positivas. A área sometida a estudo foi de 685,1 m². Polo tanto, o espazo total estudado ascendeu a 845,1 m² e alcanzou o substrato natural en toda a superficie.

- 220 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Intervención no ámbito do xacemento de Peneiro, vinculada ao proxecto de acondicionamento da estrada LU-115, Outeiro de Rei (Lugo)

RESULTADOS A secuencia estratigráfica básica está constituída por prado (UE000); un nivel orgánico de terra vexetal (UE001) de aparencia moi árida, a pesar da súa produtividade (testemuñada polos veciños), de cor marrón amarelenta clara, gran medio e escasa compactación. Presenza frecuente de cantos de bo tamaño. A súa potencia máxima non supera os 50 cm. Na parte superior do depósito exhumáronse restos cerámicos modernos e apareceron a cotas inferiores fragmentos de materiais construtivos romanos. Por debaixo deste nivel aparece a degradación do substrato (UE002), que se asenta sobre afloramentos de lousa (UE003) de foliación elevada, con orientación SO-NE. Estruturas. Durante a fase de sondaxes manuais localizáronse 4 estruturas antrópicas, situadas 3 delas na sondaxe 6 e unha na sondaxe 5-10. Tratábase de foxas colmatadas con material construtivo romano, interpretadas nun primeiro momento como estruturas anteriores amortizadas tardiamente, unha vez que perderan a súa utilidade prístina. Non obstante, na segunda fase levouse a cabo unha limpeza manual do espazo comprendido entre as dúas sondaxes positivas; é dicir, as catas 6 e 5-10. Durante o seu desenvolvemento, localizáronse numerosas foxas (ata 33), ademais dunha gabia de cimentación dun muro lineal, na cal se exhumaron numerosos restos de material construtivo romano, ademais de fragmentos cerámicos. No ámbito da sondaxe 5-10, exhumáronse 2 sepulturas de inhu-

mación, das cales se conservaba a base, realizada con tégulas. As tumbas tiñan orientación E-O (a segunda delas lixeiramente desviada). Materiais. Analizada de forma global, a intervención supuxo a exhumación de abundantes restos construtivos de orixe romana –tégulas, latericios e ímbrices–, xunto a mostras nimias de producións cerámicas, tendo en conta o espazo intervido. Os restos cerámicos responden en todos os casos ao grupo da «cerámica común romana» e trátase de producións destinadas á almacenaxe e transporte de alimentos. Ademais, exhumáronse 3 cravos na tumba 1 e 6 pequenos fragmentos de metal na tumba 2, tratándose probablemente estes últimos de minúsculos retallos doutros cravos. A pesar de que os datos obtidos non son suficientemente reveladores, os restos parecen indicar a presenza dun asentamento de carácter produtivo, tipo granxa ou corte. O achado de numerosas foxas colmatadas con material construtivo e de buratos de poste, ademais dunha gabia de cimentación dun muro de división de espazos, apunta nesa dirección. Nunha data posterior, tras o abandono da localización, erixiríanse as sepulturas de inhumación que reaproveitaron materiais construtivos do contorno inmediato. A cronoloxía máis probable para este tipo de asentamentos tende a situarse entre os séculos IV EC e VI EC, respondendo as datas máis antigas ao establecemento produtivo e as máis tardías á construción das 2 tumbas.

Plano II.- Unidades Estratigráficas

- 221 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/542-0

Escavación das estruturas arqueolóxicas do Penedo da Hedra, Lalín (Pontevedra) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA 1

intervención arqueolóxica obxecto deste artigo ten a súa orixe no proxecto de construción de plataforma. Liña de alta velocidade. Corredor norte-noroeste. Eixe: OurenseSantiago de Compostela. Tramo: Lalín-Santiago de Compostela. Subtramo: Lalín (Baxán)-Lalín (Anzo), que está a promover o Administrador de Infraestruturas Ferroviarias (Adif). Así, durante a execución das citadas obras e como consecuencia do seguimento arqueolóxico realizado de xeito paralelo a elas, no lugar coñecido como Penedo da Hedra localizáronse numerosos fragmentos cerámicos (94) que, na súa maior parte, correspondían a momentos da Prehistoria recente (varios fragmentos pertencen a cacharros campaniformes), ainda que tamén se recolleron 4 fragmentos de época romana. A presenza destes materiais parecía sinalar a existencia dun xacemento arqueolóxico da Prehistoria recente, motivo polo cal, de acordo coa DXP, se optou pola realización dunha serie de sondaxes manuais que permitisen coñecer a extensión e características do xacemento. Esta actuación foi levada a cabo pola arqueóloga Mª Pilar Fernández Pintos e tivo como resultado a localización tanto de restos materiais como de estruturas arqueolóxicas. Entre os primeiros habería que incluír novos fragmentos cerámicos da Prehistoria recente, algún fragmento de tegulae e un machado puído; mentres que, polo que respecta ás estruturas, destaca a aparición dos negativos de dous fondos de cabana (E-1 e E-2). No entanto, e a pesar dos resultados das sondaxes, esta actuación non permitiu definir a extensión do xacemento localizado, motivo polo cal a DXP emite unha resolución en que se establece a realización dun control arqueolóxico específico entre os p. q. 2+450-2+590. Esta actuación permitiunos definir un total de doce estruturas, divididas en tres foxas (E-8, E11 e E-12), seis fondos de cabana (E-1, E-2, E-5, E-6, E-7 e E9) e tres posibles fondos de cabana (E-3, E-4 e E-10), estruturas que foron obxecto dunha posterior escavación arqueolóxica da que agora presentamos un avance de resultados.

INTERVENCIÓN ARQUEOLÓXICA:

DEFINICIÓN

Estrutura 1: Fondo de cabana de planta lixeiramente ovalada, de 3,32 m no eixe NO-SL e 3,08 m no eixe NL-SO, con entrada polo lateral NO. Esta estrutura foi escavada tanto na UE 2 como no substrato xeolóxico, que nesta zona presenta unha lixeira inclinación cara ao NO, cunha profundidade máxima de 0,8 m. Na colmatación antrópica desta estrutura podemos distinguir dúas unidades estratigráficas: UE 3a: estrato procedente da UE 2, de cor avermellada clara, arxiloso, compactado e con bastantes rochas conformadas basicamente por pequenas pedras de seixo, aínda que tamén atopamos algunhas pedras illadas e espalladas de mediano tamaño do mesmo material. Este estrato colmata a meirande parte da estrutura, tanto horizontal coma verticalmente, con 80 cm de potencia máxima, aínda que na metade SO queda reducida a unha estreita franxa de 20-30 cm que se desenvolve entre o substrato xeolóxico e a UE 1b. UE 3b: estrato procedente do substrato xeolóxico, de cor amarelenta, arxiloso, moi compactado e con bastantes rochas conformadas basicamente por pequenas pedras de seixo. Este estrato só se localiza no terzo nor-occidental da estrutura, contactando co substrato xeolóxico só na zona de acceso e cunha potencia máxima de 50 cm. Esta composición da colmatación antrópica repetirase no resto dos fondos de cabana, motivo polo cal non volveremos a incidir na súa descrición, que resultaría demasiado reiterativa. As únicas variacións prodúcense con respecto á morfoloxía e situación dos estratos así como ás rochas, aínda que neste caso as variacións son mínimas.

E RESUL-

TADOS

Os traballos arqueolóxicos realizados no Penedo da Hedra permitiron descartar o carácter arqueolóxico de cinco das estruturas documentadas inicialmente (3, 4, 10, 11 e 12). Así, o número de estruturas arqueolóxicas documentadas finalmente neste xacemento redúcese a sete (seis fondos de cabana -E-1, 2, 5, 6, 7 e 9- e unha foxa indeterminada -E-8-), que describimos deseguido:

Vista inicial da E-6, dende o S

- 222 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Escavación das estruturas arqueolóxicas do Penedo da Hedra, Lalín (Pontevedra)

Estrutura 7: Fondo de cabana de planta ovalada de 5,10 m no eixe NO-SL e 3,20 m no eixe NL-SO, con entrada polo lateral NO. Esta estrutura foi escavada tanto na UE 2 como no substrato xeolóxico, que nesta zona presenta unha lixeira inclinación cara ao NO, cunha profundidade máxima de 0,85 m. Na colmatación antrópica desta estrutura podemos distinguir dúas unidades estratigráficas. Estrutura 8: Trátase dunha foxa situada nunha zona intermedia entre os tres fondos de cabana citados anteriormente. Esta estrutura presenta unha planta irregular, aínda que lixeiramente ovalada, de 1,18 m no eixe NO-SL e 0,86 m no eixe NLSO, cunha profundidade de 53 cm (UE 8b). Na colmatación desta foxa só atopamos un estrato (UE 8a) de cor vermella clara, procedente da UE 2, de carácter arxiloso, moi compactado e con escasas rochas. Descoñecemos a funcionalidade desta estrutura, na cal non se documentou ningún resto arqueolóxico.

Vista do perfil da E-7, dende o SL

Estrutura 2: Fondo de cabana de planta ovalada, de 3 m no eixe NO-SL e 2,2 m no eixe NL-SO, con entrada polo lateral SO. Esta estrutura foi escavada tanto na UE 2 como no substrato xeolóxico, que nesta zona presenta unha lixeira inclinación cara ao NO, cunha profundidade máxima de 0,62 m. Na colmatación antrópica desta estrutura podemos distinguir dúas unidades estratigráficas. Estrutura 5: Fondo de cabana con planta de forma ovalada de 5,30 m no eixe NO-SL e 3,34 m no eixe NL-SO, con entrada polo lateral SO. Ademais, na cabeceira presenta un pequeno apéndice con orientación ONO-LSL de 2,26 m de longo e unha largura que oscila entre 1 e 1,2 m. Esta estrutura foi escavada tanto na UE 2 como no substrato xeolóxico, que nesta zona presenta unha lixeira inclinación cara ao NO, cunha profundidade máxima de 0,54 m. Na colmatación antrópica desta estrutura podemos distinguir dúas unidades estratigráficas. Estrutura 6: Fondo de cabana con planta de forma ovalada de 3,14 m no eixe NO-SL e 2,16 m no eixe NL-SO, con entrada polo lateral NO. Esta estrutura foi escavada tanto na UE 2 como no substrato xeolóxico, que nesta zona presenta unha lixeira inclinación cara ao NO, cunha profundidade máxima de 0,69 m. Na colmatación antrópica desta estrutura podemos distinguir dúas unidades estratigráficas.

Estrutura 9: Fondo de cabana con planta de forma ovalada de 4,12 m no eixe NO-SL e 2,68 m no eixe NL-SO, con entrada polo lateral NO. Esta estrutura foi escavada tanto na UE 2 como no substrato xeolóxico, que nesta zona presenta unha lixeira inclinación cara ao NO, cunha profundidade máxima de 0,54 m. Na colmatación antrópica desta estrutura podemos distinguir dúas unidades estratigráficas. CONCLUSIÓNS As características das estruturas arqueolóxicas documentadas neste xacemento, xunto coa cerámica de tradición campaniforme recuperada no estrato superficial, permítenos confirmar que se trata dun pequeno hábitat calcolítico2, sendo imposible realizar algunhas aproximacións máis precisas como consecuencia da tipoloxía das estruturas documentadas e a ausencia de materiais arqueolóxicos en todas elas.

NOTAS 1 D.O.A., S.C. 2 Este hábitat, situado no bordo suroccidental dun pequeno outeiro chairo, podería estar vinculado á necrópole tumular do Penedo da Hedra, composta por tres túmulos localizados no eixe central da zona chaira cunha diagonal NL-SO.

- 223 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/590-0

Prospección e sondaxes arqueolóxicas avaliativas na explotación aurífera romana da Igrexa, As Neves (Pontevedra) SANTIAGO FERRER SIERRA

principios do mes de agosto de 2006, fomos solicitados polo equipo arqueolóxico que dirixe o estudo xeoarqueolóxico da área afectada pola Plataforma Loxística Industrial Salvaterra As Neves (PLISAN), dona Mar López Cordeiro, para a realización dun informe relativo aos restos arqueolóxicos aparecidos na zona coñecida como A Igrexa pertencentes á parroquia de Santa María de Liñares no termo municipal das Neves, na provincia de Pontevedra. Estes restos arqueolóxicos foron identificados como pertencentes a unha explotación aurífera de época romana. Para iso, contabamos cunha serie de elementos que resultan de extraordinaria eficacia de cara a considerar e identificar este lugar como unha explotación aurífera:

1. A natureza dos terreos. Trátase de terreos sedimentarios formados por arxilas de tonalidade amarelenta que engloban ou empastan gran cantidade de cantos rodados de diverso tamaño e natureza entre os que predominan as cuarcitas, areniscas e algún granito, depositados sobre a rocha madre granítica. Trátase de praceres aluviais que corresponden á terraza superior do río Miño situados a varias decenas de metros do seu curso actual e que oscilan entre os 5 e os 10 metros de espesor nas zonas máis profundas. 2. Debido á natureza dos terreos estamos, polo tanto, ante unha explotación de tipo secundario, nos que o ouro se atopa en estado nativo e libre de calquera tipo de partículas

Detalle do perfil da zanxa nº 2

que impida a súa identificación, sendo a auga a principal forza de extracción utilizada polos romanos. Neste tipo de xacementos, o ouro aparece diseminado pola masa aluvial en partículas submicroscópicas difíciles de observar a simple vista. 3. Os restos que se conservan actualmente, nesta zona da Igrexa, constitúen unha mínima parte dun conxunto de maiores dimensións recentemente destruídos polos labores de explotacións modernas dedicadas á extracción de gravas para a súa utilización na construción, polo que resultaba un tanto complicado definir con exactitude a natureza e a funcionalidade destes, xa que contamos cunha panorámica parcial da dita explotación aurífera. Os restos conservados defínense como dúas trincheiras paralelas, unha situada máis ao norte, que presenta unhas dimensións e profundidade maiores e outra máis ao sur, estreita e menos profunda situadas, ao noso entender, no que sería a cabeceira da explotación, polo que resultaba difícil de determinar se nos atopamos ante os restos dunha fonte de explotación ou dos depósitos de almacenamento de auga para o seu emprego posterior nas distintas fases do proceso extractivo do ouro. A concavidade situada máis ao norte con maiores dimensións e taponada na parte inferior seméllase máis a un lugar de almacén de augas que aos restos dunha fronte, mentres que a outra podería tratarse dunha canle de distribución de augas sen contacto coa anterior e case converxendo as dúas na súa cabeceira. Debido a estas dúbidas formulamos, no seu día, unha serie de medidas correctoras co obxectivo de minimizar o impacto das obras do PLISAN sobre estes restos arqueolóxicos. a: Estudo detallado dos restos da explotación aurífera que aínda se conservan mediante un levantamento topográfico a escala axeitada e unha descrición das estruturas existentes. b: Prospección arqueolóxica da zona, coa finalidade de delimitar a extensión e os restos da explotación aurífera respectados e que quedasen fóra do ámbito da graveira: restos de frontes, canles de traída de augas, outras piscinas, canles de evacuación de estériles, etc. c: Sondaxes mecánicas por medio de cortes transversais das dúas estruturas conservadas, co obxectivo de confirmar a súa natureza: frontes de explotación ou piscinas de acumulación de augas.

- 224 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Prospección e sondaxes arqueolóxicas valorativas na explotación aurífera romana da Igrexa, As Neves (Pontevedra)

Taquimetría dos restos da explotación aurífera romana

Como estaba previsto no proxecto arqueolóxico, antes de executar as sondaxes-gabias mecánicas realizouse un levantamento taquimétrico, a escala axeitada, polo equipo de topógrafos da empresa adxudicataria das obras PLISAN U.T.E, dos restos conservados, baixo a dirección e indicacións do arqueólogo que subscribe, coa finalidade de que quedase para o futuro unha documentación básica destes. Nestes traballos

topográficos que afectaron a zona onde se conservan as estruturas mineiras e o seu contorno inmediato podemos distinguir, con claridade, as dúas trincheiras que discorren de xeito paralelo con dirección noreste-suroeste con lixeira caída cara a esta última dirección, onde presumiblemente se atopaba o groso da explotación aurífera romana destruída polos labores de extracción de áridos dunha graveira. De seguido, procedemos á realización de dúas sondaxes mecánicas por medio de dúas gabias, cortando transversalmente as trincheiras citadas. Unha vez analizados os perfís de ambas as trincheiras e ao non detectar ningún tipo de impermeabilización nas súas paredes, descartamos que se trate de depósitos de acumulación de augas e optamos, máis ben, porque son restos de frontes de explotación que foron, unha vez abandonados, suavizando os seus perfís orixinarios, colmatándose de xeito natural ao longo do tempo. Estas trincheiras, polo tanto, cremos que responden a un sistema de explotación aurífera que se coñece como gabias-canles utilizadas en terreos de escasa pendente e de pouco espesor de depósitos aluviais, como acontece no caso que estamos describindo, en todo caso, labores mineiros superficiais destinados a valorar a riqueza aurífera do aluvión antes de avanzar co groso da explotación. En canto á prospección arqueolóxica, convén subliñar que no contorno destas dúas trincheiras non se detectou ningún outro elemento máis desta explotación aurífera destruída na súa práctica totalidade polos labores extractivos dunha antiga empresa de explotación de áridos.

- 225 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/606-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas avaliativas e escavación na mámoa de Espiñeira, Boiro (A Coruña) CRISTÓBAL NODAR NODAR

sta actuación, realizada dentro do marco do control e seguimento das obras de construción da Autovía do Barbanza AG-11, estivo dividida en dúas fases co obxectivo común en ambas de valorar de forma directa, mediante sondaxes arqueolóxicas avaliativas nun primeiro momento e coa escavación en área do elemento con posterioridade, o estado de conservación, a entidade e as características concretas da mámoa de Espiñeira, situada no enlace de Boiro da citada autovía, á altura do p. q. 24+150. Con data 16 de outubro de 2007 autorizouse a primeira fase de sondaxes, na que se propuxo a execución de catro catas de diferentes dimensións, en función da súa localización no elemento, sendo en dous dos casos (as máis exteriores) de 2 x 2 metros, unha de 6 x 2 metros en sentido L-W, no centro do túmulo, e unha última de 3 x 4 metros en sentido N-S. A superficie resultante total para sondar foi de 32 m2.

Vista xeral da intervención (esquerda) e detalle da mesma (dereita)

Todas as catas localizadas no elemento estaban encaixadas dentro dunha cuadrícula xeorreferenciada en UTM creada nunha campaña anterior de sondaxes no contorno do túmulo, e permitiron coñecer a súa estratigrafía e potencialidade arqueolóxica real. Cos traballos de sondaxe desta primeira fase pretendíase, polo tanto, valorar toda unha serie de parámetros tales como: a delimitación exacta do perímetro exterior do túmulo (sondaxes 1 e 4); documentación das posibles estruturas, niveis estratigráficos ou restos arqueolóxicos asociados ao elemento (sondaxe 3); e valoración da estrutura e estratigrafía do túmulo, así como do seu estado real de conservación e afección (sondaxe 2). Con base nos resultados acadados, e tras a visita ao xacemento por parte dos técnicos do Servizo de Arqueoloxía da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, decidiuse a ampliación das sondaxes avaliativas. Con data 8 de novembro de 2007 dáse autorización para a escavación en área do elemento, comprendendo a actuación a escavación dunha cuadrícula de 22 x 20 metros de lado na que se insertaba o xacemento e que foi escavada na súa totalidade. A superficie final escavada foi de 440 m2. As tarefas de escavación demostraron que, efectivamente, existía unha estrutura tumular moi arrasada, da que só se conservaba en altura unha pequena parte da masa tumular, no seu sector SW, e unha impronta central escavada no xabre. Salvo estes datos, non existen outras evidencias arqueolóxicas que nos indiquen que nos atopamos ante un túmulo megalítico, xa que o seu pésimo estado de conservación debido ás profundas alteracións de época contemporánea (valados de terreos, tarefas de reforestación e a construción da anterior Vía Rápida do Barbanza) así como á presenza dun inmenso burato de espoliación, que se comprobou que case abarcaba a totalidade do elemento conservado, alterárono de tal xeito que resultaba practicamente irrecoñecible. A isto únese a ausencia de materiais relevantes asociados á cronoloxía do elemento. En calquera caso, e tras a retirada da masa tumular que efectivamente existía e que era totalmente homoxénea, comprobouse que baixo a impronta central á que facemos referencia se achaban unha serie de estruturas que pouco teñen que ver co tipo de xacemento que en principio estabamos a escavar; cortes lonxitudinais e graduados, paralelos entre si, e buratos de poste asociados a eles, dalgunha maneira a creación dunha superficie chaira para o asentamento dunha estrutura cuberta, probablemente máis relacionada cun lugar de habitación que cun lugar funerario.

- 226 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/607-0

Control arqueolóxico da ampliación do cemiterio parroquial de Bandoxa, Oza dos Ríos (A Coruña) FRANCISCO JAVIER CHAO ÁLVAREZ

proxecto xorde pola resolución da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural que ditamina a necesidade de facer un control arquelóxico das obras proxectadas para ampliar o cemiterio da igrexa de S. Martiño de Bandoxa. Pola orixe medieval do monumento, con evidente estrutura románica, establécese unha protección para ela na normativa urbanística vixente, polo que se fai necesario desenvolver a actuación arqueolóxica. O obxectivo fundamental do traballo é facer unha avaliación do interese do espazo de obra desde unha perpectiva do patrimonio cultural e, en caso necesario, establecer as medidas axeitadas para que non houbese afeccións sobre el. O traballo realizado consistiu nun seguimento a pé de obra das remocións de terra realizadas e a súa inspección visual exhaustiva. O volume de obra foi moito menor ca o inicialmente previsto, levándose a cabo tan só decapaxes superficiais do terreo ao longo dos límites da parcela e a escavación dun cadro de 0,5 x 0,5 x 0,3 metros que permitiu definir unha estratrigafía natural sen elementos de interese. A única referencia salientable é a obtida a través das entrevistas cos veciños do lugar que falan da existencia na parcela dun alpendre que era usado como sala de autopsias e que foi destruído hai uns anos. Tratábase dunha construción cadrangular de escaso tamaño realizada en pedra e sen elementos arquitectónicos singu lares.

A cota da base da escaleira actual marca o rasante para acadar e toda a parcela está por debaixo del, agás unha pequena área na esquina noroeste do cemiterio. Daquela, as remocións foron insignificantes e o traballo de preparación básico vai ser de entullo da parcela.

As remocións foron tan só decapaxes superficias dos límites norte e sur da parcela.

- 227 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/652-0

Escavación arqueolóxica no novo túmulo de Santa Catalina e contorno próximo, Caldas de Reis (Pontevedra) MIGUEL Á. VIDAL LOJO

proxecto de construción da nova variante de Vilagarcía afecta de xeito directo no seu trazado a unha nova estrutura tumular, así como o seu contexto máis próximo, evidencias detectadas tras unha primeira fase de sondaxes valorativas no contexto do coñecido túmulo de Santa Catalina GA36005026. A inviabilidade de implementar outro tipo de medida correctora propiciou unha intervención arqueolóxica baseada nunha escavación integral e en área dos restos, traballos desenvolvidos do 30 de outubro de 2007 ao 10 de xaneiro de 2008, con autorización previa do 23 de outubro de 2007. A estrutura tumular de Santa Catalina e o seu contexto localízanse á altura do pq. 7 + 060 nun relanzo orientado ao W ao final da dorsal que descende dende o Alto do Pousadoiro, a 95 m.s.n.m. no lugar de Godos, parroquia de Santa Catalina, concello de Caldas de Reis, Pontevedra, en coordenadas UTM: X: 522.887, Y: 4714.181, Z: 96 m.s.n.m. O xacemento, dende un punto de vista formal, estrutúrase esencialmente baseándose nunha estrutura en positivo (túmulo) e en toda unha serie de estruturas en negativo na zona central deste, ademais dunha área anexa localizada no arco sur do túmulo con presenza de 9 estruturas de combustión e tres foxas nun contexto con materiais arqueolóxicos asociados (cerámicos e líticos). A intervención articulouse en dúas vertentes: por un lado, a escavación integral da estrutura tumular e, por outro lado, o seu contexto máis próximo, executándose ambas as dúas de xeito sincrónico no tempo e sobre a base dun tratamento unitario. Sobre a tesitura estratigráfica de partida (A1: nivel edáfico actual; A2: 2.ª fase de formación do nivel subactual Holoceno Medio; B: nivel de transición ao substrato e C: substrato de alteración –descomposición do granito–) documéntanse todas as estruturas arqueolóxicas. En primeiro lugar e no que respecta ao contexto máis próximo á estrutura tumular, tanto as estruturas como practicamente todos os materiais localízanse sobre o horizonte B. En relación á estrutura tumular, esta localízase sobre unha elevación natural despois da preparación e acondicionamento da zona. A tumulación elévase sobre o horizonte B e realízase no centro desta unha serie de foxas escavadas en xabre. Nesta primeira valoración non se poden inferir diferentes fases na utilización deste espazo, máis ben parece tratarse dunha estrutura usada durante un lapso curto de tempo nun momento tardío a mediados do III milenio, a xulgar pola sincronía do material cerámico recuperado. Tras os momentos de construción, uso e abandono do xacemento prehistórico, documéntanse inferencias estratigrá-

ficas, xa en época histórica, que teñen que ver con procesos antrópicos de utilización agraria do espazo. Trátase de 3 gabias lonxitudinais, probablemente de drenaxe, de configuración rectilínea, dúas paralelas con orientación NE-SW e unha transversal uníndoas, escavadas no nivel mineral de transición e en xabre. Unha delas discorre por enriba da estrutura tumular no seu extremo S. Ademais, documéntase un camiño carreteiro tradicional que se dispón en dirección SSE-NNE tanxencialmente ao sector NW do túmulo e (a menos de 1 m de distancia) e que se define baseándose en varios depósitos e cortes sobre substrato rochoso. De modo sumario, as evidencias prehistóricas identificadas son: Unha estrutura tumular que se localiza a escasos 6 m de distancia doutra xa coñecida, ambas as dúas formando parte dun conxunto de polo menos 6 máis, situadas en cotas máis altas (Alto do Pousadoiro). Volumetricamente, a súa situación no pequeno promontorio sobre o que se asenta favorece a

- 228 -

Planta das estruturas detectadas: anel lítico, foxas e estruturas de combustión.

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Escavación arqueolóxica no novo túmulo de Santa Catalina e contorno próximo, Caldas de Reis (Pontevedra)

perspectiva dun túmulo de maiores dimensións. Este «efecto óptico» vén realzar a monumentalidade da formación tumular. Trátase dun túmulo de medianas dimensións, 18 m x 16 m de diámetro e 1,35 m de altura na zona central, aínda que a súa presenza no sector SE incrementa a súa monumentalidade, cunha altura superior aos 2 m. Presenta un anel lítico lixeiramente ovalado implantado directamente sobre a masa tumular e construído a base de achegas líticas (granitos) de morfoloxía poliédrica de mediano tamaño, ás veces de gran tamaño, colocadas de xeito estratéxico (os de maior volume na zona basal máis perimetral), de forma que facilita a suxeición e a contención do sedimento de recheo tumular. En asociación coa estrutura recuperáronse in situ, entre o anel e a masa tumular, dous vasos campaniformes lisos e unha pequena cunca cerámica, así como unha placa gravada e varios frag- Panorámica cenital durante a escavación coa estrutura tumular en primeiro plano. mentos de dormentes de muíños de man. Ocupando un espazo centrado e lixeiramente desprazado cara ao SE, documéntanse varias foxas escavadas en xabre. Cómpre subliñar a non recuperación de morfotipos «esNo contorno S do túmulo, detéctanse 9 estruturas de tandarizados», como é o caso da industria lítica pulida e combustión, sete delas realízanse sobre unha foxa previa es- tallada de produtos finais (machados, cazolas, puntas de frecavada no nivel de descomposición do substrato. Dúas loca- cha, etc.), pola contra rexístrase unha peza peculiar debido á lízanse sobre este nivel de transición obviando a foxa. Trátase, súa excepcionalidade, podendo ser englobada na categoría da en liñas xerais, de cacharelas de alta intensidade, xa que se chamada «arte megalítica moble». Trátase dunha placa de documentan de modo xeral paredes rubefactadas nas foxas e morfoloxía xeral rectangular e sección aplanada coas seguinmaterial pétreo moi alterado termicamente, en ocasións ter- tes dimensións: L: 30 cm, A: 21,5 cm e H: entre 3,2 e 4,9 cm. moclasado. Presenta dúas concavidades centrais e pulidas de morfoloxía Ademais do anterior detéctanse 3 foxas, todas elas escava- circular, simétricas en ambas as caras, nunha delas represéndas en xabre. Unha localízase limitando o anel lítico pola zona tanse dous sucos paralelos en relevo, localizados perimetralN e as outras dúas localízanse no espazo que ocupa o contex- mente, aínda que de forma asimétrica ou soporte, apreciándoto tumular limitando a zona de maior concentración de mate- se en algo máis da metade deste. rial arqueolóxico. Aínda que nunha fase incipiente na análise dos resultados A intervención proporcionou un repertorio de produtos da escavación se testemuña a presenza na zona dun recinto arqueolóxicos concentrados espacialmente en tres focos dife- funerario/ritual e unha área anexa de actividade, con coherenrenciados, ata alcanzar un total de 380 rexistros, distribuídos cia cronocultural entre ambas as dúas nun estadío campanida maneira seguinte: forme de mediados do III milenio a. C., a xulgar polo material cerámico recuperado na área anexa ao túmulo, con presenza OBXECTOS TOTAL PORCENTAXE de varios fragmentos campaniformes (internacional ou de bandas, lineal e de difícil definición). As analíticas radiométriLíticos 141 37% cas en curso permitirán establecer as relacións de temporaliCerámica sen decorar 233 61% dade entre as distintas estruturas do xacemento (fundamenCerámica decorada 5 1% talmente, as de combustión), así como puntualizar as súas TOTAL 380 100% relacións cronoestratigráficos.

- 229 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/679-0

Sondaxes arqueolóxicas avaliativas e estudo xeoarqueolóxico na superficie dos achados paleolíticos de Gándara Chá, Quiroga (Lugo) JUAN A. CANO PAN 1

s estudos arqueolóxicos na fase de proxecto detectaron, á altura dos PKs. 2+140 – 2+600, a presenza en superficie de artefactos líticos tallados que polas súas características tecnomorfolóxicas se encadraban no Paleolítico. Froito destes achados estableceuse unha medida correctora, recollida na Declaración de Impacto Ambiental, consistente na realización dunha serie de sondaxes valorativas que permitisen caracterizar o interese e a importancia destes.

METODOLOXÍA A proposta de intervención encamiñouse a verificar se a presenza de artefactos líticos en superficie se correspondía con algún xacemento arqueolóxico de interese, polo que se deseñaba unha intervención que permitise enmarcar o conxunto ou os conxuntos de artefactos localizados, no seu correspondente nivel ou niveis, tentando encadralos no contexto xeral máis amplo dentro da secuencia xeral que se vén establecendo en Galicia para o Plistoceno Medio e Superior. Por iso se determinaba a necesidade de realizar un estudo xeoarqueolóxico da superficie, análise que incluiría a realización de sondaxes, así como a limpeza daqueles cortes de pistas ou camiños que, aínda que estivesen localizados fóra da superficie de expropiación, permitisen achegar información para a contextualización cronolóxico-cultural dos artefactos líticos localizados e dos niveis sedimentarios aos que se asociasen. A intervención estruturouse en dúas fases. Primeira fase: consistente nun estudo xeoarqueolóxico que contemplaba a limpeza dalgúns dos perfís xa visibles e a revisión sistemática

Secuencia estratigráfica

da superficie para localizar posibles xacementos arqueolóxicos, buscando polo tanto agrupacións de artefactos líticos. Segunda fase: implica a adopción de estratexias na realización de sondaxes, unha derivada dunhas mostraxes estratigráficas, con base estatística, que buscaba clarificar a distribución das posibles concentracións, así como a información tecnomorfolóxica dos conxuntos localizados. Outra consistente na escavación manual de pequenas superficies distribuídas aleatoriamente (sondaxes de 4 m2). RESULTADOS A revisión e a limpeza de cortes efectuouse sobre unha gabia situada entre as vides, ao norte da superficie de ocupación dos cortes, que permitiu aclarar que os depósitos sedimentarios nos que aparecían os artefactos líticos tallados se superpuñan a unha antiga superficie de erosión que conformou unha plataforma con recheos sedimentarios de orixe Terciaria, cunha facies conglomerática constituída por unha sucesión de capas conglomeráticas, areosas e limosas-arxilosas. Os obxectos aparecen nos sedimentos superiores derivados da dinámica de ladeira. En ningún deses perfís se atoparon artefactos líticos tallados, se ben a composición sedimenlítico atopado no curso taria se aproximaba á que se Material da intervención arqueolóxica. documentou nas sondaxes realizadas. Na revisión superficial desta primeira fase amosáronse uns resultados iniciais que xa nos informaran da escasa probabilidade de atoparse con sedimentos que contivesen un número significativo de artefactos líticos tallados na superficie de ocupación, xa que na superficie afectada só se localizaron 3 ferramentas e fóra do ámbito da obra atopáronse só outras 6 e mesmo se constatou a escasa presenza de gravas rodadas, soporte habitual para este tipo de ferramentas. Estas 9 pezas que se identificaron en distintos puntos e sen conexión espacial (n.º rexistro 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 e 10) non posibilitaban aproximación algunha sobre unha distribución lóxica que permitise expoñer hipótese sobre unha concentración significativa de obxectos que reflectise a existencia dun posible xacemento.

- 230 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Sondaxes arqueolóxicas avaliativas e estudo xeoarqueolóxico na superficie dos achados paleolíticos de Gándara Chá, Quiroga (Lugo)

Nº DE ARTEFACTOS IDENTIFICADOS

TÁBOA DE MORFOTIPOS

SECUENCIA ESTRATIGRÁFICA

Tipo

Nº

0 (UE 0) Superficie actual con cuberta vexetal e distintos detritos contemporáneos nos que aparecen clastos derivados da remoción de capas inferiores polas labores agrícolas.

Núcleo

12,50

C.T.U Somero

4,16

C.T.U. Converxente 1

4,16

1 (UE 1) Sedimento moi plástico e compactación media, abundan os macro restos orgánicos e numerosos clastos, fundamentalmente de cuarzo e cuarcita de tamaño pequeno, algún rodado. Tamén aparecen fragmentos cerámicos vidrados e procedentes de materiais de construción e algúns artefactos líticos tallados.

C.T.U. sobre lasca

4,16

C.T.B. Somero

4,16

Biface

4,16

Raedeira

12,50

Denticulado

20,83

Marca

8,33

Nivel

Descrición

Clave cor

2 (UE 2) Sedimento de alto contido arxiloso, no que diminúen os macro restos orgánicos. Contén clastos de cuarzos e cuarcitas, algúns deles rodados e fragmentos do substrato pizarroso. Aparecen algúns artefactos líticos tallados e desaparecen os fragmentos cerámicos. 3 (UE 4) Nivel moi arxiloso e moi plástico. Aparece formando bolsadas de xeito alterno cos niveis de degradación do substrato rochoso. Desde o punto de vista arqueolóxico resulta estéril.

7.5. YR 3/4

5 YR 4/6

10 YR 5/8

Substrato rochoso (documéntase nos perfís ó Norte da zona sondada.

N.º

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 1 2 1 1 2 2 1 1 1 2 2 1 2

M. prima Cuarzo C.R. Cuarcita Cuarzo-xisto C.R. Cuarcita C.R. Cuarcita C.R. Cuarcita Cuarzo-xisto C.R. Cuarcita C.R. Cuarcita C.R. Cuarcita Cuarcita Cuarzo Cuarzo Cuarzo Cuarzo Cuarzo-xisto Cuarzo Cuarzo Cuarzo-xisto Xisto Cuarzo Cuarzo-xisto Cuarzo-xisto Cuarzo-xisto Cuarcita

MATERIAIS Tipo Morfotipo BN2G BN2G BN1G BP BN2G BN2G BN1G BN1G BN2G BN1G BN2G BN2G BN2G BN2G BP BP BN2G BP BP BN1G BN2G BP BN2G BN2G

4,16

Coitelo dorso

8,33

Lasca reavivado

8,33

Lasca 2ª orde

4,16

Total

99,94

N.º artefactos

N.º rexistro

1 2 3 4

1 3 1 4

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

3 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0

11 9, 12 e 13 14 15, 16, 17 e 18 19, 20 e21 22 e 25 23 24

No desenvolvemento da segunda fase, finalmente escaváronse 15 sondaxes (2 x 2 metros) dos que 8 achegaron obxectos líticos tallados (4 deles cun só artefacto), e 7 non achegaron ningunha peza. Unha vez finalizadas as sondaxes, realizouse unha gabia de 7 metros en cada lado e 1,5 metros de anchura, que tampouco proporcionou artefacto algún.

4 (UE 3) Nivel arxiloso estéril de orixe terciaria que se superpón ó substrato rocoso. 5

Coitelo dorso natural

N.º sondaxe

Raedeira Biface circular C.T.B. superficial Lasca reavivada de c. bifacial Denticulado Fragmento termoclasa Marca Núcleo C.T.U. converxente Núcleo C.T.U. superficial Raedeira Raedeira Denticulado Marca Lasca de segunda orde Coitelo de dorso Denticulado Coitelo de dorso Coitelo de dorso natural Núcleo Denticulado Lasca reavivado Denticulado C.T.U. sobre lasca

INTERPRETACIÓN A composición da mostra, cunha serie de morfotipos que tradicionalmente serven como tipos característicos de determinados momentos crono-culturais, podería encadrar o conxunto no Plistoceno Medio ou inicios do Superior, no que podería corresponderse cun Paleolítico Inferior (Achelense Evolucionado) ou mesmo se podería encadrar dentro do Paleolítico Medio, dentro do que nos sistemas clásicos se englobaría nun Musteriense de Tradición Achelense. Os resultados obtidos permiten determinar que sobre unha superficie de orixe terciaria; en cuxo sedimento aparecen diversos fragmentos de materias primas susceptibles de servir de soportes a ferramentas líticas talladas, houbo momentos no Plistoceno Medio Final e/ou Superior Inicial, almenos, grupos de cazadores recolectores que interactuaron nese espacio ou nas súas proximidades. Os escasos vestixios localizados habería que interpretalos como meros achados dispersos que non permiten certificar, dende o noso punto de vista, a presenza dun xacemento, aínda que fose en posición derivada, de suficiente entidade como para condicionar o desenvolvemento normal da obra.

- 231 -

NOTA 1 Arqueoloxía do Noroeste S.L.U.

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/710-0

Sondaxes arqueolóxicas avaliativas nos túmulos da Salgosa e A Telleira da Mámoa, Salvaterra de Miño e As Neves (Pontevedra) MARÍA DEL MAR LÓPEZ CORDEIRO

ntre os días 29 de novembro e 13 de decembro de 2007 e 6 a 8 de maio de 2008 realizouse a intervención arqueolóxica nos túmulos da Salgosa (Salvaterra de Miño) e Telleira da Mámoa (As Neves). O primeiro era o único túmulo da necrópole da Salgosa que resistira a actividade das empresas de extracción de áridos da zona, cando se realizou a catalogación do concello de Salvaterra nos anos 90. O segundo era un túmulo megalítico que fora reaproveitado como forno de telleira, segundo a descritiva de quen o catalogou no ano 2000. Ambos os dous elementos parecían desaparecer por efecto do avance dos mineiros; non obstante, albergábanse dúbidas polas informacións contraditorias dos sucesivos traballos arqueolóxicos desenvolvidos na zona nos últimos anos. En consecuencia, a actuación xurdiu ante a necesidade de establecer a natureza arqueolóxica e avaliar o estado de conservación de ambos os dous elementos, afectados polas obras de construción da Plataforma Loxística Industrial As NevesSalvaterra do Miño (Pontevedra). A metodoloxía deseñada para tal efecto utilizou as seguintes ferramentas: (1) baleirado bibliográfico e documental; (2) prospección superficial intensiva; (3) limpeza e inspección exhaustiva de perfís visibles e (4) escavación de sondaxes nas estruturas obxecto da intervención. Os traballos arqueolóxicos desenvolvidos na área de cautela de Telleira da Mámoa non exhumaron restos arqueolóxicos relacionados coa antiga existencia dun túmulo megalítico. Tampouco foron identificadas estruturas relacionadas coa telleira que alí existiu ata mediados dos anos 50 do pasado século, aínda que se rexistraron depósitos relacionados coa actividade desenvolvida pola dita telleira. En función das estratigrafías documentadas, parece que o sector obxecto de cautela arqueolóxica coincidía coa área onde se depositaban os entullos xerados pola telleira (material procedente da limpeza do forno, material defectuoso, etc.). Grazas á información achegada por xentes do lugar, parece que o que foi a Telleira da Mámoa foi destruída hai uns 3 ou 4 anos. Con respecto aos traballos arqueolóxicos desenvolvidos na área de cautela da Salgosa, non foron exhumados restos nin estruturas arqueolóxicas que poidan estar relacionados co túmulo megalítico da Salgosa. Toda a área intervida presenta un elevado grao de alteración relacionado case exclusivamente coas actividades de ex-

tracción de áridos. Ao igual que para o caso anterior, parece que a destrución do xacemento se podería producir varios anos atrás, concretamente entre o 2002 e o 2004 (dato obtido tras o exame detallado da fotografía aérea da zona). Entre eses anos lévase a cabo unha escavación de entidade no sector que coincide coas coordenadas achegadas polos que catalogaron o xacemento nos anos 90.

Secuencia estratigráfica en sector escavado na telleira da mámoa

Secuencia estratigráfica en sector escavado no lugar onde supostamente se localizaba o túmulo da Salgosa

- 232 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL

CD 102A 2007/802-0

Escavación das estruturas arqueolóxicas aparecidas na parcela VI da travesía do Porto-E, Milladoiro, Ames (A Coruña) JUAN CARLOS LÓPEZ GARCÍA1

intervención arqueolóxica obxecto deste artigo ten a súa orixe no proxecto de equidistribución do polígono de solo urbano non consolidado A.P.E. M2-01 travesía do Porto-E (Milladoiro, Ames), que está a promover Santiago Sur, S.L. Este soar, que se atopa dentro do xacemento arqueolóxico do Milladoiro, detectado en xuño do ano 2000 e inventariado co código GA15002028, foi obxecto de varias actuacións arqueolóxicas: · Sondaxes manuais realizadas en setembro do ano 2000 baixo a dirección do arqueólogo Alejandro Parga Castro. Nesta fase, polo que respecta á parcela nº 31 (actual VI), abríronse un total de 13 catas, máis unha nos seus límites, todas elas de 2x2 m. · Ampliación da cata 16, realizada polo mesmo arqueólogo en novembro-decembro de 2000 e que tivo como resultado máis destacado a localización dunha estrutura linear (gabia) de orientación NO-SL. · Control da retirada de amoreamentos e apertura manual de dez catas de sondaxe de 6x2 m, realizadas en xullo de 2006 baixo a nosa dirección e con resultado negativo en canto á localización de estruturas arqueolóxicas. · Control arqueolóxico da retirada dos estratos orgánicos, executada en novembro de 2007 baixo a nosa dirección e que permitiu confirmar a existencia de diferentes estruturas arqueolóxicas escavadas no substrato, tanto de carácter linear (gabias) como puntual (fondos de cabana), confirmando así a existencia dun hábitat prehistórico na zona. Estes resultados serían a orixe da actuación obxecto deste documento.

A INTERVENCIÓN ARQUEOLÓXICA: RESULTADOS Nesta intervención localizáronse un total de 48 estruturas arqueolóxicas, que poderiamos agrupar nas seguintes categorías: Fondos de cabana (21): 2, 3, 5, 10, 12, 13, 30, 31, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 40, 42, 43, 44, 45, 46 e 47. Buratos de poste (18): 1, 6, 7, 8, 9, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 23, 24, 25, 26, 27 e 28. Estruturas lineares (4): 21, 29, 32 e 48. Indeterminadas e outras (5): 4, 11, 22, 37 e 41. Por mor da falta de espazo, e dado que o primeiro grupo, pola súa significación arqueolóxica, sería o máis importante, inserimos aquí un exemplo do modelo-tipo (E-5) que se documentou nesta intervención, xunto coa estrutura 11, un po-

Vista inicial da Estrutura 5, dende o L

sible silo, e a estrutura 41, unha estrutura indeterminada que podería estar vinculada ao primeiro grupo: Estrutura 5: Fondo de cabana situado na zona centrooriental do soar, cunha planta de forma ovalada de 2,95 m no eixe L-O e 2 m no eixe N-S, con entrada polo lateral L. Esta estrutura, completamente escavada no substrato xeolóxico, presenta unha profundidade máxima de 0,72 m, cun lixeiro buzamento cara ao interior en todo o seu contorno. Na colmatación antrópica desta estrutura podemos distinguir catro unidades estratigráficas: - UE E5a: este estrato, de cor branca-amarelenta, localízase na metade meridional da estrutura, cunha largura máxima de 98 cm e cunha potencia de 72 cm, xa que se desenvolve ata o fondo da estrutura. - UE E5b: este estrato, de cor cincenta, localízase puntualmente nunha estreita franxa situada no bordo meridional, pechando a estrutura, cunha largura máxima de 19 cm. Cun espesor semellante, esta UE desenvólvese en profundidade separando o substrato xeolóxico natural da UE E5a. - UE E5c: este estrato, de cor marrón escura, localízase na metade setentrional da estrutura, cunha largura máxima de 112 cm, así como ao final da franxa meridional (UE E5b), que fai ángulo (N-S), e que pola súa vez remata nun burato de poste. Este estrato, en que atopamos algunha pequena pedra de seixo e grava, desenvólvese en profundidade por debaixo da E5a, cunha potencia máxima de 68 cm e contactando en zonas puntuais coa E5b.

- 233 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 2. MEDIO RURAL Escavación das estruturas arqueolóxicas aparecidas na parcela VI da travesía do Porto-E, Milladoiro, Ames (A Coruña)

claramente a súa funcionalidade. Porén, hai que sinalar que parte desta irregularidade foi provocada pola alteración das raíces.

Vista do desenrolo vertical dos estratos, dende o O

Finalmente, cómpre sinalar que tras a escavación desta UE se localizaron algunhas pegadas de buratos de postes, especialmente cara ao leste, onde se atopa o acceso á cabana. - UE E5d: este estrato, de cor negra, localízase na zona central-superior da UE anterior, aínda que a súa orixe se atopa nunha alteración moderna. Por último, e polo que respecta aos restos materiais, unicamente se exhumaron catro fragmentos cerámicos, 1 na E5b (MPVI-A70) e 3 na E5d (MPVI-A58/A59 e MPVI-A60). Estrutura 11: Estrutura escavada no substrato xeolóxico que presenta unha planta case circular (1,2 m no eixe NNOSSL e 1,17 m no eixe LNL-OSO) e sección en chanzos, con buzamento cara ao NO, cunha profundidade máxima de 72 cm (UE E11b). A unidade estratigráfica que colmataba a estrutura, de cor marrón escura, estaba formada por unha terra arxilosa, pouco compacta e de escasa rochosidade (UE E11a). Polo que respecta aos restos materiais, unicamente habería que sinalar a aparición dun gran número de prismas de seixo (MPVI-B26/ MPVI-B51). A morfoloxía inicial desta estrutura fíxonos pensar que se podía tratar dun silo de almacenamento, inda que as súas características morfolóxicas, caracterizadas pola irregularidade tanto da planta como da sección, non permiten establecer

Estrutura 41: Estrutura escavada no substrato xeolóxico que presenta unha planta de forma ovalada, aínda que o substrato que se atopa no seu interior semella ser natural. Esta estrutura, orientada cara ao NO, presenta unhas dimensións xerais de 3 m de diámetro no eixe NNL-SSO e 4 m no eixe NO-SL (esta última medida é aproximada, xa que a estrutura continúa fóra dos límites da escavación). Polo que respecta á gabia de delimitación, esta ten unha largura que oscila entre 50 e 140 cm, mentres que a súa profundidade máxima é de 50 cm (UE E41b). A unidade estratigráfica que colmataba a estrutura, de cor marrón escura, estaba formada por unha terra arxilosa, pouco compacta e con certas rochas (UE E41a). Polo que respecta aos restos materiais, nesta UE localizáronse sete prismas de seixo (MPVI-B153/MPVI-B158 e MPVI-B163). A morfoloxía inicial desta estrutura fíxonos pensar que se podía tratar dun fondo de cabana, aínda que as súas características construtivas non permiten establecer claramente a súa funcionalidade. No entanto, hai que sinalar que se atopa moi próxima a varios fondos de cabana, así, pode tratarse dalgunha construción auxiliar súa ou ben unha nova variante tipolóxica de fondo de cabana. CONCLUSIÓNS Baseándonos no número e características destas estruturas, así como nos restos materiais exhumados e a localización xeográfica do xacemento, podería tratarse dun hábitat calcolítico de dimensións considerables. Por último, e polo que respecta aos restos materiais, aínda en fase de estudo, durante o proceso de escavación unicamente se recuperaron 41 fragmentos cerámicos, caracterizados pola homoxeneidade da súa adscrición cronocultural (Prehistoria recente), e 163 líticos, conformados basicamente por prismas de seixo de tamaños moi variables.

- 234 -

NOTA 1 D.O.A., S.C.

II ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS

3. Medio subacuático

- 235 -

- 236 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 3. MEDIO SUBACUÁTICO

CD 102A 2007/155-0

Sondaxes arqueolóxicas subacuáticas na área de ampliación do peirao de Baiona (Pontevedra) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ

RESULTADOS E CONCLUSIÓNS Realizadas as sondaxes arqueolóxicas, estudada e xestionada toda a información obtida durante os traballos:

Constátase a existencia dun estrato arqueoloxicamente fértil composto por elementos de natureza moble, principalmente cerámicos. Parecen proceder da actividade marítima desenvolvida historicamente no porto de Baiona e correspóndense con elementos funcionais de enxoval de cociña. As cronoloxías detectadas remítennos con seguridade á época medieval con algúns elementos que, en principio, terían posibilidades de pertencer a un momento romano, aínda que o groso dos materiais parece corresponderse cos séculos XVIXVII. En canto á procedencia dos materiais, principalmente teñen unha orixe ibérica aínda que existen pezas de orixe europea, concretamente da fachada atlántica. Así, detectáronse materiais de procedencia británica e dos Países Baixos. O tratamento proposto para este xacemento na ampliación do porto recomendouse que pasase por garantir a súa conservación mediante a retirada controlada destes elementos. A ausencia de estruturas favoreceu o poder aceptar a execución dunha dragaxe que permitise recuperar os materiais depositados. Unha posible escavación arqueolóxica, mediante mergulladores, non obtería, a teor dos resultados dos traballos previos realizados, outro resultado que a recolleita de elementos dispersos cunha orde espacial, resultado que tamén garantía a utilización dunha draga. A ausencia de estruturas localizadas, unida ao feito da escasa afectación aos materiais arqueolóxicos que supón o método de dragaxe escollido, permitiu garantir o método proposto como o máis seguro, rápido e eficaz desde o punto de vista científico dos posibles.

Material sondeos

Pé de xerra de cerámica tipo Aveiro in situ

ente público Portos de Galicia promoveu a realización dunha serie de sondaxes arqueolóxicas realizadas no peirao do porto de Baiona (Pontevedra) motivadas polas obras da súa ampliación. Pretendíase coñecer e así salvagardar o patrimonio arqueolóxico existente na área de estudo (localizado nos traballos de prospección realizados durante o ano 2006) mediante a valoración dos riscos ou impactos posibles segundo a actuación proposta, establecendo para iso as medidas correctoras precisas en cada punto.

METODOLOXÍA E DESENVOLVEMENTO DOS TRABALLOS Realizáronse tres sondaxes, distribuídas na zona afectada pola dragaxe de maneira que se puidese obter na mostraxe significativa do subsolo da área de intervención. As sondaxes executadas víronse favorecidas polo compacto do substrato o que favoreceu a estabilidade dos taludes. Como medio de escavación empregouse unha manga de succión de auga, alimentada por unha bomba de alta presión. A profundidade máxima alcanzada foi de 7,6 m e a visibilidade oscilou entre os 50 cm e os 3 m. Os fondos da área estudada están formados maioritariamente por fangos en superficie e areas lamacentas e cunchas nos estratos inferiores.

- 237 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 3. MEDIO SUBACUÁTICO

CD 102A 2007/181-0

Prospección arqueolóxica subacuática na praia de Bon, ría de Aldán, Bueu (Pontevedra) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ

ste artigo resume os traballos arqueolóxicos realizados con motivo da solicitude dun informe acerca da situación actual do Patrimonio Arqueolóxico Somerxido na zona de estudo por parte da Dirección Xeral do Patrimonio Artístico e Documental; tras o aviso por parte da Garda Civil da posible existencia dun pecio na zona.

representa un evidente perigo para a navegación. Os traballos de campo realizáronse durante o mes de outubro de 2007.

METODOLOXÍA E DESENVOLVEMENTO DOS TRABALLOS Unha vez cartografada a zona, levouse a cabo o balizado da posición proporcionada pola Administración (pecio de Bon). A prospección realizouse a partir dela, a cal se levou a cabo mediante parellas de mergulladores dotados con equipos de mergullo autónomo co apoio dun patrón encargado da embarcación de superficie. A profundidade máxima alcanzada foi de 18,6 m e a visibilidade oscilou entre 1 e 4 metros. Os fondos da área estudada están formados maioritariamente por areas e afloramentos de pedra, algún dos cales chega a situarse en 0,5 m en baixamares escoradas o que

RESULTADOS E CONCLUSIÓNS Unha vez consultada a bibliografía dispoñible, a planimetría da zona, incluíndo as cartas náuticas editadas polo Instituto Hidrográfico da Mariña, así como os derroteiros correspondentes, establecida a metodoloxía adecuada ás características da intervención proposta e escollido o persoal necesario e debidamente cualificado, realizada a prospección subacuática, estudada e xestionada toda a información obtida durante os traballos procedeuse á realización dunha prospección arqueolóxica intensiva subacuática na praia de Bon, Ría de Aldán, Pontevedra, nas posicións facilitadas pola Dirección Xeral de Patrimonio. Aínda que recoñecendo a posible existencia de elementos de interese patrimonial na zona segundo os informes previos de mergulladores, non se localizou ningún elemento de interese desde o punto de vista patrimonial na posición propor cionada.

Plano prospeción

- 238 -

II. ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS PREVENTIVAS · 3. MEDIO SUBACUÁTICO

CD 102A 2007/613-0

Control e seguimento das obras de dragaxe para ampliación do peirao do porto de Baiona (Pontevedra) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ

ste artigo resume os traballos de seguimento arqueolóxi co das tarefas de dragaxe realizadas no porto de Baiona, ao compás dos traballos realizados para a súa ampliación. É unha aproximación aos resultados dos traballos de control arqueolóxico, máis que da súa investigación, por canto nin tan sequera concluíron nin o estudo de materiais nin as tarefas de control. No mes de xaneiro de 2007, cumprindo unha resolución da Dirección Xeral do Patrimonio, realizouse unha prospección arqueolóxica subacuática na área de desenvolvemento da futura ampliación do porto de Baiona. Estes traballos foron sufragados e alentados por Portos de Galicia, ente público que administra o porto de Baiona.

METODOLOXÍA E DESENVOLVEMENTO DOS TRABALLOS A retirada dos materiais por medio de mergulladores descartouse polo elevado volume de sedimentos que había que retirar (máis de 2000m3), e pola presenza sobre o fondo de numerosos elementos contemporáneos relacionados coa pesca e cun pantalán flotante alí situado e hoxe desaparecido, que suporían un elevado risco na súa manipulación e na súa retirada por métodos que non incluíran a intervención de maquinaria pesada como é o caso. Os traballos en draga principiaron en outubro de 2007. Consistiron, nunha primeira fase, na retirada da capa fértil do substrato do fondo. Os traballos propuxéronse en proxecto desde unha draga de culler hidráulica montada sobre gánguil. O material sedimentario deposítase sobre unha grella de malla de aceiro de 10 cm. O sedimento é atacado con auga a presión á vez que se recupera o material arqueolóxico.

Parrilla

Os traballos continúan ata o momento coa retirada do substrato inferior, aparentemente estéril desde o punto de vista patrimonial, con control arqueolóxico. A existencia de materiais en case perfecto estado de conservación coñecíase previamente á execución da dragaxe, mercé á prospección e ás sondaxes realizadas. RESULTADOS E CONCLUSIÓNS A cronoloxía do xacemento estudado remítenos a un abano cronolóxico entre o Baixo Imperio e época contemporánea. A cultura material recuperada permitirá analizar un período histórico como é o de época moderna, o máis representado, cunhas pezas excepcionais tanto en calidade como en cantidade que nos remiten ao comercio atlántico europeo e aínda máis alá, ao circuíto mundial establecido pola Coroa Española entre os séculos XVI e XIX. A gran cantidade de materiais recuperados dános idea da riqueza arqueolóxica do porto de Baiona, máxime se consideramos que a área intervida é ínfima comparada coa superficie total da enseada.

Materiais

- 239 -

- 240 -

III INVENTARIO E CATALOGACIÃ&#x201C;N

- 241 -

- 242 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2007/178-0

Ocupacións humanas durante o Plistoceno da bacía media do Miño, Monforte de Lemos (Lugo) TALÍA LAZUÉN FERNÁNDEZ, ARTURO DE LOMBERA HERMIDA, XOSÉ P. RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, RAMÓN FÁBREGAS VALCARCE este informe exporanse os antecedentes e resultados das intervencións arqueolóxicas levadas a cabo na depresión de Monforte de Lemos (Lugo) durante a campaña de 2007, desenvolvida no marco do proxecto de investigación «Ocupacións humanas durante o Plistoceno na bacía media do río Miño» (ref. HUM2007-63662/HIST). A bacía media do río Miño revélase como un lugar de grande interese para o estudo da prehistoria peninsular. Atópase nun lugar estratéxico do NW que o converte en zona de paso cara á meseta norte a través do val do Sil e cara á cornixa cantábrica a través do val do Navia. Dado que os traballos de campo anteriores puxeron de manifesto a existencia dunha gran riqueza arqueolóxica na banda norte da depresión, o principal obxectivo da campaña de 2007 foi a realización dunha prospección intensiva no sector sur, que inclúe a parte meridional do concello de Monforte de Lemos e o noroeste do concello de Sober. É precisamente nesta zona onde apareceron, a mediados do século XX, as primeiras referencias dun poboamento paleolítico na bacía, coa recuperación dunha biface en cuarcita na parroquia de Vilaescura (Sober). En comparación cos traballos de campo desenvolvidos na pasada campaña, podemos constatar a existencia de certas

diferenzas con respecto á franxa norte: as formacións cuaternarias (glacis e terrazas) atópanse menos desenvolvidas e peor conservadas. Ademais, a composición litolóxica é distinta xa que os fragmentos subangulosos de seixo predominan sobre os cantos de cuarcita. Así mesmo, cabe destacar a ausencia de cotras óxidas, a diferenza do evidenciado nos cortes xeolóxicos realizados no sector setentrional. Estas cuestións afianzan a hipótese de que parte das formacións cuaternarias se deben relacionar cos abanos aluviais da depresión de Monforte de Lemos e non coas terrazas fluviais do río Cabe. Os resultados da intervención de 2007 foron altamente gratificantes e superaron, dabondo, as expectativas con que partiamos. Descubríronse un total de 17 novas estacións paleolíticas, destacando cinco novos xacementos cunha importante concentración de material: As Gandariñas de Arriba, Gullade III, O Regueiral II, Valverde e Áspera, este último con industria lítica en estratigrafía. A documentación dos xacementos de Gándara Chá, no concello de Quiroga, e Pedras, no concello do Saviñao, pon de manifesto a importancia e potencial doutras áreas da bacía aínda non exploradas. Na parroquia de Gullade documentáronse catro dispersións, bastante próximas entre elas, destacando Gullade I e III, conxuntos en que predominan as lascas brutas (BP) e retoca-

Corte da Áspera e industria en posición estratigráfica. (Foto: GEPN)

- 243 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN Ocupacións humanas durante o Plistoceno da bacía media do Miño, Monforte de Lemos (Lugo)

conxuntos documentados ao se presentar absolutamente coherentes cos recuperados na campaña anterior. Destacaremos aquí que, nas inmediacións do Regueiral, foi identificado un predio cunha importante concentración de materiais en seixo e cuarcita (O Regueiral II), cunha alta porcentaxe en BP e, en menor medida, BN2XC (raspadeiras e denticulados).

Núcleo de laminiñas en cuarcita de gran fino (A Áspera, Bóveda) (Foto: GEPN)

das (BN2XC), con porcentaxes que superan o 30% en ambos os dous casos. Dentro do concello de Sober documentáronse tres novas estacións, entre as que destaca As Gandariñas de Arriba, que conta cun total de quince artefactos en superficie de pequeno formato e con predominio de BP e BN2XC. Dada a ausencia de elementos diagnósticos, a súa caracterización tecnolóxica resulta moi complicada; non obstante, os trazos evolucionados da serie (ausencia de grandes configurados, uso preferente de materias primas de boa calidade, xeneralización de esquemas operativos máis complexos –discoidais– ca os evidenciados nos conxuntos adscritos ao modo 2) poderían indicar unha adscrición provisional ao modo 3, na espera de próximas intervencións que nos permitan afianzar esta hipótese. A pesar de que o obxectivo principal desta campaña era a prospección intensiva da zona sur da bacía monfortina, non renunciamos a levar a cabo unha revisión do sector setentrional en puntos xa coñecidos, como O Regueiral ou As Lamas. Os novos achados realizados avalan a homoxeneidade dos

Os achados ata agora descritos completan os datos xa coñecidos sobre o poboamento paleolítico da depresión de Monforte de Lemos, porén, no caso da Áspera (concello de Bóveda) e Valverde si que presentan novidades importantes. En primeiro lugar, trátase de xacementos estratexicamente situados controlando visualmente o tránsito entre a depresión de Somoza Maior e a de Monforte de Lemos. O primeiro deles sitúase na vertente sur da serra de San Roque, onde foron descubertas seis pezas nun corte estratigráfico, e o segundo na ladeira do monte de Valverde, cunha importante dispersión de materiais en seixo, cuarcita de gran fino, cristal de rocha e sílex. Os conxuntos da Áspera e Valverde presentan unhas innovacións técnicas polo momento non evidenciadas na depresión de Monforte de Lemos e representan as primeiras mostras de conxuntos adscritos ao modo 4 (Paleolítico superior ou, mesmo, Epipaleolítico). Estas novas necesidades técnicas comportan unha maior selección das materias primas (en favor das de maior calidade) e, polo tanto, poñen de manifesto a existencia dun gran cambio no tempo, ligado a novas estratexias para o aprovisionamento de recursos. A campaña de 2007, ademais de confirmar as hipóteses que xa manexábamos, demostra que existe poboamento paleolítico na totalidade da bacía sedimentaria de Monforte de Lemos que abrangue un lapso cronolóxico moi amplo, dende os momentos máis entregos do Plistoceno medio ata o Plistoceno superior final/Holoceno (na espera de datacións absolutas que nos permitan precisar máis esta afirmación).

- 244 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2007/212-0

Prospección arqueolóxica subacuática no Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia, Illas Cíes, Vigo (Pontevedra) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ

ste artigo resume os traballos arqueolóxicos realizados con motivo da solicitude dun informe acerca da situación actual do Patrimonio Arqueolóxica Somerxido na zona de estudo por parte do Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia.

METODOLOXÍA E DESENVOLVEMENTO DOS TRABALLOS Os traballos de campo desenvolvéronse entre os días 14 de maio e 1 de xuño de 2007. O sistema de prospección subacuática baseouse en mergulladores que prospectaron os fondos mediante os seguintes sistemas: rúas, filieres e buscas circulares (dependendo do tipo de fondo, visibilidade e profundidade de traballo). RESULTADOS E CONCLUSIÓNS Localizáronse elementos de interese patrimonial en todas as zonas estudadas. Este feito lévanos a destacar a riqueza que, desde o punto de vista arqueolóxico, presentan os fondos do Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia no arquipélago das Illas Cíes. Localizáronse catro pecios, tres deles descoñecidos previamente. Entre eles encóntrase o pecio do navío británico H.M.S. Júpiter, localizado sobre o pecio do Carrumeiro e que fora espoliado por cazatesouros nos anos 50 do século pasado.

Caneco

dos con actividades pesqueiras. Estes elementos están constituídos por elementos líticos traballados mediante talla ou piqueteado que os adecuan a funcións basicamente de pesos en aparellos ou fondeaduras. Moitas son de tamaño medio – 10 a 15 kg–relacionadas coa fondeadura de aparellos ou embarcacións mentres que un gran número de pezas lixeiras se relaciona máis con pesos dos propios aparellos, redes, palangres e nasas principalmente. Unha peza singular é unha pedra da modalidade de pesca coñecida como embalo, que consiste nunha pedra aproximadamente circular ou ovalada, amarrada a un tramo de cabo coa cal se golpea a auga para escorrentar a pesca e que así se enmalle máis facilmente neste tipo de artes. Delimitáronse varias zonas de evidente potencialidade arqueolóxica como pode ser o contorno do baixo Berrónpraia de Rodas; baixo do Carrumeiro e o fondeadoiro de Carracido.

Áncora lítica

A colección de áncoras lítica achegada anteriormente por outras intervencións no arquipélago viuse ampliada por catro pezas máis, algunha de tipoloxía inédita nesta zona ata o momento. No fondeadoiro de Rodas localizouse un fragmento de cerámica con decoración plástica de cronoloxía medieval. Destaca entre os elementos documentados a gran cantidade de materiais de orixe histórica e antropolóxica relaciona- 245 -

Materiais líticos

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2007/269-0

Prospección arqueolóxica subacuática no Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia, arquipélagos de Ons, Sálvora e Cortegada MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ

ste artigo resume os traballos de prospección arqueolóxica realizados con motivo da solicitude dun informe acerca da situación actual do Patrimonio Arqueolóxico Somerxido na zona de estudo por parte do Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia.

METODOLOXÍA E DESENVOLVEMENTO DOS TRABALLOS Os traballos de campo desenvolvéronse entre os días 5 de setembro e 1 de outubro de 2007, implicando 25 inmersións que contabilizaron un total de 1667 minutos de inmersión por mergullador. O sistema de prospección subacuática baseouse en mergulladores que prospectaron os fondos mediante os seguintes sistemas: rúas, filieres e buscas circulares (dependendo do tipo de fondo, da visibilidade ou da profundidade do traballo). O primeiro paso consistiu na delimitación exacta da área que se vai prospectar, tomáronse posicións D.G.P.S. e balizouse a zona de prospección. Este traballo contou coa colaboración das seguintes institucións: Federación Galega de Actividades Subacuáticas, Asemblea Local da Coruña da Cruz Vermella Española, Instituto de Estudos en Arqueoloxía Marítima e do Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia que, mediante a contribución de persoal e de embarcacións, resultou fundamental á hora do desenvolvemento dos traballos.

Asa de anfora

A profundidade máxima alcanzada foi de 25 m e a visibilidade oscilou entre 3 e 9 metros. RESULTADOS E CONCLUSIÓNS Esta prospección leva a destacar a riqueza que desde o punto de vista arqueolóxico presentan os fondos do Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia nos diferentes arquipélagos. Localizáronse varios exemplares de áncoras líticas que nos ilustran diferentes fondeadoiros. A illa de Cortegada sitúanos elementos de cronoloxía romana na súa área norte, no que parece resultar un fondeadoiro. Destaca a abundancia de materiais de orixe histórica e antropolóxica relacionados con actividades pesqueiras en todas as áreas de estudo, agás na illa de Cortegada. A constante actividade pesqueira desenvolvida nas cotas galegas levou á creación dun rexistro de materiais non perecedoiros que poden ser hoxe documentados. Moitos destes elementos son de tamaño medio –10 a 15 kgs– relacionados coa fondeadura de aparellos ou de pequenas embarcacións pesqueiras, mentres que un gran número de pezas lixeiras se relaciona máis con pesos dos propios aparellos, redes, palangres garabetas e nasas principalmente. Delimitáronse varias zonas potencialmente de interese como o contorno do fondeadoiro de Sálvora, relacionado tanto co actual porto da illa, como coa fábrica de salgadura alí situada desde o século XVIII. O norte da illa de Cortegada vincúlase a materiais de orixe cultural romana (ánfora, tégula). Destaca, por outra parte, a baixa densidade de elementos de interese cultural na área estudada da illa de Ons, que achacamos tanto á escaseza de fondeadoiros, como á aparentemente menor explotación pesqueira dela.

Metodoloxía posicionamento

- 246 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2007/327-0 e 545-0

Limpeza e sondaxes arqueolóxicas subacuáticas no pecio de Punta Restelos, ría de Corcubión, Fisterra (A Coruña) MIGUEL SAN CLAUDIO SANTA CRUZ

ste artigo resume os resultados das sondaxes arqueolóxicas subacuáticas realizadas no pecio de Punta Restelos (Ría de Corcubión, Fisterra). A Dirección Xeral do Patrimonio autorizou, con data 7 de xuño de 2007, a realización dunha limpeza e sondaxes arqueolóxicas subacuáticas mediante mergulladores na punta Restelos, Cee, Ría de Corcubión, A Coruña.

METODOLOXÍA E DESENVOLVEMENTO DOS TRABALLOS Utilizouse unha manga de succión de auga alimentada por unha bomba de alta presión. O obxectivo do traballo de campo no medio subacuático era a realización de tres sondaxes e unha limpeza de elementos biolóxicos que axudasen á mellor descrición posible do estado da superficie do fondo mariño e dos elementos de interese patrimonial que constitúen o xacemento. Escolléronse tres puntos para situar as sondaxes onde puidera obterse unha mostraxe significativa do subsolo da área de intervención. Escolleuse a súa situación en función da existencia previa comprobada de materiais arqueolóxicos visibles no xacemento. Os traballos desenvolvéronse en 3 fases que xenericamente denominamos: 1.- Mobilización de equipos. 2.- Realización da limpeza e das sondaxes 3.- Traballo de Gabinete

Planimetría

RESULTADOS E CONCLUSIÓNS Localizáronse unha serie de elementos de interese patrimonial en todas as zonas estudadas. Os elementos máis sobresalientes están compostos por varias concentracións importantes de elementos de madeira entre os que destacan os pertencentes a partes estruturais do buque que deu lugar ao pecio. Outro obxecto de extraordinario interese é a roda pertencente a un armón ou cureña de artillaría terrestre enteira en toda a súa estrutura, destacando a conservación da madeira que permitiu preservar toda a estrutura deste obxecto. Localizáronse ademais, diversos obxectos de interese como varios proxectís de artillaría de ferro, 4 balas de chumbo de armas portátiles. Aprécianse, sobre o fondo, varias pezas que se identificaron como armas portátiles (arcabuces, mosquetes ou semellante). Entre estes obxectos de pequeno tamaño destaca a presenza dun almirez ou morteiro de bronce dotado de dous pequenos tocos ou soportes. Con respecto á cerámica, localizáronse varios fragmentos dispersos entre a area. Corresponden a cerámicas de época moderna tanto de uso doméstico como de transporte. Destacan pezas vidradas así como as coñecidas botijas (anforetas e botijuelas). Numerosos elementos encóntranse englobados nas concrecións a que deron lugar os numerosos elementos metálicos presentes no pecio. Entre as pezas artilleiras presentes púidose identificar un canón de ferro forxado de retrocarga (bombarda), elemento este último interesante e único na comunidade autónoma galega que saibamos. O risco que presenta a presenza de numerosos obxectos dispersos sobre o xacemento, a existencia de elementos de interese patrimonial inéditos no conxunto patrimonial galego e aínda español e os riscos que para eles presentan non só a actuación de furtivos senón a propia dinámica mariña, fan necesario continuar os traballos que permitan establecer as medidas necesarias para garantir a súa conservación. Neste sentido, propúxose a retirada de todos os elementos visibles e que máis risco presentan segundo os factores arriba expostos:

- 247 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN Limpeza e sondaxes arqueolóxicas subacuáticas no pecio de Punta Restelos, ría de Corcubión, Fisterra (A Coruña)

· Todos os lingotes de chumbo localizados. · As dúas rodas de artillaría existente. A primeira localizada sobre o estrato rochoso e a localizada ultimamente enterrada. · O morteiro (almirez) de bronce. Todos os obxectos de pequeno tamaño que se vexan afectados polas tarefas de retirada dos obxectos especificados. Estes materiais foron retirados, na súa maioría, en inter vencións posteriores.

Sondaxes

- 248 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2007/387-0

Sondaxe arqueolóxica na cova de Valdavara, Becerreá (Lugo) MANUEL VAQUERO e SUSANA ALONSO

urante a segunda quincena do mes de xullo de 2007 realizouse a primeira campaña de sondaxes arqueolóxicas na cova de Valdavara. Este xacemento atópase situado ao pé dos primeiros contrafortes das serras orientais de Galicia, no contexto xeolóxico das calcarias do Cámbrico InferiorMedio. A cova localízase a unha altitude de 600 m.s.m., na marxe dereita do río Narón, afluente do Navia que recibe nesta zona o nome de Cruzul. É unha pequena cavidade cun vestíbulo de apenas 5 x 3 m de dimensións máximas ao fondo do cal se bifurcan dúas galerías de difícil acceso. As primeiras referencias sobre a existencia dun xacemento arqueolóxico nesta cavidade fóronnos proporcionadas por veciños de Becerreá. Durante os anos 60 do século XX recolléronse no interior da cova uns materiais, entre os cales se incluían restos líticos, cerámicos e óseos. As características destes materiais suxerían a presenza de dous conxuntos diferentes, un correspondente á Prehistoria recente e outro de posible adscrición paleolítica. A probable existencia de niveis paleolíticos tiña un especial interese dende o punto de vista do noso proxecto de investigación, razón pola cal se decidiu efectuar unha sondaxe para documentar a secuencia estratigráfica do depósito. Por outra banda, durante as primeiras visitas ao xacemento púidose comprobar que, a escasos metros por debaixo da cova en que se realizaron os achados realizados anteriormente, se abría na rocha unha pequena

Vista xeral do xacemento na que se indica a localización de Valdavara 1 e Valdavara 2.

fisura diante da cal se observaron algúns restos arqueolóxicos en superficie. Ante a posibilidade de que se tratase dunha segunda entrada ao sistema cárstico, decidiuse efectuar tamén unha intervención nesta segunda localización, coa finalidade de comprobar a existencia de restos arqueolóxicos in situ. Esta segunda localización foi designada co nome de Valdavara 2, mentres que a cova coñecida con anterioridade foi denominada Valdavara 1. En Valdavara 1 iniciouse unha sondaxe de 1 x 1,5 m preto da entrada da cova que permitiu documentar unha secuencia formada por dous conxuntos estratigráficos principais. O conxunto superior, constituído polos niveis 2 e 3, estaba formado por limos de cor marrón escura e contiña un rexistro arqueolóxico en que destacaban os fragmentos cerámicos e unha serie de restos humanos correspondentes polo menos a tres individuos diferentes. O conxunto lítico incluía sobre todo restos de industria en cuarzo. Unha datación por 14C AMS, realizada directamente sobre un dos restos humanos recuperados neste conxunto, indica unha cronoloxía correspondente ao Neolítico final/Calcolítico. Debaixo destes niveis, e separado deles por unha clara descontinuidade erosiva, apareceu un segundo conxunto, formado por limos de cor alaranxada (nivel 4). Dende un principio, as características do rexistro arqueolóxico mostraban claras diferenzas con respecto ás observadas no conxunto superior. Xunto á desaparición da cerámica, destaca a aparición dun conxunto de industria lítica en que o sílex é a materia prima claramente dominante. As datacións 14C AMS efectuadas a partir de restos de fauna indican unha cronoloxía coherente cunha adscrición ao Magdaleniense Inferior-Medio, aínda que o conxunto arqueolóxico non é o bastante abundante como para corroborar esta atribución. Ao final da campaña apenas se afondou uns poucos centímetros neste nivel, polo que a súa escavación continuará durante a campaña prevista para o ano 2008. En Valdavara 2 iniciouse unha sondaxe de 6 m², na cal, por baixo dunha capa de terra vexetal superficial (nivel 1), apareceu unha superficie de grandes bloques de calcaria. No sedimento que enchía os espazos entre os bloques documentáronse dúas unidades estratigráficas principais. O nivel 2 proporcionou un conxunto arqueolóxico formado case exclusivamente por restos de fauna, entre os cales a cabra era a especie dominante, aínda que tamén se recupe-

- 249 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN Sondaxe arqueolóxica na cova de Valdavara, Becerreá (Lugo)

Sondaxe iniciada no interior de Valdavara 1. A superficie que aparece na imaxe corresponde ao teito do nivel plistoceno.

raron restos de pequenos carnívoros. Unha porcentaxe significativa dos restos mostraba marcas producidas pola acción dos carnívoros, polo que non se descarta que estes fosen os axentes responsables da formación do conxunto. En cambio, o nivel 3 proporcionou unha asociación arqueolóxica netamente diferente, dominada polos restos humanos. O estudo destes restos permitiu identificar, polo menos, dous individuos de pouca idade, un duns 2 anos e outro de 6-7 meses. Documentáronse restos de todo o esqueleto, polo que é probable que estes individuos fosen inhumados neste lugar. Non se atopou ningunha evidencia clara de cultura material asociada a estes enterramentos, polo que a súa atribución cronocultural tivo que se basear exclusivamente na datación dos propios restos. Dúas datas obtidas mediante 14C AMS, practicamente idénticas, indican que corresponden á Idade do Bronce. En conclusión, a intervención realizada na cova de Valdavara en xullo de 2007 permitiu alcanzar os dous obxectivos que se previron inicialmente. Por unha banda, púidose confirmar a existencia de niveis plistocenos en Valdavara 1, co cal esta localización se converte nun dos poucos xacementos galegos en cova que contan con niveis correspondentes ao Paleolítico Superior. Doutra banda, constatouse a presenza dunha secuencia arqueolóxica conservada en Valdavara 2 que inclúe un interesante depósito funerario que de momento proporcionou unicamente individuos infantís.

- 250 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2007/471-0

Sondaxe arqueolóxica na cova do Xato, Noceda, Folgoso do Courel (Lugo) XOSÉ PEDRO RODRÍGUEZ ÁLVAREZ

s descubertas levadas a cabo nas campañas de prospeccións arqueolóxicas na depresión de Monforte de Lemos puxeron de manifesto a existencia dunha importante serie de asentamentos paleolíticos ao aire libre. No entanto, debido á acedume dos solos, a información que podemos acadar neste tipo de asentamentos é parcial, xa que só conservamos os seus vestixios líticos. Por esta razón, no marco deste proxecto foi proposta unha segunda serie de intervencións na área calcaria da parte oriental de Galicia. O obxectivo era localizar xacementos en cova que puidesen ofrecer información sobre aqueles aspectos que os asentamentos ao aire libre non recollen: a conservación dos vestixios orgánicos (especialmente fauna) e unha mellor conservación do rexistro arqueolóxico a nivel espacial e estratigráfico. Neste contexto realizouse unha intervención na Cova do Xato (Folgoso do Courel, Lugo) en agosto de 2007. Esta cova localízase a uns 400 metros do lugar de Noceda, a 1.080 metros de altitude. A cova está situada na formación das calcarias de Cándana do Cámbrico inferior, que afloran entre as lousas da mesma serie. A cavidade presenta unha boca de entrada de medianas dimensións (4 x 5 metros) e está formada por unha longa galería duns 40 metros de lonxitude e 4 metros de largura máxima. Na Cova do Xato existen dúas

grandes achegas de sedimentos diferenciados: 1) un cono de entrada da cavidade que penetra uns dez metros cara ao interior; 2) dende o fondo da cova baixa un cono de recheo sedimentario que é cuberto polo cono procedente da entrada. Os sedimentos destes conos presentan características moi diferentes, isto, unido á súa inclinación, semella indicar dúas orixes diferentes. Vistas as características morfolóxicas e sedimentarias da cova formuláronse unha serie de pequenas sondaxes na entrada (catas 1 e 2) e na súa parte interna (catas 3 e 4). A primeira cata, de 2 x 1 metros, localizouse no exterior, a 1,5 metros da entrada á cova. A sondaxe baixou moi rapidamente debido á ausencia de material arqueolóxico, acadando unha profundidade ao final da escavación de 3,5 metros, sen esgotar a potencia do sedimento. A estratigrafía, do teito ao muro, é a seguinte: · Nivel 1: capa vexetal cunha potencia de entre 20 e 70 cm. · Nivel 2: sedimento de cor amarela con numerosas gravas subangulosas de calcaria duns 4 cm de dimensión máxima, ás veces clasto-soportadas e outras soportadas nunha matriz arxilosa. Aparecen placas illadas de maiores dimensións (7-10 cm). As características deste nivel indican un

Planta da cova do Xato

- 251 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN Sondaxe arqueolóxica na cova do Xato, Noceda, Folgoso do Courel (Lugo)

ambiente glaciar ou periglaciar na súa formación, podéndose relacionar coa actividade do Würm. A cata 2, tamén de 2 x 1 metros, situouse no interior da cavidade, a uns 4 metros da entrada. A estratigrafía é a seguinte: · Nivel 1: potencia: 40-30 cm. Arxilas de cor marrón escura con gravas subangulares de calcaria de pequeno tamaño (0,5 cm) e numerosas placas angulosas de calcaria de gran tamaño (15-20 cm) soportadas en matriz. Límite inferior neto. · Nivel 2: nivel con 5 facies correspondentes aos diferentes momentos de uso e construción dunha cubeta. Arxilas marróns con distinta presenza de areas e gravas dependendo da facies. Nivel arqueolóxico. · Nivel 3: nivel paleontolóxico. Identifícanse dúas facies: 3a: alternancia de niveis de arxila e limos amarelos homoxéneos e laminados, con laminacións de areas finas. Estratificación paralela horizontal en todo o paquete. 3b: gravas de calcaria arredondada de pequeno formato (1-3 cm) nunha matriz arxilosa. A súa disposición e estratificación é horizontal. No teito deste nivel apareceu un cranio, unha costela e un úmero de oso. Na base do nivel 2 prodúcese unha ocupación antrópica, atopándose restos de fauna e cerámica asociada a un fogar construído sobre unha cubeta pegada á parede leste da cova. Asociados ao fogar aparecen varios taxons (bóvido, ovicápidro, oso e un posible asno), carbóns (en estudo) e fragmentos cerámicos. Un fragmento de terra sigillata proporciónanos unha datación arredor dos séculos IV-V d.C. As características do rexistro arqueolóxico indican unha ocupación de pouca intensidade, quizais ligada a unha curta estadía. Esta ocupación poderíase relacionar cos castros e coa actividade mineira desenvolvida na zona, ou con ocupacións de eremitas vinculadas ao mosteiro de Samos. No nivel 3, no teito da facies de gravas de calcaria, atopamos os restos de Ursus arctos, relacionados posiblemente cunha oseira ou cubil. O nivel 3 correspóndense cun depósito posiblemente do Plistoceno Superior. O depósito periglaciar da cata 1 non ten identificada correlación coa cata 2. A menor compactación do sedimento, así como o seu buzamento cara ao interior da cova, semella suxerir unha antigüidade menor e unha orixe diferente ca os depósitos de dentro da cavidade. O sedimento conservado da cova pode ser adscrito como anterior ao Máximo Würmiense. Co fin de estudar a dinámica do fondo de cova e perante a presenza dun paquete de sedimento pendurado, decidiuse abrir as catas 3 e 4. En ambas as dúas catas non se chegou á

rocha nai, acadando unha profundidade de 55 cm e 35 cm, respectivamente, baixo o solo actual. A estratigrafía componse de dous niveis que responden a dúas dinámicas sedimentarias. A parte superior (nivel 1), mellor representada na cata 4, con gravas angulosas e unha maior enerxía; e a parte inferior (nivel 2) con maior presenza de gravas arredondadas con estratificación normal e que presenta lentellóns de areas ou limos laminados (episodio con forte presenza de auga). A estratigrafía pódese sintetizar como segue: · Prancha estalagmítica. Potencia: 14-7 cm. Estratificación horizontal que decrece en grosor segundo cae a pendente. · Nivel 1: potencia: 50-70 cm. Alternancia de niveis duns 10-15 cm de potencia de gravas angulosas de calcaria con matriz de areas finas amarelas sen estratificación aparente,

Cova de Xato 2007 (Rodriguez et al)

- 252 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN Sondaxe arqueolóxica na cova do Xato, Noceda, Folgoso do Courel (Lugo)

con lentellóns de areas laminadas de 30 cm de potencia. Límite inferior e superior erosivo. · Nivel 2: potencia: >70 cm. Alternancia de facies de gravas arredondadas con matriz arxilosa, con lentellóns de areas finas laminadas ou lentellóns de limos de escaso percorrido lateral. No teito do nivel 2 sedimentolóxico, a uns 60 cm do punto cero da cata, aparece un nivel paleontolóxico asociado tanto ás facies de areas laminadas como ás de gravas arredondadas. En total foron recuperados 46 restos óseos. Aínda que verticalmente ten unha ampla dispersión (35-40 cm de potencia), no momento en que aumenta a granulometría das gravas, decrece o número de achados. O material aparece de maneira dispersa pola cata sen se apreciaren concentracións importantes ou restos en conexión anatómica. A gran maioría dos restos correspóndense con fragmentos de costela. Algúns restos pertencen a individuos inmaturos. A diferente dimensión dos restos, grandes costelas, grandes molares, pequenas mandíbulas etc., fálanos da presenza de varios individuos. A aparición de pezas dentais de oso (I3, M1, M2 e M3) permite

adscribilos á especie Ursus spelaeus. En realidade, todos os restos identificables se corresponden co xénero Ursus, feito que pode ser explicado pola presenza dunha oseira no interior da cova. A Cova do Xato, xunto á Cova da Valiña, son as únicas cavidades con evidencias das dúas poboacións de úrsidos no NW (Ursus spelaeus e Ursus arctos), o que nos remite a momentos do Plistoceno Superior. Debemos destacar a presenza de dúas diáfises fracturadas de ósos longos que presentan marcas de corte de orixe antrópica. Ademais, estes restos son os únicos que reflicten unha fractura en fresco e o acceso ao interior da medula. Neste nivel non se atopou ningunha ferramenta lítica. Estes datos indican que nun momento puntual se produce unha intervención antrópica ligada ao aproveitamento dos restos dun animal de talla grande, posiblemente dun oso. Esta sería a primeira presenza humana nesta comarca. A altitude da cova (1.080 metros) desbota parcialmente as teorías que pregoaban que, debido aos fortes efectos erosivos dos glaciais e a deglaciación, as cavidades a grandes alturas non poderían conter evidencias de poboamento (paleontolóxico e antrópico) de grande antigüidade.

- 253 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2007/572-0

Prospección arqueolóxica cara á delimitación e declaración de bens de interese cultural de petróglifos situados na provincia de Pontevedra MANUEL SANTOS ESTÉVEZ, FERNANDO QUINTAS GONZÁLEZ e CRISTINA MATO FRESÁN

or iniciativa da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, foille encargado ao Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe (IIT-USC) a localización, delimitación e proposta dunha zona arqueolóxica arredor dos principais conxuntos de arte rupestre da provincia de Pontevedra. Os conxuntos implicados foron, en Agolada: Namelas; en Baiona, Outeiro dos Lameiros; en Caldas de Reis, Laxe dos Bolos; en Campo Lameiro, Laxe da Rotea de Mendo, Pedra Boullosa, Campo de Matabois, Chan da Carballeda, Chan da Lagoa e O Ramallal; en Cangas, Laxe da Chan, Os Mogüelos e As Abelaires; en Cotobade, Fentáns, Lombo da Costa, Portela da Laxe e Laxe das Coutadas; en Gondomar, Auga da Laxe; en Marín, Pornedo, Champás, Godalleira e Mogor; en Meis, Outeiro do Cribo, en Moaña, Pozo Garrido e A Borna; en Mondariz, Campo Redondo e Laxe do Esperón; en Moraña, Monte Ardegán; en Oia, Río Vilar; en Pazos de Borbén, Pedra das Tenxiñas; en Poio, A Caeira e Pozo Ventura; en Ponte Caldelas, Tourón e Campo de Cuñas; en Pontevedra, Carballeria, Penedo do Mato do Fondo, Laxe do Outeiro do Mato das Cruces, Outeiro da Mina e Penedo de Vilar de Matos; en Redondela, Poza da Lagoa; en Silleda, Pena das Cazolas e Primadorno, en Tomiño, Monte Tetón, en Valga, Eira dos Mouros, en Vigo, Pedra Moura e en Vilagarcía Os Ballotes. Os obxectivos do traballo foron os seguintes: 1. Prospectar as zonas onde se localizan os conxuntos implicados. 2. Revisar as rochas de cada conxunto, para identificar, de habelos, os elementos desaparecidos. 3. Describir o ben obxecto da delimitación. 4. Rexistrar a información sobre o estado de conservación do ben. 5. Delimitar o contorno con representación gráfica e textual do ámbito de protección do ben. 6. Rexistrar información adicional relacionada coa zona arqueolóxica: datos etnográficos, históricos, artísticos e bibliografía.

ESTADO DE CONSERVACIÓN Debemos sinalar que no petróglifo de Penedo do Mato do Fondo non foi posible a súa documentación, a información dispoñible sobre a localización deste situábao moi

preto do actual trazado da autoestrada A-9 ao seu paso polo concello de Pontevedra, polo que cabe a posibilidade de que a rocha puidese desaparecer durante as obras de construción da devandita vía. Nos restantes conxuntos foron localizadas todas as rochas inventariadas nos arquivos da DXPC e localizáronse petróglifos novos en Chan da Lagoa e Fentáns. En xeral, o estado de conservación dos gravados rupestres é bastante aceptable, aínda que hai que destacar algúns casos nos que sufriron graves danos. A este respecto podemos mencionar a Pedra das Tenxiñas, gravemente afectada polos incendios que provocaron o escunchado case total da súa superficie. Tamén merece un comentario especial o estado de abandono dos petróglifos de Pedra Moura e Laxe da Chan, cubertos de mato, cinsas e rascados con pedras, xiz e carbóns. Tamén foron obxecto dunha grave agresión a práctica totalidade dos petróglifos de Outeiro dos Lameiros, ao seren obxecto dunha intensiva abrasión da súa superficie que quedou totalmente branca e exposta aos axentes erosivos. Tamén debemos mencionar o caso de Laxe das Coutadas que foi obxecto dunha escavación furtiva que, no caso de que existise rexistro arqueolóxico asociado, este foi moi probablemente destruído. Finalmente, hai que sinalar o estado de ameaza no que se

Equipo de campo medindo con GPS en Valga

- 254 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN Prospección arqueolóxica cara á delimitación e declaración de bens de interese cultural de petróglifos situados na provincia de Pontevedra

Vista de detalle do petróglifo Eira dos Mouros, Valga

atopa o conxunto da Caeira, rodeado de urbanizacións que supoñen unha ameza potencial para a conservación dos petróglifos, non en van unha das rochas foi afectada polo trazado dunha rúa. DELIMITACIÓN DAS ZONAS ARQUEOLÓXICAS Definíronse dous tipos de áreas de protección Petróglifo con contorno e Zona arqueolóxica. A primeira estaba destinada a rochas illadas ou pequenos grupos de extensión reducida e a segunda, cunha extensión máis ampla, estaba concibida para grandes conxuntos de petróglifos.

Para definir os contornos e as zonas, propuxéronse os seguintes criterios: que abarcase toda a extensión que ocupaba o petróglifo ou conxunto de petróglifos mantendo un área de protección suficientemente folgada, situación dos referentes espaciais que deberían ser doadamente localizables, visibles e duradeiros, como por exemplo valos, camiños, construcións, etc., que a zona incluíse parcelas enteiras e que, na medida do posible, coincidise con unidades fisiográficas ou cuncas visuais. Finalmente, elaboráronse unha serie de separatas para cada unha das zonas e contornos que contiñan a seguinte información: 1. Fotografía aérea con base GIS, onde se indicaba a extensión da zona arqueolóxica e cada un dos petróglifos delimitados mediante GPS con precisión centimétrica. 2. Descrición de todos os terreos e propiedades implicadas na zona, dedicación, matrícula e extensión desta. 3. Descrición e coordenadas dos fitos empregados para a delimitación da zona ou contorno. 4. Descrición de cada un dos bens, estado de conservación e código de inventario. 5. Uso do solo segundo o último plano municipal. 6. Valoración patrimonial e arqueolóxica do conxunto. 7. Breve historia dos estudos realizados en relación co conxunto arqueolóxico. 8. Elementos etnográficos documentados. 9. Bibliografía publicada en relación co conxunto rupestre. 10. Mapa topográfico de detalle e escala variable onde se indica a situación dos fitos delimitadores, das parcelas, usos do solo e localización dos petróglifos. 11. Mapa a escala 1.5.000 coa localización de todos os bens e a zona arqueolóxica. 12. Fotografías de todos os bens incluídos con vistas xerais, localización e detalles. 13. Calcos ou debuxo dos petróglifos estudados.

- 255 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN

CD 102A 2007/600-0 e 601-0

Prospección arqueolóxica subacuática xeofísica no estreito de Rande e na enseada de San Simón, ría de Vigo (Pontevedra) JAVIER LUACES ANCA 1

23 de outubro de 1702 aconteceu no estreito de Rande e na enseada de San Simón a batalla de Rande –no contexto da guerra de sucesión–, na cal participaron españois e franceses contra ingleses e holandeses. Aquí naufragaron a maioría dos barcos da frota de Nova España que non puido desembarcar en Cádiz ao estar asediada polos ingleses. Segundo diversas fontes escritas, na ría de Vigo entrarían uns 36 barcos da frota francoespañola –algúns autores amplían este número ata 48 ou 49–, dos cales a frota angloholandesa capturou uns 9 ou 10 e o resto perdéronse, polo que podería haber uns 26 ou 27 barcos afundidos, quizais máis. Este feito histórico converterá a ría de Vigo nun dos xacementos subacuáticos máis emblemáticos das costas galegas e xerará o mito dun dos tesouros afundidos máis buscados da historia. A prospección desenvolveuse entre os días 14 e 17 de outubro de 2007 e leváronse a cabo dúas campañas de investigación arqueolóxica xeofísicas: unha delas na zona do estreito e outra nun sector da enseada de San Simón. Nesta investigación cumpríronse os obxectivos pretendidos: por un lado, probouse a eficacia desta metodoloxía nunha zona con grandes dificultades para a prospección mediante mergullo, debido á escasa visibilidade, correntes etc. Ademais, realizouse a prospección dun sector da ría de Vigo, avanzando na ampliación do inventario de elementos arqueolóxicos subacuáticos localizados nas augas galegas. Utilizáronse varios sistemas de busca. Para localizar os restos que sobresaen do fondo usouse un sonar de varrido lateral do sistema Klein, modelo 3000 de tecnoloxía dixital, con sensores no peixe remolcado e dobre frecuencia simultánea. Para detectar materiais férricos, un magnetómetro tipo Explorer de Marine Magnetics, que mide o campo ambiental magnético mediante unha tecnoloxía específica de resonancia magnética nuclear. Ademais, un perfilador de fondos ou penetrador de lodos cun sistema especial, centrado en 3,5 KHz, ao cal se lle melloraron as características de penetración mantendo a máxima resolución do sistema. A localización realizouse mediante GPS diferencial submétrico. A través dun software específico (HYPACK), controlouse simultaneamente o posicionamento, a navegación e a xeofísica. Os traballos foron desenvolvidos por varios técnicos –especialistas en arqueoloxía subacuática, xeoloxía e xeofísica mariña–, ademais do persoal do buque oceanográfico Mytilus, pertencente o Instituto de Investigacións Mariñas do CSIC, con base en Vigo.

Control dos sistemas no laboratorio do buque Mytilus

RESULTADOS Na zona do estreito de Rande e da enseada de San Simón foron localizados uns 11 puntos, dos cales 8 poderían corresponder con restos da batalla. A maioría trátase de embarcacións, aparentemente de madeira, duns 20/30 metros de lonxitude por 6/10 metros de largo. Os restos –que nalgúns casos sobresaen do fondo entre 2 e 3 metros– están en profundidades que oscilan entre 6 e 25 metros. Hai que destacar a localización dalgún dos restos do naufraxio que, pola súa forma, tamaño e situación, poderían identificarse cos citados na abundante documentación e bibliografía existente sobre os rescates. Un deles podería ser o chamado Almirante, posiblemente La Bufona –galeón de guerra dunhas 400t e 54 canóns–, que estaba baixo o mando do vicealmirante José Chacón e que foi queimado e afundido durante a batalla. Nos rexistros da xeofísica obsérvanse os restos dunha embarcación, de máis de 22 metros de lonxitude (eslora) por uns 8 metros de largo (manga). Os restos do buque –que está orientado leste/oeste– sobresaen do fondo algo máis dun metro e distínguense claramente as cadernas. No interior do casco obsérvanse varios obxectos e formas. Ao longo do tempo os restos do Almirante foron obxecto de numerosas operacións de rescate. No ano 1720 o sueco Lieber Wolters Siohielm recuperou parte da carga (cochinilla, prata fundida etc.), así como algúns canóns e áncoras. No

- 256 -

III. INVENTARIO E CATALOGACIÓN Prospección arqueolóxica subacuática xeofísica no estreito de Rande e na enseada de San Simón, ría de Vigo (Pontevedra)

1825, durante a concesión de Isaac Dickson, recuperáronse madeiras do barco, bolas de canón etc. Pola súa conta, Hippolyte Magen, no 1870, atopa o barco enterrado no sedimento e con indicios de incendio. Os mergulladores do francés recuperaron madeiras, canóns de bronce, cuncas de porcelana, poleas, varias tortas de prata etc. Durante un dos rescates do século pasado recupérase parte do codaste do barco, como se observa nunha coñecida fotografía do conde Giorgio Khewenhüeller reproducida polo fotógrafo vigués Pacheco. Outro dos quebrazos podería tratarse do coñecido como Santa Cruz. O buque está orientado NNE – SSW e ten uns 26 metros de lonxitude (eslora) por uns 7 metros de largo (manga). No sector setentrional os restos sobresaen algo máis de 2 metros. Cara á popa, a estrutura está máis enterrada e tanto na banda de babor coma na de estribor pódense distinguir cadernas. Cara ao exterior do casco obsérvanse algúns obxectos (quizais un canón). Nestes restos, durante os rescates de Magen, recuperáronse madeiras, unha roda de afiar, poleas, pratos de estaño e cobre, unha empuñadura de espada etc. Tamén un dos quebrazos localizados na zona do estreito podería corresponder co buque Prínce George que, segundo Rodríguez Elías, foi o único barco inglés afundido durante o combate. A principios do século XX recuperáronse varias bandexas de prata co nome do navío. En definitiva, e unha vez que se cotrasten2 os datos rexistrados mediante sistemas xeofísicos, o número de pecios localizados ata o momento en investigacións arqueolóxicas podería incrementarse ata os dezaseis, co cal comezan a se confirmar moitas das referencias documentais sobre os pecios da batalla de Rande.

Imaxe do sonar de varrido lateral dun dos restos, posiblemente, o Almirante

NOTAS 1 Arqueólogo director: Javier Luaces Anca. Director dos traballos técnicos xeofísicos: Soledad García Gil (profesora titular e directora dun grupo de investigación do Departamento de Xeociencias Mariñas e Ordenación do Territorio. Facultade CC. do Mar. Universidade de Vigo). O equipo da Universidade de Vigo estivo composto por: Esther de Blas Varela (profesora titular. Facultade Bioloxía); Castor Muñoz Sobrino (contratado-doutor da Universidade de Vigo. Facultade Bioloxía); José Bienvenido Díez Ferrer (contratado, investigador Parga-Pondal. Facultade CC. do Mar); Jorge Iglesias Crespo (doutorado en xeofísica. Facultade CC. do Mar); Natalia Martínez Carreño (estudante 3º ciclo-xeofísica. Facultade CC. do Mar); Marta Mª Pérez Martínez (estudante 3º ciclo-xeofísica. Facultade CC. do Mar); Carmen González-Vallés Martínez (estudante-xeofísica. Facultade CC. do Mar). Ademais de Francisco Gonzáles Sánchez (enxeñeiro especialista en xeofísica subacuática da empresa Tecmarín 1990, S.L.). 2 Hai que ser prudentes xa que a información obtida, aínda que fiable, ten que ser verificada con novas medicións e mediante mergullo.

- 257 -

- 258 -

IV A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2007

- 259 -

- 260 -

Resumo da actividade arqueolóxica na Comunidade Autónoma de Galicia no ano 2007 EUGENIO RODRÍGUEZ PUENTES SERVIZO DE ARQUEOLOXÍA

omo continuación do resumo da actividade do ano 2006, publicado en Actuacións arqueolóxicas ano 2006, este artigo pretende dar a coñecer algunhas das actividades arqueolóxicas desenvolvidas durante o ano 2007 e reflectir, de xeito resumido, o traballo que se desenvolve desde a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, a través do Servizo de Arqueoloxía e os Servizos de Patrimonio Cultural das delegacións provinciais da Consellería de Cultura e Deporte, no cumprimento das súas funcións relativas á conservación e protección do patrimonio arqueolóxico.

1. AS ACTUACIÓNS ARQUEOLÓXICAS E A ARQUEOLOXÍA PREVENTIVA

Durante o ano 2007, xestionáronse 804 proxectos de actuación arqueolóxica, tramitados de acordo co Decreto 199/1997 que regula a actividade arqueolóxica na Comunidade Autónoma de Galicia. O seu número segue a ser crecente, como se pode apreciar na ilustración que reflicte a actividade desde o ano 1990 ao 2007 e, o mesmo ca en anos anteriores, a tramitación destes expedientes reflicte o incremento das actuacións preventivas, tanto no ámbito urbano, como é o caso das actuacións nos conxuntos históricos, como no medio rural sobre todo nos procedementos suxeitos a tramitación ambiental.

A análise dos proxectos arqueolóxicos segundo a actividade reflicte unha situación similar á do ano 2006, manténdose o control e seguimento arqueolóxico das obras como a actividade preventiva con maior número de proxectos (no medio rural e urbano), seguido das prospeccións e das sondaxes de avaliación como metodoloxías preventivas de cara a determinar, no seu caso, as correspondentes medidas correctoras e protectoras do patrimonio arqueolóxico. No caso dos estudos de impacto ambiental, é a prospección arqueolóxica a actividade dominante, xa que todos os proxectos de obras que se informan deben contar cos resultados desta avaliación sobre a posible afección ao patrimonio cultural. Neste sentido, cómpre recordar que no Servizo de Arqueoloxía se informa da totalidade dos plans, programas e proxectos suxeitos a estudo de efectos ou impacto ambiental, tanto de promoción pública coma privada, que pola súa incidencia sobre o territorio poden implicar risco de destrución ou deterioración do patrimonio cultural, segundo o disposto no artigo 32 da Lei 8/1995, do patrimonio cultural de Galicia. Así mesmo, coordínanse e infórmase sobre os correspondentes proxectos de execución e as medidas correctoras e protectoras resultantes do informe sobre o patrimonio cultural e, en

Número de proxectos da actividade arqueolóxica 1990-2007

- 261 -

A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2007

Ano 2007. Número total de proxectos arqueolóxicos por actividade

Ano 2007. Proxectos arqueolóxicos vinculados aos estudos de impacto ambiental

Ano 2007. Proxectos de arqueoloxía urbana

concreto, sobre o patrimonio arqueolóxico, e algunhas delas concrétanse nos correspondentes proxectos arqueolóxicos de control e seguimento de intervencións puntuais de sondaxes e escavación. En relación coa tramitación da maioría dos expedientes relacionados coa arqueoloxía urbana, o mesmo que cos relacionados coas obras sometidas ao informe das comisións territoriais do Patrimonio Histórico Galego (a súa composición e funcionamento regúlanse polo Decreto 39/2007, do 8 de marzo, DOG nº 59 do 23/3/2007) que afecten aos bens incluídos no inventario do patrimonio cultural de Galicia, hai que dicir que en virtude da Resolución do 21 de xuño de 2007 (DOG. nº 128 do 3/7/2007), da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural pola que se delega nos delegados provinciais da Consellería de Cultura e Deporte o exercicio de determinadas competencias, hoxe en día son autorizados polos delegados provinciais os proxectos arqueolóxicos de prospeccións superficiais, as sondaxes e os controis arqueolóxicos derivados dos proxectos neses ámbitos. A metade dos proxectos arqueolóxicos son promovidos por particulares, sobre todo como consecuencia dos requisitos previos, determinados pola Consellería de Cultura ou pola figura de planeamento, para a realización de calquera tipo de obra nos ámbitos de protección do patrimonio arqueolóxico, polo que para dar cumprimento ao disposto no artigo 63.2 da Lei 8/1995 do patrimonio cultural de Galicia, de colaboración da Consellería de Cultura e Deporte no financiamento do custo da execución do proxecto se se trata dun particular, no ano 2007 procédese por primeira vez desde a promulgación da Lei á convocatoria, pola Orde do 28 de maio (DOG nº 112 do 12/6/2007), das bases reguladoras que rexerán as axudas destinadas á colaboración no financiamento de intervencións arqueolóxicas en conxuntos históricos, zonas arqueolóxicas ou xacementos catalogados ou inventariados. Entre os requisitos para ser beneficiario destas axudas requírese que as actuacións autorizadas no ano 2006 estean rematadas, que se acredite a presentación e entrega das correspondentes memorias técnicas e da acta de depósito dos materiais, e que o proxecto se desenvolvese de acordo co Decreto 199/1997 que regula a actividade arqueolóxica na comunidade autónoma de Galicia. Nesta Orde non se inclúe o financiamento dos proxectos arqueolóxicos promovidos polas administracións públicas ou concesionarios dado que, segundo a Lei 8/1995 no citado artigo 63.2, neste caso o custo das intervencións arqueolóxicas será asumido integramente pola entidade promotora. Así mesmo, como apoio ás actuacións arqueolóxicas, ao seu rexistro e investigación encárgaselle a realización de datacións de carbono 14 ao laboratorio do Instituto Rocasolano do CSIC, e a análise e estudo dalgúns restos óseos humanos, aparecidos no transcurso das escavacións arqueolóxicas, ao departamento de bioloxía animal da Universidade de Santiago de Compostela.

- 262 -

A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2007

2. PRINCIPAIS PROGRAMAS DE ACTUACIÓN XERAL DE PATRIMONIO CULTURAL 2.1. CONSERVACIÓN

DIRECCIÓN

E POSTA EN VALOR DO PATRIMONIO AR-

QUEOLÓXICO

No ano 2007 ampliouse o número de actuacións de conservación e posta en valor do patrimonio arqueolóxico promovidas pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural ou nas que colabora con outras administracións ou institucións. Estas actuacións enmárcanse na súa maioría no desenvolvemento da RGPA, ben no ámbito dos parques arqueolóxicos, como o de Arte Rupestre en Campo Lameiro ou o da Cultura Castrexa en San Cibrán de Las, onde no ano 2007 se iniciaron as obras de construción dos centros de interpretación para a súa finalización no ano 2009, ben noutros xacementos visitables de diversas manifestacións culturais que forman parte da RGPA. Nesta anualidade destacan as actuacións obxecto de concurso de: escavación arqueolóxica na área do Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre (Campo Lameiro, Pontevedra); de escavación e consolidación no castro de San Cibrao de Las (Punxín, Ourense) no ámbito do Parque Arqueolóxico da Cultura Castrexa; de escavación e consolidación no xacemento do Castelo da Lúa (Rianxo, A Coruña); de escavación

arqueolóxica e consolidación no castro de Borneiro (Cabana de Bergantiños, A Coruña); de escavación arqueolóxica no castro de Viladonga (Castro de Rei, Lugo) e de escavación e consolidación do campamento romano de Cidadela (Sobrado dos Monxes, A Coruña). A Dirección Xeral de Patrimonio Cultural ademais de promover e de colaborar en parte dos proxectos necesarios para a execución da posta en valor dos xacementos arqueolóxicos, a través do Servizo de Arqueoloxía colabora activamente no asesoramento e coordinación de proxectos promovidos polas administracións locais, como é o caso da área arqueolóxica de Tourón (Ponte Caldelas), inaugurado en maio do 2007, ou da Caeira (Poio), de posta en valor da arte rupestre, con previsión de inaugurar no 2009. En relación cos proxectos museográficos, nesta anualidade hai que destacar o concurso para a redacción de proxecto museográfico e execución, subministración e instalación dos elementos museográficos para dotar o Centro Arqueolóxico do Areal. Salinae, presentación ao público das saíñas romanas aparecidas no transcurso das obras do edificio que alberga o Centro de Saúde da rúa Rosalía de Castro, na cidade de Vigo, cun orzamento máximo de 515.000 € en dúas anualidades (2007-2008), aberto ao público no mes de febreiro do 2009;

ALGUNHAS DAS ACTUACIÓNS PROMOVIDAS POLA DIRECCIÓN XERAL DE PATRIMONIO CULTURAL NO ANO 2007 XACEMENTO

ÁREA XEOGRÁFICA

OBXECTO

XACEMENTO

ÁREA XEOGRÁFICA

OBXECTO

Túmulo Monte Vixiador, Candeán

Vigo

Proxectos de conservación e labores de protección

Castro de Santomé

Ourense

Limpeza e mantemento

Castro de Augas Santas

Palas (Lugo)

Xacemento de Couto das Sombriñas

Ponte Caldelas

Sondaxes e topografía

Sondaxes arqueolóxicas valorativas

San Cibrán de Las

Punxín

Escavación e consolidación

Parque Arqueolóxico Arte Rupestre

Campo Lameiro

Escavación do xacemento ó ar libre

Castro das Grobas

Ribadeo

Limpeza e control arqueolóxico

Castro de Formigueiros

Samos

Petróglifo de Chan da lagoa

Campo Lameiro

Posta en valor xacementos arqueolóxicos

Escavación, topografía e consolidación

O Grove

Control arqueolóxico

Petróglifos de Mogor

Marín

Labores de conservación e limpeza

Xacemento romano de Adro Vello

Lobios

Consolidación e limpeza

Petróglifo de Cova da Bruxa

Muros

Labores de conservación e limpeza

Xacemento romano de Baños de Riocaldo

Lugo

Petróglifo de Laxe das Rodas

Muros

Rexistro e documentación

Soar Vicerreitorado de Lugo

Consolidación de pinturas murais

Lugo

Petróglifo de Pozo Ventura

Poio

Rexistro e documentación

Soar Vicerreitorado de Lugo

Concurso e execución proposta museográfica 2007-08

Lugo

Petróglifos Porto do Son

Porto do Son

Estudo arqueolóxico de posta en valor

Centro Arqueolóxico de San Roque

Execución proposta museográfica (2ª anualidade) 2006-08

Petróglifo dos Mouchos

Rianxo

Estudo arqueolóxico de posta en valor

Campamento romano de Cidadela

Sobrado dos Monxes

Escavación e consolidación

Rianxo

Estudo arqueolóxico de posta en valor

Centro arqueolóxico do Areal, Salinae

Vigo

Petróglifo de Foxa Vella

Concurso e execución proposta museográfica 2007-08

Ermida de S. Guillerme

Fisterra

Ruta petróglifos Coruxo

Vigo

Control arqueolóxico

Topografía, sondaxes e limpeza

Castro de Borneiro

Cabana (A Coruña) Escavación, consolidación barrio entrada

San Nicolás de Cins

Oza dos Ríos

Control e sondaxes

Castelo da Lúa

Rianxo

Escavación e consolidación arqueolóxica

Castro de Viladonga

Castro de Rei

Escavación, limpeza e consolidación

Capela do Pilar

Lugo

Escavación

Castro de Cervantes

Cervantes

Limpeza e mantemento

Castelo da Concepción

Goian

Escavación, sondaxes e levantamento topográfico

Castelo de Salvaterra

Salvaterra

Escavación

Castro de Atalaia

Cervo

Control de terras

Castro de Sta. Tegra

A Guarda

Consolidación e limpeza

- 263 -

A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2007

ALGUNHAS ACTUACIÓNS PROMOVIDAS A TRAVÉS DE CONVENIOS DA CONSELLERÍA DE CULTURA E DEPORTE CON CONCELLOS

LISTAXE DE XACEMENTOS CASTREXOS OBXECTO DE ESTUDO PARA A SÚA DECLARACIÓN COMO BIC

XACEMENTO

ÁREA XEOGRÁFICA

OBXECTO

CONCELLO

PROVINCIA

CASTRO

Castelo de Moeche

Moeche

Escavación foxo

Ortigueira

A Coruña

Punta dos Prados

Petróglifos de Tourón

Ponte Caldelas

Posta en valor

Cabana de Bergantiños

A Coruña

Castro de Castromao

Celanova

Escavación e consolidación

Castro de «A Cidá» de Borneiro

Parque Arqueolóxico da Cultura Castrexa, San Cibrao de Las

San Amaro/Punxín

Limpeza e mantemento

Estudo xacementos ámbito municipal

Valga

Documentación para a súa posta en valor

Castrolandín

Cuntis

Investigación e posta en valor

Castro de Rei

Lugo

Castro de Viladonga

Cervantes

Lugo

Castro de Santa María do Castro

Centro Arqueolóxico do Barbanza, Neixón

Boiro

Actividades de difusión

Portomarín

Lugo

Castromaior

Castro do Facho de Donón

Cangas

Folgoso do Caurel

Lugo

Castro de Vilar

Folgoso do Caurel

Lugo

Castro da Torre

Castro de Punta dos Prados

Ortigueira

Consolidación

Santo Amaro/Punxín

Ourense

Castro de San Cibrao de Las

Ourense

Castro de Zoñan

Mondoñedo

Escavación e divulgación

Castro e vila romana de Santomé

Área arqueolóxica da Caeira

Poio

Posta en valor

Celanova

Ourense

Castromao

O Carballiño

Ourense

Coto do Mosteiro

Centro Arqueolóxico de Cambre

Cambre

Actividades de difusión

Parque Arqueolóxico Arte Rupestre

Campo Lameiro

Limpeza e mantemento

Castro de Travesas

Carral

Consolidación

Sondaxes e posta en valor

Porto do Son

A Coruña

Castro de Baroña

Boiro

A Coruña

Castros do Neixón

Rois/Brión

A Coruña

Castro Lupario

Foz

Lugo

Castro de Fazouro

Cualedro

Ourense

Castro de Saceda

Cualedro

Ourense

Castro de San Millán

Cangas

Pontevedra

Facho de Donón

Ponteareas

Pontevedra

Castro de Troña

Campo Lameiro

Pontevedra

Castro de Penalba

LISTAXE DE PETRÓGLIFOS OBXECTO DE ESTUDO PARA A SÚA DELIMITACIÓN E DECLARACIÓN COMO BIC Conxuntos incluídos no Decreto 3741/1974:

Conxuntos non incluídos no Decreto 3741/1974:

CONCELLO

M.N. Nº

ESTACIÓN

CONCELLO

ESTACIÓN

Campo Lameiro

Laxe da Rotea de Mendo

Agolada

Namelas I

Pedra da Boullosa

Baiona

Outeiro dos Lameiros

14-22 (9)

Campo de Matabois

Caldas de Reis

Laxe dos Bolos

Chan de Carballeda

Campo Lameiro

50-57 (8)

Fentáns

60, 61,64 (3)

Lombo da Costa

Portela da Laxe

Laxe das Coutadas

Pornedo

Gondomar

88-91 (4)

Champás

Meis

Outeiro do Cribo

Godalleira

Mondariz

Campo Redondo

95-98 (4)

Mogor

102

Pozo Garrido

Moraña

Monte Ardegán

Cotobade

Marín

Moaña

O Ramallal-Monte do Calvo Chan da Lagoa

Cangas

Laxe da Chan Mogüelos As Abelaires Auga da Laxe

Laxe de Esperón

103-104 (2)

A Pegada de San Pedro/Pedra dos Barcos

Oia

Auga dos Cebros

Pazos Borbén

130

Pedra das Tenxiñas

Poio

Pozo Ventura

Poio

159-161(3)

A Caeira, Montecelo

Ponte Caldelas

Campo de Cuñas

Ponte Caldelas

142-143 (2)

Tourón

Redondela

Poza da Lagoa

Pontevedra

148

Carballeira

Silleda

Pena das Cazolas

151

Penedo do Mato do Fondo

Tomiño

Monte Tetón

152

Laxe do Outeiro do Mato das Cruces

153

Outeiro da Mina

154

Penedo de Vilar de Matos

Silleda

171

Primadorno

Valga

175

Eira dos Mouros/Pedra das serpes

Vigo

176

Pedra da Moura, Fragoselo

Vilagarcía de A.

187

Os Ballotes, Meadelo

- 264 -

A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2007

o concurso para a redacción de proxecto museográfico e execución da proposta de musealización dos restos arqueolóxicos romanos aparecidos no soar da sede do Vicerreitorado de Lugo, cun orzamento máximo de 600.000 € en dúas anualidades (2007-2008); e a finalización do proxecto adxudicado e iniciado no ano 2006 de musealización dos restos arqueolóxicos do xardín de San Roque, na cidade de Lugo, como sede do centro arqueolóxico de San Roque que se inaugurou en maio do 2007. 2.2. O INVENTARIO DO PATRIMONIO ARQUEOLÓXICO Desde o Servizo de Arqueoloxía xestiónase o Inventario de Xacementos Arqueolóxicos da Comunidade Autónoma. Nesta anualidade ademais de encargar traballos de campo de localización e delimitación dos xacementos arqueolóxicos

por concellos continuando o labor iniciado anos atrás, foron obxecto de concurso as prospeccións arqueolóxicas cara á delimitación e documentación para a declaración de Ben de Interese Cultural de vinte xacementos castrexos da nosa comunidade autónoma e de diversos petróglifos da provincia de Pontevedra, de cara a delimitar e documentar os incluídos no Decreto 3741/1974, polo que se declaran monumentos histórico-artísticos de carácter nacional os gravados rupestres existentes na provincia de Pontevedra, como proceder á declaración individualizada dalgúns dos petróglifos máis relevantes da provincia. Ademais destes traballos, habería que engadir as prospeccións arqueolóxicas promovidas desde os concellos de cara á inclusión dos bens do patrimonio arqueolóxico do seu termo municipal nos plans urbanísticos en tramitación.

- 265 -

A ACTIVIDADE ARQUEOLÓXICA NA COMUNIDADE AUTÓNOMA GALEGA NO ANO 2007

Escavación arqueolóxica no Castelo da Lúa, Rianxo (A Coruña)

Área arqueolóxica de Tourón, Ponte Caldelas (Pontevedra)

Así mesmo, continuáronse os labores de revisión e rexistro das fichas do inventario de xacementos arqueolóxicos, e de informatización na base de datos asociada a un sistema de información xeográfico específico. Tras a realización no ano 2006 dun pre-inventario do patrimonio arqueolóxico subacuático, no ano 2007 inícianse os traballos de prospección arqueolóxica sistemática de cara a confeccionar un inventario do patrimonio arqueolóxico subacuático. Daquela, lévanse a cabo varios proxectos de cara á localización e identificación de pecios en diversos puntos do litoral da comunidade autónoma: prospección subacuática nas illas atlánticas (Cíes, Ons, Cortegada e Sálvora) baixo a dirección de M. San Claudio, quen tamén dirixiu unha campaña de sondaxes e extracción de materiais no pecio localizado no ano 2006 de punta Restelos, na ría de Corcubión, correspondente a un navío da frota de Padilla do ano 1596; e a prospección arqueolóxica xeofísica no estreito de Rande, baixo a dirección do arqueólogo F. J. Luaces Anca, cun equipo multidisciplinar de xeólogos mariños da Facultade de Ciencias do Mar da Universidade de Vigo, enxeñeiros especialistas en

detección xeofísica subacuática co emprego, entre outros aparellos, de sonar de varredura lateral, magnetómetro e perfilador de fondos, a campaña deste ano permitiu acadar importantes resultados como a localización de 11 puntos de interese, 8 deles posibles pecios da batalla de Rande. 2.3. DIFUSIÓN E DIVULGACIÓN “No ano 2007 foron publicadas pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural as actas do congreso celebrado en Santiago de Compostela do: IV Congreso de Musealización de Xacementos Arqueolóxicos. Conservación e Presentación de xacementos no medio rural. O impacto social no territorio. As actas deste congreso poden atoparse en formato PDF na páxina web da Consellería de Cultura e Deporte (http://culturaedeporte.xunta.es). Así mesmo, con motivo da inauguración do Centro Arqueolóxico de San Roque en Lugo, publicouse un folleto informativo en galego e castelán; e colaborouse, por medio do convenio co concello de Mondoñedo, na publicación desta entidade das escavacións do castro de Zoñán dos anos 2002-2004, de Abel Vigo García.

- 266 -

APÃ&#x2030;NDICE

- 267 -

- 268 -

Relacións de actuacións autorizadas no ano 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2006/001-0

Control arqueolóxico da rehabilitación de inmoble na rúa Miño, nº 9 (Lugo)

Alcorta Irastorza, Enrique

CD 102A 2007/001-0

Control e sondaxes arqueolóxicas valorativas previas á construción dunha área de exposicións e información da fortaleza de San Lourenzo de Goián Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2007/002-0

Control arqueolóxico de remoción de terras das obras no soar nº 126 da rúa Santo André da cidade da Coruña Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/003-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais e mecánicas previas ás obras de urbanización na UA Bordel (Padrón)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2007/004-0

Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de Agro da Cal, Pantín (Valdoviño) Ref. 791-V-V-06

César Vila, Mario

CD 102A 2007/005-0

Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de Agro da Cal, Pantín (Valdoviño) Ref. 792-V-V-06

César Vila, Mario

CD 102A 2007/006-0

Control arqueolóxico das obras de construción dun sendeiro peonil ao seu paso polo castro de Sarridal (Cedeira)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2007/007-0

Control arqueolóxico das obras de urbanización da rúa da Igrexa, no tramo comprendido entre a rúa Carme e rúa Concepción Arenal da cidade de Ferrol

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/008-0

Control arqueolóxico das obras de urbanización da rúa do Sol, no tramo comprendido entre a rúa da Terra e rúa Méndez Núñez da cidade de Ferrol

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/009-0

Prospección arqueolóxica intensiva superficial da canteira Rodeiro nº 224 (Amoeiro, Ourense)

Tabarés Domínguez, Marta

CD 102A 2007/010-0

Control arqueolóxico das obras de ampliación do monte Real Club Internacional de Iates de Baiona

Rodríguez Pérez, Herminia

CD 102A 2007/011-0

Control arqueolóxico das obras de instalación da rede urbana de distribución de gas: acometida ao inmoble nº 11 da rúa Figueroa da cidade de Santiago de Compostela

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2007/012-0

Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de subministración ao inmoble nº 135 da rúa do Sol da cidade de Ferrol

Pena Basso, Simón

CD 102A 2007/013-0

Prospección arqueolóxica intensiva do ámbito espacial do Plan parcial SUZ-1. Parque empresarial de Couso (Ribeira, A Coruña)

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2007/014-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto cultural da canteira Maceiras (Vimianzo, A Coruña)

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2007/015-0

Prospección arqueolóxica dos terreos afectados polo pase a concesión de explotación do P. I. Rabal nº 4892 fracc. 2ª (Oímbra, Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/016-0

Control arqueolóxico con remoción manual de terras da apertura das gabias de drenaxe para a corrección de humidades no exterior da igrexa de San Martiño (Foz)

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2007/017-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 1 da rúa Liberdade da cidade de Ourense

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/018-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto ambiental da zona de concentración parcelaria Godos (Caldas de Reis, Pontevedra)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2007/019-0

Control arqueolóxico de remoción de terras para subministración en RBTS nas Lagartas. Palas de Rei

Pena Basso, Simón

CD 102A 2007/020-0

Prospección arqueolóxica dos terreos ocupados polo pase a concesión de explotación do P.I. Rabal nº 4892 fracc. 1ª (Oímbra, Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/021-0

Control arqueolóxico de remoción de terras para obras de reconstrución da ermida de Santa Margarida (Val do Dubra)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2007/022-0

Control e seguimento arqueolóxico da EDAR de Ferrol. Cabo Prioriño (Ferrol, A Coruña)

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2007/023-0

Control arqueolóxico na rúa Maior de Sarria (Lugo)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2007/024-0

Prospección para a avaliación do impacto arqueolóxico da modificación do parque eólico singular de Cea (San Cristovo de Cea, Ourense)

López Cordeiro, María del Mar

CD 102A 2007/025-0

Control arqueolóxico de remoción de terras no lugar de Abelairas para o Proxecto básico de execución das obras de construción de tres vivendas unifamiliares illadas (Oleiros, A Coruña)

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2007/026-0

Escavación arqueolóxica en área nos inmobles nº 27, 28, 29 e 30 da rolda da Muralla da cidade de Lugo

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2007/027-0

Proxecto de prospección arqueolóxica. Proxecto de construción do Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Pontevedra-Cerponzóns. (Pontevedra)

Sinde Vázquez, Alexandre

CD 102A 2007/028-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas na rúa do Bordel s/n. (Padrón, A Coruña).

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2007/029-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas valorativas no contorno da mámoa de Piñeiro (GA15072011) (Rianxo, A Coruña)

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2007/030-0

Control arqueolóxico para proxecto básico e de execución de rehabilitación da unidade edificatoria 150444, na rúa Tinaría nº 36 da cidade de Lugo

Álvarez Merayo, Iván

- 269 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/031-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras e urbanización dun tramo do Camiño Portugués en Pontecesures Mosquera Souto, Mª Elena

CD 102A 2007/032-0

Control arqueolóxico das obras de instalación de aeroxerador, canalización e colocación de servidores solares no Campus Universitario As Lagoas-Marcosende, en Zamáns, Vigo

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2007/033-0

Prospección arqueolóxica intensiva do ámbito espacial do Plan especial do parque fluvial do Rego do Carboeiro (Oroso, A Coruña)

Chao Álvarez, Fco. Javier

CD 102A 2007/034-0

Control arqueolóxico de remoción de terras: seguimento da rede de saneamento no lugar de Castro. Parroquia de Roo (Noia, A Coruña) Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2007/035-0

Control arqueolóxico das obras de construción do módulo tecnolóxico e industrial da cidade tecnolóxica da Universidade de Vigo, no Campus As Lagoas-Marcosende, Zamáns (Vigo, Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2007/036-0

Control arqueolóxico dos traballos de iluminación exterior das igrexas románicas de Albarellos, Cameixa, Moldes, Astureses, Pazos de Arenteiro e Xuvencos (Boborás, Ourense).

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2007/037-0

Proxecto de delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Rairiz de Veiga (Ourense) Arizaga Castro, Álvaro R.

CD 102A 2007/038-0

Escavación arqueolóxica en área nos inmobles nº 20 da r/ Bispo Aguirre e nº 15 da r/ Vilalba da cidade de Lugo

Castro Rozados, Antonio

CD 102A 2007/039-0

Proxecto de prospección arqueolóxica para estudo de avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural do Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: A Vacariza-Rialiño (Dodro e Rianxo, A Coruña).

Misiego Tejada, Jesús Carlos

CD 102A 2007/040-0

Control arqueolóxico das obras de renovación do sistema de abastecemento en varias rúas do conxunto histórico de Castro Caldelas (Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/041-0

Proxecto de estudo integral do Grupo Galaico de Arte Rupestre no concello de San Cristovo de Cea (Ourense)

Israel Barandela Rivero

CD 102A 2007/042-0

Desdobramento da vía rápida da Barbanza. (VRG-1.1). Clave: AC/03/036.01.75. Contorno da mámoa da mina da Valouta (GA15033003). Sondaxes arqueolóxicas.

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2007/043-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da rúa Sánchez Bregua da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/044-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento do monte Zapardiel

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/045-0

Escavación arqueolóxica en área para valoración dun concheiro galaico-romano en punta Atalaia, no contorno do faro de San Cibrao (Cervo)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2007/046-0

Control arqueolóxico das obras de restauración na capela do Pilar da Catedral de Lugo

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/047-0

Control arqueolóxico de remoción de terras no pazo episcopal de Mondoñedo

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2007/048-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais para o proxecto de construción de cinco vivendas na r/ Loureiros 23 (parcelas A-B/C-D/E), Rebordáns-Tui

Prieto Robles, Mª Soledad

CD 102A 2007/049-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de urbanización da rúa do Mar (Combarro, Poio)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2007/050-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais vinculadas ao proxecto de construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de Castro, Tebra, Tomiño

Sinde Vázquez, Alexandre

CD 102A 2007/051-0

Variante de Vilagarcía de Arousa (Pontevedra). Clave: PO/01/003.01. Control e seguimento arqueolóxico.

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2007/052-0

Control arqueolóxico das obras de construción dunha vivenda unifamiliar no lugar das Torres (Brión, A Coruña) López Calzada, Juan Fco.

CD 102A 2007/053-0

Sondaxe arqueolóxica previa á instalación de contedores subterráneos na rúa Piñeiro (Tui, Pontevedra)

CD 102A 2007/054-0

O Castro/Castro de Cira (GA36052001) (Silleda, Pontevedra). Sondaxes arqueolóxicas avaliativas. (PP.KK. 2+480-2+600).

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2007/055-0

Sondaxes arqueolóxicas no soar nº 7 da rúa Pena Trevinca da vila de Xinzo de Limia

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2007/056-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no contorno do Miliario de Santiaguiño de Antas (Mos, Pontevedra)

Rodríguez Martínez, Rafael

CD 102A 2007/057-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación das ruínas da Casa Museo Cristóbal Colón. Porto Santo, Poio (Pontevedra)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2007/058-0

Prospección arqueolóxica do proxecto de restauración hidrolóxico-forestal Riodolas (Carballeda de Valdeorras, Ourense)

Sierra Piedra, Gerardo

CD 102A 2007/059-0

Terceira rolda de circunvalación da Coruña. Treito: I. Convenio CPTOPV- Concello A Coruña. (Clave: AC/01/076.03.01). Control e seguimento

Jiménez López, Mª Elena

CD 102A 2007/060-0

Control arqueolóxico das obras de canalización de gas nas rúas Padre Luis, Padre Sobreira e San Sebastián da cidade de Pontevedra

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2007/061-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de rehabilitación do Pazo de Cadaval, Santa Cristina de Ramallosa (Baiona)

López Calzada, Juan Fco.

CD 102A 2007/062-0

Control arqueolóxico das obras de distribución de gas canalizado no núcleo urbano de Moaña

Iglesias Darriba, Mª Jesús

CD 102A 2007/063-0

Control arqueolóxico das obras de reurbanización da rúa Valle Inclán da cidade de Santiago de Compostela

Luaces Anca, Javier Fco.

CD 102A 2007/064-0

Área de dispersión de cerámica de Fontecarmoa (p.q. 1+250- 1+450). (Vilagarcía de Arousa, Pontevedra). Sondaxes arqueolóxicas.

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2007/065-0

Control arqueolóxico das obras de restauración da igrexa parroquial de Santa María Madanela de Fanoi-Abadín

Vigo García, Abel

CD 102A 2007/066-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 3 da rúa Sánchez Bregua da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/067-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto das obras das novas instalacións portuarias na enseada de Caranza (Ferrol)

Cano Pan, Juan Antonio

CD 102A 2007/068-0

O Coto/Pelloeiros (Culleredo, A Coruña). Sondaxes arqueolóxicas valorativas.

Aboal Fernández, Roberto

CD 102A 2007/069-0

Control arqueolóxico de remoción de terras en San Marcos s/n (parcelas nº 1 e nº 2)

Pérez Mato, Manuela C.

- 270 -

Prieto Robles, Mª Soledad

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/070-0

Prospección arqueolóxica da liña de alta tensión 220 kV PE Cabanelas-sub. Tivo (A Estrada, Cuntis, Moraña e Caldas de Reis, Pontevedra)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2007/071-0

Control arqueolóxico das obras de canalización de infraestruturas na rúa do Bordel

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2007/072-0

Control e seguimento arqueolóxico da liña de alta tensión 66 kV sub. A Estrada- sub. PE Monte Arca (A Estrada, Bóveda Fernández, Mª Pontevedra) José

CD 102A 2007/073-0

Prospección para o estudo e corrección do impacto arqueolóxico da liña de alta tensión 132 kV sub. PE Vila Martiño-sub. Santiago de Compostela (A Baña. Ames e Santiago de Compostela, A Coruña)

CD 102A 2007/074-0

Control arqueolóxico das obras de construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de San Vitorio nº 56, Franza (Mugardos, A Coruña) Ramil González, Emilio

Chao Álvarez, Fco. Javier

CD 102A 2007/075-0

Control arqueolóxico das obras de drenaxe na igrexa de Santa María do Canizo (A Gudiña)

López Cordeiro, Mª del Mar

CD 102A 2007/076-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación preliminar das condicións duns terreos para a súa cualificación coma solo de uso industrial en Vista Alegre, San Pedro de Soandres (A Laracha, A Coruña)

Doval Galán, José Fco.

CD 102A 2007/077-0

Prospección arqueolóxica no ámbito do Plan de sectorización do solo urbanizable B-9 do PXOM de Pontevedra Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2007/078-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos p.q. 6+100-6+300 e 6+580-6+900 no viaduto dos Besteiros corredor N-NO de alta velocidade. Treito: Silleda (Carboeiro) - Silleda (Dornelas). Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2007/079-0

Sondaxes arqueolóxicas no contorno da mámoa de Saíme. Corredor N-NO de alta velocidade. Treito: Silleda (Carboeiro) - Silleda (Dornelas)

CD 102A 2007/080-0

Control arqueolóxico das obras de reurbanización, pavimentación e saneamento da Fonte Cavada, na rúa Fonte Cavada de Ribadeo (Lugo)

Cabrera Tilve, Isabel

CD 102A 2007/081-0

Proxecto de prospección arqueolóxica para estudo informativo da estrada N-550. A Coruña a Tui. Variante de Ordes.

Fernández Pintos, Mª del Pilar

CD 102A 2007/082-0

Sondaxes e escavación no contorno da mámoa Chousa Nova corredor N-NO de alta velocidade. Treito: Silleda Bóveda Fernández, Mª (Carboeiro) - Silleda (Dornelas). José

CD 102A 2007/083-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de instalación da rede de fibra óptica no termo municipal de Padrón, A Coruña

CD 102A 2007/084-0

Control e seguimento arqueolóxico da rede de distribución de gas canalizado na zona PEPRI. Cidade Vella e Peixaría da cidade da Coruña. Anualidade 2007

Pena Basso, Simón

CD 102A 2007/085-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 38 da rúa Costa Nova de Abaixo da cidade de Santiago de Compostela

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2007/086-0

Sondaxes mecánicas para rehabilitación de edificio sito no inmoble nº 6 da rúa Carral, esquina Marqués de Valadares de Vigo (Pontevedra)

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2007/087-0

Control arqueolóxico das obras de subministración de baixa tensión ao soar nº 48-50 da rúa Beiramar da cidade da Coruña

Pena Basso, Simón

CD 102A 2007/088-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación de dúas vivendas pegadas no lugar de Mosteiro-Budiño (O Porriño, Pontevedra)

Pereira Muñoz, Rosa

CD 102A 2007/089-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 10 da rúa Serra da cidade de Pontevedra

Iglesias Darriba, Mª Jesús

CD 102A 2007/090-0

Actuación arqueolóxica (sondaxes e control) no marco da rexeneración do arrabalde de Sta. María, zona extramuros. Actuación I da cidade de Pontevedra

Velázquez Turnes, Eduardo

CD 102A 2007/091-0

Prospección para a avaliación de impacto arqueolóxico do proxecto básico para a solicitude de AAI da ampliación de explotación porcina en Zas de Rei (Melide, A Coruña)

Bóveda Fernández, María José

CD 102A 2007/092-0

Prospección arqueolóxica para a ampliación da CE Picoto nº 4805 fracc. 1ª (Monterrei, Ourense)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/093-0

Prospección arqueolóxica para a CE derivada do P.I. das Lamas nº 2811 fracc. 2ª (Lalín, Pontevedra)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/094-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural no proxecto de explotación sección A da canteira Labrada (A Mezquita, Ourense)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/095-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 30 da rúa das Hortas da cidade de Santiago de Compostela

Pérez Mato, Manuela C.

CD 102A 2007/096-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nun predio en que se pretende a construción de 5 vivendas unifamiliares illadas, Castro de Xaz, Dorneda, Oleiros (A Coruña)

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2007/097-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas na praza de Eduardo Chao e contorno. Fase IA do proxecto de reurbanización na cidade de Vigo (Pontevedra)

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2007/098-0

Control arqueolóxico das obras de ampliación da rede de saneamento na parroquia de Coruxo (Vigo, Pontevedra)

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2007/099-0

Control arqueolóxico das obras de pavimentación das rúas de Santa Mariña e do Cemiterio, no casco vello de Xinzo de Limia (Ourense)

García Valdeiras, Manuel

Teira Brión, Andrés

CD 102A 2007/100-0

Control arqueolóxico das obras de urbanización do sector 20 do PXOM de Ourense para o proxecto de urbanización de Eroski

Jorge Lamas Bertolo

CD 102A 2007/101-0

Control arqueolóxico das obras de mellora de infraestruturas da rúa Barreira da cidade da Coruña

Castro Paredes, Inmaculada

CD 102A 2007/102-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto da LMT, CT e RBT Cova-Borrifáns nos concellos de Mesía e Cesuras (A Coruña)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2007/103-0

Sondaxes arqueolóxicas avaliativas no contorno da mámoa de Monte da Dorna (GA15072003)

Sinde Vázquez, Alexandre

CD 102A 2007/104-0

Sondaxes mecánicas previas á construción do edificio nº 3 da rúa Bernardo Sagasta, en Cuntis, Pontevedra

César Vila, Mario

- 271 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/105-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de construción do colector xeral do río Maceiras (Redondela, Pontevedra)

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2007/106-0

Control arqueolóxico de remoción de terras do aliviadoiro O Valiño, no proxecto de colectores xerais do río Miño, travesía N-VI. Modificación 2ª, na cidade de Lugo

Hervés Raigoso, Fco. Manuel

CD 102A 2007/107-0

Restauración do lenzo norte da muralla do castro de Viladonga (Castro de Rei, Lugo)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2007/108-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas previas á instalación de contedores subterráneos na Cidade Vella da Coruña

Muíño Maneiro, José Á.

CD 102A 2007/109-0

Control arqueolóxico das obras de canalización de gas na rúa Aríns desde o nº 24 ata a rúa Castro Atalaia, da cidade de Vigo

Gorgoso López, Jesús Avelino

CD 102A 2007/110-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 25 da rúa Díaz Freijo (Viveiro, Lugo)

Castro Vigo, Eva

CD 102A 2007/111-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de adecuación paisaxística do Ecoparque Arqueolóxico Monte Tetón de Sta. Mª de Tebra

Torres Bravo, Victoria Carmen

CD 102A 2007/112-0

Control arqueolóxico das obras previstas no proxecto de ampliación do cemiterio de Covas (Negreira)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2007/113-0

Escavación arqueolóxica en área relativa ao proxecto básico para obras de construción dun edificio de 38 vivendas na rúa Bordel, Padrón

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2007/114-0

FF.CC. Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Rialiño-Padrón. Prospección arqueolóxica intensiva

Rodríguez Cifuentes, Miguel

CD 102A 2007/115-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación do edificio nº 5 da rúa Nova da cidade de Lugo

Santamaría Gámez, Guillermo

CD 102A 2007/116-0

Restauración arqueolóxica e limpeza biolóxica do castro de Alobre (Vilagarcía de Arousa)

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/117-0

Control e corrección do impacto sobre o PC da liña de alta tensión 66 kV sub. PE Codesas-sub. Sidegasa (Sobrado dos Monxes, Vilasantar e Curtis, A Coruña)

López Noia, Raquel

CD 102A 2007/118-0

Variante de Vilagarcía de Arousa (Pontevedra). Clave: PO/01/003.01. Sondaxes arqueolóxicas en Pinar do Pazo

Vidal Lojo, Miguel Ángel

CD 102A 2007/119-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de construción do parque eólico de Valsagueiro (Dumbría, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/120-0

Sondaxes mecánicas e limpeza manual no contorno da mámoa das Gándaras de Budiño (O Porriño, Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2007/121-0

Control arqueolóxico das obras de urbanización das rúas San Xoán, San Xosé, Atocha Alta e praza de Fonte Seoane

Vázquez Gómez, Xoán L.

CD 102A 2007/122-0

Control arqueolóxico das obras de construción nun edificio de 94 vivendas na parcela ARM4. Plan parcial do Baño (Mugardos, A Coruña)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2007/123-0

Prospección arqueolóxica de 2 cuadrículas mineiras do P.I. Campo da Vide nº 2987 (Ponteareas, Pontevedra)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2007/124-0

Prospección arqueolóxica no ámbito do Plan parcial SU-06-C salto de Velle, Ourense

Mosquera Souto, Mª Elena

CD 102A 2007/125-0

Proxecto Marco. Control arqueolóxico das obras de canalización subterránea. Redes eléctricas de hasta 20 kV. Anualidade 2007. Vigo (Pontevedra)

Iglesias Darriba, Mª Jesús

CD 102A 2007/126-0

Proxecto Marco. Control arqueolóxico da rede de abastecemento e saneamento no concello de Vigo. Anualidade 2007

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2007/127-0

Control arqueolóxico descontinuo das melloras do Camiño Portugués entre Caldas de Reis e Pontecesures (Pontevedra)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2007/128-0

Prospección arqueolóxica para informe previo do Plan parcial e estudo de sustentabilidade do parque empresarial de Ponteareas (Pontevedra)

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2007/129-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto cultural do proxecto da modificación do parque eólico Muxía II (Muxía, A Coruña)

Álvarez García, María del Carmen

CD 102A 2007/130-0

Traballos de documentación, rexistro e limpeza dos petróglifos do Outeiro dos Lameiros

Vilar Pedreira, Xosé Lois

CD 102A 2007/131-0

Proxecto Marco. Control arqueolóxico da rede de distribución de gas canalizado no concello de Vigo. Anualidade 2007

Cortegoso Comesaña, Mª Mar

CD 102A 2007/132-0

Seguimento arqueolóxico do proxecto de selaxe do vertedoiro de RSU Arzúa (A Coruña)

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2007/133-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 27 da rúa do Miño (UE 151102) da cidade de Lugo

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2007/134-0

Delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Touro (A Coruña)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2007/135-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 7 da rúa Porta de Aires, esquina travesía de Ferreirías, da cidade da Coruña

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2007/136-0

Control arqueolóxico das obras no soar nº 109 da rúa Orzán da cidade da Coruña

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2007/137-0

Control arqueolóxico das obras no soar nº 169 da rúa Orzán da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/138-0

Control arqueolóxico das obras de instalación de liña de media tensión na avenida Camilo José Cela de Padrón (A Coruña)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2007/139-0

Control arqueolóxico das obras de abastecemento e saneamento en Santa María de Castromao (Celanova)

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2007/140-0

Escavación arqueolóxica en área no soar nº 8 da avenida da Coruña da cidade de Lugo

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2007/141-0

O Convento/ O Castro/ O Petouto/ As Cortellas (GA15064008) (Paderne, A Coruña). Sondaxes arqueolóxicas avaliativas

Castro Hierro, Virginia

CD 102A 2007/142-0

Prospección para a avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural do parque eólico Lagoa 1 (Santa Comba e Zas, A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

Prospección arqueolóxica para a avaliación do impacto sobre o patrimonio cultural do parque eólico Lagoa 2 (Santa Comba e Zas, A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2007/143-0

- 272 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/144-0

Prospección para a avaliación do impacto sobre o patrimonio cultural do parque eólico 2ª Ampliación Monte Xiabre (Vilagarcía de Arousa e Catoira, Pontevedra)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2007/145-0

Desdobramento da vía rápida da Barbanza. (VRG-1.1). Clave: AC/03/036.01.75. Contorno da necrópole dos Campiños. Sondaxes arqueolóxicas.

Rodríguez Castro, Ángel Marcelo

CD 102A 2007/146-0

Desdobramento da vía rápida da Barbanza. (VRG-1.1). Contorno da necrópole de Monte da Pena. Sondaxes arqueolóxicas.

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2007/147-0

Sondaxes arqueolóxicas nos apoios nº 15 e 16 e accesos a este da liña de alta tensión 132 kV SC sub. PE O Vieiro- sub. Celanova (Celanova, Ourense)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2007/148-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos soares nº 4 e 6 da rúa Fonteiriña

Varela Barrios, Mª Cristina

CD 102A 2007/149-0

Control arqueolóxico do abastecemento e saneamento a Poio, Hospital da Condesa e Pedrafita do Cebreiro

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2007/150-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto ambiental da zona de concentración parcelaria de Pol (Santo Estevo) (Pol, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2007/151-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras do parque eólico de Casa (Guitiriz e Vilalba, Lugo)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2007/152-0

Prospección parque eólico Serra do Eixe. 2007 (Carballeda de Valdeorras, Ourense)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2007/153-0

Sondaxes mecánicas previas á construción dun edificio na rúa Tomás Mirambell (Panxón, Nigrán, Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2007/154-0

Acondicionamento da estrada LU-651. Quiroga-Folgoso do Courel. Treito: Quiroga-Folgoso. Control e seguimento.

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/155-0

Sondaxes arqueolóxicas subacuáticas na área de ampliación do peirao de Baiona.

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD 102A 2007/156-0

Diversas actuacións de conservación que se realizarán no dolmen de Dombate

Carrera Ramírez, Fernando

CD 102A 2007/157-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 46 da rúa Poza de Bar da cidade de Santiago de Compostela César Vila, Mario

CD 102A 2007/158-0

Sondaxes mecánicas do proxecto de vías elevadas do Campus Universitario de Zamáns (Vigo, Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2007/159-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas para construción de vivenda unifamiliar en Aios, Noalla (Sanxenxo, Pontevedra)

César Vila, Mario

CD 102A 2007/160-0

Control arqueolóxico no inmoble nº 52 da rúa Progreso da cidade de Ourense

Varela Barrios, Mª Cristina

CD 102A 2007/161-0

Control arqueolóxico no inmoble nº 11 da avenida de Pontevedra da cidade de Ourense

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2007/162-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación do convento de San Francisco

Ramil Rego, Eduardo

CD 102A 2007/163-0

Posta en valor dos xacementos arqueolóxicos das mámoas 1 e 2 da Fraga (Miño)

Méndez Fernández, Fidel

CD 102A 2007/164-0

Proxecto de mellora de trazado e capa de rodadura da EP- 9402. Treito: Mosteiro-Barrantes (San Martiño, Meis, Pontevedra). Prospección arqueolóxica.

Rodríguez Martínez, Rafael María

CD 102A 2007/165-0

Conexión entre as estradas N-120 coa N-536 no Barco de Valdeorras (Ourense). Treito: Sobradelo-O Barco de Valdeorras. Prospección arqueolóxica extensiva

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2007/166-0

FF.CC. Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Meirama - Bregua. Avaliación arqueolóxica túmulos 1 e 2 da Chousa Grande (A Laracha, A Coruña).

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2007/167-0

Escavación arqueolóxica no marco da 2ª fase de restauración dos fornos de calcinación da rúa e o seu contorno (monte Escarabelada), Sargadelos

Sinde Vázquez, Alexandre

CD 102A 2007/168-0

Levantamento planimétrico e lectura de alzados en Santalla-Bóveda

Blanco Rotea, Rebeca

CD 102A 2007/169-0

Control arqueolóxico na rúa B, O Viso, no concello de Ourense

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2007/170-0

Control arqueolóxico da dragaxe do porto deportivo de Sada (instalacións para a navegación recreativa en Sada)

Ramil Rego, Eduardo

CD 102A 2007/171-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais para construción de vivenda unifamiliar na Lanzada, s/n, Noalla (Sanxenxo, Pontevedra)

López Calzada, Juan Francisco

CD 102A 2007/172-0

Prospección para a avaliación de impacto arqueolóxico do parque eólico ampliación Cova da Serpe (Curtis e Sobrado, A Coruña e Guitiriz e Friol, Lugo)

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2007/173-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto sobre o PC do parque eólico Touriñán III (A Estrada, Cuntis e Campo Lameiro, Pontevedra)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/174-0

Control e seguimento do parque eólico Pena Revolta-ampliación Serra da Loba (Aranga e Monfero, A Coruña e Guitiriz, Lugo)

Bóveda Fernández, María José

CD 102A 2007/175-0

Desdobramento da vía rápida da Barbanza. (VRG-1.1). Contorno da mámoa de Ventín (Ribeira, A Coruña) (GA15073001). Sondaxes arqueolóxicas.

Nodar Nodar, Cristobal

CD 102A 2007/176-0

Autovía Santiago de Compostela-Lugo (A-54). A Lavacolla-Arzúa (p.q. 12+000- 14+000). Prospección arqueolóxica.

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/177-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de acondicionamento no castro do Cruceiro da Coruña

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2007/178-0

Prospección arqueolóxica na depresión de Monforte de Lemos, Lugo

Talía Lazuén Fernández

CD 102A 2007/179-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 50 da rúa de Sar

Alonso Braña, Juan José

CD 102A 2007/180-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de canalización de gas desde o nº 181 ata o nº 191 da avenida Beiramar da cidade de Vigo (Pontevedra)

Cortegoso Comesaña, Mª Mar

CD 102A 2007/181-0

Prospección arqueolóxica subacuática na praia de Bon, ría de Aldán (Bueu, Pontevedra).

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD 102A 2007/182-0

Control e supervisión arqueolóxica da gabia de tendido eléctrico da LMT subterránea de 20 kV. Tramo Recatelo-rolda da Muralla nº 197 da cidade de Lugo

Fernández Sánchez, María Luz

- 273 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/183-0

Control arqueolóxico das obras de construción do edificio e urbanización en torno á estación de FF.CC. Arrabaldo. A Agrela. Ourense

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2007/184-0

Control arqueolóxico das obras de reforma e ampliación de hotel, na rúa Balneario nº 5 de Cuntis (Pontevedra) César Vila, Mario

CD 102A 2007/185-0

Control arqueolóxico de acondicionamento do Camiño Primitivo de Santiago. Tramo Merlán-As Seixas (Palas de Rei, Lugo)

Cristóbal Rodríguez, Rafael César Vila, Mario

CD 102A 2007/186-0

Control arqueolóxico das obras de reforma e ampliación da «Casa dos Cambeiros». Rianxo

CD 102A 2007/187-0

Corredor N-NO de alta velocidade. Treito: Lalín (Baxán)- Lalín (Anzo). Intervención arqueolóxica no Penedo da Fernández Pintos, Hedra (Lalín, Pontevedra) Mª del Pilar

CD 102A 2007/188-0

Localización e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos catalogados do concello de Pedrafita do Cebreiro (Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/189-0

Escavación arqueolóxica no foxo do castelo de Moeche

Ramil González, Emilio

CD 102A 2007/190-0

Escavación e control arqueolóxico para a conservación e posta en valor da muralla romana, porta de Santiago e Vicerreitorado de Lugo

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2007/191-0

Control arqueolóxico das obras de construción dunha foxa séptica no lugar do Esto (Beres, Cabana de Bergantiños)

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/192-0

Acondicionamento da estrada AC/VP-0601. Treito: Arzúa-Portodemouros. Control e seguimento.

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2007/193-0

Control arqueolóxico da canalización de gas nas rúas Padre Isla, Pedreira e Arcos de San Bartolomeu da cidade de Pontevedra

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2007/194-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas no soar nº 5 da rúa Romero Nieto de Xinzo de Limia

Nieto Muñiz, Eduardo-Breogán

CD 102A 2007/195-0

Proxecto Marco. Control arqueolóxico das obras de canalización subterránea de rede de distribución de cable de fibra óptica. Anualidade 2007. Vigo

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2007/196-0

Actuación arqueolóxica (sondaxes e control) no marco da rexeneración do arrabalde de Santa María (zona Intramuros)

Chao Álvarez, Francisco Javier

CD 102A 2007/197-0

Prospección arqueolóxica parque eólico singular de Melón (Ourense)

Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2007/198-0

Prospección arqueolóxica do parque eólico singular de Riós (Ourense)

Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2007/199-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 5 da rúa Lepanto da cidade de Ourense

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2007/200-0

Proxecto de escavación arqueolóxica en área e control arqueolóxico no soar da rúa Ferraría nº 59, Caldas de Reis, Pontevedra

Calo Ramos, Nuria

CD 102A 2007/201-0

Control arqueolóxico das obras de instalación de subministración eléctrica no lugar de Outeiro nº 1, Trazo (A Coruña)

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2007/202-0

FF.CC. Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Vilagarcía de Arousa - Catoira. Proxecto construtivo. Prospección arqueolóxica intensiva.

Vidal Lojo, Miguel Ángel

CD 102A 2007/203-0

Prospección arqueolóxica para o estudo informativo da concentración parcelaria de Filgueira da Barranca-Trasanquelos (Cesuras, A Coruña)

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2007/204-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 25 da rúa da Algalia de Abaixo da cidade de Santiago de Compostela.

Alonso Braña, Juan José

CD 102A 2007/205-0

Corredor N-NO de alta velocidade. Treito: acceso á estación de Santiago de Compostela. Prospección arqueolóxica intensiva.

Fernández Pintos, Mª del Pilar

CD 102A 2007/206-0

Prospección para o estudo informativo da concentración parcelaria Dodro e San Xoán de Laíño (Dodro, A Coruña)

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2007/207-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto ambiental das zonas de CP Vilapene-As Seixas (Cospeito, Lugo)

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2007/208-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto ambiental da zona de concentración parcelaria Moncelos (Abadín, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2007/209-0

Prospección arqueolóxica para estudo de impacto ambiental das zonas de concentración parcelaria Rioaveso-Sistallo (Cospeito, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2007/210-0

Control arqueolóxico descontinuo das obras de acondicionamento da rúa Palláns (Tui, Pontevedra)

Paredes Ruano, Paula Mª

CD 102A 2007/211-0

Sondaxes arqueolóxicas na horta da casa reitoral de San Martiño de Mondoñedo

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2007/212-0

Prospección arqueolóxica subacuática no Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia, Illas Cíes. Vigo

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD 102A 2007/213-0

Control arqueolóxico da rede de distribución de gas na Zona PEPRI. da Cidade Vella e Peixaría da Coruña. Proxecto Marco. Anualidade 2007

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2007/214-0

Control arqueolóxico das obras de construción e ampliación de edificio nun soar da rúa Dolores s/n, na vila de Padrón

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2007/215-0

Sondaxe arqueolóxica manual para centro transformador subterráneo na rúa Areal nº 42 da cidade de Vigo (Pontevedra)

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2007/216-0

Control arqueolóxico das obras de construción dunha vivenda xunto ao Camiño de San Isidro (Pontedeume, A Coruña)

Concheiro Coello, Ángel

Control arqueolóxico das obras de iluminación na rúa Mestre Calvo no lugar de Sillobre (Fene, A Coruña)

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2007/217-0

- 274 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/218-0

Intervención valorativa para a recuperación patrimonial do castro de Sete Fontes (Barro)

Aboal Fernández, Roberto

CD 102A 2007/219-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas na zona de recuperación da muralla e do seu contorno, en Viana do Bolo (Ourense)

Varela Barrios, Mª Cristina

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nas parcelas B-21 e B-22 no SUP 1 de Saa, en Camposancos (A Guarda, Pontevedra)

Fernández Rivas, María Jesús

CD 102A 2007/220-0 CD 102A 2007/221-0

Control arqueolóxico na rúa Eironciño dos Cabaleiros da cidade de Ourense

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2007/222-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nas parcelas B-18 e B-23, no SUP-1 de Saa, Camposancos (A Guarda, Pontevedra)

Fernández Rivas, María Jesús

CD 102A 2007/223-0

Intervención arqueolóxica na área de cautela de Penedos das Tres Marías (Melide, A Coruña). P.E. de Codesas, 1ª fase

Mañana Borrazás, Patricia

CD 102A 2007/224-0

Sondaxes arqueolóxicas no contorno das torres de Meadelo. Variante de Vilagarcía de Arousa (Pontevedra). Clave: PO/01/003.01

Naveiro López, Juan Luis

CD 102A 2007/225-0

Control arqueolóxico das obras no soar nº 196 da rúa Orzán da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/226-0

Control arqueolóxico das obras de reurbanización e pavimentación da rúa Real de Neda (A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/227-0

Control arqueolóxico das obras de instalación de LMT, CT e RBT no lugar de Capelán (Coristanco)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2007/228-0

Control arqueolóxico das obras de reparación e consolidación da ponte da Veiga (Tui, Pontevedra)

Prieto Robles, Mª Soledad

CD 102A 2007/229-0

Escavación arqueolóxica do espazo entre capelas na fronte da igrexa de San Francisco de Viveiro (Lugo)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2007/230-0

Escavación arqueolóxica en área nos soares nº 4 e 6 da rúa Fonteiriña

Varela Barrios, Mª Cristina

CD 102A 2007/231-0

Control arqueolóxico de remoción de terras na rúa Tinaría nº 24 (U.E. 150438) da cidade de Lugo

Fernández Sánchez, Mª Luz

CD 102A 2007/232-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación no soar nº 44 da rúa Tinaría (UE 151205) da cidade de Lugo

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/233-0

Prospección arqueolóxica superficial do concello de Vilamarín (Ourense)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2007/234-0

Protección dos xacementos arqueolóxicos do concello de Quiroga (Lugo). Catalogación e delimitación planimétrica

López González, Luis Francisco

CD 102A 2007/235-0

Delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Leiro (Ourense)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2007/236-0

Autovía A-56 Ourense-Lugo: Treito: Narón- Guntín. Prospección arqueolóxica.

López García, Juan Carlos

CD 102A 2007/237-0

Prospección arqueolóxica intensiva. Avaliación do impacto sobre o patrimonio cultural. Obras de mellora EP 9402, Mosteiro-Barrantes (Meis, PO)

Rodríguez Martínez, Rafael María

CD 102A 2007/238-0

Autovía A-56 Ourense-Lugo: treito: Taboada-Narón. Prospección arqueolóxica.

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2007/239-0

Autovía A-56 Ourense-Lugo: Treito: enlace de Cambeo-San Martiño. Prospección arqueolóxica.

Álvarez García, Mª Carmen

CD 102A 2007/240-0

Autovía A-56 Ourense-Lugo: Treito: San Martiño-Barrela norte. Prospección arqueolóxica.

Vidal Lojo, Miguel Ángel

CD 102A 2007/241-0

Sondaxes manuais para obras de construción dunha vivenda unifamiliar na estrada vella, Iria Flavia, Padrón (A Coruña)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2007/242-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 1 da rúa do Paseo da cidade de Ourense

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2007/243-0

Control arqueolóxico no inmoble nº 14 da rúa Condesa de Noia (A Coruña)

Doval Galán, José Fco.

CD 102A 2007/244-0

Control arqueolóxico das obras de peche no lugar de San Vitorio (Mugardos, A Coruña)

Del Palacio López, Ángeles

CD 102A 2007/245-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación no inmoble nº 4 da rúa Xan de Estivadas (Noia, A Coruña)

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2007/246-0

Sondaxes mecánicas previas nas parcelas nº 12 e 14 da unidade de actuación I-06 Rosalía de Castro II, na cidade de Vigo (Pontevedra)

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2007/247-0

Control arqueolóxico de remoción de terras no soar nº 34 da rúa San Lourenzo da cidade de Santiago de Compostela

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2007/248-0

Prospección arqueolóxica intensiva para apertura de fronte experimental. P.I. Pedra da Pita 3043, en Malvás (Tui, PO)

Teira Brión, Andrés

CD 102A 2007/249-0

Autovía Santiago de Compostela-Lugo (A-54). Enlace Monte de Meda-enlace Vilamoure. Prospección arqueolóxica.

Ísmodes Ezcurra, Alicia

CD 102A 2007/250-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos inmobles nº 51 e 53 da rúa Galera, e nº 12 da rúa Xeral Mola da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/251-0

Control arqueolóxico no inmoble nº 28 da rúa Tinaría (U.E. 150440) da cidade de Lugo

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2007/252-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 12 da r/ San Lourenzo da cidade de Santiago de Compostela Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2007/253-0

Prospección arqueolóxica do concello de Malpica de Bergantiños (A Coruña) para delimitación das áreas de protección

Álvarez García, María del Carmen

CD 102A 2007/254-0

Proxecto de sondaxes arqueolóxicas manuais no barrio de Saa s/n, Camposancos (A Guarda)

Padín Nogueira, Francisco J.

CD 102A 2007/255-0

Actuación arqueolóxica no monte do Facho. V Campaña. (Cangas, Pontevedra)

Suárez Otero, Xosé

CD 102A 2007/256-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 14 da rúa da Paz da cidade de Ourense

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2007/257-0

Autovía A-56 Ourense-Lugo treito: enlace Barrela norte-enlace Chantada norte. Prospección arqueolóxica.

Doval Galán, José Fco.

CD 102A 2007/258-0

Monte da Croa (Paderne, A Coruña). Sondaxes arqueolóxicas avaliativas.

Cristina Cancela Cereijo

CD 102A 2007/259-0

Acondicionamento da estrada C-531. Treito: A Cañiza- Filgueira, (Pontevedra). (Clave: PO/01/062.01). (Clave:PO/01/062.01). Control e seguimento.

Piay Augusto, Diego

- 275 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/260-0

Escavación en área e gabias mecánicas para o proxecto básico de edificio de vivendas (46) e piscina na r/ Alameda Fluvial, Padrón

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2007/261-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 5 da rúa Colón da cidade de Ourense

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2007/262-0

Escavación arqueolóxica en área para dúas vivendas unifamiliares (parcelas 1 e 2) no lugar do Casal, San Salvador de Tebra (Tomiño, Pontevedra)

Paredes Ruano, Paula María

CD 102A 2007/263-0

Sondaxes e control arqueolóxico no ámbito dos traballos de recuperación do adro da igrexa de San Nicolás de Cis (Oza dos Ríos, A Coruña).

Martínez López, Mª del Carmen

CD 102A 2007/264-0

Autovía do Cantábrico, (A-8). Treito: Lourenzá-Vilamar. Control e seguimento.

Méndez Vázquez, Daniel

CD 102A 2007/265-0

Acondicionamento da estrada LU-152. Ferreira do Valadouro-Foz, (Lugo). Clave: LU/01/54.1. Control e seguimento.

Dorribo Cao, José Rafael

CD 102A 2007/266-0

Control arqueolóxico das obras de reurbanización do Paseo de Lugo (Monforte de Lemos)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/267-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación do edificio nº 27 da rúa Isabel II da cidade de Pontevedra

Veiga López, Nieves

CD 102A 2007/268-0

Sondaxes valorativas na paraxe de Lombo da Maceira (Barro)

Rodríguez Martínez, Rafael

CD 102A 2007/269-0

Prospección arqueolóxica subacuática no Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia.Arquipélagos de Ons, Sálvora e Cortegada

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD 102A 2007/270-0

Control arqueolóxico da praia de Chanteiro (Ares, A Coruña)

Martínez Velasco, Antxoka

CD 102A 2007/271-0

Control arqueolóxico das obras de subministración eléctrica nas rúas Pío XII, San Agostiño e San Nicolás da cidade da Coruña

Pena Basso, Simón

CD 102A 2007/272-0

Sondaxes arqueolóxicas. Proxecto de urbanización parque empresarial de Arbo (Pontevedra). 2ª fase (Arbo, Pontevedra)

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2007/273-0

Prospección arqueolóxica para a mellora e modernización do regadío da Comunidade de Regantes do río Miño-Pequeno (Cospeito e Castro de Rei, Lugo).

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2007/274-0

Control e corrección do impacto arqueolóxico das obras de construción da Plataforma Loxística Industrial Salvaterra de Miño-As Neves (Plisan)

López Cordeiro, María del Mar

CD 102A 2007/275-0

Prospección arqueolóxica para a EIC do Plan de sectorización do parque empresarial de Balocos (Moeche, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/276-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 18 da rúa Hernán Cortés da cidade de Ourense

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2007/277-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento do bordo fluvial de Catoira

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2007/278-0

Control arqueolóxico das obras de alargamento e mellora da EP LU-232. O Burgo- Palas de Rei (Lugo). p.q. 1+600- 3+300

Alcorta Irastorza, Enrique Jesús

CD 102A 2007/279-0

Prospección e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Oia (Pontevedra)

Vázquez Collazo, Santiago

CD 102A 2007/280-0

Escavación arqueolóxica na capela do Pilar

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/281-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento no adro da igrexa de San Pedro de Borrifáns, Cesuras (A Coruña)

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2007/282-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 6 da rúa Rosalía de Castro

Castro Vigo, Eva

CD 102A 2007/283-0

Control arqueolóxico das obras de tratamento silvícola no monte comunal de Meira (Meira, Moaña, Pontevedra)

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2007/284-0

Control arqueolóxico das obras de construción dun garaxe no nº 34 da rúa Estrada de Soutomaior (Arcade, Soutomaior, Pontevedra)

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2007/285-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación de vivenda unifamiliar no nº 36 da rúa San Bartolomeu (Tui, Pontevedra)

Torres Bravo, Victoria Carmen

CD 102A 2007/286-0

Control arqueolóxico das obras de instalación de LMT, CT e RBT no lugar de Buscás (Ordes, A Coruña)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2007/287-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento do Camiño de Betanzos O Vello e outros: C05, San Paio, A Rúa, A Casilla (Betanzos, A Coruña)

Del Palacio López, Ángeles

CD 102A 2007/288-0

Control arqueolóxico das obras de instalación de LMT, CT e RBT no paseo marítimo na rúa Virxe do Camiño de Muros (A Coruña)

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2007/289-0

Control arqueolóxico das obras no soar nº 4 da rúa Santo André da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/290-0

Control arqueolóxico das obras de construción dun edificio de 16 vivendas na rúa Salgado Araújo de Padrón (A Coruña)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2007/291-0

Catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello da Peroxa (Ourense)

Amado Rolán, Mª Nieves

CD 102A 2007/292-0

Control arqueolóxico das obras de saneamento das Guístolas (San Xoán de Río, Ourense)

Nieto Muñiz, Eduardo-Breogán

CD 102A 2007/293-0

Sondaxes mecánicas previas ás obras de ampliación de vivenda no soar sito no camiño da Rotea nº 119, no lugar de Quintela (Moaña)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2007/294-0

Campo de traballo en Castro Mallou. Campaña de 2007

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2007/295-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais para ampliación do centro sociocultural de Carril (Vilagarcía de Arousa, Pontevedra)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2007/296-0

Prospección arqueolóxica intensiva e estudo de impacto das obras da granxa integral de cultivo de peixes planos en Seiruga-Malpica de Bergantiños.

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2007/297-0

Sondaxes arqueolóxicas na rúa Galicia, nº 57 da vila de Xinzo de Limia (Ourense)

García Valdeiras, Manuel

- 276 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/298-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais para construción dun módulo de ampliación do centro residencial Castro de Nabás, Priegue, Nigrán.

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2007/299-0

Control arqueolóxico de remoción de terras nos soares nº 5 e 18 da rúa Sete Santa Lucía de Moraña (Saiáns, Moraña)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2007/300-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 24 da rúa Real da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/301-0

Prospección arqueolóxica, traballos de localización e delimitación planimétrica dos concellos de Barro e Portas (Pontevedra)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2007/302-0

Escavación arqueolóxica en área. Avaliación arqueolóxica das parcelas 6, 10, 6 anexo e 3 anexo, da unidade de actuación I-06. Rosalía de Castro II

Iglesias Darriba, Mª Jesús

CD 102A 2007/303-0

Autovía do Cantábrico (A-8). Treito: Vilalba-Touzas. Proxecto construtivo. (Clave:12-LU-3740). Control e seguimento.

Mosquera Souto, María Elena

CD 102A 2007/304-0

Campo arqueolóxico das Illas Cíes. Campaña de 2007

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2007/305-0

Control arqueolóxico do proxecto de urbanización do Plan de sectorización CC1- 1ª fase (Outeiro de Rei, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2007/306-0

Acondicionamento da estrada LU-115. Outeiro de Rei-N-VI, Castro, (Lugo). (Clave: LU/02/018.01). Control e seguimento.

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2007/307-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación no inmoble nº 24-26 da rúa Abeleira Menéndez da cidade de Vigo (Pontevedra)

Velázquez Turnes, Eduardo

CD 102A 2007/308-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación no inmoble nº 43 da r/Santiago, Vigo (Pontevedra)

Velázquez Turnes, Eduardo

CD 102A 2007/309-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos soares nº 51 e 53 da rúa Hernán Cortés da cidade de Ourense

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2007/310-0

Escavación arqueolóxica en área no soar nº 5-3 da rúa Falcón (unidade edificatoria 150823) da cidade de Lugo Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2007/311-0

Prospección xeofísica no xacemento arqueolóxico de Agro da Ponte, no concello de Lugo

Carreño Gascón, Covadonga

CD 102A 2007/312-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no xacemento romano de San Salvador da Proba, O Barco de Valdeorras (Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/313-0

Control arqueolóxico das obras de pavimentación e urbanización. Treito superior e peonil na rúa Real de Neda (A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/314-0

Control arqueolóxico das obras de subministración de baixa tensión ao inmoble nº 20 da rúa Alameda da cidade da Coruña

Pena Basso, Simón

CD 102A 2007/315-0

Control arqueolóxico das obras de reforma no inmoble nº 14 da rúa Galicia (Noia, A Coruña)

Pérez Mato, Manuela C.

CD 102A 2007/316-0

Control arqueolóxico das obras de construción do edificio nº 58 da rúa Mariña de Betanzos ( A Coruña)

Naveiro López, Juan Luis

CD 102A 2007/317-0

Control arqueolóxico das obras de reconstrución do Pazo de Calotes (Rianxo, A Coruña)

Barbeito Pose, Víctor José

CD 102A 2007/318-0

Escavación arqueolóxica no castro das Travesas (Carral, A Coruña)

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2007/319-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 10 da rúa Tide (Tui, Pontevedra)

Prieto Robles, Mª Soledad

CD 102A 2007/320-0

Sondaxes arqueolóxicas vinculadas á construción da autoestrada (AP-53) Santiago de Compostela-Ourense. Treito: enlace de Cea-A52 no lugar denominado Presa da Auga (Maside, Ourense)

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2007/321-0

Prospección arqueolóxica para o EIC da ampliación da canteira de areas Vilasuso (O Vicedo, Lugo). Predio Mexilloeira

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/322-0

Prospección arqueolóxica para o EIC da ampliación da canteira de areas Vilasuso (O Vicedo, Lugo). Predio Fonte Quente

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/323-0

Traballos de documentación, rexistro e limpeza dos petróglifos de Chandebrito

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2007/324-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 22 da rúa Melitón, Cortiñas (Viveiro, Lugo)

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2007/325-0

Prospección xeofísica no Carril das Estantigas da cidade de Lugo.

Carreño Gascón, Covadonga

CD 102A 2007/326-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de urbanización do Polígono Industrial Toedo II (A Estrada, Pontevedra)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2007/327-0

Limpeza e sondaxes arqueolóxicas subacuáticas na creba de punta Restelos, ría de Corcubión (Fisterra)

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD 102A 2007/328-0

Castriño de Bendoiro (GA36024024) (Lalín, Pontevedra). Intervención arqueolóxica (2ª Fase).

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2007/329-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 22 da rúa Rosalía de Castro (Viveiro, Lugo)

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2007/330-0

Sondaxe arqueolóxica valorativa para o estudo de estabilidade da muralla medieval no inmoble nº 5 da praza da Armada (Tui, Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2007/331-0

Posta en valor de Castromaior para fomento do turismo cultural no Camiño de Santiago. Campaña de 2007

López González, Luis Fco.

CD 102A 2007/332-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación no inmoble nº 33 da rúa Antonio Otero no conxunto histórico de Ribadeo Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2007/333-0

Control arqueolóxico de remoción de terras no soar nº 13 da rúa Travesía do Miño da cidade de Lugo

Fernández Sánchez, Mª Luz

CD 102A 2007/334-0

Control arqueolóxico dos movementos de terra no inmoble nº 6 da rúa Santo Domingo da cidade da Coruña

Soto Arias, Purificación

CD 102A 2007/335-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación de vivenda unifamiliar en Trives (A Pobra de Trives, Ourense)

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2007/336-0

Prospección arqueolóxica do monte veciñal en mancomún de Carballedo (Cotobade, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2007/337-0

Control arqueolóxico das obras de pavimentación e saneamento na rúa Herminio Ramos (Baiona, Pontevedra)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2007/338-0

Prospección arqueolóxica do monte veciñal en man común de Burés (Rianxo, A Coruña)

Nogueira Ríos, Santiago

- 277 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/339-0

Catalogación do patrimonio cultural do Parque Natural da Serra da Enciña da Lastra (Rubiá, Ourense)

Amado Rolán, Mª Nieves

CD 102A 2007/340-0

Control arqueolóxico dos movementos de terra na parcela nº 15 da unidade de actuación I-06. Rosalía de Castro II da cidade de Vigo

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2007/341-0

Control arqueolóxico das obras de canalización da RBTS ao soar nº 44 da rúa Falperra da cidade de Vigo

Cortegoso Comesaña, Mª Mar

CD 102A 2007/342-0

Sondaxe arqueolóxica valorativa no inmoble nº 65 da rúa Rosalía de Castro (Viveiro, Lugo)

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2007/343-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 38 da rúa do Medio da cidade de Santiago de Compostela

Veiga López, Nieves

CD 102A 2007/344-0

Actuación arqueolóxica no castro de Zoñán

Vigo García, Abel

CD 102A 2007/345-0

Control arqueolóxico das obras de recuperación e posta en valor do Forno dos Mouróns (Buño, Malpica de Bergantiños, A Coruña)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2007/346-0

Prospección arqueolóxica para avaliación de estación de telefonía en Bouzalonga (Oroso, A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2007/347-0

Control arqueolóxico das obras de construción no inmoble nº 29 da praza de España da cidade da Coruña

López Cordeiro, Mª Mar

CD 102A 2007/348-0

Control arqueolóxico das obras de construción dun edificio de nove vivendas no lugar de Portocubelo (Carnota, A Coruña)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2007/349-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación do inmoble nº 9 da rúa Cruceiro do Gaio-nº 18, Campo do Gaio da cidade de Santiago de Compostela

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2007/350-0

Prospección arqueolóxica intensiva para a avaliación de impacto sobre o PC da modificación da liña de alta tensión Gondomar-O Rosal (Pontevedra)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/351-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 21 da rúa Travesa da cidade de Santiago de Compostela

Martín Seijo, María

CD 102A 2007/352-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de humanización da urbanización Portonovo (Sanxenxo, Pontevedra)

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2007/353-0

Control arqueolóxico da LMTS e RBTS ao soar nº 144 da rúa Tomás Alonso da cidade de Vigo

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2007/354-0

Control arqueolóxico das obras de acceso á escola de música no núcleo histórico de Muros (A Coruña)

Martínez Casal, José R.

CD 102A 2007/355-0

Prospección arqueolóxica da área afectada polo Polígono Empresarial San Martiño 2 (Oroso, A Coruña)

Chao Álvarez, Fco. Javier

CD 102A 2007/356-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 29 da rúa do Franco da cidade de Santiago de Compostela

Martínez Casal, José R.

CD 102A 2007/357-0

Prospección arqueolóxica do ámbito do Plan de sectorización do parque empresarial de Outeiro de Rei (Lugo). 8ª fase

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2007/358-0

Prospección arqueolóxica nas parroquias de Guillamil e Sabariz (Rairiz de Veiga, Ourense)

Dorribo Cao, José Rafael

CD 102A 2007/359-0

Control e seguimento arqueolóxico do proxecto de Parque Eólico Serra do Páramo (Sarria, O Páramo, Paradela, Lugo)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2007/360-0

Prospección arqueolóxica para o EIA da ZCP Suegos (Pol, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2007/361-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no apoio nº 7 da liña de alta tensión 132 kV SC sub. PE O Vieiro-sub. Celanova (Celanova e Verea, Ourense)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2007/362-0

Control e seguimento da liña de alta tensión 132 kV ap. nº 22 liña de alta tensión sub. Mondoñedo á sub. Meira-sub. PE Sasdónigas e sub. Estelo (Mondoñedo)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2007/363-0

FF.CC. Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Vilagarcía de Arousa-Padrón. Viaduto sobre o río Ulla. Prospección arqueolóxica intensiva

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/364-0

Conexión da autovía A-57 coa rede arterial de Vigo e acceso ao aeroporto de Peinador. Prospección arqueolóxica. Estudo informativo

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2007/365-0

FF.CC. Eixe Atlántico de Alta Velocidade.Treito Cerceda-Meirama. Control e seguimento (2º)

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2007/366-0

Subministración de gas natural en APA á empresa Financiera Maderera, S.A. (Pontecesures, Pontevedra). Control e seguimento.

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2007/367-0

Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 33 da rúa Nova da cidade de Lugo

Fernández Sánchez, Mª Luz

CD 102A 2007/368-0

Prospección e control arqueolóxicos das obras de peche e implantación de pastos no MUMC Masgalán de Abaixo, Aciveiro, Forcarei

López Cordeiro, María del Mar

CD 102A 2007/369-0

Control arqueolóxico das obras de construción dun edificio no soar nº 69 da r/ Progreso (Portonovo, Sanxenxo) Veiga López, Nieves

CD 102A 2007/370-0

Escavación dos castros do Neixón. Campaña de 2007 (Boiro)

González Pérez, Leonardo

CD 102A 2007/371-0

Prospección arqueolóxica do Plan parcial sector 3. R-1. Lugar da Xesteira (Coirós, AC)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2007/372-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 13 da r/ Porta da Pena da cidade de Santiago de Compostela Martínez Casal, José R.

CD 102A 2007/373-0

Intervención arqueolóxica no túmulo do Monte Vixiador en Candeán (Vigo, Pontevedra)

CD 102A 2007/374-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 4 da rúa Capitán Troncoso da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/375-0

Control arqueolóxico de remoción de terras das obras de urbanización da UA3 San Lázaro (Noia, A Coruña)

Pérez Mato, Manuela C.

CD 102A 2007/376-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 8 da rúa Fonte de San Antonio da cidade de Santiago de Compostela

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2007/377-0

Control arqueolóxico da remoción de entullos procedente do xacemento de punta Atalaia (San Cibrao, Cervo)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2007/378-0

Control arqueolóxico das obras de retirada de verteduras industriais nunha parcela do polígono industrial de Arbo (Pontevedra)

Pereira Muñoz, Rosa

CD 102A 2007/379-0

Sondaxes mecánicas previas nas parcelas 60, 62, 63. Polígono 5 de Parada (Barro, Pontevedra)

Lourdes López Martínez

- 278 -

Vázquez Collazo, Santiago

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/380-0

Control arqueolóxico da rede de distribución de gas canalizado na rúa Canido de Vigo (Pontevedra)

López Taboada, Mª Angeles

CD 102A 2007/381-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación do edificio nº 25 da rúa Real da cidade de Pontevedra

Méndez Santiago, Paula

CD 102A 2007/382-0

Control arqueolóxico das obras de urbanización da parcela da escola O Coto- Torrón, en Petelos (Mos, Pontevedra)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2007/383-0

Control arqueolóxico da rede de distribución de gas canalizado na rúa Arquitecto Cominges da cidade de Vigo Gorgoso López, Jesús A.

CD 102A 2007/384-0

Control arqueolóxico das obras de construción da sede do Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia na rúa Dr. Cadaval da cidade de Vigo

Luaces Anca, Javier Francisco

CD 102A 2007/385-0

Escavación arqueolóxica en área no soar do inmoble Cidade de Viveiro, no barrio de Recatelo

Cristóbal Rodríguez, Rafael

CD 102A 2007/386-0

Prospección arqueolóxica para avaliación de impacto cultural do proxecto de construción do novo cemiterio no lugar de Corzón (Mazaricos, A Coruña)

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2007/387-0

Sondaxe arqueolóxica na cova de Valdavara (concello de Becerreá, Lugo), dentro do proxecto de investigación Ocupacións humanas durante o Plistoceno da bacía media do Miño

Vaquero Rodríguez, Manuel

CD 102A 2007/388-0

Intervención arqueolóxica (control e escavación) vinculada á construción dun muro de contención na r/ Serra, situado en fronte do novo edificio do Museo de Pontevedra

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2007/389-0

Escavación arqueolóxica no castro de Viladonga (Castro de Rei, Lugo)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2007/390-0

Control arqueolóxico das obras de urbanización e pavimentación da rúa San Miguel (3ª fase), no conxunto histórico de Ribadeo (Lugo)

Fernández Quiza, Rosa Susana

CD 102A 2007/391-0

Prospección arqueolóxica para estudo de avaliación do impacto sobre o patrimonio cultural. Autovía A-56 Ourense-Lugo: treito: enlace Chantada norte - Taboada

Rodríguez Cifuentes, Miguel

CD 102A 2007/392-0

Proxecto de control e seguimento arqueolóxico. Autovía do Cantábrico (A-8). Treito: As Touzas-Castromaior. Lugo

Mosquera Souto, María Elena

CD 102A 2007/393-0

Control arqueolóxico das obras de canalización das obras de rede de gas natural e acometidas individuais. Plan especial de Cambados. Anualidade 2007

Calo Ramos, Nuria

CD 102A 2007/394-0

Control arqueolóxico das obras de reparación e mantemento da estación base de telefonía móbil O Facho (A Guarda, Pontevedra)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2007/395-0

Control arqueolóxico da limpeza e documentación de perfís das obras de explanación do terreo, horta e xardín no inmoble nº 23 da rúa Bispo Lago (Tui, Pontevedra)

Prieto Robles, María Soledad

CD 102A 2007/396-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 14 da rúa Parrote da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/397-0

Autovía do Cantábrico (A-8). Treito: As Touzas-Castromaior. Novo túmulo de Martiñán e túmulos de Martiñán (GA27065062/063) (Vilalba, Lugo). Sondaxes.

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2007/398-0

Convenio para a realización dunha escavación e consolidación arqueolóxica no xacemento de Castromao. Campaña de 2007

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2007/399-0

Control arqueolóxico do acondicionamento de predios, eliminación accidentes naturais na zona de concentración parcelaria de Monte do Val do Vea. 1ª fase (A Estrada, Pontevedra)

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2007/400-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas previas á ampliación da Escola Infantil Municipal de Allariz, na confluencia das rúas Emilia Pardo Bazán e Hospital

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2007/401-0

Traballos de limpeza e documentación dos petróglifos de Monte Tetón.

Torres Bravo, Victoria C.

CD 102A 2007/402-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 88 da rúa de Sar

Fernández Rivas, Mª Jesús

CD 102A 2007/403-0

Control arqueolóxico de LMT, CT e RBT no lugar de Cova, Borrifans (Mesía e Cesuras)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2007/404-0

Control arqueolóxico de canalización da LMTS e RBTS na rúa López de Neira nº 42 e rúa de Don Bosco da cidade de Vigo

Luaces Anca, Javier Francisco

CD 102A 2007/405-0

Acondicionamento e mellora da estrada Vilarchao-A Peroxa. Treito: Vilarchao-Ponte da Barra (Coles, Ourense). Prospección. Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/406-0

Sondaxes mecánicas para as obras de construción de vivenda unifamiliar en Lores (Meaño, Pontevedra)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2007/407-0

Sondaxes valorativas previas á construción dunha piscina no lugar de Pedreda, Iria Flavia, Padrón (A Coruña)

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2007/408-0

Sondaxes arqueolóxicas no lugar do Pazo (Salcedo, Pontevedra)

Rodríguez Martínez, Rafael

CD 102A 2007/409-0

Sondaxes arqueolóxicas na rúa Xeneral Franco, 5, Padrón (A Coruña)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2007/410-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 87 da rúa de Sar da cidade de Santiago de Compostela

Fernández Rivas, Mª Jesús

CD 102A 2007/411-0

Sondaxes arqueolóxicas en San Mamede, 13, Quintela de Velle, Ourense

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2007/412-0

Sondaxes arqueolóxicas previas á construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de Cristelos de Abaixo, Barrantes, Tomiño (Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2007/413-0

Control arqueolóxico das obras de instalación da LMTS, CT e RBT nos lugares do Pazo e O Castro (Oza dos Ríos, A Coruña)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2007/414-0

Control arqueolóxico das obras de construción dun edificio no nº 10 da r/ San Francisco (Betanzos, A Coruña)

Cano Pan, Juan Antonio

CD 102A 2007/415-0

Control arqueolóxico das obras de reforma no edificio nº 10 da rúa Igrexa, esquina nº 40 da rúa Real (Pontedeume, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/416-0

Control arqueolóxico dunhas obras de reforma dunha LMTS no núcleo na vila de Betanzos (A Coruña)

Pena Basso, Simón

CD 102A 2007/417-0

Rescate do sepulcro mudéxar do Bispo Frei Pedro López de Aguiar (1349-1390) na igrexa do convento de Santo Domingo de Lugo

Rodríguez Colmenero, Antonio

- 279 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/418-0

Prospección arqueolóxica intensiva e estudo de impacto das obras da granxa integral de cultivo de peixes planos en Xandriña, Camelle, Camariñas

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2007/419-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 8 da praza do Campo da cidade de Lugo

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2007/420-0

Prospección arqueolóxica intensiva e estudo do impacto das obras da granxa integral de cultivo de peixes planos en cabo Cee, Corcubión

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2007/421-0

Escavación arqueolóxica no campamento romano de Aquis Querquernis. Campaña de 2007 (Bande)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/422-0

Control e seguimento arqueolóxico da liña de alta tensión 132 kV ST O Vieiro-ST Celanova (Ourense)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2007/423-0

Cont. e seguimento arqueolóxico do mantemento e reparación de lousados no marco do programa Iniciativas para a conservación dos pavimentos históricos de Compostela

González Vila, María Goretti

CD 102A 2007/424-0

Control arqueolóxico das obras de construción dunha vivenda nos Campos (Santa Cruz de Arrabaldo, Ourense) Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2007/425-0

Sondaxes mecánicas previas no soar nº 4 da r/ Marqués de Alcedo-travesía Marqués de Alcedo, Vigo

Veiga López, Nieves

CD 102A 2007/426-0

Control arqueolóxico das obras de construción dunha vivenda unifamiliar no lugar de Nemeño (Ponteceso, A Coruña)

Ballesteros Arias, Paula

CD 102A 2007/427-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 95 da rolda da Muralla da cidade de Lugo

Pereiras Magariños, Beatriz

CD 102A 2007/428-0

Sondaxes valorativas nunha parcela no contorno da rúa do Faro de San Cibrao, xacemento de punta Atalaia (edificio de 32 vivendas)

Sinde Vázquez, Alexandre

CD 102A 2007/429-0

Sondaxes valorativas nunha parcela en solo urbano, no contorno do xacemento de punta Atalaia e rúa do Faro de San Cibrao, Cervo, Lugo (edificio 26 VI)

Castro Vigo, Eva

CD 102A 2007/430-0

Control arqueolóxico das obras dunha foxa dunha explotación gandeira en Carantoña (Miño)

Martínez López, Mª Carmen

CD 102A 2007/431-0

Prospección arqueolóxica da liña de alta tensión 220 kV sub.Tivo- sub.Cambados (Cambados, Vilanova de Arousa, Vilagarcía de Arousa, Portas e Caldas de Reis, Pontevedra)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2007/432-0

Prospección para o estudo de avaliación de impacto sobre o PC do proxecto de explotación recursos sección A) canteira ‘La Esperanza’ (Begonte, Lugo)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2007/433-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 42 da rúa Tinaría (UE 151204) da cidade de Lugo

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2007/434-0

Control arqueolóxico e seguimento de obra de apertura do camiño modificación na CP Couso (Coristanco, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/435-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de construción do parque eólico do Vieiro (Bande e Verea, Ourense)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2007/436-0

Prospección arqueolóxica da ZCP Estelo-Nosa Señora dos Remedios (Mondoñedo, Lugo)

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2007/437-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto ambiental da ZCP Riomol (Castroverde, Lugo)

Fernández Sánchez, Mª Luz

CD 102A 2007/438-0

Control e seguimento arqueolóxico do acondicionamento de predios e construción de camiños secundarios na zona de concentración parcelaria de Meis (San Salvador) (Meis, Pontevedra)

Mosquera Souto, Mª Elena

CD 102A 2007/439-0

Proxecto para o estudo do comportamento morfodinámico da ría de Foz e estabilizar a praia de Altar, T.M. Barreiros. Prospección arqueolóxica

Alamar Bonet, Yolanda

CD 102A 2007/440-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 13 da rúa das Casas Reais da cidade de Santiago de Compostela

Fernández Rivas, Mª Jesús

CD 102A 2007/441-0

Contorno do xacemento da igrexa (GA36002008) (Santa María de Curro, Barro, Pontevedra). Sondaxes arqueolóxicas avaliativas.

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2007/442-0

Desdobramento da vía rápida da Barbanza. (VRG-1.1). Contorno da mámoa de Espiñeira (Boiro, A Coruña) (GA15011028). Sondaxes avaliativas

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2007/443-0

Autoestrada do Val Miñor AG-57. Ramais de enlace de Sabarís, A Ramallosa e Nigrán. Glorieta de Nigrán. Prospección arqueolóxica.

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2007/444-0

Control arqueolóxico das obras de proxecto básico de reconstrución do pazo de Sober (Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/445-0

Control arqueolóxico das obras nos soares nº 160 e 162 da rúa Orzán da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/446-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos soares nº 8 e 10 da rúa Barreira e nº 5 da rúa San Nicolás da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/447-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no ámbito da illa nº 3 da UA nº 2 de Atios (Valdoviño, A Coruña)

Méndez Fernández, Fidel

CD 102A 2007/448-0

Prospección arqueolóxica para a catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Chantada, Lugo

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/449-0

Levantamento topográfico, limpeza e delimitación de estruturas no contorno da ermida de San Guillerme (Fisterra, A Coruña)

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2007/450-0

Control arqueolóxico da reparación dos danos de incendios forestais no monte veciñal mancomún de Carbelledo (Cotobade, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2007/451-0

Control arqueolóxico de subministración de LMTS e RBTS ao soar nº 17 da r/ Marqués de Valterra da cidade de Vigo

Gorgoso López, Jesús Avelino

CD 102A 2007/452-0

FF.CC. Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: O Porriño-fronteira portuguesa. Estudo Informativo. Prospección arqueolóxica.

Juana Calle Pardo

CD 102A 2007/453-0

Sondaxes arqueolóxicas no castro da Ourela, A. Xurxo de Augasantas, Palas de Rei (Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/454-0

Campaña de escavación arqueolóxica 2007 no Castrolandín, Cuntis, Pontevedra

Otero Vilariño, Carlos

- 280 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/455-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de construción Parque Eólico Couto de San Sebastián (A Estrada e Silleda, Pontevedra)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2007/456-0

Estudo informativo do proxecto de liña de altas prestacións a Galicia. Treito: Ourense-Vigo. Prospección arqueolóxica.

Sánchez-Capilla Arroyo, Luz

CD 102A 2007/457-0

Sondaxes valorativas previas á reconstrución da Casa do Vinculeiro, O Castro, Vilouzás, Paderne (A Coruña)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2007/458-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no xacemento Coto das Sombriñas

Méndez Fernández, Fidel

CD 102A 2007/459-0

Peche do xacemento de Chan do Cereixo

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2007/460-0

Control arqueolóxico dos traballos de limpeza, roza e mantemento no castro de San Cibrán de Lás (Punxín, Ourense)

Pérez López, David

CD 102A 2007/461-0

Control arqueolóxico das obras de pavimentación e dotación de servizos urbanos en catro rúas do conxunto histórico de Castro Caldelas (Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/462-0

Control arqueolóxico da reforma de vivenda unifamiliar en San Mamede de Velle (Ourense)

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2007/463-0

Control arqueolóxico de liñas de ATS e MTS á subestación do Castro, na cidade de Vigo (Pontevedra)

Iglesias Darriba, Mª Jesús

CD 102A 2007/464-0

Prospección arqueolóxica extensiva no marco da delimitación de xacementos arqueolóxicos no concello de Dozón (Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2007/465-0

Control arqueolóxico da limpeza, roza e mantemento do castro de San Cibrao de Lás (San Amaro, Ourense)

Gil Vázquez, Helena

CD 102A 2007/466-0

Control arqueolóxico e corrección do impacto do proxecto liña de alta tensión 132 kV sub. Santa Mariña-sub. porto exterior de Ferrol (Ferrol, A Coruña)

César Vila, Mario

CD 102A 2007/467-0

Control arqueolóxico das obras de execución da rota de sendeirismo cultural no concello de Amoeiro

Varela Barrios, Mª Cristina

CD 102A 2007/468-0

Control arqueolóxico de remoción de terras do oco de ascensor no inmoble nº 14 da rúa Bolaño Ribadeneira da cidade de Lugo

Hervés Raigoso, Francisco Manuel

CD 102A 2007/469-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento para local de hostalaría na rúa Miño nº 34 (U.E. 150526) da cidade de Lugo Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/470-0

Control arqueolóxico para a reurbanización da antiga calzada real Calzada do Sar, Santiago de Compostela

Pérez Mato, Manuela C.

CD 102A 2007/471-0

Sondaxe arqueolóxica na Cova do Xato (Noceda, Folgoso do Courel) e prospección arqueolóxica nas cavidades do concello de Folgoso do Courel

Rodríguez Álvarez, Xosé Pedro

CD 102A 2007/472-0

Nova liña de alta velocidade: Ourense-Monforte de Lemos-Lugo. Variante da Pobra de San Xiao. Control e seguimento.

Méndez Vázquez, Daniel

CD 102A 2007/473-0

Vía de alta capacidade da Costa Norte.Variante de Ortigueira. Prospección arqueolóxica intensiva.

Doval Galán, José Fco.

CD 102A 2007/474-0

Avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural da rede de camiños secundarios na ZCP de Saiar (Caldas de Reis, Pontevedra)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/475-0

Control arqueolóxico no patio de Poniente de Herrería no arsenal da Armada de Ferrol

Ramil González, Emilio

CD 102A 2007/476-0

Control arqueolóxico da rede de saneamento de Cernadela, parroquia de Riofrío (Mondariz, Pontevedra)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2007/477-0

Control arqueolóxico nas obras complementarias das illas de San Simón e Santo Antonio (Redondela, Pontevedra)

Luaces Anca, Javier Francisco

CD 102A 2007/478-0

Prospección arqueolóxica da canteira de calizas Casal (Lourenzá, Lugo)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/479-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nas parcelas B-39, B-40 e A-6, sitas no SUP 7, sector 1. Plan parcial Saa, Camposancos (A Guarda)

Fernández Rivas, María Jesús

CD 102A 2007/480-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas na parcela B-43 no SUP 7. Sector 1 do Plan parcial de Saa, Camposancos (A Guarda)

Fernández Rivas, María Jesús

CD 102A 2007/481-0

Prospección arqueolóxica do concello de Curtis (A Coruña)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2007/482-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural da liña de alta tensión Tivo-San Xurxo

Lestón Gómez, Manuel

CD 102A 2007/483-0

Avaliación de Impacto sobre os BB.CC do proxecto de construción dun depósito de residuos non perigosos (A Rúa, Ourense)

César Vila, Mario

CD 102A 2007/484-0

Control arqueolóxico das obras de pavimentación das rúas Piñeiro, Penedo e Bispo Maceda, Tui (Pontevedra)

Prieto Robles, María Soledad

CD 102A 2007/485-0

Sondaxes mecánicas previas nunha parcela situada no lugar do Castriño (Castrelo, Cambados, Pontevedra)

Rodríguez Pérez Herminia

CD 102A 2007/486-0

Conservación e mantemento das zonas arqueolóxicas do castro de Elviña (A Coruña)

Bello Diéguez, Xosé María

CD 102A 2007/487-0

Prospección arqueolóxica para EIA da ZCP de Guilfrei (Becerreá, Lugo)

Soto Arias, Purificación

CD 102A 2007/488-0

Catalogación e delimitación dos xacementos arqueolóxicos do concello de Santiso (A Coruña)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2007/489-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto da plataforma loxística, empresarial e portuaria de Ferrol (A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/490-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural do parque eólico singular de Arteixo (A Coruña)

López Cordeiro, María del Mar

CD 102A 2007/491-0

Prospección arqueolóxica superficial intensiva para o EEA do aproveitamento das balsas dunha antiga mina de ferro (Vilalba, Lugo)

Vázquez Liz, Pablo

CD 102A 2007/492-0

Control arqueolóxico das obras de canalización de gas en Moaña. Tramo afectado polo castro do Rosal

Iglesias Darriba, Mª. Jesús

CD 102A 2007/493-0

Control arqueolóxico do subministración de LMTS, CT e RBTS na avenida Alcalde Portanet da cidade de Vigo

Gorgoso López, Jesús A.

- 281 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/494-0

Control arqueolóxico das obras de canalización do cable na rúa Fernando Lago Olano da cidade de Vigo

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2007/495-0

Sondaxes mecánicas no cebadoiro porcino Lama de Mena, Negrelos (Rodeiro, Pontevedra)

Teira Brión, Andrés

CD 102A 2007/496-0

Control arqueolóxico das obras de construción nunha vivenda unifamiliar no lugar de Forxao (Moeche, A Coruña)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2007/497-0

Prospección arqueolóxica do concello de Carral: traballos de localización e delimitación planimétrica

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2007/498-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento do xacemento arqueolóxico de Adro Vello, San Vicente do Mar, O Grove (Pontevedra)

Castro Carrera, Juan Carlos

CD 102A 2007/499-0

Escavación arqueolóxica en área e control arqueolóxico para a construción dun centro residencial en Castro, Nabás, Priegue (Nigrán, Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2007/500-0

Escavación arqueolóxica e consolidación no xacemento de Castelo da Lúa (Rianxo)

CD 102A 2007/501-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas nos predios situados na rúa Lobariñas nº 23 e Emilia Pardo Bazán nº 5 (Allariz, Ourense)

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2007/502-0

Autovía do Cantábrico (A-8). Treito: Mondoñedo- Lourenzá. Control e seguimento

Castro Vigo, Eva

CD 102A 2007/503-0

Control arqueolóxico para gabias perimetrais na igrexa de San Martiño de Lousada, Samos, Lugo

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2007/504-0

Sondaxes mecánicas nunha parcela sita no lugar de Mourelos, Noalla (Sanxenxo, Pontevedra)

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2007/505-0

Prospección arqueolóxica superficial da mancomunidade de montes da Ponte Irixo, Irixo de Arriba e Vila (O Irixo, Ourense)

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2007/506-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas previas á execución das obras de rehabilitación. No inmoble nº 18 da rúa Santo Agostiño, praza do Convento (Pontedeume, A Coruña)

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2007/507-0

Localización e delimitación dos xacementos do concello de San Sadurniño (A Coruña)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2007/508-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 9 da praza de San Miguel da cidade de Santiago de Compostela

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2007/509-0

Intervención arqueolóxica para campo de traballo, campaña 2007 no castro de Formigueiros

Meijide Cameselle, Gonzalo

CD 102A 2007/510-0

Control de remoción de terras para unhas gabias perimetrais na igrexa da Virxe do Camiño (Muros, A Coruña)

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2007/511-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 8 da rúa da Lúa da cidade de Ourense

Nieto Muñiz, Eduardo-Breogán

CD 102A 2007/512-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas da rede de distribución de gas no contorno da praza de Saco e Arce da cidade de Ourense.

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2007/513-0

Acondicionamento da estrada LU-115. Outeiro de Rei-N-VI, Castro, (Lugo). (Clave: LU/02/018.01). Xacemento de Peneiro (GA27039069). Sondaxes.

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2007/514-0

Vieiro de conexión da V.R.G. Cambados-Vilagarcía de Arousa co novo acceso ao porto de Vilagarcía de Arousa. Control e seguimento. (Clave: PO/04/017.1). Piay Augusto, Diego

CD 102A 2007/515-0

Escavación arqueolóxica en área nas inmediacións do Centro de Interpretación e Documentación da Arte Rupestre (Campo Lameiro, Pontevedra)

CD 102A 2007/516-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 20-22 da rúa Pizarro da cidade de Ourense

CD 102A 2007/517-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no edificio nº 7 da rúa Juan de Austria da cidade de Ourense

Méndez Fernández, Fidel Rodríguez Cao, Celso Orero Grandal, Luis

CD 102A 2007/518-0

Autovía do Cantábrico (A-8). Treito: As Touzas-Castromaior. Sondaxes xacemento de Casanova (GA27001016) (Abadín, Lugo).

CD 102A 2007/519-0

Control arqueolóxico das obras no soar nº 6 da rúa Ferrador da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/520-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 13 da rúa estreita de Santo André da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/521-0

Control arqueolóxico das obras de construción dun edificio na parcela nº 6, APM2-01, no lugar do Milladoiro, (Ames, A Coruña)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2007/522-0

Acondicionamento da estrada LU-115. Outeiro de Rei-N-VI, Castro (Lugo). (Clave: LU/02/018.01). Rozas do Tumbo. Estudo xeoarqueolóxico e sondaxes.

Cano Pan, Juan Antonio

CD 102A 2007/523-0

Área de servizo. Autovía do noroeste A-6 p.q. 558+000. (Coirós, A Coruña). Control e seguimento.

Nogueira Ríos, Santiago

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/524-0

Proxecto de construción. Instalacións para a náutica recreativa no porto de Combarro (Poio, Pontevedra). Control e seguimento arqueolóxico.

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2007/525-0

FF.CC. Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Pontevedra-Vigo. Subtreito: Soutomaior-Vilaboa. Control e seguimento.

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2007/526-0

Sondaxe arqueolóxica valorativa no inmoble nº 33 da r/ Nova da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña) Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2007/527-0

Escavación arqueolóxica en área da Medorra nº 11 do monte de Santa Mariña, do Plan de sectorización CC11ª fase (Outeiro de Rei, Lugo)

CD 102A 2007/528-0

Consolidación arqueolóxica e limpeza biolóxica no castro de Viladonga. Campaña 2007.

Ramil González, Emilio

CD 102A 2007/529-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 34 da rúa Liberdade da cidade de Ourense

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2007/530-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar nº 4 da rúa Alexandre Bóveda, esquina rúa Castelao en Allariz (Ourense)

Varela Barrios, Mª Cristina

CD 102A 2007/531-0

Sondaxes arqueolóxicas e control para a instalación de contedores subterráneos no ámbito do PEPRI da Coruña. Terceira fase.

Muíño Maneiro, José Ángel

- 282 -

Vázquez Liz, Pablo

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/532-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación na Casa Grande, no lugar de Donín (Paderne, A Coruña)

Ramil González, Emilio

CD 102A 2007/533-0

Intervención arqueolóxica (sondaxes e control arqueolóxico) das obras de rehabilitación para salón de banquetes do pazo de Amarante (Antas de Ulla)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2007/534-0

Conservación e posta en valor dos restos arqueolóxicos dun treito da muralla medieval da cidade histórica da Coruña, no soar nº 8 da rúa San Carlos

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2007/535-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 37 da r/ de San Pedro da cidade de Santiago de Compostela

Martínez Casal, José R.

CD 102A 2007/536-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar nº 13 da rúa Santo Domingo da cidade de Ourense

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2007/537-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación no soar nº 5 da rúa Travesía Progreso de Betanzos (A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/538-0

Control arqueolóxico das obras de construción dun galpón no lugar de Cesuras (Cesuras, A Coruña)

Doval Galán, José Fco.

CD 102A 2007/539-0

Control arqueolóxico da instalación de contedores subterráneos na rúa Colón (Celanova, Ourense)

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2007/540-0

Control arqueolóxico de instalación subterránea de baixa tensión na praza Maior de Celanova (Ourense)

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2007/541-0

Control arqueolóxico das obras de abastecemento de auga aos núcleos de Augas Santas e Carou (Cotobade, Pontevedra)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2007/542-0

Corredor N-NO de alta velocidade. Treito: Lalín (Baxán)- Lalín (Anzo). Penedo da Edra (Lalín, Pontevedra). Escavación.

López García, Juan Carlos

CD 102A 2007/543-0

Control e seguimento arqueolóxico de LMTS, CT e RBT en Anxeriz, Sixto e Coto (Friol, Lugo)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2007/544-0

Control e seguimento arqueolóxico de LMTS, CT e RBT en Penas (Monterroso, Lugo)

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2007/545-0

Sondaxes e retirada preventiva de restos arqueolóxicos en punta Restelos (Fisterra)

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD 102A 2007/546-0

Control arqueolóxico das obras de restauración de recintos, baluartes e cortinas no castelo de Monterrei

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2007/547-0

Escavación e consolidación arqueolóxica no castro de Borneiro. Ano 2007

López González, Luis Fco.

CD 102A 2007/548-0

Sondaxes arqueolóxicas na ermida de San Guillerme (Fisterra, A Coruña)

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2007/549-0

Escavación e consolidación arqueolóxica no castro de San Cibrao de Las (Punxín, Ourense)

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2007/550-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación no inmoble nº 1 da rúa Real da cidade de Pontevedra

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2007/551-0

FF.CC. Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Vigo - Das Maceiras. Control e seguimento.

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2007/552-0

Documentación e rexistro da estación rupestre de Laxe das Rodas (Muros, A Coruña)

Franco Fernández, Manuel

CD 102A 2007/553-0

Acondicionamento do contorno da estación rupestre de Cova da Bruxa (Muros, A Coruña)

Franco Fernández, Manuel

CD 102A 2007/554-0

Sondaxes mecánicas valorativas no inmoble nº 2-3 da pza. de Compostela, Vigo (sector occidental)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2007/555-0

Autovía do Cantábrico (A-8). Treito: Castromaior - Abadín. Control e seguimento.

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2007/556-0

Consolidación no castro grande do Neixón (Boiro, A Coruña)

Leonardo González Pérez

CD 102A 2007/557-0

Autovía A-76, treito Ponferrada-Ourense. (Clave: EI1-E-177). Estudo Informativo. Prospección arqueolóxica.

López García, Juan Carlos

CD 102A 2007/558-0

FF.CC. Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Pontevedra-Vigo. Subtreito: Redondela- Soutomaior. Control e seguimento.

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2007/559-0

Escavación arqueolóxica no castelo de Fontán (Sada, A Coruña)

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2007/560-0

Control arqueolóxico de remoción de terras no inmoble nº 7 da travesía do Miño da cidade de Lugo

Hervés Raigoso, Fco. M.

CD 102A 2007/561-0

Escavación e consolidación arqueolóxica no campamento romano de Cidadela (Sobrado dos Monxes, A Coruña) Campaña de 2007

Ramil González, Emilio

CD 102A 2007/562-0

Limpeza e sondaxes mecánicas no Monte da Croa complementario ao EIC previo á execución do Parque Eólico Muxía I (Muxía, A Coruña)

Álvarez García, María del Carmen

CD 102A 2007/563-0

Control arqueolóxico das obras de infraestruturas na rúa Valera Silvari, praza do Mercado e rúa Mercado da cidade da Coruña

Castro Paredes, Inmaculada

CD 102A 2007/564-0

Intervención arqueolóxica para a instalación de contedores subterráneos no ámbito do PEPRI Cidade Vella e Peixaría da Coruña- 4ª fase

Muíño Maneiro, José Ángel

CD 102A 2007/565-0

Control arqueolóxico da construción dunha liña eléctrica para subministración á parcela nº 1 do polígono industrial de Coirós.

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2007/566-0

Control arqueolóxico mediante sondaxes mecánicas das obras de rehabilitación da Casa María Carbajal e do axardinamento do soar nº 17 da rúa Ventura Misa (Baiona, Pontevedra)

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2007/567-0

Control e seguimento arqueolóxico da obra: acondicionamento de predios e execución de camiños secundarios na ZCP de Saiar, Caldas de Reis, Pontevedra

Alvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/568-0

Control arqueolóxico das sondaxes xeotécnicas do aparcadoiro de Policarpo Sanz, na cidade de Vigo (Pontevedra)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2007/569-0

Localización e delimitación dos xacementos arqueolóxicos do concello de Val do Dubra (A Coruña)

Fernández Pintos, Mª Pilar

CD 102A 2007/570-0

Intervención arqueolóxica de contedores subterráneos no PEPRI da cidade da Coruña. 5ª fase

Castro Paredes, Inmaculada

CD 102A 2007/571-0

Control arqueolóxico no soar nº 31 da rúa San Xoán da cidade da Coruña

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2007/572-0

Prospección arqueolóxica cara á delimitación e declaración de BIC de petróglifos situados na provincia de Pontevedra

Santos Estévez, Manuel

- 283 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/573-0

Escavación en área nun terreo no cal se vai construír un edificio de 26 vivendas na rúa Calvo Sotelo de Padrón, A Coruña Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2007/574-0

Avaliación arqueolóxica do proxecto de urbanización da unidade de actuación URME, 2, Bordel, Padrón, A Coruña

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2007/575-0

Prospección para o estudo de avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural da concesión mineira Frades 6.705.2.1 (Mesía, A Coruña)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2007/576-0

Prospección arqueolóxica para o EIC do pase a concesión do P.I. Montevilas nº 2887 fracc. 2ª (Gondomar, Pontevedra)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2007/577-0

Prospección arqueolóxica da LE 400 kV Boimente-Pesoz (Lugo e Asturias)

Menéndez Granda, Alfonso

CD 102A 2007/578-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto cultural da central hidroeléctrica de Moura, no río Sil (Nogueira de Ramuín, Ourense)

Álvarez García, María del Carmen

CD 102A 2007/579-0

Prospección para o EIC do proxecto de aproveitamento hidroeléctrico de bombeo Santa Cristina, no río Sil (Parada de Sil, Ourense)

Álvarez García, María del Carmen

CD 102A 2007/580-0

Prospección arqueolóxica para o EIC da LE de conexión do AH de bombeo Santa Cristina (Parada de Sil e Montederramo, Ourense)

Álvarez García, María del Carmen

CD 102A 2007/581-0

Rexistro dos petróglifos de Alto de Sobreiras. Parque Eólico Ampliación Monte Xiabre (Vilagarcía de Arousa e Catoira, Pontevedra)

Seoane Veiga, Yolanda

CD 102A 2007/582-0

Sondaxes mecánicas de corte vacún en Filgueira (Lalín)

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2007/583-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto sobre o PC do parque eólico de Neda (Abadín e A Pastoriza, Lugo)

Chao Álvarez, Francisco Javier

CD 102A 2007/584-0

Prospección arqueolóxica do proxecto de explotación canteira Monte Darca (Mondoñedo, Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/585-0

Control e seguimento arqueolóxico da liña de alta tensión 66 kV sub. PE Casa- Montouto- sub. Sidegasa (Aranga e Curtis, A Coruña e Guitiriz, Lugo)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2007/586-0

Prospección arqueolóxica para a EIC do LMT Cervantes- Navia (Lugo)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2007/587-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras do parque empresarial de Muros (A Coruña)

Doval Galán, José Fco.

CD 102A 2007/588-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto sobre o PC ampliación parque eólico de Paradela (Lugo)

Ballesteros Arias, Paula

CD 102A 2007/589-0

Prospección arqueolóxica para o EIC do pase a concesión do P.I. Corvos fracc. 2ª nº 3010-2 (Mondariz, Pontevedra)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2007/590-0

Prospección e sondaxes arqueolóxicas valorativas na explotación aurífera romana da Igrexa (As Neves, Pontevedra). PLISAN

Santiago Ferrer Sierra

CD 102A 2007/591-0

Prospección arqueolóxica da liña de alta tensión 66 kV sub. Paizás- sub. A Estrada (Silleda e A Estrada, Pontevedra)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2007/592-0

Limpeza no castro de Santa María de Castro (Cervantes, Lugo)

López Marcos, Miguel Á.

CD 102A 2007/593-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 2 da pza. Celso García de la Riega da cidade de Pontevedra

Iglesias Darriba, Mª Jesús

CD 102A 2007/594-0

Control arqueolóxico do edificio dos xulgados en Padrón (A Coruña)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2007/595-0

Intervención arqueolóxica. Fase I-2007. Eliminación de recheos no castelo de Sarmiento, en Ribadavia (Ourense)

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2007/595-0

Fase I- 2007. Intervención arqueolóxica. Fase I- 2007. Eliminación de recheos de terrazas exteriores e alxibe no Castelo dos Sarmiento en Ribadavia

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2007/596-0

Limpeza e reescavación no conxunto arqueolóxico-natural de Santomé

Rodríguez González, Xulio

CD 102A 2007/597-0

Control arqueolóxico obras de construción dun novo vieiro de acceso a Reganosa

Cabrejas Domínguez, Mª Elena

CD 102A 2007/598-0

Gasoduto de transporte básico á Comarca do Barbanza. Estudo impacto cultural. Prospección arqueolóxica

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2007/599-0

Escavación arqueolóxica en área na vila romana de Toralla (Vigo)

Pérez Losada, Fermín

CD 102A 2007/600-0

Prospección arqueolóxica subacuática xeofísica do estreito de Rande (ría de Vigo, Pontevedra)

Luaces Anca, Javier Fco.

CD 102A 2007/601-0

Prospección arqueolóxica subacuática na enseada de San Simón (ría de Vigo, Pontevedra)

Luaces Anca, Javier Fco.

CD 102A 2007/602-0

Control arqueolóxico da remoción de terras a realizar na igrexa de San Lourenzo de Sasdónigas, Mondoñedo, Lugo

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2007/603-0

Conservación de cinco estruturas do Monte Santa Tegra, A Guarda

Torres Bravo, Victoria C.

CD 102A 2007/604-0

Control arqueolóxico de remoción de terras no parque da praza de España, e rúas Dionisio Gamallo, Cierros e Rinconada de San Francisco (Ribadeo, Lugo)

Hervés Raigoso, Francisco Manuel

CD 102A 2007/605-0

Prospección arqueolóxica cara á delimitación e declaración de BIC de xacementos castrexos na Comunidade Autónoma de Galicia

López González, Luis Francisco

CD 102A 2007/606-0

Desdobramento da vía rápida da Barbanza. (VRG-1.1) mámoa de Espiñeira (Boiro, A Coruña) (GA15011028). Sondaxes avaliativas. 2ª FASE

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2007/607-0

Control arqueolóxico da ampliación do cemiterio parroquial de Bandoxa, Oza dos Ríos

Chao Álvarez, Francisco J.

CD 102A 2007/608-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais nos números 12 e 14 da rúa Real (Marín, Pontevedra)

Velázquez Turnes Eduardo

CD 102A 2007/609-0

Prospección arqueolóxica da rede de camiños rurais da ZCP Anxeles, Calvente, Pasarelos e Marzoa II, (Oroso, A Coruña).

Morchón Viñas, Javier

- 284 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/610-0

Control arqueolóxico de remoción de terras do oco do ascensor e gabias de saneamento na rúa de San Pedro nº 7 da cidade de Lugo

Fernández Sánchez, María Luz

CD 102A 2007/611-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 18 da rúa Campo do Forno da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

López Cordeiro, María del Mar

CD 102A 2007/612-0

Prospección arqueolóxica de proxectos de enxeñaría fluvial no ámbito da Confederación Hidrográfica do Douro (Ourense)

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2007/613-0

Obras de dragaxe para ampliación do peirao do porto de Baiona (Pontevedra). Control e seguimento.

San Claudio Santa Cruz, Miguel

CD 102A 2007/614-0

Avaliación de Impacto sobre o patrimonio cultural do proxecto de CE ‘Ladeira’ nº 2.912 (Porriño, Pontevedra)

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2007/615-0

Control arqueolóxico da rede de distribución de gas canalizado desde o n1 1 ata o nº 67 da rúa Hispanidade da cidade de Vigo

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2007/616-0

Prospección nas parroquias de Ordes e Congostro para a elaboración do estudo de impacto ambiental e medidas correctoras do proceso de CP (Rairiz de Veiga, Ourense)

Calvo Valcarce, Noemi

CD 102A 2007/617-0

Proxecto de estudo de impacto sobre o patrimonio cultural do Polígono Industrial II de Mos (Pontevedra)

Pérez Mato, Manuela C.

CD 102A 2007/618-0

Control arqueolóxico das obras de restauración da igrexa parroquial de San Xoán de Golán, Melide (A Coruña)

Martínez Casal, José R.

CD 102A 2007/619-0

Control arqueolóxico dos traballos de adecuación dun circuíto de visita no castro de Elviña

Bello Diéguez, Xosé María

CD 102A 2007/620-0

Control arqueolóxico no inmoble nº 39 da rúa Benito Vicetto da cidade de Ferrol. Ámbito Ferrol Vello.

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/621-0

Control arqueolóxico dos traballos de conservación global do castro de Elviña e o seu contorno, A Coruña

Bello Diéguez, Xosé María

CD 102A 2007/622-0

Control arqueolóxico de demolición e construción do edificio nº 6 da rúa Marqués de Alcedo, da cidade de Vigo (Pontevedra)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2007/623-0

Control arqueolóxico do subministración de LMTS ao edificio nº 5 da rúa Rosalía de Castro da cidade de Vigo (Pontevedra)

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2007/624-0

Sondaxes mecánicas no soar nº 37 da rúa Rons (O Grove, Pontevedra)

Rodríguez Pérez Herminia

CD 102A 2007/625-0

Sondaxes arqueolóxicas no soar da Cortiñela, Camiño do Regueiro nº 38 (Xinzo de Limia, Ourense)

Nieto Muñiz, Eduardo-Breogán

CD 102A 2007/626-0

Prospección arqueolóxica. Autovía Santiago de Compostela- Lugo (A-54). Treito: Arzúa- Palas de Rei. Provincias da Coruña, Lugo e Pontevedra.

Martínez López, Mª del Carmen

CD 102A 2007/627-0

Intervención arqueolóxica das obras de limpeza e posta en valor do cubo XXII. Porta Miñá. Muralla romana de Lugo

Alcorta Irastorza, Enrique Jesús

CD 102A 2007/628-0

Control e seguimento. FF.CC. Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Pontevedra- Vigo. Subtreito: Das Maceiras- Redondela

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2007/629-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 11 da rúa San Marcos da cidade de Lugo

Hervés Raigoso, Fco. M.

CD 102A 2007/630-0

Conservación e mantemento da vila romana de Riocaldo (Lobios, Ourense)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2007/631-0

Prospección para revisión de impactos e sondaxes, definición e delimitación dos xacementos da Croa do Castro e O Castro (GA27043005).San Xiao

López García, Juan Carlos

CD 102A 2007/632-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais nas parcelas B-44, B-45 e A-7. Sub 7, sector 1. Plan parcial de Saa (Camposancos, A Guarda, Pontevedra)

Fernández Rivas, María Jesús

CD 102A 2007/633-0

Escavación arqueolóxica en área na parcela nº 15 da Unidade de Actuación I-06. Rosalía de Castro II da cidade de Vigo (Pontevedra)

Sartal Lorenzo, Miguel Anxo

CD 102A 2007/634-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 20 da rúa Tabernas da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/635-0

Control arqueolóxico das obras no inmoble nº 54 da rúa Galera e nº 18 da rúa Xeneral Mola, A Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/636-0

Sondaxes arqueolóxicas do proxecto de conservación e mellora da seguridade vieiro na LU-541. Rábade-Vilalba.

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2007/637-0

Limpeza, roza, escavación e consolidación do castro de punta dos Prados (Ortigueira, A Coruña)

Lorena Vidal Caeiro

CD 102A 2007/638-0

Control arqueolóxico das obras de acondicionamento do contorno do petróglifo de Pozo Garrido (Moaña, Pontevedra)

Castro Rozados, Antonio

CD 102A 2007/639-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais na parte oriental do inmoble nº 2-3 da praza de Compostela da cidade de Vigo (Pontevedra)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2007/640-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 11 da rúa do Vilar da cidade de Santiago de Compostela ( A Coruña)

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2007/641-0

Prospección arqueolóxica intensiva do ámbito espacial do proxecto de restauración paisaxística e ecolóxica das zonas afectadas polo Prestige na punta Bravo e punta do Couso no litoral do concello de Ribeira (A Coruña)

Vidal Lojo, Miguel Angel

CD 102A 2007/642-0

Control arqueolóxico no soar nº 13 da rúa San Andrés da cidade da Coruña

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/643-0

Control arqueolóxico das obras no soar nº 151 da rúa Orzán da cidade da Coruña

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2007/644-0

Control arqueolóxico das obras no soar nº 9 da rúa estreita de Santo André da cidade da Coruña

Prado Fernández, Otilia

CD 102A 2007/645-0

Control arqueolóxico das obras de construción de edificio na parcela 1a da Unidade de Actuación I-06. Rosalía de Castro II, na cidade de Vigo (Pontevedra)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2007/646-0

Levantamento volumétrico e lectura de alzados do conxunto formado pola igrexa da Ascensión e forno da Santa. Santa Mariña de Augas Santas (Allariz, Ourense)

Blanco Rotea, Rebeca

- 285 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/647-0

Restauración e conservación no Monte do Facho (Cangas, Pontevedra)

Suárez Otero, Xose

CD 102A 2007/648-0

Control arqueolóxico de remoción de terras e levantamento do lousado no adro da igrexa de San Xoán de Ortoño (Ames, A Coruña)

Ortiz Lejarza, Javier

CD 102A 2007/649-0

Escavación arqueolóxica previa á instalación de contedores subterráneos no Caleixón de Agar, A Coruña

Muiño Maneiro, José Á.

CD 102A 2007/650-0

Prospección arqueolóxica Intensiva para o E.I.C. da liña de alta tensión 132 kV Corgo-Triacastela. 2ª modificación: variante de Baralla e variante de Triacastela

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/651-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 17 da rúa Raíña da cidade de Lugo

Cristóbal Rodríguez, Rafael

CD 102A 2007/652-0

Escavación arqueolóxica en área do novo túmulo de Santa Catalina e contorno. Variante de Vilagarcía de Arousa (Pontevedra). Clave: PO/01/003.01...

Vidal Lojo, Miguel Angel

CD 102A 2007/653-0

Escavación arqueolóxica en área nos inmobles nº 74 e 75 da rolda da Muralla da cidade de Lugo

Alcorta Irastorza, Enrique J.

CD 102A 2007/654-0

Prospección arqueolóxica da rede de camiños principais da ZCP Santa María de Budiño (O Pino, A Coruña)

Mosquera Souto, Mª Elena

CD 102A 2007/655-0

Prospección para a avaliación de impacto arqueolóxico da rede de camiños na ZCP Santa Baia de Losón (Lalín, Pontevedra)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2007/656-0

Control arqueolóxico das obras de construción dunha vivenda no lugar de San Xiao de Narón (Narón, A Coruña)

Ramil Rego, Eduardo

CD 102A 2007/657-0

Control arqueolóxico das obras de rehabilitación no inmoble nº 12 da rúa San Francisco, no Conxunto Histórico de Betanzos (A Coruña)

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2007/658-0

Control arqueolóxico da acometida de gas canalizado ao nº 8 da rúa Pontevedra da cidade de Vigo

Cortegoso Comesaña, Mª Mar

CD 102A 2007/659-0

Sondaxes valorativas e control arqueolóxico das obras da 3ª fase de actuación no conxunto monumental da colexiata de Xunqueira de Ambía (Ourense)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2007/660-0

Prospección para a avaliación de impacto arqueolóxico da rede de camiños na ZCP Vilatuxe (Lalín, Pontevedra)

Méndez Díaz, Minerva

CD 102A 2007/661-0

Control e Seguimento Arqueolóxico do depósito controlado de residuos non perigosos na Central Térmica das Pontes (A Coruña)

Rodríguez Casal, Antón Abel

CD 102A 2007/662-0

Control e seguimento arqueolóxico do PP-1 do Pino

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2007/663-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de LMTS e CT no Bao, nº 22 da rúa Canido da cidade de Vigo

López Taboada, Mª Ángeles

CD 102A 2007/664-0

Documentación e diagnose para a conservación e posta en valor dos gravados rupestres dos Mouchos

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2007/665-0

Documentación e diagnose para a conservación e posta en valor dos gravados rupestres da Foxa Vella

César Vila, Mario

CD 102A 2007/666-0

Documentación e diagnose para a conservación e posta en valor da estación rupestre de Gurita I

Rodríguez Rellán Carlos

CD 102A 2007/667-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de construción do parque empresarial da Reigosa (Ponte Caldelas, Pontevedra)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2007/668-0

Prospección arqueolóxica intensiva. Estudo de avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural da C.E. ‘Oportuna’ nº 4.086.1.8.2. e a súa demasía

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2007/669-0

Prospección arqueolóxica intensiva. Estudo de impacto cultural da ampliación da canteira Costa do Cuzo nº 129 (Santa Comba, A Coruña)

Álvarez García, María del Carmen

CD 102A 2007/670-0

Prospección arqueolóxica intensiva do P.E. Cordal de Montouto (Aranga, A Coruña e Guitiriz, Lugo)

Hervés Raigoso, Fco. M.

CD 102A 2007/671-0

Control e seguimento arqueolóxico da L.A.T. 66 kV S.T. PE Couto de San Sebastián- S.T. Portodemouros (Pontevedra e A Coruña)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2007/672-0

Control arqueolóxico de remoción de terras na rampa da marxe dereita do río Miño, na cidade de Lugo

Hervés Raigoso, Francisco

CD 102A 2007/673-0

Control e seguimento arqueolóxico da obra para proxecto e acondicionamento no monte de San Vicente do Parque Zapardiel. Fase II (Monforte de Lemos)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/674-0

Control arqueolóxico da roza e limpeza no interior do Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre (Campo Lameiro, Pontevedra) Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2007/675-0

Sondaxes arqueolóxicas mecánicas e control de acometidas ao soar nº 18 da rúa Policarpo Sanz, Vigo

Torres Bravo, Victoria C.

CD 102A 2007/676-0

Control arqueolóxico dos traballos da 3ª fase de intervención no mosteiro de Xunqueira de Espadañedo (Ourense)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2007/677-0

Vía de Alta Capacidade da Costa Norte. Treito: Celeiro- San Cibrao. Proxecto de Trazado e Construcción. Prospección arqueolóxica.

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/678-0

V. A.C. Ferrol- Barreiros. (Conexión A-8). Treito: San Sadurniño-O Barqueiro. Subtreito: Espasante-O Barqueiro. Clave: AC/00/062.01. Prospección.

Barreiro Martínez, David

CD 102A 2007/679-0

Achados paleolíticos da Gándara Cha (Quiroga, Lugo). Estudo xeoarqueolóxico e sondaxes arqueolóxicas avaliativas.

Cano Pan, Juan Antonio

CD 102A 2007/680-0

Catalogación e delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos relacionados co trazado do Camiño Norte

Vázquez Collazo, Santiago

CD 102A 2007/681-0

Prospección superficial do Camiño Primitivo

López Noia, Raquel

CD 102A 2007/682-0

Avaliación arqueolóxica. Escavación en área da parcela nº 9 da Unidade de Actuación I-06 Rosalía de Castro II, da cidade de Vigo.

Iglesias Darriba, Mª. Jesús

CD 102A 2007/683-0

Intervención arqueolóxica, control arqueolóxico, a realizar nas ruínas da igrexa oxival de Santa Mariña Dozo (Cambados, Pontevedra)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2007/684-0

Intervención arqueolóxica no lugar de Brandomil (Zas, A Coruña)

Naveiro López, Juan Luis

- 286 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/685-0

Intervención arqueolóxica, control de remoción de terras, a realizar no mosteiro de San Xulián de Samos

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2007/686-0

Control arqueolóxico das obras de restauración da igrexa de San Fiz de Donís (2ª fase), Cervantes, Lugo

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2007/687-0

Control arqueolóxico das obras da rede de abastecemento do Alto de Cabral e Candeán. Fase 1. Depósito de Monte Vixiador (Vigo, Pontevedra)

Gorgoso López, Jesús Avelino

CD 102A 2007/688-0

Sondaxes arqueolóxicas mecánicas nun soar sito no lugar de Caeiro, Vilar (Mondariz, Pontevedra)

López Cordeiro, Mª del Mar

CD 102A 2007/689-0

Control arqueolóxico das obras de instalación dun contedor subterráneo na rúa X. Ramón Fernández Oxea, na cidade de Ourense

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2007/690-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 3 da praza de San Cosme e San Damián. Museo Baltar da cidade de Ourense

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2007/691-0

Ensanche e mellora da estrada EP 9201. Sanxenxo- Bordóns- estrada Samieira (Sanxenxo, Pontevedra). Prospección arqueolóxica.

Rodríguez Martínez, Rafael María

CD 102A 2007/692-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 3 da praza de Saco e Arce da cidade de Ourense

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2007/693-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 3 da praza de Manuel Sueiro e nº 30 da rúa Liberdade da cidade de Ourense

Orero Grandal, Luis

CD 102A 2007/694-0

Escavación arqueolóxica en área na planta soto 2 do centro de saúde Rosalía de Castro

Castro Carrera, Juan C.

CD 102A 2007/695-0

Acceso ao Aeroporto de Peinador desde o p.q.157+000 da Autopista AP-9 (Vigo). Prospección arqueolóxica extensiva.

Doval Galán, José Francisco

CD 102A 2007/696-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de restauración na igrexa de Santa María de Nogueira do Miño (Chantada, Lugo)

Rodríguez Cao, Celso

CD 102A 2007/697-0

Control arqueolóxico de remoción de terras a realizar nas obras de acondicionamento da igrexa de Santa María de Mezonzo, Vilasantar (A Coruña)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2007/698-0

Escavación arqueolóxica en área das gabias de instalacións nos sectores 1 e 3 no marco de rexeneración do arrabalde de Santa María, zona Intramuros.

Chao Álvarez, Francisco Javier

CD 102A 2007/699-0

Control arqueolóxico das obras de saneamento entre o lugar de Brión e Abuín (Rianxo, A Coruña)

Mosquera Souto, Mª Elena

CD 102A 2007/700-0

Control arqueolóxico das obras de construción de LMTS, CT, RBT nos lugares da Igrexa e Pedreira (Porto do Son)

Pérez Mato, Manuela Cristina

CD 102A 2007/701-0

Prospección arqueolóxica do ámbito da modificación das NSP de Pontedeume, no lugar de Campolongo

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2007/702-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 10 da rúa da Cruz, esquina rúa Castelao, no Conxunto Histórico de Allariz

Barba Seara, Celso Hugo

CD 102A 2007/703-0

Control arqueolóxico das obras no inmoble nº 28 da rúa Corredoira (Noia, A Coruña)

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2007/704-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar nº 18 da rúa García Flórez da cidade de Pontevedra

Vieito Covela, Santiago

CD 102A 2007/705-0

Control arqueolóxico das obras de oco de ascensor e instalación de saneamento no inmoble nº 19 da rúa Ponte da cidade de Pontevedra

Picón PIatas, Israel

CD 102A 2007/706-0

Escavación arqueolóxica en área no soar nº 5 da rúa Romero Nieto de Xinzo de Limia (Ourense)

Nieto Muñiz, Eduardo-Breogán

CD 102A 2007/707-0

Control arqueolóxico das obras de peche de parcela no lugar de Ventosa (Santa Comba, A Coruña)

Fernández Quiza, Rosa S.

CD 102A 2007/708-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas na parcela sita na rúa Carlos García Bayón esquina rúa Porto do Rio (Caldas de Reis, Pontevedra)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2007/709-0

Prospección para a ampliación da autorización de recursos da sección A Coto da Lagoa nº 71 (Valdoviño, A Coruña)

Álvarez Veira, Enrique

CD 102A 2007/710-0

Sondaxes arqueolóxicas nos túmulos da Salgosa e Telleira da mámoa (Salvaterra de Miño e As Neves, Pontevedra). PLISAN

López Cordeiro, María del Mar

CD 102A 2007/711-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto cultural do proxecto de explotación da canteira Regovella (A Fonsagrada, Lugo) López García, Juan Carlos

CD 102A 2007/712-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de impacto cultural do parque eólico singular de Corcubión (Corcubión e Cee, A Coruña)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2007/713-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 25 da rúa San Marcos da cidade de Lugo

Alcorta Irastorza, Enrique J.

CD 102A 2007/714-0

Control arqueolóxico no inmoble nº 26 da rúa Cantón na vila de Noia

Gil Agra, María Dolores

CD 102A 2007/715-0

Control arqueolóxico das obras dunha vivenda unifamiliar no lugar de Carballo (Ordes, A Coruña)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2007/716-0

Delimitación, conservación e posta en valor do castro de Pedra Moura, Borreiros-Donas, Gondomar

Torres Bravo, Victoria C.

CD 102A 2007/717-0

Dragaxe no porto de Bodión (Boiro, A Coruña). Control e seguimento arqueolóxico.

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2007/718-0

Traballos de consolidación e restauración de urxencia no xacemento de punta dos Prados, Espasante (Ortigueira, A Coruña)

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2007/719-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 5 da rúa Entremurallas da cidade de Santiago de Compostela (A Coruña)

Martínez Casal, José Ramón

CD 102A 2007/720-0

Sondaxes arqueolóxicas para o proxecto de acondicionamento no Monte de San Vicente no Parque Zapardiel. Fase II. Monforte de Lemos (Lugo) Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/721-0

Control arqueolóxico da limpeza de vías, accesos e elementos etnográficos do contorno do castro Lupario, Rois (A Coruña)

- 287 -

Filgueiras Rey, Ana Isabel

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/722-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no inmoble nº 26 da rúa San Lázaro da cidade de Santiago de Compostela

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2007/723-0

Control arqueolóxico das obras de reestruturación do inmoble nº 8 da r/ Quiroga Ballesteros , Lugo

Bonilla Rodríguez, Andrés

CD 102A 2007/724-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais no soar sito na confluencia das rúas Juan Fuentes Echeverría e Porto do Río (Caldas de Reis, Pontevedra)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2007/725-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no soar B do nº 26 da rúa San Lázaro da cidade de Santiago de Compostela

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2007/726-0

Control arqueolóxico das obras de pavimentación do contorno da igrexa de Santa Liberata, no Conxunto Histórico de Baiona

Villar Quintero, Rosa

CD 102A 2007/727-0

Ensanche e mellora da EP 9.205. Sanxenxo- Meaño. Prospección.

CD 102A 2007/728-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais nun soar con fronte ás rúas Eirado de Alvar Páez, Pratería Vella e Tristán de Montenegro, da cidade de Pontevedra

Piay Augusto, Diego

CD 102A 2007/729-0

AP-9. Autoestrada do Atlántico. Treito: enlace de Rande - enlace de Teis. Prospección arqueolóxica intensiva

Mosquera Souto, María E.

CD 102A 2007/730-0

Control arqueolóxico das obras de urbanización da praza Vella do Barrio de Argüelles, da cidade de Ferrol

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/731-0

Control arqueolóxico das obras de urbanización da rúa da Virxe no Barrio de Argüelles, na cidade de Ferrol

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/732-0

Sondaxes arqueolóxicas no marco do proxecto de execución e rehabilitación de edificios para vivendas na rúa Vilar nº 8, 10 e 12 da cidade de Ourense

Dorribo Cao, José Rafael

CD 102A 2007/733-0

Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº 56 da rúa Rego de Auga da cidade da Coruña

Muiño Maneiro, José Á.

CD 102A 2007/734-0

Prospección arqueolóxica para avaliación de incidencia sobre o patrimonio cultural do Plan parcial S-13, Cantalarrana, Bertamiráns (Ames, A Coruña)

Tomás Botella, Víctor

CD 102A 2007/735-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas previas ao proxecto de construción de edificio de 24 vivendas na rúa Bordel (Padrón, A Coruña)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2007/736-0

Prospección arqueolóxica intensiva dos terreos afectados polo Plan de sectorización da zona empresarial da Ran (Cuntis, Pontevedra)

Morchón Viñas, Javier

CD 102A 2007/737-0

Control e seguimento. Autovía Ferrol-Vilalba. Treito: Cabreiros- Autovía do Cantábrico en Vilalba

Jiménez López, María E.

CD 102A 2007/738-0

Control e seguimento. Proxecto de construción do Eixe Atlántico de Alta Velocidade. Treito: Vilaboa-Pontevedra

Nogueira Ríos, Santiago

CD 102A 2007/739-0

Proxecto de prospección arqueolóxica. Proxecto de ramal de gasoduto de conexión co Eixe Bergantiños (Arteixo, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/740-0

Proxecto de prospección arqueolóxica. Proxecto de ramal de gasoduto de conexión co sub-ramal a Campolongo, Pontedeume, (A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/741-0

Control arqueolóxico das obras de soterramento de infraestruturas no núcleo histórico de Pazos de Arenteiro (Boborás, Ourense)

Lamas Bértolo, Jorge

CD 102A 2007/742-0

Sondaxes arqueolóxicas dos colectores xerais e interceptores da marxe dereita do río Miño. Tramo Ponte Nova- O Balneario. O Ribeiriño, Ourense

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2007/743-0

Intervención arqueolóxica, sondaxes valorativas para a toma de datos e control arqueolóxico de desmontaxe de estruturas, na casa reitoral de Moraime, Muxía (A Coruña)

Ferrer Cruz, Joaquín

CD 102A 2007/744-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de ampliación de explotación leiteira en Castro de Muras 11, Pereira-Forcarei (Pontevedra)

Mosquera Souto, María E.

CD 102A 2007/745-0

Control arqueolóxico dos traballos de acondicionamento da mámoa dos Muíños (Agolada, Pontevedra)

Carrera Ramírez, Fernando

CD 102A 2007/746-0

Control e Seguimento arqueolóxico da ampliación do peirao comercial de Burela (Lugo).

César Vila, Mario

CD 102A 2007/747-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas no edificio nº 1 da rúa Rosalía de Castro (Viveiro, Lugo)

Castro Vigo, Eva

CD 102A 2007/748-0

Control arqueolóxico das obras de construción dunha vivenda unifamiliar nunha parcela situada na Estrada de Camposancos (A Guarda, Pontevedra)

Fernández Rivas, María Jesús

CD 102A 2007/749-0

Control arqueolóxico no inmoble nº 13 da rúa Ramón y Cajal (Ribeira, A Coruña)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2007/750-0

Control arqueolóxico das obras de construción dun edificio de trinta vivendas na rúa Acceso e Defensa do Xardín Botánico da vila de Padrón (A Coruña)

Calo Ramos, Nuria

CD 102A 2007/751-0

Control arqueolóxico das obras de accesos ao adro da igrexa parroquial de Santa Uxía de Ribeira (Ribeira, A Coruña)

Lima Oliveira, Elena

CD 102A 2007/752-0

Diagnose do estado de conservación das estruturas arqueolóxicas do castro de Vigo (Vigo, Pontevedra)

Rodríguez Pérez, Herminia

CD102A 2007/753-0

Prospección arqueolóxica para o estudo patrimonial do futuro parque eólico de Monteagudo (Carballo, Laracha e Arteixo, A Coruña)

Nodar Nodar, Cristóbal

CD 102A 2007/754-0

Control arqueolóxico das obras de reparación das rúas de Atrás, Queixalos, da Igrexa, Nova, Travesa do Medio e Caneda, e praza da Deputación (Manzaneda, Ourense) Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/755-0

Prospección arqueolóxica do patrimonio cultural no ámbito do Camiño Francés de Santiago (Provincias da Coruña e Lugo)

Martínez López, Mª del Carmen

CD 102A 2007/756-0

Control e seguimento arqueolóxico no ámbito da creación dunha ruta de sendeirismo no monte de Chans das Lagoas de Coruxo (Vigo, Pontevedra)

Rodríguez Saiz, Eduardo

CD 102A 2007/757-0

Prospección arqueolóxica para o estudo patrimonial da futura liña de alta tensión 66 kV sub. PE Monteagudo-sub. Sabón (A Laracha, Carballo e Arteixo, A Coruña)

Vidal Caeiro, Lorena

CD 102A 2007/758-0

Prospección arqueolóxico e estudo de impacto das obras da granxa integral de cultivo de peixes planos en Sarrizo (Foz, Lugo)

Prado Fernández, Otilia

- 288 -

Rodríguez Martínez, Rafael María

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/759-0

Sondaxes arqueolóxicas manuais na Agra do Castro, en Marcelle (Lugo). Abastecemento de auga a Lugo

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2007/760-0

Prospección arqueolóxica para o informe de sustentabilidade ambiental do Plan de sectorización do sector SUNDI-1 río San Xusto en Toxosoutos (Lousame, A Coruña)

Mosquera Souto, María Elena

CD 102A 2007/761-0

Limpeza de vexetación e levantamento topográfico do túmulo 1 das Modias (GA27022083) e tapado do túmulo 3 das Modias (Guitiriz, Lugo)

Blanco Sanmartín, Paz

CD 102A 2007/762-0

Prospección arqueolóxica para o EIA do Proxecto de urbanización s.uble r-3 O Piñeiro (Miño, A Coruña)

García Valdeiras, Manuel

CD 102A 2007/763-0

Prospección para a avaliación de impacto arqueolóxico da rede de camiños na ZCP de San Xurxo de Codeseda (A Estrada, Pontevedra)

Tembra Piñeiro, Ana Isabel

CD 102A 2007/764-0

Escavación arqueolóxica en área no Peirao do Parrote da cidade da Coruña

Muiño Maneiro, José Á.

CD 102A 2007/765-0

Escavación arqueolóxica en área no soar ocupado polos inmobles nº 68-70 da rúa Nova da cidade de Lugo

Bartolomé Abraira, Roberto

CD 102A 2007/766-0

Proxecto de execución das obras de acondicionamento arqueolóxico das mámoas do Morrazo no termo municipal de Vilaboa (Pontevedra)

Castro Carrera, Juan Carlos

CD 102A 2007/767-0

Sondaxe arqueolóxica no inmoble nº 1 da pza. do Prado, no Conxunto Histórico de Castro Caldelas (Ourense)

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2007/768-0

Estudo arqueolóxico e etnográfico da paisaxe das Brañas de Sar, da cidade de Santiago de Compostela

Ballesteros Arias, Paula

CD 102A 2007/769-0

Control arqueolóxico da parcela 2 e anexo da UA I-06. Rosalía de Castro II, da cidade de Vigo (Pontevedra)

Veiga López, Nieves

CD 102A 2007/770-0

Control arqueolóxico descontinuo da tala de madeira no Monte Veciñal Mancomún de Fentáns (Cotobade)

Concheiro Coello, Ángel

CD 102A 2007/771-0

Control arqueolóxico de apertura de saneamento para a reconstrución da antiga escalinata da praza de Portugal en nova situación na rúa E.Blein Budi da cidade de Vigo (Pontevedra)

Cortegoso Comesaña, Mª Mar

CD 102A 2007/772-0

Control arqueolóxico das obras de pavimentación da rúa Eloy Luis André, Vilardevós (Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/773-0

Control arqueolóxico das obras de instalación dun CT e RBT na rúa Virtudes (Pontedeume, A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/774-0

Control arqueolóxico do estudo do terreo de cimentación de grúa para as obras de acondicionamento na igrexa de Sta. Mariña de Arcos da Condesa (Caldas de Reis, Pontevedra)

López-Felpeto Gómez, Manuel Anxo

CD 102A 2007/775-0

Control arqueolóxico de remoción de terras para gabias perimetrais na igrexa de Santa Mariña de Arcos da Condesa (Caldas de Reis, Pontevedra)

Cordeiro Maañón, Luis

CD 102A 2007/776-0

Control e seguimento arqueolóxico dos traballos vinculados ao proxecto LMT, CT e RBT en Esdulfe- Adega (Paradela, Lugo)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2007/777-0

Delimitación planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Cesuras (A Coruña)

Chao Álvarez, Fco. Javier

CD 102A 2007/778-0

Control arqueolóxico das obras de canalización de liña eléctrica no lugar de Iria Flavia (Padrón, A Coruña)

Fernández Malde, Antón

CD 102A 2007/779-0

Escavación arqueolóxica en área nunha parcela situada en solo urbano no xacemento punta Atalaia, no contorno da rúa do Faro (Cervo, Lugo)

Cabrera Tilve, Isabel

CD 102A 2007/780-0

Prospección arqueolóxica para o estudo de avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural do parque empresarial de Lousame (A Coruña)

César Vila, Mario

CD 102A 2007/781-0

Prospección arqueolóxica para avaliar o impacto sobre o patrimonio cultural do pase a explotación do permiso de investigación Don José II. Fracción 2ª (Pobra de Brollón, Lugo)

Álvarez Merayo, Iván

CD 102A 2007/782-0

Prospección arqueolóxica derivada do documento de adaptación á Lei 9/2002 e 15/2004 do Plan parcial As Medoñas (Arteixo, A Coruña)

López Rodríguez, Enriqueta

CD 102A 2007/783-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural da liña de alta tensión de evacuación de enerxía da 2ª Ampliación Parque Eólico Monte Xiabre (Caldas de Reis, Pontevedra)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2007/784-0

Control e seguimento arqueolóxico no ámbito afectado polas obras do parque eólico singular de Ortigueira e liña eléctrica (Ortigueira, A Coruña)

Álvarez González, Yolanda

CD 102A 2007/785-0

Prospección para a avaliación arqueolóxica da rede de camiños principais da Zona de Concentración Parcelaria Val de Alfoz (Alfoz, Lugo). 1ª Fase

Ramil Rego, Eduardo

CD 102A 2007/786-0

Prospección arqueolóxica da zona afectada pola concesión de explotación derivada do P.I. ‘Milagros’ nº 4.736 (Cenlle, Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/787-0

Prospección arqueolóxica dos terreos ocupados polo aproveitamento de areas Arian II. Sección A (Vilar de Santos, Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/788-0

Prospección arqueolóxica dos terreos ocupados polo aproveitamento de areas Castro II. Sección A (Vilar de Santos, Ourense)

Ferrer Sierra, Santiago

CD 102A 2007/789-0

Prospección arqueolóxica para avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural da liña de alta tensión de evacuación dos parques eólicos de Pedrarrubia, Santa Comba, Vila Martiño e Lagoa. sub. Intermedia-sub. O Mesón do Vento (Val do Dubra, Tordoia, Trazo, Ordes, Abegondo e Carral)

Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2007/790-0

Prospección arqueolóxica para avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural da liña de alta tensión para evacuación do Parque Eólico Lagoa. Tramo sub. PE Lagoa-sub. intermedia (Santa Comba e Val do Dubra, A Coruña) Parga Castro, Alejandro

CD 102A 2007/791-0

Control arqueolóxico das obras para execución de reconstrución dun paso elevado sobre o Regato de Abelenda ao seu paso pola Porta dos Mariños (Iria)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2007/792-0

Control arqueolóxico das obras de execución de reconstrución de paso elevado do Regato de Abelenda, no lugar de Iria (Padrón, A Coruña)

Rúa Carril, Víctor

CD 102A 2007/793-0

Control arqueolóxico da rede de distribución de gas canalizado na r/ Roupeiro da cidade de Vigo (Pontevedra)

Albaladejo Iglesias, Eva

CD 102A 2007/794-0

Control e seguimento arqueolóxico das obras de pavimentación e ordenación do Camiño da Petada (San Clodio, Leiro, Ourense)

Rojo Alberte, Gabriela

- 289 -

Apéndice.- RELACIÓN DE ACTUACIÓNS AUTORIZADAS NO ANO 2007

Expediente

Título

Director

CD 102A 2007/795-0

Control e seguimento arqueolóxico do proxecto de urbanización do Plan de sectorización SRAU Outeda-Curro e SUI-2 Meis (Barro e Meis, Pontevedra) Vázquez Collazo, Santiago

CD 102A 2007/796-0

Control arqueolóxico da instalación de expendedores de billetes de estacionamento nas rúas Progreso, López de Neira e Venezuela, na cidade de Vigo

Velázquez Turnes Eduardo

CD 102A 2007/797-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas, previas a recuperación e mellora da accesibilidade do areal de Santa Baia en Alcabre (Vigo)

López Cordeiro, María del Mar

CD 102A 2007/798-0

Sondaxes mecánicas e control arqueolóxico do proxecto de mellora ambiental e de accesibilidade do areal de Carril en Alcabre (Vigo, Pontevedra)

López Cordeiro, María del Mar

CD 102A 2007/799-0

Sondaxes arqueolóxicas mecánicas nun soar da rúa 25 s/n en Trabanca, Sardiñeira (O Carril, Vilagarcía de Arousa, Pontevedra)

Picón Platas, Israel

CD 102A 2007/800-0

Sondaxes arqueolóxicas valorativas vinculadas á musealización dos petróglifos do Outeiro dos Lameiros (Baiona, Pontevedra)

Vilar Pedreira, Xosé Lois

CD 102A 2007/801-0

Control e seguimento arqueolóxico da pavimentación e renovación de servizos da rúa Pastelaría (Betanzos)

Del Palacio López, Ángeles

CD 102A 2007/802-0

Escavación dos restos arqueolóxicos aparecidos na parcela VI da travesía Porto-E, O Milladoiro (Ames, A Coruña)

López García, Juan Carlos

CD 102A 2007/803-0

Control arqueolóxico do baleiramento do foxo do cuartel de Ferrarías no arsenal militar de Ferrol (A Coruña)

Ricart Guillot, Susana

CD 102A 2007/804-0

Prospección arqueolóxica para a avaliación de impacto sobre o patrimonio cultural do estudo de detalle: proposta de aliñacións das rúas Piñeiral e Illade no concello das Pontes de García Rodríguez, A Coruña

Bonilla Rodríguez, Andrés

- 290 -

- 291 -

9 788445 347492 >