Biekorf jaargang 69 bie001196801 01

Biekorf. Jaargang 69

bron Biekorf. Jaargang 69. E. Vercruysse en Zoon, St.-Andries 1968

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_bie001196801_01/colofon.php

© 2014 dbnl

i.s.m.

5

[Nummer 1-2] Het heilig bloed van Wilsnack Een bedevaart uit het oude Vlaamse strafrecht 1430-1540 Omstreeks 1430 verschijnt in de registers van schepenen in sommige steden van de Lage Landen de naam van een plaats gelegen in Brandenburg, met name Welsenac, Wilsenaken, Wilzenaeken, Wilsnac. Die plaats, alsdan een dorp, is de huidige stad Wilsnack, gelegen in de Westpriegnitz (distrikt Potsdam), ongeveer halfweg tussen Hamburg en Berlijn.

Wilsnack wordt in onze registers genoemd in verband met bedevaarten die als verzoening of als straf door de rechtbank van een stad of van een korporatie werden opgelegd.

Uit de begindatum 1430 blijkt onmiddellijk dat Wilsnack een laatkomer is in de lijst van de strafbedevaarten in Vlaanderen. Naar Compostella worden vanaf 1250 regelmatig delinkwente landgenoten op bedevaart gezonden. Sint-Gilles in Provence krijgt van 1300 af boetende Vlamingen op bezoek, Sint-Niklaas te Bari (Apulië) wint omstreeks 1350 een markante plaats in onze strafregisters(1). Deze enkele voorbeelden alleen om er op te wijzen dat Wilsnack zeer laat, maar dan ook zeer snel, een naam verovert onder de pelgrimages van justitie in Vlaanderen, en ook in andere provincies van de Nederlanden.

Ook geografisch bekeken is Wilsnack voor Vlaanderen een eerder ongewone bedevaart. De bedevaartwegen uit ons graafschap liepen uiteraard naar de oude reliekenrijke heiligdommen van Frankrijk en van het Zuiden, ook over Alpen en Pyreneeën heen. In Vlaams bereik en in Vlaamse praktijk lagen ook heel wat heiligdommen in Engeland en Schotland (Saint Andrews). Oostwaarts zond men wel naar Aken en naar talrijke kerken in Rijnland, met Keulen aan de spits. Het eigenlijke Oostland was met enkele kustbedevaarten van de Oostzee (Lübeck, Köslin, Danzig, Riga) op bescheiden wijze vertegenwoordigd(2). Wilsnack, verloren dorp in Brandenburg, zag dan vanaf 1430 steeds meer pelgrims uit de Lage Landen een nieuwe reisroute bewandelen die hen, meestal over Keulen, tot in het moederland van de Duitse Orde voerde. Te Wilsnack vonden

(1) Biekorf 1964, 321-325: Sente Niclaeus ten Oestenbaren (A. Viaene). - Het belangrijkste werk over de strafbedevaarten in onze gewesten is: E. Van Cauwenberghe, Les pèlerinages expiatoires et judiciaires dans le droit communal de la Belgique, Leuven, 1922.

(2) A. Viaene, Onze-Lieve-Vrouw van Lübeck, een bedevaart uit het oude Vlaamse strafrecht, in Volkskunde, jg. 66, 1965, 9-13.

Biekorf. Jaargang 69

6 onze pelgrimerende voorzaten een dorp in volle expansie: een grote nieuwe kerk die bijna voltooid was, talrijke nieuwe herbergen, talrijke huizen en nog meer herbergen in aanbouw. En in en om die kerk een toevloed van pelgrims uit alle windstreken.

Om die eigen verschijning van het dorp Wilsnack in onze (en in de Europese) bedevaartgeschiedenis te verduidelijken, moeten we hier een ogenblik bij het ontstaan en de ontwikkeling van de bedevaart zelf stilhouden(3).

Opkomst en ondergang van de bedevaart In 1383 - het jaar van de belegering van Ieper door de bisschop van Norwich en van O.L. Vrouw van Tuine - werd Wilsnack platgebrand in een lokale Brandenburgse oorlog. Klein Wilsnack kreeg hierdoor zijn kans een groot Wilsnack te worden.

Immers in de ruïne van de nederige dorpskerk had de pastoor Johannes Kabuz, naar hij beweerde, drie hosties teruggevonden ‘liggende op het altaar, nauwelijks verschroeid, met een bloeddruppel in 't midden van elke hostie’. In een tijd die zeer gesteld was op eucharistische wonderen, en bijzonder op ‘hosties door het vuur niet verteerd’, trad Wilsnack snel vooraan om zonder moeite zelfs Posen in 't oosten en Dordrecht en Meerssen in 't westen voorbij te streven(4).

De geschiedenis kende aanvankelijk een klassiek verloop: massale toeloop van volk, gebedsverhoringen, wondergenezingen, offeranden en schenkingen aan het heiligdom. De inkomsten overtroffen weldra de dimensie van het dorp, Wilsnack werd de melkkoe van het plaatselijke bisdom Havelberg; reeds in 1396 wist de bisschop de hand te leggen op de tweederde van de inkomsten der bedevaartkerk.

Het Wonderbloed van Wilsnack werd, zonder enig onderzoek, door talrijke bisschoppen als een sakramentswonder aanbevolen en bijzondere aflaten uit Rome bleven niet uit.

De eerste tegenspraak is uitgegaan van Praag, waar Meester Jan Hus († 1415) waarschuwde tegen het ‘feit Wilsnack’.

(3) De voornaamste monografieën over Wilsnack zijn: E. Breest, Das Wunderblut von Wilsnack, Berlijn 1881. - P. Heitz, Das Wunderblut zu Wilsnack, Straatsburg 1904. - A. Cors, Chronik der Stadt Bad Wilsnack, Berlijn 1930. - Belangrijk zijn de artikels Wilsnack van G. Kawerau in Realenzyklopädie für protest. Theologie und Kirche XXI (1908) 346-350; L. Meier in Lexikon für Theologie und Kirche X (1938) 926-927; J. Allendorf in Lexikon Th. K. X (1965) 1171. Ook nog de monografie van O. Brell, Dans Wunderblut zu W. (Pritzwalk 1911).

(4) P. Browe, Die eucharistischen Wunder des Mittelalters. Breslau 1938, passim. Over de eucharistische wonderen in Noord-Nederland, zie R.R. Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de middeleeuwen II 294-296 (Utrecht 1957). Vgl. ook art. Blutwunder in Reallexikon zur dt. Kunstgeschichte II (1948) 954-955. - Bij het Wonderbloed te Wilsnack werden ook ziekten afgewogen: zie A. Franz, Die kirchlichen Benediktionen im Mittelalter II 462 (Freiburg 1909).

Biekorf. Jaargang 69

7 Van de diocesane synode van Praag is ook het eerste verbod van bedevaart naar Wilsnack uitgegaan. In Vlaanderen was het Wonderbloed alsdan nog onbekend.

Een tweede offensief werd ingezet in 1445, toen Wilsnack reeds talrijke pelgrims uit Vlaanderen aantrok. De aanval ging ditmaal uit van Erfurt waar de theoloog Toke, gesteund door de metropoliet van Maagdenburg, het Wonderbloed openlijk als bedrog aanklaagde. Tegenpartij waren de bisschop van Havelberg en de keurvorst van Brandenburg die, in gemeenschap van belangen, in 1447 een nieuwe gunstige beslissing te Rome wisten los te krijgen. Het provinciaal concilie van Maagdenburg, voorgezeten door kardinaal Nikolaas van Cues, sprak zich in 1451 nogmaals uit tegen Wilsnack, met sankties ditmaal tegen de bisschop en tegen de bedevaartkerk (interdikt). Havelberg nam de wapens op tegen Maagdenburg. Rome opteerde echter in 1453 ten gunste van Wilsnack. Juist omstreeks 1450 bereikte het Brandenburgse dorp een toppunt van welvaart. Pelgrims stroomden toe uit Bohemen, Hongarije, Polen, Engeland, Skandinavië; uit de Nederlanden kwamen ook pelgrims in groten getale, sommige uit devotie, de meerderheid echter krachtens justitie.

De kontroverse rond de wonderhosties zou echter onder de reformatie weer opleven.

Luther zelf bestreed het bijgeloof van Wilsnack. De prediker Joachim Ellfeldt sloeg in 1532 de monstrans stuk en verbrandde plechtig de hosties, doch kon daarop niet snel genoeg wegvluchten. Een vacuum in de verering is daardoor niet ontstaan. De geleerde strijdliteratuur rond Wilsnack groeide maar aan, en de strafbedevaarders uit Vlaanderen werden intussen nog jarenlang, onverstoorbaar, de weg opgezonden ‘ten heleghen bloede van Wilsenaken’. Totdat de godsdienstoorlogen de Nederlanden en de Duitse landen voor ieder reis en bedevaart onveilig maakten, en de keurvorst van Brandenburg in 1570 de reformatie ook in Havelberg en Wilsnack definitief invoerde.

De pelgrimage Vlaanderen-Wilsnack Omstreeks 1545 stelde Meyerus in zijn Annales Flandriae onder het jaar 1384 de volgende tekst: ‘In dit jaar [1384] begon de beruchte bedevaart naar de stad Wilsenac in de Priegnitz naar aanleiding van de ontdekking van een hostie die - naar sommige beweren - bij de brand van de kerk bebloed werd teruggevonden’(5). Meyerus is, voor zover we weten, de eerste en enige Vlaamse annalist die de oorsprong van de bedevaart heeft opgetekend, uit welke bron weten we

(5) ‘Coepta hoc anno [1384] peregrinatio illa ad Wilsenacum oppidum Prignissae propter repertam hostiam (ut quidam tradunt) sanguine tinctam templo combusto superstitem’. Annales Flandriae, ed. 1561, f. 201v.

Biekorf. Jaargang 69

8 niet. Heeft hij een drukje (pelgrimsboekje) met de legende van het Wonderbloed in handen gehad, of een vliegend blad met prenten (houtsneden) zoals er in 1509 en 1510 te Maagdenburg werden uitgegeven ten dienste van de pelgrims? Of zag hij de Historia inventionis die in 1520 te Lübeck verschenen was(6)? Of heeft hij het gedateerde feit gevonden in een Duitse kroniek - die bij het bronnenonderzoek van prof. Fris onvindbaar gebleven is? De vraag blijft open.

Over pelgrims uit devotie kunnen we, bij gebrek aan dokumenten, weinig bijzonderheden meedelen. Dit tekort wordt echter goedgemaakt door een redelijk aantal stamgenoten die hun namen en berispelijke daden zagen inschrijven in de registers van processen en vonnissen van onze oude schepenbanken. Officiële stukken, die voor een goed deel als oud archief zijn bewaard gebleven.

De bedevaart, ‘ten heleghen bloede te Wilsenaken’ staat in de tarieflijsten van Gent en van Aalst(7), aldus getuigend dat de gepubliceerde versies van die lijsten niet ouder zijn dan 1420. De afkoop of ‘redemptie’ ervan was gesteld op 6 pond: een som die Wilsnack gelijkwaardig maakte met Sint-Gilles en Sainte-Baume in Provence, met Bordeaux, Lübeck en Regensburg. Al die plaatsen golden als de helft van een Romereis, die op 12 pond gesteld was.

De reisweg Vlaanderen-Wilsnack liep over Keulen.

De etappen van de eerste 45 mijlen (ca. 250 km) Brugge-Keulen waren, volgens de Brugse Wegwijzer van 1400: Brugge - Ursel - Gent - Dendermonde - Mechelen - Aarschot - Diest - Hasselt Maastricht - Aken - Gulik (Jülich) - Keulen. Een variante daarin was het stuk Dendermonde - Maastricht over de baan Vilvoorde - Leuven - Tienen - Sint-Truiden - Tongeren.

De weg Keulen-Wilsnack, geschat op 70 mijlen (ca. 410 km; niet genoemd in de Brugse Wegwijzer) liep naar Hannover via Lennep - Dortmund - Unna - Werl - Soest - Gerseke - Paderborn - Horn. Uit Hannover trok de pelgrim over Salzwedel naar de Elbebrug van Wittenberge, op een paar mijlen van Wilsnack. Een variante was de weg Hannover - Brunswijk - Stendal - Havelberg - Wilsnack(8).

Engelse pelgrims vaarden met handelsschepen mee naar Stettin of Danzig, en gingen vanuit die havens te voet naar Wilsnack, op wegen die niet altijd veilig waren(9).

Mogelijk heeft ook soms

(6) Kawerau in Realenz. prot. Theol. XXI 350.

(7) Van Cauwenbergh a.w. 244 231.

(8) Brugse Wegwijzer, in het Mercatel-handschrift, Univ. Bibliotheek Gent, waarover Biekorf 1965, 2. Zie ook ons boven aangehaald art. Onze-Lieve-Vrouw van Lübeck, p. 9-10.

(9) L.F. Salzman, English Trade in the Middle Ages 334 (Oxford 1931). - De Engelse auteurs wisten ‘the holy blood at Wilsnake’, dat een pelgrim van Sandwich trachtte te bereiken over Danzig, niet te identificeren. De gissing ‘chapelle du Saint Sang’ te Brugge is al te naïef: de pelgrim wordt tussen Danzig en het ‘Heilig Bloed’ overvallen door baanstropers uit Stettin, een stad die feitelijk op de weg Danzig-Wilsnack gelegen is.

Biekorf. Jaargang 69

9

De Sint-Niklaaskerk (Nikolai-Kirche) te Wilsnack, waarin het Wonderbloed vereerd werd. - Gebouwd vanaf 1385; voltooid 1450. (Luthers-evangelisch sedert 1570). - Foto Kustosz, Bad Wilsnack.

Biekorf. Jaargang 69

10 een pelgrim uit Vlaanderen via Sluis een gelegenheid gevonden om met een koopvaarder tot in de Oostzee mee te varen. In de praktijk gold bij ons alleen de landweg.

De volgende lijst is geografisch beperkt tot Oud-Vlaanderen; alleen een paar ‘primitieve’ gevallen uit Brabant worden mede opgenomen(10). Holland vertoont enkele gevallen die ouder zijn dan hetgeen totnogtoe uit Vlaamse en Brabantse bronnen kon samengebracht worden. Leiden zond tussen 1421-1430 drie van zijn poorters naar Wilsnack(11). Ook te Utrecht was Wilsnack bekend, alsook te Haarlem waar Nikolaas van Cues op zijn rondreis in 1451 die bedevaart openlijk afkeurde(12).

Chronologische lijst 1436 Sluis. - Het eerste nummer is een gerechtelijk geval van een bijzondere aard.

Een veroordeelde belooft op het schavot een bedevaart naar Wilsnack zo hij aan de terechtstelling ontkomt. En het wonder gebeurt. De Vlaamse Kronijken, met inbegrip van Excellente Cronike en Meyerus, geven er een omstandig relaas van(13). De held van het wonder is een zekere Loy Jordaens die, wegens doodslag op kooplieden uit Oostland, op de markt te Sluis na drie van zijn ‘medepleghers’ het schavot beklimt.

Het uiterste ogenblik is gekomen, ‘syn oghen waren verbonden, ende hi was gheknielt voor den hangman, ende hi anriep theylich bloet van Wilsenaken, ende beloefdet te versouckene mochte hi die doot ontgaen’. En zie, een soort windhoos doorvaart de markt van Sluis ‘in vorme van eender eertbevinge’: hangman (beul) en baljuw en wethouders slaan op de vlucht, en zo doet ook Jordaens die uit Sluis wegkomt ‘ende reysde sonder letten ten heleghen bloede waert te Wilsenaken’. Niemand in Sluis en in Vlaanderen heeft ooit geweten waar Loy Jordaens ‘bevaren was’ - Dit verhaal lijkt zowaar ontnomen te zijn aan een ‘mirakelboek’ van Wilsnack.

(10) Wilsnack was in de praktijk der strafbedevaart bekend te Brugge, Gent, Ieper, Aalst, Oudenaarde, Rijsel; Lier, Mechelen, Antwerpen, Grimbergen, Vilvoorde; Maastricht, Maaseik; Bergen (Mons), Valenciennes. Ook in Zeeland (Middelburg) en in Holland (Leiden, Haarlem, Utrecht). - De illustratie van de bedevaartkerk werd me bezorgd door Prof. Dr. Willem Pée, waarvoor vriendelijke dank.

(11) J.C. Overvoorde in Nederl. Archief Kerkgeschiedenis, Nieuwe serie IV (1907) 306. - Browe a.w. 159.

(12) Post a.w. II 295.

(13) Meyerus, Annales f. 284v. Excellente Cronike (1531) f. 85. Vlaemsche Kronyk, ed.

Serrure-Blommaert II 40. Cronike (Jan van Dixmude) ed. Lambin 318.

Biekorf. Jaargang 69

11 1436 Eeklo. - Voor zijn smaadrede tegen de familie Smeds van Varenbrouc werd de schepen Victor Blomme ten slotte beboet met drie zoenbedevaarten: Rome, Schotland (Saint-Andrews) en Wilsnack. Deze derde zware boetetocht ‘te Wilsnac, ten heleghen bloede’ werd in het vonnis toegevoegd omdat Blomme schepen was en omdat hij het ‘secreet’ (onder slot gehouden register) verraden had: hij had immers gezegd dat Vincent Smeds ‘stond in den diefbouc’(14).

1437 Leuven. - De raad van de (jonge) universiteit te Leuven veroordeelt Magister Jan Kerreman tot een bedevaart naar Wilsnack omdat hij de pedel van de rechtsfakulteit had afgeranseld. De bedevaart diende te worden volbracht binnen de maand na de uitspraak, op een boete van 10 Rijnse gulden voor de universiteit(15).

1437 Mechelen. - Heinric Bloc, lid van de Kruisbooggilde, had onder de gildebroeders oproer en twist verwekt. Door de eed van de schutters wordt hem een pelgrimage ‘naer Wilznacken’ opgelegd, afkoopbaar tegen 20 schellingen groten.

1440 Mechelen. - De eed van de Kruisbooggilde veroordeelt nogmaals een van haar leden tot een bedevaart naar ‘Wiltznaecken’. De gildebroeder werd bestraft omdat hij op het schietspel te Axel in de Vier Ambachten van Vlaanderen geld had ontleend en verzuimd had het terug te geven. Van de bedevaart mocht hij zich vrijkopen tegen 4 Rijnse guldens(16).

1446 Oudenaarde. - Een felle twist (met scheldwoorden) onder vrouwen leidde tot het volgende vergelijk tussen de partijen: Beele, de vrouw van Heindric Bogaert, zou een bedevaart volbrengen naar Venetië (‘tsente Marcx te Venegen’); Berghe, de vrouw van Jan van den Broucke, kreeg voor haar part een ‘pelgrimaige ten Heleghen Bloede van Wilsnake’. Daar het een ‘zoendinc’ betrof stond het de partijen vrij de boete onder elkaar te vereffenen: Beele kon zich van Venetië vrijkopen door storting van 18 pond kontanten aan Berghe, en Berghe mocht zich van de tocht naar Wilsnack bevrijden door een tegenbetaling van 12 pond. Bij die mogelijke vereffening met gesloten beurzen zou Berghe 6 pond profiteren, en de twee vrouwen mochten daarbij thuisblijven(17).

1446 Brugge. - Bij de trekking van de grote stadsloterij op 29 augustus kwamen talrijke briefjes uit de bus met invokaties van allerlei heiligen om kans en goed geluk.

Onder die briefjes zijn de twee volgende loterij-invokaties bewaard:

(14) E. Neelemans, Gesch. van Eecloo II 640-656 (Gent 1865). Zie Biekorf 1963, 22-23.

(15) Van Cauwenbergh a.w. 194.

(16) De twee Mechelse gevallen bij E. Poullet in Bulletin Com. Royale d'Histoire, 2e série, t.

XXIX, p. 432-433.

(17) Audenaerdsche Mengelingen I 248.

Biekorf. Jaargang 69

12 ‘Helpt God ende thelighe bloet van Wilsnake’. - ‘Beraet helich bloet van Wilsenake’(18).

1453 Ieper. - Wegens laster tegen de overheid wordt Lauwers Bouderave op 18 juli ‘ghewyst te trecken in zinen persoon een peelgrimage ten heleghen bloede te Wilsenake, ende van daer te brynghen goede letteren van certificacien van zinen peilgrimage ghedaen t'hebbene...’(19).

1457 Brugge. - De timmerman Jacob Wouters wordt uitgewezen uit stad en schependom, en mag niet eerder terugkeren dan ‘dat hi eene peilgrimage ghedaen zoude hebben met zyns selves lichame ten Heleghen Bloede te Wilsnaken, ende van danen bringhende goede, vraije ende souffisante lettren dat de voorseide peilgrimage wel ende ghetrauwelike bi hem ghedaen zij’. De straf (wegens overtreding van de keure) werd door de eed van het ambacht der timmerlieden uitgesproken en door de schepenen van Brugge bevestigd. De redemptie van de bedevaart was op 12 pond parisis gesteld, even hoog als een Romebedevaart(20). Vijf jaar later, in 1462, verkeert een huidenvetter in hetzelfde geval: zijn ambacht laat hem de keuze tussen een pelgrimage naar Wilsnack of een geldboete van 12 pond(21).

1467 Brugge. - Jacob de Ketelboetere, een bedenkelijk personage ‘hem zegghende den waerzeggher’, wordt wegens dobbelarij en tuising door de schepenen veroordeeld ‘te doene een pelgrimaige met zyns zelfs live ten heleghen bloede te Wilsenake’(22).

1472 Aalst. - Antoon van Inxhem had zijn stadsgenoot Michiel Lippens beledigd en ernstig gewond; de samenstelling van zijn straf omvat o.m. een bedevaart naar O.L. Vrouw van Nizele (Einsiedeln, kanton Schwyz) en naar het heilig Bloed van Wilsenaken. De bedevaarten - zo bepaalt het vonnis - moeten persoonlijk volbracht worden indien ‘men se doen moghe zonder dangier’(23).

1480 Middelburg. - Een geval uit Zeeland. Willem Cornelisz de ‘cordewagencruyer’ wordt, wegens het nemen van ‘overloon’, door de schepenbank verwezen ‘te gane eene pelgrimaige ten Heiligen bloede, up zyn rechterhandt’. - De benaming ‘ten heleghen bloede’ zonder iets meer was ook elders duidelijk genoeg geworden om Wilsnack aan te wijzen(24).

(18) La Flandre III 62-63. Biekorf 1934, 289.

(19) Cannaert, Oude Strafrecht 449 (Gent 1835).

(20) A. Vande Velde, De ambachten der timmerlieden en schrijnwerkers te Brugge 44 (Gent 1909). - O. Delepierre, Précis analytique archives Fl. Occid. I 93 (Brugge 1840).

(21) Delepierre a.w. I 101.

(22) Gilliodts van Severen, Inventaire Bruges V 495.

(23) F. De Potter, Geschiedenis van Aalst I 345 (Gent 1873).

(24) Unger, Bronnen Middelburg III 146 (nr. 296).

Biekorf. Jaargang 69

13

De Sint-Niklaaskerk te Wilsnack Boven: gezicht op westgevel en noordzijde.

Onder: de Karl-Marx-Platz met kerk en stadhuis Wilsnack verwierf stadsrecht in 1513.

Foto Kustosz, Bad Wilsnack.

Biekorf. Jaargang 69

14 1481 Gent. - De doodslag op Iwein Sloc wordt door ‘zoendinc’ vereffend. Een van de drie daders, Matthys de Bie, wordt gezonden op ‘peregrymaghe... ten Heleghen Bloede te Wilsenacken’, terwijl de twee andere voor zwaardere medeplichtigheid een tocht naar Rome en Compostella voor hun deel krijgen(25).

1481 Rijsel. - Een gerechtelijke bedevaart naar ‘Wilsenacq’ kan afkocht worden door 12.000 brikken (bakstenen) ofwel 24 pond par. kontant. (Variante: 10.000 brikken / 20 pond). - Veertig jaar later (1521) mag een brouwer te Rijsel zijn boetereis naar Wilsnack afkopen tegen drie roeden kasseien voor de plaatselijke vismarkt (‘couchie pour le marché au poisson’)(26).

1491 Brugge. - De schepenen leggen een Wilsnackvaart op aan een oproerig lastdrager, Adriaen de Vroede, en wat later (30 aug.) aan Magdaleene van den Boomgaerde wegens de scheldwoorden en laster die ze tegen Lysbette, weduwe van Jan van der Schoore, had uitgebracht(27).

1499 Brugge. - De timmerman Berthelmeeus Buscop krijgt, wegens zwaar ‘mesuse van woorden... ghecommiteirt up tambochtshuus’, bij vonnis van 23 aug. niet minder dan drie boetpelgrimages te volbrengen: naar Sint Adriaan ‘te Gheeroudsberghe’, naar de Drie Koningen te Keulen en ‘ten heleghen bloede te Wilsenaken’. - Drie weken later wordt in hetzelfde ambacht Roelandt de Gheselle, ook wegens weerspannigheid, naar Keulen en naar Wilsnack gezonden(28).

1501 Valenciennes. - Een geval uit Henegouwen. Sandrart Belet wordt, wegens opstand tegen de politie, voor drie jaar uit de stad gewezen en moet een bedevaart ‘à Saint Sang de Wilsenacq’ volbrengen. In geval van herhaling wacht hem een boetereis naar Compostella(29).

1521-1530 Brugge. - Het register van Civile Sententiën akteert de volgende strafbedevaarten naar Wilsnack: in 1521, de vrije tegeldekker Jan Bollijn, wegens diefstal; na een voorafgaandelijke bedevaart naar O.L. Vrouw van Aardenburg; in 1523, Lauwers de Metere uit Beveren-Waas, wegens twiststokerij en ‘horrible eeden’; in 1528, Phelips Brekelync, wegens brutaliteit jegens vrouwen en het zweren van ‘horrible eeden’; in 1530, Barbele, echtgenote Dhaerne, wegens het houden van bordeel en aftroggelarij (6 aug.)(30).

(25) Cannaert a.w. 89.

(26) Archives du Nord, ed. Dinaux, XVI 364.

(27) SA Brugge, Civile Sententien 1490-91, f. 6v; 96v.

(28) Vande Velde a.w. 45-46.

(29) M. Bauchond, La justice criminelle du magistrat de Valenciennes au moyen âge 234 (Parijs 1904).

(30) SA Brugge, Civ. Sent. 1520-28, f. 30 194 210 457 v. - Civ. Sent. 1528-34, f. 160v. - Vgl. Biekorf 1936, 8-10. - In een manifest van 1520 had Luther het afbreken van de kerk van Wilsnack aanbevolen.

Biekorf. Jaargang 69

15 1530 Brugge. - Drie brooddronken mannen hadden de ommegang van het Brugse Heilig Bloed geparodieerd, beginnende in de straten en voortgaande langs de vestingen in averechtse richting ‘omme dat zy te bet ghemoet ende vanden volcke ghezien zouden wesen, ende dit al in versmaethede, scimpe ende gheckinghe vanden voorseiden weerden heleghen Bloede...’. Een van hen reed daarbij op een ezel, terwijl zijn twee kameraden hem als lakeien volgden. Voor de schepenbank beweerden ze dat dit alles gebeurd was ‘uut droncscepe ende niet in scimpe of derysie van yemende’.

Hanskin van Utrecht, f. Wissels, was voortvluchtig. De schepenbank legde aan de twee andere, Laureyns vanden Berghe en Jan Robilliaert, een openbare ‘amende’ op, alsook een ‘pilgrimage ten heleghen Bloede te Wilsenaken’(31).

1531 Gent. - Jan Raes die Joos van de Wynckele beledigd had, verkrijgt vergiffenis mits het volbrengen van een ‘pelgrimage ten Helige Bloede van Wilsenaeken’(32).

1531-1536 Brugge. - Het register van Civile Sententiën noteert de volgende gerechtelijke Wilsnackvaarten: in 1531, Daneel van Cotengys, buitendrinker, die daarenboven bier in de stad smokkelde en de politie beledigd had; in 1532, Katelijne, weduwe van Michiel de Quynckere, wegens belangrijke diefstal, met twee medeplichtigen; in 1536, Cornelis van Neghene, arbeider (sjouwer) aan de Molenbrug, wegens optreden tegen de politie(33).

1532 Assenede. - De Vierschaar veroordeelt een man, die zekere ‘ruytheden’ bedreven had, tot een bedevaart naar ‘Wilsenaken’(34).

1539 Brugge. - Gillis van Westhuuse had, samen met Bertelmeeus Lievins, tweedracht gestookt in het Voldersambacht naar aanleiding van de traditionele bedevaart van het ambacht naar O.L. Vrouw van Meetkerke. Hun straf is een jaar huisarrest (binnen Brugge). Daarna zal Lievins naar de Drie Koningen te Keulen pelgrimeren terwijl Westhuuse de zwaardere tocht naar Wilsnack moet volbrengen(35).

1540 Gent. - Een oproerig volder, Jan vanden Moertere, wordt verwezen tot een amende met waskaars ‘ende voorts te doene eenen wech ten heylighen bloede tot Wissenake ende aldaer te resideren den tijt van twee jaeren’(36).

(31) Handelingen Emulation t. 69, 1926, p. 127-129 (R.A. Parmentier) (32) A. Keelhoff, Gesch. Augustijnen te Gent 43 (Gent 1864).

(33) SA Brugge, Civ. Sent. 1528-34, f. 244 281; 1534-40, f. 155v.

(34) De Potter-Broeckaert, Gesch. Assenede 94 (Gent 1870).

(35) SA Brugge, Civ. Sent. 1534-40, f. 399v. Volledige tekstuitgave in Handelingen Emulation t. 69, 1926, p. 129-138 (R.A. Parmentier).

(36) Chronijcke van Ghendt van Jan van den Vivere, p. 178 (Gent 1885).

Biekorf. Jaargang 69

16 1542 Brugge. - De kleermaker Jan Jacobs had de deken van het ambacht der ‘culcktickers’ (bedspreimakers) met een kaakslag beledigd. Hij wordt de heksluiter van de ons bekende bedevaarders naar Wilsnack uit Brugge. In rechte, en in feite zo hij de pelgrimage niet heeft afgekocht(37). - Zoals in de inleiding gezegd, waren de beruchte Wonderhosties reeds in 1532 door verbranding vernietigd. Wilsnack bleef echter nog bedevaartsoord tot omstreeks 1570.

Tot aanvulling nog en illustratie een paar typische gevallen uit het Brabantse. Op 30 Oktober 1526 werd Hans van Remunde, die Lutherse boeken had gedrukt, door de Antwerpse schepenbank veroordeeld ‘te doen een pelgrimagie ten Heyligen Bloede te Wilsenaken’(38). - De Keure van de baronie van Grimbergen bepaalde dat degene die ‘iemandt... injurierde met woorden, die verbeurt eenen wegh tot Wilsenaecken ten Heylighen Bloede’. De afkoop van Wilsnack bedroeg 8 Rijnse guldens, terwijl een bedevaart naar Compostella op 60 Karolusguldens gesteld was(39).

De bekendheid van ‘thelich bloet van Wilsenaken’ was omstreeks 1500 zo algemeen, dat de benaming ‘thelich bloet’ in verband met bedevaart de Brandenburgse bedevaart betekende. Dit bevestigt overigens het feit dat het Heilig Bloed te Brugge een lokale Brugse verering gebleven was die geen bedevaarders uit andere kasselrijen (en allerminst uit Gent!) aantrok, en die ook nooit en van nergens het bezoek van strafbedevaarders heeft gekregen.

Die bekendheid van Wilsnack blijkt uit een paar versregels van de Brugse rederijker Cornelis Everaert. In zijn spel Berch (geschreven in 1526-1538) laat Everaert de acteur Deuchdelic Voorstel optreden als een terugkerende pelgrim die, zoals gebruikelijk, met allerlei bedevaarttekens behangen is. De speler Boerdelic Zin ziet hem naderen en vraagt spottend vanwaar en van hoever hij wel mag komen. En de pelgrim antwoordt: Van thelich bloet van onser Vrauwen / van sinte Nyclaeus.

Ic hebbe te Roome / ghesien den paeus.

Muller en Schérpe, de uitgevers van Everaerts Spelen, hebben deze plaats volkomen averechts geïinterpreteerd, waar ze het Heilig Bloed, Onze Lieve Vrouw en Sint-Niklaas als Brugse heiligdommen en kapellen beschouwen(40). In feite zegt de

(37) (38) (39) (40)

SA Brugge, Civ. Sent. 1540-45, f. 157.

P. Fredericq, Corpus Inquisitionis V 154-155.

J.B. Christyn, Brabandts Recht I 338 (Antwerpen 1682).

Spelen van Cornelis Everaert, ed. Muller-Scharpé, 491 644. Zie Biekorf 1964, 324 (St.-Nikolaas van Bari); 1966, 193 (Rocamadour).

Biekorf. Jaargang 69

17 pelgrim dat hij veel verre pelgrimstochten heeft volbracht, en hij noemt de plaatsen die in die jaren te Brugge en elders in Vlaanderen algemeen bekend waren: het Heilig Bloed, d.i. het Wonderbloed van Wilsnack in Brandenburg; O.L. Vrouw van Rocamadour en Sint-Niklaas ‘ten Oostenbaren’ (Bari in Apulië). Rome en de Paus zetten dan de kroon op het alibi van Everaerts pelgrim.

Naar het voorbeeld van de Jeruzalemvaarders, Romevaarders, Compostellavaarders, Loretovaarders e.a., hebben ook Wilsnack-vaarders in sommige steden een broederchap of confrerie gevormd. Confrerieën van het H. Bloed van Wilsnack zijn bekend in Aken, in Maastricht en in Gent. Het kapittel van die confrerieën zou ons echter nu te ver leiden en de broederschappen van het H. Bloed (van Wilsnack) komen historisch beter tot hun recht in een (volgend) panorama van de oude pelgrimsgilden in Vlaanderen.

A. VIAENE

Namen van trekpaarden Op de vraag van L.V.C. in Biekorf 1967, 383: of er meer oude namen van trekpaarden bekend zijn dan die van het hof van Schoeringe te Zuienkerke: ‘de soppe - den baillu - Lambrecht - Houckaert’, die in 1411 (ten tijde van Jan zonder Vrees) genoemd worden.

Daar zijn de namen van de postpaarden te Kortrijk in 1745, een lange en kleurige serie: ‘de meulemeester; de zwarte hengst van Jan Wyckhuyse; Dikke Marie; een peerd gekocht te Rijsel, genaamd Papa; 't Blauwken; de grote Rouwaen; de zotten Engelsman; de kleine Rouwaen; 't kleen Rouwaente; de fransman; de grooten hengst; 't melkpeerdeken; de witvoet; het balhoorde; pirotjen; de zeereloper; den ouden leelijkaard; van Saedeleers; van Mommorency's; Lucifer; den duivel en de zwarten ruin.’ (Zie De Posterij te Kortrijk in Biekorf 1950, blz. 231-232; Kleurnamen van paarden 1962, 150-151).

De namen Lambrecht en Houckaert van Zuienkerke wijzen wellicht op de herkomst zoals vele van de namen te Kortrijk, naar geslacht, kleur, gebreken, hoedanigheden, gedragingen; of naar de naam van de paardemakelaar te Rijsel of te Ronck, zoals het 't geval was te Kortrijk.

Dat, wat 17 jaar geleden over paardenamen uit het grijze verleden in Biekorf verscheen nu reeds verbijsterd is, duidt er op dat de tienlingen en oudere, onder de Biekorflezers wel een index beginnen nodig te hebben.

G.P. BAERT

Biekorf. Jaargang 69

18

Westvlaamse spreuken Zanting 1967 - IV 1. ... Amen.

Als 't kermis is staan er kramen, en in den hemel moet je niet kramen en in d'helle wordt je gestekt door de bramen. Ploegsteert. Volksrijmpje nadat men aan de feestdis het kruis heeft geslagen vóór het eten. Laatste vers anders in Handzame: En in d'helle zijn ze verdestrueerd in al de bramen.

2. Me gaan nog e damtje leggen. Poperinge, Watou.

Bij een bezoek nog een maaltijd tussenin gebruiken tegen de honger die komt.

3. Ik ben daar een geete (geit) gezet geweest. Rumbeke, (Wulveringem).

Ik ben er bedot geweest. - Evenwaardig zijn: Men heeft me bij den buk gedaan. Roeselare, Hooglede.

Hij heeft me een neuze gezet. Roeselare, Hooglede. Zij hebben me een lelijke kater gezet. Rumbeke.

Ze hebben me daar een pere gestoofd. Staden.

4. 't Schilde geen haar of 't was ne kletsekop. Rumbeke. Het scheelde weinig of die zaak was totaal verloren voor mij.

5. Hij zou ons Here van zijn kruis lezen. Gits.

Men zou hem ons Here geven zonder biechten. Hooglede. Een schijnheiligaard.

6. Je staat al in 't jaargebed. Watou.

Hij is allang dood en begraven.

7. Ze gaan leute (spel) zoeken totdat het te laat is. Roeselare. Ze zullen zich lichtzinnig gedragen tot ze plots een onverkwikkelijke dwaasheid begaan.

8. Liefde op strate is ruze in huis. Lichtervelde. a) Genegenheid betuigen op straat bij geburen schept onbehagen in huis. b) In het openbaar genegenheid betonen is slechts een dekmantel die onenigheid wil verbergen.

9. De renners kwamen toe al in hutjes en trutjes. Rumbeke. In afzonderlijke wel-afgescheiden kleine groepjes.

10. Ik wil dat zweren op mijn bloot gat. Lichtervelde. Nadrukkelijke bevestiging dat hij de waarheid spreekt.

11. 't Were is were in 't slot gesprongen. Hooglede.

Na wat buien weer zonnig en vast.

12. De kapittelstok op de schelf steken. Watou.

De ‘Kallemoeie’ Hooglede. De strooien topmuts, soms versierd met kleurige linten als een kapittelstokje.

M. VERMEULEN

Biekorf. Jaargang 69

19

Mijn eerste winterkazak Grand-papa, quand il mourra, J'aurai sa veste grise; Grand-papa, quand il mourra, J'aurai tout ce qu'il a.

(Oud Frans liedje) Het 'n is maar een oud frans kinderliedje dat de meisjes zongen in de school van Sint-Niklaas te Kortrijk, maar het bewijst hoe gaarne de mensen iets voor niets krijgen en hoe ze vroeger het erven van een oud kledingstuk van grootvader op prijs stelden.

Mijn vrouw zaliger zong het bij 't veranderen van werkbezigheid, toen ze uit de keuken kwam voor 't werk in de slaapkamers, of van de slaapkamers naar de woonkamer om haren feuilleton van den Lieberen Belgiek te lezen. Maar die keukenen slaapkamergedachten komen neer op d'historie van mijn eerste winterkazak en, als ge wilt, 'k zal z'u vertellen.

Het is gebeurd nu meer dan zestig jaar geleden te Deinze en 't is te curieus om het langer te verzwijgen.

Op het einde van de jaren negentig is, in mijn geboortestad Justin Calewaert, stoker en vetlegger, gestorven. Enkele jaren voordien was zijn zoon Karel Calewaert geboren, in 't jaar drie en negentig, een jaar en een stuk ouder dan ik, want ik kwam op de wereld toen kapitein Dreyfus te Parijs op 't bankje zat in 1895. Zo vader Justin was dood en zijn weduwe, dochter Odile Wambeke van een hereboer en koolhandelaar van Westaarde, deed de stokerij voort om de kave rechte t'houden.

De jonge Karel groeide op al spelend op het hof bij de Leiebrug en de zoons van geburen mochten al 'n keer bij hem komen als 't geen schole was en voor ons was dat een feest. Karel had speelgerief, en in een oude volière in 't poortegat hielden ze daar zelfs een aapje dat wij mochten hazelnootjes toesteken. Moeder Calewaert waakte op haar kind en het waren maar de braafste jongens die mochten op 't hof komen.

Al gauw kende Karel zijn roeping en zei aan zijn moeder dat hij wilde priester worden gelijk oom Ernest, en zij kocht hem gerief om te leren misse doen. Niets was aandoenlijker dan Karel te zien rondgaan en aan den outer staan en wij zijn misse dienen, en de belle slaan en de keersen ontsteken en doven.

Karel ging naar 't College en later naar Sinte-Barbara waar hij op de banken zat in de Savaenstraat te Gent bij Joris Van Severen van Wakken. Wij woonden in den ‘binnen’ maar op de oude vesting, grondgebied Petegem, en wij moesten naar

Biekorf. Jaargang 69

20 de boereschool, maar op een prinskensdag mochten wij voort gaan spelen naar de stokerij. Laat ze maar gaan zei moeder, zij 'n kunnen daar niet el dan beter manieren leren of bij de boskanters, en 't was waar ook, hoewel ik er seffens moet bijzeggen dat ik onz'Here danke dat ik in mijn jongde tussen de jongens van te lande mocht zitten, tussen de zoons van welstellende hengsteboeren en vlassers als bij die van de schamelste landsman. Daar kan ik builen van preken.

Mijn vader zei: en achter de eerste communie moeten ze naar de muziekschole en een instrument leren bespelen, dat maakt deel uit van de goede opvoeding en ze geraken gemakkelijker aan vrienden en aan werk. Een muzikant is overal gegeerd.

Ze vechten ervoor.

Zekeren dag komt Madam Calewaert bij mijn moeder die kleermaakster was en zelfs van de beste, want ze maakte kleers voor al 't goed volk van uren in 't ronde, tot in Aarsele, waar ik de kleren ging naar huis dragen naar de melkerij van De Beil's, naar 't slunsekot van De Clercq's; als ik mij niet 'n bedriege dat moeten de voorzaten zijn van vice-premier Willy De Clercq. Maar tot daar. Moeders specialiteit was kinderkleding voor jongens en meisjes, matrozenpakjes voor de jongens, en voor de meisjes bloezen en rokjes in plissé-accordéon. Ze wrocht altemets met elf-twaalf meisjes. Het 'n is maar om te zeggen. Ze maakte ook kleers voor de grote mensen en kon kragen van mantels opzetten gelijk de beste. Dat had ze geleerd van Arthur Van Hove die gewrocht had in Parijs, in de Rue d'Auteuil, asjeblief.

Zo Madam Calewaert was een goede klant en op die zekere dag zei ze: 'k Zou u moeten wat vragen en 'k zit er oprecht mee verlegen, 'k Heb daar al jaren een schone winterfrak van Justin zaliger in de kast hangen en 'k zou u willen vragen of 't mogelijk ware van daar een winterpaletootje van te maken voor onze Charel. 't Is van 't beste laken, sterk en zacht gelijk een wiek, en ik 'n zou bovenaldien niet willen dat de krage verloren gaat want 't is van de beste zijdepanne in Havanakleur, en ze heeft 2Fr.60 de meter gekost. Moeder zei direct van ja en Karel kreeg zijn nieuwe winterfrak, die hem ging gelijk gegoten: Justin in 't klein.

En Karel mocht daarmee naar 't klein College en naar de Muziekschool.

Het 'n duurde niet lang. Madame was daar weerom.

Zegt ze: Eliza, wilt ge nu wat weten? 'k Zitte nu nog meer in nesten met die frak van Charel. De jongens hebben gezeid ‘hij heeft de frak aan van zijn vader’. Hij is naar huis gekomen al schremend en hij 'n wil hem niet meer dragen. De vaders van die gasten hebben dat gezien aan die Havana-krage en ze

Biekorf. Jaargang 69

21 hebben dat voortverteld. Hij 'n zal hem niet meer dragen want als Charel iets in zijn hoofd heeft, 'n heeft hij 't elders niet. Zou ik u niet mogen vragen of gij dat niet 'n zoudt aanveerden, alzo een schone frak te schone om weg te geven aan d'eerste de beste. Gij hebt ook een grote jongen en hij gaat er lange wel mee zijn, en is 't hem ontgroeid 't zal passen voor den tweeden.

Zegt moeder: ‘'k zal mij een keer beraân, Madam, 't is vriendelijk’.

Het was een lastig geval want moeder moest het eerst vragen aan mijn vader. Mijn vader was soms wel een keer dweers-in-de-zak en zei seffens van neen. ‘En 'k zegge,’ - zei hij - ‘dat ik de name niet 'n wil hebben dat we leven van de krijg. Gaat honderd, tweehonderd jaar verre achteruit en ge zult, van Oeselgem tot Kruishoutem genen Baert vinden die ooit getrokken heeft van den Dis; met te werken ontstaan we.’

Daar werd dagen over gesproken aan tafel. Alle dagen krijgsraad om te weten of ze zo schaamtevrij zouden zijn van andermans winterkazak te dragen. Maar ge weet hoe dat gaat. Moeder zei, wij 'n gaan ons aan 't menselijk opzicht niet storen. 't Is een goede klant en ik 'n wil Madam Calewaert geen affront aandoen.

En moeder kreeg gelijk.

De meid van de stokerij kwam met de frak. Hij wierd bekeken, aangetrokken en hij paste gelijk geschilderd, en ik daarmee 's anderdaags naar de muziekschole in 't putje van de winter. 't Was op een vrijdag en ik 'n kan het maar zo goed weten: mijn vader deed mij uitgeleed en zei ‘draag maar zorge voor dat schoon stuk, en niet te lange lanterfanten achter schole want 't zijn mossels vandage en die er niet 'n is 'n geldt er niet en 't part staat op de buize’.

Ge moet nu horken. Ik 'n was nog in de muziekschole niet. Wij staan te wachten aan de poorte, onder de gaslanteern in de Kraaistrate achter 't stadhuis, tot Juulke Nachtergaele, de vioolmeester, van zijn solfege-lesse kwam.

Ze staan mij met drie-vier te bekijken, en de zoon van de gemeenteontvanger, Herman Lava, dertig jaar naardien doodgesmeten van een bom in 't jaar veertig, zegt ‘den dienen heeft Charel Calewaert zijnen frak aan, kijk een keer, hij sleept tegen 't groeien’. En ze loechen mij allemaal Vierkant uit. 'k Zweette in mijnen warmen frak en ik 'n had geen draadje droogs meer aan.

Naar de les en wat getjienkt en gevijld, en naar huis alwaar ik verslag gaf van mijn tegenkomsten met die schone frak ‘Charel Calewaert 'n wil hem niet meer dragen en ik ook niet meer. De jongens lachen mij uit.’

Biekorf. Jaargang 69

22 Vader denkt na en mijn broere luistert.

Zegt mijn vader tot mijn broer: Jongen, moest gij die frak aanhebben en ze lachen u uit, wat zoudt ge doen?

- Laten lachen en 'k zou meelachen.

- Dat is ten minste verstandig gesproken, zei vader. Hewel, en gij allene moogt hem aantrekken. Gij zult er allene deugd van hebben.

En 's anderendaags, ze loechen en mijn broer loech mee en hij loech laatst en best en zei: ‘lach maar, jongens, ik zitte beter ingeduffeld in die frak van Stien Calewaert of gij allemaal thoope in een kazakje van drie ellen voor een frank’.

Veertig jaar nadien vertel ik dat aan Bisschop Karel Justinus Calewaert - 't was op den trein - en hij loech nog meest van al. Hij wist het nog. Want zoals zijn moeder zei, als hij het in zijn kop had, 'n zat het niet elders, vooral als 't hem ging over zijn geboortestad.

G.P. BAERT

Vlaamse mie - Moll Flanders Werd Defoe bij de keuze van de ‘familienaam’ Flanders voor de heldin van zijn beruchte roman Moll Flanders (verschenen in 1722) geïnspireerd door de humoristische uitdrukking Flanders mare? Zo wordt gevraagd in Biekorf 1966, 308.

De dievegge en avonturierster, die herhaalde malen uit Londen naar Virginia overvaart, heeft inderdaad nergens iets te maken met Vlaanderen. En toch kreeg ze van Defoe de landsnaam Flanders: Vlaanderen.

Gerald Howson, een specialist in de Engelse literatuurgeschiedenis van die periode, publiceerde onlangs in Times Literary Supplement (1968, jan. 18, p. 64) een korte mededeling over dit eigenaardig geval. Een gecompliceerd geval, dat hij nader weet toe te lichten.

Gedurende de weken vóór de verschijning (27 jan. 1722) van de roman publiceerde het weekblad Postboy een advertentie voor ‘The History of Flanders, with Moll's Map’. Een zonderling samentreffen.

Defoe zou in de persoon van de historische dievegge Mary Godson alias King het type hebben gevonden voor zijn heldin van de Londense dieverijen. Hij doopte haar Flanders omdat die naam (in Engeland) geassocieerd was met kontrabande, smokkelarij (in linnen en kloskant vooral) en dus goed in de sfeer van dieverij en bedrog harmonieerde. Howson schijnt echter zelf in te zien dat zijn verklaring ver gezocht is.

E.N.

Biekorf. Jaargang 69

23

Het mout- en gerstrenteboek van Aalter In het Rijksarchief te Gent bevindt zich een renteboek van de grafelijke mout- en gerstrente te Aalter dat in 1723 opgesteld werd(1). Alhoewel het van recente datum is, blijkt het toch merkwaardig te zijn omdat het veel gegevens bevat die teruggaan op oudere renteboeken. Dit renteboek weerspiegelt in feite toestanden te Aalter van voor 1200, zoals uit onze bijdrage mag blijken.

Volgens de grote Brief van 1187 moest de parochie Aalter elk jaar 9 mudden en 5 vaten mout en 2 mudden gerst leveren aan de brieven van Aalter die ook soms sBusers spycker genoemd worden(2). Deze ‘brevia de Busere’ omvatten naast de rente te Aalter ook nog verschillende andere renten te Zomergem, te Hijfte, te Assenede en te Bouchoute.

Deze hoeveelheid mout en gerst zal later niet meer aangroeien of verminderen zoals blijkt uit volgende tekst: ‘Boven moet betaelt zijn neghen mudde vijf vaeten maults ten 12 vaeten int mudde compt 113 vaeten maults ende twee mudde geerste ten 12 halsters ofte rasieren int mudde 24 halsters ofte rasieren geerste’(3). Dit is een interessante vaststelling omdat ons renteboek van 1723 een toestand weergeeft die reeds in 1187 bestond. We zullen dan ook de structuur en de inhoud van dit boek wat nader gaan bekijken.

Structuur van het renteboek Het renteboek is ingedeeld in 41 belopen. Elk beloop begint niet, zoals dit gebruikelijk is bij de landboeken, met een omschrijving van het beloop maar met een persoonsnaam of een plaatsnaam. Enkele voorbeelden: ‘Godebrecht van Oostmeulen (eerste beloop), Woubrecht ter Venne (derde beloop), Gomaert Quaeckelbeen (tiende beloop) en Wulverick Wulfine (35ste beloop)’(4). Deze belangrijke lijst namen moet in de loop van de twaalfde eeuw ontstaan zijn volgens Dr. Gijsseling. Niet vroeger, omdat in Vlaanderen de toenamen bij de lagere stand eerst op het einde van de elfde eeuw opduiken. Ook niet later omdat een aantal van die namen (Sasger, Odrik, Meindale, Hagebarn, Alger, Liedrik, Deinard, Wulverik) in de dertiende eeuw niet meer voorkomen of zeer zeldzaam zullen zijn geworden(5). Deze datering klopt dus zeer goed met

(1) Rijksarchief Gent, Fonds Land van de Woestijne nr. 267.

(2) A. Verhulst en M. Gijsseling, Le compte général de 1187, connu sous le nom de ‘Gros Brief’ et les institutions financières du comté de Flandre au XIIe siècle (Brussel 1962) p. 148 ‘Mouth ex Haltra 9 mo 5 r.; ordei 2 mo preter 1/2 sextarium’.

(3) Rijksarchief Gent, Fonds Land van de Woestijne nr. 268, ongedateerd stuk, waarschijnlijk van rond 1600.

(4) Voor de volledige lijst zie bijlage I. (5) Volgens een schriftelijke mededeling van Dr. M. Gijsseling, waarvoor hartelijk dank.

Biekorf. Jaargang 69

24 onze vaststelling dat de rentelijst in 1187 reeds volledig was. Dat er nadien geen renten meer bijkwamen is te verklaren door het feit dat rond 1200 het grafelijk bezit te Aalter in leen uitgegeven werd. De heren van de Woestijne, de belangrijkste feodale heren te Aalter, worden voor het eerst vermeld in 1203 naar aanleiding van een Schenking van tienden aan de Sint Maartensabdij te Doornik(6).

Deze lijst is niet alleen belangrijk omdat ze ons eenenveertig namen uit de twaalfde eeuw oplevert, maar ook omdat in die namen een tiental wijknamen van Aalter te ontdekken zijn. Stratem, Houtem, Biessem, ter Venne en Oostmeulen zijn nu nog bestaande wijken te Aalter. De naam ‘Quaeckelbeen’ vinden we terug als naam van een perceel land gelegen aan de Ketelstraat(7). De naam van de gemeente Aalter zelf komt voor in ‘Aalter Cleenhaeghe’ (29ste beloop). Hamerijck is de naam voor verschillende percelen land en meers gelegen langsheen een oude kerkweg(8). Het Hoogpoortegoed paalt aan de Oostmolenstraat die naar de zeer oude wijk Oostmolen loopt(9).

We kunnen ons nu afvragen of aan elk beloop een wel bepaalde territoriale omschrijving beantwoordt zoals dat bij de landboeken uit de zeventiende eeuw het geval is. Om daar een antwoord te kunnen op geven werden de stukken land waarop de renten betrekking hebben zoveel als mogelijk was in kaart gebracht. Daaruit leren we dat die berente gronden meestal in dezelfde omgeving liggen. De renten die onder het beloop ‘Godebrecht van Oostmeulen’ vallen, liggen voor een groot deel in de wijk Oostmolen. Tot eenzelfde besluit komen we bijna voor alle belopen: de renten van ‘Boyman van Houtem’ vinden we in de wijk Houtem, de renten van ‘Woubrecht van Stratem’ treffen we hoofdzakelijk in de wijk Stratem aan. Twee renten van het beloop ‘Oderick de Priestere’ zijn bezet op de Papenwal dat sedert onheuglijke tijden de eigendom is der kerkfabriek. In deze Odrik mogen we ongetwijfeld een presbiter van de parochie Aalter uit de twaalfde eeuw vermoeden.

Dat sommige renten van eenzelfde beloop niet gegroepeerd zijn in een zelfde wijk kan twee oorzaken hebben. Eerst en vooral zijn in de loop der eeuwen een aantal renten verplaatst naar andere percelen. Dat wordt trouwens soms uitdrukkelijk bevestigd in het renteboek van 1723. Het is natuur-

(6) (7) (8) (9)

A. d'Herbomez, Cartulaire de l'abbaye Saint-Martin à Tournai Tome I (Brussel 1898) p. 184.

RAG Land van de Woestijne nr. 265, Landboek van Aalter 39st beloop.

RAG idem, 16de beloop.

RAG idem, 16de beloop.

Biekorf. Jaargang 69

25 lijk mogelijk dat reeds in 1187 sommige renten buiten een bepaalde wijk lagen. Maar toch kunnen we met een grote waarschijnlijkheid beweren dat het grootste deel van de renten van de verschillende belopen oorspronkelijk in dezelfde wijk gegroepeerd waren. Het was wel een losse samenhang maar toch voldoende afgetekend en bepaald om te kunnen spreken van een territoriale indeling.

Dat aan elk beloop een territoriale omschrijving beantwoordt wordt impliciet bevestigd door een renteboek van de heerlijkheid van Schoonberge te Aalter van 1555. Ook daar vinden we een indeling in belopen die telkens ingeleid worden door een persoonsof plaatsnaam(10). Van de elf namen van het renteboek van Schoonberge vinden we er negen terug in het Mout- en Gerstrenteboek. Zo zijn de rechten van het beloop ‘Sassegheer Cleenbuuck’ uit het renteboek van Schoonberge bezet op Steenakker en omgeving. Daar treffen we eveneens verschillende renten aan van het beloop ‘Sassegheer Cleenburgh’(11) van het Mout- en Gerstrenteboek. Bij het opmaken van de definitieve rentelijst van Schoonberg, heeft men gebruik gemaakt van een te Aalter bestaande territoriale indeling. Die definitieve rentelijst is waarschijnlijk in de loop van de veertiende eeuw ontstaan want het oudst bewaarde renteboek van Schoonberge van omstreeks 1300 bevat die elf namen niet(12). Op het ogenblik dat het definitieve renteboek van Schoonberge klaar kwam, was die bestaande territoriale indeling nog voldoende nauwkeurig om als basis voor het innen van de rente van Schoonberge te kunnen dienst doen.

Die manier van gebiedsindeling zal nog lang nawerken te Aalter. In het kerkrenteboek van Aalter van 1514 begint elk beloop eveneens met een plaatsnaam(13). We vinden daar o.m. int beloop van Biesem, in Kester, ten Paradijse, int beloop van den langhen Damme. Een gedeelte van de oude wijknamen, die reeds in onze lijst van de 41 namen voorkomen, verschijnen hier opnieuw zoals Houtem, Oostmolen, Biesem en Stratem. Daarbij komen nog enkele nieuwe wijknamen van jongere datum zoals Langendam, Weststrate en Manegaarde. De renten liggen eveneens nagenoeg allemaal in de wijk waaronder ze beschreven zijn, alhoewel er toch nog enkele renten elders liggen.

We denken dan ook dat het mout- en gerstrenteboek ons de oudste, zij het nog vage en onduidelijke gebiedsindeling

(10) (11) (12) (13)

RAG Fonds Borluut nr. 545. Zie bijlage II. Cleenburgh is een verschrijving van Cleenbuuck.

RAG Fonds Borluut nr. 544.

Rijksarchief Gent Kerkfabriek Aalter nr. 90.

Biekorf. Jaargang 69

26 van het oude Aalter geeft(14). Dit renteboek is de voorloper van de latere meer preciese landboeken. Tijdens de ontginningsfase van de laag gelegen gronden in de twaalfde, dertiende en veertiende eeuw voldeed die indeling nog zeer goed omdat het procent ontgonnen en in gebruik genomen grond klein was ten opzichte van de totale oppervlakte. Later zal die territoriale indeling te onnauwkeurig zijn geworden, zodat men begonnen is met het aanleggen van een landboek.

Na de naam van elk beloop volgt de hoeveelheid mout en gerst die voor dat beloop verschuldigd is. Zo heeft men voor het beloop Liedericken 8 1/2 vat mout, voor het beloop Sassegheer de Kerle 6 spint mout en 1 vat gerst. Voor 31 belopen wordt de hoeveelheid globaal aangegeven. Voor negen andere wordt de verschuldigde hoeveelheid per perceel aangegeven terwijl voor het beloop Lammen van Biessem Uutterdonct een rente van 8 sch. moet betaald worden.

Geografische verspreiding van de renten De mout- en gerstrenten zijn bezet op percelen die over heel het oude tiendengebied van Aalter zijn gelegen. Slechts een beloop Godewijn de Schepene, gelegen te Buntelare, valt buiten dit gebied. Het ligt ten Noorden van de voormalige Durme (nu kanaal Gent-Brugge) in het grensgebied met Knesselare.

Op de hoger gelegen kouters vinden we bijna geen berente percelen. Talrijker zijn de renten die bezet zijn op percelen die deel uitmaken van een akkercomplex. Op de Lichtakker, Ekenakker, Veltakker en Steenakker treffen we verschillende renten aan.

Waarschijnlijk is de graaf vanaf de twaalfde eeuw begonnen de lager gelegen gronden te Aalter tegen een bepaalde rente in natura uit te geven voor ontginning.

De hoger gelegen kouters waren vroeger reeds in kultuurland herschapen zodat in de twaalfde eeuw de bewoners van Aalter afgedaald zijn naar de vallei van de Durme om daar de lage meersgronden in gebruik te nemen. Dit ontginningsproces verliep tot ongeveer 1200 onder rechtstreeks grafelijk gezag. Van dan treden de heren van de Woestijne te Aalter op als begunstigers van de ontginning. Onder hun impuls zal de gehele strook langsheen het kanaal Gent-Brugge vanaf Nieuwendamme tot voorbij Oostmolen tot kultuurland herschapen worden(15).

(14) Met het oude Aalter bedoelen we dat deel van Aalter dat binnen het tiende gebied (de grote tiende) van de Sint-Maartensabdij van Doornik was gelegen. Tot diep in de achttiende eeuw was een groot deel van Aalter nog onontgonnen gebleven (o.m. een deel van het Bulscampvelt).

(15) L. Stockman, Dam-toponymen te Aalter en te Eeklo, Biekorf 1967 343-344.

Biekorf. Jaargang 69

27

Besluit Het mout- en gerstrenteboek van 1723 kan dus gebruikt worden om een toestand uit de twaalfde eeuw te reconstrueren. Het geeft een beeld van de stand van de ontginning te Aalter in 1187.

Dit renteboek is ook belangrijk voor de studie van het ontstaan en de ontwikkeling van de landboeken. Het is reeds meer dan een gewoon renteboek, omdat het ingedeeld is volgens een bepaald geografisch patroon, dat nog lang te Aalter zal nawerken als prototype voor andere renteboeken.

L. STOCKMAN

Bijlage I De 41 belopen van het renteboek Beloop 1. Godebrecht vander 4 ½ vat Oostmeulen 2. Seger ter Hoochpoort

Mout

Gerst 2 spint

5 ½ v.

24g 168r

3. Woubrecht ter Venne

1 ½ v.

4. Boyman Hemeryck

Oppervlakte 18g 259r

6 sp.

5. Boyman van Houtem

20g 288r 2g

2 v.

6 sp.

16g 173r

6. Roelant Bonte

5 v.

19g 75r

7. In Meyendaele

5 v.

18g 183r

8. In Vromont Tydegaert

9 v.

35g 154r

9. Lambrecht De Ryckere

6 v.

23g 200r

10. Gomaert Quaeckelbeen

3 ½ sp.

2g 116r

11. Gerolf Eermelijn

6 ½ sp.

3g 100r

12. Haeghbarm

1 v.

2 sp.

13. Reynaert De Clercq 1 v.

5 sp.

3g 48r

14. Wautier Nieulant

1 v.

2 sp.

5g 22r

15. Huybrecht Leyderin

1 v.

6 sp.

3g 242r

Biekorf. Jaargang 69

1 ½ v.

17g 295r

16. Oderick de Priestere

2 v.

2 sp.

6g 200r

17. Masin daude

3 v.

2 sp.

3g 125r

18. Roelof van Biessem

2 v.

-

19. Lammen van Biessem

2 v.

-

20. Lammen van Biessem Uutterdonct

8 schellingen

21. Huybrecht Fockelijn

5 v. (mout of gerst, is niet nader bepaald)

22. Sassegheer Cleenburgh

1½ v.

18g 63r

23. Weirren Baude

1 v.

2 sp.

4g 180r

24. Algheere

3 v.

2 sp.

9g 116r

25. Everbaut De Neve 2 v.

4 sp.

4g 245

26. Margriete van Oostmeulen

1 v. (mout of gerst, is niet nader bepaald)

-

27. Liedericken

8 ½ v.

32g 149r

28. Inghelraeve De Schoutheere

5 v. (mout of gerst, is niet nader bepaald)

-

Biekorf. Jaargang 69

28

29. Aelter Cleynhaeghe

2 v.

1g 74r

30. Mylem

4 sp.

1 v.

17g 14r

31. Woubrecht van stratem

4 sp.

1 v.

11g 105r

32. Roelof Scheve

4 sp. (mout of gerst, is niet nader bepaald)

-

33. Deynaerde

4 sp.

1 v.

11g 290r

34. Sassegheer De Kerle

6 sp.

1 v.

15g 35r

2 v. (verm. gerst)

-

35. Wulverick 1 v.

Wulfine 36. In Gouthrem

7 v. 6 sp. (mout of gerst, is niet nader bep.)

-

37. Bauduyn Wautkin

4 ½ v.

14g 50r

38. Lambrecht 7 v. (mout of gerst, is niet nader bepaald) Hulta

-

39. Zegher De 7 v.

Drooghe

21g 130r

40. Roelof Roelofs

5 v.

41. Godewijn De Schepene

13 v.

3 sp.

1 v.

7g 30r 34g 291r

- Rijksarchief Gent, Land van de Woestijne nr. 267.

Bijlage II De belopen in het renteboek van Schoonberge Dit is den rentebouck vande heerlicke rente van Schoonberch vernieuwt anno XVo LV door balliu ende ontfangher Pieter de Cloet.

Namen van de belopen In den eersten het Pitgoet In Willem Maets brief In Zassegheer de Kerle In Wulverix Wulfvene In Woubrechte In Mylem

Biekorf. Jaargang 69

In Bouman van Houtem In Lammene van Bieshem In Roelene van Bieshem In Deynaert In Sassegheer Cleenbuuck - Rijksarchief Gent Fonds Borluut nr. 545

Kruisbeeld gevonden te Ronse Einde 1967 werd te Ronse in bosgrond een koperen kruis met Kristusbeeld gevonden, dat wellicht een zekere waarde heeft. De grondkleur is roodbruin met zwarte rand afgeboord. Op de achtergrond een fijn wit kruis, waarvan de armen op een leliebloem eindigen. Langsheen de armen van het wit kruis zijn ingegrifte spiraaltjes. In de hoeken van de kruisbinding lichtgroen glazuur. De tekeningen op de uiteinden van het kruis (de passiewerktuigen tang, hamer, nagels, lans, geselroede, lans met spons) zijn zwart, uitgenomen de lelie, kelk en ladder, die wit, en doornenkroon, die groen zijn. Het Kristusbeeld is van koper. De afmetingen zijn: H. 13,5 cm; B. 8,5 cm. Dikte van de armen 1,5 cm. Wellicht kan een lezer zeggen uit welke periode dergelijke kruisen dateren.

R.V. O

Biekorf. Jaargang 69

29

Het appoort van Sint Vincentius te Beselare 1222 In de nota's over St. Vincentius diaken en ‘zijn lokale verering in het bisdom Brugge’, die wijlen Michiel English in 1958 aan Ons Heem (XII, lentemaand, 98-103) toevertrouwde, onderzocht de betreurde geleerde acht gevallen van St.-Vincentiusdevotie in het bisdom Brugge(1). Zijn aandacht ging vooral naar de moderne gevallen van Eeklo, waar de devotie eerst in de XVIe eeuw opduikt, en van Ramskapelle-Heist, die nu St.-Vincent als titularis heeft, maar waar de devotie niet vóór 1638 wordt aangetroffen.

‘Van meer ondergeschikt belang’ beschouwde hij ‘de overige hem bekende West-Vlaamse gevallen’(2), namelijk Beselare. Wat dit laatste geval betreft, moest hij toch bekennen dat de St.-Vincentiusverering aldaar een ‘zeer oude volksdevotie’ is; en hij verwijst naar het Cartularium van Zonnebeke, door Mgr. C. Callewaert zo zorgvuldig uitgegeven(3).

Naar onze bescheiden mening heeft M. English het Zonnebeekse dossier zeer haastig gelezen, zoniet had hij wel moeten toegeven dat het geval van Beselare absoluut niet ‘van ondergeschikt belang’ maar integendeel heel merkwaardig is, en dat het ons bovendien een aanleiding verschaft om eens de verspreiding van de St.-Vincentiusverering in het oude graafschap Vlaanderen na te gaan. Maar laten wij eerst de stukken ortleden. Zij zullen ons meer dan één verrassing brengen.

Het altare van Beselare (Bevesclara), d.w.z. de pastorie van dit dorp en het pastorele gedeelte van de tienden (een derde), was in de XIe eeuw in het bezit van de rijke familie van Theobaldus, eerste gekende burggraaf van Ieper, vader van Lambertus, proost van Zonnebeke en later bisschop van Doornik (1113-1123). In 1087 gaf bisschop Radbodus het altare, op aanvraag van Theobaldus (petitione Yprensis Theobaldi), aan de reguliere kanunniken van Zonnebeke. Doch het werd sub

(1) Eeklo (‘een halve uitzondering’, want Eeklo hoort bij 't bisdom Gent, doch, voor het Konkordaat, bij 't bisdom Brugge), Ramskapelle-Heist, Ardooie, Beselare, Brugge, Diksmuide, Ieper, Moeskroen. - Kortrijk, Menen en Lo worden in deze lijst vergeten.

(2) De documentatie van wijlen M. English is nogal onvolledig; zo heeft hij deze ‘minder interessante gevallen’ meestal verjongd: te Diksmuide, b.v. is de eerste vermelding van St. Vincent 1141, niet 1599, zie O. Bled, Regestes des évêques de Thérouanne, nr. 614; te Brugge is er reeds in de XIIIe eeuw een St. Vincentiusrelikwie voorhanden, zie W.H. James Weale, Catalogue des reliques conservées à l'église de Saint-Donatien à Bruges au XIIIe siècle, in La Flandre, IV, 200.

(3) Chartes anciennes de l'abbaye de Zonnebeke (Brugge, 1925).

Biekorf. Jaargang 69

30 personatu geschonken, m.a.w. de kanunniken waren verplicht bij overlijden van de deservitor de pastorie telkens opnieuw af te kopen (redimere), voor de som van tien schellingen (decem solidi) rekengeld(4). Later, zeer waarschijnlijk onder paus Urbanus II, werd deze laatste bepaling nietig verklaard, daar zij door de kerk als simonie werd aangezien(5).

Benevens het altaar, bezaten de kanunniken van Zonnebeke nog gronden te Beselare, namelijk twee bunders grond cum comitatura(6), d.w.z. met de hoge en lage rechtspraak over de laten, en allerlei tienden, zowel op de ‘oude’ gronden (de veteri terra decimam duorum manipulorum)(7), als op de ‘nieuwe’ (duos manipulos decime in tota nova terra de Beveslare)(8). Deze tienden werden hun geschonken door leden van de familie der burggraven van Ieper, die tevens heren waren van Beselare(9).

De parochie Beselare moet zeer vroeg ontstaan zijn, daar haar kerk de hl. Martinus als titularis heeft. Toch was, in de loop der eeuwen, een bloeiende verering tot de hl.

Vincent aldaar ontstaan. Wanneer deze voor het eerst in de teksten wordt vermeld (1222), vinden wij de heilige in bezit van een eigen kapel (capella S. Vincentii), waar een beeld (imago) een aanzienlijke toeloop bedevaarders aanlokt.

Deze lieten daar, volgens het oud volksgebruik(10), hun offer achter, hetzij in geld, hetzij in natura, in een offerblok (in trunco). Wat meer is, het beeld werd soms van plaats tot plaats rondgedragen, wat een nieuwe gelegenheid bood tot milddadigheid(11).

De inkomsten van dit ‘appoort’ (aportus) en van deze omhaling werden onder de pastoor (presbyter) en de kerkfabriek (fabrica ecclesiae) verdeeld.

(4) C. Callewaert, Chartes anciennes, nr. 2.

(5) Op 16 Oktober 1110 bekrachtigt paus Pascalis II de schenkingen van bisschop Radbout aan Zonnebeke: altaria etiam que bone memorie Rabodus, quondam Noviomensis episcopus ad eundem locum contulit scilicet de Ruslar, de Neuekerca, de Bevensclar... in eorumdem canonicorum usus firma semper et quieta permanere servarique censemus; wat de redemptio altarium enigszins uitsluit, C. Callewaert, Chartes anciennes, nr. 4.

(6) C. Callewaert, Chartes anciennes, nr 6 (oorkonde van graaf Boudewijn VII, 1114).

(7) Ibidem.

(8) C. Callewaert, Chartes anciennes, nr. 32 (gift van Adam, burggraaf van Ieper, en van Mabilia, zijn vrouw, december 1209).

(9) E. Warlop, De heren van Beselare tot 1418, in Vlaamse Stam, tijdschrift voor familiegeschiedenis, II, 1966, 15-36.

(10) Een studie over de offergaven in Vlaanderen, in de aard van G. Schreiber, Liturgie und Volkstum im Eigenkirchezeitalter (Jahres- und Tagungsbericht der Görres-Gesellschaft 1955, 19-34), ware zeer wenselijk; G. Schreiber heeft het Franse bisdom Troyes als onderzoeksterrein genomen; zie Revue hist, eccl., LII, 1947, 983.

(11) In verband met de rondgedragen beelden, leze men de doorwrochte studie van P. Héliot en M.L. Chastang, Quêtes et voyages de reliques au profit des églises françaises du moyen âge, in Revue hist, eccl., LIX, 1964, 789-822; LX, 1965, 5-32.

Biekorf. Jaargang 69

31 op zekere dag bemerkte de ‘patroon’ van de kerk, abt Frumoldus van Zonnebeke (1197-1227)(12), dat deze verdeling in tweeën de rechten van zijn abdij schaadde. Het nadeel moest, naar zijn schatting, niet onbelangrijk geweest zijn, want hij had zich onmiddellijk op het pauselijk hof beroepen. Drie rechters werden door Rome aangesteld: abt Henricus van St.-Niklaas Veurne en zijn prior, plus proost Jordanus van St.-Walburga, alle drie uit het bisdom Terwaan(13).

Nu lieten de parochianen van Beselare de zaken niet zo ver komen. Wellicht waren hun betrekkingen met de patroon toch zo slecht niet; of was het de bisschop van Doornik, wiens jurisdictie blijkbaar over het hoofd werd gezien, die hun die wijze raad in het oor fluisterde?... Zij vertrouwden het geschil toe aan drie boni viri uit de streek, die zich over de desbetreffende belangen een nuchterder oordeel konden vormen: Guido, abt van Waasten, Willem, deken der christenheid Roeselare, en Hendrik, heer van Moorslede(14).

De uitspraak van de vier scheidsrechters viel te Moorslede, bij heer Henricus, op 29 april 1222. Overeengekomen werd dat een derde van het appoort voortaan naar de abt van Zonnebeke zou gaan, nochtans zou de pastoor van Beselare alles mogen behouden wat hem persoonlijk tijdens de mis in de handen gelegd werd; verder zou het beeld niet meer mogen verplaatst worden causa questus et oblationis zonder de toestemming van al de betrokken partijen(15). Aan de drie door de paus gedelegeerde rechters bleef echter niets meer over dan deze minnelijke schikking te bekrachtigen; wat zij ook deden, te Veurne, op 11 juli 1223(16).

Daarmee waren de moeilijkheden nog niet van de baan. Niet al de parochianen van Beselare waren het over deze regeling eens. Ridder Boudewijn van Aire, heer van Beselare uit hoofde van zijn vrouw Margareta van Belle(17), was ook geen parochiaan lijk de andere; en voor de abt van Zonnebeke was hij een zeer lastig gebuur.

De heer van Beselare eiste nu, zonder enig recht, een deel van het appoort. Daarbij betwistte hij nog de reguliere kanunniken van Zonnebeke de eigendom van sommige tienden van

(12) V. Pil, Zonnebeke, heerlijk verleden, zonnig heden, 36-38 (Langemark 1962).

(13) C. Callewaert, Chartes anciennes, nr. 58.

(14) Henrik III van Moorslede, echtgenoot van vrouw Beatrijs, ‘een tamelijk belangrijk en aktief personage’, die wij in de oorkonden kunnen volgen van juli 1212 tot Oktober 1233; hij kan de vader geweest zijn van de abdis van Moorslede (= Wevelgem), Adelidis van Moorslede, zie E. Warlop, De heren van Moorslede en Moorsele in de 12de en 13de eeuw, te verschijnen in het Album J. Delbaere (1968).

(15) C. Callewaert, Chartes anciennes, nr. 55.

(16) C. Callewaert, Chartes anciennes, nr. 58.

(17) E. Warlop, De heren van Beselare, 17.

Biekorf. Jaargang 69

32 het dorp (in quadam decima jacente in Beveslare): zeer waarschijnlijk de tienden ofwel van de veteri terra, ofwel in tota nova terra, die door de vroegere heren van Beselare aan de abdij Zonnebeke waren geschonken(18).

De bisschop van Doornik, van wie wij nog niets gehoord hebben, de wijze en oplettende Wouter van Marvis, trad nu op. Op zijn eigen kalme maar zeer kordate manier wees hij de edele echtgenoten op de onhebbelijkheid van hun handelwijze.

Wellicht dreigde hij met kerkelijke straffen... Wat er ook van zij, in mei 1227 verzaakten Boudewijn en zijn echtgenote aan hun onrechtmatige aanspraak. Hun verzaking werd schriftelijk vastgelegd in een oorkonde voor de abt van Zonnebeke bestemd en door Boudewijn gezegeld(19). Meer nog, Balduinus, miles de Aria, zag zich verplicht, op 27 mei 1227, een zeer ootmoedige brief naar de bisschop van Doornik te zenden, waarin hij zijn goede voornemens en deze van vrouw Margareta te kennen geeft; zij laten niet alleen aan de abdij Zonnebeke de betwiste tienden in aalmoes over, maar zij onderwerpen zich bij voorbaat aan de kerkelijke straffen die zij mogelijk bij een overtreding van hun beloften onvoorwaardelijk zouden oplopen(20).

Het antwoord van de bisschop is jammer niet bewaard. Toch blijkt eens te meer met welke beslistheid Wouter van Marvis in deze zaak is opgetreden: voor hem is alles wat de tienden betreft zuiver kerkelijke aangelegenheid, waarvan de leken zich volledig dienen af te houden(21).

Het geschil van de parochianen van Beselare met de abt van Zonnebeke spreidt alleszins een nieuw licht over de merkwaardige St.-Vincentiusverering in dat Westvlaamse dorp: in het begin van de XIIIe eeuw beschikt zij te Beselare over een kapel, een beeld en een appoort.

De bedevaart naar St. Vincentius te Beselare moet al vroeg een zekere vermaardheid hebben verworven. Hoeveel mensen kwamen daar jaarlijks de heilige diaken dienen?

De teksten zeggen het ons niet; ze vermelden toch uitdrukkelijk dat, naast de parochianen, ook echte bedevaarders hun bijdrage in het offerblok kwamen werpen; tezamen vormden ze een belangrijke toeloop, aangezien er om de inkomsten van dit offergeld lang en bitsig werd gestreden. Er dient nog onderstreept dat het appoort van Beselare wel het oudste voorbeeld is van een dergelijk gebruik ten onzent(22).

(18) (19) (20) (21)

C. Callewaert, Chartes anciennes, nrs. 63 en 64.

C. Callewaert, Chartes anciennes, 63.

C. Callewaert, Chartes anciennes, 64.

Zie enkele voorbeelden bij N. Huyghebaert, Flandrina eerste abdis van Marke, en het tiend van Bredene, in De Leiegouw, V, 1963, 49.

(22) Het geval van Beselare is aan A. Viaene, Appoort, een term uit de kerkelijke boekhouding in Vlaanderen, 1300-1600, (Hand. Sorj. Emulation, Clll, 1966, 87-101), ontgaan. In dit artikel vindt men een juiste omschrijving van de betekenis en het gebruik van ‘appoort’.

Biekorf. Jaargang 69

33 Zeer merkwaardig is eveneens de vermelding van een beeld. Welk soort beeld was het? De oorkonden spreken slechts van een imago. De kunstgeschiedenis zou doen denken aan een houten beeld, wellicht met zilveren platen bedekt; het is mogelijk dat het een relikwie van de heilige bevatte, zodat het beeld tevens een reliekhouder was, zoals het meermaals in die tijd voorkomt. Heiligenbeelden zijn ten onzent, omstreeks 1200, nog een uitzondering; verscheidene Mariabeelden uit die tijd worden soms wel vermeld, en zijn zelfs bewaard(23), maar wie kan een ouder Westvlaams heiligenbeeld aanwijzen(24)? Is het geval van Beselare dan van ‘ondergeschikt belang’?

Hoelang bestond deze bedevaart? Zeker al enkele jaren, vermits zij buiten het dorp bekend was. Nochtans heeft men de indruk dat de verering, rond 1222, betrekkelijk jong was, aangezien geen enkel der betrokken partijen oudere voorvallen in de twist inroept.

Wie zou de kapel gebouwd hebben? Hier ook brengen de teksten ons geen rechtstreeks getuigenis. Maar het feit dat de scheidsrechters van 1222 tenslotte gelijk geven aan de abt van Zonnebeke, laat veronderstellen dat hij minstens in de bouwkosten van de kapel heeft bijgedragen, zoniet deze op eigen kosten heeft laten oprichten.

Maar indien nu de reguliere kanunniken de St.-Vincentiuskapel te Beselare hebben gebouwd, wanneer en waarom hebben zij dit gedaan? met andere woorden: wie heeft ze tot dit vrome initiatief aangezet?

Op een dergelijke vraag kan zeker geen volledig bevredigend antwoord gegeven worden. Er zijn geen andere brennen voorhanden dan de vier oorkonden die wij pas hebben ontleed. Maar we weten al genoeg over de St.-Vincentiusverering in Vlaanderen om een bepaalde richting aan te wijzen en een voorlopig antwoord te geven(25). Moest de geschiedenis van die heiligenverering reeds onderzocht zijn zoals het onderwerp het verdient, dan zou het geval van Beselare met een grotere zekerheid kunnen opgelost worden.

(23) Een nieuw O.-L.-Vrouwbeeld (nova imago S. Mariae) werd in de St. Pietersabdij te Gent bewaard, dat de relikwieën bevatte, door ridder Wouter Stumme uit Konstantinopel medegebracht tempore Arnoldi abbatis (1117-1132), zie Bull. Kon Com. Gesch., 1895, 124.

(24) Weliswaar kan men nog het geval van de hospitaalkapel te Ieper inroepen, waar men, in 1208, kaarsen placht te brengen ante ymagines (Feys en Nelis, Les cartulaires de St. Martin d'Ypres, 50). Doch welke beelden hiermee bedoeld worden kan niet nader bepaald.

(25) Zie het kort maar degelijk artikel van L. Schmidt in Lexikon für Theologie und Kirche, 2de uitg. X, 802-803.

Biekorf. Jaargang 69

34 De devotie tot de Spaanse diaken is ongetwijfeld zeer oud in het frankisch rijk.

Omstreeks 543 bracht koning Childebert de stola en een arm van de heilige uit Saragossa naar Parijs(26); hij bouwde er de St.-Vincentiusabdij, later Saint-Germain-des-Prés, om deze schat te bewaren. Koningin Brunehildis zou, volgens de legende, de St.-Vincentiusabdij te Laon hebben gesticht op de heuvel die later het laatste bolwerk van de Karolingers zou worden; de oorsprong van dit klooster is evenwel Merowingisch(27). Geen wonder dan ook dat de eerste Vlaamse graven, die uit de streek van Laon (Laonnais) afkomstig waren, een zekere devotie tot de Spaanse martelaar blijken te hebben gehad: graaf Arnout de Grote schonk erfelijk goederen aan de St.-Vincentiusabdij(28). Het is dan ook geen louter toeval, dat wij de eerste vermelding van een St.-Vincentiusverering in Vlaanderen ontmoeten in de grafelijke abdij van St.-Bertijns. De monniken aldaar Vierden reeds lang het feest van de heilige (antiquius), toen op het einde van de Xe eeuw, tempore Otberti abbatis (986-1007), hun klooster uit de brand werd gered dank zij de voorspraak van de martelaar van Saragossa; uit dankbaarheid wijdde abt Otbert hem een altaar in de nieuwe St.-Pieterskerk toe (de latere St.-Bertinuskerk)(29). Toch is het niet duidelijk of deze devotie een weerklank vond buiten het beluik van de abdij(30): in geen enkele van de talrijke parochies die onder het patronaat van St.-Bertijns stonden, zowel in het bisdom Terwaan als in het bisdom Doornik, is er een spoor van een St.-Vincentiusverering te ontdekken(31).

De oorsprong van de St.-Vincentiusverering te Beselare zal dus niet te St.-Bertijns in het bisdom Terwaan moeten gezocht worden, wel in de bisschoppelijke stad Doornik. Maar hier duikt de devotie betrekkelijk laat op: niet voor het einde van de XIIe eeuw.

(26) Gregorius Turonensis, Historia Francorum, III, 29 (M.H.G., Script. rerum merov., I, 133-134, 156).

(27) F. Vercauteren, Etudes sur les Civitates de la Belgique seconde 329 (Brussel, 1934).

(28) Bull. Kon Com. Gesch., 1876, 93-95.

(29) Folcardus, Miracula S. Bertini (Migne, P.L., 147, 1124-1125).

(30) Opmerkelijk is, dat de St. Bertinusabdij nooit een Vincentiusrelikwie schijnt te hebben gehad.

Nog in de XVe eeuw toen, in de tijd van Willem Fillastre, bisschop van Doornik en abt van St.-Bertijns, de talrijke schrijnen, fierters en reliekhouders van de machtige abdij werden opgesomd, geopend en geïnventorieerd, vonden de monniken niet het minste partikel uit het lichaam van de heilige diaken, die hen eens van de brand had gered; zie W.H. James Weale, Inventaire des reliques que possédait l'abbaye de St. Bertin en 1465 (Bull. de la Gilde de St. Thomas et de St. Luc, IV, 1877-1879, 273-292).

(31) Weliswaar is St. Vincent de titularis van Haveskerke (Haverskerque, Nord). Deze kerk werd tussen 1114 en 1119 door bisschop Jan van Waasten aan de St.-Bertinusabdij geschonken (D. Haigneré, Les chartes de St. Bertin, I, nr. 141). Maar het is niet mogelijk te weten of zij toen reeds een Vincentiuskerk was, of het geworden is.

Biekorf. Jaargang 69

35 In 1192 kwam als bisschop naar Doornik, de vrome en geleerde Stephanus van Orléans (1192-1203), vroeger abt der reguliere kanunniken van St.-Euverte van Orléans, later van Sint-Geneviève te Parijs. Zijn regeringsjaren werden ongetwijfeld een zegen voor zijn Vlaams bisdom(32). Een van zijn eerste initiatieven was de verplaatsing van het bischoppelijk verblijf van de Chatelet naar de huidige plaats naast de katedraal. Om deze laatste in verbinding te stellen met zijn nieuwe woning, overbouwde de kunstzinnige bisschop de straat met een boog en zette hierop de nog bestaande gotische kapel. Deze wijdde hij op 19 mei 1198 in, ter ere van St.-Vincentius(33).

In een tijd waar men zoveel bouwt en zoveel afbreekt, in een tijd daarenboven waar de heiligen hun betekenis, ja zelfs hun krediet schijnen verloren te hebben, kunnen wij ons de weerklank van een dergelijk feit amper voorstellen. Daarbij was de kapel van bisschop Stephanus het eerste gotische gebouw in de Scheldevallei(34).

In heel het bisdom, maar vooral bij de reguliere kanunniken, was de gebeurtenis niet onopgemerkt voorbijgegaan.

Voor de Augustijners van Zonnebeke, zoals trouwens voor hun medebroeders uit de kleine reguliere stichten van het bisdom Doornik, is de voormalige abt van de grote Sint-Genevièveabdij een verzekerde beschermer geweest. Men kan moeilijk de mening ontgaan, dat het onder zijn invloed was, zoniet op zijn raad, dat de abt van Zonnebeke de kapel van Beselare heeft laten bouwen. Wie het beeld bezorgde zullen wij nooit weten; in Beselare zelf werd het zeker niet vervaardigd. Was de bisschop de kapel komen inzegenen? Wat zouden wij al niet geven om daar iets meer over te vernemen...

De bijval van de nieuwe devotie was alleszins groot. En het zou mij niet verwonderen dat de St.-Vincentiuskapel, die enkele jaren later te Lo wordt vermeld(35), enigszins als een repliek van Beselare moet aangezien worden.

N.N. HUYGHEBAERT O.S.B.

(32) J. Warichez, Etienne de Tournai et son temps, 1128-1203 (Doornik, 1937), en Ph. Delhaye, Etienne de Tournai, in Dict. hist, et géogr. eccl., XV, 1274-1278.

(33) J. Warichez, op. cit., 328, 408-411.

(34) L. Devliegher, De opkomst van de kerkelijke gotische bouwkunst in West-Vlaanderen gedurende de XIIIe eeuw, II (Brussel, 1956), 61-62.

(35) Een capella Sancti Vincentii te Lo wordt in 1256 vermeld, L. van Hollebeke, Cartulaire de l'abbaye St. Pierre de Loo (Brussel, 1870) 61, 166

Biekorf. Jaargang 69

36

Eduard van Hee van Roeselare Componist van ‘Het lied der dichters’ ten tijde van de blauwvoeterie Het is bekend dat voor het feest van superior Hendrik Delbar(1) in augustus 1875 de ‘dichtschole’ van het Klein Seminarie te Roeselare, zoals de traditie het vereiste, belast was met de voorbereiding van het lyrisch-poëtische gedeelte. Berten Rodenbach kreeg aldus een kluifje naar zijn Vlaamse dichtershand. Voordien reeds, nl. op 6 januari 1875, had hij zich voor dergelijke huldeblijken verdienstelijk getoond, o.a. door het dichten van het bekende ‘In Vlaanderen’(2). Voor het feest van 1875 schreef Rodenbach ‘Het Lied der Vlaamsche Zonen’. De inhoud kreeg een gepaste versterking door de manhaftige melodie van de muziekleraar en componist Johan De Stoop(3).

Doch ook een tweede gedicht ‘Het Lied der Dichters’ kwam op het feestprogramma.

Het zou een tekst-coproductie zijn van Albrecht Rodenbach en Kamiel Watteeuw(4).

Wij citeren hier even de eerste strofe van dit lied: Eertijds toen de ridders dronken in de wijde wapenzaal, en de zilvren bekers klonken bij het feestelijk maal, kwam de schare der gezellen en met blij gejuich begroet deed hun zang het lot wêerschellen en verheugde eenieders moed.

Herhaal: Schoner luidt de zang der snaren als de stillen avond valt,

(1) Hendrik Jozef Delbar geb. Moeskroen 7 maart 1833; priester gewijd te Brugge 19 december 1857. Drie dagen daarna bekwam hij zijn benoeming tot bewaker aan het Klein Seminarie te Roeselare, alwaar Guido Gezelle sinds maart 1854 leraarde (tot augustus 1860). Op 2 juli 1862 werd hij de opvolger van superior Bruno Van Hove en op 22 november 1884 president van het Brugse Groot Seminarie. Vanaf 29 april 1889 tot aan zijn overlijden op 24 november 1894 was Hendrik Delbar pastoor-deken te Menen. Tussen 1867 en 1876 staat hij als erevoorzitter van de Sint-Ceciliavereniging van het Klein Seminarie aangeschreven.

(2) Zie: F. Baur, Albrecht Rodenbach. Verzamelde Werken, dl. II, 334-336, alwaar de componist van de muziek voor dit lied als M. Mille wordt genoemd. Het betreft hier Fredericus Mille (Passendale 1852 - Vinkem 1918).

(3) Johannes Franciscus Jozefus De Stoop, geb. 9 februari 1824 te Brugge, zoon van zangmeester Joannes en Isabella Petronilla Troffaes. Hij was gehuwd met Catharina Hobson en kwam in 1861 naar Roeselare als ‘muziekmeester’ aan het Klein Seminarie. In 1867 was hij de dirigent van ‘Sint Cecilia’ aldaar. Hij overleed te Roeselare op 30 Oktober 1898. Van hem zijn talrijke composities bekend.

(4) F. Baur, a.w., tekst: dl. II, 131; auteurschap, dl. II, 33-334.

Biekorf. Jaargang 69

37 Schoner uit der zangen scharen 't lied in stillen avond schalt(5).

De probleemstelling Wie heeft er dit feestvers getoonzet?

Om dit te achterhalen moet het probleem van het muziek-auteurschap in geheel het kader van de onderwijstoestanden in het Klein Seminarie gesteld worden.

Reeds rond 1840 trad aldaar een bestendige leraar van muziek op. Op 15 Oktober 1851 kwam er een georganiseerde muziekvereniging, de ‘Société Sainte Cécile’ tot stand, waarvan als eerste dirigent Jan Schipman (Oostende 1820 - Brugge 1886), directeur en bestuurder van het pensionaat, staat aangeduid. Deze vereniging moest er, als tegenhanger van de ‘Société Littéraire’, de bekende ‘Lettergilde’ die op 2 februari 1851 was gestart, de geheimnisvolle sfeer van Polyhymnia aan de ‘jongelingen’ bekend maken. Zij bleek rond 1860 eerder in verval doch kwam rond 1867, onder impuls van de genoemde Johan De Stoop, tot nieuw leven(6). Wij menen juist in dit musicerend midden de componist van ‘Het Lied der Dichters’, en dus ook ‘Van Minnedrank’ te kunnen ontdekken.

Professor Baur duidde de toondichter onder volgende bewoordingen aan: ‘F. Van Hee schreef er een melodie voor die, zoals men merken kan, ook dient op Minnedrank’(7).

Leo Van Puyvelde schrijft dat men op de feestdag van Delbar zong: ‘...naast het Lied der Dichters ook uit dankbaarheid Het Lied der Vlaamsche Zonen, door Rodenbach gedicht en door den knappen muzikant Johan de Stoop op muziek gezet’.

Aldus omzeilt hij (opzettelijk?) het auteurschap van de muziek

(5) Ibid., dl. II, 131. Het lied werd in de ‘Vlaamsche Vlagge’ gedrukt in 1882, zonder de vijfde en laatste strofe. Het werd er aan Kamiel Watteeuw toegeschreven. Ferdinand Rodenbach is eerder van Rodenbachs auteurschap overtuigd, daar op een hs. in zijn bezit aantekeningen van de Wonderknape voorkomen; ‘Die Seer scone Historie’ drukt op blz. 46-46 de vier strofen van de ‘Vlagge’ over.

(6) De studie van het muziekonderwijs aan het Klein Seminarie te Roeselare is belangrijk. Zie o.a.: Archief Klein Seminarie (A.K.S.R.), register van de ‘Société Ste.-Cècile’, blz. 1-3; J. Pollet, Gebeurtenissen uit het superioraat van J.J. Faict (1849-1856) en A. Frutsaert (1856-1859) in: De Heraut, jg. X, no 1, april 1957, blz. 6; M. De Bruyne, Honderd Jaar Koninklijke Stadsharmonie van Roeselare en haar bijdrage tot het cultureel leven in de Rodenbachstad 1867-1967, Rumbeke, 1967, 49-50.

(7) F. Baur, a.w., dl. II, 334. Wij merken nochtans op dat bij de tekst van het lied ‘Minnedrank’ gepubliceerd in ‘Een Vijftig Vlaamsche Liederen’, Brugge, zj. (1877) bij Modest Delplace, lied 17 en in ‘Vijftig Vlaamsche Liederen voor het zingende volk van Vlaanderen, uitgegeven door de Gilde van den Zwijgenden Eede’, Brugge, 1891, Tweede Uitgave, blz. 51-52 Lied XXXII, de componist als E. Van Hee werd genoemd.

Biekorf. Jaargang 69

38 voor het Lied der Dichters(8). Ferdinand Rodenbach, Albrechts jongere broer, schrijft onomwonden de muziek toe aan F. Van Hee(9). Het heeft belang erop te wijzen dat Ferdinand Rodenbach, te Roeselare geboren op 2 maart 1864 en te Brussel overleden in 1938, zijn vaderstad slechts verliet op 23 juni 1907, na zijn huwelijk te Brussel op 29 mei 1907 met Bertha Irma De Brabant.

Jos Vermeulen daarentegen houdt voor: ‘...het andere “Het Lied der Dichters” gedicht door Albrecht Rodenbach of Kamiel Watteeuw (of door beiden), men weet het niet met zekerheid, en getoonzet door E.H. Van Hee, leraar...’(10). Wordt hier niet priester Alfons Van Hee bedoeld, die sedert augustus 1873 (tot maart 1876) leraarde aan het Klein Seminarie in de ‘second cours français’?(11). Het componeren van liederen voor de studenten door het leraarkorps was nu eenmaal niet onbekend in het Klein Seminarie. Zo zou Hugo Verriest het ‘Bolderslied’, op tekst van zijn broeder Adolf, op muziek gezet hebben(12). Zo ook stelde Alexis Decarne (Stavele 1848 Roeselare 1883) enkele teksten op muziek(13).

‘Die seer scone Historie ofte Geschiedenisse der... Vlaamsche Vlagge’ geeft echter volgende versie: ‘...het tweede Het Lied der Dichters werd getoonzet door Fr. Vanhee, die afzonderlijk muziekles gaf in het gesticht’(14).

Misschien gaven nog anderen hun uitleg. Doch voorgaande mag volstaan om de ‘geheimzinnige’ Van Hee, componist van het ‘Lied der Dichters’, eventueel in de nevels van een historisch enigma te verduisteren. Wie was echter die Van Hee, wiens afgekorte voornaam door Baur van Rodenbachs broer werd overgenomen en als F. gespeld, die Van Puyvelde eenvoudigweg negeert en die door de ‘Scone Historie’ als Fr. werd geschreven, terwijl Vermeulen er een ‘Eerwaarde Heer’ bij insinueert?

De verwarring is duidelijk, en derhalve begrijpelijk, te wijten aan de onbekendheid met het totale lerarenkorps

(8) L. Van Puyvelde, Albrecht Rodenbach. Zijn Leven en zijn werk, Amsterdam, 1909, 40.

(9) F. Rodenbach, Albrecht Rodenbach. Gedichten. Herziene Uitgave. Tielt (1930), dl. I, 61; zoals gezegd opteert Ferdinand voor het tekstauteurschap van Albrecht.

(10) J. Vermeulen, Albrecht Rodenbach. De Wonderknape van Vlaanderen, Leuven (1930), 23.

(11) K.M. De Lille, Alfons Van Hee, Ieper, 1963, 45-48.

(12) ‘Een Vijftig Vlaamsche Liederen’ a.w. lied 35 spreekt slechts van de tekstdichter van het Bolderslied nl. H. Verriest, terwijl ‘Vijftig Vlaamsche Liederen voor het zingende Volk van Vlaanderen’ a.w. lied XXXVII, 58-59 de tekstdichter als A. Verriest en de componist als H. Verriest aanduidt.

(13) M. De Bruyne, Honderd Jaar Kon. Stadsharmonie a.w., 103.

(14) [Hilaire Allaeys], Die Scone historie..., Tielt, 1926, 45.

Biekorf. Jaargang 69

39 dat in de bewogen dagen vóór, tijdens en nà de ‘grote storinge’ aan het Roeselaarse bischoppelijk seminarie doceerde.

De identificatie van de componist In het verslagboek van de ‘Société de Sainte Cécile, Harmonie, Fanfares (sic), Orchestre au Petit Séminaire de Roulers’ dat aanvangt in 1867 en tot in 1876 is bijgehouden, wordt meermaals de naam vernoemd van Ed. Van Hee (fils) en wel onder de volgende moeilijkheid: ‘Paye à Mr. Ed(uard) Vanhee pour des répétitions de son fils’(15). Vanaf 1873 schreef de schatbewaarder echter: ‘Payé à Edouard Vanhee pour répétitions’(16). Het is duidelijk dat wij hier staan voor vader en zoon Van Hee, die echter beide dezelfde voornaam hadden. Naast betalingen voor herstel en aankoop van instrumenten, afleveren van muziekpapier, overschrijven van muziekpartijen aan vader Eduard Van Hee, komt tot 1873 een vergoeding van ereloon (nl. 0,50 fr. per herhaling) voor muziekrepetities voor, die door Eduard Van Hee zoon aan de leden van de Sint-Ceciliavereniging werden gegeven. Na 1873 betaalde de vereniging rechtstreeks aan repetitor Eduard Van Hee. Beide personen zijn te Roeselare te identificeren met Eduardus Augustinus Van Hee vader en Eduardus Ferdinandus zoon(17).

Vader Eduard Van Hee (Roeselare 28 augustus 1810 - 14 mei 1880), oorspronkelijk aan de leperstraat te Roeselare als ‘slagter’ bekend, stond in 1847 reeds als muzikant en in 1866 als ‘muziekmeester’ in de bevolkingsregisters opgetekend. Hij was gehuwd met Rosalia Decadt. Vanaf 1867 - jaar waarin de harmonie van de Jongelingenkring effectief tot stand kwam (en waaruit de Koninklijke Stadsharmonie van Roeselare zou spruiten) - tot aan zijn overlijden in 1880 in zijn woning aan de Delaeretraat, was hij de muziekdirigent van deze katholieke harmonie. Op zijn naam zijn zelfs een paar composities en bewerkingen bekend. Het huisgezin Van Hee telde enkele begaafde muzikanten: Jozef (Roeselare 1838-1917) speelde

(15) A.K.S.R., Verslagboek ‘Société Sainte Cécile’: 50 (29 dec. 1869) en (19 maart 1869), 52 (24 maart 1869), 60 (8 augustus 1870), 64 (28 december 1870), 68 (5 augustus 1871), 72 (27 december 1871), 74 (27 maart 1872), 76 (6 augustus 1872) en 80 (30 Oktober 1872).

(16) Ibid.,: 82 (31 maart 1873), 88 (4 Oktober 1873) (18 maart 1874), 90 (7 augustus 1874), 95 (22 december 1874 en 20 maart 1875), 101 (12 maart 1876: payé chez van Hee).

(17) Wij schrijven het patroniem Van Hee in twee woorden, alhoewel het voor dezelfde personen ook wel onder de vorm Vanhee wordt aangetroffen. Zelfs de ‘authentieke’ akten van de burgerlijke stand vertonen terzake geen eenheid van schrijfwijze.

Biekorf. Jaargang 69

40 evenals zijn vader de ophicléide; Gustaaf (Roeselare 1843-1916) was klarinettist en René (Roeselare 1851-1927) stond in de Rodenbachstad als geprezen solo-klarinet bekend(18).

Eduard Ferdinand Van Hee zoon zag het levenslicht in de Mandelstad op 2 Oktober 1848. Van huize uit muzikaal gericht was hij begaafd trombonist. In mei 1869 staat hij reeds als spelend lid van de harmonie van de Roeselaarse Jongelingenkring bekend, waarvan zijn vader de dirigent was. Op 30 januari 1870 verzocht het bestuur van deze muziekvereniging hem ‘somwijlen met eenige zijner vrienden kleine muziekstukskens voor fanfaren aan te leeren, aangename kleine stukskens voor jonge muziekanten (sic) die op “Café Chantants” bij voorbeeld vele zouden kunnen bijdragen’. Op 20 februari 1873 duidde het bestuur hem zelfs aan om ‘mits eenige vergoeding’ muziekonderricht aan enkele leerlingen van de harmonie te geven. Deze aanstelling was aanleiding voor het bestuurslid Michiel Magnée (Roeselare 1846 Brugge 1881) om te wijzen op een wisselwerking tussen de harmonie van de jongelingenkring en de harmonie van het Klein Seminarie, nl. ‘dat eenige muziekanten (sic) thans nog de schoolen (sic) van 't Klein Seminarie volgende, zich toeleggen muziek en instrumenten te leeren om deze later bij ons te spelen’(19).

In de harmonie-feesten van de jongelingenkring trad Eduard Van Hee meermaals als solist op. Reeds op zondag 23 februari 1868 speelde hij, begeleid door kleine harmonie, de ‘Variations pour trombone’ van een zekere Moerman; op 12 december 1869 ‘Variaties voor trombone en begeleiding van kleine harmonie’ en compositie op naam van zijn vader; op op 19 februari 1871 een ‘Air varié pour trombone’ eveneens van de hand van zijn vader; op 17 december 1871 ‘Air Varié’ voor trombone van Blauwblomme; op 2 februari 1873 ‘Air Varié’ voor trombone van Lambert Christophe; op 9 november 1873 ‘La Sonnambula’, fantasie voor trombone op de muziek van Vincenzo Bellini; op 20 oktober 1874 ‘Air Varié’ voor kleine harmonie (samengesteld uit de familie Van Hee) op muziek van Charles (?) Duyck(20).

(18) Zie: M. De Bruyne, a.w., 64-65. In 1841 was vader Van Hee reeds bekend als ‘instructeur ophéleyde’ van het muziekgenootschap te Rumbeke; hij werd er tevens muziekdirigent in 1865 van de heropgerichte muziekvereniging en in 1873 zelfs directeur van de muziekschool aldaar (J. Delbaere en R. Van Tieghem, Geschiedenis van de Koninklijke Harmonie St.-Cecilia te Rumbeke, Langemark, 1965, 24, 29, 32, 61, 68, 91, 93, 107.

(19) M. De Bruyne, a.w., 50, 64, 67, 71, 79, 84, 85, 87; en Archief Koninklijke Stadsharmonie Roeselare, Boek I, Zittingen van den raed der Muziekmaetschappij binnen den kring der Jongelingen te Roeselare (no 4) 5 januari 1868 - 3 augustus 1876, 21, 22, 23, 95, 98, 102.

(20) A.K.S.H.R., I, 5, 40, 69, 79, 93, 104, 114.

Biekorf. Jaargang 69

41 Sinds december 1868 stond Eduard Van Hee bekend als repetitor voor de harmonievereniging van het Klein Seminarie, waarvan Johan De Stoop de dirigent was. Na het overlijden van zijn vader in 1880 bleef Eduard Van Hee lid van de harmonie van de jongelingenkring, maar tevens ook muziekrepetitor aan genoemde onderwijsinstelling. Hij vormde er samen met Johan De Stoop, Hector Derdeyn en Jeroom Matthys als het ware het korps (1882) van de muziekleraren. Dit wijst onomstootbaar op een belangrijk muzikaal élan en een grote muziekbeoefening welke alsdan in dit bisschoppelijk instituut opgang maakten(21).

Wij menen in deze Eduard Van Hee zoon de componist te ontdekken van het ‘Lied der Dichters’ en dus tevens van ‘Minnezang’. In 1875 was hij immers de betaalde repetitor van de harmonie van het Klein Seminarie. Evenals het voor Johan De Stoop aan te wijzen valt(22) lag het voor de hand dat de studenten op hun muziekleraar beroep deden voor het schrijven van de muziek voor hun gelegenheidsliederen. Eduard Van Hee kwam daarvoor in aanmerking. Hij was een geschikt en bekwaam persoon, bekend als gevierd solist maar tevens als componist. Op 31 augustus 1873 was van hem immers een marche ‘De Vlaamche Zaak’ uitgevoerd door de harmonie van de jongelingenkring te Roeselare(23).

Bovendien heeft Ferdinand Rodenbach, zoals gezegd, de componist van ‘Het Lied der Dichters’ aangeduid met de verkorte voornaam F. Hij zal dit wel met kennis van zaken hebben gedaan. Hij wilde ongetwijfeld de verwarring tussen Eduard Van Hee vader en Eduard Van Hee zoon voorkomen door de tweede aan te duiden met de verkorting van zijn tweede voornaam Ferdinand(us). Was het immers geen gebruik dat, wanneer twee leden uit één gezin, die volgens traditie veelal dezelfde naam hadden van vader op zoon, één onder hen vulgo en algemeen met zijn tweede voornaam werd aangeduid en bekend stond? Daarvan zal Ferdinand Rodenbach, die Roeselare slechts in 1907 verliet, wel op de hoogte zijn geweest.

(21) Wegwijzer van Rousselaere en het arrondissement voor het jaar 1882, Roeselare (J. De Meester), 1882, 13.

- Hector Derdeyn (Roeselare 24 Oktober 1855 -?) was de zoon van Louis Derdeyn (Ruddervoorde 1827 - Roeselare 1887), de bekende pianobouwer te Roeselare, tevens als componist bekend. Hector Derdeyn, gehuwd met Eugenie Grymonprez, vertrok later naar de States.

- Jeroom Matthys (Roeselare 6 juni 1860 - Sint-Gillis 12 februari 1933), was van 1887 tot 1914 dirigent van de harmonie van de Jongelingen kring, de koninklijke Stadsharmonie van Roeselare. Hij was gehuwd met Irma De Baene.

(22) Denk maar aan zijn muziek voor ‘De Blauwvoet’ en ‘Klokke Roeland’.

(23) A.K.S.H.R., I, 102.

Biekorf. Jaargang 69

42 Hij heeft er Eduard Van Hee zoon gekend, die er huwde op 21 januari 1884 met Celina Bostoen, kleermaakster. Van Hee ging alsdan aan de Noordstraat wonen, waar tevens Ferdinand Rodenbach woonde. De ‘Scone Historie...’ duidt dan ook duidelijk de voornaam van de componist van ‘Het Lied der Dichters’ met de verkorting Fr. (Ferdinand) aan.

Eduard Ferdinand Van Hee won slechts één kind: Celina Maria, geboren te Roeselare 7 sept. 1885 en er overleden 2 mei 1886. Na het overlijden van vader Eduard op 14 mei 1880 ging de zoon bij zijn moeder-weduwe Rosalia Decadt aan de Delaerestraat wonen. Hij blijkt zijn muzikale ‘liefhebberij’ vaarwel te hebben gezegd voor de kleermakersstiel. Hij overleed te Roeselare op 11 november 1887. Zijn weduwe Celina Bostoen hertrouwde op 14 september 1888 met Augustinus Kerkhof uit Oostnieuwkerke(24).

DR. JUR. MICHIEL DE BRUYNE

Votiefkaarsen naar lengtemaat Aansluitend bij Biekorf 1967, 264.

De oudste ‘votiefkaars naar persoonlijke lengtemaat’ die ik ken, blijkt een Westvlaamse kaars te zijn. Bodera, een vrouw uit Alveringem ‘in territorio Furnensi’, leed aan de nieren en was door de pijn zodanig gekweld dat ze gebukt liep op twee krukken. Tot op zekere dag de relikwieën van Sint-Lewina in Vlaanderen werden rondgedragen. Ze kwamen ook naar Alveringem en Bodera vond de gezondheid terug. Uit dankbaarheid bracht ze naar de heilige te St.-Winoksbergen een kaars van haar lichaamslengte (‘suae longitudinis candelam’). De ‘Historia Translationis S. Lewinae in monasterio Bergensi’, die het geval verhaalt (Acta SS.O.S.B., ed.

Mabillon, saec. VI, Pars II, blz. 122; Parijs 1701) dagtekent uit het midden van de 11e eeuw en is opgedragen aan abt Rumoldus († 22 febr. 1068). Bodera leefde nog toen Drogo van St.-Winoksbergen, auteur van de Tanslatio, dit verhaal neerschreef.

N.N.H.

(24) Gegevens geput uit de burgerlijke stand en de bevolkingsregisters van Roeselare. Geboorten 1848, akte 231; Overlijdens 1887, akte 455; Huwelijken 1884, akte 6.

Biekorf. Jaargang 69

43

Edward Vlietinck Geschiedschrijver van het oude Oostende In het ‘Lectuur-Repertorium’ (1954) wordt van Mr. Edward Vlietinck gezegd dat deze auto-didact een ‘gezaghebbend rechtsgeleerde en journalist’ was. Dat was hij inderdaad, maar nog meer: hij was ook een verdienstelijk schrijver van historiche werken over onze kuststreek en werkte bovendien mee, ook al eens als taalkundige, aan Gezelles ‘Rond den Heerd’ en ‘Biekorf’.

Hij werd geboren te Oostende op 16 maart 1864 uit een nederig gezin dat niet over de middelen beschikte om hem hoge studies te laten doen. Op het O.-L.-Vrouwecollege van zijn geboortestad trad reeds, naast zijn belangstelling voor vreemde talen, zijn vorsersgeest te voorschijn. Alhoewel eerder klein en tenger van gestalte, schuilde in hem een sterke wil tot slagen in het leven. De Oostendse auteur Ary Sleeks koesterde voor hem een warme belangstelling: een van zijn heemkundige werken, ‘Oude Oostendse straten en gebouwen’ (1960), heeft hij ‘Piëteitsvol aan wijlen Edward Vlietinck, de Oostendse geschiedkundige, opgedragen’; ook had hij het inzicht in zijn gepland boek over belangrijke Oostendse figuren een bijdrage aan hem te wijden en wilde hij het stadsbestuur ertoe bewegen Vlietincks naam aan een Oostendse straat te verbinden. Die laatste idee was overigens niet nieuw: reeds in 1937 werd door het blad ‘De Duinengalm’ een schuchtere suggestie in die zin gedaan.

Sleeks werd niet meer de tijd gegund om zijn goede bedoelingen in werkelijkheid om te zetten, maar in zijn nagelaten documentatie vonden wij toch een papiertje met de aanloop van de bedoelde bijdrage, waarin o.m. staat: ‘Edward Vlietinck werd alvast niet met de helm geboren. Integendeel scheen hij, zoniet door een soort fatum gemerkt, dan toch door een koppig aanhoudende onspoed vervolgd, in de loop van het eerste deel van zijn leven althans.’ Persknipsels uit 1937, het jaar van Vlietincks overlijden, maken ons duidelijk wat Sleeks met die ‘onspoed’ bedoelde.

Op 24-jarige leeftijd landde Vlietinck op het gemeentehuis van Nieuwpoort aan om het archief te catalogeren. Hij had namelijk een aanstelling als rijksarchivaris aan de regering aangevraagd. De regering liet hem weten dat hij eerst het bewijs moest leveren archiefwerk aan te kunnen. Van november 1888 tot november 1889 zat hij er in de archievenzaal om de bundels 2 tot en met 7, getiteld ‘Charters van Nieuwpoort’, te rangschikken. Toen hij met dit werk klaar was, poogde hij het met staatstussenkomst gedrukt te krijgen. De regering berichtte hem dat zijn werk in het Frans vertaald moest worden, daar het

Biekorf. Jaargang 69

44 Vlaams geen wereldtaal was en het werk als zodanig niet voor iedereen bruikbaar zou kunnen zijn. Vlietinck antwoordde kordaat dat het werk gesproten was uit Vlaamse oorkonden, op Vlaamse bodem, dat het daarom in het Vlaams geschreven werd en ook aldus moest gedrukt worden. Het werk werd geweigerd en het baantje van rijksarchivaris werd dan maar ‘aan een andere meer plooibare ruggraat toebedeeld’. (Het persknipsel, waaruit deze gegevens geput werden, komt uit ‘De Toekomst’, Katholiek weekblad voor Veurne-Nieuwpoort-Diksmuide; het is ondertekend: L.V.H. en CD., maar er komt geen datering op voor.)

Ook ‘Le Littoral’ (9 okt. 1937) deelt wat mee over Vlietincks ‘onspoed’: ‘Quand, à cette époque, il postula la place de bibliothécaire de sa ville natale, l'administration communale, homogène libérale, préféra nommer une vague créature du parti ne connaissant même pas le flamand. M. Vlietinck était catholique et ancien élève du Collège Notre-Dame, et cela suffisait pour écarter celui qui devait publier l'histoire d'Ostende dont il avait compulsé avec tant de sagacité les archives éparpillées.’

‘Die tegenslag kon hem niet breken’, schrijft ‘De Toekomst’ verder. Inderdaad, hij legde zich toe op de studie der rechten en behaalde te Gent voor de middenjury het diploma van doctor in de rechten. Hij ging zich als advokaat vestigen in het Antwerpse, waar hij ook bijzitter werd bij de Werkrechtersraad en waar hij, te Berchem, na een kortstondige ziekte, op 2 Oktober 1937, in de leeftijd van 73 jaar overleed.

Bij zijn graf zei de heer Noydens, voorzitter van het Arbeidsgerecht, o.m.: ‘Hij was een wroeter, in de volle zin van het woord (en dit zal zeker niet in de ongunstige betekenis ervan bedoeld geworden zijn), en zijn opgestelde vonnissen zijn pareltjes van rechtskunde. Zijn ambt vervulde hij gedurende 25 jaar en het mag gezegd worden: binnenkort zou zijn zilveren ambtsjubileum gevierd worden.’ - En op de eerste zitting na zijn overlijden zei Griffier Geysen: ‘Wij die dagelijks, sinds vijfentwintig jaar met hem in voeling waren, en stap voor stap zijn werkzaamheden konden volgen, weten best hoe zijn steeds wakkere geest geen rust vond, alvorens hij aan elk geschil, hoe klein ook in werkelijkheid de waarde ervan scheen, de oplossing had verstrekt, die de toepassing der principes van het recht, samen met de meest verlichte billijkheid, vereisten. Geen opzoeking was hem te lastig om deze ideale oplossing te erlangen...’

Hij zei verder ook nog: ‘In dit opzicht is de degelijkheid van het vonnisvellend werk van Mr. Vlietinck des te meer onze waardering waardig, daar om reden van de toestand van zijn ogen, het onderzoek der zaken en der bundels van hem meer dan van ieder ander, een fysische

Biekorf. Jaargang 69

45 inspanning vergde...’. Uit nog tal van andere aantekeningen blijkt dat Mr. Vlietinck op de balie een vriend en een raadgever was die door eenieder werkelijk geëerd en geliefd werd De bedrijvigheid van Edward Vlietinck beperkte zich echter niet bij de door diep plichtsbesef gekenmerkte vervulling van zijn ambt van rechtskundig bijzitter en advokaat. Van meet af aan nam hij in het Antwerpse een vooraanstaande plaats in

in het wetenschappelijke en politieke leven. Hij was een tijdlang gemeenteraadslid in zijn woonplaats Berchem en maakte deel uit van verschillende groeperingen der katholieke partij, die in hem een overtuigd en moedig verdediger vond. Verder vond zijn vorsende geest op het gebied van historische opzoekingen en ook op dit van het internationaal recht een ruim arbeidsveld: de werken, vlugschriften en artikels door hem op dit gebied geleverd, zijn menigvuldig en merkwaardig. Zijn leven lang was en bleef hij een onvermoeid student die, nog eens door zelfstudie, verscheidene vreemde talen aanleerde: na het Latijn en het Grieks, heel wat andere, met een voorkeur voor de Noordse.

De ‘Gazet van Antwerpen’ schrijft over zijn bedrijvigheid

Biekorf. Jaargang 69

46 als journalist: ‘In de journalistieke middens was hij geen onbekende. Ten tijde van “La Presse”, die door de maatschappij “De Vlijt” werd uitgegeven, was hij een van de meest gewaardeerde opstellers van dit blad en specialiseerde hij zich vooral in de buitenlandse aangelegenheden. Na de oorlog ging hij als overzichtschrijver voor het buitenland naar “La Métropole” over, een functie welke hij gedurende jaren met veel opmerkzaamheid vervulde. De band met “De Vlijt” verbrak hij nooit; hij bleef steeds een trouwe vriend van den huize en menigmaal zond hij naar de “Gazet van Antwerpen” bijdragen, waarvan de laatste (pas enkele dagen voor zijn dood verscheen)’. In ‘Het Handelsblad van Antwerpen’ is over zijn journalistieke bedrijvigheid nog het volgende te lezen: ‘Aan al de katholieke dagbladen der stad heeft hij meegewerkt, 't zij als bestendig medewerker, 't zij door menigvuldige zijner pennevruchten. Zijn alzijdige kennissen lieten hem toe te schrijven over de meest uiteenlopende onderwerpen en wat hij schreef droeg steeds de stempel van zijn alomvattend weten en kennen.’ We citeren in dit verband nog eens de ‘Gazet van Antwerpen’: ‘In de persorganismen stond hij hoog aangeschreven en zijn juridische tussenkomsten op de perscongressen vooral, werden zeer op prijs gesteld.’ En nogeens ‘Het Handelsblad van Antwerpen’, waar het gaat over zijn leraarsfunctie aan de journalistenschool: ‘Zijn lessen in de school voor journalisten tellen onder de beste die er gegeven werden.’

Naast de reeds genoemde ‘La Presse’ en ‘La Métropole’, ‘Gazet van Antwerpen’ en ‘Het Antwerps Handelsblad’, ‘Rond den Heerd’ en ‘Biekorf’, werkte hij nog mee aan tal van andere literaire, wetenschappelijke en juridische bladen: ‘Dietsche Warande’, ‘Belfort’, ‘Ons volk ontwaakt’, ‘Concordia’, ‘Hoger Leven’, ‘Revue de Droit International et de Législation comparée’, ‘Revue Générale’, ‘Revue Néo-Scolastique’, ‘Courrier de Bruxelles’, ‘Le jeune Barreau’, ‘Het Rechtskundig Tijdschrift’, ‘Het Rechtskundig Weekblad’, ‘De Rechtspraak omtrent Werk- en Dienstverhuring’, Revue de jurisprudence du Louage d'Ouvrage’. Zeker is deze opsomming ver van volledig. Niet zelden publiceerde hij onder schuilnaam; b.v. in ‘La Métropole’ schreef hij (tussen 1919 en 1925) 2.500 artikels onder pseudoniem ‘Spectator’, terwijl ‘Nieuw Vlaanderen’ zelf verklapt: ‘Weinigen hebben misschien geweten dat hij ook ijverig medewerker was aan Nieuw Vlaanderen, maar zeer bescheiden zijn interessante bijdragen slechts met zijn initialen ondertekende. Onze lezers kregen pas een paar weken geleden (dus ook al weer kort vóór zijn overlijden) enkele pareltjes herinneringen aan die andere in Vlaanderen vergrijsde strijder: dr.

Eug. van Oye.’ Terecht schrijft ‘De Duinengalm’ dat Vlietinck, ondanks zijn overplanting naar het Antwerpse, steeds ‘met hart en

Biekorf. Jaargang 69

47 ziel Oostendenaar gebleven’ was: ‘Hij heeft een prachtig werk uitgegeven over het oude Oostende, waarmee de stad bedoeld is van vóór het Spaans beleg; en dit boek is nog altijd het enig wetenschappelijk werk dat wij over onze lokale geschiedenis bezitten. Hij publiceerde eveneens het “Charterboek” van Oostende, waarin al de vrijheden die aan het bestuur gegeven werden, opgetekend zijn. Aan de nagedachtenis van zulk een verdienstelijk Oostendenaar zou men beter de oude Laboratoriumstraat hebben gewijd.’ Van de andere kant schrijft ‘De Toekomst’: ‘Nieuwpoort mag er fier op gaan zulke mannen onder de werkers van zijn geschiedenis te tellen; zijn naam zal dan ook in ere blijven en blijft vermeld op de bundels van het archief die door hem gecatalogeerd werden.’ Beide steden deden er goed aan hun waardering voor Edward Vlietinck te betuigen en laat ons hopen dat ze dit in de toekomst zullen voortdoen. Maar zijn historische belangstelling strekte zich uit over gans onze kust.

In ‘Rond den Heerd’ publiceerde hij in deel XXIII een studie over Sinte Godelieve en in deel XXV: Inventaris van de kerk van Nieuwpoort in 1499; van ‘Biekorf’ was hij een der eerste medewerkers. We geven hier de artikels op die daarin betreffende onze kust verschenen: Aloude geplogendheden der Vlaamsche visschers (1890), De Lollaarden: Liefdadigheidsgestichten te Nieuwpoort (1891), Oude kinderpelen in de 16de eeuw (1893), West-Vlaamsche oordnaamkunde langs de kusten (1893), Uitwijking van plaatsnamen in Middeleeuwsch Vlaanderen (1934).

Daarnaast gaf hij nog volgende historische werken in verband met de kuststreek uit: Geschiedkundige schets van het O.-L.-V.-kapelletje te Breedene (1886), Een nachtelijke aanval te Oostende op 5 October 1572 (1888), Een bladzijde uit de geschiedenis der Stad Nieuwpoort (1889; bij de 400ste verjaring van de bevrijding van Nieuwpoort onder Maximiliaan van Oostenrijk), Walraversyde, een gewezen visschersdorp op de Vlaamsche kust (1889; verscheen voordien in ‘Rond den Heerd’, jg. XXIII), Het oude Oostende en zijne driejarige belegering. 1601-1604 (1897), Jacques Oliviers, pensionnaire d'Os-tende 1534-1590 (1898), Cartulaire d'Ostende (1910), Siège d'Ostende. Documents inédits concernant l'occupation de la ville d'Ostende par les troupes des Provinces-réunies et de la Reine d'Angleterre.

1584-1604 (1901). In 1927 werkte hij mee aan het boek ‘De Kust’, dat als deel V verscheen in de reeks ‘Steden en Landschappen’, met de bijdrage De geschiedenis der kust. Naar aanleiding hiervan schreef Paul Allossery: ‘Aan niemand beter kon deze bijdrage gevraagd worden. Heel zijn leven omzeggens heeft de schrijver gewijd aan opzoekingen nopens de geschiedenis der kuststreek en zijn werken over Oostende, Nieuwpoort en Raversijde mogen onder het beste

Biekorf. Jaargang 69

48 gerekend worden wat we van die plaatsen hebben.’ In 1933 schreef hij nog over Jan Tyrpyn, burgemeester van Nieuwpoort in 1489; in de ‘Katholieke Vlaamsche Hoogeschooluitbreiding 1936’ verscheen als zijn laatste verhandeling: De Yden van Vlaanderen, van Duinkerke tot Sluis.

Naast deze werken betreffende de geschiedenis van de kuststreek publiceerde Vlietinck nog talrijke verhandelingen over actuele onderwerpen. Het zou een mooie en verdienstelijke opgave zijn voor een Oostendenaar of Nieuwpoortnaar zijn volledige bibliografie op te maken.

In 1967, in de 4de aflevering van de Gezellekroniek (blz. 109-113) werd de aandacht gevestigd op enige ‘Correspondentie Gezelle-Edward Vlietinck’, die in het bezit is van de drie dochters van de auteur te Berchem en die handelt over een aantal ongeboekte Vlaamse woorden en puristische vertalingen voor Franse termen. Vlietinck koesterde een zeer grote bewondering en waardering voor de persoon en het werk van Gezelle. Zijn dochter Esther, schrijfster van een vijftiental jeugdboeken, herinnert zich hoe hij ‘vaak vertelde over Guido Gezelle en zijn broer Jozef die pastoor was te Stene.’ In ‘Hoger Leven’ (1 juni 1930, blz. 692-693) schreef hij een korte bijdrage over Guido Gezelle. Persoonlijke herinneringen, in zijn werk over Het oude Oostende citeert hij verschillende verzen van de Meester die betrekking hebben op Oostende en de Vlaamse kust en we hebben reeds de gelegenheid gehad te wijzen op zijn medewerking aan ‘Rond den Heerd’ en ‘Biekorf’, waar J. De Smet een In Memoriam (1938, 110-111) aan hem wijdde.

Het weekblad ‘De Toekomst’ schrijft nog over Edward Vlietinck: ‘Z.H. de Paus vereerde hem met de hoge onderscheiding “Pro Ecclesia et Pontifice” voor zijn grote diensten aan de katholieke zaak bewezen. - Ook de Regering erkende in hem de grote werker, die voor zijn ideaal vocht, en benoemde hem tot Ridder in de Leopoldsorde en in de Kroonorde’.

Vlietinck verdient zeker beter dan deze summiere bijdrage die dan nog maar een compilatie is van wat, naar aanleiding van zijn overlijden, in wat kranten en tijdschriften over hem verscheen. Onder de leden van de heemkundige kringen ‘De Plate’ te Oostende en ‘Bachten de Kupe’ te Nieuwpoort moeten er zich zeker leden bevinden die bereid en bekwaam zijn om hem nauwkeurig doorheen zijn leven te volgen, de gedetailleerde lijst van zijn werken en artikels aan te leggen en daaruit dan Vlietincks juiste waarde en betekenis te bepalen. Zijn drie reeds genoemde dochters zouden daarbij een uiterst belangrijke wegwijzer kunnen zijn. Wie haakt op dit voorste) in, terwijl de laatste levende bronnen de opgave kunnen vergemakkelijken, terwijl het daarvoor dus nù de tijd is?

RAF SEYS

Biekorf. Jaargang 69

49

Het gouden vontekroontje Mijn zegsman, een stille geboren Bruggeling, vertelt met veel goeste over het zeldzaam geworden vontekroontje, zijn eigen gouden doopkroontje.

‘Bij mijn weten, juffrouw, is zo een kroontje heel zeldzaam geworden en ze zijn er raar die u nog een vontekroontje kunnen togen. Madame Dinge of beter gezegd, de dochter van de wisselagent die vroeger op 't hoekje van 't Geernaarstraatje op de markt woonde, heeft mij nog haar zilveren kroontje getoogd, maar zij was enigte jaren ouder dan ik; van 't jaar 1897 meen ik. En 't hare was... maar een zilveren en 't mijne is een gouden... je weet wel van dat klatergoud lijk de boekeetjes rond d'ouderwetse beeldetjes.

Vertellen? een beetje meer over vertellen? O! heel gaarne en waarom niet, 'k zou dan maar best eerst een woordje zeggen over mijn peter en meter.

Grootvader, de laatste Brugse klokkegieter, woonde als weeuwaar bij zijn ongetrouwde dochter in de Bouveriestraat en was goed bevriend met 't geestelijk van Sint-Salvatorskerke, alzo een soorte van een pastersleppe op zijn Brugs gezegd, die in zijn vrije tijd 't koperwerk van de katedrale verzorgde en opkuiste. Hij deed ook een beetje mee in de strijd van de katolieken tegen de rieberollen en was op 't aanraden van vrienden meegegaan met de bende om te protesteren te Brussel, heel op zijn piekebeste, dat is met zijn onverslijtelijke zwarte trouwkazakke en witte zilee. Maar hij heeft daar alzo wat op zijn kazakke gekregen! Och Godde toch! Grootvader en kinders waren er 't herte van in en hij lamenteerde bitter. Kijkt 'n keer hier! bezie mij daade! mijn schone trouwkostume en mijn zilee die altijd zo weigerlijk in de kasse hangen... al blauw en in plekken! Ha! die deugnieten alzo smijten met zakjesblauw! maar zij gaan mij niet meer vast he'n, neen z' man! Al dat je wilt voor de goe' partie, maar naar Brussel! Neen wee'je, nooit meer! zamais!’

Mijn vader heeft menigte keer die Brusselse historie verteld. Nu om kort te maken, lijk of ge hoort, grootvader stond heel goed met 't geestelijk en kende een beetje de konduten van de kerke.

Grootmoeder van moeders kant woonde op Onze Vrouweparochie in de Sulferbergstrate - ook als de Eerdeweg gekend - daar dichte bij de Kolettenunnen.

Zij had een bijzondere devotie voor Sint Jozef, dat was haar eerste en laatste toevlucht in nood. 't Beeld onder globe stond op d'ereplaatse op de schouwe in 't kamertje. Sint Jozef dat was gelijk een familiedevotie en ze zei overtuigd: ‘Kan je een beter voorspreker he'n? Sint Sosep was naast Onze Vrouwtje toch de dichste bij

Biekorf. Jaargang 69

50 Zezus en hij had toch meer te zeggen of een ander.’ Alzo was mijn vader ook Jozef gedoopt, maar ze zeiden in die tijd Seppen of Seppetje onder elkaar. Ieder woensdag in de weke liep grootmoeder een keer met een wipje Onze Vrouwekerke binnen, om een keersje t'ontsteken op de ijzeren doorn voor 't beeld van Sint Jozef dat daar aan de rechter pilaar stond bij 't koor. Van zelfs is dat beeld en die doorn al lang uit de mode, en God weet waar dat het al belonden is?

In maarte, Sint Jozefsmaand, werd de devotie verdubbeld en 's avonds wierd het bijzonder gebed ter ere van Sint Jozef gelezen en zij vergat ook de noveen niet voor zijn feestdag in maarte, want grootmoeder had altijd een bijzondere gunst te bekomen.

Daar zie, nu kent gij meteen mijn peter en meter: stille, fraaie mensen, brave zielen die u geen stro in de weg zouden gelegd hebben. Ik, hun kleinzoon, werd op de Wijngaardplaats in de goê weke geboren d.i. op 29 maart van 't jaar 1904. Ge kunt peinzen wat dat was! Grootmoeder sloeg d'handen thope en met het hoofd scheef hemelwaarts jubelde ze dankbaar: ‘Als dat geen zegen is, een zoontje, een goeweke kind en in Sint Sosepsmaand! Kan je beter wensen? hoe is het Gods mogelijk!’

Vast besloten moest dat kind Jozef genoemd worden en ze wist dat te draaien en te keren dat grootvader toegaf; hij koos de twee volgende namen en grootmoeder zou als vierde naam Marie zeggen. Grootvader van zijn kant wilde ook togen dat hij goed op d'hoogte was: ‘Maar weet je geliens wel dat ons Jozeftje gaat een doopkroontje krijgen? Ja ba ja hij, dat is 't gebruik: de zeven eerste dooplingen die achter Pasen gedoopt worden krijgen een vontekroontje. Wij moeten zorgen dat we zondag aantijden in de kerke zijn, 'k ga 'k ik alleszins uit voorzichtigheid eerst de pastor van Onze Vrouwe spreken’.

Paasdag stapte heel de doopstoet: de vroedvrouw met 't kind onder de witte neusdoek, vader, peter en meter in de vizilante voor de deur: ‘rijd op koetsier! naar Onze Vrouwekerke!’ 't Spreekt vanzelfs dat ze daar de eerste aankwamen en de pastoor die op d'hoogte was kwam seffens tegen: ‘Ha! daar zijn we al! dat is een keer wel zie! Kom maar mee langs hier, d'eerste mogen kiezen; wat zegt ge ervan? zeven vontekroontjes: één gouden en zes zilveren, 't gaapt lijk een oven hé? en met een tikje op vaders schouder: de goude zijn de dierste... goed gekozen man, 't gouden vontekroontje dat is zeker 't schoonste.’

Vader, peter en meter ze waren alle drie zodanig verbouwereerd dat ze gelijk de kluts kwijt waren van aandoeninge, ze wisten niet goed wat er met dat kroontje ging gebeuren. Maar de pastor stelde ze op hun gemak: ‘Kom maar mee naar de

Biekorf. Jaargang 69

51 doopvonte!’ en de plechtigheid begost seffens. Grootmoeder vezelde toch nog: ‘Goed verstaan hé, eerst Jozef...’ en 't was alzo: Jozef, Leon, Alfons, Marie. Daarna legde de pastoor heel voorzichtjes en met veel plechtigheid 't gouden kroontje op en grootmoeder met tranen in de stemme: ‘Dank je mijnhere pastor voor die grote ere dat je aan mijn ville doet, 'k mag je verzekeren dat we het doopkroontje gaan in ere houden totdat ons Soseptje groot genoeg geworden is en man om er zelve voor te zorgen’. Grootvader knikte. en tastte een keer aan zijn falard om te zwelgen. 't Kind wierd ingebunseld, voor 't doopkroontje zorgde meter, en 't doopgezelschap reed per vizilante naar de Potterie om Jozeftje aan Onze Lieve Vrouw op te dragen.

In 't werekeren stapten ze nog een keer af aan 't hospitaal naar de heilige Apolonia voor de tandjes...

Wat vraagt ge? als ze geen gekende café binnentrokken om te gaan ‘dreupelen’ en 't kind te begieten? O neen juffrouw, ik zei het al. Mijn grootouders waren stille mensen, die weinig of niet op café gingen. Ze vierden zij'nder liever thuis onder elkaar; alzo een doopkermestje met boterhammen en ‘sukelakaffie’.

En 't kroontje? Ho! dat was wat te zeggen. Grootmoeder had seffens een plaatsje gevonden: ‘Hier zie! Seppen jongen, zei ze tegen vader, we gaan 't hier hangen boven 't hoofd van Sint Sosep, 't is 'tjongetje zijn patroon en meteen joun trouwkado; kunnen we een beter plaatsje uitkiezen om de bescherming af te smeken... en daarbij onder een globe hangt 't kroontje vrij van stof. Je mag me geloven Seppen jongen, 't is de beste plaatse van heel 't huis’. In de volgende dagen wierden verwanten en geburen die naar 't boorlingstje kwamen kijken seffens binnen 't kamertje geleid en moeder preuts: ‘Wat zegt ge daarvan? Er waren zeven doopkroontjes, maar 't enigste goudene is dat hier!’

Eén keer 's jaars, met de grote Paasschommelingen, werd de globe afgenomen en moeder blies heel voorzichtig over 't kroontje 't stof weg die er zou kunnen op gevallen zijn, maar o zo voorzichtig dat de blaadjes nog niet eens verroerden, want 't kroontje mocht niet verhandeld zijn totdat ik man geworden was.

Ik ben getrouwd in 't jaar dertig en 's avonds voor Sint Jozefsdag kwamen mijn ouders mij een feestdag wensen. Ze kwamen te voete: vader hield 't beeld van Sint Jozef in bruin papier gedraaid in zijn arms, en moeder droeg de globe met het vontekroontje bezorgd in een handdoek gewikkeld: ‘Hier zie Jozef, proficiat met je feestdag, we komen je besteken met 't beeld en met je doopkroontje, houd het alle twee in weerde en zorg er goed voor lijk als wij 'nder dat gedaan he'n.’

Biekorf. Jaargang 69

52 'k Zeg het rechtuit juffrouw, 'k was ervan gepakt, zo eenvoudig en toch zo gemeend. 'k Heb die aanbeveling goed gevolgd en 't beeld met kroontje stonden op de schouw.

Doch de tijden veranderen... de kinders werden groot... andere tijden... andere goesten.

Sint Jozef verhuisde met ander verwezen beelden naar de mansardekamer, maar 't gouden doopkroontje heb ik als een relikwie zorgvuldig ingepakt en in verzekering gelegd om het van tijd tot tijd te bekijken... schone jeugdherinneringen. En ik hoop dat na mijn dood wel één van de kinderen het doopkroontje als familiestuk zal in ere houden.

M. CAFMEYER

Gedenksteen van Willem van Normandie Gevallen aan de Hertshage te Aalst Op vrijdag 22 januari 1808 was de landbouwer Judocus Keymeulen met zijn dochter Anna-Katarina aan 't werk in een weide in de Hertshage te Aalst. Bij een kleine gracht, op ongeveer 105 meter van de oude Dender, op een plaats waar in 1914 een villa van Emiel van de Meerssche stond, ontdekte Judocus Keymeulen een zware steen waarin het volgende opschrift gegrift was: CY FVST OCCIS GVILLAVME DE NORMANDYE 1128

Boer Keymeulen signaleerde zijn vondst aan het gemeentebestuur. Een proces-verbaal werd opgemaakt met de juiste beschrijving van de vindplaats; de steen werd naar het stadhuis overgebracht. Het verslag over die vondst is bewaard gebleven, de steen zelf was reeds in 1914 niet meer te vinden. (P. Van Nuffel, Historiek der oude straten van Aalst, p. 194; Aalst 1914).

Willem Clito, kleinzoon van Willem van Normandië (de Veroveraar) en van Mathilde, was graaf van Vlaanderen geworden door de plechtige investituur van 7 april 1127, in opvolging van Karel de Goede. Zijn strijd tegen Diederik van de Elzas, de kandidaat van de gemeenten, voerde hem naar de ‘burcht’ van Iwein van Aalst. Daar werd hij dodelijk getroffen in een gevecht op 27 juli 1128. Zijn lijk werd overgebracht naar Sint-Omaars en aldaar bijgezet in de St.-Bertijnsabdij. Dit alles volgens Galbert van Brugge.

De gedenksteen droeg het jaartal 1128. Hoelang na het gebeuren werd die gedenksteen daar aangebracht? Die vraag hangt eigenlijk samen met een andere: hoelang kan de lokale traditie van de dood van de graaf hebben standgehouden? De archeologische getuige, de steen zelf, ontbreekt om hierop te antwoorden. Het jaartal 1128 in arabische cijfers laat niet toe hoger dan de 16e eeuw op te klimmen.

E.N.

Biekorf. Jaargang 69

53

Mengelmaren Den Engelschen kiel of de verheerlijking van het Vlaams lijnwaad In een private verzameling vonden we, in handschrift, de tekst van een volks- of marktliedje dat ontstaan is in de concurrentiesfeer van het Vlaamse op het uit Engeland ingevoerde lijnwaad. De spelling doet ons vermoeden dat het thuishoort in de eerste helft van de vorige eeuw. De versmaat en het eind- en refreinwoord ‘pardouf’ (1e stroof) wijzen duidelijk naar de zangwijze (die in ons hs. niet is aangeduid): het liedje werd gezongen op de zeer bekende ‘stemme’: En als den boer pataters plant, pardoef... Zijn er nog andere marktliederen op de oude Vlaamse linnenfabricatie bekend? Meer gespecialiseerde lezers brengen daarover wel meer licht. Hier volgt nu de tekst van ons handschrift.

JOZEF GELDHOF

Den Engelschen kiel Baes Jan was naer de markt gegaen; pardouf.

Hy zag daer eenen kramer staen: pardouf Met Engelsch lynwaed grof en fyn Van 't schoonste dat er ooyt kon zyn; pardouf (6 mael) Alhier, alhier, alhier, alhier Zoo riep den man met groot getier Koopt lynwaed hier van alle soort Voor kielen hemdens en zoo voort.

Jan gaet tot by het kraem en ziet, Men kogt daer kielen half voor niet Jan zeg (!) 't is zondag kerremis En zoo een kielken waer niet mis.

Jan kiest een kiel zeer fyn en schoon Men vraegt hem maer een halve kroon; Terstond neemt hy zyn geld in d'hand En roept uyt viva Engeland.

Baes Jan koomt (!) t' huys met zynen kiel Zyn wyf zat neerstig op haer wiel Hy zei: och Triene, laet dat staen Het spinnen moet om zeepe gaen.

Biekorf. Jaargang 69

54 Zet maer uw wielken aen de deur, Men spint nu met den a vapeur.

Zaegt gij ooyt eenen kiel zo schoon Dit kost my maer een' halve kroon.

Och God, riep Trien, wat goeden koop!

Hoe kogt gy er geen g'heelen hoop?

Neen spinnen doe ik nimmer meer 'k Verkoop myn vlas al met een keer.

Bravo, riep Jan, Sa vrouwken ras Verkoopt ons garen en ons vlas 't Getouw en 't wiel zyn aen den kant Viva 't lynwaed van Engeland!

Zoo spraken Jan en zijne Trien, En al de menschen kwamen zien En elk riep: och, wat schoonen kiel En elk beklaegde 't spinnewiel. 't Gerucht liep haest de prochie rond; Zoo dat elkeen verslegen stond, En alle zeyn wat aengedaen: De spinders moeten schoyen gaen.

Zoohaest als het nu kermis was, Jan neemt zyn kielken uyt de kas, Hy doet het aen en gaet zeer prond (!)

Van d'een naer d'ander herberg rond.

En ieder prees den kiel om 't meest En Jan was gansch verrukt van geest: Hy stelde zig voor elk ten toon En riep altyd: een halve kroon.

Maer 't is gelyk het spreekwoord zegt Een goeden koop is dikwyls slecht; Den kiel van Jan was schoon en fyn Maer hy moet ook wat sterker zyn.

Jan had een goeden kroes gedaen Hy had zyn vaders leerzen aen Zoo dat hy met zyn schoonen kiel Al slibb'ren in de modder viel.

Jan stond te zien als eenen uyl Zyn kiel was gansch bemord en vuyl, Hij zey ik durf naer huys niet gaen Myn Triene zou mij half dood slaen.

Biekorf. Jaargang 69

55 Jan gaf zyn kiel aen de Baezin Zy neemt een kuyp met water in en zeg (!) ik zal hem wasschen Jan Uw Triene zal niet kyven dan.

Maer nauwlyks wascht zy aen den kiel Toen deezen gansch in stukken viel Want elken keeren dat zy wrong Zag zy dat er hol in sprong.

Wel Jan! zey 't wyf wat kiel is dat?

Kykt eens hy is al gat op gat En als Jan dus zyn kielken zag Hij kreeg als eenen donderslag.

Jan stond te zien als eenen zot Hy wierd van ieder een bespot; Elk die den kiel verwonderd (!) had riep uyt: wat vorten bugt is dat!

Dan riep men viva 't spinnewiel viva Het weeven is den schoonsten stiel viva Weg met den bugt van Engeland Viva het lynwaed van ons land. viva (6 mael)

Refuge van Ninove Opde vraag in Biekorf 1967, 64.

Ninove was een belangrijke abdij en kan heel goed ook in Kortrijk een refugehuis of ‘herberghe’ hebben gehad. De herbergnaam ‘Refuge van Ninove’ in 1776 is mogelijk een toponymisch getuigenis van een vroegere kloosterherberg.

De Witheren van de Sint-Cornelis-en-Cypriaansabdij van Ninove hadden een belangrijk refuge in de stad Aalst, in de oude oorkonden genoemd: ‘dherberghe vanden godshuuse van Nieneve’, en gelegen in de Stoofstraat. Die eigendom hadden ze in 1458 gekocht van het stedelijk Hospitaal. Mogelijk hadden ze reeds vroeger elders in de stad een kleiner ‘wijkhuis’. Die ‘herberghe’ in de Stoofstraat staat ten tijde van Keizer Karel bekend en ingeschreven als het Hof van Ninove, en die naam leefde nog voort later (na 1580), ook nadat het huis een andere bestemming gekregen had. (P. Van Nuffel, Historiek der oude straten van Aalst, p. 234).

Te Gent was het ‘Hof van Ninove’ gelegen in de Neder-Scheldestraat, en de abdij heeft ook refugehuizen gehad in Brussel, Dendermonde en, naar het schijnt, in Brugge in de jaren 1400. Waar dit laatste gelegen was weet ik niet.

C.B.

Biekorf. Jaargang 69

56

Oud Westvlaams sagenboek Door de provincie West-Vlaanderen werd in 1967 voor de eerste maal een wedstrijd uitgeschreven voor volkskundige werken. Het is de bekende folklorist Hervé Stalpaert, medewerker van Biekorf, die de eerste prijs wegkaapte met een studie getiteld ‘Oud Westvlaams Sagenboek’. Dit werk zal verschijnen als eerste deel van een 10-delig standaardwerk ‘Bibliotheek van Westvlaamse Volkskunde’. Deze volkomen nieuwe reeks zal uitgegeven worden door de uitgeverij Saeftinge te Blankenberge.

Huurkontrakt van de Schaper van Schoeringe Zuienkerke 1540 De meester van het Hof van Schoeringe te Zuienkerke noteert in zijn rekening-handboek van 1540-41 (archief St.-Janshospitaal Brugge; ongepag.) het volgende kontrakt: ‘ghehuert Simon de Scapere omme scapere te zyne, dies moet ic se hem overgheven by ghetale ende den voornoemden es ghehouden de scapen te betalene die hy laet versmooren ofte sterven vanden blo ofte vanden hongere laet sterven, ofte anders by zynder negglygensye laet bederven, die op hem te recouvreren; ende die hooc anders sterven es ghehouden de vachten in huus te bringhen ende die te kerven. Dus voor synen dienst ende huere 42 lb.’

- Bio: alias de blue, de bloei (een ziekte). - Kerven: op de kerfstok aantekenen (insnijden) voor afrekening.

V.

Een vrauwe is een imagie De volgende rijmspreuk vond ik ingeschreven als bladvulling in het ‘Register onthoudende alle vercopynghen van huysen, verbrande erfven ende wettelycke keersbrandynghen, metgaders van decreten’ over de jaren 1643-1675, op het stadsarchief van Hondschoote (nr. FF 35).

Een vrauwe is een imagie twee vrouwen is een clappagie drie vrouwen is een gaernemarckt vier vrouwen is een jaeremarckt vijf vrouwen sullent al berechten ses vrouwen doen niet dan kyven en vechten seven vrouwen sullent al onderwijnden acht vrouwen sullen den duyvel op een kussen bijnden.

- par moy Jaecque de fyne de Killem, natif d'Honschoote casteleinie de berghe Ste Wcx.

Biekorf. Jaargang 69

57 De oudste bekende versie van die ‘telling’ loopt niet verder dan zes en luidt (Biekorf 1960, 405): I vrouwe is een image II vrouwen een clappage III vrouwen een garenmarct IIII vrouwen een jaermarct V vrouwen een heer jeghen

VI vrouwen de duyvel en heeft gheen weer.

Door Dr. L. Roose werden in Biekorf (1960, 463-464) twee versies uit de 16e eeuw medegedeeld die telkens tot zeven tellen. Onze Frans-Vlaamse versie uit de jaren 1650-1670 bevestigt het besluit van de auteur dat die ironische telling over de vrouwen ‘bij onze voorouders een tamelijk gegeerde rijmspreuk is geweest’.

V.D. B

Jan Geerstekoorn Op de vraag in Biekorf 1967, 384.

Die naam in Gezelles Verlofzang van 1895 is waarschijnlijk een vertaling van John Barleycorn, in het Engels welbekend met bet. gerstebier, whisky. - De Schotse dichter Robert Burns (1759-1796) schreef een ballade ‘John Barleycorn’ naar een oud lied, waarschijnlijk van Engelse oorsprong. En, als ik me niet vergis, heeft onze Karel de Gheldere ook Jan Geerstekoorn bezongen?

P. MEERSSEMAN - Roeselare Jan Geerstekoorn behoort, meen ik, tot de groepstaal van de ‘onthouders’ in de jongstudentenbonden. In die Verlofzang (verschenen in Biekorf 1901, 277; in Gelegenheidspoëzie, ed. Baur, 1950, 309-311) verkondigt Gezelle dat het bier de enige alkoholische drank van Vlaamse studenten moet zijn, nl. in de strafen 3 en 4: Studenten, laat een luchtjen ons gaan halen: 't leeren is uit, ons peil is afgewrocht; schenkt nu den drank des noorden in de schalen, roemt, vrij en blij, de deugd van 't hommelvocht!

Lang luide alom, op Vlaanderens oude boorden, ‘'t lied van den Leeuw’ en de oude ‘kerelzang’!

‘Jan Geerstekoorn’, hij is een kind van 't Noorden: Hij zij alleen de dreupelderversdrank!

Er waren geheel-onthouders (die ook het bier uitsloten) en half-onthouder (het grote aantal, die het bier behielden, maar aan alle sterke dranken verzaakten). Gezelle ziet

Biekorf. Jaargang 69

in Jan Geerstekoorn blijkbaar de personificatie van het bier, het ‘hommelvocht’, de eigen drank van het Noorden.

R.V.D.

Biekorf. Jaargang 69

58 Robert Burns gaf in 1786 zijn gedichten uit te Kilmarnock en had hiermede grote bijval. Het volgend jaar verscheen een tweede uitgebreide uitgave van zijn Poems te Edinburgh waardoor hij toegang tot de letterkundige wereld kreeg. In die uitgave van 1787 verscheen John Barleycorn, in Schots dialect: een pittig verhaal van het leven van de gerstekorrel tot zijn foltering op de dorsvloer en zijn marteldood in de mouterij, waar hij merg en bloed uitzweet tot het brouwen van bier en sterft als een held.

Gezelles Verlofzang is niet te vinden in de Jubileumuitgave en ik kan het gedicht dan ook niet toetsen aan Burns' John Barleycorn. Maar het blijkt alvast dat John Barleycorn, alias Geerstekoorn, geen schepping is van Gezelle, die, zoals men weet, een goed kenner van Burns was.

G.P. BAERT Uit de grote Oxford Dictionary I 674 blijkt dat Burns de naam John Barleycorn, als personificatie van mout en bier, heeft overgenomen uit het oude Engelse volkslied.

Uit het jaar 1620 is een ballade bekend: ‘A pleasant new ballad... of the bloody murther of Sir John Barleycorn’. En ook in een volkslied uit Percy's beroemde Reliques (gepubliceerd in 1765) wordt John Barleycorn beschreven als dragende een baard ‘like any other man’. Maar het is Burns die John Barleycorn echt populair heeft gemaakt door zijn gedicht in 1787, zoals G.P. Baert hiervoor mededeelt. In andere gedichten laat Burns meer dan eens John Barleycorn optreden als personificatie van bier en van whisky. In Schotland en in Amerika is ‘Jan Gerstekoorn’ heden de personificatie van whisky (gestookt uit gerstemout). Webster 1966 geeft dan ook als bepaling van John Barleycorn de algemene omschrijving ‘alcoholic liquor personified’. Bij de ‘drooglegging’ (Prohibitiewet die ook het bier omvatte en op 15 jan. 1920 in Amerika inging) ontstond allerlei humoristische literatuur o.m. een Manifest van 15 januari 1920 dat aanvangt als volgt: ‘To-night John Barleycorn makes his last will and testament’. En een satirische lijkrede op dezelfde datum begon met de woorden: ‘Good-bye, John Barleycorn...’ (Stevenson, Quotations 1618). Meer bijzonderheden nog daarover zijn te vinden in Stevenson, Proverbs 123; Smith-Harvey, Oxford Dict. Proverbs 326; alsook bij de geleerde en gemoedelijke Brewer die, als volbloed Engelsman, al de eer van Jan Gerstekoorn toekent aan het bier.

E.N. Met schijven werpen. - Pater Jan David van Kortrijk gebruikt in 1596 in zijn Kettersche Spinnecoppe een spreuk die duidelijk met een werpspel verbonden is: ‘Tot allen worp weten zy een schyve...’ met bet. de slag van iets hebben, zich weten uit de slag te trekken. Welk soort werpspel was hier bedoelde?

C.B.

Biekorf. Jaargang 69

59

Kleine verscheidenheden BOOMHOUDERE. - Bewaker van de tolboom (waterboom) op de doorvaart te Damme. Syn. van mnl. boomsluter (het sluiten verbonden met het innen van het ‘boomghelt’ of tolgeld door de tollenaar). Graaf Lodewijk van Male liet op 11 jan.

1357 het statuut ‘van den rechte van den thol van den Damme’ vernieuwen. Een van de bepalingen betr. de beweging van de schepen luidt: ‘Item, zo wie die zine stede niet rumen wille upwaert of uutwaert alst hem de tholnare bevelen zal jof de boomhoudere, zal verbeuren 10 sc. parisis’. (Cartulaire, ed. de Limburg Stirum, II 157). Over boom met bet. sluitboom en boomgelt, zie MnlW I 1363; over de bouw van de Damse ‘tolneboom’ in 1402, zie Gilliodts, Cart. Tonlieu II 368.

DIENSTWYF. - Eerste dienstmeid in een herenhuis. In het testament van Jonker Jan de Schietere te Brugge, opgemaakt in 1575, wordt het dienstpersoneel van zijn gezin opgenoemd: ‘myn dienare; tweeden dienare’. Aan zijn ‘dienare’ schenkt hij 4 pond groten, aan zijn tweede dienaar één pond. Het vrouwelijk personeel bestaat uit: ‘Jannekin Everycx, het dienstwyf; Maeykin Vlaminck, het jonghwyf; Maeykin Everycx, het kindermeyssen’. De heer bedenkt Jannekin als ‘dienstwyf’ met twee pond groten; Maeykin het jonghwyf krijgt één pond en Maeykin de kindermeid een half pond. Uit het sterfhuis zouden ze alle drie nog andere weldaden ontvangen.

(Hand. Emul. 28, 1876, 239). - Syn. met dienstwyf zijn de mnl. termen upperjonckwyf, uppermaerte.

FOWIC. - Fowey, de havenstad op de monding van de rivier Fowey, in Cornwall.

Op 7 juni 1303 verklaart de Engelse kapitein Hereward dou Mares ‘maistre de la nef cogghe Emont de Fowic’, voor de schepenen van Laminsvliet (Sluis) dat hij zijn aangeslagen schip heeft teruggekregen. (Gilliodts, Inv. de Bruges VI 525). De interpretatie Fowic = Plymouth (door Gilliodts herhaald in de indices) is foutief. Andere Vlaamse grafieën voor Fowey zijn in de 16e eeuw: Vawic, Vawick, Vawijck (Zeeboek 1532).

CABINETKENS. - Schoolboekjes, in de nederlandse uitgeverij bekend vanaf ca.

1620, met Cabinet als titelwoord. De oudste titel is ‘Cabinet der christelycke wysheyt’.

Voor meer gevorderde leerlingen was bestemd ‘Het Dobbel Cabinet der christelycke wysheyt’. In latere uitgaven verschijnen titels als: ‘Het Kleyn Cabinet...; Het vermeerdert Dobbel Cabinet...’ Die boekjes werden, in velerlei plaatsen, herdrukt (meestal ongedateerd) gedurende bijna twee eeuwen. - Onder de boeken door Olivier de Wree in 1645 te Brugge overgelaten aan de drukker-uitgever J.B. vanden Kerckhove bevonden zich een stock van ‘50. inckel en dobbel cabinetkens’. (La Flandre XV 233). - Uitgaven van Kleyn Cabinet en Dobbel Cabinet uit 1624 zijn voorhanden o.m. in Kon. Bibl. Brussel. - De ndl. titel Cabinet is een religieuze oppositie-titel; de franse titel Cabinet dekte omstreeks 1580-1600 een soort liederboekjes van zeer frivole inhoud. Men weet dat de contra-reformatie gaarne ‘mondaine’ titels inpalmde. Zo werd de ‘Schat der Gebeden’ (1604) van Costerus ook herdrukt als ‘Cabinet der Gebeden’.

Biekorf. Jaargang 69

KAECTONNE. - Geijkt vat voor verpakking van gekaakte haring. In 1429 betalen de schepenen van Blankenberge 12 groten ‘van enen hysere te vermakene daermen de kaectonnen mede brant, de welke men maect binder voomoemden poort’. (Stadsrek.

1429-1430; La Flandre VI 251). In 1442 wordt te Brugge munitie verpakt in ‘kaaktonnen’ die wel haringtonnen blijken te zijn. De inventaris van de Brugse artillerie noemt in 1442: ‘drie cackharynctonnen met Salpeter ghefineirt...; een cacktonne serpentine poudre...’ (Inv. de Bruges V 265). Over de aard van de samenstelling zie MnlW III 1096.

Biekorf. Jaargang 69

60 CHANEZYE. - Sticht van (seculiere of reguliere) kanunniken; ook kapittelkerk, kapittelhuis. Uit ofr. chanoisie, canoisie, chanesie, canesie; mlat. canesia, canonisia; zie Biekorf 1956, 170-172. De Kaart van Vlaanderen, in 1538 te Gent uitgegeven door Pieter van der Beke, zegt bij de verklaring van de tekens o.m. ‘de abdien, cloosters ende chanezyen zijn u betoocht by lettren...’ (ed. van Ortroy, p. 17; Gent 1897). Tot in 1560 (en soms later) is canesie in gebruik, o.m. te Middelburg-in-Vlaanderen en te Veere in Zeeland (Bethune, Epitaphes 358 391), alsook te Kortrijk (Biekorf 1956, 171) waar ‘die van der canesie’ (= de kanunniken van het grafelijk kapittel) nog in de stadsrekeningen na 1500 voorkomt. - Uit een grafelijke akte van 1351 blijkt dat ofr. chanesie ook betekende ‘prebende in een kapittelkerk’. (Cart. Louis de Male II 115).

CARMINGNOLE. - Fluwelen mansmuts met opgeslagen boord, en bezet met een knop uit gouddraad of een struisveer. Zeer in de mode vanaf 1460 tot ca. 1500; modekleuren waren zwart, blauw en karmozijn. Uit ofr. cramignolle (later als gewone muts: crémyolle). - Dit type muts is in de Brugse hoeden- en mutsenmakerij bekend geweest. Het kadaster van Brugge kent in 1580 een huis genaamd ‘de Carmingnole’, zijnde het hoekhuis van de zuidzijde der ‘Jacopynestrate’ (Predikherenstraat) met de Witte Leertouwersstraat. Hetzelfde huis komt reeds voor als ‘De Carmingola’ in de jaren 1519-1539, in de Weeserie-registers van St.-Donaas. (Gilliodts, Zestendelen 111). - Over cramignolle, crémyolle, zie Gay I 487 493; Leloir 114; Enlart 148 met afb. nr. 316 (pelgrim met carmingnole).

CROMWERC. - Gebogen dakpan tot afranding (zijkanten) van een tegeldak (ticheldak van platte pannen). In de rolrekening van het Sint-Janshospitaal te Brugge (bouwwerk aan de Noordreke) anno 1291 wordt ‘crumwarc’ genoemd als een speciale soort tegel, onderscheiden van de gewone ‘quareelen’ en van de ‘kemeneien’. De (franstalige) stadsrekeningen van Ieper kennen eveneens dit soort dakpan. De tegeldekker Stalin levert in 1287 een partij ‘tieules à couvrir’ en daarbij een zeker aantal onvertaalbaar diets ‘crumwerec’. In de rekeningen van 1314 en 1315 wordt, naast de gewone daktegels (tieules pour couvrir), voort het ‘cromwerc’ onvertaald ingeschreven, samen met onvertaalde ‘veursten’ (vorstpannen). Leerrijk is daarbij de verhouding tussen het aantal gewone daktegels en het aantal vorstpannen en ‘cromwerc’. Een dekker brengt in 1314 in rekening 2914 daktegels, 50 ‘cromwerc’ en 16 ‘veursten’. In 1315 horen 75 ‘cromwerc’ en 15 ‘veursten’ samen bij een bedaking. (Comptes Ypres I 492 549). Bij een hoeveelheid vorstpannen komt normaal drie tot vijfmaal zoveel ‘cromwerc’. - Een voorgebod van Gent uit 1378 handelt over het dekken van huizen met tegelen en bepaalt de prijs van de ‘tichghelen uit Stekene’; dan volgt het voorschrift: ‘dat men cromwerc maken sal goed ende lovelic ende also voort alst was over tien jaer ofte twaelf jaer, ende naer eene vorme, ende datmense niet diere vercoepen sal dan zij golden over twee jaer...’ (Voorgeboden, ed. de Pauw 149). Een eeuw later is ‘crumwerc’ nog aktueel bij de bouw van een woonhuis te Dendermonde; de rekening noteert anno 1463 de uitgave voor het dakwerk: geleverd worden ‘4.600 tieghelen - 25 vorsttieghelen - 100 crumwerc’. (M. Bovijn, Alexius-begijnhof 41). De verhouding vorstpannen/crumwerc is hier weer één tot vier. - De ordonnantie van 1546 voor de steenbakkerijen van Stekene en ommeland in het Land van Waas noemt ‘carreelen, decktichelen, vorstichelen, vanneelen,

Biekorf. Jaargang 69

paveersteenen ende andere cromme wercken, die men maect ende weerct inde prochie van Steken’ en spreekt ook verder nog van ‘tichelen ende cromwerck’. (De Potter-Broeckaert, Stekene 28-29). De term ‘cromwerck’ schijnt in 1546 reeds een ruimere betekenis te hebben, t.w. alle vormen van pannen to platte tegels.

Biekorf. Jaargang 69

61 NAERDANEN. - Ardennen. De St.-Vedastuskerk te Menen ontvangt in 1454 het bezoek van ‘den bode van Sente Hubert van Naerdanen’. (Kerkrekening 1454; Rembry, Menin IV 662). Vgl. de vormen Ardanen, Ordanen, uit de Reinaert II bij Teirlinck, Toponymie van den Reinaert 16.

PLOIMUDEN. - Plymouth, de havenstad in het graafschap Devonshire. De Brugse stadsklerk schrijft in 1342 in de rekening: ‘te Ploimuden...; van scipvrechten van Ploimude tot in Bertaengen’. (La Flandre IX 414). De rekening van 1405 spelt de naam ‘Plemmuyde’. (Inv. III 526). De spelling in Vlaamse stukken is veelal Pleymude, Plymuiden. De Kroniek van Duinkerke heeft in 1589 de grafie Pleinmute (ed. Piot, 699). - Vgl. de Vlaamse vormen Valemuyde (1406 Brugge) en Vaelmuden, Vaelmuyden (Zeeboek 1532) voor Falmouth, de havenstad in Cornwall.

SELLEBROEDERS. - Gent heeft reeds in 1351 ‘broeders up de Veste, die men heet Lollarts’, en die voort in de oorkonden verschijnen als ‘de Lollaerts up de Veste’ (1353), ‘de lollaerden’ (1404). De Acten en Contracten van 1406 spreken van ‘de Broederkens up de Seile’; later in de 15e eeuw luidt de naam ‘de Grauwe Broederkens up de Veste’; in de jaren 1500-1700 volgen de benamingen Cellebroeders en Alexianen (De Potter, Gent VII 276-277). Kiliaan (1588) noteerde als lat. termen cellita, frater Alexianus. - Brugge krijgt eerst in 1470 een kleine groep broeders die pestlijders zullen verzorgen en doden begraven, en in de rekening van 1470 als ‘de sellebroeders in Sinte Katheline strate’ ingeschreven staan. In Brugge hebben ze de naam Lollarts niet meer gedragen: ze heten er cellebroers, en hun naam wordt tot in 1583 af en toe als ‘sellebroers’ gespeld en geschreven. (Gilliodts, Inv. VI 114 342; Ecole Bogarde III 209). - De grafie ‘Sellebroeders’ was ook in Diksmuide goed ingeburgerd: aldus verschijnen ze in de rekening van de St.-Niklaaskerk: ‘betaelt den Sellebroeders, van twee quaternen scrivens...(1489)’. De kerkrekening van Oostkerke bij Diksmuide heeft in 1563 een uitgaafpost op ‘broeder Anthonis Lanseel, sellebroeder, voor zeekeren dienst’. (Weale, Egl. Dixmude 9 411). In 1510 ontbiedt de magistraat van Blankenberge ‘twee sellebroeders van Brugghe... omme te commene int sterfhuus van Michiel Boone, die overleden was desen weerelt vande haestigher ziecte ende doot, ende hem ter eerden te doene, ten fyne dat de zelve ziecte hier inde stede niet breeden en zoude’. (Stadsrek. 1510; La Flandre VI 402). Was selle, celle, de huisnaam van die broeders, die oorspronkelijk wel in gemeenschap leefden doch geen geloften aflegden? De courante etymologie cella = grafkamer is intussen onzeker.

De keus van de hl. Alexius (onder de trap) als patroonheilige heeft de benaming Alexianen in 't leven geroepen (meest in de 17e eeuw). - Lollaarden/Cellebroeders waren vóór 1400 gevestigd te Gent, Sint-Omaars en (misschien) Pamele (Oudenaarde); na 1400 te Brugge, Ieper, Veurne, Diksmuide, Dendermonde. Alleen in Brabant (Lier) is heden een huis van Cellebroeders overgebleven.

SLIET. - Afdeling voor een of twee koeien in een stal. In de poest (koeienstal) van het hof van Schoeringe te Zuienkerke werd in 1533 een verbouwing uitgevoerd, een vergroting van de poest zelf ‘mitsgaders ooc binnen de slieten te makene, de calvercoten of te slutene ende te calsyedene...’ (St.-Janshospitaal, Rek. 1533, f. 12v).

Vgl. Biekorf 1967, 121. Sliet (oorspr. lange dunne paal) blijkt met bet. afdeling in

Biekorf. Jaargang 69

stal een specifiek wvl. term te zijn; zie WNT XIV 1726. Dit wordt bevestigd door Lindemans, Gesch. Landbouw II 353: ‘...de West-Vlaamse koestal, waar elke koe vastgebonden stond in een afzonderlijke logie, afgezet met berd en latierbomen, en die men sliet noemde. Een pachtbrief van een hofstede te Slijpe, van 1785, spreekt van het onderhoud van: crebben, rosteelen, koeyslieten en achterplancken’.

Biekorf. Jaargang 69

62 STUDACIE. - Vergadering van afgevaardigden van een kloosterorde om gezamenlijk over de belangen van de orde te bespreken; kapittel. Een (provinciaal?) kapittel van de minderbroeders zou in 1404 te Ieper gehouden worden. Twee broeders gingen, met aanbeveling van de gravin, op bedelgang naar de steden. Op 20 juli 1404 ‘so quamen twee freremineuren te Blankenberghe, van onse gheduchte vrauwen weghe, met brieven, inhoudende dat men hem goet doen soude, t'eenre studacie die men t'Ypre houden soude’. Van de schepenen kregen ze 12 groten. (Stadsrek. 1403-1404; La Flandre VI 251). - Voor andere bet. van studacie zie MnlW VII 2354.

STURTE. - Dun plaatijzer verwerkt in de wapensmederij, inz. voor harnassen. Het tolreglement voor inkomend goed, voor de stad Brugge opgesteld in 1539, bepaalt de taks op ‘sturten’ als volgt: ‘Den stock sturten betaelt 4 d. par Nota. sturten es plat ysere daer men harnasch in smeet’. Het reglement bepaalt ook dat ‘64 sticken maeken een (eenheid of stock] sturten’. (Gillodts, Cart. Tonlieu II 242). Bij Verdam s.v. storte alleen het citaat uit Teuthonista.

VALCKENHANTSCHOE. - Grote, tot aan de ellebogen reikende handschoen, gedragen door iemand die met valken jaagt. Onder de lenen van de burggraaf van Heusden in Vlaanderen wordt in 1427 genoemd: ‘Item, een valckenhantschoe tsjaers, ofte 8 grooten daer vooren up een leen gheleghen binnen Sente Baefspoorte’. (Havenith, Heusden 335). - Vgl. de leenverplichting van ‘twee valkenhuyven ofte daervooren twee oude plaecken’ aan de heer van Staden (in denombrement van 1562), in Biekorf 1962, 21. - De valkenhandschoen was meestal uit gemsleer vervaardigd, soms uit hertsleer of buffelleer; met fluwelen voering; versierd ook met borduurwerk en zijden knoppen. De Bourgondische luxus keert de handschoen om: dames en ook heren dragen een valkenhandschoen uit rood fluweel gevoerd met fijn wit leder.

VERWEMAKERE. - Vakman die verf bereidt voor schilders, verfbereider. Op 14 mei 1558 verscheen voor schepenen te Brugge een zekere Jan Gillis ‘verwenmakere ende reedere van zynen style, poorter ende insetene van Brugghe’. Hij verklaarde ‘dat hy over zeker tyden ghecostumeirt ende gheuseirt heift [met] diversche ende menirande soorten ende coleuren van verwen te makene’. Gillis wijst daarbij uitdrukkelijk op de belangrijkheid van zijn bedrijf: ‘zonder welcke voornoemde colueren ende verwen tgheele ambacht vande scilders niet ghedoen en mach omme haerlieder daghelicx broodt te winnene’. Nu echter ontbreken sommige grondstoffen: Gillis verklaart bij eed ‘dat hy nu ter tyt letter ofte gheen allun witte foilie by dien en heift, zonder de welcke hy zyn voornoemde styl niet doen en zoude moghen, zonder groote ende estymable scade daer by te draghene ende te ghedooghene’.

(SAB. Varia nr. 11; La Flandre XV 222). Uit dit stuk blijkt niet onmiddellijk wat Jan Gillis van de schepenen begeerde; waarschijnlijk ging het om een vrijstelling van invoertaks of een ander economisch voorrecht.

VESTEMENTEN. - Liturgische paramenten, inz. kazuifel en toebehoor. In 1395 laten de schepenen van Ieper de paramenten van hun kapel in de Hallen vernieuwen; de rekening noteert daarover: ‘Van costen ghedaen om de vestementen vander capelle ter Halle. Eerst Pieter Zoeteneive van Brugghen, vander cruce te werkene van borduren, 46 lb. 16 sc. Item 17 ellen linwards ten alben, 5 lb. Item van makene de

Biekorf. Jaargang 69

beide stolen ende alben Joncvw. Martinen, 53 lb. 14 sc.’ (Vandenpeereboom, Ypriana I 150). De betekenis is hier ruimer dan in de Ieperse tekst uit 1500, medegedeeld in Biekorf 1962, 127. Ook oudeng. vestement heeft die collectieve en speciale betekenis, blijkens teksten uit 1300-1500 in Oxford Diet. X-2 (1928) 162.

A.V.

Biekorf. Jaargang 69

63

Vraagwinkel Pierlala-Bierlala Het Algemeen Duits ‘Kommersbuch’ (liedboek van de studenten) geeft in de uitgave van 1888 (35e uitgave; ed. Schauenburg, p. 477) een Duitse versie met melodie van ons Vlaams Pierlala-lied. Het lied telt vijf strofen; beginregel van de 1e strofe is: ‘Der Bierlala war der einz'ge Sohn...’; de slotregel van de 5e strofe: ‘Lebe noch, seggt Bierlala, comme ça, lebe noch, seggt Bierlala’. Het Kommersbuch zegt geen woord over herkomst noch van tekst noch van melodie. Langs welke weg of omweg is Pierlala terechtgekomen in het liedboek van de Duitsche Burschenschaften? De eerste uitgave van het Kommersbuch dateert van 1863, de volgende uitgaven werden bestendig bijgewerkt.

P.H.

In de caze steken Een Brugse uitdrukking, door Duclos in 1910 aangehaald als nog in gebruik zijnde, met betekenis: in de gevangenis steken. ‘C'est une des multiples réminiscences espagnoles conservées dans notre langage local’: zo zegt de auteur, die tot driemaal toe op die uitdrukking terugkomt, en caze uitdrukkelijk in verband brengt met sp. casa, o.m. van ‘La casa negra’ in de Spanjaardstraat. (Histoire et souvenirs 174 448 526). Die afleiding lijkt me totaal verkeerd, historisch zowel als taalkundig. Met sp. casa heeft brugs caze niets te maken: caze is een brugse uitspraak van cagie uit fr. cage (kooi, gevangenis). Te Gent zei men met dezelfde bet. ‘in de mute steken’.

Bestaat er een studie over ‘gevangenis’ in het ndl. taalgebruik?

E.N.

Sint Willibrord verslaat de Vlamingen Het gebeurde te Westkapelle in Zeeland (Walcheren), omstreeks 1083. Robrecht de Fries, graaf van Vlaanderen, kwam met een leger van 30.000 Vlamingen de stad Middelburg aanvallen. De Walchrenaren, slechts 3000 man sterk, staan bij elkaar te Westkapelle en beloven aan hun patroon Sint-Willibrord een jaarlijkse offerande zo ze door zijn voorspraak mogen overwinnen. Vol betrouwen binden ze een relikwie van Sint Willibrord in hun banier en trekken op tegen de Vlamingen. De nederlaag van de Vlamingen is volkomen en alleen door de tussenkomst van Sint Willibrord uit te leggen. Ook zenden de overwinnaars twee van de veroverde Vlaamse vaandels naar het graf van de heilige te Echternach. - Zo lees ik in het werk van Dr. W. Lampen, Willibrord en Bonifatius (Amsterdam, 1939; p. 85-86). Is dit verhaal historisch betrouwbaar? De auteur vermeldt geen enkele bron. In Vlaamse kronieken vind ik niets over die nederlaag van de Vlamingen bij Westkapelle.

C.B.

Biekorf. Jaargang 69

Primaet van Vlaenderen In de Oostenrijkse tijd, 1780 en vroeger, verschijnt de abt van de St.-Pietersabdij te Gent in de officiële kerkelijke lijsten als ‘primaet van Vlaenderen’. Welke waarde en betekenis werd alsdan aan die titel gehecht? Wanneer is die titel in voege gekomen?

P.G.

Passiebladers In een inventaris van drukker J.B. vande Kerchove opgesteld te Brugge in 1645 worden o.m. genoemd en onbepaalde hoeveelheid

Biekorf. Jaargang 69

64 ‘passiebladers’. Blijkbaar een soort passieprenten, doch van welk formaat, en uitgevoerd in welke techniek?

V.A.

Lappe-den-tap Waar is die zegswijze bekend met betekenis: een werk in een minimum van tijd en voorlopig uitgevoerd?

V.B

Mikmak De termen mikmak ('t is altemale mikmak, de hele mikmak), makement (met al dat makement) en fisjefasjerije (met al die fisjefasjerij) hoor ik door elkaar gebruiken.

Is mikmak de sterkste term om te zeggen: boel, geknoei?

P.S. Lendelede

Van een kale markt komen Een synoniem van die spreuk is: van een kale reis afkomen (thuiskomen): onverrichterzake, misrekend. Zijn er meer synoniemen van die spreuk? (ik denk aan fr. revenir du marché avec son fromage; revenir du bal sans avoir dansé).

E.N.

Vis moet zwemmen Tweemaal, zegt de oude spreuk: in water en in wijn. Wanneer is de derde maal (in boter) erbij gekomen?

C. B

Vlei ‘De vlei over de schure smijten’: geen boerenarbeider meer blijven. Lapscheure. Na de winter zagen de dorsers ‘naar de vlei’ (bleek, ongezond, door het langdurig dorsen).

Zijn er meer uitdrukkingen met vlei (vlegel) opgetekend?

J.B.

Biekorf. Jaargang 69

Sint-Amor vereerd in Vlaanderen In de St.-Niklaaskerk te Diksmuide begonnen de dismeesters op 15 januari 1555 met de uitvoering van een jaarlijkse gefondeerde bedeling omvattend ‘telcken up Sinte Amors dach 24 witte brooden van stuvers, ende up elc broot drie eyeren’. Die fondatie was gedaan door een in 1553 overleden dochter van Guillaume Sacquespée, heer van Diksmuide. De ongehuwde stichteres droeg de naam Mourée, alias Morea, Morée.

(Biekorf 1959, 195). - In 1559 bestaat er een ‘Sinte Amors autaer’ in de St.-Medarduskerk te Wervik. De ‘regierders’ van dit altaar kopen in gemeld jaar een rente. (Is. Blieck, Quelques notes historiques, p. 33). Zijn er meer sporen van verering van die Sint-Amor in Vlaanderen?

P.B.

Biekorf. Jaargang 69

65

[Nummer 3-4] Luiden en beiaarden met kerkklokken in Oud-Vlaanderen 1350-1578 De vaktermen van het klokgelui hebben, samen met de techniek, een ontwikkeling meegemaakt die nog niet voldoende werd verkend. In zijn belangrijke taalkundige studie over beiaard komt Dr. D. Fagot tot het besluit dat de verhouding woord en zaak al te weinig ontgonnen is. Terecht stelt hij de vraag: ‘Is men niet, onbewust misschien, te veel beïnvloed geweest door het beeld van de latere beiaard, het grote klokkenspel zoals wij het thans kennen, bij het zoeken naar een mogelijke overdrachtelijke betekenis en naar een etymologische ontwikkeling?’(1).

De lexikografische basis van waaruit taalkundig wordt geopereerd is inderdaad zeer nauw. De aprioristische stelling ‘beyaerden, van beyaert’ (Verdam, Muller) wordt door de archeologie niet bevestigd. De geschiedenis van de zaak wijst op een ontwikkeling ‘beyaert, van beyaerden’. Van ca. 1550 zijn er in Vlaamse steden en dorpen beyaerders die beyaerdene, terwijl zn. beyaert eerst twee eeuwen later, ca.

1550, als een nieuwe benaming van een nieuwe zaak verschijnt en eerst ca. 1650 in Vlaanderen ingeburgerd is(2).

De volgende peiling in Vlaamse bronnen benadert de term beiaerden in zijn konkreet archeologisch bestaan in de jaren 1350-1578, en biedt een soort voorgeschiedenis van die ‘latere beiaard’ die de interpretatie van het ‘oude beiaarden’ al te zeer - en zonder kontakt met de archeologie - heeft beïnvloed.

De teksten vertonen de algemene lijn: klokluider(s) of

(1) In Album Edgard Blancquaert, p. 373-379 (Tongeren 1958); met bibliografie. - De auteur maakte geen gebruik van de mededelingen van E. Gailliard over Beyaerden in de Verslagen en Mededelingen Kon. VI. Academie 1913, 300-308; 688-689. - 1920, 338-340.

(2) De naam ‘beyaert’ werd voor het eerst aan de klokken van St.-Romboutstoren gegeven in 1556; volgens William Gorham Rice, Beiaarden in de Nederlanden (bewerking Dr. J.H. van Klooster), p. 67 (Antwerpen 1927). - Te Brugge wordt het klokkenspel van de Halletoren voor het eerst ‘beyaert’ genoemd in 1642. Zie L. Gilliodts, Le Carillon de Bruges 75 (Brugge 1912).

Biekorf. Jaargang 69

66 koster(s) ‘beiaarden’, d.i. luiden in zekere omstandigheden met al de voorhanden zijnde kerkklokken. De speciale vergoeding voor dit ‘plechtig luiden’ werd in rekeningen en fondatiebrieven neergeschreven, en bewaarde aldus een gedateerd en gelokaliseerd getuigenis van de oude handeling.

De stadskerken hadden meestal een ‘driegeluid’, grotere kerken zelfs zes klokken.

Beiaarden was o.m. een luiden in ritme en akkoord, een ‘trebbelen’. De bekende lokale klokkerijmpjes zijn ‘refereintjes om het gelui van den tribbel na te zingen’, zo schreef De Bo in 1870 en hij geeft s.v. trebbel een paar voorbeelden. En ook de traditionele (en kommerciële) Westminsterklokken houden dat oude trebbelen nog in leven(3).

De betekenis van mnl. beiaerden is echter ruimer dan ‘trebbelen’ en omvat al de vormen van plechtig of feestelijk luiden met verscheidene kerkklokken. Tegenover ‘ludene’ (de klok trekken) blijkt ‘beiaerdene’ soms te betekenen: klokken aanslaan (met klepel of hamer). Het ‘ludene’ en ‘beiaerden’ werd door hetzelfde klokkenpersoneel uitgeoefend, in de kleinere kerken eenvoudig door de koster(4).

Chronologische lijst van teksten I. Beiardene, beyaerden 1357 Gent. - Het gelui van de stadskerken op de ‘Verloren Maandag’ wordt door de stadskas betaald: ‘Item den beiarders van ludene ende beiardene S. Jans, S. Niclaus, S. Michiels, S. Jacobs, S. Pieters, sheleghes Kerst, telken 8 gr. S. Verilden, in Tempelhove, elc 4 gr. smaendachs ende disendachs na dertiendach’ (Stadsrekening 1356-57. De Potter I 533).

1395 Brugge. - Stichting op 10 maart van het jaargetijde voor de familie de Waghenare in de St.-Donaaskerk; een jaarlijkse vergoeding van 18 sc. par. wordt toegekend aan ‘den clocludere de welke ghehouden ende schuldich zal zyn te ludene ende te beyaerdene vanden beghinsele tote der elevatie vander messe vorseit’. (SAB. Roodenboec, f. 30v).

1400 Brugge. - Jan van den Handvate fundeert een rente van 52 stuivers par. ten gunste van de klokluiders van de O.L. Vrouwekerk ‘opdat ze dikwijls voor de zaterdagse mis van de O.L. Vrouweconfrerie met de klokken zouden

(3) Over trebbel, tribbel, zie WNT XVII, 2190. Over ofr. treble: Godefroy VIII 31-32. Vgl. tribouler bij J. Haust (Diet. Liégeois) en bij Hécart (Dict. Rouchi; dial. van Valenciennes).

(4) Het trekken en slaan met handen en voeten heeft Prof. J. Vercouillie (Etym. Wdb. s.v. beieren) betrokken in een mogelijke uitleg van beiaard en beieren. - Afkortingen in de volgende lijst: RAB: Rijksarchief Brugge. - SAB: Stadsarchief Brugge.

Biekorf. Jaargang 69

67 “beijaerden” vooraleer ze de grote Maria-klok luiden. De latijnse tekst van het “Planarium fundationum” luidt als volgt: “ut... armonisent cum campanis vulgariter beijaerden”. (Gailliard, Inscr. Notre-Dame 509). - In die tekst wordt mnl. beijaerden weergegeven door lat. (h)armonisare cum campanis, d.i. luiden met verscheidene kleine klokken, vooraleer de grote klok geluid wordt.

1404 Ieper. - Op 11 Oktober wordt een overeenkomst gesloten tussen de voogden van het O.L. Vrouwegasthuis en Jacob de Boorghere betr. het werk van deze laatste in het gasthuis, o.m. het luiden van de klokken: “Item que le dit Jaqueme doit aussi sonner solennelement c'est a dire en flamenc beyaerden aus deux festes du dit hospital, sur les quelx on tient les festes de le ducace chascun an en lospital susdit.” (O. Mus, Het Cartularium van het O.L.V. Gasthuis IV 80; Ieper 1968). Deze tekst betr. het “beiaarden” op de twee kermisdagen van het gasthuis is bijzonder duidelijk.

1409 Brugge. - Bartholomeus Niet, pastoor van de St.-Gillis-parochie, doet een fondatie tot herdenking van de overwinning van hertog Jan (slag bij Othée) en ten gunste van de armendis. De stichting omvat een jaarlijkse “singhende messe vanden heleghen gheest, met orghelen, met beyaerdene, alle die messe ghedurende”. De lijst van de jaarlijkse toelagen bepaalt ook het aandeel van de klokluiders: “Item, den luders, boven dat die kerke hemlieden ghevet, van beyaerdene vanden nieuwen kerchovewijnghe ende van cloppene ten vighelien ende zielmesse, 10 s. par. al die messe dore”. (Gilliodts, Invent. IV 35-36).

1409 Oudenaarde. - De klokluider van de Walburgakerk ontvangt van de schepenen een toelage voor extra gelui gedurende dit jaar, n.l. om het vermeende einde van de kerkelijke scheuring aan te kondigen (concilie van Pisa) en om de frekwente onweders af te weren. “Item ghegheven in hooscheden Coppine den Clievere, van dat hi beyaerde ter eeren ende weerdicheden vander eenicheden vander helegher kerken, ende van dat hi te meer warven gheluut heeft jeghen dwedre, 3 lb. par.” (Stadsrekening 1409; Aud. Meng. VI 274).

1412 Oudenaarde. - Dezelfde klokluider ontvangt 24 sc. par. “omme dat hi de hauwetclocke lude ende omme dat hy beyaerde up den dach van den nieuwen paus”.

(Stadsrekening 1412; Aud. Meng. VI 275).

1419 Oudenaarde. - In overeenkomst met schepenen en kerkmeesters doen Jan Mostart en Mergriete sParmentiers “die men seit sCamerlincx” een stichting inhoudende “dat men van nu voort euwelic duerende... elcx saterdaechs beyarden sal in de vorseide kercke (S. Wouburghe) voor onser Vrauwen messe, drie poesen ghelyc dat men pleecht te doene in hooghen solempnelen feesten; ende dierghelyc elc saterdaechs avonds

Biekorf. Jaargang 69

68 drie poesen tavondlichte...” Tot het volbrengen daarvan hebben ze “besedt der kerken ende den coster die beyaerden sal, elcx jaers 39 s. par.” te verdelen 10 s. voor de kerk “ende de coster over sine moyte ende pine 29 s. par.” (Kerkarchief, Oude Kopyboek. Aud. Meng. VI 275).

1434 Leuven. - Onder de uitgaven voor de O.L. Vrouwommegang staat het volgende: “Symoen Mettengelde, coster van Sinte-Peeters, te Loven, van beyarden en luden, saterdaghs ende des sondaghs, doen men Onser Liever Vrouwe ofsette en omdrouch, voer sinen arbeit, 24 plecken”. (Stadsrekening 1434, f. 12).

1433 Oudenaarde. - De geboorte van prins Karel te Dijon wordt in december met gelui aangekondigd. De stadsklerk betaalt Jacob de Clivere “van dat hy al den nacht beyaerde als onse jonghe printse gheboren was, 14 s. 6 d. par.” Een uitgave die nog wordt uitgebreid door vergoedingen “van trompene, van pipene, van beyaerdene” (Stadsrekening 1433. Aud. Meng. VI 277). Het horloge van het schepenhuis had reeds in 1429 een uurklok met voorslag (twee “appeelkins”) die met een “engien” bewogen werd.

1433 Aalst. - Ook hier wordt de geboorte van de prins feestelijk aangekondigd: “Moenkine den beyaerdere” ontvangt een toelage om bij die gelegenheid dag en nacht te “beyaerdene”. (Stadsrekening 1433; De Potter, Gesch. Aalst II 70).

1440 Brugge. - Blijde inkomst van hertog Filips. “Item alle dye clocken vander stede luyden ende beyaerden hoghelijc ende chierlic, van dat ons gheduchte heere began der poorten te ghenakene, tot dat hi in sijn hof (Prinsenhof) was.” Exc. Cronike van Vlaendren, f. 106v.

1450 Gent. - Het protokol voor de blijde inkomst van de hertog bepaalt: “ende men zal luden ende beyaerden in alle prochie-kerken van Gend”. Diericx, Mémoires | 278.

1477 Brugge. - Maria van Bourgondië is pas naar Gent teruggekeerd; de Franse koning is in Artesië binnengedrongen: zo luiden de berichten en de militie moet oprukken. Al de parochiekerken doen bijzondere gebeden voor de voorspoed van de Vlaamse expeditie. “Item up den 19. dach van meye, up eenen maendach, om gracie aen onsen here te verwervene, soe was in elcke prochyekercke ghesonghen eene schone messe vanden heleghen gheest, also solempnelic met orghelen, ende met beyaerden, als ment upden Sincxendach doen soude moghen”. (Exc. Cronike f. 185v).

1479 Brugge. - De hertogin Maria wordt officieel ontvangen in de grafelijke St.-Donaaskerk “ende die zongen daer Te Deum Laudamus metten vullen koore... ende men lude ende beyaerde metter vullen gheluude, zoo als daer toe diend”. (Boeck van Brugghe 15). - Men vergelijke “beyaerden metter vullen gheluude” met “doen luudenen metten grooten beijaer-

Biekorf. Jaargang 69

69 den”, zoals het Register van Constitutiën van de Salvatorskerk ca. 1400 formuleert.

(Verschelde, Kathedrale S. Salvator 22).

1481 Brugge. - Excellente Cronike noteert als volgt de stichting van de Marialoven: “Item in den selven somere [1481] begonstmen eerst te singhene tsinte Donaes (de grafelijke kerk) onse vrauwen lof alle avende, ghelijcment noch daghelicx continueirt, ende men beyaert int gheluyt eerment gaet doen, ende ghedaen sijnde, so slaet men die bedeclocke. Ende sichtent dier tijt eest voort en voort ghecommen, datment nu doet in alle die prochyekercken binnen Brugge.” (Exc. Cronike f. 220).

1482 Antwerpen. - Het reglement van de kosterij van het Begijnhof bepaalt dat de koster zal o.m. “alle haere andere feestdaghen, ende alle vigilien beiaerden onser vrouwen lof...” (L. Philippen, De Begijnhoven 380; Antw. 1918).

1490 Brugge. - Jan van Nieuwenhove en Barbara de Boodt stichten ca. 1490 in de O.L. Vrouwekerk (koordienst) een donderdags lof en een processie op de zondag na Corpus Christi. De kerkfabriek zal, krachtens de overeenkomst “doen ludene met de clocke ghenaempt Katheryne in deser maniere, te wetene alle dunderdaghe bynder complie metter clocke alleene, ende voort up de zelve clocke te doen beyaerdene metten anderen alzo langhe als tvoorseyde officie telckent ghedueren zal” (Gailliard, Inscr. Notre-Dame 392).

1490 Brugge. - Op de Halle wordt (6 december) de herstelling van de “pays van Tours” afgekondigd. Die vredesluiting wordt uitbundig gevierd “ende daer waren der stede speeillieden die speeilden Ave regina celorum voort huutroupen ende daer naer thuutroupen, ende men beyaerde in alle de kerken van Brugghe, tooten tien hueren in den nacht, ter heere van God almachtich...” Boeck van Brugghe 408.

1491 Brugge. - De overwinning van de koning der Romeinen (Maximiliaan) wordt op 2 januari officieel gevierd; de Brugse dagboekschrijver noteert daarbij: “Voord de 4 hoordenen, ende de 7 prochyekerken, ende voord al hander kerken ende cappellen groot ende cleen, zy luudeden ende beyaerdeden alle de voorzeyde nacht tootter middernacht ende der hoover, ende staken alle huut haerleder torren barnende toordsen, vierpannen ende hander luchten...” Boeck van Brugghe 418.

1492 Ingelmunster. - Uit de kerkrekening 1492-1493; betalingen aan de koster van de parochiekerk: “Item, den coster van beyaerdene up den heleghen sacramentsdach, 8 s. Item den costere... van up den sacraments dach de kercke te stroyen met biesen ende lissche, ende dat hy up Sente Loys beyaert, betaelt 4 s.”

(RAB. Acquis, nr. 1419).

1496 Brugge. - Op 14 Oktober sticht Lodewyc Witkin, kapelaan van de O.L. Vrouwekerk, een jaargetijde met processie

Biekorf. Jaargang 69

70 van het koor, te celebreren op 21 Oktober ter ere van de Elfduizend Maagden. Een van de vastgestelde vergoedingen betreft “den clocluuders van te luudene ende te beyaerdene met den meesten ghelude van tbeginsel vander vorseyde processie ende alle de zelve processie gheduerende”. De fondatie voorziet ook nog aankondiging van het feest met klokgelui, jaarlijks op de vooravond: “Item nog den zelven clocluders omme te ludene telkent up den havent vanden voorseyden xj. dusent maegden, ten zeven hueren naer de noene beghinnende ende een half huere lanc gheduerende met de voorseyde clocke genaemt Katherina alleene, ende daernaer terstont te beyaerdene met den meesten gheluude ooc een half huere gheduerende...”

(Gailliard, Inscr. Notre-Dame 351-352). - Wanneer de zeer rijke kapelaan Witkin in 1519 zijn testament opmaakt, voegt hij er een bepaling bij om de luister van het feest der Elfduizend Maagden te verhogen: daar het geluid van mijn fondatie geen “dobbelslach” is, zo wil ik dat nu aanvullen en een jaarlijkse provisie schenken “omme vordan dobbelslach gheluudt te werdene”. (VMAcad. 1961, 76 = LUC Indestege).

1506 Rijsel. - Een fondatie van een jaargetijde in de St.-Pieterskerk voorziet o.m. een vergoeding van 12 stuivers voor het luiden van de zes klokken met inbegrip van de twee grote “pulsando le refrain galice”, d.i. luidende wat in 't frans genoemd wordt le refrain’. (Hautcoeur, Documents liturgiques de St.-Pierre de Lille, p. 269; Rijsel 1895). Dit slaan of luiden van het ‘refrein’ op de kerkklokken stemt hier overeen met mnl. ‘beyaerden’. Met dit ofr. refrain stemt overeen het mlat. refractura in een akte van fondatie anno 1453 voor dezelfde kerk: koster en klokluider (cloquemandus) zullen 5 stuivers ontvangen om te luiden en te beiaarden zoals naar gewoonte, met niet meer dan zes klokken’ (Hautcoeur a.w. 263)(5).

1510 Oudenaarde. - Deze stad levert de eerste vindplaats met mnl. beyaerden dat uitgevoerd wordt niet met kerkklokken doch op klokjes van een uurwerk (voorslag).

Het stadhuis krijgt in 1508 een uurwerk met mechanisme en figuren (wildemans); de ‘voorslag’ bestaat uit negen ‘weckerkins’. In het torrekin wordt geplaatst ‘een clavier om te beyaerdene’; de rekening boekt ook een uitgave om ‘te spelene up de weckerkins’. (Stadsrekeningen 1508-1510; Aud. Meng. VI 285). - De datum van de overdracht van de term is hier een waardevol gegeven voor de geschiedenis van het spelen op de uurwerkklokjes (voorslag), dat zich in de periode 1510-1560 tot een nieuwe vorm en techniek van klokkespel ontwikkelt en

(5) Lat. tekst 1453: ‘Custos autem et cloquemandus, pro pulsatione et refractura modo consueto fiendis, cum sex campanis tantum, 5 sol.’

Biekorf. Jaargang 69

71 de term ‘beyaerdene’ met een nieuwe betekenis aan het ndl. zal overleveren(6).

1515 Heule (bij Kortrijk). - Bijzondere vergoeding voor de jaarlijkse ommegang: ‘Betaelt den costere van neghen meydaghen te beyaerdene mids zynen dienst, 24 s.’

(Kerkrekening 1514-15; Annales Emulation XX 148).

1519 Brugge. - De weduwe van Heindric Nieulant senior schenkt aan de kerkfabriek van St.-Jakobs een gouden zegel (signet) ‘omme daermede te fondeirne vier hueren luudens tsiaers snavens, te weten telken een half huere luuden ende een half huure beyaerden metten grooten ende aldermeeste gheluude’. (RAB. Kerkrek. 1519, f. 12v).

1544 Oudenaarde. - De vrede met Frankrijk (Crespy) wordt plechtig gevierd. De stad bekostigt de buitengewone prestatie van zangmeester, zangers en klokluiders van de parochiekerk. Een uitgaafpost luidt: ‘Betaelt Jan Peereboom ende Gheert Mondekins, beede ondercosters van Sente Wouborghen kercke voor dluden ende beyaerden ghedaen up den dach ende tsnavons te vore, als men de processie generale drouch voor den Pays, 48 sc. par.’ (Aud. Meng. VI 295-296).

1515 Sint-Michiels (bij Brugge). - De Brugse poorter Jacob Nieulandt sticht in de parochiekerk een plechtig lof ter ere van het H. Sakrament; de stichting bepaalt o.m. ‘te doen ludene ende beyaerdene ghelyc men costumierlyc es ghewuene van doene’.

(RAB. Brugse Vrije, Charters, voor!. blauw nr. 3035).

1559 Tielt. - Voor het jaargetijde van Loys van den Keerchove en zijn vrouw moeten ‘beede de costers beyaerden sdaechs te vooren, te noene, vespere ende te love, telckent een poose, ende naert lof een langhe poose over doot, altijts metter meeste clocke naest de meeste; smorghens te mattene ende ter hoochmesse beyaerden met een minder clocke, deerste ende de derde poose luden over doot’. (Stadsarchief Tielt, Disrekening 1559-60, f. 35v).

1560 Tielt. - Regeling van het jaargetijde van Pieter vanden Heede: ‘Item beede de costers zyn ooc ghehouden te ludene metter groote clocke ende solemnelic te beyaerden een quartier huers...’ (Stadsarchief Tielt, Disrekening 1559-60, f. 38).

1569 Aardenburg. - De klokluiders van de O.L. Vrouwekerk ontvangen 4 sc. par. ‘van een poose te luudenne ende tbeyaerden zoe langhe men thelich Bloet rondtsomme de veste deser stede draecht naer costume’. Een zelfde bedrag wordt hen toegekend ‘van dat zy een beiaerde poose luuden, alsmen sacrament inhaelde’. (RAB. Reg. nr.

11554, kerkrek. 1569-70, f. 57v). - In dit zelfde jaar verschijnt Pieter f. Bouden Blieck als ‘annemere van tspelen ende beiaerden up den clocken’ krachtens een overeenkomst van 1568. (Zelfde rekening f. 51v).

(6) P. Verheyden, Beiaarden in Frankrijk 28-29 (Antwerpen 1926). - J. Rottiers, Beiaarden in België 15-19 (Mechelen 1952).

Biekorf. Jaargang 69

72

II. Beyaerder 1353 Gent. - De stadsrekening vermeldt een toelage aan ‘den beyarders vander bruutclocke’. (De Potter I 533). - De ‘bruudclocke’ was een van de vier of vijf klokken van de St.-Niklaaskerk, de oudste parochiekerk van de stad. De bruidsklok werd geluid op de 36 zondagen van de ‘huwetijt’, d.i. de open tijd voor het sluiten van huwelijken (adventen vastentijd was tempus clausum). De tekst van 1353 wordt opgehelderd door een post uit de stadsrekening van 1358-1359. ‘Item den beijarders van sente Niclaus vander bruutclocken te ludene elkes sondaghes inde huwetide, dat waren xxxvj sondaghe binnen den jare daer men up huwen mach’. (De Potter III 207).

1357 Gent. - De schepenen betalen een vergoeding aan de ‘beiarders’ van de stadskerken, zie de tekst boven, s v beiaerden.

Voor feestelijk geluid was ook de hoofdstad van Vlaanderen op de kerkklokken aangewezen. In 1329 is Willem Mule in stadsdienst: voor het luiden van de stedelijke wercclocke en slaepclocke ontvangt hij een jaargeld van 12 pond 10 schellingen. In Oktober 1329 doet gravin Margareta, de jonge echtgenote van graaf Lodewijk van Nevers, haar blijde intrede te Gent. Bij die gelegenheid wordt drie dagen lang geluid met de Maria van de St.-Janskerk (huidige St.-Baafs), door dezelfde luider van de stad; Willem Mule ontvangt een extra vergoeding van 20 sc. ‘van drie dagen dat hi luudde Marien sente Jans, doe min vrouwe van Vlandren eerst inde port quam’ (Vuylsteke, Stadsrekeningen I 703; Biekorf 1964, 161).

1433 Aalst. - Zie de tekst boven s.v. beyaerden.

1452 Gent. - De stadsrekening 1451-52 noteert uitgaven aan de klokluiders van de stadsparochies: ‘Item den beyaerders van St. Jans toot ix. persoonen, den beyaerders te St. Pieters toot xij. persoonen, v. beyaerders tsente Jacobs, v. beyaerders tsenter Niclaus, ende ij. beiaerders inde prochiekerke tsente Pieters’. (De Potter V 397). - Mogelijk staat het aantal ‘beyaerders’ hier in verhouding tot het aantal klokken van de parochiekerken.

1481 Antwerpen. - Op 30 dec. wordt Eliseus door het kerkbestuur van de O.L. Vrouwekerk benoemd tot ‘beyaerder’. (Verheyden, Beiaarden in Frankrijk 116).

1510 Gent. - De jaarwedde van de ‘beyaerdere’ van de St.-Michielskerk is gesteld op 21 sc. 6 d. (Volgens de kerkrekening 1509-10; De Potter VII 451). - Deze Gentse kerk had geen grote toren. De klokken - een ‘goet accoord’ - hingen in het torentje op de viering.

1562 Gent. - Uit de kerkrekening van de St.-Michielskerk: ‘Betaelt den beyaerdere over drie dondervlaghen, die bij

Biekorf. Jaargang 69

73 nachte vielen, danof deen een dobbel vlaghe.’ (De Potter VII 451).

1578 Jabbeke. - Onder de uitgaven voor het zaterdagse lof staat o.m.: ‘Betaelt den costere, van alle zaterdaghe tzelve lof te beyaerden, 12 s. par.’ (RAB. Reg. nr. 12358; kerkrek 1578, f. 50).

Het jaar 1578 mag hier als terminus gelden. Zoals bekend, was dit beruchte jaar in die ‘beroerlicke’ tijden het rampjaar van de oude klokken in Vlaanderen. De officiële algemene opeising door de Staten voerde onze klokken op al de beschikbare binnenlanders naar Antwerpen, waar ze ten dele in de kanonnengieterij werden verbruikt en ten dele, onverbruikt, als goede koopwaar en dankbare retourvracht naar het buitenland werden verkocht. Sommige havensteden in Engeland, Schotland, Denemarken, Zweden, Frankrijk (Bretanje), Spanje, Portugal, Italië hebben heden nog in een kerk of kapel een klok van Vlaamse herkomst (van vóór 1578) hangen.

Uit de tijd van die zwarte Antwerpse klokkenexport. Zo hangt o.m. een klok uit een driegeluid, ca. 1550 gegoten door Herman Loots voor de kerk van Slijpe bij Oostende, heden in de kerk te Finderup bij Slagelse op Seeland (Denemarken)(7).

Na 1578 hebben veel Westvlaamse dorpen, gedurende twee en zelfs drie generaties, geen klokkengelui meer gekend(8). Dit hiaat heeft zeker de oude term ‘beiaerden’ aangetast, hoewel De Bo en Teirlinck nog in 1850-1900 het woord met de oude betekenis in sommige dorpen van West- en Oost-Vlaanderen hebben kunnen optekenen.

De bovenstaande teksten stellen de praktijk van het klokkengelui van onze kerken in de periode 1350-1550 in een duidelijke en omstandige beschrijving.

Voor begrafenis en jaargetijde ontwikkelen de klokluiders een tarief van geluid naar de standing van de families: Brugge kent in 1440 de drie grote soorten: ‘minste luud - middelluud - meeste luud’(9). Het plechtig en feestelijk luiden of ‘beiaerden’ omvat hetzij een voorafgaande ‘harmonisatie’ (1400 Brugge), of een ‘naslach’, zoals het plechtig luiden voor jaargetijden van rijke poorters te Gent genoemd wordt(10), of met een ‘dobbelslach’, zoals dit te

(7) Zie daarover Biekorf 1933, 158. Over een Brugse klok te Kirkestillinge (Seeland, Denemarken) handelt Biekorf 1934, 160-162. - Een belangrijk inventaris van verhandelde klokken uit de kasselrij Oudenaarde in Aud. Meng. III 154-164.

(8) In 1617 had de parochie Gullegem één enkele klok; het volgend jaar werden plannen gemaakt om twee klokken te doen gieten en aldus weer - zoals vóór 1578 - een driegeluid te hebben.

(Fragmenta I 270-271). De parochie Reninge had in 1610 nog geen klok. (Fragmenta II 179).

(9) Biekorf 1964, 223.

(10) ‘Solemnis pulsus vulgariter dictus naslach (alias naerslach): een bepaling die in het Obituarium (redactie 1490-1500) van de St.-Janskerk 18 maal voorkomt. N. de Pauw, Obituarium Sancti Johannis, passim (Brussel 1889).

Biekorf. Jaargang 69

74 Brugge voorkomt. Het luiden met zes klokken heet te Rijsel in 1453 refractura, een middellatijnse term die het ‘sonner le refrain’ van de volkstaal weergeeft.

De kerkklokken zijn de feestklokken van de middeleeuwse stad, die alsdan in haar houten of stenen belfort slechts een drietal klokken heeft (banklok, schelle, werkklok; soms ook bruidsklok en slaapklok of ‘wingeroen’)(11). Die klokken zijn strikt voor hun administratieve of militaire funktie voorbehouden. Op de feestelijke dagen verkoren maandag, geboorte of blijde intrede van een prins, afkondiging van een vredesverdrag - worden de (zwaardere en harmonische) kerkklokken geluid en ‘gebeiaerd’ op stadskosten. Somtijds een dag lang en een hele nacht door.

Van ca. 1370 af krijgen veel belforten een uurklok of horloge met een ‘voorslag’, bestaande uit een drietal (en later ook zes en negen en meer) klokjes, appeelen genoemd, die mechanisch de uurslagen aankondigen. Uit die voorslag - de beiaardkern - wordt het uitgebreider burgerlijk klokkensoel geboren dat, na 1550, de benaming beiaert uit het oude (kerkelijke) beiaerden zal overnemen en dat we hier opzettelijk, om oud en nieuw niet ondereen te mengen, buiten het veld van ons onderzoek laten liggen.

Uit het voortreffelijke werk van Prosper Verheyden ‘Beiaarden in Frankrijk’ (Antwerpen 1926) blijkt dat de middeleeuwse praktijk van het beiaerden aldaar taaier heeft voortgeleefd en nog leeft dan bij ons. ‘Vraagt gij in Frankrijk naar het bestaan van een carillon, met de bedoeling te vernemen of er een beiaard is, dan zult gij dikwijls voor antwoord krijgen van ja, en dat hij drie klokken rijk is.’ Zo stelde de auteur vast, en hij geeft dan de bepaling: ‘Carillon is in Frankrijk zowel een reeks van een bepaald aantal klokken, verschillend van toon, als wat men hoort wanneer klokken samen worden geluid of bespeeld, om het even hoe’(12).

Het beiaerden was inderdaad vanaf de 14e eeuw in heel Frankrijk bekend als ‘sonner a carenon, a quaerregnon; faire le quarrellon; avecque carillons de cloches et feux de joie’, alsook het ww. quarillonner. Waals-Vlaanderen zelf had een eigen flandro-pikardische term voor ‘beiaerden’, t.w. ‘batteller les cloches’ (Bethune 1489); ‘bateler le salut du saint sacrement’ (1500). En bateleur betekende te Bethune en

(11) A. Viaene, De avondklok Wingeroen, in Biekorf 1962, 65-69 (met inleiding over stadsklokken). - Sommige steden (St.-Omaars, Mechelen, Leuven) hadden geen (zelfstandig) belfort; stadsklokken, uurwerk en voorslag hangen er in een kerktoren, hetgeen de kampanografie van die steden niet vereenvoudigt.

(12) Verheyden a.w. 109.

Biekorf. Jaargang 69

75 betekent nog heden in het Rijselse een ‘klokspeelder’ of zelfs eenvoudig een klokluider(13). Verdeyen heeft, in de zomer van 1924, de heer Dufour ontmoet, de ‘batteleur’ van Marquette bij Rijsel. De man beschreef hem uitvoerig het vakmanschap en de methode van het ‘batteler’ met twee klokken: de traditie van het middeleeuwse beyaerden was hier volkomen bewaard.

Over dit primitieve bespelen van twee tot vijf klokken, het eigenlijke fr. carillonner, batteler, bestaan gedrukte muziekboekjes en nog in 1897 werd te Dijon een handleiding (Guide pratique) voor die bescheiden maar oudste vorm van klokkenspel uitgegeven. (Verdeyen a.w. 109-112).

Ons overzicht leidt ten slotte tot de zakelijke bevestiging(14) dat ndl. beiaard (chromatische klokkenreeks in een toren) niet rechstreeks is gegroeid uit mnl. beyaerden, en dat ndl. beiaardier geen rechtstreeks afstammeling is van de middeleeuwse beyaerder. De beiaard werd uitgebroed in een belfort of pro-belfort, uit het burgergezin uurklok-voorslag. Vóór 1510 (Oudenaarde) is al het beyaerdene van de beyaerders in de steden en dorpen van Vlaanderen uitsluitend een vorm van gelui met kerkklokken.

A. VIAENE

Plaatsrijtuigen Op de vraag in Biekorf 1967, 384.

De gemeenteraad van Kortrijk bekrachtigde op 20 maart 1841 een tweetalig ‘Règlement pour les voitures de place. - Verordening op de plaatsrijtuigen’. Het stuk, zonder drukkersnaam, telt 24 bladzijden oktavo. Reeds uit de titel blijkt dat plaatsrijtuig, een letterlijke vertaling uit het frans, betekende: een stationnerend huurrijtuig, huurkoets. In de spreektaal was vooral vigilante in gebruik, met dezelfde betekenis, hoewel Vandale ndl. vigilante bepaalt als: gesloten huurrijtuig.

Opmerkelijk is dat de Fransen zelf spreken van fiacre, en vigilante niet in hun woordenboeken hebben opgenomen De Duitsers daarentegen hebben in de Pruikentijd de term Fiaker overgenomen, die echter tamelijk snel werd verdrongen door de uit Rusland doorbrekende Droschke. In onze tijd heeft taxi taalkundig alles overspoeld, hoewel in Duitsland Kraftdroschke (Mietauto) als een soort purisme nog achterhoedegevechten levert met internationaal taxi.

C.B.

(13) Godefroy VIII 429. Vermesse, Dict, patois de la Flandre françiase 60 (Douai 1867).

(14) De literaire legenden over de uitvinding van de ‘voorslag’ werden kritisch behandeld door Dr. G. van Doorslaer, Legenden in beiaardgeschiedenis, 's Hertogenbosch 1925.

Biekorf. Jaargang 69

76

Oude vissersliederen en balladen op de Vlaamse kust De aantrekkingskracht van staatszeediensten en marine blijft de jonge vissersgeneraties van de zeevisserij verwijderen. Aldus ontstaat een hiaat tussen de oudere en de jongere zeevissers-bevolking, waardoor meteen heel wat gebruiken uitsterven Ook de gewoonte tot zingen bij familiebijeenkomsten schijnt bij de vissers tot verdwijnen gedoemd. De vaststelling dat het vissersvolk steeds nauw verbonden is geweest met het lied zodat zelfs op plezierige bijeenkomsten één of meerdere liedjes gezongen werden over verdwenen vissers op zee, behoort omzeggens tot het verleden.

Over Vlaamse vissersliederen is weinig of niets bekend.

Gelukkig heeft J. Klausing, uit Oostende, tijdens de jaren 1948 tot 1958 niet minder dan 600 liederen genoteerd. Zijn op zoekingen strekten zich uit van De Panne tot Heist(1).

Het merendeel van de Vlaamse vissersliederen kan in drie kategorieën worden ondergebracht, nl. balladen en romancen; liederen over erge rampen op zee; de sociale liederen. Deze laatste kategorie beschrijft vooral het harde leven der vissers op zee, en de tegenstelling tussen de arme vissersbevolking en de rijkere burgerij. Bijna al deze sociale liederen ontstaan in de loop der tweede helft der 19e eeuw, tengevolge de opkomst van het socialisme.

Rampen op zee Zware stormen en orkanen hebben steeds tot de verbeelding der bevolking gesproken.

Met ‘vliegende blaadjes’ werd door marktzangers het nieuws verspreid. Zo is nu nog in de Westkust het rampjaar 1888 bekend. Tijdens een storm die twee dagen en twee nachten woedde (van 28 april tot 1 mei 1888) vergingen in de Hekla-bocht (IJsland) 19 schepen. Niet minder dan 165 vissers vonden een zeemansgraf, hieronder een 20-tal Vlamingen uit de streek Nieuwpoort-Oostduinkerke-Koksijde-De Panne.

In de stijl der marktzangers werd dit gebeuren nog meer overdreven. Alle liedjes spreken van 300 tot 500 slachtoffers, vooral om de verzen te doen rijmen, en om de zaak nog dramatischer te maken. Nu nog vertelt de volksmond te Nieuwpoort en omgeving dat rond 1890 dit liedje niet mocht gezongen worden ‘om het leed der getroffen families niet te vergroten’.

(1) De Nieuwpoortse Heemkring ‘Bachten de Kupe’ overweegt de verzameling van de h. Klausing dit jaar uit te geven. Een proeve en voorsmaak uit die verzameling verscheen in Beertje, Volkskundige Almanak, 1959, blz. 54-64. Bevat een kaperslied, Stierman Leeze en Lange Tjes - In Neerlands Volksleven 1958 en 1960 publiceerde A. van Hageland enkele liedjes gezongen bij vissersfeesten aan de kust.

Biekorf. Jaargang 69

77 Ook het vergaan van de O. 185 op Allerheiligen 1896 werd in een lied vereeuwigd.

Na een storm werd het verlaten wrak van dit Oostends vaartuig ontdekt. Een rouwdienst werd voor de vermiste bemanningsleden opgedragen, toen zes dagen na de ramp een ‘dépêche’ uit Zweden meldde dat de zes vissers door een Zweeds vaartuig waren gered.

Bekend is ook het lied over de ‘Ramp van de Westhinder’ Dit lichtschip werd op 18 december 1912 overvaren. De tienkoppige bemanning, amper 24 uur op dienst, verloor het leven en liet 16 wezen na. Het betrokken lied vertolkt de droefheid der weduwen, welke ‘Ons Heertje’ smeken dat de lijken van hun mannen op het strand zouden aanspoelen. Dit was vroeger noodzakelijk, daar geen enkele vissersvrouw recht op pensioen had, zolang het lijk van de echtgenoot niet gevonden werd. Als gevolg van deze ramp werd in 1924 tenslotte een nieuwe zeewet aanvaard door de Belgische regering: pensioenen werden ook voorzien bij langdurige vermissing die uiteraard de verdrinking bevestigde.

Nog andere liederen spreken over de rampen van november 1889 en 18 juli 1924.

Over het algemeen zijn dergelijke liederen over rampen op zee meewarig van toon en steeds melodramatisch. Over hetzelfde onderwerp zijn bijna altijd meerdere versies bekend en dikwijls bevat de laatste stroof een zedeles.

Ook de ramp van de Titanic (1912) liet sporen na in de vissersliederenschat. Naast Nederlandse bestonden zelfs Vlaamse versies, zoals blijkt uit een Oostends handschrift.

Balladen en romancen Deze rubriek betreft vooral ‘liefde-drama's’, in verband met zeerampen. Het waren echte smartlappen. Voorbeelden van dergelijke liederen bestaan er genoeg. Hits waren: ‘De Kranke Julia’, ‘Ginds aan de overkant, ligt een boot gestrand’, ‘Roza’, ‘Ter Zee’ (zeer bekend door vliegende bladen), ‘Ballade van Herrie en Lillie’, enz.

Soms staan dergelijke vissersliederen onder invloed van literaire gedichten. Zo leerden de Vlaamse vissers, die tijdens de eerste wereldoorlog in Engeland vertoefden, ‘Sleep in the Deep’ (1898) van Arthur Lamb kennen. Dra bestond er ook een Vlaamse, meer populaire versie. Ook het thema ‘liefde tot de zee’ was en bleef een dankbaar onderwerp.

Als vader wil ik varen, mijn vader was een zeeman, en zeeman wil ik zijn, kwam in alle mogelijke variaties voor. Een mooi voorbeeld van dergelijk lied is ‘'t Zeemanskind’ en ‘Op de Vismarkt ben ik geboren’.

Dergelijke liederen waren meestal in dialoogvorm, tussen moeder en kind, geschreven. Opvallend is het feit dat zulke

Biekorf. Jaargang 69

78 liederen opvallend uitbundig of heel triestig zijn van inhoud.

Een andere reeks liedjes handelt over het verdrinken van de geliefde. De geliefde, in de meeste liedjes Herrie (Henri) genoemd, vertrekt met de boot en keert niet terug.

Zijn meisje verdrinkt zich daarop ook in zee; of komt dagelijks terug gedurende 7 of 20 jaar, en in bepaalde liedjes zelfs gedurende 50 jaar, om te zien of de geliefde bootsman niet weerkeert. Fantasie en overdrijving zijn hier natuurlijk aan bod, niet zelden om bepaalde woorden met elkaar te doen rijmen.

Vissersballaden en romancen worden opvallend ‘lang en uitgerekt’ gezongen.

De sociale evolutie Het harde lot van de vissers in de vorige eeuw, die vaak met primitieve hulpmiddelen hun karig brood verdienden, was de inspiratiebron voor tientallen liederen. De eerste sporen van sociale ontvoogding der arbeidersmassa, het opkomend socialisme drukten eveneens hun stempel. Tal van vissersliederen werden waarachtige strijdliederen.

Zo was het ‘Lied van de Vissers’, in 1887, gedurende de maanden voor en na de Vissersopstand te Oostende, een weerbaar en revolutionnair strijdlied(2).

Tal van deze vissersliederen mochten o.a. niet door soldaten worden gezongen.

‘Soldaat verbannen naar de strafkompagnie’, waarbij een oproep wordt gedaan tot de miliciens om niet op de vissers te schieten, is hiervan een markant voorbeeld.

Vliegende bladen met zulke liederen werden zelfs in beslag genomen door de toenmalige Procureur des Konings. Sociaal van inslag was ook ‘'t Droeve Lot van de Zeeman’ waarbij gewezen wordt op het gevaar voor de vissers (de rijken eten de vis en de visser riskeert zijn leven voor die vis).

In ‘Zij die niet slapen’ gaat het over de vissers, die weergekeerd uit Engeland, na de eerste Wereldoorlog, ook aan de Vlaamse kust de sociale voordelen eisen welke zij in Groot-Brittannië, als lid van ‘The Trade Union’ hadden genoten (verbetering van werkvoorwaarden, kordeelgeld, enz.). Dit lied vond grote weerklank, o.a. met de 16 weken lange staking in 1920 en het eisenprogramma van de links georiënteerde ‘Zeemansbond’, opgericht door Arsène Blondé uit De Panne (voorzitter) en Prosper Allène uit Blankenberge (sekretaris).

Uit dit kort overzicht blijkt al hoe belangrijk het was het visserslied nog ‘te elfder ure’ te verzamelen tot een waardevolle illustratie van het vroegere vissersleven.

Jacques BEUN

(2) Over die opstand, zie het artikel van J. De Smet in Biekorf 1956, 289-298.

Biekorf. Jaargang 69

79

De oude goede-week In volksleven en volksgebruik Palmzondag Op sommige parochies zoals te Stalhille gingen de misdienertjes tevoren zelf de palm inzamelen bij boeren en burgers, daar waar ze een pakje beschikbaar hadden; doch over het algemeen brachten de mensen zelf hun palm mee naar de palmwijding. Ze waren er telbaar toen, de hofsteden die geen palmbomen in de lochting hadden. Bij een renteniershuis stond de ingang van het voorhovetje afgezet met twee net gesnoeide kegelvormige palmbomen, en bovendien waren de bloemperken nog met lage palmstruikjes net en fris afgeboord, dat bleef immers winter en zomer groen. ‘Hola! alzo niet, verbetert Milleke de eeuwelinge van Donk, gij zoudt gij mij nog bij de renteniers rekenen en 'k heb heel mijn leven hard en vele gewrocht, en toch... zie je ze daar staan de palmbomen in mijn voorhovetje? 'k En zegge niet dat er hier en daar geen goêlever zijn palmboom laat snoeken lijk in een kwekerije met schijven en trapjes, oftewel met een haantje in de top... maar dat is vakmanskennesse.’

Na de hoogmis was het schoon om zien hoe ze, oud en jong, langs de kerkwegel over 't land drevelen met de groene gewijde palm in de hand. ‘Ho! we zouden dat voor niets gelaten hebben, verzekert meetje van Oostkerke: eerst wierd kruisbeeld en wijwatervaatje besteken en dan een takje op de zolderbalke en verder in de stallingen om bescherminge tegen onweder en gespuis; Vader stak ook altijd een gewijd taksje bij de biebuiken, want zijn bietjes waren zijn lang leven. Er wierden enige takken op zijds gelegd om 's anderdaags op de vier hoeken van ieder partij land te steken onder 't lezen van Sint Jans evangelie(1) en de reste wierd gespaard in geval van overlijden. Neen mens, dat kan niet gemist worden, gewijde palm in huis.’

De Kortemarkse boer vermaant mij: ‘Weet je gij wel dat de gewijde palm van 't land in huis niet mag geweest zijn, 't is juiste daarom dat vader de tak bij d'achterdeur hing. En achter de noene wierd 't land gepalmd al lezende, om bescherming tegen ongedierte en onweer.’ Te Zonnebeke gaven ze de voorkeur aan Goevrijdag om palm te steken.

‘Het eerste dat ik doe als ik thuis kom, zegt de molenaar, is een takje op mijn molen steken, dat is krachtig tegen storm en onweer, ge weet nooit... en betrouwen is alles.’ Ieder

(1) Meetje haalt een klein vierkant boekje, met moeite drie vingers zijde, waarop Sint Jansevangelie gedrukt is, vanonder haar bovenjakje: ‘Kijk, ik draag het altijd op mij, maar ik kan het gebed van buiten’.

Biekorf. Jaargang 69

80 koster legde ook een tak gewijde palm op de sakristijzolder, dat diende als asbranding voor toekomende Aswoensdag.

In en rond de stad (Brugge) zijn de misdienertjes er ook rap bij om met de volgeladen wasmand de gewijde takjes in de bijzonderste straten aan te bieden; het drinkgeld wordt onder elkaar verdeeld.

Maar Zeromtje, 't bloemistje van Sint-Kruis, maakt er een kommersietje van op zijn manier: ‘Geld vragen kan ik niet, want 't gewijd mag niet verkocht worden, beweert Zeromtje, elk geeft volgens zijn devotie en 'k vare daar best mee. 'k Nader nu de tnegentig en 'k doe het nog altijd op zijn ouderwets... ja, ja'k, 'k ga dat niet veranderen. Eerst zet ik de traliemande palm te midden van mijn bloempotten en te verkopen kattejongstjes op de bloemenmarkt te Brugge; 'k roepe niemand bij, want het staat op de schalie geschreven: “Gewijde palm”. De klant neemt een taksje en smijt wat kluttermunt in de sakosse van mijn zuster zaliger die aan mijn nek hangt, 't gaat allene en elk is vrij. Maar binst de weke voer ik de mande op de kortewagen en bestel ten huize bij deftige mensen: “Madamtje zijt ge soms nog niet geriefd van gewijde palm?” Ze kent mij en is gediend met mijn schone manieren, seffens duwt ze 't geld in mijn hand... Dat het gevaarlijk is en gereschierd met mijn kortewagen midden 't stadsverkeer? Ik zitte daarmee niet verlegen, 'k blijve rechts op mijn kant...

De agent dreigde ook 'n keer alzo met zijn vinger, maar sedertdien heb ik de permissie om op 't voetpad te rij'en... Ja, ja alleman ziet mij geren.’ Zeromtje 't bloemistje stoort zich aan niemand en rijdt (een laatste maal in 1967) met zijn kortewagen gewijde palm rond tot Sinksen.

Witte Donderdag Op Witte donderdag vertrekken de klokken naar Rome. ‘Zeg dat we er moed op hadden, vertelt Benonie de oud orgelblazer. Met d'eerste galm van de Gloria gaven we krepee elk in zijn doening van aan den autaar tot op het doksaal. De koster speelde met handen en voeten tegelijk op zijn orgel, bij zoverre dat ik niet rap genoeg de blaasbalk op en neer kost duwen, want 't loodje vloog de hoogte in langs de orgelkasse.

En de klokluiders trokken getweeën aan de string genoeg om de klok over te trekken, de grote karol moest oppassen om geen borste in de sakristiebel te slaan en d'ander karolletjes klingelingden dat ze er bij schudden met d'altaarbelletjes. Allee, zangers en paster kosten het niet halen en hun gloriastemme ging verloren midden al dat klingelen en geweld.. Maar best dat het niet lang duurde; aan gloriapatries lieten we alles los en met amen viel alles stil. De schoolkinders wipten

Biekorf. Jaargang 69

81 op de panenstoelen van blijdschap... de paasklokken vertrokken naar Rome!

Na de dienst werd het heilig sakrament in processie en tussen een haag van sakramentsmannen en raadsleden met brandende flambeeuwen uitgesteld op een prachtig versierd zijaltaar. ‘Ho! verzekert de dokters vrouw, dat was hier te Brugge om ter schoonst gepareerd, d'eerste lentebloemen in potten en vazen en een toveringe van licht met al die brandende waskeersen en boezies, en een autaardwale met een brede gespellewerkte kant van komsa met ingewerkte Name van Jezus och! 't was toch zo schone, 'k Herinner mij nog zo goed hoe dat wij als kinders, halvelinge al op ons zomers gekleed, mee mochten met tante om parochiekerken en kloosterkapellen te bezoeken. 't Was om ter meest tussen doorstappende seminariesten en hele benden in reke gaande schoolkinderen; rijk en arm, zij gingen allemaal kerken en kapellen bezoeken, de naaste d'eerste maar elk had een bijzondere voorkeur en devotie.

Tante ging eerst naar de verst gelegene in de Katelijnestraat: de Kolettienen en de Roo' nunnen, en in passante naar de twee bijzonderste parochiekerken, Onze Vrouwe en Sint Salvators. Vandaar trokken we verder naar de Bouveriestrate bij de Godelieven, de Kapusienen en de Kapusienessen... 't Was een hele trot van meer dan een groot uur, meer lopen dan gaan, en tante zei nog: “Ce kunt nooit te rap zijn om Ons Here te dienen.” In 't Zerusalem was er ook een grote toeloop, kan het missen, zo een kurieus oud kerkstje. 'k Weet nog goed dat we daar in schande kwamen van 't giechelen, ge moet trouwens stuipen om het heilig graf te vereren en oudere mensen kregen een duwtje op hunder achterste om binnen te geraken. De stoeltjeszetster met de witte pijpmuts aan deed seffens: s.s.s.s! sjsjt! Subiet kocht tante daar een keersje van een kluit en wij mochten een halve kluit in de offerblok steken. Vandaar naar Sint Anna en Sinte Walburga onze parochiekerk; we kwamen kattelam thuis en kosten geen pap meer zeggen.’

Op vele parochies, gelijk te Sint-Kruis werden de sakramentsmannen per briefje verwittigd om getweeën een uur aanbidding te komen doen op voorbehouden panen stoelen en knielbanken. Te Damme werden bovendien ook de gemeenteraadsleden verwittigd, doch de kongreganisten moesten de lijst langs achter in 't portaal raadplegen. ‘Dat is alzo, zegt Schietje van Houtave koelweg, hier in 't noorden zijn wij geen kwezels noch pastersleppen, maar wij doen onze plicht. Iedereen wordt verwittigd per kaart. Halvelinge op ons zondags komen we knielen in 't koor, zij die willen brengen een doze boezies mee voor de verlichting. Dat is alzo 'n soorte van een halve mesdag en veel vrouwvolk houdt 's nuchtends hun pasen.’

Biekorf. Jaargang 69

82 In de naburige parochie Stalhille wordt de naamlijst van de preekstoel atgelezen en de mannen kwamen gevieren in 't koor hun aanbidding doen.

‘Wij'nder in de spellewerkschool, zegt Valerie, gingen 's nuchtends wel naar de dienst, maar nadien moesten we weer op ons kussen. We lazen nog een paternoster en onder 't spellewerken zongen we dan dat schoon Witte donderdagliedje ‘van Zudas verraad.’ Met half gesloten ogen zingt ze, meer psalmodiëren dan zingen, op siepende toon de acht stroofjes van dit oud lied. 't Was op een Witten donderdag, Als Jezus zijn avondmaal dee' (bis) Al met zijn twaalf apostelen En zijn discipelen mee (bis) Wie zit er hier aan mijn tafel Wie drinkt er hier van mijn wijn (bis) Die van enz.(2).

In de katedraal werd de voetwassing ook goed bijgewoond 's namiddags. ‘ge verstaat dat hé? knipoogt de schoenmaker, de broeder heeft de voeten van die oude mannetjes al heel schoon gewassen in 't gesticht... en de mensen drummen om de bisscnop te zien met zijn schortjen aan... en die vintjes krijgen dan een koekebrood geloof ik? alla 't was alleszins een beloning voor “zoppe-doppe”. En binst dat de mensen op gang waren gingen zij in passante ook een keer gaan kijken naar de grote beenhouwerijen, naar de schone beesten die te togen hingen na de lange vasten: echte “paasbeesten” en om ter schoonst, en zekers een kalfskop midden groene perselle met een citroen in de muil. Beenhouwerijen gelijk Soenens in de Steenstraat en Komeine in de Filipstokstraat hingen nog een schoon kwartier in d'openstaande deur, 't was toch geen koopdag.’

Goede Vrijdag De klokken zwijgen maar de misdienertjes gingen met de houten ratelaar in de bijzonderste dorpstraten rond al ratelen uit al hun macht. De smid die reeds lang aan 't hameren was lachte: ‘Ze komen de luizegaards uit hun bed ruttelen, 't is precies gelijk in een keerzebogaard om de spreeuwen te schuwen’. En tegen Idalie, de plaatserentenierster die trouw al de diensten van de goeweke bijwoonde: ‘Zeg iefvrouw, ga je ook 'n keer gaan kijken dan, naar de kruisverering? Spijtig hé! dat 't vrouwvolk 't kruise niet mag kussen.’

Na de dienst was de koster overlaân van 't werk en heel

(2) Zie volledige tekst in mijn boek ‘Van Doop tot Uitvaart’, blz. 100.

Biekorf. Jaargang 69

83 zijn menaze was te been om een handje toe te steken, elk had zijn werk. ‘Peis je dat het geen karwei is dan, verzuchtte zijn vrouw, zo een smoutvette ‘olielante’ kuisen! 't is alleszins geen werk voor een muziekant. De rode lant van 't eeuwig licht die in 't koor hangt is nog doenlijk, maar 't wit glas in de sakristij, daar is schier geen klaarte in te krijgen, en 't blik eronder plakt van de ‘lantolie’ en de uitgebrande ‘uiletjes’.

Gekuist werden beide glazen lanten tot halfwege met water gevuld, daarop twee vinger olie waarop het kurken vlottertje drijft met het ‘uiletje’ in een blikken kruisje (lament).

Ondertussen moesten de kinders de kuipen in de vonte vullen voor het wijwater.

Al de plaatsekinders helpen met halfgevulde pletsende, druipende emmers;'t was een drets van de pomp aan de kerkkaai tot aan de vontetrap. De koster kuiste zelf het ontblote altaar, de kredensietafel en de kofferfort in de sakristie, vrouwenhanden werden niet toegelaten.

Maar hoe dat de koster van Stalhille een keer aardig vaarde met dat voorbehouden werk. Beziggehouden door de vele klanten in zijn winkel zegt hij alzo tegen de maarte: ‘Marie hier zijn de sleutels van de kerk, 'k kome seffens achter.’ De maarte begint de lanten te kuisen en alles op te frissen, en peinsde ‘de koster blijft weg, 'k ga maar de reste ook zelf doen.’ Zonder de minste erg schommelt ze heel schoon de kofferfort en thuis gekomen zegt ze voldaan: ‘Daar zie, 't is al in orde, 'k heb zelf de kofferfort gekuist.’ 't Was gelijk de donder die viel: ‘Wadde!!... maar... ge zijt gij dat niet gekommandeerd!’ Bertha de dochter viel bijkans in onmacht van het danig verschot: ‘Ho-o-o! Ma-a-rie! dàt mag niet!. 't is verschrikkelijk!’ En de maarte: ‘Ja maar, koster, 'k wist ik daar niets van... nu tot daar... en daarbij... tut-tut! als 't moet, 'k zal ik dat zelve biechten te Pasen, 'k zit ik daar mee niet verlegen met mijn ongewijde handen(3). En seffens vroeg ze heel bezettig: ‘Kan ik misschien nu helpen “baanst” maken voor “'t nieuw paasvier”? 'k heb al de lijnwaden slunsen vergaard.’

De koster hield het versleten lijnwaad met een tangsje bij een brandende lange sulfer, liet veunzen op het potdeksel en Marie doofde alles uit met het ander potdeksel.

‘Daar zie meisje, bofte hij nu tevreden, klaar is kees, we gaan 'n keer de seremonie in 't leute proberen.’ Met het averechtse van zijn krulmes sloeg hij op de vuurkei en de sperk vuur stak seffens 't lapje ‘baanst’ in brand.

Op andere plaatsen werd er zoveel spel niet gemaakt voor 't nieuw vuur. Ze verhielpen zich de zaterdag met bakkers-

(3) Gezegde: ‘Blijf daar van af (of: laat dat staan) met je ongewijde handen! ('t is breekbaar, ge kent er niets van).

Biekorf. Jaargang 69

84 kolen (houtskool) die seffens in een handkonfoortje te gloeien werden geblazen om de paaskaars te ontsteken.

De Brugse karolletjes hadden op Goevrijdag een steekkarretje geleend om de ledige wijwaterflessen bij gekende klanten af te halen voor een kluit drinkgeld en zonder Komplementen: ‘De flassche voor 't wijwater!’ voor de geopende deur.

De klokken bleven wel stom, maar het krassend houterig ruttelen van de ratelaar was uit de lucht niet te lande. Missedienertjes gingen al ratelen van hof tot hof eiers inzamelen: Bim bam beieren de klokken leggen eieren en vult maar gauw ons panderke en laat ons niet te lange staan.

Diksmuudse kinderen zongen: Bieng bang beieren de koster mag geen eieren.

Wat mag de koster dan?

Spek in de pan, de koster is een lekkere man.

Bij ons te Doomkerke, zegt de strodekker, begosten ze al dat rondgaan met de ‘krekel’ vanaf Witte donderdag en ze ‘krekelden’ drie dagen lang zonder maar één huis over te slaan: ‘We wensen julder een zaligen hoogdag van Pasen!’ en staken d'oremande uit. Ze doen het nù nog en wie geen eiers heeft smijt wat drinkgeld. 's Achternoens gingen veel mensen - vooral vrouwvolk - de kruisweg in de kerk en 't missiekruis werd versierd. ‘Alleszins bij ons, verzekert Silvie van Oelemplaatse, dat was 't werk van kongreganiesten lijk Sidnie en Dolfiene Braat, zij wisten zij'nder waar ze groen, bloemen en bloempotten mochten halen... en 't missiekruis langs achter in de kerk was toch zo schone versierd.’ 't Mannevolk kost tegen geen verlet.

‘Juiste, knikt de molenaar, maar klokslag drie riep moeder ons: Toe joengers kom het af voor 't kruisgebed! En op onze knieën en arms wijd open lazen we de vijf onzevaders en weesgegroetjes.’

Devote zielen baden dan ook het ‘Goevrijdag paternostertje’ dat ze wel van buiten kenden, maar ongeletterd als ze waren, reeds omzeggens ‘verbeden’ hadden elk op zijn manier volgens zijn streek. Celiene Verlee van Male begon aldus: ‘Het was op enen goedenvrijdag nacht dat Jezus in zijn bittere pijn en passie lag.

Hij sprak: ‘Wel vader, wat heb ik u misdaan, dat ik al deze bittere pijn en passie moet doorstaan?

‘Wel zoon... ...

Biekorf. Jaargang 69

85 Meetje van Oostkerke begon heel anders: Het lammetje Gods van drieëndertig jaar is nedergedaald boven al de zondaars. de eerste vasten die daar kwam, 't lammetje Gods ging dolen door d'heilige woestijne en riep onze lieven here van herderijne en smeet... ...(4)

Hier volgt het ‘Goedevrijdag paternostertje’ van vrouw Demei van Sijsele-Donk.

Onze Lieve Heer was in zo een grote nood hij beefde driemaal voor zijn dood hij is naar 't hovetje gegaan en zag den hemel openstaan hij viel op alle twee zijn knien hij heeft den hemel open gezien en zag voor alle twee zijn ogen, dat hij de bittere passie moest gedogen hij verzocht in zo een echte nood om te mogen sterven de bittere dood voor het menselijk geslacht om te mogen bezitten den eeuwige loon.

Waar zijn zij nu al gebleven? waar zijn zij nu al die dorsten van Jezus gebenedijde rode wijn feesten? het vijftienste wondetje is nu ontsteken ze zitten aan Jezus tafel te drinken aan Jezus gebenedijden rode wijn wie zal de verrader zijn? die niet en sprak, die zag ik wel daar kwam Jezus van Nazaret die zag ik wel Jezus ging te kerkewaar' zijn lieve moeder volgde hem naar hij sprak: vrouwe 't kan niet meer baten Over ene nauwe steen al die herten barsten in tweeën.

Die Gods passie wil gedinken en Maria wil verblijden die leest drie onze vaders en drie weesgegroeten te zekere tijden. ...ging al steenen aan wat vond hij achter de baan zestig moordenaars die deze man van zelfs in ons handen kwam.

Zij bonden zijn handen, zij bonden zijn knien zij spogen in Jezus' gebenedijd aangezicht dat moest de moeder Maria zien zij sprak! ach zoon hebt gij zoveel misdaan

(4) Van Doop tot Uitvaart, blz. 144-145.

Biekorf. Jaargang 69

86 dat gij de bittere passie moet doorstaan? hij zegt:'t is voor mij niet, 't is voor u niet allene 't is voor heel de wereld in 't gemene Kleen en groot levend en dood die dit gebed zal lezen, 's morgens na het eten, God zal ze nooit vergeten; hij zal een engel zenden, drie dagen voor uw enden, drie dagen voor uw dood; God zal al uw zonden vergeven al waren zij nog zo groot.

Goede Vrijdag werd ook bijzonder aangeprezen voor het zaaien en het planten.

Als het weder enigszins geschikt was - weinig of geen wind - moest ge 's morgens heel vroeg vlas zaaien dat met as van verbrande gewijde palm en wijwater bestrooid was, de vlaschaard was dan vrij van onkruid, zo beweerde Valetje Heile van Heist. 't Was daarom dat de Zonnebeekse boeren die dag kozen om hun palmtakjes te steken: ‘Vanzelfs, zegt boer Grendel van de Westhoek, 't mocht water gieten, 'k zou het nog niet laten, 'k palme op ieder hoekje van 't veurende of langs de dijk.’ De Kortemarkse boer beweert zelfs dat de beken dan gewijd zijn: ‘Goed verstaan he! herpakt hij, 'k wil zeggen lopende water, ge bewaart dat in een fles. Wel, dat is medezijn om de koorts te breken.’

Overal plant men dan ajuin en dalias in de lochting. Wie bloemen zaait, bekomt dobbele en van alle kleur, dat brengt altijd een goede uitslag. Zeromtje prees het aan op de bloemenmarkt: ‘Ge kunt gerust zijn madamtje, ik verkoop altijd goe' zaad, maar op Sint Jozef of Goevrijdag gezaaid zijt ge zekers van je kas.’

Een ei op Goevrijdag gelegd krijgt de voorkeur en de bazin waakt goed de hennen: ‘Toe joengers, rooft zere d'eiers en ze goed tekenen met een kruistje, legt ze apart in een kommetje in de kelder. We gaan er de klokken op te broen zetten.’ - ‘Ge moet niet verwonderd zijn, zegt een Westkerkse boerin, 'k spreek van ondervinding, wij hadden een goevrijdag-henne die alle jaar van kleur veranderde in de pluimen.’ Ik moet toegeven dat die mening algemeen verspreid is zowel in 't noorden als in 't zuiden van Brugge. Sommige beweren zelfs: ‘Dat ei op deze dag gelegd bederft niet en in 't vier gesmeten helpt het de brand blussen.’ Wie ‘de blomme van Zeriko’ in zijn bezit heeft, zegt dat ze niet alleen met Kerstdag maar ook op Goevrijdag aan 't bloeien gaat.

Diksmuidse vrouwen kwamen elke eerste vrijdag, en ook

Biekorf. Jaargang 69

87 op goede vrijdag in groep schooien bij begoede lieden: ‘Wij waren dat gewoon, verzekert de bejaarde weduwe. De bijzonderste, ‘vrouw prieure’, ging aan 't hoofd, las het onzevader... geef ons eten, ons dagelijks brood... stak de hand uit en met een ‘God zal 't je lonen!’ trokken ze naar de volgende klant.

Damme, dat sinds eeuwen een mirakuleus kruis bezit, deed

Milleke de Mei, 93 jaar, voor haar huisje te Donk, aan weerszijden de deur de twee palmbomen.

en doet nog plechtig de ommegang: ‘Wij Damnaars houden daaraan, zegt de bazin uit den hertog van Beieren, maar 't begint pas als 't werk gedaan is rond de zevenen: eerst kruisweg in de kerk en dan in beevaart met ons kruis voorop de ommegang rond het dorp, 'k heb het altijd alzo geweten.’

Biekorf. Jaargang 69

88

Paaszaterdag De kinderen verlangden ongeduldig naar Paaszaterdag; ze luisterden gespannen naar de eerste klokkengalm en juichten ‘De klokken zijn were van Rome! de paasklok heeft eiers gesmeten!’ en ze stormden de lochting in op zoek naar paaseiers onder palmstruiken en beierhutten, overal vinden ze de roze, bruine en bleekblauwe gekleurde hoendereiers. De molenaarskinders van 't Vliegende Peerd vonden zelfs een koppel bruingekleurde (in koffie) gekookte eiers om seffens op te eten en Annaatje smekte ‘Goed hé moeder die bruingekookte eikes van Rome.’

In 't noorden, gelijk te Houtave, zochten sommige kinders geen eiers: ‘Neen, zegt Kamiel, we wisten wij'nder van niet beter of we zouden ze te Pasen op tafel krijgen.

De grote eerden tele proppensvol gekookte eiers stond hoogdagnoene te midden van de tafel en elk mocht er zoveel eten als hij wilde, je vulle goeste. Ik heb er als kind eens drie gepeeld en vader lachte: “Wel joengers wat peist ge daar nu van? dat zijn goede kachteleiers hé, de paasklokke heeft gekachteld...”.

“Om de waarheid te zeggen” boft de Knokse vrouw, “in de oosthoek maakte mijn moeder er een hoogdagkermesse van. Met Paasavond deed ze al de Spaa'sche pap gereed: zoetemelk en veel eiers dik opgeroerd met rijstbloem en suiker, en nog een smaakstje rozewater; dat wierd te koelen gezet in een grote kom in de kelder en er kwam een dik geel vel op om te smekken. Paasnoene schepte ze met 't schuimspaan veel gekookte eiers uit de ketel in een grote teljore. Allee joengers schuif maar aan tafel, 't is junder vulle goeste in paaseiers eten met de hoogdag en dan nog een schep Spaa'sche pap!” - Ik kan niet zeggen hoe gelukkig dat we waren die Paasnoene, achter die lange magere vastentijd met zonder eiers!’

Dat was te lande, maar in stad hadden de gewone kinders het niet zo breed. ‘Bij lange niet, bekent Lizaatje, dat was heel juiste geteld elk twee suikereitjes en als 't wel ging nog een klein sukelaeitje; opeten? O ba neen! we lekten eraan totdat het opgelekt was. En veel zoeken moesten we niet, we hadden met moeite een achterkoertje en elk vond er zijn teljoor met de getelde eitjes.’

Na de dienst in de kerk gingen de mensen een fles gewijd water scheppen uit een kuip aan de vontetrap. Het was niet geraadzaam het Paaswijwater te bewaren, er kwam een vel op, het water ‘bloeide’. Sinksenwater werd algemeen aangeprezen en kreeg de voorkeur.

M. CAFMEYER

Biekorf. Jaargang 69

89

Wetenswaardigheden over de Oostendse Compagnie 1722-1732 In zijn bijdrage over het godsdienstig boordjournaal van de kapucijn Augustinus Demaere heeft E.A. Van Haverbeke onlangs bijzonderheden meegedeeld in verband met de bemanning van het fregatschip ‘Marquis du Prié’, varend voor rekening van de Oostendse Compagnie(1). De aanvullende gegevens die hier volgen zijn ontleend aan de Acta Episcopalia van Mgr. Van Susteren, die als bisschop van Brugge (1716-1742) aan alle afvarende scheepskapelanen de nodige kerkelijke jurisdictie moest geven, en aan wie men na de terugkeer verslag diende uit te brengen over de bemanningsleden die onder de reis omgekomen waren.

Het keizerlijk octrooi waardoor de Oostendse Compagnie bestaansrecht verwierf dateert van 19 december 1722. Het is wel opvallend dat reeds daags na deze stichtingsdatum aan de Augustijnen, nl. de paters Oblet en O' Canen, jurisdictie wordt verleend om zielzorg uit te oefenen op het vaartuig Carolus VI dat uit Oostende zou vertrekken(2). Nauwelijks een maand later vaart de Sanctus Joseph af naar Indië met aan boord de aalmoezenier pater Hendrik Hulshout(3). Er wordt niet genoteerd tot welke orde pater Hulshout behoorde. Dat is echter wel het gevai met de drie kapelanen ter zee die in december van ditzelfde jaar voor Indië inscheepten, nl. de discals Arnoldus a Cruce op het schip Sanctus Carolus en de Dominikanen Maximiliaan Van Olm op de Sancta Elisabeth en Melchior de Sauveur op het schip De Arend.

Deze drie schepen vaarden voor rekening van de Oostendse Compagnie(4). Als voornaamste opdracht hadden deze aalmoezeniers biechthoren en prediken.

Zorgvuldig werden aan de secretaris van Mgr. Van Susteren ook de namen opgestuurd van de personen die op de vaart waren omgekomen. Toen pater O' Canen in augustus 1724 met de Carolus VI uit Indië terugkwam werden volgende slachtoffers gesignaleerd(5): Laurentius Hons, begraven bij Kanton; Adrianus Van Wouw, in zee begraven;

(1) E.A. Van Haverbeke ‘Boordjournaal van A. Demaere, kapelaan aan boord van het fregat Marquis du Prié 1725-26’ in Album Joseph Delbaere, blz. 199-205 (Rumbeke 1968).

(2) Acta Van Susteren 1722, 20 dec., p. 326v: ‘Cum majori navi Carolus VI nuncupata ex portu Ostendano’.

(3) Acta 1723, 18 jan. p. 6v: ‘Datae sunt Revo Patri Henrico Hulshout, cum navi Sanctus Joseph nuncupata ad Indias Orientales ex portu Ostendano vela facienti, facultates necessariae et consuetae’.

(4) Acta 1723, 29 dec., p. 98v: ‘Ex parte societatis Indicae’.

(5) Acta 1724, 17 aug. p. 164v.

Biekorf. Jaargang 69

90 Herman Smidt, in zee begraven; Jacobus Moontjens, in zee begraven; Petrus Rous, in zee verdronken; Samuel Greyer, in zee verdronken; Laurentius Du Pré, in zee verdronken.

Toen de Carolus VI een half jaar later opnieuw uitzeilde (jan. 1725) onder bevel van kapitein De Winter, nam de Augustijn Jacobus Andrews uit Dublin de plaats in van zijn confrater O' Canen(6). Een week later lichtte de Imperatrix, onder bevel van kapitein Clerck, het anker met bestemming Indië De discals Honoris was er kapelaan(7).

Begin september 1725 was de scheepsaalmoezenier Melchior de Sauveur, Dominikaan, uit Indië terug te Oostende. Hij stuurde aan de bisschop de namen op van volgende personen die op de zeereis van De Arend waren omgekomen(8): Petrus Foui; Jacobus Verbruggen; Rudolf Janssens, Lutheraan; Paulus van Thienen uit Willebroek; Joannes Beuckelaere uit Antwerpen; Franciscus Goetghebeur uit Rupelmonde.

Vier maanden later, nl. in januari 1726, zeilen ongeveer gelijktijdig vijf schepen uit Oostende naar Indië. Het waren De Gouden Leeuw met kapitein Larmes en als aalmoezenier de Ieperling pater Willem Mannesier, bestemming Bengalen; de Pax onder bevel van kapitein Philippus Pernot en als kapelaan de Duinheer Alexander Galliaert, eveneens naar Bengalen; De Hoop met kapitein Nicolaas Carpentier en als kapelaan de Engelse Recollet Michaël Dent; ook nog De Tijger met kapitein Brouckaert en de recollet Antonius de Burgo; en tenslotte De Arend onder bevel van kapitein Jan De Waele en als aalmoezenier de recollet Thomas de Moran(9).

Over de Marquis du Prié die op 3 februari 1725 te Oostende het anker lichtte onder bevel van Andreas Flandrin en met pater Augustinus Demaere als kapelaan, wordt er in de Acta Episcopalia niets genoteerd. Wel wordt daar in juni 1726 melding gemaakt van de omgekomen bemanningsleden van de Imperatrix en de Marquis du Prié, die ongeveer gelijktijdig

(6) Acta 1725, 13 jan. p. 198r: ‘Pater Jacobus Andrews (Ord. Er. S. August.) ex Dublin, capellanus navis Carolus Sextus Imperator vela facientis in Indias Orientales cujus capitaneus est Dnus De Winter’.

(7) Acta 1725, 21 jan., p. 200r: ‘Pater Honoris Discalc., capellanus navis Imperatrix sub auspicio Imperatricis in Indias Orientales discedat, cujus prefectus est Dnus Clerck’.

(8) Acta 1725, 3 sept., p. 257r: ‘Pater Melchior de Sauveur capellanus navis Aquila tradidit nomina eorum qui in dicta navi mortui sunt.’

(9) Acta 1726, 18 jan., p. 2r: deze vijf schepen vaarden in dienst van de Oostendse Compagnie.

Immers ‘solvendarum in sinas (China) ex parte societatis Indicae ab augustissimo Imperatore erectae’.

Biekorf. Jaargang 69

91 te Oostende uit Indië terugkeerden(10). Uit het hogergenoemd artikel van E.A. Van Haverbeke kennen we de slachtoffers van de Marquis du Prié, nl.(11): Bergen Petrus, in zee begraven; De Mulder Petrus, begraven te Kanton; Flandrin Andreas, begraven te Oostende; Teerlynck Mattheus, in de Chinese zee begraven bij Macao; Van Camphuysen Joannes, in Wampo (Monte Gallico), China, begraven; Van Loockeren Joannes, begraven in zee; Willemson Hendricus, te Kanton begraven.

Veel indrukwekkender echter was de lijst van de omgekomen bemanningsleden der Imperatrix, nl. meer dan het dubbel van hetgeen de Marquis du Prié had verloren(12): Philippus Pelaeys uit Oostende; Petrus Bockman uit Oostende, te Kanton begraven; Jacobus Verbrugghe uit Oostende, te Kanton begraven; Jacobus Nicola uit St-Malo, te Kanton begraven; Joannes Caffé Engelsman, te Kanton begraven; Mattheus Baecke uit Oostende, te Kanton begraven; Petrus Verbrugghe uit Brugge, te Kanton begraven; Rudolf Witrop uit Eyden, bekeerling, begraven te Wampo (Monte Gallico) China; Joannes Metersys uit Woumen, tweede geneesheer in zee begraven; Philippus Dobbelaere uit Oostende, in zee begraven; Philippus Van den Berghe uit Oostende, in zee begraven; Michaël Caraval uit Oostende, in zee begraven; Mattheus Pieters uit Oostende, in zee begraven; Joannes Fransoo uit Oostende, in zee begraven; Ferdinand Moraels uit Duinkerke, in zee begraven.

Een maand later, nl. in juli 1726, was de Carolus VI, die in januari 1725 naar Indië was vertrokken, te Oostende terug. Kapelaan Jacobus Andrews stuurde naar het bisdom de namen van volgende omgekomen bemanningsleden(13): Joannes De Geus uit Oostende; Jacobus van Americk uit Antwerpen; Gerardus Wittebroedt uit Oostende; Edmond Van Deyl, bekeerling; Jacobus Hermans uit St-Niklaas.

De Kapucijn Augustinus Demaere die in juni 1726 uit Kanton was teruggekeerd met de Marquis du Prié scheepte in (10) Acta 1726, 15 junii, p. 31r.

(11) Van Haverbeke, a.w. blz. 204-205: Registrum mortuorum ejusdem navis annis 1725 et 1726.

In de Acta ontbreekt echter de naam van Petrus Bergen.

(12) Acta 1726, 15 Junii, p. 36r.

(13) Acta 1726, 23 Julii, p. 48v: ‘Mortui navis Carolus VI Imperator Ex Bangalen reversa, juxta declarationem Jacobi Andrews.’

Biekorf. Jaargang 69

92 november van dit jaar weer in, nu met de Concordia, bestemming Bengalen, bijna gelijktijdig met de Engelse franciscaan Franciscus Bern die met het schip Elisabeth eveneens naar Bengalen vertrok(14).

Ongeveer een half jaar na zijn terugreis uit Kanton zeilde de Marquis du Prié opnieuw uit met dezelfde bestemming. De kapitein Andreas Flandrin was in de vorige tocht om het leven gekomen en was te Oostende begraven(15). Voor deze nieuwe tocht van de Marquis du Prié werd Willem De Brauwer als kapitein aangesteld en Demaere, die in november 1726 met de Concordia vertrokken was, werd vervangen door pater Joannes Staffart(16).

In november 1727 was de Pax uit Bengalen terug, het schip dat in januari 1726 met nog vier andere uit Oostende was vertrokken. Alleen de Duinheer Alexander Galliaert stuurde de namen op van de verloren manschappen(17): Ludovicus Waes uit Brussel; Gulielmus De Greve uit Oostende; Gulielmus Steenkiste uit Oostende; Christian Esschenberger, Duitser, geneesheer; Gulielmus Le Rou uit Doornik; Thomas Clifon uit Oostende; Petrus Couvreur uit Oostende; Alexander Cardouse uit Lissabon.

De twee dertienjarige jongens: Petrus Herreboot, die met zijn vader was meegegaan op zee, en Antoon Dierkens, waren te Bengalen in een factorij achter gebleven(18).

Met het jaar 1727 zijn we reeds aan de deemstering toe van de Oostendse Compagnie, vooral wegens de tegenwerking van de twee toenmalige zeemogendheden Engeland en Holland. In 1727 werd de Compagnie door Karel VI zelf geschorst, hoofdzakelijk opdat de zeemogendheden de troonopvolgingsrechten van zijn dochter Maria Theresia zouden erkennen. Eerst in 1732 werd het octrooi definitief ingetrokken, maar in 1729 hadden de directeurs van de Compagnie een suppliek gericht tot Mgr. Van Susteren, hoofd van de Clergie en lid van de Staten van Vlaanderen, om te bemiddelen ‘tot maintien en protectie’ van de Compagnie bij de keizer. Van Susteren beloofde het nodige te doen(19), maar de definitieve

(14) Acta 1726, 4 nov., p. 7v: Augustinus Demaere. - Acta 1726 10 nov. p. 7v: Franciscus Bern.

(15) Acta 1726, 15 Junii, p. 31r: ‘Andreas Flandrin, dux navis, sepultus Ostendae juxta declarationem R.D. Maere’.

(16) Acta 1727, 3 jan. p. 84v: ‘Constitutus R. Pater Joannes Staffart capellanus navis Marchio de Prié vocatae ex portu Ostendano solvendae in Canton sub directione D. Gulielmi De Brauwer’.

(17) Acta 1727, 7 nov., p. 153v.

(18) Acta 1727, 7 nov., 153v: ‘Petrus Herreboot aufugit cum patre aetatis 13, et Ant. Dierkens mansit in factoria.’

(19) Acta 1729, 14 jan., p. 3-4.

Biekorf. Jaargang 69

93 ondergang van dit beloftevol handelsgenootschap was onafwendbaar. Toch vinden we in 1732 nog een laatste spoor van activiteit op Indië. In februari 1732 immers kregen de Ieperse geestelijken Willem Mannessier en Nicolaas De Bois nog jurisdictie voor het schip Concordia dat uit Oostende naar Indië vertrok. In september 1733 waren ze terug en Mannessier signaleerde de volgende namen van omgekomen matrozen.

Joannes Heldeweys, verdronken; Carolus Faes uit Oostende, gestorven in China; Petrus Willaert uit Nieuwpoort(20).

Na februari 1732 staan geen afreizen van schepen en aanstellingen van kapelaans in de bisschoppelijke Acta meer genoteerd(21).

Ongetwijfeld zijn in de geraadpleegde bisschoppelijke documenten niet alle schepen vermeld die tussen 1722 en 1732 in opdracht van de Oostendse Compagnie uitgevaren zijn. Zo is daar b.v. geen sprake van het vertrek van de Marquis du Prié, die in februari 1725 vertrok, maar wellicht kunnen deze verspreide gegevens uit de bisschoppelijke Acta toch nuttig zijn voor een eventuele ruimere Studie over deze vroegtijdig verdwenen handelscompagnie die onze economische expansie een paar eeuwen had kunnen vervroegen, maar die aan de dynastische belangen van het Oostenrijkse vorstenhuis werd opgeofferd.

JOZEF GELDHOF

Bijlage Gegevens over de Oostendse Compagnie 1722-1732 Datum van afreis Dec. 1722

Naam van schipKapitein

Bestemming

Aalmoezenier

Carolus VI

Indië

Oblet (Augustijn) O'Canen (Aug.)

Jan. 1723

S. Joseph

Indië

H. Hulshout

Dec. 1723

S. Carolus

Indië

A. a Cruce (Disc.)

Dec. 1723

S. Elisabeth

Indië

M. van Olm (O.P.)

Dec. 1723

De Arend (Aq.)

Indië

M. de Sauveur (")

Jan. 1725

Carolus VI

De Winter

Indië

Jac. Andrews

Jan. 1725

Imperatrix

Clerck

Indië

Honoris (Disc.)

(20) Acta 1733, 11 sept., p. 155v.

(21) De zakelijke gegevens, verwerkt in onze nota, zijn overzichtelijk in Bijlage samengebracht.

Biekorf. Jaargang 69

Jan. 1726

Gouden Leeuw Larmes

Bengalen

Willem Mannesier

Jan. 1726

Pax

Pernot

Bengalen

Al. Galliaert (Cist.)

Jan. 1726

De Hoop

Carpentier

M. Dent (Recol.)

Jan. 1726

De Tijger

Brouckaert

A. de Burgo (Rec.)

Jan. 1726

De Arend

De Waele

Nov. 1726

China

Th. de Moran

Concordia

Bengalen

A. Demaere (Cap.)

Nov. 1726

M. Elisabeth

Bengalen

Franc. Bern (Cap.)

Jan. 1727

Marq. du PriĂŠ

Kanton

J. Staffart

Febr. 1732

Concordia

IndiĂŤ

W. Mannessier

De Brauwer

Nic. Du Bois

Biekorf. Jaargang 69

94

Josephus Caigny van Pittem De dove dovenleraar Het vermoeden dat er vóór de institutionalisering van het dovenonderwijs(1) ook in onze gewesten gepoogd werd om de doven onderwijs te geven in de zgn. ‘doofstommenschooltjes’ of door huisleraars (preceptoren), steunt niet alleen op bekende voorbeelden uit andere Westeuropese landen(2). Af en toe kan men bij toeval schaarse sporen ontdekken van wat wij de kleutertijd van het dovenonderwijs kunnen noemen. Onze hedendaagse instituten zijn immers niet vanzelf ontstaan; de opvoedings- en onderwijsnood van de gehandicapte kon niet gelenigd worden door private en filantrope pogingen van een enkeling(3).

Een van deze onbekend gebleven figuren is de (omstreeks 1750 te Pittem) doof-geboren Josephus De Caigny(4). De kleine Jozef werd door zijn ouders met zoveel zorg opgevoed dat hij van de pastoor als dove jongen de mis mocht dienen: ‘il inspira la dévotion par l'air recueilli et respectueux qu'il conservait pendant la service religieux’(5). Als twaalfjarige knaap kreeg hij onderwijs van een zekere juffrouwe Marie-Joseph de Brabandere te Heule, die een zekere bekendheid

(1) Wat ons land betreft, zou men 1820 als begindatum kunnen vooropstellen. Op 15 juni van dat jaar werd de stichtingsvergadering van het Luikse instituut gehouden, waarbij een voorlopig komitee werd verkozen belast met de inrichting van de nieuwe instelling. (Zie Institut Royal des sourds-muets et des aveugles de Liège. Liège, Dessain, 1859, p. 2). - Uit het moeder-klooster van de Zusters van Liefde te Gent, genoemd ‘Maison de N.D. de Terhaegen’, zond Triest eveneens in 1820 2 zusters naar Parijs om er de onderwijsmetode voor doven te leren. Bij hun terugkeer startten ze met een school voor dove meisjes. (Zie Biographie de M. le Chanoine Triest, Gent, Vanryckegem, 1836, p. 32-33).

(2) Zie P. Schumann, Geschichte des Taubstummenwesens. Frankfurt, Diesterweg, 1940, 692 p. en M.J.C. Buechli, De zorg voor de doofstomme, Amsterdam, Van Kampen, 1948, 166 p.

(3) P. De Baere ‘C.L. Carton. Bijdrage tot de studie van zijn leven en werk en de geschiedenis van het dovenonderwijs in België’. K.U.L., niet-gepubl. lic. verh. Inst. Psychol. Pedag., afdeling ortopedagogiek, 1967, 210 p.

(4) De Caigny uit Tielt. - Steven f. Loys en achterkleinzoon van Romein die in 1608-1611 de kerk herstelde, Pointer 1694-1702, Kerkmeester 1696-97. - Guillaume f. Steven, Armmeester 1757-58 - Joos f. Steven, Pointer 1708-12, Armmeester 1715-16 - Jan f. Joos, Armmeester 1757-58 - Josephus o1750, doofstom - Emmanuel, R. 1801 - Jacques, woonachtig te Tielt, Lid van het leenhofbestuur van Claerhout 1687-1709, Schepen van idem. 1709-11. Zie V. Arickx, Geschiedenis van Pittem, 1951, p. 223.

(5) C.L. Carton, Mémoire sur l'éducation intellectuelle des sourdsmuets, Mém. Couronnés et Mém. des savants étrangers, vol. XIX, p. 13-15. Dat dit bekroonde werk ook in het buitenland gewaardeerd werd blijkt uit de Spaanse vertaling van de hand van D. Miguel Fernandez Villabrille, Memoria sobre la enseñanza de sordo-mudos, Madrid, 1858, 133 p.

Biekorf. Jaargang 69

95 genoot als dovenlerares. Om zich verder te bekwamen kreeg de leergierige Jozef van haar een geïllustreerde bijbel (Bible en estampes) en een ander prentenboek, een soort kerkgeschiedenis-in-beeld, die hij op zijn beurt zou gebruiken bij het dovenonderwijs.

Hij moet een merkwaardig figuur geweest zijn. Daarvan vertelt kanunnik Carton, de bekende stichter van het Brugse Instituut, uit de tijd dat hij zelf nog een kleine jongen was. Daar de Cartons te Pittem woonden en zelf een doof meisje hadden opgenomen(6) kwam Caigny soms bij hen thuis. ‘Il avait dans la figure une expression de bonté et d'intelligence qui lui conciliait l'estime de tous ceux avec qui il se trouvait en rapport. La bienveillance et la douceur de son caractère le rendaient éminemment propre à la mission qu'il s'était imposée’(7).

Zoals het in die tijd nog de gewoonte was(8), ging Caigny meestal bij de gezinnen waar dove kinderen waren als huisleraar inwonen. Op deze wijze zou hij drie tot vierhonderd dove kinderen onderwezen hebben(9). Naast de typische doven-tekentaal, zijn geïllustreerde bijbel en geschiedenis, en het werk van Steeghuis(10), gebruikte hij als onderwijsmiddel ook een paar door hem geskulpteerde gaanstokken. Het aangename aan het nuttige parend had hij in de ene oud-testamentische bijbeltaferelen gesneden, de andere verhaalde het lijdensverhaal van Jezus van Nazaret.

Voor zijn leerlingen moet de inwijding in de geheimen van de kristelijke leer wel bijzonder boeiend geweest zijn. Te meer daar hij hen ook de profane geschiedenis onderwees. Bij voorkeur ging het over de voornaamste feiten uit de Franse Revolutie.

Carton heeft ons de volgende anekdote (verdichtsel of werkelijkheid?) opgetekend.

Caigny wilde iets zien van de oorlog die in 1794 tussen het Armée du Nord van generaal Pichegru en de Oostenrijkers in West-Vlaanderen aan de gang was.

Kanongeschut kon hij niet horen en zo geraakte hij, onbewust van het gevaar, in de Franse linies. Hij werd er aangehouden als spion en opgeleid. Pichegru zelf zou hem onderhoord hebben. Caigny wist echter zo duidelijk en over-

(6) F. Van de Putte, Biographie de M. Charles-Louis Carton..., Annales de la Société d'Emulation... de la Flandre, 1862-63 (XVI), p. 153-233. - Op dit meisje, Gertrude genaamd, komen wij later nog terug.

(7) Carton, o.c., p. 13.

(8) C. De Keyzer, inleiding tot de geschiedenis van het Westerse Vormingswezen. Brugge, 19583, p. 161 en 162.

(9) Van Uden schrijft ditzelfde getal toe aan Caigny's lerares de Brabandere. Zie A. Van Uden, Opvoeding en onderwijs van doofstommen. Kath. Encycl. Opvoed. Onderw., 1951, vol. I, p. 502 vv.

(10) Jan Willem Van der Steeghen (Steeghuis, s.j., o1605 Praag - †1648 St.-Winoksbergen), gaf te Kortrijk katechismusles en was er biechtvader. De christelycke leeringhe verstaenelycken uytgeleyt, door eene beeldensprake, Antwerpen, 1647, 4o.

Biekorf. Jaargang 69

96 tuigend zijn geval uiteen te doen dat de kommandant hem ongemoeid naar huis liet terugkeren(11).

Toen de pastoor van Meulebeke in het lokaal van het door hem opgerichte ‘hospice des vieillards’ een dovenschooltje wilde oprichten, deed hij bijna vanzelfsprekend beroep op Caigny(12). Deze had er verschillende jaren het bestier van. Waarschijnlijk stond hij er alleen voor; want toen Jozef door niet nader omschreven ‘familiale omstandigheden’ zijn leraarschap moest opgeven, betekende dit meteen ook het einde van het schooltje.

Totdaar wat wij weten. Misschien kan er iemand ons iets meer vertellen over deze enigszins mysterieuse figuur van Joseph de Caigny, over juffrouwe de Brabandere en over het dovenschooltje(13) te Meulebeke?

P. DE BAERE

Meiskeflutte - knechtebrokke Onder de schoolkinderen te Rollegem-Kapelle zijn die termen in volle leven als (speelse) uitdaging en verweer van jongens en meisjes tegen elkaar: ‘O gi meiskeflutte! - O gi knechtebrokke!’

Tegen een jongen met meisjesmanieren luidt het ook: ‘O gij meiskeflutte! Je zijt 'n echte meiskeflutte!’ En omgekeerd tegen een meisje met knechtemanieren: ‘O gij knechtebrokke! Je zijt 'n echte knechtebrokke!’

Men zegt wel -brokke, en niet -brakke zoals te Kortrijk: knechtebrakke, en ook eenvoudig brakke, dit laatste echter met pejoratieve betekenis (vagebond, straatjongen).

M. D

(11) Carton, o.c., p. 14-15: ‘Sa curiosité l'avait un jour poussé à aller voir les Autrichiens aux prises avec les Français. Sa surdité l'empêchait d'entendre le canon, et son ignorance des dangers qu'il courait, lui inspirait une confiance imprudente. Surpris par un corps d'observation, il fut conduit devant le général comme espion. Sa curiosité aurait pu lui être fatale. Il tomba heureusement entre les mains de Pichegru, qui, frappé de son air de candeur, de naiveté et de sincérite, l'examina avec intérêt. Caigny s'expliqua avec tant de vivacité et de bonheur, qu'il sut convaincre le général qui le fit mettre en liberté en lui recommandant avec bonté de rentrer chez lui, s'il ne voulait pas devenir victime de sa curiosité’.

(12) Het bestaan van dit schooltje te Meulebeke wordt ons vóór Carton nog gemeld door C. Guyot in zijn Liste Littéraire Philocophe, Groningue, Oomkens, 1842, 496 + 63 pp. Nml. p. 219: ‘On trouve encore fait mention d'Institutions de Sourds-Muets en Belgique, à Mons (Géorge), à Moorslede (M. Verhelst) et à Meulebeke (de Caignie) - en p. 225: Provinciale Groninger Courant van den 14 Sept. 1819, no 74; Instituut van J. de Caigny. (De tekst van dit dagbladartikel is ons echter onbekend.)

(13) Zelf zullen wij nog op deze schooltjes terugkomen in een volgende bijdrage.

Biekorf. Jaargang 69

97

Rond het gedicht ‘Bezoek bij het graf’ (1856) van Guido Gezelle In 1860 verscheen, bij de uitgever D. Goethals-Priem te Roeselare, een tweede druk van ‘Kerkhofblommen’. De tekst was heel wat gewijzigd in Westvlaamse trant(1) en bovendien had de jonge Gezelle er iets aan toegevoegd: het gedicht ‘Bezoek bij 't graf’, terecht geroemd als een ‘onsterfelijk gedicht’(2). In een Franstalige voorstudie heeft Gezelle zelf dit gedicht gelokaliseerd: te Staden. Wij weten dat de jonge Gezelle, tijdens de Roeselaarse tijd, vaak als zondagspriester op deze parochie dienst deed(3).

In dezelfde voorstudie heeft de dichter ook een datering neergeschreven: 1 november 1856. Deze datering sluit uit dat het hier zou kunnen gaan over een bezoek aan het graf van Eduard van den Bussche. Deze laatste(4), geboren te Staden op 9 januari 1840 om 10 u. 's avonds(5), zou er pas overlijden op maandag 3 mei 1858, om half twaalf in de vóórmiddag(6).

Maar over wie heeft Gezelle het dan wel in dit gedicht ‘Bezoek bij 't graf’? Is deze identifikatie van aard enig licht te werpen op dit gedicht en op de ‘Kerkhofblommen’ zelf? Op deze vragen is tot nog toe geen afdoend antwoord gegeven. De verklaring van dit gedicht hield zich veelal bezig met de inhoud van het gedicht terwijl de geschiedkundige achtergrond eerder terzijde werd gelaten. Gezelle heeft het in elk geval over het graf van een ‘vriend’ (zie v. 13 en v. 71). De datum 1 november 1856 is vermoedelijk de datum waarop de dichter het stuk neerschreef wat nog niet betekent dat het pas toen ontstaan is. Wie is dan deze ‘vriend’ uit ‘Bezoek bij 't graf’?

Wij menen dat de bedoelde vriend uit het gedicht ‘Bezoek bij 't graf’ niemand anders kàn zijn dan de Stadenaar Karel-Louis Delaey. Vooreerst dan enkele gegevens over deze minder bekende studiegenoot van Gezelle.

Karel-Louis Delaey werd geboren te Staden op 1 mei 1830 om 9 u. 's morgens(7).

Hij was dus amper een paar uren ouder dan Gezelle. Vader Delaey was gehuwd met Isabella Clara Van den Bussche, een verwante aan de familie Van den Bussche

(1) Zie J.J.M. Westenbroek ‘Guido Gezelles laatste tekst van Kerkhofblommen’ (G-.Gezelle-genootschap, Kapellen), 1964, blz. 18.

(2) Karel de Busschere ‘Guido Gezelle’ (Ontmoetingen, Desclée de Brouwer), 1961, blz. 31.

(3) Zie o.a. daarover bij Caesar Gezelle. Mgr. Malou stond eerder weigerig tegenover dit ministerie van Roeselaarse priester-leraars. Gezelle was niet de enige.

(4) Naar aanleiding van een bijeenkomst van de familiestam Van den Bussche te Westouter op 21 april 1968 werd door de Hr. Luc Wijnendale de stamboom van deze familie opgemaakt.

(5) Gemeente-archief Staden, geboorte-akten: bundel 1840, nr. 8 (6) Ibidem: overlijdens 1858, nr. 127, blz. 27.

(7) Ibidem, geboorte-akten, bundel 1830, nr. 138.

Biekorf. Jaargang 69

98 uit Staden (cf. Kerkhofblommen). Deze familieverwantschap(8), tot nog toe niet in het licht gesteld, lijkt ons van belang voor de geschiedkundige achtergrond van het gedicht en van de ‘Kerkhofblommen’. Delaey studeerde aan het Klein Seminarie te Roeselare, gelijktijdig met Gezelle. Samen ook met de Brugse hovenierszoon behaalde Delaey de eerste prijs in het toelatingsexamen tot de wijsbegeerte, examen dat plaats had in het Klein Seminarie op 29 augustus 1849(9). Mgr. Malou, de nieuwe bisschop van Brugge, was aanwezig en had toen aan Delaey beloofd dat hij zou kunnen genieten van de studiebeurs die beschikbaar was voor de priesterstudenten afkomstig uit Staden. Enkele maanden later, nl. op Allerzielen 2 november 1849, herinnert Delaey de bisschop aan deze belofte(10) want, zo schrijft hij, ‘mes parents sont peu fortunés’ en kunnen de kostprijs van 424 fr. niet meer betalen. Met toestemming van de bisschop moest Delaey toen slechts 400 fr. betalen aan ekonoom Félix Béthune, maar ook dàt was te veel. Van huize uit was er dus bij de familie Delaey zeker geen welstand wat ook het geval was in het Gezellegezin te Brugge. Bovendien was de gezondheidstoestand van Delaey waarschijnlijk niet schitterend. Zo noteert superior Jan Faict over Delaey in een verslag aan Mgr. Malou(11)>: ‘Un crachement de sang l'a forçé à interrompre depuis six semaines. Il est rétabli’. Na dit jaar wijsbegeerte (1849-1850) samen doorgebracht te hebben(12), traden Gezelle en Delaey ook samen binnen in het Groot Seminarie te Brugge op 1 oktober 1850. Hij ontving de kruinschering op 20 december 1851, de mindere orden op 5 juni 1852, het onderdiakonaat op 18 december 1852, het diakonaat op 10 juni 1854 (Gezelle werd toen priester gewijd) en tenslotte het priesterschap (extra tempora, wellicht om gezondheidsredenen) op 3 februari 1855.

Uit dit alles moge blijken dat Karel-Louis Delaey voor Gezelle zeker geen onbekende was. Verder lijkt het eenvoudigweg ondenkbaar dat Gezelle, regelmatig als zondagspriester te Staden aanwezig, niet op de hoogte zou geweest zijn van Delaey's ziekte(13) en uiteindelijk van het vroegtijdig afsterven van deze 26-jarige priester.

Karel-Louis Delaey overleed te Staden ‘in het gesticht het ouden manshuys’(14) op 7 juni 1856. Deze gebeurtenis zal

(8) Zoals blijkt uit de stamboom, cf. noot 4.

(9) Zie hierover onze mededeling in ‘Gezellekroniek VI’.

(10) Archief Bisdom Brugge. Briefwisseling aan Mgr. Malou. Brief eigenhandig geschreven door Delaey aan de bisschop.

(11) Ibidem. Bundel Klein Seminarie. Superioraat J. Faict.

(12) Zie onze bijdrage ‘Nieuwe gegevens over Viktor Huys (1829-1905) in ‘Album Joseph Delbaere’ (Rumbeke 1968).

(13) Volgens het jaarboek 1856 van het bisdom Brugge had Delaey geen enkele bediening na zijn priesterwijding.

(14) Gemeente-archief Staden, overlijdens 1856, nr. 121. Ook in het ‘Necrologium Brugense 1800-1900 (Archief bisdom Brugge) wordt geen bepaalde bediening voor Delaey aangestipt.

Biekorf. Jaargang 69

99 zeker niet onopgemerkt voorbijgegaan zijn. Op dat ogenblik was vader Antoon Delaey reeds overleden doch Isabella Van den Bussche, zijn echtgenote, leefde nog.

Geboren en overleden te Staden, is het weinig waarschijnlijk dat de jonge priester elders ter aarde werd besteld. Enkele dagen na 7 juni 1856 woonde Gezelle vermoedelijk de begrafenis bij op het kerkhof te Staden. Is het dan niet méér dan waarschijnlijk dat Gezelle op déze begrafenis van Karel-Louis Delaey zinspeelt als hij, enkele tijd later, schrijft: ‘Hier legde ik een vriend in het graf’? Van de 42 personen die in 1856(15) te Staden overleden zijn is er géén enkele die kan doorgaan als een ‘vriend’ van Gezelle, ons bekend uit andere bronnen, behalve... Karel-Louis Delaey. Tenzij Gezelle het heeft over een ‘vriend’, die elders overleed doch te Staden begraven werd.

Men heeft dit gedicht genoemd een ‘kruisgedicht’(16). Is het dan, in deze context, niet best mogelijk dat het Kruismotief in dit gedicht een toespeling is op het langdurig lijden van de jonge Delaey? Het lijkt ons helemaal geen toeval dat het gedicht precies eindigt op dit toch duidelijk gegeven: ‘Ik vond mijnen vriend die stierf aan het heilige Kruis!’ (vv. 71-72). Betekenisvol zijn zeker de vv. 15-16, een bijbelse beeldspraak die enkel zin kan hebben indien het over een priester gaat.

Men mag dan ook aannemen, indien onze voorstelling juist is, dat Gezelle, met dit kruisgedicht ‘Bezoek bij 't graf’, in eerste instantie en oorspronkelijk het geval Karel-Louis Delaey op het oog had. Na de dood van Eduard Van den Bussche, een familielid, heeft men het ook op deze laatste willen toepasselijk maken. Trouwens het feit dat Gezelle dit gedicht vanaf de tweede druk der ‘Kerkhofblommen’ (1860) aan het verslag der begrafenis te Staden op woensdag 5 mei 1858 heeft toegevoegd, is op zichzelf reeds een aanwijzing dat dit gedicht, in zijn ontstaansgeschiedenis, toch op een of andere wijze in verband moest staan met het geval Van den Bussche.

De familie Delaey was toch ook aanwezig te Staden op 5 mei 1858. Verder kan de vraag nog gesteld worden of Gezelle, in zijn geest, geen verband zag (of heeft gelegd) tussen het wegvallen van deze 26-jarige priester uit de familie en, nog geen twee jaar later, van zijn volle neef Eduard Van den Bussche op wiens priesterroeping in de grafrede toch een duidelijke toespeling wordt gemaakt(17). Uit deze bijdrage moge ten-

(15) Cf. noot 14. Wij onderzochten zorgvuldig dit overlijdensregister.

(16) Zie J.J.M. Westenbroek, op. cit., blz. 62.

(17) ‘Een brave jongen, die voor pastor leerde, maar jong gestorven is’ zo noteerde Aloïs Walgrave destijds een in de familie bewaarde traditie (zie ‘Een studie over Guido Gezelle's Kerkhofblommen’ (Hoogstraten), blz. 39). ‘Seminarist-in-spe’ zo heet het bij Karel de Busschere (zie ‘Kerkhofblommen na 100 jaar onverslenst’ in ‘West-Vlaanderen’ (jg. 1958, blz. 243-5).

Biekorf. Jaargang 69

100 slotte toch blijken dat ‘Bezoek bij 't graf’ en ‘Kerkhofblommen’ dienen geplaatst te worden op een zelfde geschiedkundige achtergrond die nu toch wat duidelijker zal geworden zijn.

André DEMEULEMEESTER

Toponymica uit de kuststreek Spierink Men treft in het Kustland en in het overige West-Vlaanderen talrijke Spierink- en Spierinksnamen aan: de Spieringen (bos te Tielt), den Spierink (stuk land te Loo), de Spierinkbeke (beek komende van Tielt en uitmondend in de Poekebeke bij Vinkt), Spieringsbosch (Maldegem), Spierinksheulbrugge (Dudzele), Spierinkswegelken (Dudzele), enz.

Hierbij lopen drie elementen door elkaar: 1. een collectivum op -ing van het element spier, spiere: spier-ing; 2. de visnaam spiering; 3. de familienamen Spierink en Spierinks (Spierynckx e.d.).

1. Spierink, Spiering = spier + ing. Het element spier komt ook in verschillende plaatsnamen voor: Spiermolen, Spiervelden, Spierweg, Spierebeek, Spiere (Goet te Spiere te Koolskamp). Een ‘spier’ is oorspronkelijk iets wat spichtig, puntig, scherp is. Vandaar het Mnl. spier = grashalm, spitse paal; Oudnoors spira = stengel, dunne boomstam; Eng. spire = grasspriet, torenspits, piek e.d.; Nederl. spier = scheut, muskel. Verwant met de woorden spijl, spijker (nagel), spit, spie en speek en met het Latijn spica. Van de Germaanse stam spi- en de Westindogermaanse stam spei-.

Het element spier in de toponymie heeft blijkbaar betrekking op een puntig toelopende en verder ook op een lange, smalle plaats: Spierweg, Spierbeke, Spierveld, Spiermolen (opgelet voor verwarring met de familienaam Spiers).

2. Spiering: visje met doorschijnend lichaam, zilverwit van kleur met groen en blauw, dat in 't voorjaar uit de Noordzee de rivieren opzwemt en daar wordt gevangen (Osmerus eperlanus). De naam is blijkbaar afgeleid van het bovenbesproken spier.

Het visje heeft inderdaad een smal en spits toelopend lichaam. Het toponiem Spierinkbeke hoort hier waarschijnlijk thuis. Talrijk zijn de namen van die groep wel niet in West-Vlaanderen.

3. Familienaam Spierink en Spierinks, waarschijnlijk teruggaande op de visnaam spierink en per slot van rekening dus ook op spier. Spierinks kan echter ook 's Pierinkszoon of liever 's heren Pierinkszoon zijn en gaat dan terug op Pier + ing. Dit is een probleem voor de anthroponymie. Namen als Spie-

Biekorf. Jaargang 69

101 rinksheulbrugge, Spierinkswegelken, Spierinksbos e.d. horen hier thuis.

Oerverwant met spier zijn wellicht ook de woorden speer en spar (Indogermaans met andere stamklinker). Ik vermoed dat ook de tot nu toe onverklaard gebleven Spaarne-toponiemen in Nederland hier een logische verklaring vinden: de Spaarne (Sperne in de 13e eeuw) bij Haarlem, Spaarndam Spaarnwoude e.a. Spaarne, een verzwaring van Sperne of Speerne, is een n-afleiding van Speer (scherp, puntig of smal toelopend ding). Wie weet of bestaat ook de afleiding Sperninge (verg. Terninge, Breeninge, Greveninge e.a.) niet?

Gentele Ik kom hier even terug op het toponiem waaraan ik enkele maanden geleden een stukje heb gewijd (Biekorf 1967, 241). Ik heb toen aangetoond dat het bedoelde toponiem hoort bij de stam gen, waarbij ook talrijke andere namen onder te brengen zijn. Ook de waternaam Gender (bijriviertje van de Dommel in Nederland). Er is ondertussen een artikel van de Nederlandse toponymicus A.P. de Bont verschenen in Mededel. Naamk. Leuven (1967, 82). Wij lezen aldaar: ‘Om tot de betekenis van Gender te komen gaan we uit van znw. gans, dat de heldere, blinkende, blanke vogel kan beduiden... Het met gan- ablautende gen- zien wij in de riviernaam de Gender...

De Gender zou dan betekenen: het heldere, het blinkende, het blanke water...’. Gans en Gender zouden volgens deze hypothese op een zelfde grondwoord gan of gen met de betekenis blinkend, blank teruggaan. Ik kan deze verklaring niet onderschrijven. De verklaring gans = heldere, blanke vogel is m.i. geheel uit de lucht gegrepen. De door de Germanen en Indogermanen gekweekte gans was al evenmin wit als de wilde gans. Dit is een grauwe vogel! Het woord gans betekent in geen geval witte vogel. Het is Indogermaans, maar de oorspronkelijke betekenis is onzeker.

De meest waarschijnlijke hypothese is nog steeds de veronderstelling dat het grondwoord gan of gen klanknabootsend is (de typische roep van de gans!): Indogerm. ghan- waaruit Germ. gan-. Ook verwantschap met gapen, gabberen, geeuwen e.d. is niet uitgesloten: Indogerm. gha-. Ik beweer natuurlijk niet dat het toponymisch element gen- vreemd is aan de stam van het woord gans. Het is een onopgelost probleem. Maar een ding is zeker: de Gentele is niet ‘het heldere, blanke water’!

Koolkerke Het is niet de eerste keer dat ik in Biekorf deze gemeentenaam uit het Noorden onder de loep neem. Ik heb reeds vroe-

Biekorf. Jaargang 69

102 ger verzet aangetekend tegen de gemakkelijke verklaring: kerk van Kool = Nikolaas (1954, 99 en 1956, 155). Dan zouden wij Koolskerke verwachten. Het is zeer onwaarschijnlijk dat het eerste element een persoonsnaam is. De genitief-s ontbreekt immers. Ja, zegt men, maar in Zuienkerke ontbreekt die s ook. Opgelet: hier is Zuienook een genitief, maar van een andere verbuiging. Reeds Mansion had gevoeld dat kool- hier iets anders is (zie ‘Voornaamste Bestanddelen der Vlaamse Plaatsnamen’ blz. 87; Brussel 1935). Hij dacht aan kool = groente dus Koolkerke = kerk tussen de koolvelden. Dit is natuurlijk onaanvaardbaar. Carnoy (Origines II, blz. 377) denkt toch aan Kool = Nikolaas: ‘comme on a Wilskerke (église de Willeken), Doomkerke (dép. Ruiselede): église de l'abbé Doom...’. Carnoy ziet over het hoofd dat Wilskerke (uit Willekinskerke) de genitief-s bevat en dat de naam Doomkerke als jonge kunstmatige naam (De Flou III, 405: genaamd naar de stichter M. Carolus Doom 1797-1884) volkomen waardeloos is in onderhavig verband.

Verkeerde hypothesen hebben dikwijls een taai leven en blijven nog lang na de weerlegging ervan voortwoekeren. Hoe vaak heb ik al niet aangetoond dat de oude hofstedenaam Kalvekeete (Westkapelle) niet ‘kalverstal’ maar kale, vervallen hofstede betekent, en dat Evendijk niet geëffende of afgevoerde dijk, maar dijk van de Hevene of Hievene (moerassige polder) betekent! En toch duiken die verkeerde verklaringen nog steeds op. Hetzelfde geldt voor Koolkerke. Men meent zelfs te weten dat Koolkerke ‘zijn naam ontleent aan de bouwer van die kerk: Nikolaas Gaillard, Heer van Ten Berghe’ (W. Wintein: ‘De ontwikkeling van Dudzele’, Rond de Poldertorens, IX, nr. 1, blz. 21). Onaanvaardbaar! Een naamverklaring moet in de allereerste plaats taalkundig en vervolgens ook zakelijk verantwoord zijn.

Mag ik hier nog eens herhalen wat ik schreef in 1954 over het element kool? ‘Men kan denken aan het woord kol (mnl. kolle): voorhoofd, bles. Verwant met Nederduits Kolle (plantenkop). Oudnoors kollr (kop, schedel, top, bergkop)... De oorspronkelijke betekenis is dus wel hoofd, vandaar kopvormige hoogte, berglop en ten slotte eenvoudig hoogte’. Vandaar mijn toenmalige verklaring: Koolkerke = kerk ten kolle of ten kole, kerk op de hoogte. Laat ik echter thans een beetje voorzichtiger zijn, want dit ‘kool’ kan ook een andere betekenis hebben, wellicht b.v. rond terrein. Het zal wel niet mogelijk zijn dit met zekerheid uit te maken.

J. DE LANGHE

[Bladvulling] Den mey moet nochtans in april ghegroeyt zyn sal mense steken inde meysche maendt. (1530)

Biekorf. Jaargang 69

103

De Sint-Vincentiusdevotie te Eeklo In zijn bijdrage over het appoort van Sint Vincentius te Beselare schrijft pater Huyghebaert dat de devotie voor Sint Vincent te Eeklo eerst in de zestiende eeuw opduikt en dat die verering tot de moderne gevallen behoort(1).

Dit is nogal vlug geschreven en volledig in strijd met de beschikbare historische gegevens, zoals uit onze bijdrage mag blijken.

In de oudste oorkonden betreffende de stad Eeklo wordt deze plaats als de parochie van Sint Vincentius omschreven. In 1241 verklaart de abt van de Eekhoutabdij te Brugge dat hij 29 bunder woestine aan Boudewijn Wandelard verkocht heeft, gelegen ‘in Aelscoet in parrochia Sancti Vincentii de Eclo’(2). In 1250 bevestigt gravin Margareta het klooster van Oost-Eeklo in zijn bezittingen te Aalschoot die gelegen waren ‘partim in parrochia de Capric et partim in parrochia Sancti Vincentii’(3). Voor de duidelijkheid was het nodig dat men de naam van de parochie bij de plaatsnaam Eeklo voegde, omdat er nog een ‘parrochia Sanctae Crucis de Eclo’ bestond namelijk Oost-Eeklo. De beide parochies Oost-Eeklo en (West)-Eeklo hebben waarschijnlijk vóór de dertiende eeuw een geografische eenheid gevormd. Hun grondgebied is voor een groot gedeelte uit het grafelijk bos Aalschoot genomen; dat zich uitstrekte ten Noorden van de Antwerpse heerweg van (West)-Eeklo tot Oost-Eeklo(4).

De plaats Eeklo duikt slechts laat op in de bronnen, want de eerste vermelding dateert maar van 1220. De stad Eeklo is ontstaan op de kruising van de Antwerpse heerweg met de weg Gent-Aardenburg in de loop van de eerste helft van de dertiende eeuw. Ze kende een vlugge opbloei zodat ze reeds in 1240 een keure van gravin Johanna kreeg. We kunnen vermoeden dat de eerste bidplaats die op dit kruispunt opgericht werd, de naam van een heilige zal gekregen hebben die toen in de mode was, namelijk Sint Vincent.

Ook de oudste stadsrekeningen van Eeklo maken gewag van een Sint Vincentius-devotie te Eeklo. In 1414 noteert men de volgende uitgaafpost: ‘Item zo dienden tswoensdaechs inde sinxsendaghen Sente Vinchent doe men processie drouch, iij trompers ende een paer manestreulx dewelke hadden iij lb. par.’(5). Deze post komt elk jaar terug in de Eeklose stads-

(1) (2) (3) (4)

Biekorf 1968, 29.

Brugge Archief Sint Janshospitaal, oorkonde nr. 26.

Rijksarchief Gent fonds Abdij Oost-Eeklo, oorkonde van 1250.

L. Stockman, Nog Problemen betreffende Aalschoot, Appeltjes van het Meetjesland, XVIII, 1967, p. 135.

(5) Algemeen Rijksarchief Brussel, Rekenkamer nr. 34363 fo 7 vo.

Biekorf. Jaargang 69

104 rekeningen in nagenoeg dezelfde bewoordingen(6). In 1447 laat men een nieuw beeld van Sint Vincent maken omdat ‘de ghone die inde kerke staet te zwaer es omme te draeghene ende ooc mede dat menne bederven zouden inghesien dat hij nieuwelic verghult heeft gheweest’(7). Dat het beeld van Sint Vincent niet te zwaar mocht wegen kan men best begrijpen als men bedenkt dat de Sint Vincentiusprocessie trok naar de wijk Raverschoot bij Adegem en ook naar het Aalstgoed bij Kaprijke. In die omgeving ligt het Sint Vincentstraatje dat een deel was van de grote ommegang van Sint Vincentius rond Eeklo.

Uit de geuzentijd stamt volgend liedje dat de draak steekt met O.L. Vrouw van Aardenburg en ook met Sint Vincent van Eeklo(8).

‘Hoe es den tyt aldus verkeert, Veel Sancten en zyn niet meer gheërt In deze Vlaemsche landauwen Van mannen so van vrauwen 't Aerdenburch een Lieve Vrauw devoot, Sy dede daer miraekels groot.

Men droech se rond, wilt hooren, Om vlas, om beuter, om kooren; Het volck kwam uit van dorp en stee En riep: “wat miraekel zij hier dee!”

En sente Vincent te Eeckeloo Die kreeg ooc vlas en kooren alsoo.’

Deze enkele grepen uit de geschiedenis van Sint Vincentiusdevotie te Eeklo mogen volstaan om duidelijk te maken dat Eeklo een zeer oude Sint Vincentiusstad is.

L. STOCKMAN

Berijmde wijsheid van Jacob de Hont Die can swijghen ende hooren, vele ruste es in hem gheboren.

Diet al wil wreken dat hij hoort spreken die blijft verloren, (ca. 1500)

(6) Een voorbeeld uit 1426: ‘Item waren ghehuert zekre speellieden, trompers ende pipers die dienden t swoensdaechs inde sinxsendaghen der processie van Sente Vincente onze patroon dewelke hadden iij lb xij s. par.’ Ibidem nr. 34371 fo 5 vo.

(7) Ibidem nr 34383 fo 9 ro.

(8) Dit gedicht komt uit de ‘Geschiedenis van Eeklo’ die oorspronkelijk geschreven werd door August Van Acker en nu opnieuw bewerkt tot een reeks artikelen door Luc Lampaert voor het weekblad ‘De Eecloonaer’. Het gedicht staat in aflevering 51 van die reeks artikelen

Biekorf. Jaargang 69

105

Een Brugse kuiper als kloosterbroeder in La Trappe 1728-1729 In privébezit worden twee brieven bewaard uit de jaren 1728-1729, van een Bruggeling die als lekebroeder binnengegaan was in de Franse Cisterciënserabdij van La Trappe bij Mortagne, in het departement van de Orne.

De schrijver, Pieter Floreins, was kuiper geweest en had vroeger in Frankrijk gewerkt. Zijn doopakte kon ik niet terugvinden in de Brugse doopregisters, maar hij moet waarschijnlijk reeds rond de veertig geweest zijn toen hij binnenging.

Beide brieven zijn gezonden aan zijn zwager: ‘Aen Jan van Massenhove, meester cuijper, wonende jnde St. Jakobts straete tot Brugghe - à Bruges an Flandre’. Op het adres werd door de post bijgeschreven: ‘8 de message’.

Zijn zwager, Jacob van Massenhove was op 20 juli 1705 te Brugge, in de St. Walburgakerk gehuwd met Adriana Florein Waarschijnlijk waren de ouders Florein gestorven en had Adriana haar broeders in huis genomen. Pieter Floreins blijft zeer dankbaar voor hetgene zijn zwager en zuster voor hem en voor zijn broeders gedaan hebben. Naar zijn eigen verklaring had hij vroeger een ‘baldaedich’ leven geleid, waarvoor hij nu vrijwillig boete doet in La Trappe.

In zijn eerste brief van 2 juni 1728 vraagt Pieter dat zijn zwager enkele kuipen zou herstellen die waren verkocht alhoewel zij door hem, Pieter, slecht waren afgewerkt. De kosten moeten afgetrokken worden van zijn erfdeel. Ook moet zijn zwager twee ‘siechte’ boeken verbranden die zich bevinden in zijn koffer, ‘te weeten den Droomboek en Fortunatus(1), en isser noch hiet anders dat niet wel en his dat gij het oock soude verbranden’.

Pieter vreesde dat men hem op de abdij niet tot de professie zou toelaten, ‘want al waert saecke dat jck moeste wech gesonden worden, de werelt en sal mij noeyt niet sijn, en ick en ben niet versekert, want daer sijnder weynich die hier blyven...’

Hij vraagt gebeden aan zijn zwager en zuster ‘principalick als gijlieden tot de Carmers en tot de Prekeers en tot de Poterie en Blindeties en als gy op de sodaliteyt syt...’

Over het armoedig leven in de abdij schrijft hij het volgende: ‘...En wij hebben hier onse lieve Vrauwe Bootschap die wij hier geviert hebben smaendaegs naer Belooken Paesen weesende den 5 april. Onsen habt niet gemitert maer gewyt, want hij heeft geen miter noch cruijs, anders niet als een houten staf.

En wij en hebben noch orgel noch niet, bij naer niet jn

(1) Het Droomboek en Fortunatus waren volksboeken, die in geheel West-Europa verspreid waren.

Biekorf. Jaargang 69

106 de kercke... Alles js jn de uijtterste aermoede, jae selfs den diaken en subdiaken en hebben geen casuffels als den abt de misse doet. Wij sijn jn groote aermoede. Wij sijn veele volck en wij hebben letter jncommen. En wij hebben grooten aftreck van vremdelingen die hier van alle quartieren commen, en wij verkermessen niet, want op den dach dat den bisschop onsen abt gewijt heeft, soo hadden wij anders niet als onsen schotel soppe(2), die met warmoes en surckel en wat melck en het binnenste van erweeten gemaeckt is; en voor ons porsie de lentillens(3), het sijn gelick herweeten of gelick vitsen, geheel kleene en wat plat, sy en sijn niet ront, die met anguijn en wat melck gestooft waeren, en elck drije renetten. Wy hebben hier veele appels en peeren.

En op onsen dach van de kerckwijdinge die wij geviert hebben den 27 april, soo hadden wy onse soppe als ordinaire en een porsie rijspap, maer daer en was geen sucker jn, en elck vijf of ses radisen min of meer, en onse pinte siter als ordinaire.

Maer jn den vasten en jnden advent ist al met water en sout. En jck en laete daerom niet hertelick te eeten gelick den meesten gulsichaert die men vinden can. En als wij sieckelick sijn, wij eeten boter, wij worden ghesolaseert.

En daer synder misschien wel die seggen dat het maer groote sondaers en vagebonten en sijn die hier commen, jae ick en geloove niet datter eene js die onsen Heven Heere meer vergramt heeft als jck, dat de penitentie cleene js die jck voor mijn sonden doen, jae daer synder van de treffelickste familiën van Vranckerick hier, en die ootmoedich als cleen kinders worden, jae menschen die grijse haeren hebben.

En wij en hebben noijt geen recryatiën, maer wij verhoopen en verwachten de eeuwichdeurende vreught en blitschap. En hadde jck moeten gelooven het geene mij tot Versalliën geseijt wiert, jck geloove dat jck er noeyt en soude gecommen hebben.

Het scheen dat het een kercker hier was. Het en js er soo strenge niet als ick wel meende en wat is het te gelicken bij het leeven dat de oude vaders jnde wildernisse leefden.

En ons Clooster is oock gelick in de wildernisse, rondom jnt hout en bousschen, een quart of een alf quarterens van Normandiën.

En daer sijn hier ontrent jsermijnen, arm lant en een steenachtig lant. Maer ons lant is noch daer of daer ontrent wel.

Ach swager, ick wenschtte wel dat gij hier eens waere, principalick als wy ten twalfven opstaen op de principaelste hooch-

(2) Soppe = zoppe, de oude ‘potagie’, een stevige groentensoep, waarin ook wat bonen of erwten gekookt waren.

(3) Lentillens, fr. lentilles; linzen, vitsen.

Biekorf. Jaargang 69

107 tijden en op Emelvaert en de Geboorte van de noijt volpresen Maget ende Moeder Godts Marija... ...Jae, ick weete wel dat gij hier waere op de hoochtijden, gij soude traenen van blidschap storten, jae, het is als een emel; onse getyden beginnen jnde kercke met Ave Marija tot Benedictus fructus ventries tue. Het is al naer die minnelicke Moeder daer wij onsen toevlucht naer neemen...’

Van de tweede brief, geschreven op 6 augustus 1729, werd het adres afgescheurd, maar deze is ook geschreven aan zijn zwager. Pieter liet weten dat hij op 15 juni 1729, daags vóór H. Sacramentsdag, geprofest was, ‘dien dach daer jck soo lange naer gewenst hebbe’.

Hij had nu een testament gemaakt en de uitvoering ervan toevertrouwd aan ‘myn heere den proost’, die niet nader bepaald wordt. Hij heeft weinig tijd om te schrijven, ‘want sondachs en sheiligdags syn wy wel ontrent 8 of 9 uren min of meer jn de kercke, soo dat wy letter tijdt hebben en op wercke dagen hebben wy werck genoch en oock midts wij veele van onse broeders verlooren hebben, die doot sijn, soo dat wy noch meer werck hebben, soo dat jck aen ulieden niet geschreven en hebbe, soo dat jck hoope dat ulieden daer geen pinelicheijt jn gehadt en hebt. En jck hebbe dat testamenken gemackt om mijn consientie gerust te stellen en jck en can het aen geen aermer clooster en can geven als aen ons Clooster. Ick hebbe vergeten hoe veele duijsende guldens dat ons Clooster ten achteren is. Jck beloove ulieden wij en vereeten en verdrynckent niet onnoodich; jck geloove dat ons Clooster geen meerder oncost en heeft als het zout, want het es hier geel diere en daer worter veele gebruijckt(4), maer ten js niet gelick men in de werelt segt, het eeten en js maer gelick het moet gesouten syn.’

Hij vraagt dat zijn zwager alles zou willen regelen met zijn broeders en tot slot voegt hij eraan toe: ‘...en jck sal misschien noyt meer schryven en jck hoope dat wij malcanderen jn den hemel al te samen sullen sien. Groetenisse aen mijn heere den proost, en dat jck hem grootelicx dankbaar sijn van de liefde die hy my is betoonende en groetenisse aen myne broeders en aen alle vrienden...’ ‘...Blijve met alle respect en eerbiedichijt ulieden ootmoedigen dienaer Pieter Floreyns, nu genaemt Jean Bernard, frère convers.’

Over de verdere levensdagen van onze Brugse kuiper-trappist zijn geen berichten voorhanden.

Jos. DE SMET

(4) In Frankrijk was de verkoop van het zout vroeger een staatsmonopolie, la gabelle. Het kostte aldaar zeer duur, en iedereen moest er jaarlijks een bepaalde hoeveelheid kopen.

Biekorf. Jaargang 69

108

Wild, gevogelte en schouderij This news is old enough; Yet it is every day's news.

Shakespeare. Measure for measure III, 2 Niets is zo aangenaam op jaren als 't weerzien van een goede verre vriend. Dat is mij gebeurd in den herfst. Het bezoek van een vriend uit West-Vlaanderen, die de tijd vond om zijn herte op te halen en, bij de koffie, dalje gaf over den ouden tijd. 't Ging hem over zijn geboorteparochie Zwevezele en over de broodwinning in zijn ouders' handel van wild en gevogelte en daarbij een schouderij: de kleine zwijntjes, lopertjes, verzenden naar Engeland, de hespen van de grote naar Charleroi bij de Walen, en 't spek bleef in Zwevezele. Vele mensen konden sparen en hadden een goede ponk. 't Was herberg ‘In 't Kanon’, tussen de plaatse en 't Veld. Later kwamen uitsteekberden In 't Nieuw Kanon, in 't Oud Kanon en in 't Groot Kanon maar bij ons op 't laatste van d'ander eeuwe was 't simpelweg Het Kanon.

Dat was daar de commercie van hazen, keuns en fezanten in de tijd van de jacht, en d'edelmans zonden de buit van hun jacht. Clemens d'Edewalle was een wroede schutter; de van Boesinge's en al d'andere jagers van de vele kastelen in 't ronde, ze brachten ook steenduiven en sneppen, moeilijk om Schieten, maar het duurste wat er bestond, dat was acht frank voor een bossneppe, een stukje vlees van niet vele, maar een lekkerbete.

Er was daar ook een schouderij waar de zwijntjes geschoud werden, beestjes van 25 tot 35 kilo en de keuns geslacht voor verzending naar Engeland. De keuntjes werden 's nachts geslacht voor levering te Lichtervelde bij Fonske Baert die hem de verzending aantrok, 's morgens naar Oostende de dinsdag en de vrijdag, voor de maalboot naar Engeland.

Een konijn slaan 'n is geen kunste maar 't is een gewendte. G'hebt er die ze rekken, 't vliem inzetten aan de kop, 't vel afstropen met een knip of twee-drie in de nek, dan 't vel neertrekken al vliemend tussen vel en vlees, nog een knip of twee langs de poten en 't is gevladen in de weerdij van al te gare een minuut. De balg opengereept, 't bloed gevangen, 't herte en de lever uitgehaald, het vel op een spriet gespannen om te drogen te hangen in d'hage en 't was gebeurd. Hetzelfde met de hazen, maar die werden eerst goed gekeurd want een dode haas moet stakestijf liggen om goed te zijn. Is hij slap of te fel gebalgd, 't is teken dat hij een ziekte heeft gedaan of 't herte afgelopen tijdens de jacht, of te vele doorschoten door slechte jagers, Dat is hetzelfde met de wilde keuntjes, die werden verkocht tegen een dikke stuiver tot een kwartje aan d'arme

Biekorf. Jaargang 69

109 mensen. Goede keuns werden verkocht tegen 90 centiem tot een frank en een kwart en in de winter de goede gefrette keuns tot 1 frank 50 't stuk, de hoogste prijs.

Hazen, keuns en fezanten werden verkocht aan Stragier van Rijsel, maar 't grootste deel ging naar Kortrijk. De levering van de zwijntjes en de geslachte kotkonijnen aan de statie te Lichtervelde was met de hondekar te doen en ze trokken soms tot 800 kilo. In de sneeuw konden de peerden moeilijk weg maar voor de honden was dat een feeste. Drie honden in 't gareel. De leider in 't midden, die niet 'n trok maar de mate sloeg met kop en steert.

In de schouderij werd 't werk gedaan door beenhouder Demeulenare. Schouden dat is twee, drie keers 't zwijntje in grote ketels in 't kokende water plompen en schrepen met een schraper, een ijzer met Vierkante schreper, scherp langs drie kanten en aan de rug een haakje aangesmeed voor 't aftrekken van de schoen aan de poten.

De beuling uitgehaald, de darmen goed gekuist en gespoeld en op een wisje gebobijnd een meter drie-vier, en die werden afgehaald door een ventje van Brugge, een Wale achtergebleven na den dienst bij 't vierde piotten, en dat geen Vlaams 'n kon. Hij 'n verstand de kinderen niet en zei altijd comprend pas -kanieverstaan en wij noemden hem niet anders dan Komprepa, een ventje met rode halsdoek, een zwarte kazakke en een vissersmuts. Die kwam de darmen halen voor de fijne worsten bij de spekslagers te Brugge.

Overschot van bloed van de zwijntjes werd weggegeven, na het maken van de bloedworsten, en 't herte en de lever diende voor pastei, en geheel de gemeente had er bate van. De kluiving van de grote zwijns werd verkocht te Roeselare omdat er te vele was om daarmee te schenteventen.

Vader kreeg op 't laatste van zijn leven een dulle concurrent, Distje Verleye, eendelijk b'hendig, en die overal, hoe goedkoop hij ook kocht nog een oordje afpinselde, want een oordje was de helft van een halve cent, en zoveel oordjes op zoveel kilo dat is ook een hele som. Distje had twee, drie zoons die de commercie hebben voortgedaan en misschien nog doen.

Vader 'n had geen opvolgers, want moeder 'n wilde de zoons die neringe niet laten begaan omdat er te veel moest bij gedronken worden. Want inderdaad bij de levering in 't Kanon werd meer jenever gedronken dan gelijk waar. Dat waren vaten van 102 liters geloof ik, geleverd door mijnheer Peters van Brugge, een grote man met een lange zwarte baard. Bij 't aankomen van de leveranciers gaf vader een rondeke en elke koopman gaf zijn rondeke voor bescheed in 't weggaan.

Zoals gezeid, de konijnen en de zwijntjes trokken naar Enge-

Biekorf. Jaargang 69

110 land maar 't wild werd geleverd te Kortrijk bij 't stadhuis, de maandag. De zondagnacht vanaf drie uur 's morgens vertrekken en ze werden een keer aangerand door een bende kort bij 't Hoge te Ingelmunster. Daar werd achter gekeken en 't kwam uit doordat de aanranders een feeste van fezanten hadden gehouden in een herberg te lande. Ze kregen acht maand en een toeveel schadevergoeding moesten ze betalen, maar daar 'n is niets van in huis gekomen want het waren arme dompelaars in den tijd dat ze Verfaillie van Harelbeke pakten met een schilderij van Van Dyck op zijn kar onder de vodden, d'Afdoening van het Kruis, gestolen te Kortrijk. 'k Zou nog iets vergeten. De betaling van de zwijntjes voor Engeland gebeurde door de zorgen van mijnheer Verhaege tot Ingelmunster. Dat kwam met een Engelse check in ponden sterling uitgerekend tegen beste koers 25.18 voor een pond want het pond gold door den band 25.22 Fr. Mijnheer Verhaege neep op ieder pond een centiem of vier af; hij was een soorte van een wisselaar die altijd gelijk had. Een keer hadden wij bij hem, met ander geld, een kardoes van 50 cent ontvangen in grauw papier gerold en thuis zag moeder dat het goudstukken waren. Wij gaan naar Ingelmunster en zeggen mijnheer Verhaege daar is een misse gebeurd. Hier 'n wordt nooit gemist, zei Verhaege. Ik trek de kardoes open met al dat goud. Zegt hij, Verhaege, dat is wat anders! 'k Geloof het wel, duizend frank in plaats van een frank. Een schoolmeester moest daar een jaar voor werken. Hij grabbelde naar de goudvinken, zonder dank, en 'k kreeg de duivel voor mijn nieuwjaar. Zou je dat de nek niet afwringen. Maar wij zeiden: eerlijk duurt het langst. Om rijke te worden, zei Verhaege.

Zo ging dat met't begin van d'eeuwe in ons centiemkesland, en nog niet anders. 't Was met centen en met franks en toch hadden vele mensen een ponkje. 'k Wete 't nog wel, de oorlog brak uit en 'k moest naar Lier om mijn wapens. Moeder naaide enige goudstukken in mijn schapulier, met een dubbel beurzeke, één voor de goudstukken en één voor het doodstrijdkruis, ge kent dat wel een zwart kruis; 't komt voor alles te passe, tegen ongeluk, doodsgevaar en voor den oorlog. Dat zat tussen het slaaplijf en de lijfrok.

Na enige maanden aan den IJzer 'k zegge wat is dat? Dat kittelt en dat wriemelt, 'k kreeg er de koortsen van. 'k Trekke dat beurzeken open en 't zat vol luizen. 'k Neep ze dood, één voor één tussen de vingernagels en daar komt generaal Biebuyck op inspectie. Hij zag de luizevanger aan 't werk en zei al lachende: ‘Zaten d'er veel in, jongen?’. Ge moet dat tegenkomen, zeiden de kameraden, een generaal die Vlaams kan. 'k Geloof het wel zei er een, hij is van Vijve-Sinte-Baafs en zijn zuster heeft daar een winkel.

Biekorf. Jaargang 69

111 Ja maar ja. Zwevezele daar is van te vertellen zonder einde, zei Leo. Na den oorloge 'k kwam weer met mijn goudstukken en mijn moeder stortte dat bij een zaakwaarnemer die later sprong. Ze betaalde met die stukjes waarmede ik vier jaar lang honger geleden had. En zo zijn er zesse zeven gesprongen te Zwevezele.

Maar 'n laat ons daar niet van klappen, 't is te droef. Wij gaan van wat anders kouten. Maar 'k moete nog zeggen. Door 't springen van die zaakwaarnemers en andere kwaraadgevers is de welvaart te Zwevezele lange jaren te kwiste gegaan en dat is velen in de ribben blijven hangen, en het 'n is eigenlijk nog niet lange dat Zwevezele er stilletjes aan wederom boven op kwam.

G.P. BAERT

Pierlala wordt bierlala Op de vraag in Biekorf 1968, 63.

Pierlala's lotgevallen in Duitsland, de verovering van plaatsruimte in het ‘Kommersbuch’ of liedboek van de studenten inbegrepen, worden beschreven door Erich Seemann, tot voor een paar jaar hoofd van het Duitse Volksliedarchief te Freiburg i.B., in het huldealbum ‘Volkskundliche Gaben’ (Berlin-Leipzig 1934, 314 blzn.) opgedragen aan John Meier, de stichter van het archief. Onze Pierlala wordt er zelfs tweemaal herdacht.

Elizabeth Mincoff-Marriage beschrijft ‘Einige Niederländische Lieder mit fremdlichen Beziehungen’ (ald. blz. 138-141) en publiceert er tevens de oudste twee Pierlala-teksten naar een Amsterdams liedboek van 1675. Het zijn: Pier la la, drollige schiltwacht van Rammetjens (d.i. een versterking gebouwd in 1547 in de omgeving van Vlissingen) met als incipit: Ick quam te Rammekens op het Veer, en: Doodt Testament en Begrafenis van Pier la la, te zingen op de stem van het eerste lied. Het is ons niet bekend of er nog oudere versies werden ontdekt.

Erich Seemann onderzoekt in zijn bijdrage ‘Is all Got, seggt Bierlala’ (ald. blz.

187-198) een wat vergezochte verwantschap met bepaalde oudere Skandinavische troll-liederen. Veel positiever is er het onderzoek van de verhouding van het lied tot zijn verspreidingsvormen in Duitsland. De auteur vermeldt hoe Pierlala ‘von seiner niederländischen Heimat aus’ in het Rijnland een sterke verspreiding kende, met verminderende kracht in het binnenland doordrong in een mondelinge overlevering, die alle verschijnselen van herdichten en verzingen vertoont.

Seemann vermeldt Ludwig Erk, een zeer bekende Duitse

Biekorf. Jaargang 69

112 volksliedvorser, die als eerste het lied uit de volksmond noteerde en in een eigen streekverzameling opnam. Later bewerkte hij ditzelfde lied meerstemmig voor mannenkoren, gaf zulk een bundel uit zodat Pierlala werd geprogrammeerd en tevens gepropageerd door de ‘Gesangvereine’. Omstreeks 1856 bezorgde Ludwig Erk samen met Friedrich Silcher de eerste editie van het ‘Allgemeine deutsche Commersbuch’ dat sindsdien als compleet en toch steeds bijgewerkt studentenliederenboek jaarlijks of ten hoogste tweejaarlijks een herdruk kende. Seemann vermeldt er niet in welke editie Pierlala als studentenlied werd opgenomen. Het gebeurde zeker na de vijfde druk en vóór de 24ste druk van 1882 (ex. in mijn verz.) waar het op blz. 271 in een zeer verwaterde versie van vijf strofen wordt overgedrukt. In het Kommersbuch van 1929 of de 144ste tot 150ste druk (ex. in mijn verz.), een mooi uitgegeven boekdeel van 686 blzn, verschijnt Bierlala als nr. 640 met de bijvermelding ‘Um 1840 nach dem Vlamischen vom Pier La La.’ Seemann vermeldt ook dat het studentenlied automatisch op het soldatenrepertorium verscheen tijdens de eerste wereldoorlog.

Over de Vlaamse, vooral politieke lotgevallen van Pierlala wordt men ingelicht door Antoon Viaene: ‘Van Pekelharing en Piero naar Pierlala’, in Biekorf 1962, blz.

385-389.

H. STALPAERT

In de caze - In de mute steken Aansluitend bij de vraag in Biekorf 1968, 63.

Is de Brugse caze (gevangenis) een tegenhanger van het Gentse ‘in de mute steken’?

Te Gent hoort men steeds ‘in het Rolleke steken’: het Rolleke is de plaats bij Sint Jacobs waar al te luidruchtige nachtridders of studenten de nacht moesten doorbrengen.

Iets anders is te Gent ‘in de mute hangen’: wordt gezegd van de huwelijksaankondiging die uithangt in het traliehokje van het kantoor van de burgerlijke stand aan de gevel van het Stadhuis in de Hoogpoort. Te Brugge is dat, meen ik, ‘in 't kastje hangen’.

G.P. B

Familienamen te Brugge 1498-1512 Ongewoon in onze oren klinken de volgende familienamen die voorkomen in het kapittel begrafenissen van de St.-Jakobskerk te Brugge: 1498: Eerstwin Pepersack (zilversmid), Jan Keerweil.

1510: Grietkin Ruusgaeten.

1512: Maertin Alverix, Laurens Godalmachtich, Jan Cassenbeen, Maertin Scuercousse, Jan Varmere, Jacob Vargulle.

C.B.

Biekorf. Jaargang 69

113

Mengelmaren Veronijcke Een huisnaam te Ieper in 1532 Op de zuidzijde van de Markt te Ieper was in 1532 gelegen een ‘huijs ende erve ghenoemd Veronijcke’, alsdan toebehorend aan Andries de Keuwere.

De Veronijcke paalde op de oostzijde aan het aloude huis-en-erve ‘ghenoemt Crunijnghe’, een naam die alsdan reeds vervangen was door de huisnaam De Drake.

Dit alles blijkt uit een rentebrief van de Ieperse poorter Robert Navegeer gegeven op 29 dec. 1532 aan de St.-Maartensabdij van zijn stad. (Feys-Nelis, Cartulaire Saint-Martin, p. 915).

De huisnaam Veronike (al. Virginycke, Virgonicke) heeft in de 16e eeuw een zekere verspreiding gekend. Brugge en Sint-Omaars zijn er getuigen van, volgens Biekorf 1963, 33-35. Nu treedt ook Ieper in 't gelid. Een dankbare gelegenheid om Brabant te introduceren met zijn hoofdstad Leuven, waar in 1578 in de Legestraat een huis Veronica bekend stond. (De Vocht, Invent. Université nr. 2600; vgl. nrs 4005 en 4006).

Een Veronike was een afbeelding van het Heilig Aanschijn die, zoals het beeld van St.-Kristoffel, als bijzonder krachtig (beschermend) beschouwd werd. In de z.g.

Christusportretten heeft de schilderkunst een aantal voorbeelden van Veroniken bewaard. Zijn er ook gebeeldhouwde Veroniken (gevelstenen) in onze musea terechtgekomen?

E.N.

Negociant van Vlaenderen en Brabant Een Gentse uitgave van 1786 Aan boeken ‘voor den Koophandel’ is in de eeuw van Maria-Theresia geen tekort.

Op de Vlaamse boekenmarkt komen drukken en herdrukken van de kleine en grote ‘Nederlandschen Negociant’, alsook uitgaven van ‘Den Volmaekten Koopman’ (vertaling van de klassieke Parfait Négotiant van Savary), en een hele reeks Amsterdamse handboeken, zoals Het Licht der Koopmans van Grauman, Koopmans Systema van Ludovici, Koopmans Comptoir en Handboek van Acquoy, Den Leydsman tot de Negotie van Fortsch.

Belangrijk voor Vlaanderen is bijzonder de nieuwe bewerking van een ‘Negociant’ die in 1764 te Gent op de markt werd gebracht door de gebroeders Gimblet. Die eerste uitgave van 1764 (door wie gedrukt?) is alleen bekend uit een approbatie in latere drukken. Vanderhaeghen noteerde reeds

Biekorf. Jaargang 69

114 in 1862 (Bibl. Gant. IV 26) dat sommige uitgaven van de Gimblets moeilijk te vinden zijn.

Uit de volgende volledige titelopgave, die voorkomt in de gedrukte fondskataloog van 1787 (p. 10-11) van de Gimblets moge blijken hoe rijk en historisch dankbaar de inhoud van dit tweedelige onvindbare werk moet zijn. Die kataloog geeft het jaar 1786 als datum van de derde ‘aenmerkelyk vermeerderde’ druk; herdrukken (tot in 1796) van de titellijst zijn bondiger in de beschrijving en noemen het jaar 1787 als datum van de derde druk.

Inhoudsopgave in de titellijst van 1787 Den nieuwen Nederlandschen Negociant van Vlaenderen en Brabant etc.: De eerste Partye is behelsende ses Hoofstukken: I. Van alle de Gewigten van Vlaenderen, Braband en geheel de Nederlanden, de gene van Vrankryk, Engeland, Holland, Spagnien, Duydsland, met hun verschil tegen de Antwerpsche en Gendsche.

II. Alle de Elle-Maeten van dese Landen, vergeleken op de Elle-Maete van Gend, met een seker bewys om de selve Elle te hebben en die te vergelyken tegen de Antwerpsche Elle; de Ellen van Vrankryk, Engeland, Spagnien, Duydsland, met hun verschil.

III. De Stapels en de Maeten van de Graenen, Haver, Gerste, in Vlaenderen, Braband en in geheel de Nederlanden met het verschil, de gene van Vrankryk, Engeland, Holland, Spagnien, Duydsland.

IV. Van de Zout-Maeten, de Hoppe, Koolen, Boter, Pek, Terre, Wynen, Olien en Syropen, alle de natte Maeten.

V. De Vijf Tafels voor de Kooplieden in Olien, Pot-Asschen, Spaensche Wollen, etc.

VI. Van de Landmaeten, de Roeden, Bunders, Gemeten, Dagwanden, Morgen, etc. soo die in het gebruyk zyn in Vlaenderen, Braband en in andere Landen, met hun vershil; de Hout-Voeten, etc.

De tweede Partye van den Nieuwen Nederlandschen Negociant van Vlaenderen en Braband is inhoudende ses Hoofdstukken: I. Eene nieuwe verhandelinge over den Koophandel der twee-en-tachentig voornaemste Steden en gewesten van Commercie in Europa, hoe sy Boekhouden en Rekening, in hunne tegenwoordige gangbaere Goude en Zilvere Specien, Geld en Wissel-Coursen, etc.

II. De verhandelinge over den Wissel en Wissel-Brieven, etc

Biekorf. Jaargang 69

115 III. De onderigtinge wegens den Wissel op de besonderste Koophandel dryvende Steden van Europa.

IV. Den besondersten en hedendaegschen Koophandel der voornaemste Steden van Oostenrycks Braband en Vlaenderen, voornaementlyk den Koophandel der Stad Antwerpen, Brussel, Mechelen en Loven, den besondersten Koophandel der stad Gend, als mede de hoedaenigheyd der Lynwaeden, de Prysen en Breede der Ellen van alle Sorten van grouwe en gebleckte Lynwaeden, de grouwe en witte Gaerens, met haer Gewigten en Prysen; ingelyks van de Kanten, etc. van den Koophandel der stad Brugge, Cortryk, Oostende, Iperen, Doornyk, Aelst en Audenaerde, etc.

V. De Goederen en Waeren die in den Hollandschen Koophandel te Amsterdam meest gedreven worden, en de Landen in Europa daer de goederen uytgetrokken en versonden worden.

VI. De Koopmans woorden, ofte naemregister, van meest alle de onnederduytsche woorden die in den Koophandel gebruykelyk zyn, (dit Werk mag genoemt worden den Tresor van Maeten, Ellen en Gewigten.)

Derden Druk, aenmerkelyk vermeerderd, 1786.

Het eerste deel in twee Partyen word separaet verkogt à 24 stuyvers en half.

Het tweede deel van den nieuwen Nederlandschen Negociant van Vlaenderen en Braband, etc. is behelsende den Tarif Generael van alle de Koophandelsche Rekeningen soo tot het Calculeren der Munten, Reductien, Interesten, Repartitien, etc. als mede alle sorten van Koopmanschappen die verkogt worden ten Pryse van een negenmanneken, tot den Pryse van vyf-en-twintig guldens, met Stukken, Ponden, Oncen, Maeten, Getallen, Specien, van Gelde, etc. 1786.

Tweede Deel word separaet verkogt à 24 stuyvers en half.’

Nog in 1801 wordt blijkbaar dezelfde druk in de fondskataloog van de Gimblets opgenomen; de prijs van het tweede deel is onveranderd; de prijs van het eerste deel is echter op 31 1/2 stuivers gebracht.

C.B.

Reglement voor de mosselkwekerij in Waterdyck en Philippine 1565 Een drietal artikelen van de ‘Statuten, Kueren ende Ordonantien vander heerlichede van Waterdyck ende Philippinen’, naar oudere bronnen opgesteld anno 1565, betreffen de rech-

Biekorf. Jaargang 69

116 ten en plichten van de ‘musselaers’. Deze benaming dekt zowel de mosselkwekers als de mosseikruiers.

De Keure spreekt van het ‘ghieten vande musseien’, d i. het uitzaaien van de jonge mosselen op daartoe geschikte percelen, als het verplanten (gewoonlijk een paar malen) naar water van ander peil.

De tekst van de oude Statuten luidt als volgt: 1. Item, dat een yeghelick musselaer om tghieten van zyne musselen zal moeten vraghen consent ende plaetse, an bailliu ende ghezworenen vanden poldere, om tghieten vande musselen die men zoude willen laten ligghen om groeien, ende die weeren alst noodt werdt, ter ordonnantie vande zelve ghezworenen up daertoe bedwonghen tzyne, up eene boete van drie pont parisis.

2. Item, dat niemant musselen en spoele voor eenighe sluisen, up twee roeden naer, up de boete van 2 ponden parisis, deen helft den poldere ende dander helft den heere [van Waterdyck en Philippine].

3. Item, dat niemant den musselaers eenighe musselen en ontvinde vande plecke daer die gheconsenteert te ghietene, dan alleenelick elc huushoudende man van deser heerlichede zoude vermoghen een rode thalene in elcke weke, zonder mesdaen voor huerlieder heere, ende niet anders, up de boete van 3 ponden parisis, indien danaf dachte af quame ofte niet’. (Gilliodts, Coutumes petites villes V 474).

Om het ‘ontvinden’ (ontvreemden) te voorkomen wordt aan ieder huisvader van de parochie toelating verleend om wekelijks een bepaalde maat - een ‘rode’ - mosselen te gaan trekken. De ‘musselmate’ was een welbepaalde maat, als kuiperswerk in 1402 te Brugge bekend. Onbekend echter is de juiste inhoud ervan.

A.V.

Vue-de-lieu ofte pleckschauwinghe Op de vraag in Biekorf 1965,160: is ‘vue-de-lieu’, dat dikwijls in oude vlaamse akten voorkomt en niet in de franse woordenboeken te vinden is, een belgicisme uit vroeger eeuwen?

De Rotterdamse uitgave van Mellema (Schat der Duytscher Tale; 1636) is het enig woordenboek dat die uitdrukking schijnt te kennen, hoewel niet in die geijkte vorm: ‘Veüe sur le lieu: Teghenwoordige aenschouwinghe op de plaetse’.

Zeker is dat ofr. veue reeds ca. 1500 in de ambtstaal van magistraten en landmeters was doorgedrongen. Voor wetlelijke passeringen werken de Brugse stadsklerken in 1526 alleen op de ‘leghere’ (landboek) ‘zonder veue ofte inspectie van der plaetse te nemene’. (Stallaert II 157).

Biekorf. Jaargang 69

117 De ‘Stijl van Procederen’ van de stad Oudenaarde in 1619 bepaalt dat ‘bailliu ende schepenen nemende een veue de lieu binnen de prochie’ zullen ontvangen (twee schepenen, baljuw en griffier) samen 40 schellingen parisis. Buiten de prochie ‘binnen de mijle in 't ronde’ ligt het tarief 100% hoger, en zo verder ‘naer advenant van 4 ponden par. de mijle’. (Costumen v. Vlaend. ed. van den Hane I 305).

De Costumen van de Kasselrij van Ieper brengen in 1620 een eigen artikel XIX: Van de veue de lieu. De bepalingen luiden: ‘Item soo wanneer partye sal willen doen eenich veue de lieu op eenighen erfgront, salmen betalen voor twee schepenen ende klerck, elcken by de myle 26 sc. par. Ende soo wanneer men oorconden hooren sal ter plaetsen contentieuse, sullen de voorseyde ghehouden syn te betalen als vooren’. (Costumen v. Vlaend. II 823).

Een oorkonde van 1685 betr. onderhoud van dijken en straten te Meerdonk gebruikt de uitdrukking ‘oculaire pleckschauwinghe ter visite ghenomen’ (De Potter-Broeckaert, Gesch. Meerdonk 14).

Het streven naar taalzuivering en verduidelijking komt naar voren gedurende de 18e eeuw: een reglement voor de Kasselrij van Oudenaarde schrijft in 1753: ‘Vuë de lieu ofte Prysye van Acker-schaede’; een ander reglement voor de stad Kortrijk in 1754 prijkt ook met de verdietsing ‘Vuë-de-lieu ofte Plec-schouwinghe’. (Plac. v. Vlaenderen, Gen. Index p. 649).

In feite waren de Costumen van Ieper in 1620 reeds voorgegaan: art. 48 van Rubriek III noemt, in verband met betwistingen over erfscheiding, het beroep dat mag worden gedaan op ‘huys-berecht ofte veüe de lieu’. De gedeputeerden die moeten ‘nemen inspectie van de plaetse’ worden aldaar ‘huys-berechters’ genoemd.

De ndl. term plaatsschouwing heeft dat oude (onfranse!) vue-de-lieu ook heden nog niet heel uit de juridische en notariële vaktaal verdrongen.

A.V.

Oude kermis op Sint-Sixt (westvleteren) Aansluitend bij Biekorf 1967, 249-250.

Die kermis werd inderdaad ‘reeds in de jaren 1560’ gevierd en wel ‘naer costume’, en dus sinds jaar en dag. Ze was zelfs een heel stuk ouder.

In de verkoopakte waarbij in 1355 de 42 gemeten en 60 roeden grond van Sint-Sixt verkocht werden aan Willem van Heule, wordt er reeds van die kermis gewag gemaakt. De monialen van Sint-Sixt hadden zich verplaatst naar de priorij ‘de bella valle’ (Beauval) te Lumbres, en verkochten

Biekorf. Jaargang 69

118 hierbij hun goed, met twee uitzonderingen evenwel: de ‘capella principalis S. Sixti’, de bijzonderste kapel, die geconsacreerd was, met het kerkhof en andere afhankelijkheden; en anderzijds drie roeden grond waarop vroeger een andere kapel gestaan had, die nooit geconsacreerd werd.

Willem van Heule moest instaan voor het onderhoud van die kapel, waarbij terloops vermeld werd dat zij een dak had in stro. Eveneens laat de verkoopster stipuleren dat zijzelf en haar opvolgers als priorin van Lumbres het recht behouden om jaarlijks twee weken te komen resideren in hun oude klooster, ter gelegenheid van het kerkwijdingsfeest (kermis), dat altijd valt op woensdag in de Pinksterweek, of wanneer het haar zal goeddunken. Zij kan zich hierbij laten vergezellen door een of twee andere Zusters, een knecht en een dienstmeid. Zij eten en drinken er op kosten van Willem van Heule. Indien zij echter wijn willen drinken, zullen zij dat moeten doen op eigen kosten. - (Aldus in Cartul. Dunense, fol. 80v-83v, in Rijksarchief te Brugge, nr. 3466).

B. Alfons, Westvleteren

Onvolmaakt berouw De vos, die wel zijn haar maar zijn streken niet verliest, wordt door Pater Poirters bijgehaald om de hoedanigheid van biecht en berouw te illustreren voor Beminde Philothea. De anekdote luidt: ‘Reyntjen de Vos... wiert geleyt naer de galge om syn vogel-dieverye, ende evenwel soo bad hy voor 't lest dat men hem door de Ganse-straet soud’ leyden.

Galgen-berouw is een slecht ende onvolmaeckt berouw.

Het fabeltje leert, Philothea, dat die in quade gewoonte van sonden staet, eerder het leven sal laten als de boose genegentheden’.

Zo lees ik in ‘Het Masker van de Wereldt afgetrocken’, den 12. druck (Antwerpen, voor Joannes Stichter in den Bergh Calvarien, Anno 1688) blz. 282. Maar ik moet erbij voegen dat die anekdote staat onder de ‘Toematen’ van het hoofdstuk. En men weet dat heel wat ‘toemaetjens’ in de talrijke uitgaven ook na de dood (1674) van P Poirters werden toegevoegd.

Uit welke ‘gemoraliseerde’ uitgave van het volksboek heeft Poirters (of zijn glossator) het fabeltje van de ‘Gansestraet’ opgehaald? of is het eigen vinding?

C. B

Van een kale markt komen Betreff de vraag in Biekorf 1968, 64.

In hun Woordenschat ('s Gravenhage 1899) geven Taco H.

Biekorf. Jaargang 69

119 De Beer en Dr. E. Laurillard de volksuitdrukking: ‘Lelijk van Kalooi komen’, waarbij ze aantekenen: ‘van een slechte reis komen’. Zij denken aan een mislukte aanval van Alexander van Parma in 1585 op de burcht van Kallo (O.V.).

Dr. M. Sabbe (Het oude Nederlandse lied, 's Gravenhage 1904) wil de oorsprong vinden in de mislukte aanval van het Staatse leger op Kallo in 1638. En zo zal het wel zijn, want de eerste verklaring is historisch niet aan te nemen.

Ik verwijs naar het lied: Den Hollantschen Cael-af van Calloo, 't saemenspraeck tusschen eenen Hollantschen Borger ende Schipper (1638), dat eindigt met: Ick sie Caloo dat is Cael-af.

R. Van Gerven, Kallo In het Land van Cadzand is de spreuk ‘van een kouwe kermis komen’ nog algemeen in gebruik als een synoniem voor ‘van een kale markt komen’.

Chr. Heyneman, Damme

Sellebroeders Aansluitend bij Biekorf 1968, 61.

In Diest leven nog altijd drie Cellebroeders. De officiële benaming ‘Alexianen’ gebruikt de bevolking niet; iedereen kent hier ‘de Cellebruûrs’.

Tot voor enkele jaren verzorgden zij geesteskranken. Toen het aantal broeders stilaan verminderde, werd hun ruim en mooi klooster ten dienste gesteld van de nieuw opgerichte Vrije Technische School. Maar een pand, naast de kapel, werd omvormd tot woning van de drie, thans nog in leven zijnde, Cellebroeders.

Jos Philippen Ook te Leuven hadden de Cellebroeders een oude nederzetting, die reeds in 1345 in de stadsrekening vermeld wordt. ‘On les appelait Cellites, parce qu'ils occupaient des cellules’, zo zegt E. Van Even (in Louvain dans le passe et dans le prásent, Leuven 1895, p. 481). Ze werden in die stad ook Matemans genoemd.

F. N

Passiebladers Op vraag in Biekorf 1968, 63, betr. ‘passiebladers’ die genoemd worden in de inventaris van een Brugse drukker in 1645.

Dit zijn heel waarschijnlijk een soort Passieprenten, meer bepaald de gekende prentjes met de Passie-uren er op D.A. Stracke S.J. heeft hierover een degelijke bijdrage geschre-

Biekorf. Jaargang 69

120 ven in Ons Geestelijk Erf XVIII, 1944, blz. 66-168; XIX, 1945, blz. 7-54. Daar zijn wellicht de verlangde inlichtingen te vinden.

P. Fr. Nackaerts

Bouwmeester Hendrik Beyaert van Kortrijk als ‘stenen man’ in bankgebouw te Brussel Hendrik Beyaert (Kortrijk 1823-Brussel 1894) was een van de grote architekten uit de tijd van koning Leopold II. Op zijn naam staan veel officiële gebouwen uit die periode. In de hoofdstad verloor hij zijn Westvlaams bewustzijn niet, zoals blijkt in de trapzaal van de (oude) Nationale Bank te Brussel. Daar heeft hij zichzelf een plaats gegeven als kijkende man ofte gaper, in steen gehouwen in een blinde boog, met daaronder in 1876 (hij was dan 54), in volle hoofdzetel van de ‘Banque Nationale’, het volgende opschrift: Deze steenen man verbeeldt Hendrik-Jozef-Franz Beyaert geboren te Kortrijk in West-Vlaenderen den 29. July 1823 Bouwmeester in Brussel daer levende wel te pas in 't jaer 1876 om welzeker daer ook te sterven God weet wanneer! maer hoe later hoe beter.

Bid voor zijn arme ziel.

Hij peist wel dat 't zal noodig zijn.

Hendrik Beyaert was lid van de Koninklijke Academie van Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten, en heeft in het Jaarboek (Annuaire) van die Academie in 1908 een uitvoerige biografie gekregen, getekend Jules Brunfaut. Ook opgenomen in het grote architektenblad L'Emulation XXXIII, aug.-sept. 1908.

Heeft Hendrik Beyaert ook in West-Vlaanderen gewerkt? Ik denk in de eerste plaats aan zijn geboortestad Kortrijk. Men mag aannemen dat hij daar opdrachten heeft uitgevoerd, inz. herenhuizen. Maar blijft er, na de twee oorlogen en de jongste bouwperiode nog iets van over? Hij had een voorkeur voor een wat gemoderniseerde Louis-XVI-stijl, en plaatste gaarne smeedijzeren versiering in zijn architektuur.

Door zijn leerlingen werd in 1904, in het Museum voor Sierkunsten te Brussel, een tentoonstelling van zijn tekeningen ingericht, met een gedrukte kataloog. Van zijn uitgevoerde werken bestaat een geïllustreerd overzicht (Travaux d'architecture exécutés par H.B.) in twee boekdelen.

P.J.

Biekorf. Jaargang 69

121

De familienaam Dispersyn Bij de Zwart-Zusters te Brugge, in een plaats van het gelijkvloers, nu gebruikt als strijkzaal, ligt in de grond gemetseld een Vierkante marmersteen van ongeveer 40 cm zijde die op een van zijn hoeken rust en volgend opschrift draagt: H.I.B. S. THERESIA DIS PERSIJN religieuse van dit convent geprofest den 16 april 1755 oudt ... jaeren overl ... den R.I.P.

In de bovenhoek een gevleugeld engelkopje, in de benedenhoek een gevleugeld zandlopertje. Zeer opvallend is de schrijfwijze van de familienaam. Er was alleszins voor de steenhouwer geen technische reden om de naam zo te splitsen. De vraag is nu: zou de vroegere spelling van die naam ‘...dit Persyn’ geweest zijn?

G. Van Nieuwenhuyse

Oude wijk Amazonien te Kortrijk Op de vraag in Biekorf 1967, 319.

De naam ‘Amazonien’ als wijknaam komt reeds voor in 1557 in de Kortrijkse stadsrekening. Uit een post van de rekening 1557-58 (f. 6) blijkt dat het Pijndershuisje van de Arbeiders ofte ‘Ambacht vande Croondraghers’ stond op de Leiebrug in ‘Amazonien’. En dit zal zeker niet de oudste vermelding zijn van die naam. De ‘wijk’ Amazonien omvatte, zoals door de vrager medegedeeld, het stadsgedeelte tussen Leie, Leiestraat, O.L. Vrouwstraat, Kapittelstraat en de oude Kanunnikpoort. Eigenlijk het kwartier van de oude kapittelkerk ofte ‘canesie’. De wijk Amazonien schijnt oorspronkelijk een gebuurte of buurschap te zijn, d.i. een wijkvereniging voor het mededingen, in openbare feestelijkheden en vieringen, naar een van de prijzen die door de stad voor de beste wijkviering waren uitgeloofd. De kapittelkerk vierde haar kerkwijding, de ‘kansie kerremesse’, in juli en die kermis werd, zeker in 1642, door Amazonien als eigen wijkkermis gevierd. De naam zelf heeft een literaire klank waaraan de rederijkerij van de jaren 1500 niet vreemd moet zijn.

C.B.

Biekorf. Jaargang 69

122

Kleine verscheidenheden SEVERINE HOEDEN. - Van beverhaar of bevervilt gemaakte hoeden, kastoren hoeden. Om hun onderhandelingen met het koninklijk Hof te Parijs kracht bij te zetten, laten de schepenen van Brugge in 1332 talrijke geschenken aan de hofbeambten toekomen. De stadsrekening (1331-32, f. 100; Inv. I 454) noteert een betaling van 3 lb. 12 s. aan Adam van Meessine ‘van 6 beverinen hoeden, die ghesent waren te Parijs’. De makelaar, Michiel Petit, brengt nog 7 s. in rekening ‘vanden vorseiden hoeden te Parijs te vervormene, ende van tolne te Papelmes (Bapaume)’ - Fijne vilten hoeden uit Vlaanderen en inz. Brugge waren in de 14e eeuw in het buitenland zeer gewaardeerd. De pralerige koopman in Chaucer's Canterbury Tales (1386) draagt een Vlaamse beverhoed: ‘on his head a Flaundrish bever hat’. Oxford Diet. 1-2, 745; proloog vers 272). Die vilthoed was blijkbaar een statussymbool. Zag Chaucer in de koopman een gildebroeder van de Merchant Adventurers, die de markten van Vlaanderen bezochten? - Uit het Beschenk van 1332 aan notabelen te Parijs mag niet te veel worden afgeleid betr. hoedenmarkt- en industrie. Parijs zelf was alsdan een centrum van hoedenmakerij. De graven van Artois gingen ca. 1320 hun vilthoeden (‘chapels de bieèvre’) kopen te Parijs. Koning Karel VI liet in 1396 voor zijn kamerheren in het Louvre ‘beverine hoeden’ komen uit Duitsland. (Enlart III 162.

Gay I 156).

TE BRANDE ZYN. - Vooraan staan bij het blussen van een brand. Aan de voornaamste blussers werd door de stadsmagistraat een vergoeding gegeven. Uit de stadsrekening van Oudenburg anno 1489 (ed. II 481): ‘Item, ghegheven in hoofscheden de gezellen die te brande waren alst up de maerct brandt was, 36 sc.’ - Vgl. de uitdrukking te brande commen in de Keure van Gistel van 1532 (art. 12): ‘Dat niemant te brande en comme uut elck huys hy en brenghe yet in zyn handt omme den brandt mede te blusschen, tsy feeder, tubbe, seyle ofte dier gelycke, op de boete van 5 sc. p.’ (Hs. in Stadsarchief Gistel). - In 1498 worden te Ieper de vier brandmeesters ‘elc met zinen medeghesellen’ vergoed ‘van were ghedaen thebbene inden brand van der tresorie’. (Annales Ypres VII 169). Were doen in den brand is hier ook syn. met te brande zyn.

FERESEROYSE. - De stad La Fère-sur-Oise (dép. Aisne). In 1440 is Marten van Eerdbuer op ronde in Vlaanderen en Artezië om er de schuttersgilden uit de steden ‘te beroupene tot het scietspel’ dat door het St.-Jorisgild te Gent werd ingericht. Hij bereikt ‘Sente Quintins in Vermendeys’ (Saint-Quentin) waar hij ‘een scale gheamelgiert metten wapene van Sente Quintins’ mag in ontvangst nemen. Van daaruit richt hij zich nog een dagreis oostwaarts en bezoekt ‘de stede van der Fereseroyse’ en verder nog de stad Laon (‘de stede van Loen up den berch?’). Ook hier is hij welgekomen en krijgt er een halve of een hele nobel. Hij keert terug over Amiens en pleistert in ‘Henckere in Vranckericke’ (Ancre; tegenw. de stad Albert) en in Bapaume, stad die hij als Papain in zijn dagboek aantekent. (De Potter, Oud en Nieuw 268-269).

Biekorf. Jaargang 69

HALS. - Gedragen (t.o. gevoerde) koopwaar; een hoeveelheid marktwaar aangebracht door een persoon als drager, die nl. de last in de stad brengt met eigen draagkracht (op nek. hoofd, schouder, handen). De tol van Geraardsbergen bepaalt in 1384 dat voor ‘alrande fruut’ zullen betalen: ‘de wagbenen 4 d. - de carre 2d. - tpaert 1/2 - de hals niet’. Voor zeevis luidt de bepaling: ‘Zeevisch tvoeder 4 d. - de carre 2d. - de zomer 1 d. - de crudewaghen 1/2 d. Dit es van allen zeevissche ende van haringhe maer de hals ne es niet sculdech’. De uitdrukking wordt duidelijk uit een ander artikel van de tol: ‘Dat-

Biekorf. Jaargang 69

123 men op den hals brinct dat en es niet sculdech.’ Alleen de ‘hoendren, botre, eyeren ende casen’ maken uitzondering: voor die marktwaar betaalt ‘de hals 1/2 d.’ terwijl het paard 1 d. en het voer 4 d. betaalt. (RA Ronse, fonds Geraardsbergen, charters nr. 32bis, f. 38-40).

HYEKIGHE WULLE. - Hetzelfde als mnl. wulle metter hyeke, wolle metter ieken; eigenl. ‘wol met de vettigheid’, vooral van die gedeelten die aan de keel en tussen de dijen van de schapen groeien. MnlW s.v. ieke. - Het Brugse tolreglement van 1269 bepaalt o.m.: ‘Oec behort ter cleenre tolne die tolne van hyekigher Wullen, ziit van scapen, ziit van lammeren...’ (La Flandre IV, 1872, 251). - Over wvl. ‘wolle van de rieke’ (in 1780), zie Biekorf 1966, 248.

CREMBOLIE. - Een kunstmatige stremming van melk die als nagerecht opgediend wordt. In het neerhof van de Duinenabdij te Koksijde bij Veurne stelt de bursier, onder de rubriek uitgaven voor de kaasmakerij, anno 1563 een post van 8 s. par. voor ‘een pot omme crembolie te maecken’. (Fonds Duinen, rek. 1563, f. 32v). De rekening van het St.-Alexius-begijnhof te Dendermonde heeft in 1786 een uitgave ‘aen het maeken craimbouli’. (M. Bovyn, Alexiusbegijnhof 130). Het uitvoerig recept ‘om creme bouillie te maecken’ werd nog in 1800 in een Brugs Menage Boek ingeschreven. (Biekorf 1966, 56). Heden nog als ‘krèmboelie’ bekend en in gebruik te Kortrijk (O.L. Vrouwhospitaal). Vgl. kremmelij bij De Bo. - Niet te verwarren met ‘krambamboeli’ (brandewijn) uit hd. Krambambuli, een term die eerst in 1745 in het jargon van het studentenlied voorkomt. (Kluge-Mitzka, Etym. Wtb. 399).

LANDVASTEN. - In het dijkwerk. Bepaalde balken als ‘ankers’ ingewerkt in een paalwerk dat als golfbreker vóór de dijk wordt aangelegd. Syn. met ‘anckerhoutten’.

Te Oostende in 1611: ‘Gheeraert Dierycz heeft anghenomen het anbrenghen van 97 corbeelen onder de anckerhoutten ofte landvasten van de groote pylotaige teghen de com...’ (Stadsrek. 1611, f. 31v; Vlietinck Oude Oostende 46). De rekening boekt verder ook uitgaven voor ‘boynaghels, landtvastnaghels’, zijnde houten nagels die zeer stevig in de balken van het heiwerk vastzitten.

LIEFPLECK. - Lusthuis, buitengoed; fr. lieu (maison) de plaisance. In een akte van 13 febr. 1779 verleden voor schepenen van St.-Winoksbergen begint de opnoeming als volgt: ‘Alvooren een liefpleck rontsomme bewalt, boomgaert van zuuden, van westen ende van oosten...’ (RA Brugge, Proosdij St.-Donaas, charters nr. 5077). De gewone term in akten en oude staten van goed is hof of huis van plaisance, ook wel speelhof.

MAERSCALCK. - In de stad in de 16e eeuw komt de ‘maerscalck’ voor als de man die alles doet voor paard en rijtuig: hij is tegelljk hoefsmid, wagensmid, stalhouder (huurhouder, die paarden en rijtuigen verhuurt) en geneesmeester van het paard. De volgende posten uit de rekeningen van het St.-Janshospitaal te Brugge illustreren die toestand. In 1536 (f. 4 en 6): ‘Betaelt Jehan Sandemon marscalc, van onse paerden ende meryen hier binnen te beslane, ende andere diversch werck tsindert prima meye... bedraghende mids tmeesteren ende cureeren van onzen vosheden ruun, 20

Biekorf. Jaargang 69

lb. 12 s. par. - Betaelt Jan Sandemon maerscalc ant vleeschuus (heden Simon Stevinplaats) over de huere van eenen rydeperde by broeder Michiel van der Plancke (voor een dringende zakenreis naar Gent) mids dat onze perden uuter stede waren, over 2 daghen, 20 s.p.’ In 1539 (f. 20v): ‘Betaelt Jan de Sandemont maerschalck ant Westvleeschuus, van dit jaer onze perden te beslaene ende onse treckmeryen, ende voor drie perden te ghenesen..., 30 lb. p.’ - In 1578 (f. 33): ‘Betaelt Joos Meyts maerschalck, over tbeslaen van

Biekorf. Jaargang 69

124 diversche Wielen, bynden, tbedecken van diversche wielen, marteelen crammen, ketens ende tbeslaen van peerden dit jaer 78, al tsaemen 10 lb. 1 s. 8 d.’ Kiliaan (1599) is bijzonder uitvoerig over die polyvalente beroepsnaam. Over de andere bet. (ambtenaar) zie MnlW IV 1007-1009.

PAYSEGHELT. - Boete te betalen krachtens een verdrag van verzoening (pais, vrede) tussen suzerein en vazal. Door toedoen van koning Karel VIII lieten de Vlamingen zich overhalen om de koning der Romeinen (Maximiliaan) als momboor te erkennen en hem een boete van 300.000 gouden schilden te betalen. Deze overeenkomst, gesloten in 1489 te Montil-lez-Tours, staat bekend als ‘pays van Tours’. Vooral Brugge en Gent waren zeer onwillig om die boete te betalen; begin 1492 waren de gelden daartoe nog niet ingezameld. Op 9 febr. 1492 vergaderde de wet van het Proossche te Brugge ‘omme tpayseghelt van Tours te fournierne, twelk gevonden moeste wesen binnen 4. of 5. daghen...’ De bepaling van ‘de porcie vanden payseghelde van Tours’ is in okt. 1492 nog in discussie. (Rekeningen Proossche; La Flandre V 56 57).

REVEUE. - Monstering, revue over militie. In de uitdrukking ‘reveue doene’. Op 18 febr. 1482 worden door de wet van het Proossche te Brugge plakkaten uitgezonden ‘ande hooftmans van den laten van den Proosschen, dat hem elc haestelic ghereet houden zoude omme reveue te doene, ende den volke te kennen te gheven datmen trecken zoude jeghens de Fransoysen int westland, die daer inbreken wilden’ (Rk. Proosdij; La Flandre V 52). - De gewone mnl. term is ‘monster doene’; zo o.m. in Boeck van Brugghe anno 1489 (p. 322; ed. C Carton): ‘doe zo deden binder stede...

150 ghezellen monster, ten clooster vanden Eechoude...’. - De term reveue is ongewoon en uit het mnl. niet opgetekend. Over monster doen, zie een tekst uit Exc. Cron. bij Verdam s.v. monster.

RISNOER. - Rijgsnoer, veter. De nieuwe tol van Geraardsbergen bepaalt anno 1384: ‘De meersmans die vercoepen in haer crame sijn sculdech: [een] risnoer of 2. naelden of eenen buekenen lepel, maer dandere die staen met pepere, met hantscoen, met lyfcouken, met goede van ghewichte [zijn schuldig] 1/2 d. smaendaeghs. Ende up ander daghe niet.’ (RA Ronse, fonds Geraardbergen, charters nr. 32bis, f. 41v). - De genoemde marktschuld in natura: rijgsnoer, naald, houten lepel, wijst blijkbaar op oude typische koopwaar van de marskramer, die gaandeweg een bont allerlei van zaken en dingen in zijn mars heeft meegenomen, tot snuisterijen uit goud en zilver toe. - Vgl. wvl. ri-koorde (De Bo), alsook risnoer en rijghsnoer bij Verdam en Kiliaan.

ROOMKANNE. - Kan waarin men melkroom bewaart of verhandelt Jaarlijks op St.-Jansavond (23 juni) zond het St.-Janshospitaal te Brugge een present van boter en room aan ‘den vrienden vanden godshuse’. Voor aankoop ‘van den roomkannen’ boekt de rekening van 1446 (f. 67) een uitgave van 33 schellingen. Over de aard en materie van die kannen kan uit de rekening niets worden afgeleid. Misschien waren het aarden kannen. Het vaatwerk in de melkkamer van Schoeringe blijkt veelal kuiperswerk te zijn, althans in 1540 wanneer de rekening een kuiper in de Ezelstraat te Brugge betaalt voor reparatie van ‘houde stonden, vaten, roemstandekins’.

Biekorf. Jaargang 69

ZATEGHELD. - Taks door de stuurman van een vissersvaartuig te betalen aan de stadsoverheid om zijn schip ‘te wintersate’ te leggen in de binnenhaven. Aldus in 1450 te Oostende, waar de vissers tegen dit ‘zaterecht’ in verzet kwamen. De stadsrekening heeft alsdan een rubriek van het ‘zategheld’ met de volgende post: ‘Andre ontfanc van den zaten van scepen hier [te Oostende] lichende te wintersate

Biekorf. Jaargang 69

125 12 gr. van elken scepe’. (Vlietinck, Oude Oostende 73). Het gemiddeld aantal stuurlieden in de jaren 1450-1459 in de rubriek ‘zategheld’ te Oostende ingeschreven bedraagt 23. Gelijktijdige franse teksten spreken van ‘le gisaige des bateaux’.

STELLE. - Kunstmatig opgeworpen hoogte op de schorren buitendijks, met stallen en drinkgelegenheid, zodat men er schapen en ander vee kon houden. In Zeeland en ommelanden, ook in het deel van het Brugse Vrije gelegen tussen Zwin en Westerschelde. Een franstalig oktrooi van hertog Filips voor de herdijking van het verdronken land uit de Zuidzee (Biervliet), op 30 sept. 1497 verleend aan de familie de Baenst (uit Brugge en Sluis), citeert de dietse term stelle; de bedijkers zullen, zo luidt de akte, veel kapitaal moeten beleggen o.m. ‘en faisant faire sur les schorres des grandes Mottes, qu'on appelle Stellen, pour y mettre des brebis et autre bestial, et y faisant faire maisons pour lesdits brebis et bestial retraire, et y avoir l'eau douce pour leur brevage...’ (Plac. v. Vlaend. III 451). - Over de term stelle zie vooral Beekman in MnlW XI 495-496; de term schapestelle met bet. schaapskooi op een schor is nog bekend te Breskens, Cadzand en Retranchement, en op Walcheren (Wdb. Zeeuwse dial. ed. Ghijsen 819). Over de genoemde concessie voor bedijking in het gebied Biervliet-IJzendijke zie Gotteschalck, Historische geografie van Westelijk Zeeuws-Vlaanderen II 122-123.

TEGENLANDER. - Aanpalende eigenaar of gebruiker; fr. propriétaire des terres voisines, occupeur riverain. Volgens de Costume van Belle anno 1632: ‘Geene palen en sullen mogen gestelt noch gherecht worden dan by gesworen landt-meter ende consent van de tegenlanders... Niemandt en sal mogen weeren eenige hagen ghestaen hebbende thien jaren ofte meer tijdts, ten zy by consent van den tegenlander...’

(Costume van 9 jan. 1632, XXIX, art. 7 en 8, in Les Coustumes de Flandre III, Coust. de Bailleul 77). Vgl. de term teghenland te Ieper in 1535 (Cout. Ypres, ed. Gilliodts I 306). - De term tegenlander werd in Westvl. opgetekend en in 1885 medegedeeld door K. De Flou in Onze Volkstaal III 33.

TROMPETMAKERE. - Vakman die trompetten en andere blaasinstrumenten maakt.

Uit de Brugse stadsrekening 1482-83 (f. 163v): ‘Item betaelt Eeuwout Wittebroot, den trompetmakere, van vijf trompetten by hem ghemaect ter steden behouf, omme den menestruelen van deser stede daer up te spelene tallen tyden als zy dies vander wet weghe verzocht zullen worden, 6 lb. 8 s. grote’. Het Register van stadswerken 1482-86 van de stad Brugge noteert anno 1483 (f. 117) een uitgave van 10 pond voor: ‘Eeuwout van den Kelnare de trompetmakere, van eene zeede ruddere van latoene omme te stellene boven der cappe van der ouder halle in maniere van eender balsane’. Uit deze laatste tekst blijkt dat de ‘trompetmaker’ een kunstvaardige koperslager was die o.m. ook metalen windwijzers (balsane) vervaardigde. Vermoedelijk is Eeuwout de trompetmakere in de bovenstaande teksten dezelfde persoon; zijn eigenlijke fna. was van den Kelnare; hij was afkomstig uit Wervik en in 1456 poorter van Brugge geworden.

VALCKEBEC. - Stokwapen van het type strijdbijl. Benaming ‘valkenbek’ naar de vorm van de bijl; uit ofr. bec-de-faucon. De inventaris van Michiel Slanghebaert te

Biekorf. Jaargang 69

Brugge vermeldt anno 1463: ‘Twee zweerden, een loedin hamere, een yserin valckebec, een snapkin’. (RAB. Proosdij 1292, f. 62v). De ordonnantie van 9 okt.

1551 betr de uitvoer van ‘munitie van orloghe’ noemt o.m. ‘lancen, pycken hallebaerden, heirhamers, valcbecken, zweerden, dagghen, poingnaerden ende alle stocken van oorloghe’. (Plac. van Vlaend. I 720). In 1567 beschrijft Vaernewyck de beeldstormers te Gent ‘deen uutcomende met

Biekorf. Jaargang 69

126 eenen valckenbeck, dander met eenen smeedhamer, ende groote scade doende’; zie WNT XVIII 289. Kiliaan (1599) geeft valcken-beck als een ‘vlaams’ woord, dat plaats heeft gemaakt voor ‘heyr-haemer’. - Een tekst van 1395 uit Rijsel (‘bastons que on nomme becs de faucon’) wijst op de oudheid van het wapen; zie Gay I 141 met afb. - Stocken van oorloghe zijn de snij- en stootwapens t.o. de ‘stocken die vier Schieten’ (vuurwapens).

VLAKE. - Horde waarop men wol slaat om ze los en luchtig te maken. Uit de rekening van het Sioenklooster te Kortrijk anno 1550 (f. 421): ‘Betaelt om een nyeu ghetauwe ende om een vlake om de wulle te vlakene, 22 sc. 4 d. gr.’ Vlakene is: de wol op zulk een horde slaan. Weiland en Vandale hebben vlaak en ww. vlaken met die betekenis.

Tot in de jaren 1920 ging de tapijtsier met zijn ‘vlake’ ten huize om de matraswol te slaan. - De zusters van het Sioenklooster verdienden hun brood o.m. met hekelen en spinnen van wol en vlas; zie Biekorf 1959, 291.

VLOEDEMAERC. - Lijn die het hoogste punt aangeeft dat de vloed op het strand bereikt, zichtbaar door een reeks van achtergebleven schelpen; ndl. vloedmerk, vloedlijn. In 1377 noteert de baljuw van Veurne in zijn rekening van gevonden strandgoed: ‘een anker was vonden upt vloedemaerc’. Ook zijn rekening van 1378 heeft een ontvangst ‘van eenen anker die vonden was upt vloedghemaerke’ (ARB. Rolrek. nr. 2372, aanw.). De baljuw van Blankenberge boekt in 1386 in zijn ontvangsten de waarde (12 lb. 12 sc.) van een zekere hoeveelheid wagenschot (mairien) door hem gevonden ‘sur le vloedemarc, lequel [mairienj il fist mener par char en sauveté’. (La Flandre VI 227). Een keizerlijk plakkaat van 19 maart 1540 n.s. herhaalt het verbod ‘langhst den costen van der Zee noch opt vloemaerc niet te moghen visschene met Chey-netten ende dierghelijcke Zee-wandt’. Het plakkaat van 10 dec. 1547 regelt de politie van het aangespoelde strandgoed en verbiedt onbevoegden ‘op de dunen ende vloemarck te commen’ zolang het wrakgoed daar ligt. (Plac. v. Vlaenderen, I 351 358). De term vloemarct, vloeymarck komt voor bij onze kroniekschrijvers Despars (1590 Brugge) en Heinderycx (1680 Veurne). Bij deze auteurs is ‘vloedmarc’ synoniem van strange; zie Biekorf 1967, 125. Een tekst uit 1617 betreffende Wenduine vormt een soort paarwoord uit ‘het vlacke stranghe ende vloet marct’. (VMAcad. 1907, 303). Zelfde bet. in een tekst van Resolutieboek Proossche anno 1699: ‘Voorts dat alsoo de insetene van den dorpe [Wenduine] zijn aftreckende tryshout ende staecken ande hoofden opt vloemerckt, doende daerdeure groote scade...’ (Cout. Prévôté, I 164). - Onjuiste bepaling bij DF XVI 659. Verdam heeft vloemarct en vloetmarct met onzekere betekenis. Vloeimerk was in 1893 nog bekend in Oostduinkerke (Biekorf 1933, 288) en is heden in Zeeuws-Vlaanderen nog zeer in gebruik, met bet. vloedlijn (op strand of dijkhelling), vloedmerk (Ghijsen, Wdb. Zeeuwse Dial. 1078).

WAFERYSERE. - Wafelijzer. De inventaris van de ‘prioressen zolre’ in het St.-Janshospitaal te Brugge geeft in 1388-1389 de volgende opsomming van keukengerief: ‘Item 6 motalin potten, een Witten ketel, 4 zwarte ketele. Item een waferysere. Item 2 yseren pannen’. (Rek. 1388-89, f. 57). De inventaris van dezelfde afdeling van het Brugse hospitaal noemt in 1402 ‘twee wafelysers’. De oudste Vlaamse getuigen van het voorwerp dateren uit 1383 en brengen zowel te Gistel in

Biekorf. Jaargang 69

‘waefferyser’ als te Wervik in ‘waferyser’ de vorm wafer naar voor. (Biekorf 1960, 116-117). - Het Brugse waferysere van 1388 bevestigt de verspreiding van wafer ook in het noorden van Westvl. In de 15e eeuw schijnt wafel in de samenstelling de overhand te nemen.

A. V

Biekorf. Jaargang 69

127

Vraagwinkel Practyke der Land-Meters Wie is de auteur, tekenend met initialen J.S., die ca. 1780 (te Gent?) het volgende werk publiceerde: ‘Practyke der Land-Meters, leerende de wyse om alle rechte en kromzydige Landen, Bosschen en Boomgaerden te meeten, etc. met 100 Geometrische questien met haere solutien, en een Tafel van Sinus door J.S. met figuren’. Het werk staat in 1789 in de fondskataloog van de gebroeders Gimblet te Gent.

E.N.

Edelbut - Droger Op de vismarkt en in de viswinkels te Brugge hoort men kopers en verkopers spreken van edelbut (voor ndl. eelbot, heilbot). Hoe en wanneer is die uitspraak ontstaan? Is de benaming droger voor heilbot te Oostende nog bekend C. B.

Beiaard van Brugge De bekende archeoloog en publicist Henry Havard bezocht Brugge omstreeks 1860.

Bij de beklimming van de Halletoren ging zijn belangstelling natuurlijk naar het mechanisme van de beiaard ‘die om de zes uren’ - 4 maal in 24 uren - moet opgewonden worden. Zo schrijft hij in zijn standaardwerk over meubelkunst. Was dat feitelijk zo in 1860?

A.M.

Pottenbakkerij te Belle Omstreeks 1700 was een pottenbakker met name C.J. Hennekens werkzaam te Belle (Bailleul) in Frans-Vlaanderen. Is er, in openbare verzamelingen, werk op zijn naam bekend?

L. F

Steperkeuken Is dit woord, met bet. stookkot, bakkeet of dergelijke, nog bekend in de Westhoek?

Is (of was) een steperkeuken steeds een vrijstaande gebouw?

F.V.

Biekorf. Jaargang 69

Drukker Walwein te Ieper Heeft de Ieperse drukker Thomas-Frans Walwein († 1788) voor bepaalde uitgaven een vennootschap gevormd met de Antwerpse drukkeruitgever Spanoghe? Ik bezit een exemplaar van de ‘Christelyke Onderwyzing of Verklaering en Uytbreyding van den Catechismus’, een werk van de minderbroeder Franciscus Claus (eerste uitgave in 1756). Het exemplaar draagt geen datum, moet echter van vóór 1788 zijn; de titel vermeldt twee drukkers: Spanoghe te Antwerpen en Walwein te Ieper. Diegerick (Bibliographie Yproise) kent geen Ieperse druk van die Catechismus.

E.N.

Tousseyn - Tossyn Wanneer verschijnt die naam, als persoons- of familienaam, in Vlaanderen? Moet die naam beschouwd worden als een ‘verdietsing’ van fr. Toussaint? of ligt de oorsprong elders?

G. D

Biekorf. Jaargang 69

128

Van den Berghe Is de plaatsnaam berg in deze zeer verspreide fna. in sommige gevallen niet de naam van buitenlandse herkomst, ‘van den Berghe’, d.i. uit het oude graafschap Berg, tegenwoordig gelegen in de Duitse Rijnprovincie?

G. D

Vlamink Komt in 1830 (en vroeger?) te Gent als textielterm voor: ‘fabrieken van baey, vlamink en sargien’. Wat voor een stof was die ‘vlamink’?

E. N

Rijstpap als beloning Is de schotel rijstpap als beloning in gezin, gilde of school reeds bekend voor 1600?

C.B.

Met bussen laten In de oude medische taal betekent laten het aderlaten (bloedlating). Sommige voorschriften zeggen: laten ‘met bussen’. Was dit een speciale vorm van aderlating?

J.H.

Rode kerkdeuren Rode kerkdeuren vindt men nog hier en daar in Vlaanderen. Zijn die rode (rood geverfde) deuren getuigen van een algemeen gebruik uit vroegere eeuwen?

A.F.

Negen-blaeyken Drukkers in de 18e eeuw noemen soms de ‘duytsche letter gezeyd het negen-blaeyken’. Kennelijk een gotieke letter. Is de juiste technische betekenis van die term ergens te vinden?

E. N

Biekorf. Jaargang 69

Vlaams in het Aards Paradijs In een taalboek (Deure ofte Ingang tot de Nederduytsche Taele) in 1770 uitgegeven te Brugge door twee schoolmeesters - P.J. van Belleghem van Brugge en Daniël Waterschoot van Zele - wordt onze moedertaal nog voorgesteld als zijnde ‘uyt Godt met d'eerste Hebreeuwen’, d.i. even oud als de bijbelse ‘oertaal’ en veel ouder dan het grieks en het latijn. De auteurs gaan bijna zover als de humanisten Becanus († 1573) en Milius († 1637), volgens wie het nederlands exclusief als eerste taal der mensheid gold. Zijn onze twee Vlaamse schoolmeesters uit de Pruikentijd de laatste fakkeldragers geweest van een nationalistischtaalkundige strekking die, na de genoemde Nederlandse humanisten, ook nog bij Schrieckius van Ieper en Vredius van Brugge is weer te vinden?

E.N.

Biekorf. Jaargang 69

129

[Nummer 5-6] Familiehistories in Ruddervoorde Een Italiaanse bruid op het kasteel ten tijde van de heren de Doys 1660 In 1658 had Turenne de ‘slag der Duinen’ gewonnen. Spanje betaalde zijn neerlaag met de provincie Artesië en met een infante als bruid voor de aantredende Lodewijk XIV. Meer dan tien jaar na de algemene Europese (Westfaalse) vrede viel eindelijk ook tussen de kronen van Frankrijk en Spanje de oorlog stil die altijd eerst en laatst op het oefenterrein van onze spaans-nederlandse provincies gevoerd werd.

De opluchting alhier was algemeen. De postiljon van de ‘pais’ werd allenthenen met klokgelui en busschieterij onthaald. Ook te Ruddervoorde, waar echter het kasteel juist nu de vredeshemel boven zijn heldere vijvers zou zien versomberen.

Ridder Jan Baptist de Doys, de kasteelheer, was een man van aanzien: burggraaf van Loon (een dorp bij Grevelinge), heer van Ruddervoorde, Zandvoorde, Avecapelhove enz. Zijn vrouw was een della Faille (uit de baronie van Nevele en Poesele).(1) De oudste zoon uit dit huwelijk, Jan Frans, geboren in 1640, werd blijkbaar voorbereid op het openbaar ambt. Na zijn humaniora in het Jezuietenkoilege te Brugge, zou hij in de rechten gaan studeren te Leuven. In het Vlaanderen van papa was hem een benijdenswaarde carrière verzekerd.

Ontmoeting in Leuven Ridder de Doys omgaf de opleiding van zijn zoon te Leuven met de passende pedagogische en morele waarborgen, hij had daar ook de middelen toe. De jongen begon zijn filosofie in 1658. Lelie, Kasteel, Varken noch Valk: geen van de vier

(1) Zie in bijlage de genealogische nota volgens A. Merghelynck, Recueil de généalogies inédites de Flandre II 418-420 (Brugge 1877). - Over Loon (Loine) bij Grevelinge (oud Broekburg-Ambacht), zie DF IX 925. - Het ‘Hof van Zandtvoorde’, een leengoed te Pollinkhove en Lo, was 19 gemeten groot en gehouden van de Burg van Veurne; zie Biekorf 1966, 326.

Biekorf. Jaargang 69

130 klassieke konvikten had aan de vooruitziende vader genoeg zekerheid kunnen bieden.

De rijke tiener van het kasteel werd, met bijzondere voorspraak, opgenomen als kommensaal in het gezin van niemand minder dan Meester Guillaume Philippi, professor in de filosofie, die als een markant geestesverwant van Descartes bekend stond.(2) Philippi bewoonde een statig herenhuis op de Sint-Michiels-parochie. Hij was een gedaagd man, zijn kinderen waren uitgetrouwd. Hij leefde en filosofeerde in het bestendig jonge gezin van zijn studenten-kommensalen.

Ridder de Doys mocht geloven dat het denken en doen van zijn zoon in de schoot van de Alma Mater naar alle zijden beveiligd was; één alledaags detail, en de onberekenbare gevolgen ervan, had hij niet kunnen voorzien.(3) Vis-à-vis het huis Philippi woonde de tijdelijk op rust gestelde italiaanse kapitein-kornet Masella. Deze had twee sportieve zonen, flinke ruiters, zoals Jan-Frans van Ruddervoorde zelf. De jongemannen werden goede kameraden. Nummer drie van de officiersfamilie was een dochter, de achttienjarige beeldschone Annette, die niet ontsnapte aan de aandacht van de filosoferende Westvlaamse jonker. Annette was, naar het getuigenis van een Brugs studiegenoot, ‘seer bevalligh en volghens den aerd der italiaensche juffers gheestigh ende lievelick van ghesichte.’ Aan het lieve kind, dat musiceerde en te paard reed en naar de laatste mode van Parijs en Venetië gekleed ging, had de jonge de Doys aldra zijn hart verloren. De enige redelijke oplossing was het huwelijk. Een geheim huwelijk, om bovenal Ruddervoorde niet te verontrusten.

Huwelijk in dubbele versie Professor Philippi en de Italiaanse kapitein namen alle mogelijke voorzorgen. Het huwelijk werd gesloten voor een militaire kapelaan - niet de veldkapelaan van de kapiteinkornet, maar de legerkapelaan vaan een italiaans regiment, die, in strikt geheim, uit Brussel daartoe was ontboden. Een klassiek ‘matrimonio segreto’, dat echter niet lang een geheim zou blijven.

(2) Professor Guillaume Philippi (Halle ca. 1600 - Leuven 1665) doceerde aan de Lelie. Over zijn persoon en zijn werk zie M. De Wulf, Histoire de la philosophie en Belgique 187, 215-219 (Brussel 1910).

(3) De Brugse kroniekschrijver Carel Nollet (1640-1719) behandelt in zijn ‘Boek der Geslachten’ ook de personen uit de familie de Doys die hij als student te Leuven en later als pastoor te Brugge gekend heeft. Het werk van Nollet is bewaard in een eigenhandig afschrift van J.P. van Male, de bekende Brugse historicus. Uit dit handschrift (in particuliere verzameling) is de hier medegedeelde geschiedenis overgenomen, met enkele aanvullingen uit de andere aangehaalde bronnen.

Biekorf. Jaargang 69

131 Pastoor van de Sint-Michielsparochie te Leuven was alsdan Pieter Marcel is, een man van gezag, schrander en imperieus, met een jansenistische inslag. Niets ontging hem op zijn parochie, ook dat huwelijk niet.(4) Pastoor Marcelis stelde onmiddellijk de juridische fout vast: om geldig te zijn moest het huwelijk gesloten worden voor de eigen pastoor of de eigen (militaire) kapelaan van de partners. Die vreemde aalmoezenier uit Brussel maakte het huwelijk juridisch ‘nul en van geender waerde’.

De zaak werd echter vlot geregeld. Marcelis saneerde de toestand door het huwelijk vòòr hem-zelf, als eigen parochiepastoor van de bruid, (opnieuw) te laten sluiten.

Met voldoening akteerde pastoor Marcelis het huwelijk van Joannes Franciscus de Doys met Anna Catharina Clara Masella (alias Massel) in het register van de St.-Michielskerk. Daarmee was te Leuven iedereen gerustgesteld en alles ten beste geregeld.

Donder en bliksem boven Ruddervoorde Drie weken later echter zat Annette in diepste bedroeving. Haar Jan-Frans was cito cito uit Leuven weggeroepen naar Ruddervoorde. Vader de Doys had geruchten opgevangen, zijn zoon was aan 't flirten in Leuven... De reaktie was beslist en brutaal.

Na een heftige scène in de salette liet vader de afgedwaalde student met strikt huisarrest binnen de wallen van het kasteel opsluiten.

Als enige lichtstraal gedurende die sombere maanden kwam nu en dan een brief in de handen van Jan-Frans: een brief van zijn trouwe Annette. De boerin van het neerhof speelde hier minnepostiljon en wist de brieven neer te leggen onder een ‘afgesproken’ arduinsteen bij de walbrug... totdat vader de Doys erop kwam.

Nu eerst gingen de ogen van de kasteelheer open: ze zijn getrouwd! De brieven, die nooit het huwelijk noemen, kunnen de vader niet bedriegen. Hoe zeer zijn zoon ook loochent en de dingen draait en keert, voor de kasteelheer staat het vast, ze zijn getrouwd! En hij gaat wrokkig tot het uiterste: hij stelt een testament op waarin hij zijn oudste zoon onterft op grond van ‘misalliantie’.

Kort daarop is ridder de Doys overleden.

Stille bruiloft op het kasteel De onterfde Jan Frans kreeg vroeger dan verwacht de gele-

(4) Over Pieter Marcelis (Tongeren 1624 - Leuven 1707), pastoor van de St.-Michielsparochie te Leuven in 1650-1682, zie L. Ceyssens, Pierre Marcelis, La première moitié de sa vie, in Bulletin de l'Institut Historique Belge de Rome, fasc. 38 (1967) 403-473.

Biekorf. Jaargang 69

132 genheid om zijn kennis ‘van de beide rechten’ in de praktijk om te zetten. Hij ontbiedt Annette naar Ruddervoorde, en deelt haar mede dat hun huwelijk ongeldig is als ‘zijnde gesloten voor een italiaanse aalmoezenier zonder jurisdiktie’. vòòr de kerkelijke rechtbank van Gent spant hij een proces in tegen de Italiaanse signorina; de kanunnik-officiaal erkent de juridische fout en motiveert ‘de sententie van nulliteyt van het huijwelick als sijnde niet gheschied voor hunnen wettigen pastoor’.

De jonge de Doys speelde hier een (gewaagde) juridische toer: hij verzweeg de (tweede) sluiting van het huwelijk vòòr pastoor Marcelis. En Annette zweeg daarover eveneens in alle talen. De verstandhouding tussen Ruddervoorde en Leuven was volkomen en het maneuver viel mee. Een onmiddellijk gevolg was, dat het testament van vader de Doys als ongeldig moest worden beschouwd: Jan Frans was niet getrouwd met Annette, en de reden van onterving was dus niet bestaande!

En zo werd alles weer normaal. De jonge kasteelheer krijgt het bezit van de familiegoederen. En hij laat er geen gras over groeien: hij verkoopt een hofstede aan een zekere van Leijen van Antwerpen; een andere hofstede, gelegen te Machelen tussen Schelde en Leie, wordt aangekocht door zijn kozijn, de heer van Nevele, te Gent. Toen Jan-Frans zich finantieel voldoende gedekt wist, lanceerde hij het nieuws van zijn verloving. Zijn verloofde was niemand anders dan Annette Masella.

Jan-Frans gaat dan aan de bisschop van Gent de bekomen ‘sententie van nulliteit’ van het Leuvense huwelijk voorleggen. Zonder moeite verkrijgt hij al de nodige dispensatie en trouwt in 1667 - derde keer, goede keer - met Annette. Om geen slapende honden wakker te maken wordt het huwelijk gesloten in intimiteit, op het kasteel te Ruddervoorde. Een (diplomatieke) ziekte verhinderde Jan-Frans in de kerk te verschijnen ‘als cacx siekelick het bedde houdende’.

Zo werd de Italiaanse signorina Annette Masella ten slotte toch kasteelvrouw van Ruddervoorde. De eerste liefde van ‘Loven boven altijd God loven’ was, na veel wisselvallig-heden, eindelijk bekroond worden. Een zoon en twee dochters zouden het jonge gezin de Doys-Masella komen verrijken.

De enige onuitgesproken zorg op het kasteel was ongetwijfeld het Leuvense huwelijk II, gesloten voor pastoor Marcelis, dat volstrekt onbekend moest blijven.

Huwelijk I was juridisch ongeldig en als zodanig de basis van de ongeldigheid der onterving, in het testament van vader de Doys. Huwelijk III was gesloten krachtens de ongeldigheid van huwelijk I. Bleef echter dat (stilgehouden) gekonsolideerde

Biekorf. Jaargang 69

133 huwelijk II voor de parochiepastoor van de St.-Michielskerk... Doch Brabant ligt ver, het geheim is er goed geborgen en zal niet zo licht de weg naar Vlaanderen vinden.

Jagersruzie met nasleep De jonge kasteelheer was een heftig temperament. Moedwillig ook wel, en niet zeer sociaal voelend. Hard jegens de boeren van zijn erf. Eens liet hij zijn honden los op een landman, die zich alleen kon redden door in de wal te springen. Ook tegen de pastoor van Ruddervoorde ging hij met geweld te keer. Hij vergat dat hij toch zekere redens had om zich geen vijanden te maken.

Een van de Leuvense studiemaats van Jan-Frans de Doys was Jan Logghe, zoon van de griffier van Torhout. Vader Logghe was op een nacht onderweg Torhout in het water gesukkeld en verdronken. Zijn ambt was naar zijn zoon overgegaan.

Jan Logghe, de jonge griffier, kwam dikwijls jagen naar Ruddervoorde op uitnodiging van de kasteelheer. Die goede kameraadschap werd in 1667 verbroken door de aggressiviteit van de Doys. Van goede vrienden werden ze bittere vijanden.

Huwelijk III op het kasteel was voor Logghe de gelegenheid om zijn grote troef uit te spelen: te Leuven was hij getuige geweest van het huwelijk vòòr pastoor Marcelis, en het geheim verzweeg hij niet langer... De uitspraak van Jan Logghe bereikte de oren van de jongere broeder van de kasteelheer, jonker Joris de Doys, die met Barbara Plasschaert getrouwd was. En Barbara droeg Italiaanse Annette niet in haar hart.

Jonker Joris ging recht naar zijn doel in een zeer kort proces. Pastoor Marcelis leverde hem het gevraagde uittreksel uit het register van de St.-Michielsparochie.

Het parochiaal huwelijk te Leuven was juridisch onbetwistbaar, en geldig was dan ook het testament van vader de Doys en ‘de exhereditatie ghedaen ter causen van misalliantie moeste plaets grijpen’. Jonker Joris maakte, krachtens dit testament, met volle recht aanspraak op heel de erfenis.

Ten slotte kwam een vergelijk tot stand tussen de twee Doysen. Jan-Frans staat zijn heerlijkheid van Ruddervoorde af aan zijn broeder Joris, verzwijgt echter daarbij dat hij het goed voor een aanzienlijk deel bij een zekere Sweerts van Antwerpen had berent.

Ridder Joris-Anthonis de Doys is dan op het kasteel van Ruddervoorde gaan wonen; Jan-Frans en Annette verhuisden met hun kinderen naar Veurne waar ze op de St.-Niklaas-parochie een groot herenhuis hadden gebouwd.

Biekorf. Jaargang 69

134

Epiloog En Jan Logghe, wat is er verder met hem gebeurd? De mededeling van onze kroniekschrijver is een soort suspense die we hier letterlijk mededelen. De griffier van Torhout, toen hij op reis was ‘tusschen Loven ende Brussel van drie ruuters bespronghen synde, hadde sigh vroomelick gheweert, want hij schoot den eenen van syn peerd, ende eenen anderen insgelycx die hem eenen cogel inden schouder gheschoten hadde op het rechte schouderbladt, dede hy door eene pistoolschote met de slincke handt uyt den zadel vallen, ende alsoo ontwapent synde ende seer ghequetst bergde syn leven door de vlucht; wierd eindelingh naer vier maenden ghenesen maer synen rechten arm was verminckt’. Jan Logghe geraakte echter niet meer uit de greep van de kwade hand: enige tijd later is hij ‘nogh eens naer Loven getrocken ende aldaer deerelick vermoort’. Onze zegsman, Carel Nollet van Brugge, die met Jan-Frans de Doys en Jan Logghe te Leuven gestudeerd had en ze allebei goed had gekend, voegt geen kommentaar bij dit relaas van Logghes tragische dood dat hij ingelast heeft in de familiegeschiedenis van de heren van Ruddervoorde.

A. VIAENE

Bijlage De familie de Doys volgens Merghelynck Jan-Baptist de Doys, burggraaf van Loon, heer van Ruddervoorde, Zantvoorde, Avecapelhove; is ridder geworden bij patentbrief van 4 mei 1644. Hij was getrouwd met Paulina-Margareta della Faille, dochter van Jan, ridder, heer van de baronie van Nevele en Poesele, en van Adriana Maes. - Jan-Baptist overleed op 3 november 1665 en werd begraven te Ruddervoorde rechts van het St.-Elooisaltaar.

Kinderen uit het huwelijk de Doys-della Faille zijn: 1. Jan-Frans. Zijn vrouw, Anna-Catharina-Clara Masella (al. Massel, Marselle) overleed te Veurne op 8 Oktober 1685.

2. Joris-Anthonis.

3. Maria-Adriana, getrouwd met Frans-Albert de Nesa.

Uit het huwelijk de Doys-Masella zijn gesproten: 1. Pieter-Joseph, burggraaf van Loon; landhouder van de wet van stad en kasselrij van Veurne in de jaren 1703-1721. Hij overleefde zijn derde echtgenote, overleed op de St.-Maartensparochie te Ieper op 22 oktober 1732 en werd er begraven in de Minderbroederskerk.

2. Antoinette, gehuwd met een Masella (kozijn of verwante van moederszijde) die als markies de Serville in de stamboom verschijnt.

Biekorf. Jaargang 69

135 3. Joanna-Catharina, gehuwd met Jan-Baptist de Lens.

Joris-Anthonis, de tweede zoon van Jan-Baptist de Doys, was gehuwd met Barbara-Theresa Plasschaert.

Kinderen uit dit huwelijk zijn: 1. Franciscus-Dominicus, ridder, laatste afstammeling van de familie de Doys; hij was 83 jaar en ongehuwd toen hij op 223 november 1759 te Brugge overleed op de St.-Savators-parochie.

2. Anna-Catharina, gehuwd met Charles van Zevecote, en na dezes dood hertrouwd met Gilles Wauters.

3. Isabella-Barbara, in September 1679 geboren en gedoopt te Ruddervoorde.

Jan-Frans de Doys was haar peter.

4. Marie-Charlotte, geboren te Ruddervoorde in maart 1682.

Westvlaamse spreuken - Zanting 1967 Als de kobben spin, moeten d'appels bin. Rumbeke.

In september.

Zeem aan iemands baard wrijven. Lichtervelde. Smouten, St.-Baafs-Vijve.

Vleien; Alg. Ned.: iemand honing om de mond smeren.

Hij zet zijn bloemtjes buiten. Roeselare.

Hij spreekt lovend over zichzelf.

Raizonneren lijk een zonder vel over zijn buik. Bredene.

Variante van: klappen lijk een die geen vel op zijn buik heeft. Misschien in verband met de volgende uitdrukkingen: 't is nog glad een ei. Roeselare.

‘Hij is nog maar vers uit het ei’ Hooglede.

‘Hij is nog maar vers gekipt’ Hooglede. Een beginneling die nog niets van het werk afweet ‘een van zijn eerste broekske’.

Glad: geheel en gans, volstrekt, zoals in: ik ben het glad vergeten, het is glad verkeerd.

Het zit nog in het dak. Rumbeke, Hooglede.

Reeds bij De Bo; nog in gebruik. We spreken er nog niet veel over (een gouden jubileum), maar het is toch voor een nabije toekomst. Lichte wijziging van betekenis.

Doe wel en zie niet om, die scheel is ziet een ander krom. Roeselare.

Laat niet na goed te doen omwille van kritiek.

Elk het zijne en Pietje zijn knikkers. Bredene. 'k Zie d'er geen gat aan. Hooglede.

Ik weet niet hoe dit werk beginnen, noch hoe het af te handelen. Te Staden zegt men: ‘Ik zie er geen gat in’: ik zie er niet klaar in.

M. Vermeulen

Biekorf. Jaargang 69

136

De weg terug XV In het jaar twaalf ben ik naar school beginnen gaan bij de Jozefienen te Wakken.

Moeder voelde zich min of meer thuis in het klooster, doordat zij er tot haar zeventiende jaar in het pensionaat had gelegen. Uit die tijd waren er nog een paar zusters overgebleven, zoals soeur Joséphine uit Oostende, een oude vrouw die ons ontving op haar kamer en tot een wereld behoorde waar Frans spreken een teken van rijkdom en beschaving was.

Vader was er niet voor. Hij had niets tegen de nonnen, maar hun manier van denken en doen beviel hem niet. In zijn ogen waren zij niet echt, niet grondig, niet eenvoudig genoeg. Eenvoudig in de zin die Hugo Verriest in het woord legde toen hij beweerde dat het uit éé-vouw-dig was ontstaan. Er waren twee klassen van zusters bij de Jozefienen, met of zonder een witte binnenkant in hun kap, volgens zij al dan niet een behoorlijke bruidschat hadden meegebracht. Daar had vader noch ontzag noch achting voor en hij zou liever gehad hebben dat ik naar de jongensschool ging, maar moeder was een andere mening toegedaan en zij dreef haar wil door.

Wie als tuinder geplant en verplant heeft weet het uit ondervinding: sommige gewassen gaan niet uit de groei als ze verplaatst worden; hun wortels pakken onmiddellijk aan en overal zijn ze thuis op de wereld. Andere treuren en ze hebben als ik lange tijd nodig voor ze zich aanpassen en weer water en voedsel uit de grond zuigen. Ook vader is zo geweest en grootvader Ivo was niet beter. Het zit in het ras en als dat het geval is, geraakt het er moeilijk weer uit. Ik kwam terecht bij zuster Euphemie, die te braaf was om dood te doen en ik was niet gelukkig. Waar halen ze al die zotte namen? vroeg vader en ik was bevreesd voor de mensen, zoals ik gebleven ben, en bang iets te misdoen.

Moeder besloot ook dat het te ver was naar school om naar huis te komen en daarom bleef ik bij haar ouders inwonen. Zij hadden een gerieflijk huis in de Mandelstraat, waar een grote tuin achter lag, die zachtjes helde naar het zuiden. Het zou er ongelooflijk gezellig kunnen geweest zijn en mij werd het een gevangenis. Ik at er vier keren per dag, ik sliep er en ik heb nooit een blij uur gekend.

Biekorf. Jaargang 69

137 Nu zeg ik tot mij zelf dat ik ongelijk had. Modest Vandenhende, grootmoeder Rozalia Baert en tante Herminie zouden mij niet opgegeten hebben en toch heb ik hen als kind nooit aangesproken. Ik antwoordde op hun vragen. Er lag aan de andere kant van de Mandel een paradijs dat ik verloren had, de Elsbos en het huis waar grootvader Ivo en grootmoeder woonden en daar omheen het zwerfgebied van mijn kinderjaren.

De zaterdagmiddag kwam ik naar huis en zij vroegen mij niet hoe ik het stelde, zij zullen het zo aangevoeld hebben.

Grootmoeder Ivo meende dat ik er deerlijk uitzag en meer moest eten. Later als ik neerslachtig was, als niets mij nog de moeite waard scheen, heeft ze mij opnieuw gezeid dat er tegen verdriet geen beter remedie dan kloek voedsel bestaat. Nog denk ik soms aan de beklemdheid van die lange winter en ik vraag mij af of ik nu nog sterk genoeg van hart zou zijn om zo'n tijd te overleven. Het heeft geen nut er langer over te spreken, zelfs niet te overwegen welke blijvende invloed die winter op mij heeft gehad. Niet die maanden zijn het die mij gevormd hebben, ik zal wel geweest zijn zoals ik was toen ik eraan begon. In mijn herinnering aan die tijd, grauw en naargeestig als een schimmelvlek op de muur van een vochtige kamer, heeft het dat jaar tussen Allerheiligen en Palmzondag niet anders gedaan dan geregend. Van sneeuw en ijs en een ontroerende dag met zonneschijn daartussen weet ik niet. Mij bleef ook niets bewaard van hetgene zuster Euphemie mij zou geleerd hebben. Ik kon lezen en schrijven. Moeder heeft altijd verklaard en zij ging er trots op dat zij het mij geleerd had voor ik naar school liep.

De week voor Pasen was ik weer thuis. Vijf maanden lang had de hoop mij in leven gehouden en nu nam het leven zelf mij weer aan. De Elsbos was niet veranderd en ineens begreep ik het, toen ik de koeien naar de weide zag gaan en de appelbomen bloeien achter het wagenhuis, dat er in deze wereld, die mijn wortelland was, niets veranderd zou zijn was het gekooide vinkje met blind gebrande ogen gestorven en begraven.

Toen is het tot mij doorgedrongen dat het grote gebeuren waarin wij zijn opgenomen en waarvan wij de bedoeling slechts kunnen gissen, voltrokken wordt buiten mij om. Wat zijn ze onnozel in hun drukdoenerij die het zich anders inbeelden.

Reeds een leven lang, dat niet zo kort meer is, tracht ik mij te verenigen met dat zijn buiten mij, omdat ik vermoed, kon ik nog zelveloos worden voor ik mijn hoofd

Biekorf. Jaargang 69

138 neerleg voorgoed, dat ik het eindelijk zou verworven hebben, het geluk dat volledig is en geen naam meer draagt.

Lente in Vlaanderen. De merel die, naar onze knecht Jan Peets zei, een watervogel is zong op een droge spil van de kerseboom aan de gevel; de zon scheen en het regende ter zelfder tijd; het was kermis in's pastoors lochting en ik ging vogels zoeken.

De eerste die woonde was de blauwkoolmus in de haag en ik had het niet mogen doen en deed het toch. Ik roofde haar eitjes en bewaarde ze in een doos die half gevuld was met zand. Enige dagen later hadden ook de andere vogels hun nest, maar twee waren er, die ik volgens grootvader Ivo die in zijn tijd een vogelzot was geweest met rust moest laten. De zwaluw en de appelvink. Hij verbood mij niets, vader verbood mij niets en zij hebben het mij altijd moeilijk gemaakt met mij mijn verantwoordelijkheid te laten. Moeder verbood en gebood wel en soms deed ik niet wat zij zei en het ergerde haar tussendoor dat ik ongehoorzaam was, waar zij het goede verlangde en de mannen, die mij lieten begaan ook als ik verkeerd handelde, geen moeilijkheden ondervonden.

- Ik weet niet hoe gij alzo kunt zijn, zei grootmoeder.

Ivo ging naar buiten of als het slecht weer was in de kamer waar zijn boeken lagen en zijn viool.

- Ge trekt u nergens iets van aan, zei moeder.

En vader vond dat hij haar verwijt verdiende en verweerde zich niet.

- Als ze hun verstand hebben, komt het al op zijn plooi.

Wat er gebeurde als zij hun verstand niet kregen, liet hij onvermeld. Het was een kwestie van vertrouwen en er was allerlei werk op het hof waaraan ik had kunnen helpen en ik stak er geen hand naar uit. Dolfke Van Acker trok met de paarden naar het land en ik liep niet mee achter de paarden. Ik zwierf langs de Moerdijk en de Diepe Dijk, door de Steenovenmeersen en het Spokenbos, door Boonens bosseltje dat voor voorzichtige mensen ondoordringbaar was en een zeldzame keer waagde ik mij verder naar Vandenhendens bos, waarin de Kalle-bak-mij-een-wafel-put ligt, naar het Meibos en de Wulfputten.

Ik zag de vogels gaarne, ik roofde hun eitjes zolang ze niet bebroed waren en naar hun jongskens keek ik niet om. In dat jaargetijde van mijn leven was de hemelsblauwe kleur van vlasbloemen en de eitjes van de blauwkoolmus, de korenpieper, het nachtegaaltje-blekstaart en de ietjikker, die je nauwelijks uit elkander kunt onderscheiden, mij het liefst.

Biekorf. Jaargang 69

139 Het blauw van kinderogen en, maar toen had ik het nog niet ontdekt, van de ogen van oude mensen, die als gewassen zijn, zuiver verbrand door het leven en daarna afgespoeld met tranen.

XVI In het voorjaar van 1914 oordeelde vader dat ik bij de nonnen volleerd was en bij de meesters naar school moest gaan. Op een zondag na de hoogmis liet hij mij inschrijven als nieuwe leerling bij hoofdonderwijzer Jules Lobel, een meester uit de oude tijd, die een knevel droeg, een prachtige tuin had en bijen hield. Later als ik hoopte dat het hem plezier zou doen heb ik hem soms laten groeten en waar het te pas kwam in het openbaar heb ik met veel lof over hem gesproken. Hij verdiende het, want hij behoorde tot die orde van toegewijde meesters waarover geschreven staat dat zij zullen blinken als sterren aan het firmament.

Lobel ondervroeg mij op mijn kennis zonder in iets het onderwijs van de zusters in het gedrang te brengen.

- Hoeveel is 8 × 7?

- Zesenvijftig, zei ik.

- En 7 × 8?

- Vierenzestig.

Waar er streken bij te pas kwamen ben ik nooit sluw geweest.

- Het is goed, besloot meester Lobel, hij zal in de tweede klas kunnen volgen.

Bij meester Maurits Lippens, de zoon uit het gemeentehuis van Oeselgem, die nog niet gehuwd was en zijn maaltijden nam in het ‘stadhuis’ bij Gustje Bils, dat eigenlijk August Van Nieuwkercke heette. Meester Lippens was een heer die een neusnijper droeg en zwaaiend met een kaantje naar de gemeenteschool kwam om te doceren.

Hoort u liever pince-nez, ook goed, mij kan het al lang niet meer schelen wie er de hoogste taal spreekt. Ik zou een voorraad woorden willen die zo eenvoudig zijn als de vruchten van de natuur, met de smaak van de grond als tarwe, met de smaak van de zon als de gele druiven die tegen het dak van een ovenbuur groeien.

De eerste dag dat ik naar de gemeenteschool ben gegaan, 20 april 1914, werd mijn broer Paul geboren. Te vier uur, op weg naar huis, kwam ik het rijtuig tegen waarmee ze naar de doop reden. Naar ons dorp, naar onze kerk met haar

Biekorf. Jaargang 69

140 rode toren, naar Sint Baafs Vijve. Daar is Paul later naar school geweest, daar heeft hij ook zijn plechtige communie gedaan en dat had iets te betekenen. Wakken was een opzet van moeder geweest; door haar was ik buiten de gewone gang van zaken verdwaald, met Paul werd de rechte orde hersteld.

Hij was voorbestemd om op De Elsbos te blijven en als ik nu, eeuwigheden later, nevens hem zit bij het vuur op het oud hof en wij denken zwijgend aan alles wat wij weten zonder dat het werd blootgegeven, begrijp ik het beter dan ooit. Van ons gevieren was hij degene die niet weg kon. Zo diep was hij met de aarde en het verleden vergroeid.

Mijn gedachten keren niet gaarne terug riaar mijn schooltijd te Wakken, omdat ik volstrekt onaangepast was bij de jongens van mijn leeftijd. Waar hebben zij toch hun ondervinding opgedaan, zij die durven te spreken over de goedheid van de onverdorven mens? Tussen mijn zesde en mijn elfde jaar heb ik geleerd wat het is vervolging te lijden, uitgedaagd, beledigd en mishandeld te worden, niet om wat men verricht of nalaat, maar om wat en wie men is. Nog schaam ik er mij over als ik aan mijn hopeloze lijdzaamheid denk. Om de wreedheid van mijn medeleerlingen te ontwapenen heb ik hun al die tijd alles gegeven wat ik meekreeg van huis, wat moeders meegeven aan hun kinderen, snoepgoed, fruit en een mooi potlood, om ze een beetje vreugde te schenken in het besef dat ze zijn als iedereen.

Dat ik elf jaar oud moest worden voor ik gevochten heb, roekeloos en ongenadig, sterker dan de tirannen, tot ze uit lafheid vleiden wie ze plotseling niet meer met geweld aandurfden, maakt mij nederig tot vandaag de dag. Van vader en grootvader heb ik belangstelling voor geschiedenis geërfd. Het zijn mannen als Lycurgus van Sparta, Hannibal en Tiberius Gracchus, geen Alcibiades, die ik bewonderd heb. Niet met de geestdrift van wie opgaat in afgoderij, wel met een hooghartige trouw zonder begoochelingen of hoop op instemming van anderen.

In die jaren ben ik dikwijls ziek geweest. Ik had hoofdpijn en geen eetlust, ik was bleek en zwaarmoedig. Op de duur wist ik zelf niet meer wat er mij scheelde, maar alle kinderen die bedroefd zijn wens ik een thuis als ik heb gekregen. Wij woonden 's zomers in de achterkeuken, waar vader de vrijdag het brood bakte en twee ovenkoeken, één voor zijn dochtertje Gabriëlle en één voor mij. Op een houtvuur in de haard werd het voeder voor de zwijnen gekookt. Ik las bij het

Biekorf. Jaargang 69

141 vuur en er werd verondersteld dat ik het tijdig van brandstof voorzag. Wij aten aan dezelfde tafel met het volk, nadat de daghuurvrouwen vertrokken waren, en de avond kwam zo traag nader langs de Mandel en de Moerdijk dat ik hem tegemoet ging, tot de vleermuizen hun holen verlaten hadden.

- Waar zijt ge gebleven? vroeg moeder.

De 22e september was het vaders feestdag en moeder hield kermis de volgende zondag. Wij gingen omtrent die tijd in het na jaar in de voorkeuken wonen en daar zat ik op zekere dag, toen ik voor het eerst de ontdekking van de schoonheid der kunst als een schok heb ondergaan. September, aardappelen rooien, braambessen plukken, de roodborstjes keerden terug uit Boonens bosseltje en als de schemering viel kwamen de spreeuwen, als een wervelwind van blaren, naar hun slaapnesten gevlogen.

Ik zat aan het venster en ik las, in een almanak veronderstel ik nu, want ik heb het boek nooit weergevonden, het gedicht dat Lenaert De Bo aan Vlaanderen heeft gewijd: ‘Men mag den blauwen hemel roemen Waaronder 't schoon Itaalje juicht; Zijn rijken krans van lentebloemen; Zijn boom die van oranjen buigt; Zijn druiven die in trossen hangen En purpren langs een' heuvelkant: Ik wijde maar mijn lofgezangen Aan Vlaandren, aan mijn Vaderland’.

Het ging door mij als een messteek, niet van pijn, maar van een aandoening die ik nog niet had ondergaan. Het was alsof ik meteen mezelf beter kende en de opheldering over eigen wezen en zijn ging verenigd met een bitterzoet gevoel van vreugde en weemoed. Vlaanderen, mijn vaderland. Ik had vader aleens over De Bo horen spreken, het zal geweest zijn naar aanleiding van diens viering te Poperinge in 1913 en de man van het Westvlaamsch Idioticon was geen vreemdeling voor mij, want soms kwam David De Bo bij ons werken en David was verre familie van hem. Beveren lag niet buiten de streek. Als de wind in het zuidwesten zat konden wij het te Beveren horen luiden en er bestond zelfs een zegswijze bij ons: ‘Het klopt in Beveren, haast u maar!’ De oude kerk stond aan de Leie op een verhevenheid van de grond en op het hof dat errond lag groeide de

Biekorf. Jaargang 69

142 gerwe, waarover De Bo sprak in het tederste gedicht dat hij geschreven heeft voor zijn zuster toen zij op het kerkhof lag.

Dan werd het winter en ik tekende landkaarten of vogels, met de kleurpotloden en krijtjes gekregen op Sint-Niklaasdag. Grootvader keek over mijn schouder en er bestonden drie vogels, zei hij, met pluimen zo levendig als mijn kleuren waren.

Bloedvinken, wielewaals en ijspauwtjes. Maar de bloedvinken waren uit de streek verdwenen sedert zij in de jaren tachtig door een hagelvlaag uitgeroeid werden; de wielewaal kwam alleen rond Sint-Jansdag om krieken en kersen te stelen en je kon hem horen roepen, telkens een beet je anders, maar meer dan een schemering van hem opvangen kon je niet door het gewemel van blaren en vruchten.

Voor de ijspauwtjes moest het vriezen en sneeuwen. Anders bleven zij onder de kopwilgen en elstronken langs de Moerdijk, maar in het putje van de winter zochten zij naar een wak, naar een lomme in de beek, waar zij nog wat watergedierte konden vangen. Ze waren te schoon om in ons land vogel te zijn. De kraaien pasten ons beter en een winterkoninkje dat op de houtmijt zat en onverwacht begon te zingen alsof het niet wist wat het deed.

Grootvader zei: - Het is er zeker van dat het lente zal worden.

ANDRÉ DEMEDTS.

Het een-ure sermoen Wanneer men te Brugge de Sint-Salvatorskerk binnenloopt langs de ‘Nood Gods’, zoals de Bruggelingen de ingang naast het oude beeld van de gegeselde Kristus noemen, dan vindt men rechts tegen de muur, rustend op twee smeedijzeren consooltjes, een oud metalen, groen geschilderd offerblokje, afgezet met een donkerrode rand en middenin versierd met een kruisje van dezelfde kleur. De witte letters duiden de bestemming aan van de verwachte offerpenningen: ‘Caritate voor d'Heilige Familie of Een Ure Sermoen’. vòòr de eerste oorlog weerklonk, elke zondag na de middag, vanuit de Sint-Salvatorstoren, een bescheiden uitnodiging tot het bijwonen van het een-ure-sermoen. De opkomst was niet zo talrijk: alleen enkele ouden van dagen en behoeftigen die dan met de ingezamelde gelden begiftigd werden.

G. van Nieuwenhuyse

Biekorf. Jaargang 69

143

In de oude Eeckhoutabdij te Brugge Hagiologische en archeologische rondgang(*) De studie van de heiligenverering interesseert niet enkel de geschiedenis van de vroomheid, of de kunstgeschiedenis; zij heeft ook haar nut voor het vastleggen van de Chronologie(1) of voor het opsporen van verdoolde handschriften. Doch om tot nuttige besluiten te komen, zou zij moeten steunen op talrijke en zeer nauwkeurige opzoekingen van plaatselijke aard(2). Het voorbereiden van een notitie over de Eeckhoutabdij voor een nog te verschijnen aflevering van het ‘Monasticon belge’ was de aanleiding tot een dergelijke studie over de heiligenverering in dat Brugs klooster.

Ons opzet is niet het onderwerp volledig te behandelen, doch slechts een overzicht te geven. Bij vele artikels van die hagiografische kataloog hadden wij nog kunnen uitweiden, maar deze schets heeft reeds onverwachte proporties aangenomen.

Trouwens, een nogal uitgebreide bibliografie laat de vorsers toe enkele punten van onze Studie verder te behandelen.

Inleiding: het ontstaan van de abdij De abdij is ontstaan uit een groepje godvruchtige lieden - pauperes Christi, om hun de naam te laten die zijzelf gekozen

(*) Wij gebruiken de volgende afkortingen: A.G.S.B. = Archief van het Groot Seminarie Brugge.

Beaucourt, Description = P. Beaucourt de Noortvelde, Description historique de l'église collégiale et paroissiale de Notre Dame à Bruges (Brugge 1773).

Emul. = Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis ‘Société d'Emulation’ te Brugge.

Weale, Notice = W.H. James Weale, Notice sur la fondation de l'abbaye de l'Eeckhout et sur les abbés qui l'ont gouvernée, in La Flandre. Revue des monuments d'histoire et d'antiquités, III, blz. 274-298 (Brugge 1869-1870).

Weale, Obituaire = W.H. James Weale, Obituaire de l'abbaye de l'Eeckhout, in La Flandre, III, blz. 299-382 (Brugge 1869-1870).

Sanderus, Flandria illustrata: verwijst steeds naar de eerste uitgave, dl. II (Keulen 1641).

(1) Zie de kostbare ‘Nederlandse heiligenkalender’, volgens de tien bisdommen Atrecht, Doornik, Kamerijk, Keulen, Luik, Munster, Reims, Terwaan, Trier en Utrecht gerangschikt, bij E.I. Strubbe en L. Voet, De chronologie van de middeleeuwen en de moderne tijden in de Nederlanden (Antwerpen-Amsterdam 1956), blz. 155-197.

(2) In een paar artikels heeft de senior van de Bollandisten, P.M. Coens hiervan voortreffelijke voorbeelden gegeven: Les saints particulièrement honorés à l'abbaye de Saint-Trond, in Analecta Bollandiana, 72, 1953, blz. 85-133; 73, 1954, blz. 140-192, en Les saints vénérés à Huy, in Analecta Bollandiana, 76, 1957, blz. 316-335.

Biekorf. Jaargang 69

144 hadden, - mannen, wellicht ook vrouwen, die op een bebost eiland van de Reie samengekomen waren, rond de Sint-Bartholomeuskapel en het graf van de kluizenaar Everelmus († 1060)(3). Dergelijke groeperingen pleegden zeer arm te leven, zonder luister, zonder rumoer, derhalve ook zonder geschiedenis.

Van deze pauperes Christi van de Eeckhout is er eerst sprake in 1130, waarschijnlijk bij de heropbouw en de wijding van hun kerkje. Zij telden dan enkele fratres onder de leiding van een prior, en enkele sorores, zogenoemde conversae.

Rond 1147 treden zij tot de Congregatie van Arrouaise toe(4), en krijgen een abt, waarschijnlijk uit Saint-Nicolas-des-Près te Doornik(5).

In het begin van de XIle eeuw waren de fratres van den Eeckhout (later ‘reguliere kanunniken’ genoemd) in het bezit van de kerk (altare) van Moeskroen, wellicht een gift van bisschop Lambertus (1115-1123), grote weldoener van de reguliere kanunniken in de bisdommen Noyon en Doornik.

In 1149 stonden de kanunniken van de Eeckhout hun verafgelegen kerk van Moeskroen af aan de monniken van de Sint-Maartensabdij te Doornik, en kregen ervoor in ruil de kleine cella van Sint-Trudo te Odegem, op de huidige gemeente Assebroek(6). Zij zonden aldaar hun conversae, om een afzonderlijke kommuniteit te vormen, doch onder het toezicht van de Brugse abt. Eerst in 1248 gaan de kanunniken van de Eeckhout en de monialen van Sint-Trudo uiteen om hun eigen weg te volgen.

Voortaan zou de abdis, voor de bediening van haar zusters, eigen ‘broeders’ tot de professie aanvaarden(7).

In 1518 zullen de kanunniken voor enkele jaren tot de Congregatie van Windesheim toetreden. Na de stichting van het bisdom Brugge (1559) hangen zij uitsluitend af, van de bisschoppen van deze stad.

De reguliere kanunniken van de Eeckhout hebben wel een kronijk opgesteld doch deze is, buiten één enkel fragment, spoorloos verdwenen. Eerst in 1641 publiceerde de geleerde

(3) N. Huyghebaert, Het grafschrift van de kluizenaar Everelmus en het ontstaan van de Sint-Bartholomeusabdij te Brugge, in Sacris erudiri, 12, 1961, blz. 558-563; zie Biekorf, 62, 1961, blz. 379.

(4) In afwachting van de publikatie van L. Milis' thesis over de Congregatie van Arrouaise, raadplege men de zeer verdienstelijke bladzijden van St. Axters, Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden, I (Antwerpen 1950), blz. 242-251.

(5) Fundatio monasterii S. Nicolai de Pratis Tornacensis, in M.G.H., SS., XV, blz. 1115.

(6) A. d'Herbomez, Chartes de l'abbaye de Saint-Martin de Tournai, I (Brussel 1898), blz. 73, nr 68; blz. 74 nr 69 en blz. 100 nr 97.

(7) Zie b.v. Weale, Obituaire, blz. 356: dompnus Andreas Cromvliet, canonicus Sancti Trudonis prope Brugas (obiit 29 november 1550).

Biekorf. Jaargang 69

145

De Eeckhoutabdij omstreeks 1790, naar een tekening van J. Beerblock (Guill. Michiels, Iconoggrafie II nr. 683)

Biekorf. Jaargang 69

146 Ieperse scholaster, Antoon Sanderus, een Initium et incrementum insignis abbatiae Brugensis S. Bartholomeo apostolo sacrae, de Eeckhoutte vulgo nuncupatae, dat ten grondslag ligt van alles wat tot nog toe over dit Brugs klooster werd geschreven(8).

Van de Eeckhoutabdij blijft zeer weinig over. Haar prachtige kerk met de sierlijke barokke toren werd in 1800 met de grond gelijk gemaakt. Wij kunnen er ons nog een gedachte van maken, dank zij het rijke iconografisch materiaal dat ons ervan bewaard is gebleven. Het werd onlangs door G. Michiels beschreven in zijn kostbare ‘Ikonografie der stad Brugge’, dl. II (Brugge 1966), nrs 680-686(9).

I. De kalender van de Eeckhoutabdij Om de bevoorrechte heiligen van de Eeckhoutabdij te kennen en de oorsprong van hun verering aldaar te helpen opsporen, zijn jammer genoeg geen liturgische boeken van de voormalige abdij meer voorhanden(1). Enkel twee laattijdige kalenders kunnen nog geraadpleegd worden. De éne, uit de XIVe eeuw, werd samen met het XIIe eeuws martyrologium en het obituarium dezer abdij ingebonden (Groot Seminarie, hs. 145/123, fo 1-6 vo); de andere is deze van het obituarium zelf.

De XIVe eeuwse kalender is, gelukkig genoeg, een liturgische kalender, daar hij nauwkeurige aanduidingen geeft betreffende de diensten van de kanunniken. Hij is verscheidene eeuwen in bruik gebleven en vertoont aanvullingen, die slechts een bevoegd paleograaaf behoorlijk zou kunnen dateren. De gebruikte inkt is overal zwart; er zijn maar twee

(8) N. Huyghebaert, De oudste abtenlijst van de Eeckhoutabdij te Brugge, in Sacris erudiri, 18, 1968, blz. ooo. - De bladzijden 577-578 van Ad. Duclos' Bruges, histoire et souvenirs (Brugge 1910), ofschoon vrucht van lange en moeizame opzoekingen, geven een totaal verkeerde voorstelling van de aanvang van deze Brugse kommuniteit; in onze notitie over de Eeckhout voor de Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques, XIV (Parijs 1960), kol.

1456-1459, lieten wij ons eveneens door deze geleerde misleiden.

(9) Men voege er nog aan toe: A. Janssens de Bisthoven, De schilder Jan Garemijn (1712-1799), in Drie Vlaamse meesters van de XVIIIe eeuw: J. Garemijn, H. Pulincs, P. Pepers (Brugge 1956), blz. 26 nr 18; en de kataloog van de tentoonstelling Bloem en tuin in de Vlaamse kunst (Gent 1960), nr 198.

(1) In de boekenveiling de Moor (Brugge, 24 juli 1872) werden twee handschriften van de Eeckhoutabdij te koop gesteld, die voor onze studie zeer nuttig waren geweest: 1o een Planarium met Calendarium ab anno 1635 fundationis hujus novae domus, register in folio-velijn; - 2o Officia propria sanctorum opere Augustini de Stappens, can. reg.

Eeckhouttani, anno 1686, in-24o van 322 folios. Deze handschriften zijn onvindbaar.

Biekorf. Jaargang 69

147 uitzonderingen: het feest van O.L Vrouw ter Snee en dit van de hlg. Claudius, die in rood voorkomen, doch door twee verschillende handen en met twee verschillende inkten bijgevoegd.

Liturgische aantekeningen komen ook in de rand van het obituarium voor; maar deze aantekeningen blijken niet volledig te zijn. Dit obituarium werd in 1553 samengesteld, maar gaat terug op een dokument uit 1284.

Er kan geen sprake van zijn de kalender hier volledig over te schrijven en te ontleden; wij beperken ons tot enkele merkwaardige feesten, waarover de bronnen zekere gegevens verstrekken. De volgorde is deze van de kalender.

St. Antonius (17 januari). - Op 9 februari 1438 had Antonius Bootsaert, reguliere kanunnik van de Eeckhout, van zekere Jan Metvoet en diens echtgenote Margareta een jaarlijkse rente gekregen van twee solidi groot, pro festo sancti Antonii confessoris(2). Rond dezelfde tijd werd in de XIVe eeuwse kalender de vermelding duplex naast de aankondiging van het feest van St. Antonius bijgevoegd. Antoon Bootsaert's abt, die ook Antoon heette (Antoon de Mil, 1427-1438), stichtte een pitancie van 23 solidi op St. Antonius' feest, wellicht met de hulp van sommige kloosterlingen zoals Antoon Bootsaert(3).

St. Vincentius (22 januari). - Stephanus van OrlÊans, bisschop van Doornik (1192-1203), die zelf reguliere kanunnik was geweest en abt van Sainte-Geneviève te Parijs, was een der grootste weldoeners van de Sint-Bartholomeusabdij. Immers, in 1193 had hij aan zijn arme medebroeders van Brugge het altare van Meetkerke geschonken, dat sedertdien door een kanunnik van de Eeckhout werd bediend(4).

Elders heb ik verteld hoe bisschop Stephanus de beroemde Sint-Vincentiuskapel te Doornik liet bouwen en hoe hij, zeer waarschijnlijk, de verering tot de Spaanse diaken in zijn Vlaamse bisdom bevorderde(5). Een nieuw bewijs hiervan vind ik in het feit dat de kanunnikken van de Eeckhout het feest van St. Vincentius met oktaaf vierden, wat elders zelden het geval was. Voor de milde bisschop van Doornik konden zij ook niet veel minder doen.

St. Claudius (6 juni). - De vermelding in de XIVe eeuwse kalender, van de heilige Claudius, abt van Saint-Oyend, in de Jura, is een zonderling beval. Deze naam werd met rode

(2) (3) (4) (5)

A.G.S.B., fonds Eeckhout, E. IX. 49.

Weale, Obituaire, blz. 337.

Weale, Obituaire, blz. 340; de oorkonde van bisschop Stephanus is nog onuitgegeven.

N. Huyghebaert, Het appoort van Sint Vincentius te Beselare, 1222 in Biekorf, 69, 1968, blz. 29-35.

Biekorf. Jaargang 69

148 inkt geschreven door een latere hand (XVe eeuw?), in betrekkelijk grote letters. Deze aantekening is echter half uitgewist, en naast de naam komen geen liturgische aanduidingen, zoals commemoratio, of 3 lect. of iets dergelijks. In de Vlaamse kalenders is de vermelding van St. Claudius een zeldzaamheid. Men kan nochtans niet zeggen dat de heilige alhier onbekend was: de gelukzalige Jan van Gent verliet zijn vaderland om als kluizenaar dicht bij de graf van ‘Monseigneur saint Claude’ te gaan leven en sterven († 29 september 1439). De vrome kluizenaar was zeer toegewijd aan het Huis Valois en had de geboorte van Lodewijk XI voorspeld(6). Zou de inschrijving van de hemelse beschermer van de Franse koningen niet te wijten zijn aan de vriendelijke betrekkingen van abt Lubertus met de hertog van Berry, of een herinnering van zijn reis naar de Saint-Baume in Zuid-Frankrijk(7)?

De Translatie van St. Bartholomeus (13 juni). - De Eeckhout vierde twee translaties van St. Bartholomeus: de eerste, de legendarische translatie van het lichaam van de apostel van Indië naar de eilanden Lipari, op 13 juni; en de tweede, zijn translatie uit die eilanden naar Rome onder keizer Otto II, of meer waarschijnlijk onder Otto III(8). Enkel de eerste wordt in de XIVe eeuwe kalender vermeld; nochtans werden ze beide in het XIIe eeuwse martyrologium genoteerd: de translatio secunda op 25 oktober door een haast gelijktijdige hand, de translatio prima, op 13 juni, door een hand uit de XIIIe eeuw. Daarbij weten wij dat abt Cornelius Zeghers een reeks pitancies had gesticht: een op de eerste zondag van de Advent, een op de eerste translatie van St. Bartholomeus, een derde op de translatie van St. Augustinus (11 oktober) en een Vierde op de tweede translatie van St. Bartholomeus(9).

St. Jan de Dooper (24 juni). - De geboorte van St. Jan de Doper werd duplex gevierd en met oktaaf. De rijke en vrijgevige Antoon Bootsaert (1451-1458) bepaalde dat de donderdag in de oktaaf van het Heilig Sacrament zou gecelebreerd worden sicut in Natiuitate sancti Johannis Baptiste en stichtte daarvoor een pitancie van 36 solidi(10).

O.L Vrouw Visitatie (2 juli). - Visitatio beate Marie Virginis, IX lect., duplex, werd, in de XVe eeuw, in de kalender bijgevoegd. Op 2 juli zou men voortaan de hoogmis van O.L.

(6) Biographie nationale, X, kol. 1888-1889; Vies des Saints et desbienheureux par les Bénédictins de Paris, IX, blz. 619-621.

(7) Weale, Notice, blz. 283.

(8) E. Mâle, Rome et ses vieilles églises (Parijs 1942), blz. 132-153.

(9) Weale, Obituaire, blz. 300-301.

(10) Weale, Obituaire, blz. 300.

Biekorf. Jaargang 69

149 Vrouw Visitatie zo plechtig zingen als de andere Mariafeesten. Dit krachtens een fundatie van Marc Mil, blijkbaar een verwante van abt Antoon de Mil, van Aalst (1427-1438)(11). Men denke niet dat O.L Vrouw Visitatie ten Eeckhoute minder geliefd was dan ‘de andere Mariafeesten’. Dit feest is van latere oorsprong; eerst plaatselijk vooral bij de minderbroeders gevierd, werd het slechts na het concilie van Basel veralgemeend (1441)(12).

De relikwieën van de Eeckhout. (7 juli). - Naar algemeen kerkelijk gebruik vierden de kanunniken van de Eeckhout het feest van al de heiligen waarvan zij de relikwieën bezaten: sollempnitas reliquiarum nostrarum, duplex, noteert de kalender op 7 juli, want dit feest komt bijna altijd in juli; in de Eeckhout op de zevende. Welke relikwieën werden in de Eeckhout bewaard? Naast deze van St. Bartholomeus en van St. Augustinus, ook nog die van St. Monica, moeder van St. Augustinus(13), en waarschijnlijk nog heel wat andere. Men kent het zogezegde Heilig Bloed van de Eeckhout, dat abt Lubertus Hauscilt (1394-1417) van zijn grote vriend, de hertog Jan van Berry had gekregen, samen met een deel van het kleed (de tunica) van Onze Heer, en waarschijnlijk nog een heilige Doorn van de kroon des Zaligmakers. Al die relikwieën plaatste abt Jozef Beerblock op 25 augustus 1695 in een nieuwe zilveren relikwiehouder, heden nog te Gistel bewaard(14). Op 3 februari 1633 had abt Nikolaas van Troostenberghe relikwieën gekregen van de heilige Martelaren van Trier(15) en op 8 mei 1645 een stuk gebeente van de H. Godelieve(16). Waarschijnlijk heeft eens de custos van de Sint-Bartholomeuskerk de lijst moeten opmaken van al zijn relikwieën, waaraan men destijds meer waarde hechtte dan nu. Dit dokument is tot nu toe niet teruggevonden.

Divisio Apostolorum (15 juli). - Het feest van de Verspreiding der Apostelen, van Duitse afkomst(17), werd zeer vlug

(11) Weale, Obituaire, blz. 329; over Marcus Mil, elegantissimus amicus noster, zie Weale, Obituaire, blz. 330.

(12) B. Capelle, La liturgie mariale en Occident, in H. du Manoir, Maria, Etudes sur la Sainte Vierge, I (Parijs 1949), blz. 230-231.

(13) Abt Nikolaas Plante, schonk, op 29 juni 1462, aan het Hôpital Comtesse te Rijsel, een relikwie de scapula sanctae Monicae, zie J. Demay, Sceaux de la Flandre, II, nr 6886.

(14) M. English, Passiedevotie in West-Vlaanderen (Celoofsonderricht, 1938, nrs 4 en 5), blz.

43-50.

(15) A.G.S.B., Fonds Eeckhout, E. XI. 40.

(16) C. Callewaert, Les reliques de Ste Godelieve, in Emul., 68, 1908, blz. 406.

(17) C. Erdmann en D. von Gladiss, Gottschalk von Aachen im Dienste Heinrichs IV, in Deutsches Archiv, 3, 1939, blz. 115-174; J. Leclercq, Sermon sur la Divisio Apostolorum attribuable à Gottschalk de Limbourg, in Sacris erudiri, 7, 1955, blz. 219-228.

Biekorf. Jaargang 69

150 in Vlaanderen en in Noord-Frankrijk aangenomen(18). Het is in de XIVe eeuwse kalender van de Eeckhout voorhanden; in het begin der XVIe eeuw voegde er een tweede hand bij: IX lect. Deze promotie zal men in betrekking moeten brengen met de bouw van de XII Apostelenkapel door abt Filips van der Beerst (1477-1504)(19).

St. Margareta* (20 juli). - Met weet hoe populair deze heilige was in het middeleeuwse Brugge, zoals trouwens overal in heel West-Europa. Met St. Katarina en St. Barbara was zij een der Drie Sanctinnen, patronessen van de welgekende Brugse rederijkerskamer. De Drie Sanctinnen hadden hun kapel in de O.L. Vrouwkerk(20). Toch werd St. Margareta betrekkelijk laat in onze kalender opgetekend(21): in de XVe eeuw verkreeg Joost van Gistel(22) en zijn echtgenote Barbara dat het feest van St. Margareta met dezelfde plechtigheid zou gevierd worden als O.L. Vrouw Geboorte (8 september); 's anderendaags moest een mis pro defunctis door de cantor gelezen worden; om in de onkosten te voorzien, hadden de echtgenoten van Gistel een inkomen gefundeerd van zes ponden parisis; het overblijvende van de som zou voor een pitancie mĂ–gen gebruikt worden(23).

O.L. Vrouw ter Snee (5 augustus). - O.L. Vrouw ter Snee, in feite het feest van de wijding van Santa Maria Maggiore te Rome(24), was een der voornaamste feesten van de O.L. Vrouwkerk; daar bestond, sedert 1471, een kleine kapel onder deze benaming, zetel van een bloeiende broederschap.(25) Geen wonder dus dat het feest ook ten Eeckhoutte

(18) V. Leroquais, Les sacramentaires et les missels manuscrits des bibliothèques publiques de France, I, blz. 166 (Corbie, XIIe eeuw), 223 (Kamerijk, XIIe eeuw), 227 (Reims, XIIe eeuw), 230 (Laon XIIe eeuw), 268 (Cysoing, XIIe eeuw), 274 (Arras, XIIe eeuw); II blz. 13 (Sint-Niklaas, Veurne, XIIIe eeuw), 135 (Mont-Saint-Eloi, XIIIe eeuw), 148 (Dowaai, XIIIe eeuw), 227 (Brugge, Sint-Donaas, 1e deel XIVe eeuw).

(19) Zie verder, par. II. * Zie de correctie op blz. 366 (20) A. Sanderus, Flandia illustrata, II, blz. 228: Beaucourt, Description, blz. 118; Ed. Schelstraete, De kapellen van Overtvelt en der Drie Sanctinnen, in Kunst-Kroniek, 3, 1910-1911, blz.

49-53; A. Duclos, Bruges, blz. 425.

(21) Een hand uit de XlVe (?) eeuw heeft in het martyrologium van de Eeckhout Apud Antiochiam, passio Ste Margaretae virginis bijgevoegd (op 20 juli); in de XIVe eeuwse kalender behoort de vermelding van St. Margareta tot de eerste laag, maar een latere hand heeft er naast IX lec, duplex geschreven.

(22) Wellicht de gekende reiziger Joos van Gistel (1446-1525); zou hij geen verwant geweest zijn van Nikolaas van Gistel, kanunnik van de Eeckhout (Weale, Obituaire, blz. 312)?

(23) Weale, Obituaire, blz. 320; A.G.S.B., hs. S. 64, blz. 228.

(24) B. Capelle, La liturgie mariale en Occident, blz. 231.

(25) A. Sanderus, Flandria illustrata, II, blz. 228; Beaucourt, Description, blz. 107-108; M. English in La Patrie, nr 8 van augustus 1935.

Biekorf. Jaargang 69

151

Kerk en toren van de Eeckhout omstreeks 1800, naar een akwarel van M. Gheysen.

(Guill. Michiels, Iconografie II nr. 686) De twee Eeckhoutillustraties: Copyright A.C.L. Brussel. - ClichĂŠs eigendom G. Michiels.

Biekorf. Jaargang 69

152 plechtig werd gevierd. Festivitas beate Marie de nive, duplex staat er, met rode inkt, in de XIVe eeuwse kalender bijgevoegd op rasuur. Waar werd het feest het eerst ingevoerd: in de parochiekerk of ten Eeckhoutte? Op deze vraag zal waarschijnlijk nooit een antwoord komen.

S. Augustinus (24 augustus). - De kanunniken van de Eeckhout volgden de regel van St. Augustinus en bijgevolg erkenden ze deze heilige bisschop als de stichter van hun orde: canon vitae canonicae! Het feest van Augustinus was bij hen dan ook duplex et magnum principale en bedroeg een oktaaf. Op 28 augustus moest de mis gezongen worden voor de overledene ouders van abt Nikolaas van Troostenberghe: sacrum de sancto Augustino; en op 4 september, dag van de oktaaf, een mis voor Katerina Allaert, moeder van kanunnik Augustinus Blomme(26).

Bezat de Eeckhout relikwieën van St. Augustinus? Vòòr de geuzenstorm zijn die er zeker geweest, want, op 29 juni 1440, had abt Cornelius Zeghers er een deel van gegeven aan de zusters van de Hôpital Comtesse te Rijsel(27).

St. Bartholomeus (28 augustus). - Deze apostel was natuurlijk het voorwerp van een bizondere devotie in de abdij die zijn naam droeg. Niet enkel was hem de abbatiale kerk toegewijd, maar een afzonderlijke kapel werd nog, rond 1500, te zijner ere gebouwd (zie verder). Zijn feest, duplex et magnum principale zegt de XIVe eeuwse kalender, werd met oktaaf gevierd. Daarbij kenden onze kanunniken nog twee translaties van de relikwieën (zie boven).

In de geuzenstorm zijn zeer waarschijnlijk relikwieën van de Apostel verloren gegaan. In de XVIIe eeuw kon abt Jozef Beerblock (1671-1702) er zich nieuwe aanschaffen en hij liet een rijve maken om ze in de processies te kunnen ronddragen(28).

Een deel van die relikwieën worden heden te Vinkt en te Moeskroen bewaard(29).

O.L. Vrouw Geboorte (8 september). - Dit feest moet hier zeer plechtig gevierd geweest zijn, want, toen Joos van Gistel en diens vrouw Barbara het St. Margaretafeest wensten te solemniseren, eisten zij dat hun geliefde heilige van dezelfde voorrang zou genieten als het feest van O.L. Vrouw geboorte: dus duplex met oktaaf!

(26) Weale, Obituaire, blz. 337-338.

(27) J. Demay, Sceaux de la Flandre, II, nr 6885.

(28) Brugse Kronijk van J. Inbona, Stadsbibliotheek Kortrijk, hs. 175, blz. 437. - Over de relikwieën van St. Bartholomeus in de Eeckhoutabdij valt nog veel te zeggen. Daar ons dossier nog niet volledig is, denken wij hierop later terug te komen.

(29) C.C. Selosse, Mouscron. Visite à l'église Saint-Bathélemy, in Handel, van de Kon. Oudheidkundige en Histor. Kring van Kortrijk, n.r. 35, 1965, blz. 224-228.

Biekorf. Jaargang 69

153 Op Kerstdag 1450 legde abt Cornelius Zeghers (1438-1451) - een prelaat van wie wij zeer weinig weten, tenzij dat hij geleerd was, hij was namelijk doctor in de beide rechten(30), en zeer vroom, - zijn kommuniteit verschillende geestelijke oefeningen op; onder andere dat op alle Mariafeesten de kloosterlingen, na het dankgebed in de refter, het gebed Beata viscera Marie Virginis(31) zouden lezen; verder ook op alle dagen vanaf Kerstdag tot aan Drie Koningen(32). Het was ook onder zijn abbatiaat dat, op de vigilie van Allerheiligen 1444, de heren van de Eeckhout de gewoonte aannamen dagelijks het Angelus te lezen bij het luiden van de klokken. Te dier gelegenheid stichtten abt Cornelius en zijn broeder Franciscus, die de kommuniteit zeer genegen was, acht en veertig solidi voor vier pitancies. Abt Cornelius bezette nog een pitancie van veertig solidi op zijn sterfdag, met inbegrip van drie pinten wijn en zes broden die naar de armen zouden moeten gaan(33).

St. Nikolaas van Tolentino (10 september) verschijnt niet op de bewaarde kalenders.

Toch schijnt hij de patroon te zijn geweest van abt Nikolaas van Troostenberghe (1623-1654), want op die dag moest de mis van St. Nikolaas gelezen worden met commemoratie van de afgestorven bloedverwanten van de abt (fiat sacrum de sancto Nicolao Tolentino)(34). Nikolaas de Tolentino werd in 1447 door paus Eugeen IV heilig verklaard. De eremieten van St. Augustinus, tot welke orde hij eens behoord had, zorgden voor een snelle verspreiding van zijn verering(35); nog in de loop van de XVe eeuw stichtten de Brugse augustijnen een bloeiende broederschap van St. Nikolaas van Tolentino (Tolentijn)(36).

St. Trudo (1 oktober). - In het XIIe eeuwse martyrologium komt Trudo op zijn eigen plaats, namelijk op 23 november; in de XIVe eeuwse kalender vindt men hem samen vermeld met de heiligen Remigius, Vedastus, Germanus en Bavo(37), zoals in vele noord-franse kalenders. AI deze heiligen, plus

(30) Weale, Obituaire, blz. 306.

(31) Iedereen kent de beroemde antifoon, die zo begint (B. Capelle, La liturgie mariale en Occident, blz. 220); ik heb geen gebed op deze antifoon gebouwd, kunnen vinden.

(32) Weale, Obituaire, blz. 301.

(33) Weale, Obituaire, blz. 306-307.

(34) Weale, Obituaire, blz. 339.

(35) A. Viaene, Sint Niklaas van Tolentijn, in Biekorf, 47, 1946, blz 210-213.

(36) A. Keelhoff, Histoire de l'ancien couvent des ermites de St Augustin Ă Bruges (Brugge 1869), blz. 112-118.

(37) E.I. Strubbe, De chronologie van de middeleeuwen, blz. 188-189. Later werd nog, in de XIVe eeuwse kalender, de hlg. Wasnulfus, uit het proprium van Kamerijk, bijgevoegd, waarschijnlijk onder invloed van de liturgie van Arrouaise.

Biekorf. Jaargang 69

154 de martelaar Piatus, moeten zich met een simpele commemoratio tevreden stellen.

De kalender van 1553 gewaagt van geen enkel van deze zes heiligen. De heren van de Eeckhout hadden blijkbaar nog geen grote attentie voor de apostel van Haspengouw. Maar toen, onder abt Nikolaas van Troostenberghe, Antoon Sanderus in deel II van zijn Flandria illustrata, het Initium et incrementum van de ‘vermaarde Brugse abdij’ moest behandelen, duidde hij St. Trudo aan als de stichter van de Eeckhout: de heilige zou in het Brugse grote eigendommen hebben gehad wat hem mogelijk maakte in 650 een abdij te stichten voor tachtig monniken, voorlopers van de reguliere kanunniken. De eer van deze verrassende ontdekking schijnt aan de geleerde Vredius toe te komen(38). In november 1650 werd dan ook het millenarium gevierd van de stichting van de Eeckhoutabdij door St. Trudo. De tussenkomst van deze heilige in de vorming van het Brugse klooster werd als het ware officieel erkend.

De reguliere kanunnik Cornelius Bartholomaei (Meeus?) liet een geestdriftige beschrijving van deze feesten na in zijn Mantissa ad Pondus Sanctuarii (Brugge 1654).

De plotselinge devotie van onze kanunniken voor een gisteren ongeachte heilige was allesbehalve onbaatzuchtig. In 1624 hadden de cisterciënzers van de Duinen zich te Brugge komen vestigen. Ongetwijfeld was hun abdij groter, rijker en meer bekend dan het nogal bescheiden klooster aan de Eeckhout. In de processies en de kerkelijke plechtigheden die het dagelijks leven van onze voorouders ritmeerden, eisten de witte monniken dan ook de voorrang op de armzalige reguliere kanunniken, ofschoon iedereen toch weet dat een kanunnik, zelfs ‘regulier’, veel meer is dan een simpele monnik! Maar de rumoerige cisterciënser Jan Caramuel y

(38) O. Vredius, Historiae comitum Flandriae pars secunda: Flandria christiana (Brugge 1650), blz. 161, beweert de volgende zin in het archief van de abdij te hebben gevonden: ‘Circa annum Domini 650, idem S. Trudo juxta Brugas Flandorum, ubi plura habebat bona, celebre fundavit monasterium 80 religiosorum’. Deze passus wordt uit de gekende brief van Rudolf, abt van Sint-Trudo (bisdom Luik) aan Walram, hertog van Limburg (rond 1130) overgenomen; Miraeus had deze tekst bekend gemaakt (Annales Belgii, ad annum 689). De abt van Sint-Truiden heeft wel, in de XIIe eeuw, het Brugse kloostertje van Odegem willen opeisen; daarmee is nog niet bewezen dat St. Trudo in het Brugse eigendommen bezat en aldaar een klooster zou gesticht hebben. Willen wij dit nu veronderstellen, dan zou hij het klooster van Sint-Trudo te Odegem hebben gesticht, niet dat van de Eeckhout... Maar ja, de kanunniken van de Eeckhout, omdat zij, door aankoop, iets meer dan een eeuw, in 't bezit waren geweest van de cella van Odegem, dachten dat zij vandaar afkomstig waren: zij hadden hun eigenlijke afkomst al lang vergeten. - Voor het jubeljaar 1650, had Vredius de nieuwe Sint-Trudo-legende in humanistische verzen ingekleed, zie Beaucourt, Description, blz. 297-298.

Biekorf. Jaargang 69

155 Lobkowicz probeerde het tegenovergestelde aan te tonen. En wat zou de ‘geniale’ Caramuel al niet hebben kunnen bewijzen(39)! Toch had Cornelius Bartholomaei naar de pen gegrepen om zijn argumenten te weerleggen: zo ontstond zijn goedgekende Pondus Sanctuarii.

Deze pennetwist had overigens een juridische achtergrond: de ongegronde pretenties van de cisterciënzers waren voor de Raad van Vlaanderen gebracht geweest en een uitspraak van 16 april 1630 had ‘de abt van Brugge’ (abbas Brugensis) - zo mochten de opvolgers van Lubertus Hauscilt heten ! - in 't gelijk gesteld(40). Dank zij de Westvlaamse humanisten was de merowingische stichter van Sarcinium in Haspengouw de onverwachte redder geworden van het bedreigd eergevoel van de Brugse reguliere kanunniken. Zo vatte St. Trudo voet in de Eeckhoutabdij en bleef hij de officiële stichter van dit klooster tot aan de afschaffing.

(Wordt voortgezet) N.N. Huyghebaert O.S.B

Oude graanmaten In het ‘Oude ontfanckbouck ende rentebouck van Staden ende Rosebeke’, een quarto-register gedateerd 1584 (Stadsarchief Brugge, fonds van Caloen, reg. nr. 33) ontmoeten we het volgende lijstje van graanmaten dat mogelijk kan nuttig zijn voor de vergelijkende studie van onze lokale graanmaten.

‘Acht roeselaersche baensten havre maeken een hoedt.

Twee curtische (sic) havotten maecken eenen roeselaerschen baenst.

Vijf vierspint roeselaermate maecken eenen roeselaerschen baenst. Ende een brugsche mate havere es ooc eenen roeselaerschen baenst.

Een last es alomme even groot maeckende 24. rasieren.

Een hoet es t'Ypre 8. rasieren, daer gaen 16. zacken in een last ende in elcken zac gaen drie maten.

Zesse Ypersche mudden maecken een yckynck. Men levert te Dunkercke uut den yckynck 57. rasieren van Ypre, te Nieupoort 50. oft 51. rasieren, t'Oostende 51. of 52, te Brugge 61.

T'Ypre 13 francaert coornemaete maecken een rasiere evenmaete’.

E.N.

(39) Over Jan Caramuel y Lobkowicz (1606-1682) zie Monasticon belge. III, blz. 367.

(40) Beaucourt, Description, blz. 312.

Biekorf. Jaargang 69

156

Taalaantekeningen Vervolg van 1967, blz. 272 S SAPEREN (kl. op pee): er door komen, ontsnappen. ‘'K Hen stijf ziek ewest, maar 'k zijn were èsappeerd’. Dikkebus, 1964.

- Zie De Bo, s.v. schapeeren, uit Fr. échapper.

SAVERJETTE (adj.): flauw, tegenvallend. ‘Zuk een saverjette were wok!’.

Oostnieuwkerke, 1966.

- De Bo geeft saverlette, savernette (subst.): kaakslag; Loquela, Wetensweerdigheid, nr. 97; no 4, vraagt naar de betekenis ervan. Zie 't volgend woord.

SAVERNETTE: een rare toortel van een vrouwmens (niet in De Bo). Roeselare, 1959.

SCHAAMTE. Schaamte is nadeel. Roeselare, 1943. Als O.-L.-Heer schaamte deelde, hij is gegaan met een mande zonder gat. Passim.

SCHAAP. De schapen in de kolen kweken. Zwevezele, 1950. Ieder schaapke vindt zijn wulle. Roeselare, 1927. Er is geen schaapkien up de wereld of der is een stollegie voorn. Ibid. Wat is 't verschil tussen een schaap en een bok? Antw. Een schaap geeft wol en een bok geeft... katoen! Waasmunster, 1959.

SCHAARDE (predicaatswoord): mispast, panne, erop. ‘'t Was van gehoorzaam te zijn aan vader, als we entwat niet deden, 't was schaarde’. Bellegem, 1931.

- Kennelijk een begripsuitbreiding van De Bo, s.v. schaard.

SCHABBE, SCHABBEKE, SCHAPKE: stukje, lap: het vet in kleine schapkes leggen.

Oostnieuwkerke, 1942.

- In De Bo. SCHACHT: ploegbaas. Leke, 1917-60.

- Schicht heeft dezelfde betekenis, zie beneden. Verband met schaft (in schafttijd) is mogelijk. Herkomst van schacht (recruut) nergens te vinden, behoudens de ‘platte’ taal omtrent de sexualia (zie mned.).

SCHALMEIEN: scherminkelen. ‘Hij werd geschalmeid omdat hij niet gekozen was’.

Schorisse, 1958.

SCHEEF. Scheef gelijk nen druivelare, gelijk nen rut (?), gelijk een hekken.

Roeselare, 1931-59. Scheve Pee: kromspreukige spotnaam op de C.V.P., vgl. dommekratie = democratie.

SCHEER. In 't scheer vallen: in ruzie geraken. Ingelmunster, 1930.

- Zie De Bo, s.v. scheer = spotwoord: op scheer spreken: spotten.

SCHEET. Een schete in een netzak: een onbeduidend ding. Ichtegem, 1931.

SCHEIDEN, SCHEEN. Scheên lijk Blare van heur kalf. Koolkerke, 1936. Scheên lijk nen hond van zijnen stront. Roeselare, 1927.

- Geen van beide in De Bo. SCHELFHOF: keet, loods, hangaar. ‘Die boer heeft ook een schelfhof gezet’. Gistel, 1934.

SCHERDEN: schrijden, stappen. ‘Ge meugt nogal scherden, als je met de paster mee moet’. Zonnebeke, 1935.

- De Bo geeft ook scheerden.

Biekorf. Jaargang 69

SCHERPEN: zich weren. ‘Hoe gaat 't met je? Half en hebbelijk, 'k moete mij ghele dagen scherpen om aan mijn brood te geraken’. Gits (Druivelaar, 23.11.60).

- Niet in De Bo. Metathesis van schrepen, op 't schrepende, schrapen, schraapzuchtig?

SCHERREMIK: ondeugd (liefkozend verwijtwoord). Een scherremik van een meisgie.

Roeselare, 1928. - Zie De Bo.

Biekorf. Jaargang 69

157 SCHEUTEL, SCHOTEL. De vuile scheutels uitlekken: de onaangename gevolgen goedschiks kwaadschiks dragen; de bollen keren. Oostnieuwkerke, 1955.

SCHEUTE, SCHOTE. Scheute hebben op iets: begeren. Oostnieuwkerke, 1966.

SCHEUTIG: begerig naar, gereed voor, belust op. Passim, 1931.

- Staat niet in De Bo, wèl in van Dale.

SCHICHT: zie Schacht. Sint-Michiels, 1966.

SCHIKKEN: peinzen, van mening zijn dat... ‘'k Schikte 't da je ging kommen’.

Oostnieuwkerke, 1926.

SCHILLEN: schelen. 't Schilt geen karre, geen burstelsteert, geen klakke. Passim, ubique.

SCHIPPE: schop (werktuig). Zijn schippe kuisgen (kuisen): het opstappen. Werken, 1962.

- Vgl. de plate poetsen. In de krant gelezen: zijn spade afvegen. Heeft duidelijk verband met het schoonmaken van spa of schop bij 't stoppen van 't werk. De Bo geeft schippe, verwijst naar schip, 3o - en dit ontbreekt.

SCHOELIE: het halve kafje van de graankorrel. Oostnieuwkerke, 1942.

- Niet in De Bo. Is vermoedelijk een vorming zoals schaal, scheule, schulle...

SCHOEN. Iemand zijn schoên tatsen: bedienen voor de dood. Passim, 1947. Den schoe sluiten: zijn uitgaven beperken. Brugge, 1943. Raadsel: Voet lang, voet breed en niet vierkante. Torhout, 1954.

SCHOKKERJOENE: soort van gerst. ‘Schokkerjoene is een note (=vrucht, gewas) die hier nog vele gekweekt wordt’. Gistel, Sint-Kruis, 1933.

- In De Bo, s.v. schokkeljoene.

SCHOMMELEN: schoonmaken. Brugge, 1934.

SCHOLE. Van entwat schole hebben: het kennen.?, 1931. Zwarte schole houden: vuile praat vertellen; echtbreuk plegen (?). Pittem, 1963.

SCHOON. Ne schone zot: een echte zot. Passim, 1931. Schone en zere / is lof en ere (b.v. bij het bidden van de rozenkrans). Roeselare, 1900. 't Is altijd schoon were te... (b.v. Waregem), Ons Here is er geboren! Waregem, 1959. Schone kleren werken niet: 's zondags wil je niet werken. Oostrozebeke, 1944.

- Uit de voorbeelden door De Bo aangehaald zou schoon tijdens de eerste helft van de 19de eeuw in Wvl. veeleer zedelijk dan uiterlijk schoon-mooi hebben betekend.

SCHONIGHEID: wellevendheid. ‘Vraag het hem in een schonigheid’. Roeselare, 1927.

- De Bo geeft ‘met schonigheid’.

SCHONE (z. nw.): moederkoek. 'k Ben niet met die schone, 'k ben meer met 't kalf: ik verkies het groot profijt. Westrozebeke, 1963.

SCHOPOL (z. nw., spelling onzeker: schophol, schopal?): 1. verloren hoek in een gebouw. ‘'t Zijn al schopollen nevens mekaar in dat huus’. Oostnieuwkerke, 1951.

2. Ongerievige, vervallen woning. Werken, 1963.

- Zie De Bo, s.v. schopwinkel (= schophoek).

SCHOPPEN: zich uit de voeten maken, vluchten, onderduiken. ‘Onze nonkel, ne rare veugel. Hij had verkocht (nl. voor soldaat) maar j'had gedeserteerd en was geschopt!...? ...Ja, met nen boot weg uit Antwerpen naar Zuid-Amerika. W'hebben dat later geweten’. Handzame of Koolskamp, 1965.

SCHORMEN: hard en druistig lopen. Bellegem, 1931.

Biekorf. Jaargang 69

- In De Bo. Bevreemdend het voorkomen van dit woord bij A. Coolen, Kinderen van ons volk, bl. 81 en 112. Overgenomen of ook Brabants?

SCHOUDER. Een zonder schoรปren: een haring. Uit de soldatentaal, loopgrachten 1914-18.

Biekorf. Jaargang 69

158 SCHOUWEN: nagaan, bekijken. ‘M'en dat 's avonds dikkens geschouwd aan 't geluchte’.

Beveren (Roeselare), 1964.

- In De Bo. Schouw kan bijgevolg best show (modeshow) vervangen; bestaat overigens in het Ned. lijkschouwing. In verband hiermee geeft De Bo ‘de schouwheren’, nl. de wetsdokters. Samenstellingen met heer zijn hedendaags ‘in’: bouwheer, keuzeheer...

SCHRANKEN: overhands optreden in spel of oefening. Klerken, 1929.

SCHROODJE. 't Lang schroodje: lange landweg op de Kolliemolen te Oostnieuwkerke, 1931.

SCHROON, SCHRODEN: schillen. Lampernisse, Poperinge enz.

SCHUIMTJES: schuimballetjes als lekkernij. ‘Waarvoorn hen me geen schuuumtjes get van Sintniklaai?’. St.-Kruis, 1935. Op den schuim: op andermans kosten.?, 1930.

SCHURDIG: geweidig, ruw, grof. Lichtervelde, 1929.

- Vgl. De Bo s.v. schurrig, schurftde.

SCHUTTEL, SCHEUTEL. Hij is zijn schuttel ontvlogen: die kans is hem ontsnapt.

Krombeke, 1955.

SCHUW. Schuw gelijk e muus op e slijpsteen. Dikkebus, 1959.

SEPEREN (wkw., kl. op se-): uitstippelen, regelen. (Na sterfgeval) ‘'t Is moeilijk om 't allemale zo juiste te seperen’. Werken, 1961.

SEPERS (meerv. z. nw., kl. op se-): kluiten, spijkers, geld. ‘Om zulk een huis te kopen, daarvoorn moe je van sepers weten’. Klerken, 1964.

- Deze laatste twee verwant? Geen van twee in De Bo. SEUTEKA: domme, lichthoofdige vrouw (nooit over een man gezegd).

Oostnieuwkerke, 1931.

SIESTER: petroleum. Waregem, 1928.

- Verband met siezen, zie De Bo? Die dit klankkundig crescendo geeft: suizen, siezen, sissen.

SILJA, SELLA (spelling onzeker; afkorting van Silliadone?): domme vrouw.

Roeselare, 1928.

SIMPELHOOFD: het voorgetrek van een driewiel- of snakkar, het snak. Waregem, 1928.

- Niet in De Bo. SINGELEN: hard inrijgend snoeren, insnoeren. Poperinge, 1934.

SJAVOETER: deugniet, lastigaard, lawaaimaker. Beringen, 1934.

SLAAN. Een slaande vuist: een volle vuist groter b.v. Ubi? 1934.

SLAG. Hij valt deur zijn slag (duivemelkerij?): hij laat zijn werk halfweg.

Oostnieuwkerke, 1957.

SLAPEN. Ik slape op den zolder: ik weet van niets. ‘Ge moe mij geen nieuws vragen over mijn kalanten, 'k slape up de zolder’. Brugge, 1947. In den peerdestal geslapen hebben: van niets weten (als je zou moeten weten). Sint-Denijs, 1946.

- Geen van beide in De Bo. SLAVENTEN: flarden, vendels, vodden. Ooigem, 1939. In 't slavent zitten: ziek zijn. Staden, 1943.

- Zie De Bo, s.v. slavent: vod, ziekte (vgl. de slunse = de griep).

SLEEK: boordevol, ‘reize’ met de rand. ‘Doe den bakvorm sleek vul’.

Oostnieuwkerke, Lichtervelde, 1941.

Biekorf. Jaargang 69

SLEIERACHTIG: lang en dun. ‘Die geraniums staan veel te sleierachtig: ge moet ze korter houden en kloeker’. Koolkerke, 1933.

SLEINZEN: snoepen, schranzen. ‘Dien stouterik zat were te sleinzen aan de keerzen, in den bogaard’. Moerkerke, 1931.

- Niet in De Bo. SLEUTEL. Sleutel op de deure: (huis) gereed, klaar om te betrekken.

Oostnieuwkerke, 1944.

- Niet in De Bo. SLICHTEN: cichorei (vgl. krotte). Merkem, 1930.

- Niet in De Bo.

Biekorf. Jaargang 69

159 SLIESE: vuile slordige vrouw. Roeselare, 1927.

- Niet in De Bo. SLIET, BOOMSLIET: de ruimte tussen twee bomen in een dreef. Donk, 1910.

- Is beslist een merkwaardige overdracht. Bij dergelijke vondsten zou Gezelle van volksdichterlijkheid hebben gewaagd.

SLIETE (uitroep): (tot koeien) naar/in jen sliet! Donk, 1910.

- Denk aan andere uitroepen uitgaande op krachtige -e: gerre, teure, omme... Maar nergens is de richting-waarheen zo duidelijk aangegeven.

SUM. Ge moet slim zijn wilt ge vos heten! Leuven, 1959.

SLIPDRAGER, SLEPPEDRAGER: flikflooier. Ubique.

- Staat niet in De Bo. Misschien zijn dergelijke woorden (algemeen verspreid, ook in Wvl.) een aanduiding voor de Bo's keuze-beginselen: het woord staat b.v. wèl in Kramers Nouveau dictionnaire Néerl.-Fr. (2) z.j. (na 1864) met slechts zijn oorspronkelijke betekenis; in van Dale sinds 1950 (7de uitg.) staat het ook met zijn figuurlijke betekenis; telkens in de woordvorm: slippedrager.

SLOT. In 't slot vallen: effen geraken, een bevredigende oplossing vinden. Werken, 1963.

- Niet in De Bo. SLUITEN. 't Sluit gelijk keerskes-giet: helemaal niet. Ingelmunster, 1943.

- Te vergelijken met: sluiten gelijk de poorten van Tielt, gelijk een duim in een hoedje, enz.

- De fn. De Keersgieter is door misleidende spellingen (Dekeerschieter) meestal onbegrijpelijk voor de gaande man (in zover hij daarover nadenkt!).

SMAKEN. Smaakt het? Antw. Als het smaakt, dan is het bedorven. Limburg, 1957.

Smakelijk! En als 't op is stakelijk! En als 't hard is krakelijk en als 't siecht is brakelijk.

Passim, ubique.

SME (dof uitspreken; bekorting van smete?). We zijn van de sme: weg, de baan op! Roeselare, 1930.

- Aannemelijke verklaring hiervan in Biekorf, 1967, bl. 240.

SMEER: rilde, tenger. Sijsele, 1946.

SMERTEN: ziek worden, beginnen te rotten. ‘De erreweten gaan beginnen te smerten met al dat nat en vort were!’. Pittem, 1963.

- Zie De Bo, s.v. smerten.

SMETTEN (timmermansvak): werken met de smetdraad. ‘Ja, miester, het hout voor die kas is allemaol gesmet’. Leuven, 1959.

SMID. Ge moet naar den smid gaan en niet naar 't smidje: raadpleeg een specialist, niet een gewoon dokter. Torhout, 1935.

SMIJKS: voedsel. ‘'t Was daar wreed siecht van de smieks’. Oostnieuwkerke, 1920.

- In De Bo. SMIS. Hij heeft zijn tonge in de smesse gelaten: Staat sprakeloos. Torhoutse, 1944. 't Is precies nen aap in een smesse: een lelijkaard niet passend bij zijn omgeving.

Izegem, 1934.

SMOOR. ‘'k Lope geren deur de smoor, 'k voele mij ton smoorrijke’. Pittem, 1965.

SMORINGE: rookgerief.?, 1932.

SMOUTKOP: (jongen met) gepommadeerd hoofd. Kortrijk, 1910.

SNAKE: snauwziekte, bijterige vrouw. Werken, 1965.

- Vgl. De Bo, s.v. werksnaak.

Biekorf. Jaargang 69

SNAK. Dat is het snak: de zin, de wens, de voois, het plan. Ichtegem, 1931.

K. DE BUSSCHERE

Biekorf. Jaargang 69

160

Dagelijks leven in de Sint-Godelieveabdij te Gistel in 1564 Onder de nagelaten papieren van Dr. Karel de Flou († 1931), vond ik enkele aantekeningen uit de rekening van de St.-Godelieveabdij te Gistel over het jaar 1564.

K. de Flou heeft al de rekeningen van dit vrouwenklooster, die nu berusten in de abdij van St.-Godelieve in de Boeveriestraat te Brugge, doorlopen om aldaar de plaatsnamen op te tekenen voor zijn Woordenboek der Toponymie van Westelijk Vlaanderen. Zekere gegevens uit de rekening over 1564 vond hij belangrijk genoeg om ze te noteren en later afzonderlijk te bewerken. Hij is er echter nooit toe gekomen.

In 1564 was het klooster nog gevestigd ten Putte bij Gistel. Het telde alsdan een zestal geprofeste zusters (koorzusters) en een viertal konversen (lekezusters), die de St.-Benediktusregel volgden. Toen in 1578 het platteland zeer onveilig werd, gingen de zusters - drie koorzusters en drie lekezusters - de veiligheid opzoeken in de omheinde stad Brugge. Abdis van Gistel was in 1564 Catharina de la Coste, een Brugse koopmansdochter van Genuese afkomst.(1) De genoemde rekening geeft het volgende beeld van het dagelijks leven in het klooster ten Putte.

Het landbouwbedrijf Het klooster bezat een grote landbouwuitbating, die, samen met de inkomsten van de andere landerijen en de renten, het onderhoud van de communiteit moest verzekeren.

Gistel ligt in het gebied van de wateringen, en de abdij betaalde watergeschot voor 304 gemeten en 16 roeden of ha. 134.51.31 ca., waarvan een deel rechtstreeks door het klooster werd uitgebaat.

Volgens de opgave van de lonen in de oogst betaald aan de pikkers en snijders, waren 83 gemeten en 250 roeden met graan bezaaid, waaronder ook het ‘rond coren’ behoort, namelijk de erwten en de bonen.

De geoogste oppervlakte bedroeg 22½ gemeten erwten en bonen, 13 gemeten 200 roeden tarwe, 15 gemeten onder rogge en tarwe, 24½ gemeten onder rogge, tarwe en haver, 8 gemeten 50 roeden onder tarwe en haver.

Er werden 15.450 schoven rogge gebonden.

De erwten en bonen, alsook een deel van de tarwe, werden gepikt, het overige graan werd gesneden met de sikkel. Pikken en snijden gebeurden ‘in taswerk’ per gemet. Dit

(1) Zie daarover N.N. Huyghebaert, Monasticon beige, t. III, blz. 255 (Luik 1960).

Biekorf. Jaargang 69

161 werk werd aangenomen door groepen van twee of meer personen. De prijs schommelde van 20 tot 26 sch. par. per gemet. Ook het binden gebeurde ‘in taswerk’.

De prijs schommelde van 9 tot 10 sch. per duizend schoven.

Daarbij werd nog hooi opgedaan. Om het hooi ‘te slane’ werd 21 sch. betaald.

Waarschijnlijk groeiden veel distels tussen het gras, want er werden drie paar handschoenen voor de maaiers aangekocht. Een van de maaiers, die gedurende acht dagen gras sneed, werd 6 sch. per dag betaald.

Sommige werklieden hielpen afzonderlijk mede als hulpkrachten in de oogst en bij het hooien. Ze werden per dag betaald en hun dagloon schommelde tussen 4 en 6 sch., waarschijnlijk naar gelang de aard van het werk en de lengte van de werkdag, want dezelfde persoon ontvangt niet immer hetzelfde dagloon. Sommige werklieden waren gehuurd voor gans de oogsttijd, gedurende vijf weken, andere slechts voor enkele dagen.

Voor het dorsen van rogge en haver, het vervoer van mest en het wieden worden geen details gegeven; de totale kosten beliepen 71 Ib. 7 sch. par.

Enkele werklieden werden afzonderlijk betaald. De karton van het klooster, samen met een andere knecht, ontvingen voor het vervoer van mest gedurende 16 dagen samen 4 sch. per dag. De karton, die ook het vervoer verzorgde voor het klooster, hielp bij het dorsen en deed delfwerk, alles samen gedurende 19 dagen, waarvoor hij 3 sch. per dag werd betaald. In de oogsttijd had hij gedurende 54 dagen geploegd, waarvoor hij 2 sch. per dag ontving, maar hij mocht gedurende drie dagen de paarden en de ploeg gebruiken om zijn eigen land te bewerken. Hij woonde niet in het klooster zoals de andere knechten, en had waarschijnlijk een eigen klein landbouwbedrijf.

Voor het mesten in de oogst ontving hij 4 sch. per dag. Aan hem werd ook het uitdoen aanbesteed van anderhalf gemet brem ten oosten van het klooster, voor 48 sch.

Iemand die in de oogst gedurende 54 dagen de ploeg van de karton volgde met een vork om het onkruid te weren werd 4½ sch. per dag betaald en hij ontving hetzelfde dagloon om mest te spreiden. Voor allerlei grondwerk verricht in de oogsttijd werd 9 lb. par. uitgegeven.

Voor het zaaien worden aangekocht: 30 spint of 1.350 liter rogge, waarvan 13 spint gekocht werd te Gistel en de rest op de markt (te Brugge?). Aan een zaaier wordt 2 sch. per dag betaald, en voor het Wieden van een stuk tarwe ten Z. van het klooster 24 sch. voor geheel het werk en 32 sch. voor het wieden van een stuk rogge ten N. van het klooster.

Het inwonend dienstpersoneel werd betaald per halfjaar. De twee grote knechten verdienden respectievelijk 12 Ib. par.

Biekorf. Jaargang 69

162 en 7 lb. 4 sch. Een knecht die slechts vijf weken in het klooster verbleef ontving 4 lb. 16 sch. Daarbij kwamen nog drie kleine knechtjes (koewachters?) en een schaapknecht die samen 12 lb. 17 sch. ontvingen. De twee meiden ontvingen respectievelijk 6 lb. 13 sch. en 3 lb. parisis.

Weinig gegevens over de veestapel die regelmatig werd aangevuld. Er werden twee zeugen en tien varkens aangekocht voor 14 lb., alsook vier ‘vaerwe’ koeien, de ene aan 12 lb. en de drie andere samen aan 24 lb. Er kwam nog een koe bij voor 7 lb. 4 sch., alsook een koe en een vaars voor 13 lb. 4 sch. Het klooster hield ook schapen. Een ram werd aangekocht voor 48 sch. en zestien schapen aan 44 sch. het stuk. Daarbij kwam ook nog een geit van 40 sch.

Het aantal paarden kennen we niet. Maar er werden twee garelen aangekocht te Oudenburg aan 14 sch. het stuk en twee paardenstringen aan 3 sch. het stuk.

Een aankoop betreft zes bijenkorven, en aan een persoon werd 10 sch. betaald om ‘5 vaten bijen te slane’. Het was en de honig werden in het klooster verbruikt.

Aankopen voor keuken en refter Het klooster verbruikte nogal wat wijn, namelijk zes tonnen van 3 zester (1 hectoliter) ieder, waaronder een ton bordeauxwijn (wijn van garscoenijen), twee tonnen wijn van Beaune (Bourgogne), een ton jonge rijnse wijn, met daarbij nog 13 stoop (23 liter) zoete bastaardwijn, en zeven stoop (14 liter) malvoisie. De tonnen wijn werden te Brugge aangekocht door de kuiper Pieter Lievins. De kleinere hoeveelheden waren voorzeker bestemd voor de keuken en werden gehaald als men ze nodig had.

De abdij beschikte niet over een eigen brouwerij. Een brouwer uit Snaaskerke levert 34 tonnen bier; een anderhalve wordt aangekocht aan twee brouwers uit Gistel.

Te Brugge werden op verschillende tijdstippen in totaal 15 spint (643 liter) zout aangekocht, wat wijst op het inzouten van vlees.

Voor de verlichting gebruikte men roeten kaarsen. Daarvan werden 27 zestendeel (75 kgr.) gekocht te Gistel en drie zestendeel (8,35 kgr.) werden verwisseld tegen roet voortkomende van de in het klooster geslachte dieren. En op vier verschillende tijdstippen kocht men te Brugge honderd pond (46½ kgr.) zeep.

Voor geheel het jaar werden 1300 eieren aangekocht op de markt (te Brugge?).

De Grote Vasten ligt weerspiegeld in de aankoop van een ton en een mandje haring, alsook van ‘vastenspise’, namelijk te Brugge een ‘top’ (mand) rozij-

Biekorf. Jaargang 69

163 nen, en nog andere hoeveelheden rozijnen en ook vijgen voor de advent en de vasten.

De vijgen werden gekocht per zestendeel (2,8 kgr.). Daarenboven, waarschijnlijk gedurende geheel het jaar, werd voor 30 lb. verse en droge vis aangekocht.

Als olie voor de keuken werden te Brugge 14 stoop olijfolie gekocht. Daarbij kwamen nog vier stoop zaadolie (koolzaadof lijnzaadolie), vier stoop ‘toelgen’ (visolie), die per kruik werden gehaald in een winkel. De keuken gebruikte ook specerijen: anderhalf ons (43 gr.) rabarberpoeder, een pond (464 gr.) kaneel van de beste soort, een vierendeel (116 gr.) kruidnagels, twee ons (58 gr.) saffraan, en voor 12 lb. peper en komijn, alsook voor 20 sch. mostaard en twee tonnetjes azijn van samen 31 stoop (62 liter), en nog voor 16 sch. gist.

Werden nog voor de keuken aangekocht: een vierendeel ‘foelgen’ (fijne blaadjes goud) en voor 8 sch. ‘nobelgoud’.

Kleine uitgaven betreffen veertien lijfkoeken (honigkoeken), krakelingen voor de vasten, witbrood en kransterlingen.

Er werd slechts voor 16 sch. vlees aangekocht te Gistel; in het klooster zelf werden zeven varkens geslacht.

Kleding van de zusters Aan een ‘parmentier’ (bewerker van dure kleerstoffen), werden tien nieuwe nonnenkappen besteld aan 6 sch. per stuk, twee voor de abdis, twee voor zuster ‘joffrouwe’ van Provins, één voor zuster Godelieve, twee voor zuster Marie van der Brucke, één voor zuster Marie van Sceipstale, één voor zuster Cornelie en één voor zuster Maeye van Gend. De communiteit was dus niet zeer talrijk. Dezelfde parmentier werd nog 40 sch. betaald om de habijten van de zusters te herstellen en om nieuwe kousen en mouwen te maken. De stof daartoe werd hem geleverd.

Een ‘gallotsemakere’ uit Gistel moest voor de zusters elf paar lederen overschoenen leveren aan 4 en 5 sch. het paar.

Talrijke kleerstoffen werden aangekocht: te Oudenburg 16 ellen (van 70 cm.) aan 9 sch. de el; een vrouw uit Gistel leverde acht ellen grof linnen (canevets) en werklinnen aan 3 sch. de el. Er werden nog 21 ellen ‘zaercx’ (serge?) aangekocht aan 5 sch. de el, 8 ellen zwartgeverfd laken aan 4 sch. de el, en 16 ellen wit laken aan 15 sch. de el. Dit wit laken werd daarna geverfd aan 4 sch. en vervolgens geschoren aan 8 deniers de el.

Vier habijten werden geverfd en één werd ‘gevuld’. Voor het maken van een andere nonnenkap, alsook om oude keurslijven te voorzien van nieuwe boezems en om andere oude klederen te herstellen, werd 18 sch. betaald.

Biekorf. Jaargang 69

164 In de week van St. Lucas (18 Oktober) werden twee bottijnen gekocht voor de abdis aan 6 sch., een paar schoenen voor zuster Marie van Sceipstale aan 2½ sch., een paar lederen overschoenen voor zuster Godelieve aan 4 sch.; daarenboven werd voor het herstellen van oude lederen overschoenen nog 4 sch. betaald. Toen werden ook nog 78 vadem lijnwaad gekocht aan 6 den. de vadem.

Voor het overtrekken van kussens werden twee roodlederen huiden aangekocht voor 16 sch., evenals een kalfsvel voor 5 sch. En de meid van heer Pieter Eermonds, de geestelijke van de abdij, ontving 26 sch. om pluimen te ‘verwaeyene’ en om bedden en hoofdkussens te herstellen.

Paramenten en kerkzang Voor het onderhoud van de paramenten worden aangekocht: twee onsen rode zijde; rode zijden franjen; een el zijden boord; een el rood voerlinnen (tole); rood en groen garen, alsook een pond (464 gr.) wit en blauw garen. En op de halle te Brugge kocht men 4½ ellen duur zwart falielaken aan 3 lb. 12 sch. de el, dat geschoren werd aan 2 sch. de el.

De gouden ring van de abdis werd door een goudsmid te Brugge verzwaard en hersteld voor 5 lb. par.

De geestelijke van het klooster, heer Pieter Eermonds, ontving 4 pond voor het celebreren gedurende een half jaar van de zaterdagmis; voor de mis op woensdag en vrijdag 8 lb. Als loon voor de zondagmissen had hij de inkomsten van de landerijen die behoorden bij de kapelanij van het klooster.

De turf was waarschijnlijk zeer duur, en daarom werden twee gemeten land van de kapelanij uitgedarinkt en met de opbrengst van de verkoop van deze turf werd een nieuw stuk land aangekocht. Ondertussen, zolang de twee gemeten niet konden gebruikt worden, werd de jaarlijkse pachtsom van 4 lb. 4 sch. door het klooster betaald aan priester Eermonds.

Een plaatsvervanger van de zieke kapelaan kostte 20 lb. aan de abdij. Aan kapelaan Hylarus, die er gedurende drie maanden de mis had gecelebreerd, werd 18 lb. betaald.

De missen in het klooster waren meestal gelezen missen omdat de zusters de kerkzang slechts onvoldoende kenden. Uit Holland werd een priester-zangmeester, heer Hughe, besteld, die in het klooster de priesterkamer betrok. Voor hem werd deze kamer voorzien van twee nieuwe glazen vensters en van een loden wasbekken.

De barbier die hem regelmatig kwam scheren werd door de abdij betaald en heer Hughe ontving nog een paar dure lederen overschoenen van 10 sch. Toen hij vertrok werd hem 36 lb. betaald voor zijn salaris, alsook voor zijn reiskosten per schip.

Biekorf. Jaargang 69

165 Een ander priester uit de streek, heer Jan Roeyaert, ontving 24 sch. om ‘zekere koeyeren (kohieren) gloriaen jn excelcis ende andere sticken van de messen ghescreven thebben jn noten om daer ute te zinghene’.

Nu de zusters de kerkzang hadden aangeleerd werden al de missen gezongen, en daarvoor vroeg kapelaan Pieter Eermonds een verhoging van salaris en bekwam 6 lb. opslag.

In de kerk werden slechts wassen kaarsen gebruikt, geen goedkope roeten kaarsen.

Voor een geheel jaar had men er 26 pond verbruikt aan 6½ sch. het pond (464 gr.).

Allerlei gerief Voor de keuken werden tien melkteilen aangekocht te Brugge, waar ook een koperen ketel werd hersteld. Er werden elf stenen kannen gekocht, zes manden en een broodkorf, alsook een grote teil voor het vervaardigen van kaas, evenals twee kaasklederen. Nog uit Brugge werden twee bundels bezems medegebracht. Het waren voorzeker brembezems zoals die vroeger in de stallen werden gebruikt.

Voor de verwarming en de kookhaard werden 300 bonden hout geleverd aan 7 sch. het honderd, 1600 bonden doornen aan 3 sch. het honderd en 600 ‘staghingen’ aan 14 sch. het honderd. Twee kleine blaasbalgen om het vuur aan te wakkeren kostten samen 4 schellingen.

Voor het ziften van het meel werd een korenzeef en nog een andere zeef aangekocht; en voor het tuinwerk een schup en twee schepvaten (hoose vaten), alsook twee berries.

Bouw- en onderhoudswerk Abdis de la Coste Met in de abdij enkele belangrijke werken uitvoeren. In de kerk werd een niet nader bepaald groot werk uitgevoerd, waarvoor een gedeeltelijke betaling van 72 lb. par. werd verricht, ‘in minderinghe’ van de gehele kostprijs.

Voor 14 lb. werd een tafel geplaatst in het hoogkoor en er werd ook een portaal (aloirkine) gemaakt voor het koor.

De dormter of slaapzaal kreeg twee nieuwe vensters, terwijl nog andere nieuwe vensters gestoken werden: twee op de kamer van de abdis, twee in haar ‘contoir’, alsook de vensters ‘up 't spriesters camere’, waar het bezoek verwacht werd van de genoemde Hollandse zangmeester.

In de refter of eetzaal werd een tafel ‘verlymd’; een nieuwe tafel werd te Brugge aangekocht. Het was geen tafel op poten zoals wij die nu kennen. In de zestiende eeuwse boedelinventarissen vindt men altijd de vermelding: een tafel en twee schragen. In die tijd was een ‘tafel’ enkel een

Biekorf. Jaargang 69

166 tafelblad. Ook hier was dit zo, want voor de nieuwe ‘tafels’ in de refter was een metser werkzaam aan 6 sch. per dag om de ‘pilaerkins’ te metsen waarop de nieuwe tafel moest rusten.

Het klooster had een eigen waterleiding die haar water trok uit de vijver van de boomgaard, van waaruit het water waarschijnlijk in een reservoir werd gepompt door middel van een wip. In 1564 komt een loodgieter vier loden kranen plaatsen aan het wasbekken in het kloosterpand, en dit voor 44 lb. par., alsook een loden wasbekken in de priesterkamer en dit voor 36 sch. De vijver in de boomgaard werd schoongemaakt. Een metser met zijn knecht metste gedurende 16 dagen aan de ‘stantpit’, waarschijnlijk de reservoir van de waterleiding, alsook aan de pilaren van de kloosterpoort. En om de watervoorraad van de vijver te verzekeren werd een ‘wijtgracht’ van 84 roeden (322,50 m.) gegraven vanaf de poort, door de boomgaard, tot aan de dreef. Dit graafwerk werd betaald aan 6 sch. de roede (3,84 m.).

Een metser werkte nog een halve dag in de keuken en een halve dag in de paardenstal. Ook aan de overige gebouwen van het klooster werden de nodige herstellingen uitgevoerd.

Een zijde van de koestal, de varkensstal alsook een kant van het pand werden met nieuw stro gedekt, waarvoor latten, roeden en duimbanden werden aangekocht.

Een timmerman en zijn knecht werkten 16 dagen tegen een gezamenlijk loon van 10 sch. per dag, aan de herstellingen van de huizen en van de stallingen. Een strodekker was er zes dagen werkzaam aan 6 sch. per dag.

Een ‘verwaerder’ (voeger?) werkte aldaar vijf dagen aan 3 sch. per dag, en twee andere waren werkzaam aan de poort, de ene vijf dagen aan 2½ sch. per dag, en de andere twee dagen aan 4 sch. per dag. Voor al deze werken werden te Brugge veertien steunbalken (brackoenen) gekocht en 28 hoed (48 hectoliter) kalk.

Een man uit Oedelem bouwde een nieuwe oven en leverde daartoe de dektegels, waarvoor hem 9 lb. 10 sch. werd betaald. Hij had 1100 dektegels te veel, die door de abdij werden overgenomen voor 4 lb. 4 sch.

De wagenmaker leverde voor 12 lb. een nieuwe ‘verdecten’ wagen, die hij lief schilderen; de smid ontving 5 lb. voor het ijzerwerk van die wagen.

Voor het leveren en herstellen van kuipen ontving de kuiper 4 lb. 15 sch., en de slotenmaker, 8 sch. voor de herstelling van twee sloten.

Andere uitgaven In 1564 beleefde men bij ons een beroerde tijd van het

Biekorf. Jaargang 69

167 verzet tegen de Inquisitie. Spaanse legerbenden doorliepen het land. Om van inkwartiering en opeisingen gespaard te blijven had de abdij een sauvegarde gekocht aan de militaire overheid voor 5 lb. Daarbij behoorde het wapen van de Spaanse koning Filips II, dat aan de buitenpoort werd vastgespijkerd.

Het vervoer van personen gebeurde per wagen Met enkele zusters onderneemt de abdis een bedevaart naar St. Adriaan te Geraardsbergen. Daarvoor werd 20 lb. uitgegeven. Ze waren vijf dagen op reis en de karton van het klooster werd voor deze reis 15 sch. betaald.

De abdij kreeg een nieuwe zuster bij, namelijk de dochter van Dankaert Danneels.

De karton reed naar Brugge om de ‘bruudlieden’ of familieleden voor de kleding uit te nodigen, waarvoor hij 4 sch. werd betaald.

Het vorige jaar waren de abdis Margriete en de zusters Katelijne Ardevurst en Amelberghe gestorven. Zij waren lid van de confrerie die in de abdijkerk bestond.

Voor de drie overledenen van de communiteit moest de doodschuld betaald worden, namelijk 8 sch. om de drie afgestorvenen ‘buten ghilden te doene daer zij jn waren’.

De abdis wilde meer weten over de toepassing van de kloosterregel, na de hervormingen voorgeschreven door het Concilie van Trente, dat in 1563 was uiteengegaan. Daarom zond zij achtereenvolgens een bode naar Trier en naar Keulen, waar grote kloosters van dezelfde orde bestanden ‘om te weten hoe zij huere regule sculdich zijn van houdene naer de fundacye van huerer ordenne’. Deze twee reizen kostten samen 24 lb.

Geschenken aan ‘eenighen vrienden vanden cloostere’, omvatten o.m. twee paar vette hoenders voor 54 sch. Later werden ook nog voor vrienden van het klooster op verschillende tijdstippen reigersnesten geroofd, om de jongen als braadvogels te gebruiken. Er werd 46 sch. betaald ‘vanden reyghers te doen rovenen ten diversschen standen’. De reigers waren gewoon te nestelen in Gistelambacht, waar men er nog aantrof in 1952-1953, en misschien ook nu nog(2).

De abdij betaalde 24 lb. par. als taks aan de bisschop van Doornik, onder wie Gistel bleef ressorteren in afwachting dat het bisdom Brugge, dat in 1559 was gesticht, volledig was ingericht. Die taks werd betaald door tussenkomst van de deken van Oudenburg.

De officiaal en andere afgevaardigden van de bisschop kwamen op visitatie naar de abdij om de rekening af te horen. Zij ontvingen een som van 12 lb. par. ‘over huere moeyte’.

(2) Zie Biekorf 1952, 97 en 1953, 79.

Biekorf. Jaargang 69

168 In 1564 was de financiële toestand van de St. Godelieveabdij uitstekend, want de rekening sluit met een niet onaanzienlijk tegoed. De inkomsten bedroegen 1922 pond par., en de uitgaven 1261 pond par., zodat er een boni bleef van 661 pond parisis.

Men weet dat het huidige prioraat, het ‘Kloostertje’ in de volksmond, eerst in 1891 door de Brugse St.-Godelieveabdij werd ingericht, om later tot abdij verheven te worden.

JOS. DE SMET

Lollaarden en sellebroeders Aansluitend bij Biekorf 1968, 61 en 119.

Te Sint-Omaars vinden wij in de 15e eeuw Lollaarden of Alexianen. (Frères Nollards ou Alexiens). Deze religieuzen, die de hervorming volgden van de Cellieten van Sint Augustinus, kregen in 1416 de toelating om in gemeenschap te leven in een huis gelegen in de kleine straat eertijds gekend onder de benaming ‘rue des Nollards’.

Volgens Jean Derheims in Histoire de la Ville de Saint-Omer, Saint-Omer, 1843, blz. 594, bewezen ze grote diensten aan de behoeftige armen en aan de krankzinnigen die ze moesten verzorgen. Deze vrome taak, waaraan godvruchtige mannen in verscheidene steden hun vrije tijd en fortuin opofferden, werd voor de Alexianen van Sint-Omaars een uitvlucht tot winstberekening. De verduisteringen waaraan ze zich schuldig maakten waren oorzaak dat ze in 1524, op bevel van Jean de Lorraine, bisschop van Terwanen, uit de stad verdreven werden.

De broeders Alexianen waren allen leken. Behalve de voornaamste zending van hun instelling die ze in hoofdzaak te Sint-Omaars volbrachten, waren ze belast de lijken van de ter dood veroordeelden en de personen die door de pest gestorven waren, naar het kerkhof te dragen. Vandaar hun naam ‘Chairbrours’ waarmede ze door het volk bestempeld werden. Voornoemde auteur meent dat deze naam beduidt: ‘Brouetteurs de chair’, daar het eenvoudig ‘chairbroeders’ geldt.

Verder waren er in Sint-Omaars nog Sellebroeders. J. Derheims schrijft ‘Scellevouldres’. Deze kloosterlingen die, zoals de voorgaande, de regel van de Cellieten volgden, hielden aan het kerkhof van de kerk van het H. Graf (Saint Sépulcre) een verbeteringsgesticht voor de jeugd. De kapittelakte van hun vestiging te Sint-Omaars is van 22 augustus 1489. De bisschop van Terwanen schafte deze Sellebroeders in 1496 af.

J.J. Veys

Biekorf. Jaargang 69

169

Osteliers van Ursel Oude glorie van een halfweg-prochie tussen Brugge en Gent In 1835 had de geleerde Mone in zijn Anzeiger te Karlsruhe de tekst gepubliceerd van de ‘Properheden van der steden van Vlaenderen’, een lijst van niet minder dan 56 namen waaronder de ‘Osteliers van Ursele’ genoemd worden Jan-Frans Willems nam die tekst in 1839 over in zijn Belgisch Museum (III 101) en stelde bij die ‘Osteliers van Ursele’ de volstrekt ongemotiveerde voetnoot: ‘Ursele, wellicht te lezen Ghistele’. Cornelissen heeft zich (in zijn Volkshumor II 45) terecht door die lichtvaardige konjektuur van Willems niet laten misleiden en laat Ursel onbestreden in het bezit van de typering ofte ‘properhede’, waarvan hij echter de historische achtergrond niet heeft ingezien(1).

De datum van redaktie van de Properheden mag ca. 1380 gesteld worden; het stuk is ongeveer gelijktijdig ontstaan met het Brugse Boec der Ambachten (Livre des Mestiers), dat ca. 1370 werd opgesteld.

Ostelier (Hostelier) is de middelned. naam van de beroeps waard, de herbergier van standing. In de steden waren de hosteliers dikwijls ook makelaars en derhalve kapitaalkrachtige personen, zoals blijkt uit de belangrijke studies van Prof. J.A. Van Houtte (in Bijdragen voor de geschiedenis der Nederlanden, 1950) en van O. Mus (in Handelingen Emulation Brugge, 1961), alsook uit de monografie van Mr. B. Hermesdorf (De herberg in de Nederlanden; Assen 1957). Meer dan één familie uit de Vlaamse ambtsadel van de 17e eeuw kan een hostelier uit de 16e eeuw als stamvader aanwijzen.

De lijst van de Properheden moet niet als een lijst van spotnamen beschouwd worden(2). Eigenlijke spotnamen vormen er een uitgesproken minderheid. Kenmerkend lokaal beroep, kenmerkende lokale markt leveren de grote meerderheid van de ‘specialiteiten’ die in die namen zijn uitgedrukt, zoals: ‘Volders van Caprike, Lynwadiers van Tielt, Saymakers van Hontschoten, Toolneers van Rupelmonde, Scipheeren van Sluus, Cupers van Damme, Botereters van Dixmude, Capoeneters van Meesen’. Ook ‘Osteliers van Ursele’ is een typerende beroepsnaam.

De ligging van Ursel halfweg op de oude baan van Brugge naar Gent heeft van die prochie uiteraard een plaats van

(1) De uitleg van Cornelissen is letterlijk ontleend aan J. Th. De Raadt Sobriquets des communes belges 248 (Brussel 1904).

(2) Tekst van de Properheden o.m. bij Cornelissen a.w. I p. XIII-XIV van de Inleiding.

Biekorf. Jaargang 69

170 afspanning, een wisselplaats van het verkeer gemaakt. Ursel was overigens ook, feodaal bekeken, een typische halfwegprochie; de heerlijkheid was er gesplitst: de ene helft hing af van 't Brugse Vrije, de andere helft van de Gentse Oudburg Onze feodale grensprochie is dan ook vanaf de 14e eeuw (en vroeger?) een vaste naam als etappe in de Brugse Wegwijzer(3). Reizigers te voet en te paard gaan en rijden van Brugge naar Gent (en verderop) over Ursel. Handelaars en magistraten uit de twee steden komen hangende en betwiste zaken bespreken en afhandelen te Ursel.

De namen van de oude plaatselijke hosteliers en herbergen zullen wel eens uit archiefbronnen opduiken. Bekend in de 15e eeuw was de herberg ‘De Drie Coninghen’, doch zeker zijn er verscheidene afspanningen geweest in de glorietijd van de ‘hostelrie’ te Ursel die in de jaren 1350-1500 blijkt te liggen. Als Halfweg-prochie behoudt Ursel een zekere funktie nog in de 18e eeuw: in de herberg ‘Cleen Plaisir’ op Pietendries kwamen alsdan de dagelijkse boden van Gent op Brugge en vice-versa te zamen en verwisselden er hun ‘maele’ (postzak)(4).

Uit de volgende gegevens moge blijken dat Ursel zijn oude en eervolle ‘toeristische’ titel ten volle heeft verdiend.

Bij onderhandelingen tussen neringen of stadsmagistraten van Gent en Brugge was Ursel een gegeerd rendez-vous. Einde juli 1358 trekken Brugse gedeputeerden ‘ten groten parlemente t'Ursele’ voor onderhandeling met hun Gentse kollega's. De bespreking duurt een week, en wordt nog weer op 12-14 september te Ursel voortgezet. Met verblijf en verteer op stadskosten, zoals blijkt uit de belangrijke uitgaafposten die beiderzijds in de stadsrekening worden ingeschreven(5).

In september 1359 zijn de delegaties van de twee hoofdsteden van Vlaanderen weer samen ‘t' Ursele ten parlemente’. Voor onderhandelingen met Gent, ten tijde van de opstand der Witte Kaproenen, vertoeft graaf Lodewijk van Male einde juli 1378 een week lang te Ursel voor besprekingen. Weer in juni en augustus 1379, en in 1380 komen afgevaardigden van Brugge en Gent samen te Ursel ‘ten parlemente’, met o.m. geschillen tussen de neringen op de dagorde(6).

Wanneer de Brugse wethouders in 1406 naar Deinze reizen om er hertog Jan van Bourgondië te ontmoeten, pleisteren ze met welgevallen te Ursel. Voor de tafel van de hoge heren

(3) (4) (5) (6)

Zie o.m. Biekorf 1968, 8.

De Potter-Broeckaert, Ursel p. 5 (in Gesch. Gemeenten van Oost Vlaanderen).

Gilliodts-van Severen, Inv. de Bruges IV 305.

Gilliodts II 102 317 390 393 396.

Biekorf. Jaargang 69

171 krijgt de waard van de hostelrie een zware korf verse zeevis - tongen en platen - uit Brugge toegezonden(7).

Van 1411 af prijkt Ursel meer dan eens als etappe in het dagboek van de Bourgondische hofmeesters.

Op 15 juli 1411 komt hertog Jan uit Gent logeren te Ursel om 's anderendaags naar Brugge door te reizen(8).

De jonge hertog Filips, die midden september 1419 te Gent de tragische dood van zijn vader heeft vernomen, verlaat de Vlaamse hoofdstad op 21 september en gaat te Ursel de delegate uit Brugge afwachten. Daar komen hem, in zijn ‘herberghe’, de proosten en schepenen van Brugge met groot gevolg als nieuwe graaf van Vlaanderen begroeten en uitnodigen voor de plechtige blijde inkomst en eedaflegging die 's anderendaags in hun stad moet doorgaan. De stadsrekening noteeft uitvoerig de omstandigheid dat de magistraten waren ‘ghezonden te Ursele an onsen gheduchten heere, die sdaeghs der na te Brugghe in quam eerst als prinche ende grave van Vlandren...’ met last hem in zijn herberg ‘te supplyerne dat hi confermeren wilde de privilege ende vryheden vander stede, ende omme hem te bewisen (bekend te maken) den eed die hi der stede ende den volke doen zoude ende tvolc hem...’(9).

Reist hertog Filips van Gent naar Brugge in een dagreis, dan wordt steeds te Ursel afgespannen en het middagmaal genomen. Zo noteert zijn agenda op 2 maart 1428 en op 15 maart 1430(10).

Hertog Filips heeft echter meer dan eens te Ursel gelogeerd Met zijn bereden gevolg, dat heel wat hoge personages en dienend personeel naar advenant telde. Om zoveel gasten een treffelijk onthaal te bieden moet de uitrusting van de hosteliers van Ursel degelijk en befaamd geweest zijn.

Uit het dagboek van de hofmeesters en andere dokumenten zijn de volgende overnachtingen van hertog Filips bekend.

De prins, komend uit Gent, logeert te Ursel op 12-13 maart en 24-25 augustus 1431.

In 1436, bij een verplaatsing Brussel-Brugge, blijft de hertog op zondag 19 februari overnachten te Ursel om 's anderendaags naar het Brugse Prinsenhof door te reizen.

Op zaterdag 9 juni 1436 komt hij nogmaals te Ursel aan, blijft er de hele zondag en reist eerst de maandag verder naar Brugge.

De laatste overnachting te Ursel valt in april 1461. Voor de

(7) (8) (9) (10)

Gilliodts IV 14.

Gilliodts IV 77.

Gilliodts IV 353.

H. Vander Linden, Itinéraires de Philippe le Bon, duc de Bourgogne, et de Charles, comte de Charolais (Brussel 1940; uitg. Kon. Com Geschiedenis). Alsook de voortzetting door dezelfde auteur in dezelfde serie over Karel de Stoute (1936); Maria van Bourgondië en Maximiliaan (1934). De hier aangehaalde gegevens liggen chronologisch in de genoemde uitgaven.

Biekorf. Jaargang 69

172 weinige verplaatsingen die de Grote Hertog na die datum nog onderneemt, verkiest hij de vaart op de rivieren.

Karel de Stoute is, voor zover bekend, éénmaal te Ursel komen noenmalen (27 jan. 1468). Zijn vrouw echter, Margareta van York, stapte bij haar verplaatsingen tussen Gent en Brugge meer dan eens te Ursel af om er te noenmalen. Zo o.m. op 27 juni 1475 en op Bamis 1476.

Paasavond 1477 - het beroerde jaar van het Groot Privilege - mag als een gedenkwaardig jaar in de annalen van de hostelrie van Ursel worden ingeschreven.

Op Goede Vrijdag was Maria van Bourgondië op weg naar Brugge voor de eerste intrede. De hertogin en heel haar gevolg droegen nog de grote rouw voor de gevallen hertog Karel. Te Ursel werd afgespannen en gelogeerd. 's Anderendaags verscheen in de prochie een indrukwekkende formatie van 384 mannen uit Brugge, gekleed in nieuwe uniformen van zwart laken. Onder dit geleide reisde de hertogin van Ursel naar Brugge, waar alles in gereedheid was voor plechtige intrede en eedaflegging(11).

Met haar jonge gemaal Maximiliaan van Oostenrijk is de hertogin tweemaal (28 aug. 1477 en 1 sept. 1479) te Ursel komen middagmalen. Zouden zij alsdan de roem van Ursel als ‘prinsenherberg’ hebben afgesloten?

In 1480 en 1481 reist Maximiliaan over Eeklo. Vanwaar die ommekeer? Ligt de reden ervan in de toestand van de wegen? Was de langere weg over Eeklo nu gunstiger voor mannen en paarden? We blijven het antwoord schuldig.

Wanneer Eduard De Dene in 1560 de ‘Properheden van Vlaenderen’ verwerkt in zijn bekende Langen Adieu, laat hij de ‘Osteliers van Ursel’ uit de lijst wegvallen(12).

Die weglating van de Brugse rederijker schijnt te bevestigen dat de glorietijd van de Osteliers van Ursel alsdan voorbij was.

A. VIAENE

Steperkeuken Betreft de vraag in Biekorf, 1968, 127.

Het woord steperkeuken, met betekenis waskeuken (fr. buanderie) is nog goed bekend in de Franse Westhoek. Dit werd ons daar nog onlangs bevestigd o.m. te Ekelsbeke door de familie Roger Rommelaere-Van Houcke. Men spreekt daar ook van de Wasscher om dergelijk lokaal aan te duiden dat meestal een vrijstaand gebouw was.

J.J. Veys

(11) Gilliodts VI 159.

(12) Tekst van Langen Adieu bij Cornelissen I (Inleiding). - De barge (trekschuit) die in de 17e eeuw in de vaart komt en de regelmatige reizigersdienst Brugge-Gent verzekert, wordt dan de grote konkurrent van de landwegen en ook van de afspanningen erlangs, daar de schuit een eigen befaamd restaurant aan boord had.

Biekorf. Jaargang 69

173

Een hertog van Lorreinen in Spaans arrest Vlaams historielied uit 1654 Gedurende de oorlog tussen Frankrijk en Spanje, die na de Westfaalse vrede bleef voortduren, was de houding van hertog Karel IV van Lorreinen onberekenbaar. Hij onderhandelde in 't geheim met Mazarin, dwarsboomde de strategie van het Spaanse opperbevel. Van Spaanse zijde werd naar een gelegenheid uitgekeken om die hinderlijke bondgenoot uit te schakelen. Brussel was daarvoor de ideale plaats. De hertog verscheen dikwijls in de hoofdstad van de Spaanse Nederlanden waar zijn (officieel betwiste) echtgenote, Beatrix de Cusance, gravin de Cantecroy, verbleef.(1) In februari 1654 kwam hertog Karel weerom over naar Brussel waar hij zijn intrek nam in het Refuge van Grimbergen. Door graaf Fuensaldagna, luitenant van de gouverneur-aartshertog Leopold van Oostenrijk, werd Karel van Lorreinen ontboden naar het Hof ‘voor een bespreking’. Toen hij, met twee officieren, de raadzaal van het paleis binnentrad, werd hij door de hertog van Aarschot aangehouden. 's Anderendaags werd hij in zekerheid gebracht naar de citadel van Antwerpen, om weldra via Duinkerke te worden overgevoerd naar het Alcazar van Toledo, waar hij een vijftal jaren in arrest is gebleven.

Het vangen van zo'n machtige en befaamde prins heeft grote sensatie verwekt en een weerklank gevonden in het volgende historielied.

De tekst ervan komt voor in een gelijktijdig schrijfboek dat in het bezit is geweest van Catharina Forniaer, begijn in het Groot Begijnhof te Brussel in 1687-1708. Dit schrijfboek in-quarto - in particulier bezit te Brugge - bevat de tekst van enkele liederen en recepten die door verschillende handen werden neergeschreven vòòr 1687. De genoemde begijn-eigenares heeft het schrijfboek ook zelf aangevuld.

Uit de strofen 9-11 blijkt het lied te zijn opgesteld in februari-maart 1654, na de overvoering van de hertog naar

(1) Beatrix de Cusance was afkomstig uit Besançon, uit het geslacht Perrenot de Granvelle. Haar geheim huwelijk (1637) met hertog Karel kreeg eerst in 1663 de officiële konfirmatie. Een prachtig portret van Beatrix door Anton van Dyck is bewaard in de koninklijke kollektie te Windsor. - Dit geval wordt uitvoerig behandeld door: G. Dansaert, Les deux mariages de Charles de Lorraine avec Béatrix de Cusance, in Les Cahiers Léopoldiens, série II, no 3 (maart-april 1961), p. 45-57; E. Gossart, L'auberge des princes en exil, p. 114-130 (Brussel 1905). - Over Karel van Lorreinen zie het artikel van T. de Morembert in Dict. de Biographie Française VIII (1959) 569-570.

Biekorf. Jaargang 69

174 Antwerpen. Geruchten deden de ronde dat de prins in het kasteel van Rupelmonde (t'huijs te Rijpermonde) zou opgesloten worden. De wegvoering naar Spanje was de liederdichter nog niet bekend.

Het beroep op de ‘jonge koning’ in de laatste stroof bevestigt die datering: de ‘ionge blom Lowies Borbon’, zijnde Lodewijk XIV, was alsdan nog geen zestien jaar. Van die jonge koning verwacht hertog Karel meer begrip dan van de koningin-moeder en Mazarin die samen het regentschap in handen hadden.

De dichter kende blijkbaar de toon en de traditie van het volkslied. Een ‘stemme’ of zangwijze wordt in het handschrift niet opgegeven.

De avonturen en het arrest van de hertog van Lorreinen hebben ook weerklank gevonden in de Chronyke van Vlaenderen van Andreas Wydts III 698 (Brugge 1736).

A.V.

[Klachtlied van de hertog van Lorreinen] 1 Leeuwen en beeren kanmen bedwingen door groot geweit oft door pratyck, ick Carolus hertoch van Lorijnen waer vont men ooijt mijns gelijck.

Ick dede veel landen buygen, heel cristen rijck can sulcks getuijgen.

2 Mijn neef den cijser van groot almaeijnnen onder wiens gebiet ick plach te staen, myn groot cosijn den coninck van spaeijnnen heb ick getrouwen dienst gedaen, hertog Leopoldus cloeck van sinnen die plach my broederlijck te beminnen.

3 Hertoch Leopoldus sont loose boden om mij te crijgen soo in het net, hij heeft mij fraeij te gast doen nooden en dat op een princelijck bancket, ick quamp int hof met groot begeeren om met sijn hoocheijt te discoreren.

4 Ick en wist niet van die verhole secreten maer als ick op het hof maer quamp wirden de deuren toe gesmeten,

Biekorf. Jaargang 69

175 ick wird verbaest en ick vraegde gram waerom dat sulcks geschiedde dwelck sij mij daer terstont bedieden.

5 Sij sijden leght af uwen gulden degen en sy tasten naer mijn seijgeweer, gij sijt gevangen van conincks wegen.

Doen verschrickten ick mij noch tienmaal meer, mijn moede hert was heel besweken, ick versocht maer om mijn neef te spreken.

6 Leppoldus u neef en cont gij niet spreken, wert mij daer eerstich aen geleijt, hij is in een andere camer geweken, wast niet een droevich en hert bescheet.

Daer en baet geen spreken nochte schrijven, ick moest eenen gevangen man blijven.

7 Sanderdaechs was Brussel in roeren, men sach bij duijsende menschen veel om mij van daer te sien vervoeren naer Antwerpen dat sterck kasteel.

Ick sach veel ruijters en groote heeren om mij t'Antwerpen te convooijeren.

8 Nu sit ick hier in groote vrees, k'en weet geen eijnde van mynen tyt, wat salder nu al te seggen wesen door al de landen breet en wyt, ick hoor de menschen lachen en eugen, door mijnen val haer nu verheugen.

9 Maer ick vreesch dat ick sal werden gesonden om te geniten een wreede straf ick schrick voor thuijs van Rijpermonde daer men tvolck maeijlt soo clyn als caf, als ick myn leven niet en can verwerven soo wil ick liever openbaer sterven.

10 Adieu mijn legers, al mijn soldaten die ick meer als te veel toeliet,

Biekorf. Jaargang 69

176 mijn groot gebiet moet ick verlaten, ick sit hier nu vast in swaer verdriet, mijn eigen broeder oft mijn monfrere sal in plaets van mij comanderen.

11 Adieu voor t'lest, o ionghen coninck, gij ionge blom Lowies Borbon, ick sende u hier een droef vertooning, ick wou wel imant mij helpen con.

Om mij te verlossen en sijn geen gedachten, ick sal de uijtcomste moeten verwachten.

Toussaint en Tosseyn of Allerheiligen Op de vraag van G.D. in Biekorf LXIX (1968), 127 wanneer de naam Tousseyn of Tossyn in Vlaanderen als persoons- of familienaam verschijnt, is natuurlijk moeilijk te antwoorden. Wel noteerde ik in 1381 een Toussain als subdiaken van de Kortrijkse kapittelkerk. In 1380 vond ik hem vermeld als dominis... Martino Tossano. A. Gryspeerdt (Dekens en kanunniken van het Lieve-Vrouwe-Kapittel te Kortrijk tot 1400, onuitgeg. lic.-verh. Leuven, 1958, blz. 267) noemt ook Tousanus Porys of Pryes. Tossanus Porijs heeft een jaargetijde in Kortrijk. Ze noemt Tousanus Pryes ook als kanunnik aan de katedraal van Doornik en het kapittel van Kortrijk. Toussanus of Tossanus is natuurlijk een latinizering van de Franse naam Toussaint, wat niets anders betekent dan Allerheiligen. Toussaint werd half vervlaamst tot Toussein of Tossein. Bekend is bij ons vooral de schrijver F.V. Toussaint van Boelaere (1875-1947). De familienaam Toussaint is zeer bekend in Noord-Frankrijk (R. Boyenval - R. Berger P. Bougard, Répertoire des noms de famille du Pas-de-Calais en 1820, Arras, 1962, III, blz. 141). Ook in Duitsland komt de familienaam Allerheiligen voor. E.G. Op 't Hof vermeldt trouwens in Vlaamse Stam I (1965), blz.

224, onder de Vlamingen in Zeeland een Michiel Alleheyligen ‘geb. te Fonteyn in het land van Lutsenburch... getr. 27-8-1623 met Cateleyntie Bouwens jd. geb. te Somergem in Vlaenderen’. Er zijn wel meer namen naar kerkelijke feestdagen. In Geluwe ontmoette ik in 1398 een Jan Vastenavent en in Mechelen kwam in 1511 een Kerssavents voor (Mertens, lic.-verh.). In Duitsland vinden we verder Fastelavent, Fastnacht, Weihnacht, Charfreitag, Ostertag, Paschedag, Auffahrt, Pfingsten, Seelentag. Kerkelijke familienamen genoeg.

F.D.

Biekorf. Jaargang 69

177

Mengelmaren Kasteel van Beselare Een bezoek aan de belangrijke tentoonstelling ‘Lodewijk XIV in Vlaanderen’, die in oktober 1967 - april 1968 werd gehouden in het Hospice Comtesse te Rijsel, bracht me een dankbare verrassing. Wie zou daar een origineel ikonografisch dokument van het kasteel van Beselare gaan verwachten? Dit uitzonderlijk stuk was daar onder nr. 14 opgehangen als een ‘exemple des châteaux qui s'élevaient dans les campagnes flamandes’. Men weet dat in 1667, samen met Rijsel en Waals-Vlaanderen, ook Ieper en zijn kasselrij door de koning werden veroverd.

Vlaamse teksten hebben in Franse uitgaven dikwijls veel te lijden. Ook hier weer, in de overigens zeer belangrijke geïllustreerde Catalogue (184 pp.; 36 buitentekstplaten). Een vergeeflijke zonde ditmaal, want juist die uitdagend foutieve spelling was een prikkel om die prent nader te bekijken.

De gedrukte uitleg luidt: ‘La Maison de Bekelaer près d'Ypres. - Au verso, d'une main du 18e siècle: ‘Het huys Bekelaer in de Bosseneleny (soc.; lees: kasseteleny d.i. kastelnij) van Yperen.

Anno 1609’. Deze laatste datum (op de rug van het blad) heb ik niet kunnen kontroleren.

Het blad zelf, een pentekening opgewerkt met waterverf, behoort aan het Cabinet des Dessins in het Musée du Louvre te Parijs, en is daar ingeschreven onder nr.

12.208 van de Inventaire. Die tekening werd door Fritz Lugt beschreven in het tweedelige werk: ‘Musée du Louvre. Inventaire général des dessins des écoles du Nord. Ecole Flamande’, uitgegeven te Parijs in 1949. Die Inventaire van Lugt is blijkbaar niet tot in Vlaanderen doorgedrongen: de prent van Beselare is niet opgenomen in de kostbare Ikonografie van Ieper en het Ieperse (1953) van een onvergetelijke verzamelaar als A. Verbouwe. De tentoonstelling van Rijsel heeft nu de weg gewezen naar een grafisch dokument dat verlangt naar reproduktie: vergelijking met Sanderus' prent zou leerrijk kunnen zijn.

Dit ikonografisch geval Beselare biedt de gelegenheid om te wijzen naar het vierde geïllustreerde deel van de ‘Beselaarse Gedenkboeken’ van J.H. Maes, in 1965 verschenen onder de titel: Het Markiezaat van Beselare, en waarin de auteur uitvoerig over de feodale heren en kasteelheren (geslacht van der Woestine) handelt, alsook over het kasteel zelf en zijn latere lotgevallen. (Deze belangrijke lokale studie is te bestellen door overschrijving van 80 F op postrek. 1473.61, J.H. Maes Beselare).

A.V.

Biekorf. Jaargang 69

178

Een Izegemse ‘Biekorf’ jubileert Huyghe's Banketbakkerij 1868-1968 Dit bekende huis op de Markt te Izegem werd in 1868 aangekocht door Severinus Huyghe. Uit de oude akten blijkt dat het gelegen was nevens het ‘Garenhuis’, waar weleer de Garenbeurs werd gehouden toen Izegem, in Keizer Karels tijd, een van de belangrijkste garenmarkten van het oude graafschap Vlaanderen was.

De oude naam van het huis is ‘De Biekorf’; het had tot in de jaren 1860 nog een trapgevel, zoals meerdere huizen op de Markt. De spits van die trapgevel was in de Hollandse tijd bekroond met een stenen Nederlandse Leeuw, die in de septemberdagen van het revolutiejaar 1830 aan zijn einde kwam. Het huis was dan immers bewoond door de vrederechter Gaspard Clement-Caytant, een vurig Orangist, die niet snel genoeg uit Boos Izegem kon vluchten, toen de revolutie ook hier doorbrak. De Hollandse Leeuw boven op ‘De Biekorf’ moest weg, iedereen zag er een uitdaging in, en Sissen de Ruwe klom de hoge ladder op, sloeg een koord rond het beeld en trok het naar beneden. Daar werd het stukgeslagen terwijl de samengestroomde menigte riep en scandeerde: ‘Weg met Oranje! Leve de Beigen!’, en aan 't dansen ging op de Markt, om dan tot laat in de nacht de victorie te gaan begieten. In de tuin van ‘De Biekorf’ ligt nog het voetstuk van die Leeuw, het oranje-blanje-bleu helemaal verbleekt, het geheel door een verwering van 130 jaar sterk aangevreten.

In 1897 werd ‘De Biekorf’ door Sylvain Huyghe herbouwd tot een moderne banketbakkerij, met een winkelruimte helemaal in spiegelglas, die in oktober 1914 door de binnenrukkende Duitse Ulanen werd vernield. Een nieuwe verbouwing, met inrichting van een modern salon, werd in 1924 door Gabriël Huyghe doorgevoerd.

De viering van het eeuwfeest had plaats op 11 juli, met plechtige dankmis en een stijlvolle receptie door Heer en Mevrouw Gabriël Huyghe te hunnen huize. Een historisch huis, dat de naam Biekorf aan de Mandel heeft hooggehouden lang voordat onze Sint-Lutgarde - Biekorf in Brugge gesticht werd.

A.V.

Vis moet zwemmen Op de vraag in Biekorf 1968, 64.

De oude latijnse spreuk: Pisces natare oportet (Petronius, ca. 60 na C.) is een tafelspreuk die niets meer zegt dan dat men bij vis wijn moet drinken. In de oude franse spreuk: ‘Poisson sans boisson est poison’ ligt dit duidelijk uitgedrukt. Tweemaal zwemmen, zegt reeds Cotgrave in 1611: ‘We say, fish must ever swimme twice’, met betekenis:

Biekorf. Jaargang 69

179 zoals hij in 't water gezwommen heeft, zo moet hij in de maag voort zwemmen. Een Engels anoniem auteur schrijft echter in 1620 ‘dat vis nooit goed verteert, tenzij hij tweemaal zwemt nadat hij uit het water is gekomen, d.i. eerst in de boter, en dan in wijn of bier (first in butter, so to be eaten: then'in wine or beere after it is eaten)’.

John Ray noteert het driemaal zwemmen in zijn English Proverbs in 1670: ‘Fish must swim thrice: once in the water, a second time in the sauce, and a third time in wine in the stomach’. (Stevenson, Book of Proverbs 817). Omstreeks dezelfde tijd schreef de Amsterdammer Six de Chandelier dat vis wil ‘drymael swemmen: in 't waater eerst, daar naa in sausse en dan in wyn’. (Stoett nr. 2416). De oude prokureur van de Raad in Vlaanderen noteerde dit ook ca. 1700 in zijn notities van levenswijsheid: ‘Den vis moet drijmael swemmen: in 't watere, in de beutere en in den wijn’. (Biekorf 1965, 237).

Amaat Joos heeft de spreuk: ‘een visch wilt drijmaal zwemmen’ opgetekend in zijn Schatten uit de Volkstaal (1887), en na hem ook Cornelissen-Vervliet in het Aanhangsel van hun Antwerps Idioticon (1906). Visgebruik geeft dorst: zo kommenteert Ter Laan de spreuk ‘de vis wil zwemmen’. Hetgeen doet denken aan onze bekende droogvis (gedroogde scharren), die zeker van aard is om bij de verbruiker een mooie dorst te ontwikkelen.

E.N.

Vijvers te Beernem, Bekegem en Zedelgem Aansluitend bij bijdragen vroeger in Biekorf verschenen (1966-157, 207 en 295) geef ik hieronder nog een twintigtal namen van vijvers die ca. 1650 eigendom waren van de familie Codde, familie die een belangrijke rol in de teelt en de handel van zoetwatervis schijnt gespeeld te hebben. ‘... diversche vyvers lighende inde prochie van Beernem te weten het Scheesvyverken, den Cleenentrochvyver, het opperblout vyverken, den dobbelen damvyver, het paelyncx vyverken, den werfstruyck vyvere, den vyvere ghenaempt het crommecken vyver, met het berctackvyverken... ... Voorts... zeventhien vyvers te weten de Govaert vyver, Boomkens vyvere, trondeel vyverken, durpelken vyvere, de vulle vyvere, de peerde vyvere, de troncke vyvere, het Blancxken vyvere, het stratken vyvere, Zeelant vyvere, Haylebaert vyvere, den Riet vyvere, de Bree vyvere, de Leughenare vyvere, de Bussch vyvere, ende de Stockers vyvere al ligghende binnen den Ambochte van Ghistele ende inde prochien van Bekeghem ende Zedelghem met tvelt ende bussch er medegaende’. - Volgens Stadsarchief Brugge, Wezenregisters - IIde boek van St.-Donaaszestendeel (1636-1665), fo 140.

G. van NIEUWENHUYSE

Biekorf. Jaargang 69

180

De stedelijke leprozerij van Kortrijk 1272 Een latijnse oorkonde, bewaard op het archief van de Com. Openbare understand te Kortrijk, bevat een van de oudste vermeldingen van de stedelijke leprozerij. (De oudste vermelding is uit 1233; zie onze studie Leprozen en Leprozerijen in het oude graafschap Vlaanderen 39; Brugge 1962). Hier volgt de inhoud van het stuk dat op Lichtmis 1272 (n.s.) werd verleden vòòr de deken van de kollegiaalkerk en de twee parochiepastoors (presbyteri parochiales) van de St.-Maartenskerk.

De echtgenoten Rutenier schenken, bij gift onder levenden, een jaarrente van 40 stuivers aan het O.L. Vrouwehospitaal ‘over Leie’ te Kortrijk; de rente is bezet op huizen en erven van Geraard van de Steene (Gerardus de Lapide). De genoemde Geraard woont alsnu in een van die huizen dat gelegen is tussen de Lieve Vrouwebrug en de poort van het kasteel die leidt naar de Markt; het ander huis (en erve) ligt aan de voet van de genoemde brug.

Van die rente komen 20 stuivers ten goede aan de overste en de zusters (magistra et sorores) van het hospitaal; die som mogen ze gebruiken naar hun beliefte.

De andere 20 stuivers komen ten goede aan heer W. kapelaan van het hospitaal.

Na zijn dood moeten die 20 stuivers een gecompliceerde splitsing ondergaan. De helft ervan zal dan overgaan naar de ‘pitancie’ van zijn jaargetijde en op die dag uitgedeeld worden aan de zusters en de arme zieken liggend in het godshuis. Vijf stuivers zullen dienen tot verhoging van het beneficie van de kapelaan van het hospitaal. De overige 5 stuivers zullen door de hospitaalzusters gegeven worden aan de melaatsen die wonen in het stedelijk leprozenhuis (leprosis commorantibus in domo leprosorum curtracensi). Indien echter de kapelaan zelf 5 stuivers jaarrente aan de genoemde melaatsen zou kebben toegekend, dan worden de 10 laatste stuivers van de rente in solido besteed aan de verhoging van het kapelaan-beneficie.

De stedelijke leprozerij was gelegen buiten de Rijselpoort. De Magdalenakapel en de plaatsnaam ‘de Madelene’ herinneren nog aan die oude stichting.

A.V.

Kortrijkse recepten voor schuimeierkoek 1780 1. Om een geback t'welck in een vorm gemakt word.

Twee oncen blomme, vier dito zuijker, twee eijers waervan de witten in sneeuw geslagen worden, de geluwe pelle van een citroen. - Dit maer zijnde voor een kleenen vorm, moet men alles in proportie augmenteren voor een grooter vorme.

Biekorf. Jaargang 69

181 2. Om een zoort van amulette (l. omelette) soufflé.

Twee lepels pataterblomme en gewillig een pint melk t'samen wel geroert en gekookt met het noodig zuijker. Daernaer voegt men er bij 4 eiers waervan de Witten apart in sneeuw geslagen zijn, en de pelle van een citroen, en alles wort wel t'samen gemengeld.

De schotel van te voren wel gewarmt, de pap daerin gedaen en t'samen in den oven gesteken (of onder een four de campagne) als men gaet eten, en aenstonds op tafel te geven.

(Dees twee kockernagien zijn Kortrijks gewichte, als kommende van Mr. Goethals-Vercruysse (Kortrijksaen). - Uit het Menageboek (p. 51) in eigen handschrift van jonker Joseph van Huerne, kasteelheer van Izegem, die zeer bevriend was met zijn mede-collectionneur Goethals-Vercruysse van Kortrijk.

Recepten voor orgeade en amandelmelk 1780 In zijn Menage-boek heeft Joseph van Huerne te Brugge in 1780 eigenhandig de volgende recepten toegevoegd. De twee eerste betreffen een orgeade (soort limonadesiroop), het derde recept behandelt de eigenlijke amandelmelk.

Orgeat (voor een jaer) Neemt een half pond zoete amandels, doet de zelve in een weinigh warm of lauw water; zult de zelve pellen en daer bijdoen 12 kernen van Pêche-steenen gepelt; deze zult gij fijn stampen en door een zift steken, doende daerbij een half once canneelwater met een half once orangiewater en een half pond wit zuijker. In cas de masse te droog valt, neemt tot een once canneel, en zoo veel orangiewater, of zoo veel als het noodig is; moogt ook wel wat roosewater daer by doen zoo gelijk gij wilt. - Desen orgeat bewaert een jaer.

Orgeat voor drie maenden Neemt een vierendeel zoete amandels met 6 kernen van Pêchen of bittere amandels; zult de zelve peelen, neemt dan een once gepelt meloenzaed en een once gepelt comcomberzaed; zult die samen stampen en door een zift doen, ondermengelende een alf once canneelwater en zoo veel orangiewater of roosewater bijdoende, een vierendeel en half broodzuijker. Zult die bewaren tot het gebruijk.

Amandelmelck

Biekorf. Jaargang 69

Neemt een half handsvol gepelde of gepeerelde gerste die zuijver is, laet die met 5 halfpinten water een of twee wallekens opkoken; dan door een siften steken. Neemt meloenzaed met zijne peelen en combomberzaed ook ongepelt met van

Biekorf. Jaargang 69

182 ijder 1 ½ once en 1 once gepelde amandelen. Doet dit te zamen in een marbelen mortier, bijdoende een vingeroet ontrent van het voorschreven geerstewater; zult beginnen te stampen en onder het stampen van tijd tot tijd een vingeroet water ofte onderalf maer niet te veel t' seffens, want het zoude te plat worden en uijtspringhen ende en zoud niet behoorlijk breeken. Als gij ziet dat de zaedekens wel gebroken zijn en geene meer geheel, zult gij daeronder roeren tot een pinte of wat meer van 't voorschreven water, gietende door eenen fijnen doek, t'zelve uytpersen. Neemt dan de zelve pellen van den doek, doet die in den mortier en vrijft s'eens met de reste van het water, perssende uijt, mengelt onder t'ander. Doet dan bij t'zelve amandelmelk, broodzuijker, oragnie of roosewater of canneelwater.

C.B.

Pottenbakkerij te Belle Op de vraag van Biekorf 1968, 127.

De bijzondere hoedanigheid van de potaarde van de nabijgelegen Mont de Lille of Ravelsberg gaf o.m. aanleiding tot het ontstaan in het begin van 18e eeuw van de aardewerknijverheid te Belle.

Drie bekende fabrieken produceerden er, vanaf 1717, blauw en veelkleurig gleiswerk. Naar het heet zou het museum De Puijdt te Belle verscheidene exemplaren bezitten van deze vroegere pottenbakkers, waarvan Jacobus Hennekens misschien wel de beroemdste was.

Alhoewel het meer dan waarschijnlijk is dat menig kunstwerk, in bedoeld museum tentoongesteld, afkomstig moet zijn van de vroegere plaatselijke pottenbakkers, hebben wij tot nog toe geen getekende stukken gevonden.

Het museum van Cluny te Parijs bezit evenwel onder nr. 3800 een prachtig exemplaar, n.l. een soepkom waarop een antifranse legende voorkomt ter ere van keizer Karel VI. Dit prachtig stuk, dat niet moet onderdoen voor dergelijke werken uit Rijsel of Rouen, draagt daarenboven volgend opschrift: ‘ Ghemaeckt tot Belle 1717 - Jacobus Hennekens’.

Wie meer daarover weten wil leze de overdruk van een artikel verschenen in de Revue du Nord van de Abbé Detrez - later Monseigneur geworden - en uitgegeven door de Soc. d'Edition du Nord te Rijsel, 28 rue Alphonse Mercier in 1929. Dit artikel luidt: ‘ Une ancienne industrie d'art - La Faience de Bailleul’.

Volgens loffelijke (!) gewoonte heeft L. Detrez de naam Hennekens verfranst. Hij schrijft o.m. Jacques Hennecamps!

Stippen wij nog even aan dat volgens de conservator van voornoemd museum de aarden tegeltjes met gele leeuw op rode achtergrond, die men in de streek in menige haard ont-

Biekorf. Jaargang 69

183 moet, eveneens afkomstig zouden zijn van voormelde pottenbakkers uit Belle.

J.J. Veys

Sakramentsbriefkens De rekening van een teerfeest gehouden in de Nieuwburg te Dendermonde vermeldt: ‘ Item van de sakerment briefkens iij gr.’. Hierbij stelden we de vraag: ‘Mag wegens de vermelding van ‘de sakerment briefkens’ - voor zover ons bekend werden deze nooit elders gevonden en waartoe ze dienden blijft een open vraag - en de 8 gr. ‘savens ontfaen’, niet worden ondersteld dat het om een avondmaal gaat gehouden voor de leden van een confrerie (van het H. Sacrament)?’ (De Nieuwburg, Gedenkschriften van de Oudheidkundige Kring van het Land van Dendermonde, 3e r., dl. XVI, bl. 43 vlgg.).

Geeft M. Cafmeyer niet het antwoord in ‘De oude Goede-Week in volksleven en volksgebruik’, Biekorf 1968, bl. 81: ‘Op vele parochies, gelijk te Sint-Kruis, werden de sakramentsnamen per briefje verwittigd om getweeën een uur aanbidding te komen doen...?’

Dit gebruik zou dan hier reeds omstreeks 1500 invoege zijn geweest. En elders?

M. Bovyn

Vlamink als textielnaam Op de vraag in Biekorf 1968, 128.

De term vlaming wordt door Vercoullie vertaald als molleton. In de moderne bet. is ndl. molton: dik wollen, halfwollen of katoenen weefsel in effen of keperverbinding geweven (Vandale). In de medegedeelde Gentse tekst uit 1830 staat vlaminck dan ook op één rij met baey en sargien. Was vlaminck louter (technische) handelsterm of komt het w. ook voor in de omgangstaal? Ik vond het alleen bij Vercoullie.

E.N.

De familienaam Van den Berghe In Biekorf LXIX (1968), 128 vraagt G.D. of de familienaam Van den Berghe soms niet kan wijzen op herkomst van het oude graafschap Berg in de Duitse Rijnprovincie.

Hij had net zo goed kunnen vragen of Vandenberghe niet van het dorpje Berg in Oberbayern afstamt of van de gemeente Bergh in Gelderland. Maar niet alleen omdat het niet nodig is zo ver te gaan zoeken, zijn deze verklaringen minder waarschijnlijk.

In deze gevallen zou de familienaam wel Van Berg geluid, hebben. Onze familienaam is echter Van den Berg(h)e. Sla even het woordenboek van De Flou, deel I, open en u vindt

Biekorf. Jaargang 69

184 er (kol. 177 en volg) talloze toponiemen ten Berghe, den Berg. Wie op zo een plaats woonde, kreeg de naam Van den Berghe Eenvoudige verklaringen zijn niet noodzakelijk te wantrouwen Misschien verwondert u het groot aantal ‘bergen’ in het vlakke West-Vlaanderen. Een ‘berg’ is echter een zeer relatief begrip. In het land der blinden is eenoog koning.

F. D

De familienaam Dispersyn In Biekorf LXIX (1968), 121 vraagt C. Van Nieuwenhuyse of Disperyn soms uit ‘dit Persyn’ ontstaan zou zijn. Aanleiding daartoe was een grafsteen, waarop de naam in twee delen gebeiteld werd: ‘DIS PERSIJN’. Ik meen echter dat dit door een louter estetische bekommernis van de steenhouwer te verklaren is. De naam moest nl. dezelfde breedte beslaan als ‘S. THERESIA’; te oordelen althans naar de afdruk in Biekorf.

Oudere vormen van de naam Dispersyn zijn nl. Despersyn, Despelsyn, Desplechiin, de Splecin, de Spelchin, Desplechijn. Hieruit blijkt al dat de naam een herkomstnaam is. Dispersyn is nl. afkomstig van Esplechin bij Doornik, dat in 1229 nog als Esplecin opgeschreven werd. Alardus de Spelcin staat in 1202 ook als Alardus de Splecin opgetekend en zijn gemeente in hetzelfde jaar als ‘parrochia de Spelchin’. Uit de Spelcin, dan ook Despelcin geschreven, ontstond de familienaam De Pelcin, De Pelsijn, beter bekend als De Pillecijn Anderzijds weten we dat de r en de l makkelijk eens verwisselden, denk aan Katerine/Katelijne, zodat uit Despelsijn de naam Despersijn ontstond, ook Dispersijn geschreven. De naam kon achteraf nog verkort worden tot Persijn / Persyn. Dr. M. Persyn uit Roeselare deelde me immers mee, dat zijn voorvader in 1554 Willem Despersyn heette. Een oudere voorvader vond ik in Kortrijk aangetekend in 1376, de stadsrekening sprak er van Jhanne Desplechiin.

F. D

Vlaamse recompense Op de vraag in Biekorf 1967, 384.

De ‘vlaemsche recompense’ die oudtijds genoemd wordt bij vereffening van sterfhuizen betreft de gedwongen schuldvergelijking en de daarmee verbonden compensatie. Er bestanden heel wat voorschriften dat iemand die schuld had aan een boedel, waarin hij als erfgenaam optrad, moest compenseren en niet zijn erfportie onverminderd uitbetaald kreeg. De zaak was belangrijk genoeg om systematisch te worden behandeld door een anoniem jurist in een ‘Verhan-

Biekorf. Jaargang 69

185 deling over de vlaemsche recompense, zeer dienstig voor alle Practisyns, Deelsmans en Costumiers, die hun bemoeyen met het vereffenen van Sterf-huysen’. Dit werk van 182 bladzijden klein-8 verscheen in 1792 te Gent bij de drukker Ch. J. Fernand.

(Bibl. Gantoise IV 156). De auteur van dit traktaat is mogelijk F. van Laecke, advokaat bij de Raad in Vlaanderen, die in 1759 een werk over de inbreng van de sterfhuizen te Brugge (bij Petrus de Sloovere) had gepubliceerd.

C.B.

Geschreven doodbrief uit 1713 De volgende brief is door een geschoolde hand geschreven op een blad klein-patria; we vonden hem in een particuliere verzameling en delen hem mede als een briefmodel uit de tijd dat de bidders in sommige steden reeds begrafenisbriefjes ronddroegen.

Ruysselede den 16 augusti 1713 Joannes Pieters, Naer een hertelycke groetenisse alsoo myn vrauwe overleden is op den 20 july 1713 soo is het woensdagh naest commende wesende den 21 augusti 1713 het uijtvaert over mijn vrauwe Lucia Schaubroeck. Soo schrijve ick aen Ul. als dat gij sout believen naer het selve te commen want gij mijnen goeden vrient sijt. Ende alsoo het sondagh toecommende is ons kerremisse, soo noode ick als dat gij mij sout believen de heere te doen om naer de selve te commen want gij cont met eenen in het uijtvaert blijven, waer op ick sal betrauwen.

Blijve met alle resspeckt Ul. dienaere Guillielmus Verdaest Bidt voor haer zielle [Adres:] Aen den heersaemen Heersaemen Joannes Pieters jonghman woonende tot Brugge D. S

Archivenboek van Rond den Heerd Aansluitend bij de mededeling van R. van Biesebroeck in Biekorf 1967, 314.

Al de bekende exemplaren van de vierde jaargang van het Archivenboek tellen 16 bladzijden, en niet meer... En dat blijkt juist te zijn. Nu vond ik in partikulier bezit een exemplaar van het Archivenboek, met een vierde jaargang van 16 genummerde bladzijden, plus een bijvoegsel van 14 bladzijden. Deze bladzijden hebben een nieuwe paginering 1 tot 14; de druk op twee kolommen is deze van het Archiven-

Biekorf. Jaargang 69

186 boek, doch deze 14 bladzijden dragen niet de bladzijtitel ‘Archiven-Boek’ zoals de overige bladzijden van de uitgave.

De inhoud van die 14 bladzijden bestaat uit één artikel, waarvan de titel luidt: ‘Pater Paulus Cnoops, eerste professor en prefect van 't college der PP. Augustinen te Leipa, in Bohemen, Oostenrijk, uit het hoogduitsch vertaald door P. Ambrosius Keelhoff, volgens de levensbeschrijving van Pater Cnoops door den E.P. Ferdinand Hölzel’.

Zijn er meer exemplaren bekend met dit extra bijvoegsel? Is dit bijvoegsel misschien aanleiding geweest tot de traditie van de 24 of meer bladzijden van het vierde Archivenboek?

A.V.

Mandewerk Wij gingen op de middag in een restaurant op het marktplein van Watten (Frans-Vlaanderen). De baas spreekt er graag en goed Vlaams.

Tot mij zei hij: ‘Dag, joenkhied, wel'ekomen!’

Ik: ‘Jonkheid? Geweest!’ (gewist).

De baas: ‘...ewist is mandewerk’.

L.V. Sint-Stevens-Woluwe

Uithaalder Een ‘uithaalder’: zo noemde men te Brugge een tussenpersoon tussen de ‘grote antiquaire’ en de mogelijke verkopers. De uithaalder spoorde op en kocht voor zijn patroon; hij was een soort agent, werkend op kommissieloon.

Een ruimere en meer verspreide betekenis van uithaalder is ‘vernuftigaard’; iemand die vindingrijk is in denken en doen.

B.L. Brugge

Westvlaamse spreuken - vervolg van blz. 135 Vandage gezond en morgen in de grond. Rumbeke.

Hoe broos is het leven.

Zij je hoer of zij je dief, heb je geld, je zijt m'n lief. Izegem, St.-Baafs-Vijve.

We zijn familie in het veertiende let. Zwevezele.

Let: oude vorm om bloedverwantschap aan te duiden. Variante van ‘het zesendertigste knoopgat’, zie nr. 12, Biekorf 1967, blz. 238. - Bemerk de betekenis let = knoop.

M. Vermeulen

Biekorf. Jaargang 69

Biekorf. Jaargang 69

187

Kleine verscheidenheden BLOMME VAN AEME. - Ameldonk, witte stijfsel. Door het St.-Janshospitaal te Brugge wordt in 1652 meermaals ‘blomme van aeme’ aangekocht; de prijs er van per pond is 8 deniers par. (Rek. 1652. f. 37 40). Het Taryf van de Schippers van Brugge, gedrukt in 1775, vermeldt een taks op ‘Ameldonk, of Bloeme van Amel’.

De Bo kent ook blomme van amel, blomme van ame (Poperinge). Over de vormen amelblomme, amelkoren zie WNT II-1, 395, alsook Suppl. I 1048. Een mnl. term amer (soort tarwe of weit; triticum amyleum) in MnlW I 395, en amel bij Stallaert I 87.

BREY. - Marktdrager van beroep, die de aangekochte levensmiddelen (vlees, vis) thuisdraagt. Op 15 Oktober 1731 wordt in de St.-Andriesabdij bij Brugge een feestmaal aangeboden aan bisschop van Susteren. De rekening boekt de aankoop van gevogelte (kiekens, kalkoenen, vinken) met daarbij een betaling van 7 deniers ‘aen den brey van alles te dragen’. (La Flandre X 441). - De Breikens te Brugge vormden een nering. Over de ontwikkeling van brei uit mnl. winnebrood, zie Biekorf 1966, 385-390.

FOACHE. - Asbrood, haardkoek. Uit ofr. foace, mlat. focacia, foacia. Op 13 februari 1385 wordt ten laste van de koorgilde van de St.-Maartenskerk te Ieper een jaargetijde gesticht door meester Jhan van den Spikere en joncvrauwe Aechte, zijn echtgenote.

Een bepaling in de stichtingsbrief betr. een broodbedeling aan de armen: ‘Item zal de vorseide ghilden voorzien upden vorseiden dagh van platten foachen toter weerde van 6 sc. par. te deelne den aermen in de vorseide kerke van sinte Maertins’. (Cart.

St.-Martin, ed. Feys-Nelis 456 1088). De term fouache komt voor in noordfranse teksten anno 1265, en 1309 (Saint-Quentin), met bet. ‘sorte de galette cuite sous la cendre’ (Godefroy IX 631). - Vgl. Gay I 734 Mellema (1636) vertaalt: foüasse = een koecxken in d'asschen ghebacken.

GALENTINE. - Gelei bij koude vlees- of visspijs. Een uitgave voor ‘kueken ende spinde’ van het St.-Janshospitaal te Brugge anno 1422 vermeldt ‘saussen, mostaert ende galentine’. (Rek. 1422-23, f. 57). Vgl. Gay I 754: galatine (tekst uit de grafelijke rekening van Artesië anno 1328).

HARNASCH. - Zwaar landbouwgereedschap. De bursier van het St.-Janshospitaal te Brugge noteert in zijn rekening van 1422-23 (f. 122) het saldo van het hospitaalgoed van Snellegem ‘groot omtrent 75 ghemete winnende lands’, dat alsdan in eigen beheer door een broeder van het St.-Janshuis werd uitgebaat. Na de opsomming van paarden en koeien volgt dan: ‘Voort so hebben wy up tvoorseide hof ploughen, heiden, waghene ende ander harnasch also daer toe behoort de welke te vele ende te lanc zyn te schrivene’. Vgl. bij Stallaert I 563 de opsomming ‘waghene, ploughen ende harnassche’ in een oostvlaamse tekst (uit Nazareth) van 1410.

INGHELSMOUT. - Een betere kwaliteit brouwgerst. Op 8 aug. 1539 wordt door het St.-Janshospitaal te Brugge aangekocht: ‘16 hoet gheerste inghelsmout uut den scepe te 3 lb. 2 sc. par. thoet, comt met strycghelt te 16 d. par. comt 49 lb. 13 sc. 4 d. par.’

Biekorf. Jaargang 69

Een andere gelijktijdige aankoop betreft ‘16 hoet gheerstemoudt te 3 lb. par. thoet’ zonder enig strycghelt. (Rek. 1539, f. 14). De kwaliteit inghelsmout blijkt 2 Schellingen duurder te zijn dan de gewone brouwgerst en betaalt daarenboven 1 de-

Biekorf. Jaargang 69

188 nier strycghelt per hoed. - Over strycghelt (meetgeld te betalen bij het meten van ingevoerd koren, gerst, mout), zie Biekorf 1967, 253.

KERSCORF. - Houten bak om kaarsen in te bewaren. Te Brugge reeds vermeld in 1384; in boedellijsten te Brugge genoemd onder het houten keukengerief. Enkele voorbeelden. Inventaris van Maye van Tetroode anno 1428: ‘1 blazebalge, 1 kerscoorf ende 1 houten zoutvat’. (RAB. Proosdij nr. 1228, f. 13). Inventaris van Jan Crysel anno 1472: ‘Inde kueken een 1 kerscoorf ende andre plusynghe van outen ende eerden platteelen ende potten’. (Proosdij nr. 1293, f. 16v-17). Inventaris van Jacop Claeys anno 1473: ‘1 scuetelvat, 1 keerscorf met 4 of 6 kersen, noch 3 stoelkins...’ (Proosdij nr. 1293, f. 20v). In een sterfhuis te Kortrijk in 1521 wordt opgetekend: ‘Item inde kuekene noch eenen kerscorf, een landteerne ende twee snuterkins omme kerssen te snutene’. (Testaments Notre-Dame 48). - In de Brugse ambachtstaal wordt kerscorf in de 16e eeuw verdrongen door kerslade (keersla 1542; keersselae 1632). De mnl. term corf betekent niet uitsluitend vlechtwerk, doch ook latwerk: kerscorf, brootcorf, sluutcorf zijn meestal houten of latten korven vervaardigd door timmerlieden of schrijnwerkers (naar gelang de afwerking). Keerscorf komt omstreeks 1500 als huisnaam voor te Gent en te Brugge. - In Oostvl. Zanten 41, 1966, 67-72 geeft O. De Neve een goed overzicht van de filologische aarzelingen rondom mnl. kerscorf.

QUAERTSPEL. Een spel kaarten. De rol van de uitvoer (honderdste penning) te Arnemuiden noteert in 1544: ‘Joest Couwe, van ende coemmende van Brugge met pro Francisco Castro... 1 wit vadt met crameryen, 38 gr., 1 vadt quaertspelen 22 lb. gr., 1 vlasvadt 27 lb. gr.’ De heffing van een half procent te Middelburg noteert in 1551: ‘Willem Hulskijn van Rochester, commende van Rouwaen, met pro Jan Capiopino 20 vaten pruymen ende [?] vaeten caertspellen, wert tsamen 93 lb. 5 sc. gr.’ (Unger Bronnen Middelburg III 476 594). Bij testament van 20 april 1562 laat Jan van Genuwe, drukker te Brugge, aan zijn zoon Jan over ‘het halaem dienende tot het quaertspelmaecken’. Jan van Genuwe junior was in 1554 in de leer geweest te Rouaan. (A. Schouteet in Hand. Emul. 1947, 174 178 182). - Quaertspel (met bet. het spelen met kaarten) mocht in 1531 te Brugge niet elders gespeeld worden ‘dan up de poorters ende cooplieder loge’, volgens Hallegebod van 5 Jan. 1531. (Reg. Hallegeboden 1530-42, f. 15). In de Verboden van Rupelmonde, gedateerd 23 juni 1510, heeft quaertspelen mogelijk de betekenis kaartspellen; de tekst luidt: ‘Item dat niement en late spelen met quaertspelen of sulke ghekke spelen naer der clocke tiene’.

(De Potter-Broeckaert, Rupelmonde 92).

NAERGULDE. - Nafeest, naviering volgend op ‘tgulde’ van Sint-Elooi (Looifeeste).

De gilderekening in het kerkarchief van Ursel heeft anno 1510 de volgende uitgaafpost: ‘Item betaelt ten huuse van Jan Clyncke, van biere datter ghebracht was dwelc in tnaergulde gedroncken was, comt 32 sc. par.’ (De Potter-Broeckaert, Ursel 27). - Vgl. nakermis, alsook kandeelfeeste, koekezondag bij De Bo. OESYLOEP. - De strook of streep grond waarover de ozie uitsteekt en die aldus van het afvallende water bevrijd is; ozieval, ozendrop. Uitvoerig daarover in Biekorf 1966, 306-307; alsook 1967, 251. De Verboden van Rupelmonde bieden anno 1510 de volgende Variante: ‘Item dat niement gheen mes up sheeren strate maken sal

Biekorf. Jaargang 69

buyten zijnen oesyloep, oft oec hout up sheeren straten legghen en sal, ofte up de marct, up de boete van 3 lb. par.’ (De Potter-Broeckaert, Rupelmonde 92).

Biekorf. Jaargang 69

189 OFLYE. - Een eenheid van belasting (oorspr. een cijns) uit te keren in graan (tarwe, rogge, haver) met soms een toevoegsel van een of twee hoenders. De oudste tekst die we voor dit oude woord konden aanhalen in Biekorf 1967, 189, is uit 1737 (kerkrenten van Harelbeke, kopie van een ouder register). De term hebben we inmiddels ontmoet in het Rentenboek van de St.-Amandsproosdij (de Capelle) te Kortrijk, in 1439 opgemaakt door Joos Ruebin (Hs. perkam. klein 4o, in archief Bisdom Brugge). De tekst aldaar luidt: ‘Hier naer volghen de renten van ghelde, van corne, van evene, van moude, van cappoenen, ende van bulstringhen, hiltwinninghen, oflyen ende straetrenten, streckende in diverschen prochien ende plaetsen, also hier naer ghescreven staet’. De term oflye komt dan herhaaldelijk weer. Over de verspreiding van ofr. ouvlie, zie Biekorf l.c.; de term (en de zaak?) is alleen doorgedrongen in de kasselrijen Kortrijk en Oudenaarde.

POILLEDEINEN. - Kalkoenen. Uit fr. poule d'lnde; lat. gallina Indica. Uit de rekening van de maaltijd, gehouden door de magistraat van Kortrijk naar aanleiding van de uitvaartdienst voor aartshertogin Isabella op 25 januari 1634, de volgende uitgaafposten: ‘Item over 4 coppelen faysanten, ten 11 lb. par. den copple; over twee poilledeinen om in het deech te legghen, ten 6 lb. par. 't styck; over vyf jonghe poilledeinen om te braden, ten 4 lb. 10 sc. 't styck; over de vrecht van poilledeinen, faisanten ende hammen, 3 lb. 12 sc.’ (Mussely, Inventaire II 233). - Over fr. coq d'Inde, poule d'Inde, zie Bloch-von Wartburg s.v. dinde. Te Veurne kent met turcsche kiekins, turcsche hoenders (1568), turssche hinne (1619). De benaming kalkoenschen (al. kalekutschen) haen of hinne (Kil.) niet in wvl. teksten vóór 1650. - Over kalikoet, kalkoen, zie WNT VII-1, 963 996.

RODE BEESTEN. - Rood wild. In de enge zin omvat de term ‘rode beesten’: herten, hinden, reeën; in ruimere zin ook soms de ‘zwarte beesten’ of het zwart wild (wilde zwijnen). In de volgende mnl. tekst is de term in de ruime zin gebruikt. Het St.-Janshospitaal te Brugge bezat op de prochie Aartrijke landerijen in het goed ‘ter Lepe’, dat in 1422 niets opbrengt daar ‘de meesten deel verwildert es van den roden beesten’. (Rek. 1422-23, f. 35). De term komt in zijn technische betekenis voor (samen met zwarte beesten) in het grote edikt over de jacht van 31 aug. 1613: zie Stallaert I 143. - Vgl. fr. bêtes fauves (vaalrood); hd. Rotwild; eng. red deer.

ZOMERREEFTERE. - Ontvangkamer. Een uitgaafpost in de rekening van het St.-Janshospitaal te Brugge anno 1539 (f. 20) luidt: ‘Betaelt Jan van der Gouwe schildere, van onse nieuwe gastecamere ofte zomerreeftere te doen scilderen, boven de zoldere, rebben, balcken met diversche colueren verchiert ende de duere groen coluer, ende het heck binnen upt kerckhof jeghens deze camere groen ghecoluert met olyevaerwe, draecht 34 sc. par.’ - Twintig jaar later zal deze ontvangkamer met de nieuwe modenaam ‘salette’ genoemd worden.

WANDELEGHE. - Landloopster. In die bet. komt wandeleghe voor als vrouw. vorm van wandelaer: landloper, vagebond. Art. 23 van de Keure van het ‘heerscip van Ryssele’ (alias ‘vande heerlicheden vander kerken van sinte Pieters in Rysele’), d.i. het Vrije van Rijsel gelegen in het Westland, bepaalt aano 1455 ‘dat niement vremde

Biekorf. Jaargang 69

wandelaers noch gheene vremde wandeleghen harbarghe up [een boete van] 3 ponden.’ (Annales Com. Flam. XXIII, 1897, 482; Cout. de Furnes, ed. Gilliodts, III 10). Vgl. MnlW s.v. wandelaer, wandelaerster. - De bovenstaantde tekst uit 1455 gaat terug op een oudere redactie.

Biekorf. Jaargang 69

190 STAPPEEL. - Lessenaar voor de koorboeken, koorlezenaar, voor epistelen evangelieboek. Vrijstaande of in het gestoelte verwerkt. Timmerman en smid vervaardigen in 1532 twee stappeelen voor de kerk van het St.-Janshospitaal te Brugge; de rekening (1532-33, f. 10) geeft daarover de volgende bijzonderheden.

‘Den 24. december 1532 betaelt Jan de temmerman van 10 ½ daghen ghewrocht in 3 weken int maken van twee nieuwe stappeelen ende die ghestelt inden choor, te 8 gr. sdaechs, draecht mids 12 d. par. booghelym daer an verbesicht: 4 pond 5 sc. par.

- Betaelt (aan de smid) Christoffels de Vlooghe over tmaken van twee cromme aermen omme twee stappeelen inden choor, elcken aerme met drie cnopen ende tot elcken aerme 2 yseren buusen, 2 platen, 2 banden ende tot elcke 4 yseren pameelkins, daer of den eenen aerme weicht met datter toebehoort 64 pont, ende dandere weicht met zynen toebehoorten 59 pont, comt tsamen 123 pont, draecht te 3 gr. tpont: 24 lb. 13 sc. par.’ Deze soliede, gelede lezenaars ‘om in- en uit te trekken’ waren aangepast aan de beperkte ruimte van de gasthuiskerk. Ook grote en rijke kerken, die een metalen adelaarlezenaar in hun koor hadden, bezaten een aantal houten lezenaars: de Kortrijkse kapittelkerk telde in 1578 onder het ‘houtewerck inde choor: zeven stapeelen’. (Kerkarchief). Vgl. wvl. stapeel (voor misboek en muziekpartituur) bij De Bo en WNT XV 767. - Het w. is ontleend aan ofr. estapel, estapliel (uit mlat. estapletum?): zie Godefroy III 601 en Gay I 669. De romaanse vorm is eigen aan Artesië en Vlaanderen: estapliel komt voor te Dowaai (1343 1421), Kamerijk (1359 1438), Rijsel (1373), en ook te Doornik (1422: opschrift op koorlezenaar, Kon. Museum Brussel).

WERCGHELT. - Weekloon uitbetaald aan de zusters van het St.-Janshospitaal te Brugge. In 1422 ontvangt de ‘meestreghe’ (latere prieuse) ‘20 groten de weke over haer wercghelt ende elke zuster 16 groten de weke over haerlieder wercghelt’.

Benevens dit weekloon werd een ‘waecghelt’ uitbetaald per nacht, en een jaarlijks ‘clederghelt’ dat 12 pond par. voor de meestreghe en 6 pond voor de zusters bedroeg.

Al die sommen worden vereffend door de broeder bursier van het gesticht. (Rekening 1422-23, f. 60). - Vgl. wercgelt (met bet. gildegeld) in MnlW uit Noordbrabantse bron.

WORSTENEN. - Van worset (al. horset, osset, woeset) d.i. langstapelige wol, kamwol, gemaakt. Deze mnl. textielnaam is afgeleid van de engelse plaatsnaam Worstead (oudtijds Wurthstede, Worthsted) in Norfolk, de plaats waar zulke stof oorspr. werd gemaakt en vanwaar ze naar het vasteland werd uitgevoerd. Worstenen, worsteinen (enen worsteinen tabbert, Utrecht 1422) stemt overeen met de vlaamse vormen ossetten, ossette (een ossette kerle, Brugge 1567). In het refrein 76 (te dateren 1524) van Jan van Stijevoorts Refreinenbundel (ed. Lyna en W. van Eeghem I 146; Antwerpen 1930) gaat de jonker op de oudekleermarkt aankopen doen voor zijn bruid: ‘een sayen falie cocht hy saen en een worstenen coersken (keurs).’. - In de MnlW zijn de vormen worset en worsteinijn niet bijeengebracht, evenmin worset en orset. Over die textielnaam zie Oxford Diet. X-2 (1928) 324, en John James, History of the Worsted Manufacture in England (Londen 1857; herdruk 1968). - Osset wordt veelal gelijkgesteld met fr. ostade, ostadine. - Een continentale namaak van osset was het half osset, alfosset, zeer in gebruik in de 16e eeuw (Valenchijns alfosset, Veurne 1565).

Biekorf. Jaargang 69

REEFTERCLOCKE. - Klok die de monniken naar de refter roept. De boursier van de Duinenabdij bij Veurne koopt in 1563 (Rek. f. 41v) ‘achttien vamen corden omme een nieuwe clocstrynck inde reefterclocke, te 1 sc. de vame’.

A.V.

Biekorf. Jaargang 69

191

Vraagwinkel Boekhandel te Ieper 1779 Bij de Centse drukker C.J. Fernand ‘op den Reep, in S. Augustinus’, verscheen in 1779 een uitgave van ‘De Herscheppingen van Ovidius... in Rym gesteld door J. de Wolf’. In mijn exemplaar is de drukkersnaam op het titelblad overplakt door een gedrukt reepje waarop te lezen staat ‘Men vindze te koopen bij Engel Bolle, Boekverkooper op de groote Markt, tot Yper’. In de lijst van de Ieperse boekdrukkers komt geen Engel Bolle voor: de man blijkt zeker alleen verkoper en geen drukker van boeken geweest te zijn. Zijn er meer bijzonderheden over Engel Bolle en zijn Ieperse boekhandel bekend?

E.N.

Sentenelle In een Staat van Goed van 1627 vind ik, onder de opgave van de schulden, volgende vermelding: ‘Voorts esmen schuldich aen ... over besteden van zyne Sentenelle aeñden overledenen een jaer lanck ende daer up ontfaen twee schellynghen groten, nemaer alsoo hy tselfe niet en can ghedoen door zyn overlyden compt den selven persoon restitutie heessene van zyn ghegheven geldt, dus hier de somme van 2 sc-gr.’

Wat is een Sentenelle?

G.N.

Vlaamsche Pleitbond Einde 1887 verscheen een kleine brochure te Brugge (drukkerij F. De Haene-Wante; 32 pp.) uitgaande van de ‘Vlaamsche Pleitbond van Brugge’. De inhoud ervan is ‘Het Leven en de Werken van Joost de Damhouder’, als redevoering uitgesproken door Advocaat Coppieters, voorzitter van de Bond, bij het hernemen van de werkzaamheden op 14 november 1887. Heeft die ‘Vlaamsche Pleitbond’ nog andere brochures uitgegeven?

C.L.

Vlacke van Zeelandt Welke plaats in de Zeeuwse wateren droeg in de 16e eeuw (en vroeger?) de naam ‘het vlacke van Zeelandt’?

V.C.

Zangwijze: Ik ben getrouwd

Biekorf. Jaargang 69

In het eerste stukje van de ‘Verzameling van Liedekens’, te Roeselare uitgegeven door David Vanhee in 1835, staat een moraliserend liedeken op ‘Den Dans’, te zingen op de Stemme: ‘Ik ben getrouwd meer als dry jaeren’. Komt dit laatste liedje in oudere liedboekjes voor, en welke zangwijze wordt daarbij aangegeven?

J.V.G.

Bouwsteen Van welke aard en herkomst zijn de volgende steensoorten (natuursteen) die omstreeks 1900 alhier als bouwstoffen, o.m. voor gevels, genoemd worden: Widderberg Roodt, Larochette, Dillingen, Gilsdorf?

L.S.

Biekorf. Jaargang 69

192

Schuilnaam L.R. van Gistel In 1911 verscheen als een ‘Uitgave van Kerlinga, Brugge’, en gedrukt bij A. van Mullem, een brochure van 40 bladzijden onder de titel Op de baan naar Veurne. De inhoud ervan is een soort Emmaüs-gang van onderwijzer Masen met Christus. De auteur tekent L.R. van Gistel. Wie schuilt onder die naam? In welke bladen werd dit werkje besproken?

C. B

Bethune's Beurs In de jaren 1890 bestond er te Kortrijk een vereniging voor onderlinge bijstand die genoemd werd Bethune's Beurs. Althans in de volksmond. Hoe was de officiële benaming van die vereniging? De zetel ervan was het Beenhuis...

V. M

Panebroeken De tuinbloem Calliopsis (Coreopsis) is in de volksmond algemeen bekend als ‘panebroeken, panebroekskes’ in de streek tussen Maldegem en Oudenburg (voor zover ik weet). In verscheidene plaatsen kent men ook een tweede naam: ‘stinkertjes, stinkerkes’. Van Maldegem voort naar Gent toe spreekt men van ‘kwezelkens, kwezelbloemen’. De vraag is: zegt men ook panebroeken-panebroekskes in 't Roeselaarse en Tieltse? En ook nog: slaat die benaming overal op dezelfde bloem (Calliopsis)? Of is dat soms de benaming van de Scabiosa atropurpurea (gekweekt schurftkruid)? - Op te merken is dat De Bo de ‘panenbroek’ identificeerde als ‘Aster linifolius’, een fout die door Samyn in het Kruidwoordenboek (1888) verbeterd werd.

D.R.

Berauw Wat is eigenlijk een ‘berauw’ als naam van een perceel land in oude landboeken (18e eeuw)?

G.L.

Loterij te Ieper In welk jaar werd er te Ieper een loterij gehouden, vòòr de officiële afschaffing bij koninklijk dekreet in 1561?

F. L

Biekorf. Jaargang 69

Wijsheid van Pieter Verzeyl In de reeks ‘Kleyne Catholyke Bibliotheek’, vanaf 1831 uitgegeven door David Vanhee te Roeselare, verschenen drie deeltjes samenspraken onder de titel ‘Deugd en Spaerzaemheyd of de Wysheyd van Pieter Verzeyl’. Een eerste deeltje verscheen als eerste aflevering van het jaar 1841, een tweede verscheen in 1844, een derde en laatste in 1848. Ieder deeltje bevat vier samenspraken tussen Pieter Verzeyl en een drietal partners. De anonieme auteur hanteert zeer goed de pen en kent de schatten van de volkstaal. Wie waren de auteurs van de boekjes van die Roeselaarse boekengilde?

C. B

Biekorf. Jaargang 69

193

[Nummer 7-8] Bij een driehonderdste verjaring Lof van Rijsel-in-Vlaanderen In het geografisch werkje ‘Spieghel der Werelt’, in 1577 bij Christoffel Plantijn uitgegeven door de Antwerpse schoolmeester Peeter Heyns - een vulgarisator van Ortelius - wordt ook een bondige beschrijving van Vlaanderen (het graafschap) ingelast. ‘Vlaenderen is drynamich heden’, zegt Heyns en hij geeft de klassieke driedelige indeling van de Vlaamse geschiedschrijvers: Duytsch Vlaenderen met Gent als hoofdstad, Walsch Vlaenderen, met Rijsel als hoofdstad, en Rycx Vlaenderen.

Rijsel wordt, zo rijmt Heyns, een ‘cleyn Antwerpen’ genoemd.

Rijsel: een klein Antwerpen Het vers van Heyns, in de originele versie van 1577, luidt als volgt:

Vlaenderen Van al de Kersten Graefschappen; niet befaemt slecht; Vlaenderen d'alderbeste is, dry namich heden: als Rycx Vlaenderen van velen ghenaemt 't Recht, daer Aelst in leyt, op de Dender fyn besneden: d'Walsch, daer Ryssel cleyn Antwerpen wordt beleden: en 't Duytsch, daer Ghendt, de grootste Stadt, 't hooft is ghestelt....

Het boekje van Heyns verscheen in 1577(1). De Antwerpse schoolmeester had natuurlijk een van de (italiaanse of franse) edities van Guicciardini's Beschrijving van de Nederlanden ingekeken, waar hij kon lezen dat ‘na Antwerpen en Amsterdam, Rijsel de belangrijkste handels- en industriestad is van de Nederlanden’(2).

De benaming ‘cleyn Antwerpen’ komt echter niet uit Guicciardini, doch uit ‘Den Spieghel der nederlandscher Oudheyt’ van de Gentse geschiedschrijver Marcus van Vaerne-

(1) Over de uitgaven van Heyns, zie Bibliotheca Belgica, ed. 1964, III 450-453.

(2) In de eerste italiaanse (1567) en franse (1568) uitgaven, en in de latere nederlandse (1612) en latijnse (1613) bewerkingen.

Biekorf. Jaargang 69

194 wijck. Dit werk, dat in eerste editie te Gent verscheen in 1568, is beter bekend onder de titel ‘Die Historie van Belgis’ van de tweede uitgave te Gent anno 1574.

In Vaernewijcks beschrijving van ‘Walsch Vlaenderen’ wordt de stad Rijsel in margine aangekondigd als: ‘Ryssele cleen Andtwerpen’. De volledige tekst van Vaernewijck luidt als volgt: ‘Item, die stadt van Ryssele, heetmen om die groote coopmanschepe diemen daer hantiert cleen Andtwerpen, ende dat is een groot wondere, dat daer soo machtighe cooplieden woenen, ende nochtans die stadt gheen merckelijcke riviere en heeft, om die coopmanschepen uut ende inne te voeren, zy zyn zoo gheneghen totter coopmanschepe, dat ook die knapen ende jonckwyven (dienstknechten en -meiden) haer ghelt mede in legghen ende avontueren inde coopmanschap.

Men secht datter vyf hondert oft meer Meesters zijn die wercken met cleen ghetaukens: die stadt is wel bevrijdt met diepe graven, ende is schoone van huysen ende straten, ende seer levende van volcke, soo dattet daer ghenoechelijck te woenen is. Hier is oock de Reken Camere vanden huyse van Bourgoingnen: dwelck een groote preheminentie is’.

In 1530 had Jacob de Meyere (Meyerus), in zijn historisch essay ‘Flandria’, de drie grote zustersteden van Oud-Vlaanderen: Gent, Brugge en Ieper, nog met geen andere Nederlandse steden vergeleken. Filips Wielant, Meyerus' voorganger en voorbeeld, had dit evenmin gedaan.

De uitspraak in Guicciardini en Vaernewijck in 1567-1574 is de eerste geschreven en gedrukte vergelijking tussen de grootste steden van de Zeventien Provinciën.

Vooral de Italiaanse Antwerpenaar zag alsdan in Rijsel, hoofdstad van Waals-Vlaanderen, de belangrijkste stad ‘in Flandria’, d.i. van geheel het graafschap Vlaanderen, en de enige Vlaamse stad die met Antwerpen ‘in Brabant’ en met Amsterdam in Holland kon vergeleken worden. Uit die uitspraak blijkt dat het verval van Brugge als haven en handelscentrum, als ‘koopmansstad’, omstreeks 1560 een erkend feit geworden was.

De lof van Rijsel uit Guicciardini wordt dan ook normaal overgenomen door navolgende beschrijvers en geschiedschrijvers, o.m. door Marchantius (1596), Montanus (1622), Buzelinus (1625), Duplessis l'Escuyer (1650). Sanderus ontbreekt in deze rij om de goede reden dat hij zijn ontworpen deel over Waals-Vlaanderen (Gallo-Flandria) in de tweedelige Flandria lllustrata van 1641 niet heeft kunnen publiceren. Blaeu in zijn Steden-Atlas (1649) noemt Rijsel, zonder verdere vergelijking, de ‘metropool van Waals-Vlaanderen’. In 1727 zal de Chronycke van Vlaenderen van Andreas Wydts in de ‘Beschryvinge

Biekorf. Jaargang 69

195 van het Graefschap’ (f. lxij-lxiv) de traditie voortzetten en schrijven: ‘Ryssel is verr' de rijkste, de treffelijkste ende meest-bewoonde Stadt van Vlaenderen in het gemeyn, ende de Hooft-stadt van het Walsch Vlaenderen’.

De Antwerpse schoolmeester in 1577 noemt Vlaanderen ‘drynamich’, en vertaalt daarmee letterlijk de humanistischlatijnse term trifaria van Meyerus (1530), die zelf de klassieke indeling uit Wielant (1492) had overgenomen. De tekst uit Wielants Leen-rechten van Vlaenderen mag hierbij eens aangehaald worden. Wielants aanhef luidt als volgt: ‘Vlaenderen heeft dry deelen: daer af deen licht onder de Croone, dander onder 't Keyserijck, ende 't derde is eygendom...

Tgraefschap van Vlaenderen onder de Croone is ghedeelt in tween metter rivieren van der Leye: want het ghene dat licht over dese sijde vander Leye, ende tusschen de Leye ende Scheide, is gheheeten Flandres flamingant: ende het ghene datter licht over de Leye, van Nienove opwaert, is gheheeten Flandres gallicant’.

Het deel dezerzijds de Leie, zegt Wielant verder, is ‘gheheeten flamingant, om datmen daer spreekt de Vlaemsche tale. Ende Vlaenderen gallicant sijn de steden en casselrijen van Rijsel, Douay, Orchies, daermen meest spreeckt Walsche tale’(3).

De berijmde indeling van Heyns gaat duidelijk terug op het ‘drienamige’ Vlaanderen van Wielant.

Van Louis Bourbon, verlos ons heer In augustus 1667 werd Rijsel door het Franse leger ingenomen(4). Daardoor werd een militaire parade door de Spaanse Nederlanden besloten die, in enkele weken, de steden Bergen (St.-Winoks), Veurne, Doornik, Dowaai, Kortrijk, Oudenaarde in de macht van Lodewijk XIV had gebracht. Meer dan een symbolische weerstand had Turenne in onze gewesten niet ontmoet.

De zomerveldtocht van 1667 was, zoals men weet, de inzet van een lange en gespreide reeks militaire operaties (in gevarieerde politieke allianties) die, territoriaal bekeken, vooral de kasselrijen van Oud-Vlaanderen onder ‘de twee kronen’ zouden verdelen.

(3) Tractaat van de Leen-rechten, ed. Middelburg 1666, p. 9-10.

(4) Een historische tentoonstelling, ingericht in het Hospice Comtesse (okt. 1967 - april 1968), onder de titel ‘Louis XIV en Flandre’, heeft die gebeurtenis herdacht. De belangrijke geïllustreerde Catalogus beschrijft 451 nummers. - Bibliografie over die periode van de Rijselse geschiedenis vindt men in het te citeren werk van A. Lottin.

Biekorf. Jaargang 69

196 Het onmiddellijk gevolg van de verovering van de hoofdstad van Waals-Vlaanderen in 1667 was, dat de hoofdsteden van Diets-Vlaanderen, Gent en Brugge, met hun kasselrijen op de nieuwe Franse grens kwamen te liggen. Met al de ekonomische en finantiële gevolgen vandien. De geannexeerde gebieden werden door Parijs in twee bestuurlijke distrikten ingedeeld: de Intendance de Flandre flamingante (ook ‘Flandre maritime’) met Duinkerke als hoofdstad, en de Intendance de Flandre wallonne, met Rijsel aan het hoofd.

De geschiedenis van de publieke opinie - de Franse instituten gebruiken bij voorkeur de term ‘les mentalités populates’ - in onze Vlaamse steden gedurende de veertig en meer jaren van verovering, herovering, annexatie, bezetting, plundering door legers van de Franse, Spaanse, Engelse kronen, en van de Hollandse Republiek, moet nog geschreven worden. Dagboeken en kronieken van niet-militaire aard, gedenkschriften van de gewone burgerman zijn Schaars. Of ligt er nog ergens, begraven op zolder, één op ontdekking te wachten?

Tot lof van Rijsel moet hier een pas verschenen studie genoemd worden, werk van een historicus van de Rijselse Universiteit, die de volksopinie en de volksgedragingen gedurende de eerste decennia van de annexatie der stad in het licht stelt(5).

Een dagboek vormt de basis van dit belangrijke werk. Dagboek opgesteld, gedurende de jaren 1657-1693, door de saaiwever Pierre-Ignace Chavatte. De schrijver, zoon van een saaiwever en een vroedvrouw en wonend in de populaire parochie van Saint-Sauveur, noteert daarin de gang van het dagelijks leven in zijn gezin, zijn ambacht en zijn stad: mensen en dingen, zegging en doening uit ambachtsleven, openbaar en godsdienstig leven, ontspanning en feestelijkheden leveren de stof voor zijn notities, die open en oprecht zijn eigen denken en voelen weergeven.

Uit het Dagboek van de Rijselse saaiwever blijkt hoe uitgesproken en gepassioneerd Spaansgezind zijn Waals-Vlaamse stad was en bleef na de verovering, hoewel al de oude instellingen en vrijheden van de gemeente behouden bleven(6). Ruwaart (Rewart), meier en schepenen bleven in funktie,

(5) A. Lottin, Vie et mentalité d'un Lillois sous Louis XIV. Rijsel 1968; 444 pp. met kaart en illustratie. - Het werk is een doctorstesis die, onder de titel ‘Contribution à l'étude des mentalités populaires. Comportement et sensibilité d'un sayetteur dans le milieu lillois 1657-1693’, voor de Faculté des Lettres et Sciences humaines te Rijsel verdedigd werd.

(6) Tekst van de kapitulatie door de magistraat aan Lodewijk XIV voorgelegd bij: P. Thomas, Textes historiques sur Lille et le Nord de la France, I (Rijsel 1931), p. 131-142.

Biekorf. Jaargang 69

197 ambachten en broederschappen leefden hun oude leven voort. De Rijselnaars hoopten echter maar steeds, ook na 25 jaar en meer annexatie, terug onder de kroon van Spanje te komen. Chavatte was, tot aan zijn dood in 1693, ‘Français malgré lui’. De Franse militairen en ambtenaren konden de geesten en harten niet winnen in een stad die, hoewel franstalig in al de lagen van haar bevolking, zich blijvend verbonden voelde met het graafschap en de Spaanse Nederlanden. (De opinie zou feitelijk eerst na 1713 naar Frankrijk toe keren: toen werden ook de Intendances van ‘flamingant’ en ‘gallicant’ Vlaanderen tot één enkele Intendance des Flandres verenigd, met Rijsel als hoofdstad).

Waren de bedreigde dietse steden, Gent en Brugge, gedurende die periode even algemeen allergisch van Franse bezetting of annexatie als de Waals-Vlaamse hoofdstad? Een ophelderend Dagboek als dat van Chavatte te Rijsel is hier helaas niet voorhanden. Uit verspreide gegevens blijkt echter dat de Spaanse gezindheid in Brugge en in Gent gedurende die jaren niet zo standvastig en zo algemeen is geweest, zoals dit (volgens Chavattes getuigenis) in het geannexeerde Rijsel het geval was.

In Brugge en in Gent ontwikkelen zich, gedurende dezelfde periode, Lodewijksgezinde groepen en partijen, al naar gelang de wending van de krijgskansen en het uitzicht op negotie en oorlogswinsten en promotie in de openbare ambten(7).

Het partikularisme dat de geschiedenis van Oud-Vlaanderen kenmerkt, treedt wel scherp op de voorgrond in die tegenstelling tussen de pro-Bourbonse neigingen in onze Diets-Vlaamse hoofdsteden Brugge en Gent, en de anti-Bourbonse gezindheid van het Waals-Vlaamse Rijsel. Verrassend is dit echter niet wanneer men denkt dat Brugge en Gent nog in 1745, bij de verovering van Lodewijk XV, met elkaars weerstand en (snelle) kapitulatie de spot dreven.

De Rekenkamer van Rijsel in ballingschap Vaernewyck laat in 1568 niet na Rijsel te loven als stad van ‘de Reken Camere vanden huyse van Bourgoingnen’. Zoals bekend had hertog Filips die Rekenkamer in 1385 opgericht te Rijsel, met bevoegdheid over Vlaanderen, Henegouwen, Artesië, Namen, het Doornikse, het Kamerijkse en de heerlijkheid van Mechelen(8).

De inneming in 1667 en annexatie van Rijsel ligt nog heden weerspiegeld in de afdeling ‘Chambre des Comptes’ van

(7) Biekorf 1962, 97-104; 1964, 308-310; 1965, 217-218.

(8) J. De Seur, La Flandre illustrée par la Chambre du Roi à Lille, Rijsel 1713, passim.

Biekorf. Jaargang 69

198 het archief te Rijsel (Archives départementales du Nord). De kollekties rekeningen en dokumenten zijn daar aanwezig tot en met 1666, eventueel 1667. De officieren van de Kamer mochten geen enkel officieel stuk medenemen, het archief van de installing moest volledig ter plaatse blijven: zo was de uitdrukkelijke wil van de Franse koning(9). Voor hun persoonlijke zaken en bezittingen daarentegen kregen de Heren van de Kamer al de gewenste faciliteiten en ‘sauvegarde’(10). Door het Hof te Brussel werd de stad Brugge als nieuwe zetel van de Rekenkamer aangewezen. Zo kon de verhuizing van het kaderpersoneel beginnen.

In de laatste maanden van 1667 zijn dan de President, Meesters, Auditeurs, Griffiers en Deurwaarders van de Rekenkamer uit Rijsel naar Brugge overgekomen en hebben er hun onderbroken boekhouding voortgezet, gedurende twaalf jaar. In 1680 zou de Kamer naar Brussel worden overgeplaatst.

Te Brugge werd de Rekenkamer ingericht in het grote huis - het bekende en heden zeer bouwvallige ‘Spookhuis’ - op de hoek van de Spanjaardstraat ter westzijde van de Augustijnenbrug(11).

Onder de raadsheren-emigranten bevond zich o.m. Pierre du Chambge, die zich op de St.-Jakobsparochie vestigde. Hij kocht er een herenhuis met mooie tuin, gelegen op de noordzijde van de Naaldenstraat; de koopprijs bedroeg 1.950 pond groot. Aan de inrichting van huis en eigendom heeft du Chambge veel geld besteed. Hij was gehuwd met een dochter Jacobs, en werd tot ridder verheven in 1695. Als raadsheer-emeritus heeft hij de ambten van stadsraad en gouverneur van de Bogardenschool bediend.

Uit het huwelijk Pierre du Chambge-Jacobs zijn drie zonen gesproten: een ervan werd Jezuiet, een andere werd gehecht aan de (inmiddels verder verhuisde) Rekenkamer te Brussel. De derde zoon, François-Henri, werd raad-pensionaris van de stad Brugge en trouwde met Maria-Adriana de Fevere, fa. Philippe. Dit huwelijk bleef kinderloos.

Een van de dochters van Pierre du Chambge trouwde in Brugge met Jacques Talbout, broeder van de burgemeester van het Vrije. Andere dochters van Pierre du Chambge zijn naar Rijsel teruggekeerd(12).

(9) C. Dehaisnes, Etat général des registres de la Chambre des Comptes de Lille, Rijsel 1873, p. 14-32.

(10) Thomas, Textes historiques I 140.

(11) A. Duclos, Bruges p. 526. Custis, Jaerboeken III 264.

(12) Aantekeningen van pastoor Carel Nollet in zijn ‘Boek der Geslachten’ (hs. van J.P. van Male, in particuliere verzameling). - Belangrijke bijzonderheden over de familie du Chambge bij Bethune, Méreaux des families brugeoises, Brugge 1890, 69-70, 408 (met correcties op Gailliard, Bruges et le Franc VI 287-288).

Biekorf. Jaargang 69

199 Via het Rekenhof van Rijsel werd aldus de aloude Doornikse familie du Chambge tijdelijk in Brugge ingeburgerd. Ook de Rijselse familie Simon is in 1667 met de Rekenkamer naar Brugge overgekomen, om er weldra een belangrijke plaats in de ambtsadel in te nemen(13).

Voor het Brugse patriciaat bood de twaalfjarige ‘ballingschap’ van de Rijselse Kamer in Brugge de gelegenheid om in het kader van de hoge funktionarissen te treden. Zo werd Olivier-Leopold Nieulant in 1674 Meester in de Rekenkamer van de Spanjaardstraat; bij de overheveling van 1680 heeft hij dan ook, met zijn echtgenote Jeanne van Caloen, Brugge verlaten voor Brussel. Hun kinderen en kleinkinderen vonden de weg naar Vlaanderen (Gent, Brugge, Ruddervoorde) terug(14).

Rijsels geld Rijsel kwam in 1667 onder de Franse kroon als een stad uit het graafschap Vlaanderen, met het muntstelsel van dat graafschap. Een koninklijk edikt van september 1685 zou er ook de Franse munt invoeren, met behoud van een verschil tussen de Rijselse gulden en de Franse livre (als rekenmunten): de gulden kreeg een waarde van 20 stuivers tegenover 16 stuivers voor de livre. De verhouding werd veelal uitgedrukt als: ‘de Rijselse gulden geldt 25 Franse stuivers’.

Dit ‘Ryssels-geld’ (argent de Lille) heeft feitelijk standgehouden tot in 1789, d.i. gedurende meer dan 120 jaar na de aanhechting bij Frankrijk.

Gedurende heel de 18e eeuw behoudt het Rijsels geld zijn plaats in de steeds herdrukte Reductieboekjes of tabellen van vergelijking ten dienste van de kooplieden.

Nog in 1785 herdrukte Joseph de Busscher te Brugge de ‘Reductie van het Frans-Geld, in Ryssels-Geld, in Vlaems-Courant en in Vlaems-Wissel-Geld’; deze vijfde druk was ‘vermeerdert met de Reductie van het Spaens- in Vlaems Courant-Geld’(15).

Op de Beurs van Amsterdam bleef het Rijsels pond ook apart genoteerd. Het vademecum van de negotiant (Le Négoce d'Amsterdam, editie 1722, te Amsterdam) formuleert als volgt de wisseloperatie van Amsterdams en Rijsels geld: ‘Pour réduire l'argent d'Amsterdam en argent de Lille il faut multiplier la somme d'Amsterdam par le surplus de l'argent de Lille, diviser le produit par 100. et ajouter ce qui en vient à l'argent d'Amsterdam’. Opmerkelijk is dat het Amsterdamse Beursboek de stad Rijsel wel ‘une Ville de la Flandre Fran-

(13) Gailliard a.w. V 184-185.

(14) Gailliard a.w. IV 238.

(15) Biekorf 1966, 309.

Biekorf. Jaargang 69

200 éoise’ noemt, maar ze heel de 18e eeuw door ongewijzigd rangschikt onder kapittel XXIX, in het aloude gezelschap van de handelssteden van Vlaanderen en Brabant.

Speerbrekers der Rysselsche stede Wanneer de Brugse rederijker Eduard de Dene in zijn Langen Adieu van 1560 op zijn manier de ‘Properheden van der steden van Vlaenderen’ berijmt en uitbreidt, vergeet hij de Waalse kasselrijen van het graafschap niet; alle drie staan ze in zijn vers: ‘Schotters van Douay, Notecraeckers van Orchies, Speerbrekers der Rysselsche stede’(16).

Die Speerbrekers waren alsdan voor iedereen duidelijk, door heel Vlaanderen was het jaarlijks steekspel van de Koning van de Spinette te Rijsel bekend. De beste ‘stekers’ uit de andere Vlaamse Steden gingen te Rijsel mededingen naar de ‘danc’, d.i. de ereprijs die bestond in een gulden sporware (sparrewaer; sperwer)(17).

De Forestier van Brugge en zijn gezelschap van de Witte Beer zijn dikwijls uit Rijsel met die sperwer naar hun stad teruggekeerd en werden er dan duchtig gevierd.

Jacob de Visch kreeg in 1354 de mooie som van 44 pond uit de stadskas toen hij ‘den prys brachte van der spinette’. Het klassieke stadsgeschenk bestaat echter uit een screve (4 stopen) Rijnse wijn. Zo'n wijnpresent wordt in ontvangst genomen op 18 februari 1399 door Pieter metten Eye ‘de welke den danc brochte van der spinette van Ryssele’; in 1411 door Jacop Scuetelaere ‘van dat hi den dang hadde vanden jostemente vander spinette van Ryssele’(18). Gillis van Hoorne, forestier van Brugge, ging in 1427 eerst met veel luister tornooien in Brussel en trok daarna ‘insghelicx ter Rijssele ter Spinette...’; het was Jan Gheerwout, een van zijn vier gezellen, ‘dieder met vroomst te stekene de sparrewaer wan’(19). Nog in 1482 schrijft de stadsklerk van Brugge belangrijke uitgaven in zijn rekening ‘ter causen vanden steicspele van Ryssele’(20). Weldra echter begonnen de moeilijkheden met hertog Maximiliaan, en zowel de Witte Beer van Brugge als de Spinette van Rijsel hebben er voorgoed de speren bij neergelegd.

Stad van het Gulden Vlies Als Bourgondische stad van de oude Nederlanden staat Rijsel in historische faam ex aequo met Brugge. Is Brugge de

(16) Cornelissen, Volkshumor I, p. XV. (17) Clément-Hémery, Histoire des fêtes civiles et religieuses de la Belgique méridionale, II (Avesnes 1846), 9-48.

(18) SABrugge. Stadsrekening 1354-55, f. 127; 1398-99, f. 86v; 1410-1411, f. 114v.

(19) Despars, Cronijcke van Vlaenderen III 306.

(20) Stadsrekening 1481-1482, f. 158.

Biekorf. Jaargang 69

201 stad van de stichting van de Vliesorde, van de Bourgondische bruiloften en graftomben, Rijsel hecht aan zijn blazoen de luister van het eerste kapittel van het Gulden Vlies (1431) en van het beruchte Banket van de Gouden Fazant (1454).

Filips de Goede toonde een voorliefde voor de stad op de Deule waar zijn (onmisbare) Rekenkamer gevestigd was en die niet ver was afgelegen van Hesdin, zijn Artesisch kasteel-en-park op de Canche. In Rijsel resideerde hij gaarne; hij liet er een prachtig Prinsenhof bouwen: het enige Bourgondische Prinsenhof van de Nederlanden waarvan heden nog (in het Palais Rihour) een paar zalen zijn bewaard gebleven(21). Filips liet ook de Deule uitdiepen en onderhouden, op de Vlaamse rivieren (Deule-Leie-Lieve) reisde hij soms van Rijsel naar Gent en Brugge. In de kollegiaalkerk van O.L. Vrouw van de Tralie (la Treille) liet hij het beruchte (nu verdwenen) grafmonument van zijn overgrootvader, Lodewijk van Male, oprichten.

Een stichting ook van de hertog was het Huis van de Choralen van de oude St.-Pieterskerk, waardoor ook Rijsel tot de glorie van de polyfone muziek in de Nederlanden zou bijdragen(22).

De historische feestelijkheden en stoeten van Rijsel (in 1892, 1934, 1949 en 1951) hebben aan het Bourgondisch verleden van de stad steeds een belangrijke plaats gegeven. In het jaar van de ‘Fastes de Lille’ (1951) werd de Bourgondische periode van de stoet voor een goed deel gedragen door de ‘Société de l'Ommegang’ van Brussel, in historische kostuums uit de bekende huizen van Antwerpen en Tielt(23).

Het tema van het Gulden Vlies legt, in het tekstielcentrum Rijsel, het aksent op de ‘wollen vacht’ van Gedeon, die de keuze van het ‘vlies’ als symbool van de Bourgondische ridderorde zou geïspireerd hebben. Bijbels vlies (vacht) en Vlaamse lakennijverheid zouden door hertog Filips zijn verenigd in dat mitologische zinnebeeld. En de Rijselse auteurs wijzen in hun interpretatie erop, dat de aldus gehuldigde draperie van Vlaanderen niet meer (alleen maar) de industrie van de grote steden was, maar wel en vooral de dynamische ‘nieuwe draperie’ van de smalle steden Belle, Kassel, Poperinge, Robaais, Torkonje. Als centrum van de saaiweverij zou Rijsel zelf in de 16e eeuw en later een ongemene bloei kennen (en de erenaam ‘Cleyn Antwerpen’ veroveren!). De ekonomische politiek van het Oostenrijks gouvernement in de 18e eeuw zou zelfs voor gevolg hebben dat de laatste gespecialiseerde wolkammers uit Poperinge, Ieper en Kortrijk naar

(21) Biekorf 1967, 323-331.

(22) Thomas, Textes historiques I 97.

(23) Fastes de Lille 1951, p. 118-144. - Waarom uitsluitend Brusselse medewerking? Gemis aan belangstelling bij de oude zustersteden van het graafschap?

Biekorf. Jaargang 69

202 het naburige welvaartsgebied van het Rijselse uitweken(24). Onze grensprovincie West-Vlaanderen werd alsdan een ‘beloofde land’ van schaaphofsteden die de wol van eigen kudden en uit het binnenland draineerden naar de getouwen van Rijsel, Robaais en Torkonje. De kontrabande in de grondstof was zo winstgevend dat onze laatste wolindustrie erin ten onder ging.

Zo is de stad Rijsel (en ommeland) heden in feite de enige direkte erfgename en levende getuige van de Vlaamse lakenindustrie van de middeleeuwen, de wolgetouwen zijn er nooit stilgevallen en de bekende ‘Franse stoffen’ die tot aan de eerste wereldoorlog onze markt van kleerstoffen beheersten, liggen (genealogisch bekeken) in rechte lijn vast aan die draperie die eens de glorie van Oud-Vlaanderen was(25).

In het licht van die historische evolutie is het spel met de ‘wollen’ Vlieslegende in de historische stoeten van Rijsel een leerrijk en sympathiek vertoon.

Jaarmarkt en braderie Twee namen die in het slot van onze loflitanie van Rijsel niet mogen ontbreken.

De vrije jaarmarkt - ‘le feste de Lille’ - was reeds omstreeks 1300 in en buiten het graafschap bekend (de paardenmarkt zelfs in 1271) en een Rijselse stadsbode deed van 1330 af, jaarlijks omstreeks half-juli, een rondrit met brieven van uitnodiging naar de steden van Vlaanderen. Uit die jaren is een uitvoerig reglement van schepenen bewaard betreffende de stallen van die jaarmarkt, die in de tegenwoordige befaamde Foire de Lille voortleeft(26).

De braderie, hoewel van jongere datum, steekt een parel van kommerciële en filologische faam in de kroon van Rijsel.

Braderij is een middelnederlands woord dat betekent: plaats waar men spijzen braadt en toebereidt, gaarkeuken. Die dietse term werd in de romaanse volkstaal van Waals-Vlaanderen overgenomen en ontwikkelde er, inz. te Rijsel, de nieuwe betekenis: feestelijke verkoopdagen van overgeschoten waar, van restanten en okkasies (in Roeselare: batjes-dag). In de jaren 1920 is die term braderie (en ook het ww. braderen: tegen spotprijzen verkopen) in West-Vlaanderen doorgebroken. Het sukses van braderie - woord en zaak - was

(24) De Leiegouw II (1960) 99-101.

(25) Over de ‘Articles de Roubaix’, zie de bijdragen van G.P. Baert in Biekorf 1959, 284 en 317-318; 1960, 286-287.

(26) Saint-Léger, La foire et la braderie, Rijsel 1929. Thomas, Textes historiques II (Rijsel 1936), p. 534-539.

Biekorf. Jaargang 69

203 een echte verovering die in 1927 Lyon en Grenoble had bereikt, en ook de randsteden van Parijs binnendrong(27).

Reeds in 1860 had Louis Vermesse de term braderie met die betekenis opgetekend uit het Rijsels dialekt. In zijn Vocabulaire du patois Lillois (1861) - beter bekend onder de titel van de tweede uitgave: Dictionnaire du patois de la Flandre française ou wallonne (1867), schreef hij het volgende: ‘Braderie, s.f. - Il se fait, chaque année, à Lille, le premier lundi de septembre, un marché qu'on appelle la Braderie, parce qu'on n'y vend que des objets ternis, sal is, troués, tachés, etc., en un mot bradés. C'est un reste de la coutume qu'avaient les bourgeois de Lille, au temps où les ventes publiques n'étaient pas encore organisées, de vendre eux-mêmes, à leur porte, les vêtements et autres objets dont ils voulaient se défaire. - Ce jour-là était l'occasion d'une fête populaire qui existe encore, mais qui tend à disparaître’.

Louis Vermesse was een literair begaafde jongen, zoon van een winkelier in een volkswijk. Hij was pas 27 jaar toen hij stierf. De belangstelling van deze autodidakt ging vooral naar de levende taal van de klanten in de winkel, en hij werd de verdienstelijke lexikograaf van het Rijsels dialekt. Zijn werk verscheen tien jaar vöör het Westvlaams Idioticon van Deken De Bo en is een boeiend dokument waar, middenin de romaanse woordenschat, nu en dan een ingeburgerd diets woord te herkennen valt. Zo o.m. choumack (schoenmaker), quenecques (knikkers, van het kinderspel), guernate (geernaart: garnaal), pain-perbole (peperbolle), epuelle (spoel, van getouw), aller chloffe (gaan slapen).

Het meest gebruikte en onmisbare ‘flamingante’ woord in de volksmond te Rijsel - en ook de ingeburgerde Poolse moeders kennen en gebruiken het - is de vleinaam quin voor kleine kinderen en jonge meisjes: Viens, min quin! Viens min p'tit quin!

Het woord is vanouds in de romaanse volkstaal ingeburgerd uit ndl.-wvl. kind, kindeke, kinneke. De repetitieve vorm quinquin is een strelend diminutief en de bij uitstek lieve troetelnaam voor een klein kindje(28). Het woord maakte fortuin in het nog immer populaire wiegeliedje Petit Quinquin van de Rijselse dichter Desrousseaux († 1892), die zeker niet heeft vermoed dat hij een edelsteentje van het zuiverste Vlaams in de mond van de zingende moeder heeft gelegd.

A. VIAENE

(27) W. von Wartburg, Franz. Etym. Wörterbuch, I (Tübingen 1948) 508. - Bloch-von Wartburg s.v. braderie.

(28) W. von Wartburg, a.w. XVI (1956) 338. - Vermesse, Dictionnaire s.v. quin. - Volksprent met Petit-Quinquin in Visages de la Flandre et de l'Artois, p. 170 (Parijs 1949).

Biekorf. Jaargang 69

204

De cholera te Kerkhove in 1849 Kerkhove is een kleine Westvlaamse gemeente in het zuiden der provincie. De gemeente telt tans ongeveer 950 inwoners sinds er een nieuwe wijk met 32 sociale woningen werd gebouwd. In 1846 had men 1179 inwoners, tien jaar later, in 1856 waren er nog slechts 1035. Jammer genoeg bestaan er geen cijfers over de bevolking bij het begin en op het einde van het cholera-jaar 1849 dat heel het land teisterde.

In 1849 werden er in totaal 27 gevallen van cholera genoteerd, waarvan 12 met noodlottige afloop. De ziekte maakte haar eerste dodelijk slachtoffer op 8 september, de laatste aangetaste zieke stierf op 2 October. Tussen die twee data in werden op de gemeente 13 doden betreurd, waarvan 3 op 24 september (zie bijlage).

Vermoedelijk is er in deze tijdspanne ook iemand aan een andere ziekte gestorven gezien in de tabellen van dokter De Meyer slechts 12 dodelijke slachtoffers staan.

(Analectes MĂŠdicaux par le Docteur De Meyer; heruitgave, Oedelem 1964, blz. 338).

In hoeverre het er 12 of 13 geweest zijn kan moeilijk worden uitgemaakt gezien het verboden is en was de oorzaak van het overlijden in de akte te vermelden. Vast staat dat de meeste overledenen tot de lagere standen behoorden want het merendeel der aangevers van het overlijden bekent niet te kunnen lezen noch schrijven, wat moet vermeld worden omdat zij de akte dus niet kunnen ondertekenen.

Het eerste slachtoffer was een man van 33 jaar: Johannes Platteau (zie bijlage).

Nochtans was er reeds vroeger op het jaar een geval van cholera, evenwel zonder noodlottig gevolg. Bij brief NR. 19 van 29 juni 1849 (zie bijlage) bericht het gemeentebestuur aan dat van Gentbrugge dat een van haar inwoners op 22 juni te Kerkhove is ziek gevallen aan de cholera. Waarschijnlijk is dit het enige geval voor 8 september, want het is pas op 24 september dat de burgemeester oordeelt de provinciale gezondheidsdienst (waarvan dokter De Meyer voorzitter was) te moeten verwittigen (zie bijlage).

Een zaak blijft mij voorlopig duister: in die twee brieven is sprake van een hospitaal, welnu, tot op heden vond ik nergens een spoor dat wijst op het bestaan van dat hospitaal zodat ik, tot bewijs van het tegendeel, veronderstel dat hiermee het klooster wordt bedoeld. Ook is nergens een rekening te vinden die zou kunnen betrekking hebben op de verzorging van behoeftige zieken, zelfs van het honorarium van Dr. Goossens vind ik niets terug. Het enige stuk dat betrekking heeft op het rampjaar is een schuldbekentenis van het armbestuur t.o.v. de plaatselijke kleermaker, zijnde een som van 37,22 F voor levering van klederen. Dit wordt nog moeilijker

Biekorf. Jaargang 69

205 om te begrijpen als men weet dat de burgemeester notaris was. Een verder onderzoek kan hier wellicht enige klaarheid brengen, al dient gezegd dat het zeer moeilijk zal zijn gezien de wanorde der archieven.

Jef VANWYNSBERGHE

Bijlagen Brieven betreffende de cholera te Kerkhove I Rijksarchief Kortrijk. - Gemeentelijk archief Kerkhove. Register van briefwisseling 1849-1860 NR. 9.

29 juin 1849 A l'adm. Com. de Gentbrugge lez Gand Le nomme François Moscon, ouvrier né a Leeuwergem et domicilié en votre commune, pourvu d'un passeport, le vendredi 22 de ce mois, se rendant en France, pour y chercher du travail a été forcé de s'arrêter en cette commune atteint d'une attaque de cholera; cet indigent a été déposé à l'hopital en cette commune, où on lui a donné les secours nécessaires jusqu'à ce jour. Nous vous ferons parvenir ultérieurement l'état des frais que son séjour y aura occasionné.

Cet individu est convalescent et serait en état d'être transporté chez lui; nous vous prions d'informer sa famille et de vouloir lui fournir le plus tôt possible les moyens de se rendre dans ses foyers afin d'éviter de plus grands frais.

II Rijksarchief Brugge. - Verzameling Provinciaal Archief. Geneeskundige Commissie.

Nummer 17: 1849, Brieven.

Kerkhove 24 9 1849 Messieurs, Depuis quelques jours l'épidémie règne dans la Commune; depuis le 17 de ce mois sept personnes de la classe ouvrière sont mortes du choléra. D'après le rapport fait hier à l'administration communale par le médecin Goossens, demeurant en cette commune, plusieurs autres cas se sont déclarés le 22 et le 23; des mesures provisoires ont été prises par l'administration communale et le bureau de bienfaisance afin d'arrêter le progrès de la maladie: des literies; des linges sont donnés aux personnes atteintes; du bouillon et de la viande leurs sont distribués ainsi qu'à ceux qui les soignent; et tout

Biekorf. Jaargang 69

206 fait espérer que la continuation des mesures prises contribueront à arrêter le développement de l'épidémie.

Agréez, Messieurs l'assurance de notre parfaite considération Le Bourgemestre C. Deschietere Monsieur Le Président de la Commission médicale de la Province de la Flandre Occidentale à Bruges

III Lijst der personen te Kerkhove overleden tussen 8 september en 2 october 1849 DATUM UUR VAN OVERLIJDEN 8 september 13h

LEEFTIJD NAAM

VOORNAAM

33 jaar

Platteau

Johannes

17 september

23h30

17 jaar

Vlieghe

Sidonie (a)

18 september

6h30

15 jaar

Decock

Pelagie

21 september

20h30

61 jaar

Vanovertvelt Amelie

22 september

11h

54 jaar

Vlieghe

Francis (b)

12h

60 jaar

Remmerie

Carel

23 september

14h30

8 jaar

Deschietere Julie

24 september

6h

3 jaar

Declercq

15h

62 jaar

Deschietere Regina

23h30

63 jaar

Debacker

Petrus

25 september

19h

12 jaar

Vlieghe

Carel (c)

27 september

23h

25 jaar

Debackere

Pauline

2 oktober

13h

33 jaar

Dupont

Melanie

dochter van Francis

vader van Sidonie en Carel

Pelagie

Biekorf. Jaargang 69

zoon van Francis

Gegevens overgenomen uit de registers van de Burgerlijke Stand der Gemeente Kerkhove voor het jaar 1849, berustend op het gemeentehuis aldaar.

Het fusmus Vandaag voor de eerste keer in mijn leven dit woord gehoord. Mijn vrouw heeft haar haar anders gekapt en mijn moeder (72 jaar) zegt: ‘Maar kijk een keer, zij heeft daarmee nu heel het fusmus van haar moeder.’ - ‘Het fusmus?’ vraag ik. ‘Ehwel ja’, zegt moeder, ‘alles, het opzicht. Verstaat gij dat nu niet? 'k Heb ik dat altijd alzo gehoord van mijn vader, 't fusmus.’ - De Bo heeft dit woord opgetekend in zijn Westvlaamsch Idioticon, ook fysmus, wat hetzelfde betekent (Aangezicht, I. facies, fr. physionomie). - Kurieus hoe een oud woord als dit ineens weer opduiken kan.

Raf Seys - Koekelare

Biekorf. Jaargang 69

207

Toponymica uit het kustland Scarporde In de 13de eeuw plaats in de buurt van Knokke en Heist (zie M. Coornaert: Koudekerke-Heist, 1965, blz. 25-26).

Wat betekent die naam? Blijkbaar een samenstelling van scarp, scherp en orde, oorde (plaatsdatief: ten scharpoorde). Oord betekent oorspronkelijk ‘punt, spits, kant, hoek’ en vandaar: uiteinde, hoek, grond, strook, stuk land en kortweg plaats. Dus Scarporde = scherp uitlopend, spits, driehoekig terrein? Een smalle strook? Een smalle schorre? Het is totaal uitgesloten dat scarp hier een verlenging van schare of schorre zou zijn. Zo'n hypothese (zie Coornaert blz. 99) zet alles op zijn kop.

Bovendien kan ik niet aannemen dat de plaatsnaam Scaerte een latere samentrekking van Scarporde zou zijn. Ik kom later daarop terug.

Dat er een verband bestaat tussen de namen Scarporde en Scarphout ligt voor de hand. Wat het element hout hier precies betekent is niet zo gemakkelijk te zeggen.

Een terrein bedekt met een struweel van duindoorn, wilg e.d.? Dat scarp hier eveneens scherp betekent staat buiten kijf.

En toch zit er een addertje in 't gras verborgen! Waarom is het element scarp onverbogen? Gezien de talrijke namen met scherp in de verbogen vorm (datief) Scherpenisse, Scherpenheuvel. Scherpenharing (zie A.P. De Bont: Mededelingen Naamkunde, 1968, blz. 73), Scherpendrecht, Scherpenberg enz. - zouden wij hier Scarpenorde, Scherpenoorde verwachten. Scarp is dus blijkbaar in Scarporde en Scarphout geen adjektief, maar een substantief of een als substantief gebruikt adjektief.

Betekent dit dat er aldaar een oudere plaats met name Scarp, Scarpe of Scaerpe bestaan heeft? Als dit waar is, dan betekent Scarporde niet ‘op de scherpe, puntig uitlopende, driehoekige plaats’ en Scarphout al evenmin ‘driehoekig struweel’ maar wel ‘op het oord ten Scarpe’ en ‘struweel op de plaats genaamd 't Scarp’. Deze hypothese ruimt veel moeilijkheden uit de weg: o.a. de bedoelde taalkundige moeilijkheid en ook die in verband met de tautologie in de naam Scarporde. Daarbij eveneens de opeenstapeling van scherp-namen aldaar. Want er bestond daar ook een Scarpinge blijkens de naam Scharpinghoek (Scarping oec omstreeks 1300, zie Coornaert, blz. 99). Dit Scarping behoort tot de grote groep der namen op -ing, waaraan ik hier reeds menige regel heb gewijd. Dit -ing is een verzamelsuffix. De naam Scarpinge betekent zeer eenvoudig ‘op de plaats waar 't scherp is’. Blijkbaar een jongere uitbreiding van het oude hypothetische Scarp. Namen als Scarp komen meer voor in

Biekorf. Jaargang 69

208 de streek: 't Zoute is een recent voorbeeld. Ook 't Bloote. Zakelijke samenhang tussen Scarporde, Scarphout en Scarpinge op grond van een hypothetische plaatsnaam Scarp blijkt dus verantwoord.

Garengat ‘Opening waar de Rietader door de Kuiperscheidweg’ stroomt te Heist (Coornaert, a.w., blz. 107).

Blijkens de oude schrijfwijzen (‘den heerwech te garyncgate’ in 1568) luidde de naam volgens Coornaert oorspronkelijk Garinggate. Ik ben het daarmee eens. Garing = gare + ing (verzamelsuffix). Maar wat is gare? Schönfeld (Nederlandse Waternamen, 1955, blz. 57) vermeldt een Garinghehornesloet en een Geervliet. De Flou vermeldt op zijn beurt een tiental Garengaten in het Kustland (b.v. een waterloop ‘dry visscherien ghenaemt hemvliet, wazevliet, gaerynckgat’, 1531-1545). Het Garengat te Heist is dus geen alleenstaander.

Blijkbaar bestonden beide vormen Garengat en Garinkgat naast elkaar. Men kan veronderstellen dat gare een verzwaring is van gere, geer met de oude betekenis van ‘spits toelopend ding’. Past deze betekenis wel bij de waternamen? Of moet men verband zoeken met garre, gerre: smalle opening, spleet (gaat ook terug op geer)?

Garre, gare: smalle doorgang; garengat: smal gat? In geen geval valt hier te denken aan een nederzettingsnaam op -ing.

Toch meen ik dat de oplossing elders moet worden gezocht. De vormen garen (of liever garene) en garing, garinc wijzen op een oud woord gare, waarvan de bedoelde vormen collectiva zijn, respektievelijk met de verzamelsuffixen -ne en -ing. Welnu, ook de vorm garninkgat heeft bestaan: ‘de garnyngate vliet’ (1539-1538) te Middelkerke (De Flou, IV, kol. 442). Wij krijgen dus de bekende reeks: gare-garne-garing-garninge.

Wat gare betekent, dat blijft vooralsnog duister. Ik vermoed dat er eiders moet worden gezocht dan bij het bovenvermelde gare, gere. Bestaat er wellicht een verband met de eigenaaraardige plaatsnaam de Garende Hebbe, een slikke of schorre, later ingepolderd, te Hoeke en te Meunikerede (Biekorf 1939, blz. 4)? In de garen-toponiemen lopen er blijkbaar verschillende elementen met verschillende oorsprong en betekenis door elkaar: gaar = geer, garen (fr. fil; bv. in Garenmarkt) e.a.

Riet Een plaats in het gebied binnen de Dulleweg te Uitkerke. Dit toponiem heeft niets te maken met de plantnaam riet. Het is geen collectivum. Plaatsnamen als Riet, Bies, Eis, ... bestaan

Biekorf. Jaargang 69

209 niet. Dit Riet of liever Ried, Rijd is een zeer verspreide waternaam in de Germaanse landen, afgeleid van de Indogermaanse stam rei, rî = stromen, en dus verwant met de riviernaam Rijn.

Uit de teksten (zie Coornaert blz. 134) blijkt dat de naam te Uitkerke in de 14de eeuw niet meer als waternaam gevoeld werd. Dit is geen voldoende reden om de afleiding uit Ried, Rijd te verwerpen, want dit kan een verlande, toegeslibde geul of kreek zijn, die na de inpoldering in weiland of akkerland werd omgezet. (Zie Schönfeld: Nederl. Waternamen, 1955, blz. 188 e.v.).

J. DE LANGHE

Een steenbakkerij te Beernem 1632 De Gevaertswijk te Beernem is door de Gentsevaart in twee delen gesplitst: Gevaertsnoord en -zuid. Een veer verbindt de twee. Vroeger was daar een brug: de Gevaertsbrug en de waterloop ten dien tijde was de (Zuid-) leye.

Op 29 maart 1632 overleed te Brugge, als poorter dezer stede, ‘na zyne lancdurighe ziecte van ontrent vier maenden’, in zijn huis gelegen aan de zuidzijde van de ‘Kerckstraet van Onse Vrauwe’, nu de Kastanjeboomstraat, Bartholomeeus van Halle. Hij werd in de O.L. Vrouwkerk begraven, in een ‘vrye sepulture’, voorzien voor hem en zijn ‘naercommers’, gelegen in de zuidbeuk bij de kapel van de goudsmeden en palende aan het graf van zijn schoonvader Jan de Tollenaere. De staat van goed, bij zijn overlijden opgemaakt, vertelt ons geheel wat over de steenbakkerij die hij bezat en die gelegen was bij de Gevaertsbrug.

Drie stukken land kwamen in aanmerking: ‘landt ende boomgaert tot Ghevaertsbrugghe om steen te backen’; ‘een cleen deelken landts oock aldaer om steen te backen’; deze twee zonder opgave van oppervlakte. Het derde stuk, een half gemet groot, lag insgelijks bij de Gevaertsbrug. Te zijnen gerieve had de aflijvige, op de berm van de Leie nabij de steenovens, een met stro gedekt huizeken laten bouwen.

Aan de hand van de staat van goed (Stadsarchief Brugge, Wezerij O.L. Vrouwezestendeel, 12e boek, f. 177. Staat van goed nr. 1053) volgen wij nu de bedrijvigheid van de steenbakkerij.

Het eerste werk, bij het bakken van steen, is het trekken van de daartoe aangewezen aarde: ‘aen Jacques Turluyt van herde te trekken, 1 lb. 16 sc. 8 g.’. Vervolgens dient deze aarde verwerkt te worden: ‘aen Maryn Bruwane over

Biekorf. Jaargang 69

210 het maecken van aerdetrappelyng om steen te maecken 4 lb.’. Deze gereedgemaakte aarde krijgt dan de vorm van het steen: ‘aen Maeykin Rochus van up ende af te draeghen van steen 6 sc. 8 g.’. Eindelijk dan het bakken: ‘aen Lucas de Grave over leverynghe van houillen ende smecolen 21 lb. 19 sc. 4 g.’. Ook vrouwelijke werkkrachten werden gebezigd: ‘aen Maeykin Rochus van up ende af te draeghen van steen 13 sc. 4 g.’; ‘aen Jannekin Fruuts over aerbeyt van steen te cruwen 1 lb.

10 sc. g.’. De baas schijnt nog niet al te kwalijk geweest te zijn voor zijn werkvolk; bij tijds werd de dorst gelaafd en zelfs een borrelke geschonken: ‘aen Bartholomeeus de Speghelare brauwer te Ghevaertsbrugghe van leverynghe van bier 3 lb. 15 sc. gr.’; ‘aen Claes van ghehaelden ghebranden wyn om de werckluyden 1 lb. 1 sc. 2 g.’.

Eens gebakken onderscheidt men drie soorten steen. Steen zonder nader bepaling van hoedanigheid en dat ook zonder juiste bepaling van hoeveelheid verkocht wordt: ‘schuldich over leverynghe van steen...’. Een maal nochtans wordt de uitdrukking ‘last’ gebruikt: ‘schuldich over een last steen 9 lb. gr.’. Zelfs als men aanneemt dat ‘een last’ een redelijk grote hoeveelheid zou betekenen, schijnt de prijs van dit steen, in vergelijking met de volgende kwaliteiten, redelijk hoog te liggen. Dan is er de ‘crempelinck’ (of creupelinck?); dit kost 3 sc. gr. t'honderd. Als derde soort, het ‘ghemeen steen ten advenante van 16 sc. gr. het duust’.

De grote meerderheid van het steen wordt aan vaklui verkocht: ‘matsenaers’. Soms wordt de eindbestemming vermeld: ‘Jan de Brueck matsenaere in Dudzeele voor leverynghe van steen voor den pachter van Cammargo 3 lb. gr.’. Ook aan en voor particulieren wordt steen verkocht: ‘myn heere Lefebure over een last steen 9 lb. gr.’; ‘Dheer & Mr Laureyns van Liebecke es schuldich over ghelycke leverynghe an hem ghedaen van twaelf hondert ghemeen steen ten advenante zesthien sc. g. het duust 19 sc. 2 gr.; vyf hondert crempelinck de somme van 15 sc. gr.’. De Paters Discalsen moeten omstreeks deze tijd gebouwd hebben want zij zijn nog ca. 15 pond gr. schuldig voor levering van steen.

De steenbakkerij was voordelig gelegen voor het vervoer te water: ‘aen Pieter Timmerman schipper over vrecht van steen voeren 6 lb. 16 sc. 8 g.’.

Oedelem bezit nog een steenbakkerij maar redelijk ver van de Gentsevaart afgelegen. Te Beernem behoort het bakken van steen tot het verleden.

G. van Nieuwenhuyse

Biekorf. Jaargang 69

211

De oprichting van het atheneum te Brugge Honderdvijftig jaar geleden - op 12 Oktober 1818 - gingen in de voormalige abdij ‘Ter Duinen’ aan de Potterierei de poorten (weer open) om de eerste leerlingen toe te laten van het pas opgerichte koninklijk atheneum te Brugge. Tot die oprichting een heuglijk feit voor het onderwijs in West-Vlaanderen - was besloten door koning Willem I, nadat hij het advies had ingewonnen van een speciale commissie in het Zuiden en van een paar raadgevers in het Noorden. Waren de Bruggelingen hun nieuwe vorst dankbaar voor dit ‘geschenk’, zij konden toch moeilijk verhelen dat zij aanvankelijk méér hadden verwacht.

Zodra immers (in 1814 al) bekend was geworden, dat Willem de reorganisatie van het onderwijs in het Zuiden spoedig ter hand wilde nemen, was men luidop gaan dromen in Brugge en had men de hoop durven koesteren een... universitaire instelling binnen de muren te krijgen. Die hoop was toegenomen, toen bleek dat de door de koning geïnstalleerde commissie voor het hoger onderwijs(1) niet tot volledige eensgezindheid kwam. Door vijf van de zes leden werd immers de voorkeur gegeven aan één enkele universiteit (hetzij te Leuven, hetzij te Brussel), maar het Gentse commissielid, kanunnik De Bast, wenste uitdrukkelijk drie universiteiten, namelijk te Leuven, Luik en Gent. Het tegenvoorstel van de andere leden was dan - zo er toch drie universiteiten zouden komen - de oprichting ervan toe te vertrouwen aan Leuven, Luik en... Brugge.

In het rapport(2) van de commissie werden alleszins verscheidene redenen opgegeven, waarom Brugge boven Gent diende verkozen te worden: ‘La ville de Bruges qui possède un local superbe destiné à l'instruction publique, et où se trouvent déjà une bibliothèque, et les premiers éléments d'un cabinet de physique, de chimie et d'histoire naturelle, jouit encore d'autres avantages qui doivent lui faire donner la préférence sur la ville de Gand. D'abord la ville de Bruges par sa situation, peut être-

(1) Die commissie was op 8 november 1815 geïnstalleerd en had als opdracht gekregen de koning te adviseren over het aantal op te richten universiteiten in het Zuiden en over de plaats waar ze dienden gevestigd te worden. De commissie telde zes leden: de la Hamaide, C.B. de Broeck, M. De Bast, J.B. Lesbroussart, Sentelet en L.P. Rouillé. Voorzitter was de la Hamaide, advocaat-generaal bij het hoger gerechtshof te Brussel.

(2) Het rapport (een lijvig document) werd op 18 februari 1816 door de leden ondertekend en op 9 maart daaropvolgend naar Den Haag gezonden. Het berust thans in het Algemeen Rijksarchief Den Haag, Archief van de Commissaris-Generaal van O.K.W., nr. 2648.

Biekorf. Jaargang 69

212 envisagée comme voisine de l'Angleterre, c'est à cause de cela, que de tout temps les Anglais ont cherché à y trouver des établissements d'instruction publique. Autrefois même il y en avait jusqu'à quatre dirigés par des Anglais. Si maintenant on y établissait une Université, un doit s'attendre, à voir cette Université fréquentée par une infinité d'Anglais, ce qui certes serait toujours un avantage pour ce pays. En outre la ville de Bruges, qui n'est pas peuplée en proportion de son étendue, offre toutes les facilités possibles aux élèves pour y trouver un séjour moins dispendieux. Il sera plus facile également d'y surveiller la conduite des élèves, qui ne seront pas non plus autant excités à la dépense dans une ville où la médiocrité des fortunes rend le luxe beaucoup moins grand. La ville de Bruges a en outre fait depuis la révolution des pertes qui lui donnent peut être aussi des droits à quelques considérations. C'est la réunion de ces motifs qui a déterminé la majorité de la Commission à proposer la ville de Bruges pour l'établissement d'une Université, plutôt que Gand qui sous le rapport de la culture des arts et des sciences ne le cède certes en rien à la ville de Bruges ou à quelqu'autre ville de Belgique, mais qui n'offre pas les mêmes avantages que cette dernière ville, lorsque l'on fait attention à sa grande population, au luxe qui y règne suite inévitable de grandes richesses qui produisent la cherté et engagent à la dépense.’

Die woorden staken de Bruggelingen natuurlijk een hart onder de riem. Zij stelden dan ook alles in het werk om de koning ervan te overtuigen, dat hun stad inderdaad de geschikte zetel zou zijn voor een universiteit. Zowel het gemeentebestuur als de provinciale staten stuurden brieven en rekwesten naar Den Haag, er telkens op wijzend dat Brugge ‘beaucoup plus tranquille’ is dan Gent, dat het leven er bovendien goedkoper is en dat ‘lorsque les Anglais ont cherché à établir des maisons d'éducation dans la Belgique, ils ont donné la préférence à Bruges.’ Geen problemen overigens wat lokalen betreft: men kan immers gebruik maken van ‘l'abbaye supprimée des Dunes, où a été établi le Lycée pendant le Régime français’. En niet te vergeten: ‘Bruges peut être considérée comme une ville qui a toujours été envisagée comme très propre à l'éducation. Nous pouvons assurer que le caractère des habitants est très doux, qu'ils accueillent toujours bien les étrangers et sont plein d'égards pour eux.’(3) Al die argumenten mochten evenwel niet baten. Toen koning Willem op 25 september 1816 zijn eerste verordeningen betreffende het onderwijs in ‘de zuidelijke provinciën van

(3) Deze en andere brieven worden bewaard in het Alg. Rijksarchief Den Haag, Archief van de Commissaris-Generaal van O.K.W., nr. 2649.

Biekorf. Jaargang 69

213 het koninkrijk der Nederlanden’ uitvaardigde, bleek - eigenaardig genoeg - alleen het voorstel van kanunnik De Bast genade te hebben gevonden in de ogen van de vorst. Leuven, Luik en ... Gent kregen dus hun universiteit. Brugge en Brussel daarentegen moesten zich tevreden stelllen met een atheneum en hadden die ‘eer’ dan nog te delen met Doornik, Namen, Antwerpen, Luxemburg en Maastricht.

In Brugge legde men de handen nochtans niet in de schoot. Zodra - bij koninklijk besluit van 19 februari 1817 - bepaald was hoe het onderwijs in het atheneum diende georganiseerd te worden, werd met de voorbereidende werkzaamheden begonnen.

Een ‘bestuursraad’ - op 4 juni 1817 door de gouverneur van de provincie geïnstalleerd en door de burgemeester van de stad voorgezeten - zorgde voor een reglement en voor de nodige bekendmaking. Het onderwijs zou verdeeld worden over zes jaar; leerkrachten zouden aangestel worden voor het Latijn, het Grieks, het Frans, het Nederlands, de geschiedenis, de aardrijkskunde, de mythologie, de wiskunde, de natuurkunde en de natuurlijke wetenschappen; de ouders zouden om de drie maanden ingelicht worden over de vorderingen van hun kinderen; een ‘principaal’ zou belast worden met de organisatie van het internaat(4); de leerlingen zouden iedere dag mis horen; de jaarlijkse vakantie zou aanvangen na 15 augustus en zou zes weken duren.

Er verliep weliswaar nog enige tijd vooraleer de eerste leraars benoemd werden, maar op 12 Oktober 1818 kon men toch al beschikken over de heren Deschamps, Pelletier, Bergeron, Maignien, Vander Meeren, Laude en Maertens om het atheneum definitief te laten starten. De meeste markante maar ook meest bestreden figuur zou pas het jaar daarop in Brugge arriveren. Hij zou - via het atheneum van Doornik uit Amsterdam komen en zich met geestdrift (soms te véél geestdrift) van zijn taak kwijten. Petrus van Genabeth was zijn naam. In de ‘Hollandse periode’ van het Brugs atheneum neemt hij zo'n aparte plaats in, dat hij in Biekorf een afzonderlijke bijdrage verdient. Over hem dus een volgende keer.

Dr. Karel DE CLERCK

(4) Wie van het internaat gebruik maakte, moest 225 gulden per jaar betalen en - aldus het reglement - het volgende meebrengen: ‘un habit, une veste, deux gilets, deux pantalons, quatre caleçons, neuf chemises, six cravates dont une de soie noire, six paires de bas d'été, six paires de bas d'hiver, douze mouchoirs de poche, six bonnets de nuit, un chapeau rond, trois paires de souliers, huit serviettes, huit essuiemains, 2 paires de draps, un matelat et une paillasse, un traversin, 2 couvertures, un couvert d'argent, un gobelet d'argent, un couteau de table.’

Biekorf. Jaargang 69

214

Oude Brugse spellewerksters vertellen De een na de andere worden de spellewerkscholen afgeschaft, en de oude spellewerksters lopen er zo dik niet meer. Zij die vòòr 't jaar 1900 als meisjes van zeven of acht jaar spellewerkten zijn nu reeds bij de tachtig jaar oud of meer. Gelukkig kennen we nog enkele handige spellewerksters hier in de streek die wel 't een en 't ander over de verdwenen school kunnen vertellen.

Fietje Perre De negentigjarige Fietje Perre († 1967), een echte Brugse volksvrouw van de parochie Sint-Anna komt eerst aan het woord.

Ik ontmoette Fietje voor zijn open deurtje in de Ropeerdstraat: ‘Zie ieffrouw, je komt juiste van passe, 'k sta hier op scherpelucht om iemand te vragen een handje toe te steken om de ketel water van de stove te zetten voor mijn wastje te slaan’. 't Viel mij seffens te binnen dat het zindelijke Fietje de bijnaam had van de wilte waste. 't Had inderdaad veel meer gekuist en gewassen dan gespellewerkt. Bezettig als het was begost Fietje seffens te vertellen al dooreen: ‘Waar dat ik gewoond heb? Om de waarheid te zeggen 'k heb ik nooit uit die kontreei geweest. 'k Woonde laatst in een van die drie huizetjes aan 't Engels klooster, en er had daar vroeger heerdvier gebrand, maar nu was't een schouwtje met een tabletje. Zo 't mens van neffens tmijnent ontsteekt op een nuchtend zijn stovetje en ze smijt met den eens mijn deur open: ‘Fietje, toe kom zere, 't is al vlam en vier!’ 'k Ha' geen tijd te verletten en ik aan 't roepen te midden van de Karmersstrate: ‘Brand!

Brand!’ Seffens was alleman te bene en de pompiers kwamen en blusteden, en al de bitteren wierd thope gevaagd, en 't vloertje lag alzo gepareerd. Ja mens dat is gebeurd, en 't fijnste van al, wij moesten verhuizen en dat is met ruze nog geen jaar geleen. 'k Woon hier nu in een anderse versleten brokke van een huizetje, dat ze hier tegen zeggen een krotje. Bezie me dat, al spleten en garren en niet dat sluit, de voordeure kan niet toe en mijn jongers he'n de gaten gestopt met slunsen en proppen papier voor den trek. 'k Dele een gemeen koertje en vertrek (w.c.) met dat jong menaze van bachten 't hoekstje in de Snakkerstrate. Wel mens da'k die historie moesten verteilen wij zitten hier morgen nuchtend nog, alzo met een oude vrouwe de zot houden, 't is God geklaagd.

Wel Here mens! moet ik vertellen van mijn kinderjaren! Mijn ouders woonden eerst aan de Tiefagow - Petit fagot -

Biekorf. Jaargang 69

215 op 't hoekstje van de Rolleweg en de Korte Ropeerdstraat neffens mimmee Reziena, die bij de brouwer Delanotte werktede. Die brouwerij, de Drie Zwaantjes, stond van ensen tensen in 't Pompestraatje (Drie zwanenstraat), maar de voordeure kwam in de Karmersstrate. Pippee was proengelare van stiel, hij deed ook een beetje in den ouden antiek van koper en tin, en heel dat boeltje met oud ijzer en slunsen 't lag al opgestapeld in zijn kot en in 't boeitje. Als 't afsloeg was hij arm en als 't opsloeg dronk hij er een ferme dreupel op. Mimmee kende dat, van als 't hondje haar opgevlogen kwam trok ze de neusdoek over 't hoofd en buiten op zoek, ze wist hoe late dat 't was. 't Hondje liep voren de straat op al snuffelen, 't rook een keer aan 't deurtje en bleef voor 't stamineetje bassen. Mimmee trok binnen om pippee aan de arm uit te leên naar huis, hij had goé zakens gedaan.

Mijn moeder is verhuisd naar 't Rikkopienestraatje (Rijkepijnderstraat), er standen daar zestien huizetjes en de brouwerij de Iggele heeft heel de reke ingepalmd en afgesmeten. Er was daar ook een poortje van de godshuizen van d'Elizabet Zorgestraat en moeder is daar gestorven.(1) Zie 'k kan dat al zo juiste niet meer zeggen, maar er stond alleszins ook een staminee In de Bierkelder, en 't was daar zingen en klingen. Verder stond de poorte van de koolmarsjang Koppee die een heel schip indeed, maar hij leverde ze per steekkarre en je kost er ook per kortewagen halen. Hij hield likeurwinkel in de Karmersstrate, en je mocht er voor een kluit bestellen in een klein flestje.

Al de overkant standen er nog veel meer huizetjes. Nevens de twee grote huizen woonde de pensierige met een ijzer hekken voor 't open venster en ze verkocht meer of een beenhouwer. Heure vint werktede in 't slachthuis en bracht al d'ingewanden mee, en de pensierige kuiste en schrobde en kookte en maakte dat gereed met peper en zout. Goedkoop en goed wee'je, heel 't straatje at niet anders: een grote tip hoof'vlakke, een striepje lever, een halve kluite soepevlees van de kop. En schaaprolletjes! je weet, 't onderste van de dikke derm, voor die 't geern at gestoofd met een azuintje, want al dat van 't zwijn komt is goed meen je.

Verder in 't winkeltje kochten we bij Illodie voor een halve

(1) Fietje was er niet over uitverteld. Al die godshuizen in 't klein Karmersstraatje, dat is nu brouwerij geworden, en daar rechtover zijn de zes schippershuizetjes ook afgebroken. Wel mens, heel de kontreie gelijkt aan 't zelfste niet meer! Kijk 'n keer de Ropeerstrate: de huizetjes met het koertje in de Pruttelinge: al opgeschept! En de poorte met 't Fortje in 't Gotje? gaan schuifelen!... dat is d'achterplaatse van de smid op de Reie. En mijn huisbaas heeft van 't Groenpoortje in de Karmersstrate een rommelplaatse gemaakt. Wel mens, waar gaat mé naartoe, er is geen plaatse meer voor een mens allene lijk ik!

Biekorf. Jaargang 69

216 kluit koffie, en sens suikerij, een sens mostaard, een kluit vreemde boter en je kost zelfs een kwart broodje kopen. Ge zijt er zoete mee ieffrouw, waar moesten de moeders het geld halen als de man uit 't werk viel. Suiker wierd er niet gekocht tenzij per hazaard van de hovenier Deurewader tenden de strate, die bachten innewaarts van de grote poort woonde, 'k heb daar veel gewerkt in 't menaze.

In die tijd woonden we in 't zesde huizetje naast de Snakkerstrate met gemeen erve en steenput, goed klaar water, en we moesten pitten met een haak. Twee keer 's jaars kwamen ze 't water toetsen, er mocht trouwens geen groen opstaan. Als alleman geschuurd had stond het putje leeg maar een uur later kwam het weer vol klaar water.

We hadden een vertrek met twee brillen zonder deure, open hof en elk op zijn toer te kuisen, de potjes van de kleine kinders stonden langs 't muurtje er neffens. Elk had zijn achteruit afgemaakt en had een touwe voor de waste te drogen, want 't waren grote menazen en al de kinders bijeen was een klein schooltje. Gelukkig gingen ze van kleens af naar 't Sprimmolie, en van als 't een beetje doenlijk was trokken ze 't op naar de spellewerkschole.

Moeder heeft mij leren een flostje spellewerken van aan mijn vijf jaar en aan mijn zes jaar mocht ik naar de spellewerkschool gaan in 't Verbrand Nieuwland bij de gezusters Inslegers. Dat waren drie jonge dochters thope bij een oude vader die zat te spinnen en als ik een kannetje water voor hem haalde dan mocht ik een keer aan zijn wieltje draaien.(2) We zaten met twintig meisjes in een kamer. Ze gaven ons wel opgewonden stokken maar 't kussen moest ge zelf meebrengen. Ja maar, je moet alzo niet kijken ieffrouw, dat was een school in order meenje, er wierd daar gelezen heel 't morgen- en avondgebed en al die schietgebedetjes da'. Van de heilige Barbara enne... Here 'k moet je bedanken, dat gij van deze dag en deze nacht mij gespaard hebt van ongelukken, van water, van vier, van brand en van de boze vijand amen: schone roze bid voor de goddeloze, bid voor mij en wens gelijke dat ik mag komen in hemelrijke.

En je mocht niet babbelen, ja ba neen je want er was een ‘zwijgere’ en ze zei het geen twee keers: ‘Gij daar, vòòr je kijken, je tonge gaat verslijten... zet je een keer met je

(2) Als oude spellewerksters over hun moeders spellewerkschool vertellen, dan is het gewoonlijk in een of andere kamer bij oude jongedochters dat er spellewerkschool gehouden werd. Er werd daar meestal ‘follesiene’ (Valenciennes) kant met ronde tralies gewerkt. Ieperse Valenciennes heeft vierkante tralies.

Biekorf. Jaargang 69

217 kraam o'er de kasse’. En ze mocht verhuizen met kussen en stoel onder 't boord waar de kussens opstonden met heur rik naar de joengers.

Maar onder ons gezeid en op een ander gezwegen, we leerden daar schone liedjes van Godelieve en Zenoveva en Barbara en Onze Vrouwe en in de Goeweke: 't Was op een witten donderdag... en dat ander triestig liedje: 't Was op een goedevrijdag...

Nè 'k val er uit, mijn memorie marseert niet meer, de reste van 't liedje is opgeteerd in mijn hersens. Wacht een keer... 'k gelove dat de gezusters Inslegers wel kleine koopvrouwen waren, maar d'er was daar nog een spellewerkschole geweest van Polliene Jadem geloof ik, en z'is zij in haar oude dag met een Toloezer, een Duitsman, getrouwd en grote kantkoopvrouwe geworden die kommersie deed met Duitsland.

Die Polliene deed geen toog en ze zoog de laatste klute uit van de spellewerksters, zo'n aketesse, al voor heur profijt, dat was de rook door de kave en ze zou er nog een kobbenetje overgespannen he'n voor te vangen. 'k Heb er geen zaken mee gedaan, maar alzo horen vertellen.

Wacht een keer... (ze pakt een snuifje) - ‘'k Ga eerst mijn neuze spijzen z'heeft hongere. Och ieffrouw we gaan 't staken, 'k ga niet vele meer kunnen vertellen van de kantjes, maar mijn zuster Kletje zou je beter te woord gestaan he'n. Wel Here, 't meisje had betoverd geweest op zijn kakstoeltje binst dat 't met zijn tandjes op een appeltje schreeptede. Dat z'al dienden dat ze wilden, voor Zob in Sint Salvators en Idesbaldus in de Potterie, 't meisje is dutsje gebleven. Wel Kletje is naar de pastorsschool geweest in de Meulemeers en blijven spellewerken tot aan zijn achtendertig jaar. O! 't had zo een schone galm, als ze zong van Alfons en Dalia, iedereen hurkte daar naar toe in de strate, dat was de moeite weerd.

Maar ik, aan mijn tien jaar, “thuis blijven!” zei vader. 't Kost niet anders: moeder was siecht gevallen van 't zoveelste kind en als ik thuis kwam van de kapelle(3), 'k moest nog mijn eerste kommunie doen, w'hadden geen moeder meer. Ja mens, zo dingen zijn gebeurd, zo je moet niet vragen, 'k was slavetje van aan mijn tien jaar’.

Fietje toets zijn tong met de vinger: ‘Kijk 't drupt niet hé? neen't 'k heb nooit geen spoge water g'had van niemand. 'k Heb tachentig jaar gewerkt voor mijn brokken en aan mijn tnegentig jaar doe ik nog zelve mijn menazetje over dat' gaat. Maar bezie mij een keer slufferen lijk een kriklaam, 'k zijn heel gemonsakreerd met mijn kromme tee. Er komt een enfermere mijn tee vermaken en inbunselen met een windetje. Och ieffrouw 'k lope stijf van 't romaties en derbij een spa-

(3) Kapelle: kristelijke lering, ondervraging en onderrichting in de katekismus voor de kinderen.

Zie De Bo S.V.

Biekorf. Jaargang 69

218 hoest, dat wil niet beteren, en ge komt gij zo een oud spektakel nog tempteren!

Ja maar 'k zegge niet, moest ik mijn onthoud he'n van vroeger, 'k zou het al beter kunnen uitkraaien. Weet je wie dat er goed kost vertellen? Mietje 't ratje, 't woonde in zijn eigendommetje en 't was kaartelegster in zijn tijd. Of kwestie zou je niet gaan naar Rozetje Sasseur in 't Gotje... Neen, je zou beter naar Lene Slechtinck gaan, dat is een goe' spellewerkster uit mijn oud gebuurte.

Lene uit de Rolleweg Lene Slechtinck is inderdaad geboren in de Rijkepindersstraat maar woont sinds haar kinderjaren in de Rolweg en vertelt op haar duizende gemakken. ‘'k Heb ik altijd g'hoord dat mijn vaatje doodgestuikt is met de beerput te kuisen.

Vader werkte bij Ubenee de koolmarsjang in de Witte Leertouwerstrate met een achterpoortje langs de Koupure, recht over de zandarmerie. Hij was geen gezworen koolweger en daarom moest hij dobbelen met de teerlingen voor de zaloezie onder 't werkvolk. Hij ging 's nuchtens vroeg te zessen naar de Rame op de Ganzeplaatse gaan dobbelen, die 't hoogste getal smeet kwam eerst aan 't werk.

Moeder had leren wassen en strijken bij Trientje van Rollegem aan Sint Gilliskerke, dat was een wasserijtje in 't klein met twee meisjes voor hulpe. 't Wijvetje pakte alle goed aan: d'eerste helft van de weke wassen en voor de reste strijken totdat het al aan de kant was. Alzo moest ze meestal de zaterdagnacht doorwerken om met 't strijken gedaan te krijgen: ammelakens en servierten voor d'hotels, opperhemden en kols en dan die witte mutsjes met drie reken pijpjes, er was daar werk aan. Al die fiekfakkerie van nu bestond niet, neen, neen, dat was al gesteven goed. Zoudt ge wel geloven dat moeder afgeslaafd was tegen dat ze trouwde, maar uit gewente aanveerdde zij toch nog kleine wastjes thuis, lijk kols, mansetten en gesteven borstjes lijk een droge vistje. Zo een borstje koste zovele niet in de waste en mijnhere kwam proper voor de dag.

We waren wijnder maar met twee kinders: ik en mijn broere Arie die nu met een verzworen tee in de broertjes zit. En bij mij is 't al niet veel beter sedert dat ongeluk; ja, ja, 'k heb ik onder een auto gelegen. 'k Was heel gemonsakreerd en mijn aangezichte zo zwart of die stovebuize en daarbij twee rebben gebroken. Ja, ja mens, vijf dagen in 't hospitaal gelegen op een bedde zo plat of die tafel daar, en de melk liep uit 't tuitje waar dat ik uitdronk achter mijn nekke weg. Wel mens 'k heb mijn pere afgezien, maar alla achter een maand mocht ik naar huis komen.

Biekorf. Jaargang 69

219 Maar ba ja'k versta je wel ieffrouw, ge zoudt liever over kantjes horen vertelle enne wa'? Aan mijn acht jaar leerde maseur Ursula van 't Zerusalem in de Balstrate mij een flostje aan op ‘'t zaatje’, alzo een vierkant verhoog vanwaar dat ze heel de klas kost overzien en daar wierden de beginnelingen aangeleerd. Eerst de vlechtjes met vier stokken: ‘pak je twee buitenste stokken leg er een al binnen en de andere gekruist erover en de derde en vierde ook alzo kruisen’. Alzo was ik er gauw mee weg en achter 't motje mocht ik een ander werkstje beginnen 't rankstje, en een Zorge leerde het mij aan. 'k Was een zuisterare en maseur zei algauw: ‘Leentje help een keer de stokken van je maatje effenleggen, 't is zo een broenselare’. 'k Deed dat geern en 'k heb veel werkjes overnoene in orde gebracht en voor beloninge kreeg ik een schoon geparkt schortje. Aan mijn negen jaar verdiende ik toch een half frankstje te maande, en van leren wilde ik niet weten, daarmee ben ik niet geleerd ook. Pertanks moesten wij 's nuchtends voor een groot half ure naar boven naar de leerschool om te leren lezen en schrijven op de lei met een toptje toese in ijzeren buizetje, ik koste met moeite afschrijven.

Overnoene moesten d'eerste kommuniekanten naar de leringe bij Natalie de Grave en heur hulpe Plientje die naar de geruchtemakers oplette. In de poorte als je binnenkwam was er een zagerij waar dat Zuul de Wulloks werkte en daarmee zegden wijnder: we gaan naar de zagerij. Natalie zei de lesse voren en die babbelde kreeg een trekstje van de uitgediende paraplustok. Ik kost nog redelijk goed van buiten leren en bij d'opvraging aan het tafeltje vroeg de opperpastor: ‘Wat zijn dingen dat ge weet en niet weet? - Dat je moet sterven en niet weet wanneer’. De pastor lachte, ‘goed gezeid meisje’. En ik die niet kost lezen wierd algelijk de 16de afgeroepen op negenzestig meisjes. 'k Wierd van de pastor gekleed van kop tot teen, de vrijdagavond kreeg moeder een volle traliemande goed en een stuk zepe boven op met de kerkeboek.

De zaterdag kreeg ze het koekebrood en de bong voor een kilo boulie, te halen bij de beenhouwer rechtover de pastorij.

In de spellewerkschool zaten we met zestig meisjes, dat is dertig al weerskanten.

Elk had zijn pei af te werken tegen 's avonds of je mocht zonder schorte naar huis gaan en je moeder moest meekomen. Als 't frasientje t'enden was moest je opvesten en 't kantje winden op 't barretje dat in 't laadje van je kussen zat. 't Kantje wierd per vijf of tien elletjes gemeten en afgesneden.

Achter mijn tweede kommunie mocht ik al ouderwets beginnen, dat is schoon fijn toveressewerk met honderd tot driehonderd stokken al naarvolgens de fijnte van 't garen en de

Biekorf. Jaargang 69

220 breedte van de kant. Ze noemen dat ook bens, 't werk kan soms zo fijn zijn dat ge schier de draad niet ziet kruisen. En als je stokken te kort kwam volgens de tekeninge, je moest ze inhangen en zelve schavelen om proper af te werken volgens 't model. 'k Begost met de kleine mentebolle, nog redelijk grof werk en alsan pianewijs een beetje fijnder en moeilijker met buizetjes en bolletjes en rankstjes en duitse slagen. 't Waren spesiale koperen fijne spellen om in die dichte gaatjes te steken, ze plooiden in jen handen. 'k Heb ik nog een brede kant gespellewerkt met wel zeshonderd stokken geloof ik, dat avaseert trage maar ik verdiende meer geld, dat zijn kostelijke kanten.

Al is 't dat ik 't zelve zeggen, 'k was een fijne spellewerkster en 'k verdiende schoon geld, want 'k heb naar de spellewerkschool gegaan tot aan mijn twintig jaar en 'k zijn in 't jaar twaalve getrouwd.

Voort gespellewerkt? Maar ba ja'k tussen mijn werk in, 't was een schone bijverdienste voor een vrouwe die thuisbleef. 's Zomers zaten we proper op strate in de schauwekant met drie-vieren in een reke en die galm had zong de liedjes van die tijd: 1. Mietje die zat te treuren, zijn manteltje stond vast, 't en kost het niet gaan lossen want 't was krot al in de zak. (refrein:) Ja ja en 't zal wel gaan, het spellewerk gaat opslaan.

En we zullen de krinoliene dragen om de jonkmans te behagen, allee allee allong van klietse kletse hoepze maar knip ze maar, knip ze maar, en van klietse kletse hoepze maar knip ze maar!

2. De man kwam thuis van werken waar hij geen eten vond, hij speelde op zijnen poot en hij sloeg Mietje tegen de grond.

Derde zegsvrouw Een derde zegsvrouw wist te zeggen dat er voor 't jaar veertiene ook thuis gespellewerkt werd door vrouwen die geen spellewerkschool bezocht hadden. ‘Ze lieten een schoon kussen maken in eiken hout met fatsoentjes afgewerkt naar hunder goeste en wierden 't werk aangeleerd door een of an-

Biekorf. Jaargang 69

221

Spellewerkschool De Foere omstreeks 1900

der vrouwtje die ten huize kwam. 't Spellewerken kwam dan lijk algemeen in de mode rond 1900 omdat de kleren met spellewerkkant gegarnierd werden en beddegoed en ondergoed was met gespellewerkt kantje afgezet. Ik heb het ook alzo geleerd en voor mij zelf een schone onderrok gemaakt met drie vollangs met follesiene kantjes afgeboord. Ik kende ook nog een flosje, een enterdeutje, en 'k heb er een zwartzijden schortje van gemaakt: al bandjes aan elkaar gezet, en dat stond zo bevallig.

Gij kijkt zo verwonderd? Zwarte sjetten en zijden kant wierd dan veel gevraagd, er werd zelfs een kant de sjetten duivel genoemd. Voorname dames droegen zwarte gespellewerkte bloezen, dat viel natuurlijk kostelijk, en Poliene Jadem in 't Verbrand Nieuwland deed er kommersie in. Trezetje Kapele van op de Reie spellewerkte die zwartezijden kanten, en met dat Poliene de laatste sentieme uitperste waren de werksters ook niet benauwd van een zwartzijden draad hier en daar te zeuren in 't werken, dat was de buile tegen de butse. Trezetje was zo een fijne spellewerkster, 't werkte al dat je wilde: flosse, follesien, pontelasong (d'Alenรงon), de mentebolle, en klunie(4) met duitse slagen en zonder, al tresjes lijk gekruiste touwtjes met een oogstje.

Alla 't moedertje kost overal weg mee, dat was een echte ouderwetse spellewerkster.

(4) Filoche, Valenciennes, point d'Alenรงon, Binche, Cluny.

Biekorf. Jaargang 69

222 'k Heb ik nog een juffrouw gekend die moest meter zijn en ze spellewerkte 't doopkleedje van de ville al in fijne enterdeutjes in 't lijvetje langs voren, en 't nekstje en mouwtjes en vollangstjes met 't zelfste bolletje in bekstjes afgezet. Och 't kleedje stond zo licht en doorzichtig, 't kindetje was om te stelen.

Marie uit de Balstraat Van hier op een ander, zeggen de kommeren. Maar 't was bij mij ook alzo, vooral omdat ik wilde goed ingelicht zijn over de school en de spellewerkster in haar omgeving. Ik viel dan maar binnen bij Marie, de moeder van een oudleerlinge, die mij buitengewoon vriendelijk ontving. ‘We gaan maar beginnen ieffrouw, met mijn grotje, Rooslie Ebbelink die in de godshuizen van d'Elizabet Zorgestraat woonde, beter gekend als 't Klein Karmersstraatje. Er stonden daar wel twaalf huizetjes, maar grotje als weeuwe woonde in een van die huizetjes met 't poortje in de Rikkopienestrate en 't venstertje met schetjes gaf uit op een geestig hovetje met blommetjes. Ze woonde daar tegare met heur zuster tante Nanne. Tenden de reke van twaalve was er een grote poorte die een fruitmarsjang in pachte had en daarboven woonde mijn oudste zuster als ze pas getrouwd was. Achter d'oorloge heeft den Iggele al die huizen ingepalmd in 't Rikkopienstraatje en 't Klein Karmersstraatje en de laatste bewoners zijn verhuisd naar de nieuwe godshuizen bachten 't Zerusalem. Wat wil je eraan doen hĂŠ, met geld koop je zepe en alzo geraakt heel dat geweste overbouwd en de zonne blijft achter die hoge muren zitten.(5) Ho! 't is daar zovele verdonkerd in die straatjes, je moet de schauwe niet meer zoeken wee' je.

Nu tot daar, we gingen wijnder geern naar grotje, want hoe letter dat 't was, 't mens had altijd wat ten beste voor ons. 'k Zie ze daar nog alle twee zitten spellewerken met 't wit pijpmutsje aan, altijd 't zelfste follesientje, de sluffer, twee vingers breed. 't Kastje nevens de schouw was overlaan met beeldetjes onder globe, en al weerskanten een kader van 't heilig Herte en Onze Vrouwe.

Op 't ende van de weke mocht grotje naar 't Mandetje op de markt gaan om tien sens overschot van de keuken van 't hotel, dat was maar voor enige bijzondere vrienden van kok en diensters en grotje was daarbij gerekend: kiekenrestjes en soepevlees en de boeiliong zwom boven, we kosten er de zondag soepe van maken.

Van de reste van 't vlees had grotje een goe' stoverijtje gereed gemaakt en de zaterdag noene zei

(5) Zelfde lamentatie als in voetnoot 1. - Den Iggele: brouwerij Aigle-Belgica. - Jeruzalemkerk staat op de hoek van de Balstraat.

Biekorf. Jaargang 69

223 ze: ‘hier zie joengers dat is voor junder moeder’ en dat potje rook toch zo goed.

Welhere 't mens deed wat ze kost, maar ze ging ook niet verre springen met haar mager pensioentje. Dat ze overlei van 't spellewerkkantje was voor een kleinigheid: een goe' kommetje koffie, een mentebolle, een snuifje, een piekeniekstje, alla om een keer een goestje te voldoen in jen ouden dag.

Mijn moeder was weze die nooit vader noch moeder gekend had en haar tante Mietje woonde in de Speelmansstrate met een ongelukkige lamme jongen, Pieto.

Overnoene gaf ze katekismuslessen voor een kluit te weke in 't kamertje. Al de stoelen waren bezet en de reste zat op een lange bank. Tante Mietje zei voren en alleman zei achter totdat ze de lesse van buiten kenden. Ik zat neffens Karpels en hij gaf mij een surfeldozetje met een brief vol kruistjes: zoveel piepers en totjes. Tante pakte het af en hij kreeg alzo een fatse dat zijn kop draaide, want tante wilde dat ik de katekismus kost opzeggen zonder haperen. Ik lette goed op, kost goed van buiten leren en aan het tafeltje vroeg de opperpaster: ‘Hoe werd Petrus gekruisigd?’ en ik zo rap of de blaren die waaien: ‘Met zijn hoofd om-b-lege’. Ik wierd de tweede afgeroepen en tante Mietje haalde veel ere van heur nichtje en de katekismuslessen.

Waar dat wij woonden? Onder de torre van 't Zerusalem in het derde huizetje van de bakkerij in de Balstrate: een portaaltje met een trap, een keuken en een klein scheutelhuizetje. Boven een afgemaakte zolder waar de kinders sliepen en mijn ouders hadden een ingemaakt bedde in de keuken. Wij hadden een gemeen achterplaatsje met de schoenmaker Van Torre die in 't eerste woonde en met Palmiere uit 't tweede. 't Water wierd gepompt op 't Zerusalemplaatse aan de grote pompe.

Wordt voortgezet M. CAFMEYER

Nalezing Scheef gelijk nen rut: uitdrukking met vraagteken betr. betekenis, in Biekorf 1968, 156.

Rut = rud (De Bo), ndl. reu: mannetje van de hond. Wat er daar scheef aan is? Een ruthond of reu heft tegen alles wat hij ontmoet een poot op en staat dan scheef op drie poten. Bij ons zegt men ook weleens ‘stijde (stijf) lijk een rut’: dat is ook afgekeken van de hond. Voor en na het wateren gaat de reu zowat met stijve benen, en destijds was er geen enkele gedraging van eender welk dier, huisdier of andere, die aan de aandacht van de landse mens ontsnapte.

Silja, Selia (domme vrouw): afkorting van Silliadone? zo wordt gevraagd in Biekorf 1968, 158. Zou dit niet veeleer een afkorting zijn van Cecilia? Bij ons zegt men in dat geval ‘dat is èn sielle van é vrouwmens’. Vgl. de afkortingen Doka, Triene, Fiete e.a.

Mandewerk. Biekorf 1968, 186. De spreuk aldaar is niet volledig; bij ons luidt ze als volgt: ‘èwist is mandewerk - en dobbel èwist is nog zo sterk’.

A. Bonnez, Stavele

Biekorf. Jaargang 69

224

In de oude Eeckhoutabdij te Brugge Hagiologische en archeologische rondgang I. De kalender van de Eeckhoutabdij (Vervolg van blz. 155) De Translatie van St. Augustinus (11 Oktober). - Herdenking van het overbrengen van het lichaam van de heilige van Sardinië naar de stad Pavia onder de Longobardische koning Luitprand (rond 722)(41). In 1637 bestelde abt Nikolaas van Troostenberghe aan het Brugs atelier De Ruddere een tapijtwerk in haute-lisse, dat deze gebeurtenis voorstelt. Dit kostbaar stuk hangt tegenwoordig in het museum van het Heilig Bloed te Brugge(42). Bemerkenswaardig zijn de twee heiligen die het toneel links en rechts afbakenen; een legende duidt ze aan: het zijn S. Frigidianus en S. Pontianus, twee Italiaanse bisschoppen, alhier volledig onbekend: ‘deux saints qui sont des illustres inconnus pour notre inconographie locale’ (M. English). Onder hun voeten wordt een datum aangegeven: Anno 1637.

Waarom deze twee heiligen en waarom dit jaartal? M. English, de enige auteur die de ikonografie van het tapijt heeft bestudeerd, bekent met een zekere weemoed: ‘Il m'est impossible de donner des raisons plausibles pour le choix de ces deux saints...’. De datum heeft hij zelfs niet geprobeerd uit le leggen: bij gebrek aan een kronijk van de abdij was het een onbegonnen werk. Terecht heeft nochtans de geleerde archivaris een bizonderheid van het voorgestelde toneel onderlijnd: de stoet die de rijve van St. Augustinus naar de stad Pavia moet leiden, trekt eigenlijk naar... de Eeckhoutabdij. Immers men herkent zonder moeite op de achtergrond de St. Bartholomeuskerk met, vooraan, naast de zijbeuk, de XII Apostelenkapel(43). Waarom een stoet, in 1637, naar de Eeckhout? Zou dan het tapijt van abt van Troostenberghe geen translatie voorstellen naar de Brugse abdij anno 1637 van zekere relikwieën, zo niet van St. Augustinus, dan waarschijnlijk van St. Frigidianus of van St. Pontianus?

St. Ursula (21 Oktober). - De abdijkerk had een altaar

(41) M. English, in La Patrie, nr 22 februari 1930.

(42) Ad. Duclos, Bruges, histoire et souvenirs, blz. 457; G. Gofin, Les tapisseries à l'Exposition de l'art au XVIIe siècle, in Les arts anciens en Flandre, V (Brussel 1921), 1e aflev., blz. 29, en plaat; J. Versyp, De geschiedenis van de tapijtkunst te Brugge, in Verhand. Kon. Vl. Academie voor Wetensch. Letteren en Schone Kunsten van België, nr. 8, blz. 75 en pl. XII. (43) G. Michiels, Ikonografie der stad Brugge, II, nr 680.

Biekorf. Jaargang 69

225 van Sint-Ursula en het feest van de Elfduizend Maagden werd duplex gevierd en met oktaaf. De grond van de belangstelling van onze reguliere kanunniken voor de Keulse martelares is niet gekend. Wij kunnen slechts veronderstellen dat de Eeckhout, net als zoveel andere Brugse kerken, in 't bezit was gekomen van enig relikwieën van de Elfduizend Maagden(44).

Op 21 oktober, feestdag van onze heilige, was vòòr de geuzentijd het altaar van Sint-Ursula de schouwplaats van een eigenaardig gebruik. Na de solemnele hoogmis kwamen de celebrant en zijn diaken, in albe en met witte stool, de voeten wassen van elf arme mensen(45). Ondertussen werd het de Profundis gepsalmodieerd met de collecte Deus in cujus miseratione voor de zielelafenis van de aldaar begraven overledenen. De koster bedeelde dan ieder arme met een brood, een pond boter en een geldstuk (unum grossum). De ‘provenen’ werden bekostigd: 3 door de abt, 5 door de kommuniteit, 2 door de celebrant en voor één door de diaken.(46).

St. Leonardus (6 november). - Sint Leenaert, een der Veertien Noodhelpers, ‘een volksheilige waarvan de specialiteit lijkt onbegrensd te zijn’, genoot te Brugge, en meer nog te Dudzele, een grote faam(47). De reguliere kanunniken schijnen ook veel van hem gehouden te hebben, getuige het bestaan, in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, van een XIIe eeuwse handschrift (hs. 8675-8689) afkomstig van de abdij Voormezele, dat een Vita sancti Leonardi bevat. Leonardus Neyts, kanunnik van Sint-Donaas(48), stichtte ten Eeckhoute de solemnele viering van het St. Leonardusfeest cum pulsu vespertino majoris campanae, en een jaarlijkse commendatio

(44) Zie b.v. A. Keelhoff, Histoire de l'ancien couvent des ermites, blz. 35; Rond den heerd, 4, 1869, blz. 370-371; S. van Outryve d'Ydewalle, De kartuize Sint-Anna ter-Woestijne (Brugge 1945), blz. 54 en 72; M. English in La Patrie, nr van 21 oktober 1934.

(45) Het gebruik verviel na de geuzentijd; ‘quia nihil recepimus’, zoals abt van Troostenberghe noteerde in een verslag aan bisschop Christophori A.G.S.B., fonds Eeckhout (ongeklasseerde stukken afkomstig van het bisschoppelijk archief).

(46) Weale, Obituaire, blz. 302.

(47) M. English, De Sint-Lenaardbedevaart te Dudzele (z. pl. 1950).

(48) L. Neyts J.U.L., kanunnik van Sint-Donaas sedert 1600, werd officiaal benoemd in 1617 en in 1621 als cantor van het kapittel gekozen; hij stierf op 17 november 1622 ‘postquam variis in diversis ecclesiis instituisset fundationes’, en werd in Sint-Salvator begraven, waar zijn portret nog hangt, J.F. Foppens, Compendium chronologicum episcoporum Brugensium (Brugge 1731), blz. 99 en 125; K. Verschelde, De kathedrale van S. Salvator blz. 71; A. Sanderus, Flandria illustrata, II (Den Haag 1735), blz. 73; J.J. Gailliard, Bruges et le Franc, V, blz. 134; Weale, Obituaire, blz. 352.

Biekorf. Jaargang 69

226 voor hemzelf en voor zijn overleden oom, Leonard Bultynck, regulier kanunnik van de Eeckhout(49).

St. Willibrordus (7 november) was de tweede patroon van de Eeckhout, omdat deze abdij ontstaan was op het grondgebied van de O.L. Vrouwparochie die, zoals haar moederparochie Sijsele, onder het patronaat stond van de kanunniken van Sint-Salvator van Utrecht(50). De aartsbisschop Willibrordus was trouwens de stichter van het Oudmunster aldaar. Wanneer men in Brugge is begonnen te geloven dat Willibrord aan de kerstening van de eerste bewoners dezer stad had gewerkt, valt moeilijk te zeggen; zijn Eeckhoutse patroonschap kwam alleszins deze mening staven.

In de XVIIIe eeuw schaamde zich Custis niet te schrijven dat Willibrord de Eeckhoutabdij had bezocht ‘om aldaer te sien de institutie ende maniere van leven der canonicken regulier van den Eeckhoute als van intentie zynde binnen Utrecht een diergelycke fondatie te doen’(51). Hoe dan ook, Willibrord werd ten Eeckhoute met oktaaf gevierd.

O.L. Vrouw Presentatie (21 november). - Dit feest, dat slechts in 1372 door Rome werd erkend, is nochtans zeer oud en kende in onze gewesten een duurzame bijval(52)).

Het mysterieuze optreden van de jonge maagd Maria in de Tempel van Jeruzalem, de vijftien treden opklimmend (ter quinis gradibus), om haarzelf aan God op te dragen, heeft zeer vroeg de vroomheid gevoed(53), zoals b.v. de mooie gebeden in het missale van Sint-Jans te Gent uit de jaren 1200 (Kon. Bibl. te Brussel, hs. 5235) bewijzen, die onlangs door de Noorse geleerde, Mej.. Lili Gjerlöw, werden uitgegeven(54). In de loop van de XIVe eeuw, werd O.L. Vrouw Presentatie hier en daar gevierd onder de aanroeping van O.L. Vrouw de Ambra, of van Milaan; vooral nadat de tweede vrouw

(49) A.G.S.B., hs. S. 64, blz. 231. - L. Bultynck, zoon van Quiryn, stierf op 21 december 1593, zie Weale, Obituaire, blz. 345 en 360; zijn stamboom bij J.J. Gailliard, Bruges et le Franc, V, blz. 137; zijn wijdingen, zie Emul., 46, 1896, blz. 430, 435 en 438.

(50) E.I. Strubbe, De parochies te Brugge voor de XIIe eeuw, in Album M. English (Brugge 1952), blz. 374; M. Coens, Le culte à Bruges de S. Illehère, compagnon de S. Boniface, in Analecta Bollandiana, 70, 1953, blz. 63-64.

(51) C. Custis, Jaerboecken der stadt Brugge, I (Brugge 1765), blz. 26-27; M. English, Verering van Sint Willibrordus in West-Vlaanderen, in Biekorf, 58, 1957, blz. 317-318.

(52) Vie des saints et des bienheureux par les RR. PP. Bénédictins de Paris, XI (Parijs 1954), blz.

703-708; B. Capelle, La liturgie mariale en Occident, blz. 233; G. Müller, Das Fest Maria Opferung, in Cisterzienser Chronik, 16, 1903, blz. 336-342.

(53) De vroegste uitingen van deze devotie schijnen in Engeland te moeten gezocht worden, zie O. Widding en H. Bekker Nielsen, The fifteen steps of the Temple, in Bibliotheca Arnamagnaena, 25, 1961, blz. 80-91.

(54) L. Gjerlöw, Adoratio Crucis, The Regularis Concordia and the Decreta Lanfranci (Oslo 1961) blz. 108-112. De geleerde auteur vergist zich, o.i., wanneer zij het missale hs. 5235 in de Sint-Nikolaaskerk thuis wil brengen, zoals wij in een ander artikel hopen te mogen bewijzen.

Biekorf. Jaargang 69

227 van hertog Gian Galeazzo Visconti de geboorte van haar eerste kind, in 1387, aan de reeds beroemde Maagd de Ambra had toegeschreven(55). Toen Jan de Lannoy, abt van Sint Bertijns, uit Italië teruggekomen, op 5 september 1481 in Sint-Omaars een broederschap van O.L. Vrouw van Milaan oprichtte(56), was de devotie in Vlaanderen al lang verspreid. Het oudste voorbeeld te onzent is wellicht dat van Antwerpen, waar in 1347 de muntmeester van Brabant, de Italiaan Falco de Lampage, een kapelanie ter ere van Beata Maria de Ambra had gesticht; in 1455 is zij onder de naam van Sancta Maria de Ambra of van Milanen bekend(57). In de XVe eeuw vindt men deze devotie in haast alle kerken van Brugge; maar de oudste kapel ter ere van O.L. Vrouw van Milaan is er te vinden in de O.L. Vrouwkerk, waar het ‘nieuwerc’, aan de uiterste zuidbeuk, voltrokken omstreeks 1456, de naam kreeg vaan ‘capelle vande Presentacie van Maria geheeten Melanen’(58). De kalenders van de Eeckhout verzwijgen de Italiaanse benaming, maar geven het feest van O.L. Vrouw Presentatie aan. Abt Nikolaas van Troostenberghe hield deze viering in grote ere, want op 21 november moesten de kanunniken de mis van de Presentatie zingen met commendatie voor de overleden familieleden van hun abt(59).

St. Edmundus (21 november). - Edmund, koning van East-England, in 870 op het slagveld gesneuveld en vereerd als martelaar, verschijnt nergens elders in de Vlaamse kalenders. Zijn naam werd zelfs in het XIIe eeuwse martyrologium van de Eeckhoutabdij bijgebracht. De reden van die buitengewone vermelding ligt mogelijk in de betrekkingen van de Congregate van Arrouaise met haar Engelse huizen.

St. Barbara (4 december). - St. Barbara ‘bezondere patronerse tot ene goede en zalige dood’, stond, sedert de XIVe eeuw, zeer hoog aangeschreven bij de vrome Brugge-

(55) M. English, Oorsprong van de devotie tot O.L. Vrouw van Milanen in West-Vlaanderen, in Emul., 70, 1927, blz. 5-28.

(56) O. Bled, Le tableau de Notre-Dame de Milan autrefois à Saint-Bertin, in Mémoires de la Soc. Antiquaires de la Morinie, 31, 1912-1913, blz. 233-251; zie Archives belges, 16, 1914, blz. 30.

(57) F. Prims, O.L. Vrouw van Melanen te Antwerpen, in Antwerpien- 1952, 23e reeks (Antwerpen 1953), blz. 26-28.

(58) M. English, Oorsprong van de devotie tot O.L. Vrouw van Milanen blz. 12-13. - De devotie tot O.L. Vrouw van Milanen in de Sint-Jacobs-kerk werd opnieuw onderzocht door A. Hodüm, Oorsprong van de broederschap van O.L. Presentatie in de Sint-Jacobskerk te Brugge, in Emul., 91, 1954, blz. 97-116.

(59) Weale, Obituaire, blz. 355.

Biekorf. Jaargang 69

228 lingen(60). Daarenboven behoorde zij, met St. Katarina en St. Margareta tot de groep der Drie Sanctinnen. De broederschap van St. Barbara, bij de Augustijners, was een der bloeiendste van de stad(61). De heilige wordt aangeduid in de XIVe eeuwse kalender; een hand van circa 1500 voegde er aan toe: duplex. In de XVIIIe eeuw noteerde men eveneens in het obituarium, op 2 december: festum solemne de sancta Barbara(62). Trouwens, een zekere Katarina Maertens had twee lijnen en 42 roeden grand te Stalhille geschonken voor plechtige viering (pro peragenda solemnitate sancte Barbare virginis et martyris)(63). Wellicht is deze weldoenster te vereenzelvigen met Vrouw Katarina Maertens, moeder van abt Chrysostomus Claesman, gestorven op 31 maart 1698(64).

St. Nikolaas (6 december). - Deze heilige is de patroon van de zeevaarders en de kooplieden. Dit is zeker de reden niet waarom hij ten Eeckhoutte met oktaaf werd gevierd, en waarom de Translatie van zijn lichaam naar Bari, in 1087, eveneens door onze kanunniken werd gecelebreerd (9 mei). St. Nikolaas was namelijk de patroon van de kerk van Arrouaise(65). Daarenboven had zich het Brugse klooster bij de Congregatie van Arrouaise aangesloten langs de abdij Saint-Nicolas-des-Prés van Doornik om(66). Op liturgisch gebied konden dus onze kanunniken niet achterblijven.

Toch werd dit feest later noch onvoldoende geacht: in de XVIIe eeuw vroeg de familie de Stappens dat het feest van St. Nikolaas voortaan zou gevierd worden met hetzelfde klokkengeluid, dezelfde paramenten en hetzelfde kaarslicht als op het feest van de Onbevlekte Ontvangenis(67).

O.L. Vrouw Ontvangenis (8 december). - O.L.V. Ontvangenis en niet ‘onbevlekte Ontvangenis’. Men weet dat dit katoliek leerstuk slechts in 1854 werd uitgeroepen.

Toch was men de Ontvangenis van Maria zeer vroeg gaan vieren, vooral in Engeland en in Normandië; de minderbroeders ijverden

(60) L. Gilliodts - van Severen, Inventaire des Archives de la Ville de Bruges, Introd. (Brugge 1878), blz. 97; M. English in La Patrie, nr van 19 november 1932.

(61) A. Keelhoff, Histoire de l'ancien couvent, blz. 120-147; E. Coppieters Stochove, La confrérie de Ste Barbe et de Ste Cécile aux Augustus à Bruges, in Emul., 67, 1924, blz. 196-212.

(62) Weale, Obituaire, blz. 357.

(63) A.G.S.B., hs. S. 64, blz. 235.

(64) Weale, Obituaire, blz. 316.

(65) Fundatio monasterii S. Nicolai Arroasiensis, in M.G.H.SS., XV, blz. 1117-1125.

(66) Fundatio monasterii S. Nicolai de Pratis Tornacensis, in M.G.H SS., XV, blz. 1115.

(67) A.G.S.B., hs. S. 64, blz. 238-241.

Biekorf. Jaargang 69

229 eveneens voor de verspreiding van dat feest; Rome trad eerst in de XVe eeuw tot deze beweging toe(68).

Het is niet zonder belang te mogen aanstippen dat de Eeckhoutse heren dit feest betrekkelijk vroeg hebben aanvaard, daar de vermelding ervan behoort tot de eerste laag van hun kalender, met de bepaling: IX lect. duplex. In het XIIe eeuwse martyrologium werd de aankondiging van de Conceptio beate Marie virginis rond 1400 bijgevoegd. In de XVIIe eeuw werd dit feest zeer plechtig gevierd, zoals wij hier boven mochten optekenen in betrekking met de solemnisering van het feest van St. Nikolaas op aanvraag van de familie de Stappens.

De Advent. - Het obituarium bevat twee kleine gegevens nopens de viering van de Adventtijd in de Eeckhoutabdij. Op de eerste zondag van de Advent was een pitancie voorzien; deze werd door de vrome abt Cornelius Zeghers gesticht(69). Zijn opvolger, abt Antoon Bootsaert (1451-1458), besliste dat op de woensdag in de quatertemperdagen van de Advent, quando Missus catatur, d.w.z. de ‘gulden mis’(70), de reguliere kanunniken eveneens van een pitancie zouden genieten; hij had daarvoor een inkomen van 24 solidi achtergelaten(71).

St. Thomas van Kantelberg (28 december). - In heel de middeleeuwen is er wellicht geen bisschop die zo beroemd werd als Thomas van Canterbury, het slachtoffer van koning Hendrik II van England († 1170). Ook in Vlaanderen was hij zeer beroemd.

In ons graafschap was hij slechts op doorreis,(72), maar overal zou hij gedachtenissen van zijn doortocht hebben achtergelaten(73). In 1624 schreef prelaat van Troostenberghe aan bisschop Christophori († 1629) dat het feest van St. Thomas in de abdij plechtig werd gevierd, utpote

(68) B. Capelle, La liturgie mariale en Occident, blz. 226-227; E. Druwé, Van het feest tot het Dogma der Onbevlekte Ontvangenis, in Tijdschrift voor liturgie, 22, 1937, blz. 313-323, en 23, 1938, blz. 22-28.

(69) Weale, Obituaire, blz. 301.

(70) W.H. James Weale, Drame liturgique, le Missus, in Le Beffroi, 1, 1863, blz. 165-178; M. Van Dromme, Gulden-Mis of Missus-mis, in Emul., 58, 1908, blz. 389-396; A. Verheul, De Gulden Mis, in Tijdschrift voor Liturgie, 36, 1952, blz. 304-310; verdere bibliografie in artikel ‘Gulden Mis’ in Liturgisch Woordenboek (Romen's Woordenboeken), I, kol. 935-936.

(71) Weale, Obituaire, blz. 301.

(72) Over itinerarium en tijdsomstandigheden bestaat er nog veel onzekerheid.

(73) Rond den Heerd, 4, 1869, blz. 28-29; W.H. James Weale, Documents inédits du XIIe siècle, in La Flandre, 3, 1869-1870, blz. 245 en 247); M. Gastout, Béatrix de Brabant, Dame de Courtrai (Leuven 1943), blz. 197. De Duinenabdij bezat eveneens een kazuifel door de bisschopmartelaar gebruikt; daarenboven nog zijn habijt en zijn kovel. Hoe oud deze stukken waren kan natuurlijk niet worden achterhaald; zie daarover A. van Iterson, Een ‘Memorieboek’ van Dom Antonius de Blende, abt van Ter Duinen, in Citeaux in de Nederlanden, 2, 1951, blz. 90.

Biekorf. Jaargang 69

230 sui ordinis celeberrimus(74). Hiermee dacht abt van Troostenberghe voorzeker aan de moeder-abdij Saint-Nicolas-des-PrĂŠs, waar de heilige aartsbisschop de mis zou gelezen hebben; de kazuifel die hij daar zou gebruikt hebben wordt heden nog bewaard in de katedraal van Doornik(75). In de schatkamer van zijn abdij had abt Jozef Beerblock enkele robijnen gevonden, waarvan men beweerde dat zij eens aan St. Thomas hadden toebehoord; de abt gebruikte ze, in 1695, om de relikwiehouder van het Heilig Bloed te versieren(76). Men moet nochtans toegeven dat de XVIIe eeuwse traditie (de Flandria illustrata, b.v.) nog niets weet omtrent een bezoek van St. Thomas aan de Eeckhout, nog over zijn robijnen. Van een bijzondere viering van zijn feest laat noch de XIVe eeuwse kalender, noch het obituarium iets bemerken.

Dit zijn de voornaamste heiligenfeesten waarover de bronnen ons enkele gegevens hebben verschaft. Opmerkelijk is dat geen enkel van de bewaarde kalenders de datum geeft van de jaarlijkse viering van de wijding van de Sint-Bartholomeuskerk. De kalender herinnert slechts aan de dedicatio van de O.L. Vrouwkapel. Dit is een betreurenswaardig verzuim.

(Wordt voortgezet) N.N. Huyghebaert O.S.B.

Heksenkringen De heksenkringen, wvl. toveresseronden (kringgroei van paddestoelen in het gras, en vooral: de donker gekleurde graskring waar de heksenkring gestaan heeft) hebben een voorkeur voor de weiden in het kust- en poldergebied. Zo werd alhier (Biekorf 1961, 6) medegedeeld, met opgave van Adinkerke, Koolkerke en Uitkerke, en met verwijzing naar Vrouwepolder op Walcheren.

Een bevestiging daarvan brengt het onvolprezen Wdb. Zeeuwse Dialekten van Dr. Ghijsen (1964). Zeeland treedt naar voren met een viertal benamingen: duvelskring te Domburg en elders op Walcheren; kattendans op Overflakkee; spokekring te Zierikzee; toverring op Zuid-Beveland en Schouwen; en in het aanpalend W.Z. Vlaanderen: Schoondijke, Biervliet en Retranchement.

De Bo had geen wvl. term voor heksenkringen opgetekend. Guido Gezelle heeft echter reeds in de eerste jaargang (1890) van Biekorf die leemte aangevuld waar hij (blz. 68) het volksgeloof i.v.m. de toveresseronden uit Koolkerke optekende.

E.N

(74) M. English, Passiedevotie in West-Vlaanderen, blz. 48. De hier aangehaalde dokument hebben wij, jammer genoeg, niet teruggevonden (75) J. Warichez, La cathĂŠdrale de Tournai et son Chapitre (Wetteren 1934), blz. 376-378.

(76) M. English, loc. cit.

Biekorf. Jaargang 69

231

De erfenis ‘What should a man do but be merry?’ Hamlet III, 2 Naardje Winters 'n was maar een schop hooge, rond aangezicht en zakjes onder d'oogen. 't Woonde op Cauwenshoekje, in de arme reke naast 't hof van boer Cauwe, aan de rand van de stad waar Albert Saverys later zijn doening heeft laten optrekken.

Het was begonnen met leren voor schrijnwerker bij Gilliert, maar 't en ging daar niet goed vooruit. De baas leerde wel goed de stiel aan maar 't jong volk trok de zaterdag met te weinig geld naar huis - nog 't zout in de pap niet - en ze zaten bij Naardje schrap met veel kinders en weinig inkomen want Naardje's vader was dood van de pokken en zijn moeder 'n wist niet in welke gaten zij 't moest gieten om rond te komen.

Zo Naardje trok naar de fabriek waar ze seffens meer geld verdienden maar genen stiel 'n leerden. In 't verniskot staan en hele godse dagen kinderstoelen en loophekkens vernissen. Maar Naardje was een braaf en gewillig mannetje en het 'n wilde de vriendschap van kozijn Jozef niet missen, met wien hij te Gilliaert's aan de schaafbank gestaan had. Zo kwam het dat hij in de lange avonden in het huis van Jozef aanlandde om te horen hoe 't nog ging op de oude werkwinkel en misschien kwam Naardje lunken naar of strootjes leggen bij een van Jozef's zusters maar daar 'n is nooit, zo verre ik wete, iets van in huis gekomen. De jongste was een roze van een vrouwmens en d' andere mochten gezien zijn.

En Naardje vertelde hoe ze bij hem thuis aan 't krasselen waren geraakt toen vader stierf.

Bij ons, zei Naard, stond moeder alleen met drie kinders die hun brood nog niet weerd 'n waren. Twee dochters aan 't vrijen maar nog niet getrouwd, en ik die moest beginnen werken om niet te moeten leven van blompap allene.

Vader Winters, zaliger, had een stukje eigen land aan den Blauwen Steen en de notaris moest komen om alles op te nemen. Van dat stukje land wist iedereen, maar van 't liggende geld niemand.

De notaris komt. Ge kent die beestjes. Ze zetten de mensen bij den buk in 't latijn, dat ze van de dokteurs en advokaten slachten. Laat ons oppassen, zei moeder, want ze zeggen van die mannen dat ze kunnen liegen dat hun hoedje wikkelt. Als ge bij een advokaat komt, steek stro in je kloefen en bij de juge, trek je beste kleers aan, zei vader Winters,

Biekorf. Jaargang 69

232 en hij kon het weten want hij was pensejager, en had dikwijls met mijnhere te doen gehad.

De notaris zegt: Rosalie, 't is om alles op te schrijven. En hij begint met tafels en stoelen tot 't wijwatervat. Als hij in de keuken komt vòòr mijnen kanarievogel, hij schrijft hem op. 'k Zegge, mijnheer de notarus, al wat ge wilt, maar dat is 't mijne; ik ben hier de kakkernest maar ze 'n mogen niet alles plunderen, en die kooie heb ik gekocht van mijn eigen spaargeld.

Zegt de notaris, jongentje hoe oud zijt gij, zeventien jaar, gij 'n hebt hier juist niemendalle te zeggen en niets anders te doen dan te zwijgen. Zo 'k miek een vuist in mijn broekzak en 'k zweeg.

Maar een tijdje nadien 't was vergadering van de familie. De mensen zeggen nogal lichte ik ken ze, maar ge 'n kent ze maar als g' er mee gedeeld hebt.

Moeder stond ze af te wachten en ze stuikten toe, en het 'n duurde niet lang of 't spel zat op de wagen.

De oudste schoonbroer, Muyterke, begon. Zegt hij: Ja, dat stik land 'n kan ons niet ontlopen maar hoe staat het met 't liggende geld?

Moeder gaat rechte naar de kast waarop een glazuren potje stond naast 't kruis Lieven Heere. Ze brengt het potje op tafel, keert het om en begint te teilen: zeven en veertig cent en dat is geheel mijn schat; ik wachte naar Naard zijn geld van zaterdag.

Is dat alles zegt Muyterke, de man van tante Sophie. En waar is dat geld van dat vet zwijn?

Dat hebben wij verkocht om voort te doen, zei moeder, en om wat kleren te kopen, want al wat we aanhadden was tot op den draad versleten.

Ah, zei Muyter, en waar is dat geld van dat jong zwijn?

Zegt moeder: het geld van dat tweede zwijn, dat jong zwijn? Als ge 't wilt weten, 'k zal 't u zeggen: w' hebben 't opgeëten.

En al de deelders van eigen volk schoten in een luide lach.

Muyter, die alles op voorhand zo goed gekantemant had, stond te kijken gelijk een uil op een kluit, stond recht en trok er uit zonder goendag zeggen. Zijn hoofd duizelde en zijn ogen schoten vuur.

Iedereen kwam overeen van moeder met rust te laten en ze zeiden dat moeder nog staande was en mans genoeg om haar plan alleen te trekken, nog voor vele jaren als 't God belieft.

En intussen zit moeder met haar drie aankomelingen, en ik in de fabriek van Kluyskens, waar ze effen-aan, t' enden raad, naar Amerika trekken.

Biekorf. Jaargang 69

233 Naardje zei de waarheid. Buiten ruist de wind over het dak en de regen gutste tegen de ruiten. Bamisweer, dieveweer.

Ah! zei Naard. 'k Was zoveel liever te Gilliaert's maar dat komt ervan als ge te veel op de kribbe moet bijten. Wat verschil met dien timmermanswinkel! Nu is 't vernissen van 's morgens tot 's avonds. Dat het schone stukken waren, herbergtafels of keukenstoelen dat zou staan blinken gelijk een spiegel, maar daar is 't al rap-rap! een kakstoel van half-nat hout, het 'n steekt niet nauw; en is er een kind die zijn stoel begint lodderspeekte te geraken bij 't drogen van 't hout en uiteenvalt na een week vijf-zes, is de moeder daar fier op en zegt: dat is een kerel, hij heeft al zijn stoel kapot gestampt. Dat doet Kluyskens zijn commercie draaien.

Ze vernissen daar met van dien harden fransen Bayonnevernis, dat g'er blaren en bleinen van op uw handen krijgt. En de vernis speit op de schorte bij zo verre en zo vele dat de Platten Hoste, de meestergast - ge kent hem wel met zijn neuze gelijk een platgeslagen koperen soldatenknop, als 't twaalve schuifelt, haast-u, haast-u, zijn schorte uittrekt, gemaakt van een oude guano-bale, en ze rechte zet tegen de muur, zo stijf of een berd. Want wij 'n hebben maar een uur voor gaan en keren, eten en noenstond, zoveel of een voermanspeerd, eer dat 't aanrijdt. 't Is daar doortrekken tot dat 't schuifelt te zevenen, met een kwartiertje verlet voor de vier-boterham.

En hebt ge te lettel stoelen per dag, ze pitsen af op de daghuur. Ah! dat mijn zonden mij zo leed waren of dat ik mij naar de fabriek heb laten vertwefelen, en ze zijn dan verwonderd van de bende Pollet. Een mens zou beter in Amerika zitten waar ze alle dagen mogen eten dat hun buik met een pinne staat. 't Zijn de beste die pensejager zijn te Nevele; ze dragen hun geweer in bij den baron, en krijgen daar 162 frank, de prijs van de reize van Deinze naar Moline. Vraag het maar aan den barbier. LĂŠonce Neirynck, van de Red Star Linie.

En Naardje krulde met zijn vereelte vernisvingers zijn dun moestasje en keek dievelinge naar 't vrouwvolk dat zijn hoofd schudde en zat te dubben, over die erfenisse, dat Muytertjesras, die fabrieken waar ze vloeken lijk ketters en waar de jonge meisjes van de garnierzale naar toe trekken, ten halver zevenen, 's winters in de donkeren aan de hand van hun vader. Je kon in de felle vorst, hun kloefjes horen klabetteren op 't plankier, van uit uw warm bedde. 'k 'n zegge maar dat, zei Naard, en hij wreef met zijn pinkel zijn linker oge uit.

Als ge zulke dingen hoort van mensen die nu nog leven, uw verstand staat daar bij stille.

G.P. BAERT

Biekorf. Jaargang 69

234

Rector Peter Canon Benoit te Rome (1878) Pieter Benoit uit Kuurne is de grote Vlaamse pionier van de missionering in Engeland en de uitbouwer van de eerste Engelse missiecongregatie(1). Zijn groots apostolaatswerk heeft hij uitgeoefend in de schaduw van een meerdere: tot in 1872 als secretaris en grootvicaris van bisschop Turner, daarna als vicaris van Herbert Vaughan, stichter en generaal overste van het missieseminarie van Mill Hill (Londen) toen deze Turner als bisschop van Salford (Manchester) was opgevolgd. In beide functies was deze bescheiden, maar doordrijvende ‘foreigner’, een wijze raadgever, een verantwoordelijke medewerker en een ondernemende plaatsvervanger. Dit bewees hij eens te meer bij zijn optreden te Rome in 1878.

Allossery vermeldt dat grootvicaris Benoit reeds in 1863 naar Rome trok om uit de mond van Pius IX zelf te vernemen wat er nopens de toen besproken Romeinse kwestie aan het volk geleerd diende te worden(2). Hij maakt evenwel geen gewag van de maandenlange reis die Benoit, als rector van Mill Hill, in 1875 naar Amerika maakte(3), noch van zijn optreden te Rome in 1878.

In 1878 bestond Mill Hill twaalf jaar. Tot dusver had de Propaganda geweigerd aan de jonge Engelse stichting een onafhankelijke missie toe te vertrouwen. Toen Vaughan, ter gelegenheid van de wijding van zijn eerste priesters, in mei 1870 naar Rome trok om voor zijn Congregatie een wettelijk statuut te bekomen, drong hij aan om zonder verwijl een eigen missiegebied aangewezen te krijgen. Hij stootte evenwel op de tegenstand van Kardinaal Barnabo, prefect van de Propaganda. De prelaat achtte de jonge stichting niet rijp voor de bediening van een eigen overzeese missie.

Bovendien was Engeland zelf, ook na het herstel van de hiërarchie in 1850, een missiegebied gebleven, rechtstreeks afhankelijk van de propaganda(4).

Vaughans verblijf te Rome tijdens het eerste Vaticaanse Concilie bood hem een gunstige gelegenheid om heel wat missie-

(1) Over Pieter Benoit zie o.m. onze bijdrage: Canon Benoit en Gezelle, in de Gezellekroniek nr. 2 en 3.

(2) P. Allossery, Onze Westvlaamsche Zendelingen, I, blz. 289.

(3) Onder de titel: ‘Hasty notes of a journey to America as memoranda for my own exclusive use’ schreef Benoit een uitvoerig verslag van die Amerikaanse reis. Dit belangrijk werk vult drie lijvige schriften en beslaat samen 361 bladzijden. Bewaard in het Archief van Mill Hill.

Hierover later.

(4) In 1874 verscheen de apostolische brief Universalis Ecclesia, waardoor de kerk in Engeland niet langer een louter missiestatuut kende. Het zou evenwel duren tot in 1908 vooraleer Engeland, zoals trouwens Nederland en Amerika, niet meer van de Propaganda zou afhangen.

Biekorf. Jaargang 69

235 bisschoppen te ontmoeten, om zijn kennis van de overzeese gebieden te vergroten en om belangstelling voor zijn werk te wekken.

Het volgende jaar had Vaughan zich bereid verklaard om een opdracht te aanvaarden bij de vijf miljoen verwaarloosde negers in Noord-Amerika. Een gelukkig toeval wilde dat, kort daarop, de Amerikaanse bisschoppen een beroep deden op priesters uit Europa om voor de negerbevolking te werken. Met toestemming van Pius IX konden aldus de eerste vier Mill Hill fathers afvaren. Begeleid door Vaughan landden zij op 8 december 1871 te Baltimore aan en werden er door aartsbisschop Spalding hartelijk verwelkomd.

In 1875 kwam een uitnodiging van Mgr. Fennelly, apostolisch vicaris van Madras.

Fennelly hoorde tot de missionarissen van All Hallows in lerland, een seminarie voor leren in de diaspora. Hij vroeg om vier Mill Hill fathers voor de ‘telegoos’, de heidense inboorlingen van zijn bisdom. Kardinaal Franchi, toen prefect van de Propaganda, gaf daartoe verlof en verzekerde dat het missiewerk onder Fennelly een voorbereiding was om, te gelegener tijd, een onafhankelijke missie in Indië te krijgen(5).

De eerste vier Mill-Hill-fathers voor Indië vertrokken op 2 november. Onder hen bevond zich de Westvlaming Aloys Samper uit Lo (1831-'78)(6). Op 6 november 1874 was hij in Mill Hill binnengetreden, nadat hij enkele jaren als ontslagen kapelaan van Ingelmunster, zijn weg hsd gezocht. Zijn rusteloze zielenijver in Indië had reeds in 1877 zijn gezondheid ondermijnd. Bisschop Fennelly had hem herhaaldelijk verzocht in Madras minder uitputtend werk te aanvaarden. Hij had dit voorstel steeds van de hand gewezen. Op één van zijn tochten door Guntoordistrict kreeg hij te Coduru een zonnesteek,

(5) Bij de stichting van zijn missieseminarie had Vaughan in eerste plaats gedacht aan de bekering van Indië. Deze parel onder de Engelse kolonies moest, zo meende Vaughan, vanuit Engeland veroverd worden. Hij achtte het een schande voor de katholieken in Engeland dat alleen protestantse predikanten uit Engeland en alleen katholieke priesters uit het Europese vasteland, die het Engels onmachtig waren en de arme inheemse bevolking verwaarloosden, in Britse gebieden missioneerden. Het katolicisme mocht in de kolonies niet langer als Frans of Italiaans produkt voorkomen. Anderzijds was de toekenning van een Indische prefectuur aan een nieuwe missieorde, al was het dan nog een Engelse, een gewaagde onderneming voor de propaganda. De oprichting in de dertiger jaren van vier nieuwe apostolische vicariaten naast de bestaande Padroado-bisdommen (Portugal bezat een voorrecht Indië kerkelijk te organiseren) had reeds aanleiding gegeven tot een openlijk schisma. Rome moest de gevoeligheden, zowel van Portugal als van de nieuwe Propagandabisdommen, zoveel mogelijk ontzien.

(6) Allossery (o.c. I, bl. 197) meende dat Samper reeds in 1865 naar Indië vertrokken was.

Biekorf. Jaargang 69

236 waaraan hij op 20 februari 1878 bezweek. Rector Benoit ontving het eerste bericht van zijn ongeneselijke toestand in een schrijven van father Forbes, een voormalig geneesheer van Cork, die als Mill Hiller de leiding van de Indische groep had gekregen. Het pas ontvangen bericht stond als bijvoegsel in een brief, waarin Forbes de toestand van de Indische missie en de reeds bereikte resultaten rapporteerde en met aandrang om gebeden verzocht.

Dezelfde dag zond Father Rettori, die Samper te Coduru had bijgestaan, aan Rector Benoit het relaas van het overlijden: ‘Poor Father Sabbé is dead. But his death is a precious one; it is the death of an holy missionary’(7).

Drie dagen nadien schreef bisschop Fennelly aan Benoit een lovende brief over zijn betreurde missionaris: ‘Of all the Priests you sent me there was no one I loved more... and I feel disposed to pray to him rather than for him’(8).

De drie brieven verschenen samen in ‘S. Andrew's Magazine’. Een overdruk ervan werd door Rector Benoit zorgvuldig bewaard. Het zou als argument dienen om te Rome de Propaganda te bewegen om aan Mill Hill een onafhankelijke missie in Indië toe te vertrouwen.

Gedurende negen jaar had Vaughan om een onafhankelijke missie verzocht. Toen Indië geweigerd werd, ging het in 1870 om Borneo, in 1871 om Mexico en Zuid-Afrika, in 1876 om Afrika en onlangs nog om Japan of China. Alles tevergeefs.

Begin 1878 had Kardinaal Howard, een persoonlijke vriend van Vaughan, uit Rome laten weten: ‘that there was nothing else to offer than New Guinea’, een gebied dat Vaughan niet kon aanvaarden.

Toen dacht Rector Benoit dat hij het zelf moest doen en dit zonder uitstel. In het dagboek, waarin hij zijn reis naar Rome optekende, schreef hij: ‘it became evidently necessary that I, in the Bishop's name should proceed to Rome & represent matters viva voce before the Cardinal Prefect of the Propaganda’(9).

De bisschop van Salford was immers te zeer in beslag genomen door zijn strijd tegen de regulieren om te Rome de

(7) Sinds zijn intrede in het missieseminarie was hij voor zijn confraters en voor de wereld enkel gekend onder de schuilnaam father Sabbé. Na zijn overlijden gaf de schuilnaam aanleiding tot moeilijkheden.

(8) In het vicariaat van Mgr. Fennelly waren toen 10 Mill-Hill-fathers werkzaam, twee stonden op het punt te vertrekken.

(9) Dit soort dagboek bevat 58 beschreven bladzijden en is in een rood-lederen band gebundeld.

De band was een eerste deel van niet verder gebundelde acta over ‘Foreign Missions’.

Bewaard in het Archief van Mill Hill te Londen.

Biekorf. Jaargang 69

237 zaak van Mill Hill te bepleiten(10). Bovendien had hij het vorige jaar eraan gedacht om Mill Hill te ontbinden. In 1877 immers had het Genootschap tot Voortplanting des Geloofs (eerst te Lyon en later te Parijs gevestigd), zijn jaarlijkse steun van £ 400 stopgezet. Dit bracht het missieseminarie en ook Vaughan in verlegenheid.

Vaughan kon immers niet toelaten dat de eer van zijn familie door de schulden van zijn stichting in opspraak werd gebracht.

Aan Rector Benoit schreef hij: ‘Rather than prolong its existence for a few years on credit, it were better to close it at once in honourable poverty and solvency’. Hij voegde er evenwel aan toe: ‘Meanwhile what is needed is to induce the Catholics of England to take a broader view of their duties as Catholics and as subjects of the British Empire than they have hitherto done’. Hij nam het Benoit kwalijk dat deze, in dergelijke omstandigheden, meer studenten bleef aanvaarden ‘than you have potatoes for’(11).

Benoit dacht er niet aan Mill Hill te ontbinden en evenmin, omwille van geldgebrek, één enkele missieroeping te verliezen. Zijn houding was formeel: Never zijn ontslag als rector indienen dan één aanvraag weigeren. Om de financiële mogelijkheden te bestrijden deed hij een beroep op ieder priester in Engeland en voegde een kopie van de brief van Vaughan bij zijn schrijven.

Op een algemene vergadering te Londen riep Kardinaal Manning de Engelse katholieken op hun missieseminarie te steunen. Ook Vaughan, naast zeven andere bisschoppen en de Duke of Norfolk, waren aanwezig. De meeting was een succes.

Een vereniging tot steun aan Mill Hill werd opgericht. De bekeerde logeman Markies van Ripon, die zijn naam gaf aan de watervallen van de Oppernijl, werd tot president gekozen, Rector Benoit tot secretaris. De vereniging besloot alvast tot de uitgave van de ‘Illustrated Catholic Missions’, een maandblad dat het werk van Mill Hill zou leren kennen.

Ondertussen had Rector Benoit het plan opgevat naast de Mill-Hill-fathers, een missiecongregatie van Mill-Hill-sisters op te richten. Enkele meisjes uit Manchester, die uit missieijver te Mill Hill de zorg voor de keuken op zich hadden geno-

(10) Sinds de Reformatie in Engeland hadden de regulieren, vooral de jezuïeten en de benedictijnen, allerhande voorrechten verkregen, die ze ook na het herstel van de hiërarchie in 1850 wensten te bewaren. Vaughan had zich aangesteld als de voorvechter van de rechten van de bisschoppen, die hij herhaalde malen te Rome ging verdedigen. Ondertussen liet hij de belangen van Mill Hill door Kardinaal Howard bepleiten. Aan de strijd tussen de religieuzen en de bisschoppen kwam pas een einde in 1881 door de Apostolische brief ‘Romanos Pontifes’.

(11) De correspondentie tussen Vaughan en Benoit beslaat een 600-tal brieven, de meeste ongedateerd en in een moeilijk te ontcijferen schrift.

Biekorf. Jaargang 69

238 men, werden door hem onderwezen en gevormd. Op 5 maart 1878 waren zij bij de eerste Mill-Hill-sisters.

Nu het onderhoud van de studenten verzekerd was en een zustercongregatie tot stand kwam, was voor Mill Hill het verkrijgen van een onafhankelijke missie een kwestie van leven of dood. Bij een eventuele opvolging van de missiebisschoppen konden Mill Hillers in hun dienst, steeds naar huis gestuurd worden. Hun werk was voorlopig en onzeker.

Rector Benoit besloot van de veranderingen te Rome handig gebruik te maken om zijn slag thuis te halen. Begin 1878 was Pius IX immers door Leo XIII opgevolgd en Kardinaal Simeoni, die Benoit in 1863 als secretaris van de Propaganda had leren kennen, had Kardinaal-Prefect Franchi vervangen.

Rector Benoit vertrok op 22 mei en kwam op woensdag 29 mei te Rome aan. In de morgen van vrijdag 31 mei bracht hij een bezoek aan kardinaal Howard. Vooraf had hij een uitvoerige uiteenzetting ten behoeve van de Kardinaal opgesteld. Een kopie van de tekst beslaat in het dagboek 11 bladzijden. De inhoud ervan kunnen we bondig in drie punten samenvatten: 1. Noodzakelijkheid om Mill Hill zonder uitstel een onafhankelijke missie toe te vertrouwen.

2. Redenen om Mill Hill een eigen vicariaat in Indië te geven.

3. Redenen om niet Nieuw Guinea, maar wel Borneo, aan Mill Hill toe te vertrouwen, maar dit enkel in het geval dat de Propaganda een missie in Indië zou weigeren.

De missionering in Nieuw Guinea kon alleen slagen vanuit een veilige basis (standpoint). Zo'n basis vond men in Engels Borneo (Sarawach). De Engelsen waren immers in Labuan. Daar werden Engelse missionarissen verwacht. Ten bewijze had Benoit twee brieven van Oktober II. meegebracht. Daarin was hem meegedeeld dat Lady Brooke, vrouw van de ‘White Rajah’, op het punt stond katholiek te worden.

De vorige Rajah, oom van de toenmalige Rajah, had de Propaganda om Engelse missionarissen verzocht en zich bereid verklaard voor hen een kerk, een pastorie en een school te bouwen. Ook Rodway, de opperbevelhebber van de Britse troepen, was een katholiek. Vanuit Labuan kon men later Nederlands Borneo evangeliseren.

Mill Hill telde immers heel wat Nederlandse leden.

Nog dezelfde morgen nam kardinaal Howard Rector Benoit mee naar de Propaganda. Kardinaal Simeoni was afwezig. Van kanunnik Sambucetti, die in 1876 kardinaal Franchi naar Mill Hill had vergezeld, vernam de Rector dat Auckland (Nieuw Zeeland) voor Mill Hill bestemd was. Voor zijn vertrek kreeg hij een gedrukt formulier met twintig vragen, die hij in verband met Borneo moest beantwoorden.

Biekorf. Jaargang 69

239 Op zaterdag 1 juni stuurde Benoit een verslag van zijn werkzaamheden aan Vaughan, die op 6 juni antwoord gaf. Vaughan verheugde zich over het bereikte resultaat. Maar ‘Auckland is a mission to & for the Irish & not for us... it is... not a pagan mission’.

Vaughan wilde een missie bij een groot heidens volk. ‘Unless it be a pagan mission we shall soon subside (d.i. afzakken tot) into the Spirit of All Hallows and lose the noblest vocation’(12).

Die zelfde zaterdagavond had Benoit, met behulp van een Duitse en een Engelse atlas, de vragen beantwoord en bracht daags nadien het voorlopige stuk bij kardinaal Howard. De ‘Supplica addressée (sic) au Préfet de la Propagande le 5 juin 1878 pour demander la Préfecture de Borneo’ beslaat in het dagboek acht bladzijden.

Op maandag 3 juni overhandigde Benoit zijn geloofsbrieven aan kardinaal Simeoni.

Hij drukt er zijn vreugde over uit de oud-secretaris als Prefect van de Propaganda terug te zien. Hij sprak er over Indië en Borneo en kreeg verlof om het archief van de Propaganda te consulteren in verband met Borneo en Auckland. Hij vernam er tevens dat Mgr. Quarteron, apostolisch prefect van Borneo, te Rome verwacht werd.

Quarteron was een gewezen Spaanse zeekapitein, die de bijnaam ‘Gesel van de Chinese Zee’ verdiend had. Op 4 September 1833 had hij zijn benoeming tot Apostolisch Prefect ontvangen. Hij vermeed elk contact met Rome en had in 1870 de Mill-Hill-fathers en alle Engelsen geweigerd. Ook nu had hij Simeoni geschreven dat hij alleen Spanjaarden zou aanvaarden. Volgens Quarteron waren er op Borneo (Labuan) zeven katholieken waaronder hij zichzelf rekende.

Op dinsdag 4 juni: nieuw bezoek aan de Propaganda. Mgr. Fennelly van Madras had een coadjutor gevraagd met recht op opvolging. Men stelde hem hiervoor een Mill-Hill-father voor. Rector Benoit wees dit van de hand. Hij had voor dit

(12) Vaughan wilde niet dat zijn missionarissen werkten bij Europeanen. ‘The noblest vocation’ was de evangelisering van de goede heiden, ‘le bon sauvage’ van Chateaubriand. Benoit daartegenover vestigde de aandacht van de Propaganda ook op de zielzorg voor de katholieke soldaten in Indië. In een schrijven vanuit Indië had Lord Talbot, broer van de Duke of Norfolk, om Mill-Hill-fathers voor de soldaten verzocht. Hetzelfde had Generaal Patterson gedaan.

In 1879 zouden vier Mill Hillers het Britse expeditieleger in Afghanistan vergezellen. - Het optreden van Benoit te Rome laat vermoeden dat de opvattingen van de Algemene Overste Vaughan en die van Rector Benoit ook in andere punten verschilden. Vaughan wenste al in 1869 een Prefectuur in Indië. Borneo was enkel een voorlopige noodoplossing. Benoit weigert in 1878 de geboden kans te Madras een Engelse co-adjutor met recht op opvolging te laten benoemen. Zijn missionarissen acht hij daartoe nog ongeschikt. Borneo heeft zijn persoonlijke voorkeur: voor dit gebied heeft hij zowel Engelse als Nederlandse kandidaten.

Biekorf. Jaargang 69

240 ambt nog geen geschikte persoon. Alleen vroeg hij de benoeming van iemand die de Engelse missionarissen even goedgezind zou zijn als Mgr. Fennelly. Hij kreeg de raad kardinaal Simeoni een memorandum te schrijven voor de tijd van de benoeming.

De brief is gedateerd op 7 juni.

Ondertussen leverden de opsporingen in het Archief van de Propaganda weinig resultaten op, maar boden een gelegenheid voor nuttige ontmoetingen. Vooral een gesprek met Dr. O'Mahony, bisschop van Armidale (Australië), was leerzaam.

Op woensdag 12 juni: privé-audientie bij de nieuwe Paus Leo XIII. De rector kwam, op verzoek van Vaughan, Mill Hill ter beschikking van de Heilige Vader stellen. Op de vraag naar welk land de Mill-Hill-fathers gestuurd wilden worden, was het antwoord kort: Indië. Benoit verzocht als slot de afgeleverde supplica te willen ondertekenen, wat de Paus beloofde.

Op donderdag 13 juni: gesprek met kardinaal Simeoni, die de supplica nog niet ontvangen had. Auckland wordt afgeschreven. Toen kwam Indië aan de beurt. De kardinaal zag een mogelijkheid in Pondicherry. Benoit niet: de Fransen houden wat ze hebben. En Madras? Geen Engelse coadjutor nu, wel een Engelse - desnoods een lerse - opvolger van Mgr. Fennelly later.

In verband met Borneo verzocht Benoit niet te wachten op de komst van Mgr. Quarteron ‘who is reported to be a trader more than a missionary’. Laat hem alleen weten dat N.W. Borneo aan Mill Hill geschonken werd. Simeoni stemt hierin toe en meent dat over zes maanden alles geregeld zal zijn.

Op vrijdag 14 juni: Kanunnik Sambucetti geeft Benoit de drukproeve van de supplica ter verbetering.

Op zaterdag 15 juni: op weg naar het station brengt Benoit de verbeterde supplica naar de Propaganda. Kanunnik Sambucetti kan hem meedelen dat de brief naar Quarteron reeds verzonden is. Daarmee mocht Rector Benoit tevreden afscheid nemen van zijn vriend Sambucetti en van Rome.

Gedurende het jaar 1879 bleven de onderhandelingen over Borneo aanslepen, totdat Quarteron het spel beu werd en naar Spanje zijn laatste jaren ging doorbrengen.

De eerste Mill-Hill-fathers kwamen pas in 1880 in Sarawach aan. Father Jackson, die in 1879 als aalmoezenier de Britse expeditie in Afghanistan had meegemaakt, werd Apostolisch Prefect.

In 1888 hoorde Father Jules Verbrugghe uit Izegem (1861-1936) tot de nieuwe groep Mill-Hill-fathers, die zich bij de Engelse pioniers in Borneo gingen voegen(13).

J. de Mûelenaere

(13) Het B.A.B. bewaart van father Jules Verbrugghe een In Memoriam van Rector Benoit. Het handschrift bevat enkele persoonlijke herinneringen aan zijn vereerde oud-rector.

Biekorf. Jaargang 69

241

Nederlandse volkskundige bibliografie Deel V. Westvlaamse tijdschriften 1850-1960 De Nederlandse Volkskundige Bibliografie, geleid en uitgegeven door de Leuvense hoogleraar Prof. Dr. K.C. Peeters, heeft als voornaamste doel noodzakelijke en handige wegwijzers te plaatsen in de doolhof van sterk verspreid liggende volkskundige documentatie. Terecht hebben volkskundigen in binnen- en buitenland dit initiatief dankbaar geprezen. Velen in eigen land zullen regelmatig de vijf lijvige boekdelen, die nu reeds zijn verschenen, kunnen raadplegen.

Het vijfde deel, door Lic. Chris. Vercruysse verzorgd,(1) belooft een overzicht over Westvllaamse tijdschriften uit de periode 1850-1960. De auteur heeft 28 tijdschriften onderzocht: 20 reeksen leverden volkskundige nota's op, acht drukten geen enkele volkskundige bijdrage. Slechts drie Westvlaamse tijdschriften waren of zijn volkskundig georiënteerd, maar noteer dat het Rond den Heerdregister als deel drie is verschenen, terwijl Biekorf voor 1969 wordt aangekondigd.

De auteur wijdt 78 blzn. inleiding aan de levensloop van ieder tijdschrift, er volgen dan in corpus 279 blzn. bibliografische gegevens verdeeld over 2125 steekkaarten, met talrijke dubbelnummers gewijd aan herhalingen onder verschillende rubrieken.

Slechts in een paar rubrieken vallen er kleine wijzigingen te noteren t.o.v. de werkwijze gevolgd in de eerste vier delen van de reeks.

Spijt onze grote achting en waardering voor de totale onderneming staan we enigszins huiverig tegenover het vijfde deel. In eerste instantie slaat onze wrevel op de zogenaamde vrije keuze van de Westvlaamse tijdschriften, in tweede instantie op de vele feilen (drukfeilen en andere) die het deel opvallend ontsieren.

De auteur suggereert in de titel een ‘vrije’ keuze. Het is mogelijk dat bij de aanvang van een vooral tijdrovend exploratiewerk een neofiet de keuze zelf van het te onderzoeken materiaal als het moeilijkste deel van zijn opdracht gaat beschouwen.

Doch wanneer men een bepaald tijdperk onderzoekt dringt zich de noodzakelijkheid op volledig te onderzoeken wat gedurende dit tijdperk van de pers kwam.

De onderzochte tijdschriften die volkskundig rendeerden zijn chronologisch gerangschikt de volgende:

(1) Antwerpen, Centrum voor Studie en Documentatie, 1967, LXXIII en 279 blzn.

Biekorf. Jaargang 69

242 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Annales de la Société d'Emulation (Brugge 1839-1960) Maerlant (Tielt 1853) Rumbeeksche Avondstonden (Rumbeke 1856) Annales dYpres (Ieper 1861-1880) De Halletoren (Brugge 1874-1881) Handelingen Gilde van Sinte-Luitgaarde (1875-1879) Het Pennoen - Jong Vlaanderen (Antwerpen, Brugge, Roeselare 1877-1880 en 1881-1882) 't Manneke uit de Mane (Brugge 1881-1888 en 1890-1930) Onze Volkstaal (Culemborg-Roeselare 1882-1890) De Ware Vlaming (Veurne-Roeselare 1882-1884) Fragmenta (Tielt 1886-1891) Volk en Taal (Ronse-Waregem 1888-1895) Kunst (Brugge 1897-1905) Bulletijn Kring Kortrijk (Kortrijk 1903-1914) Handelingen Kring Kortrijk (Kortrijk 1908-1960) Nieuwe Wegen (Roeselare-Oostende 1910-1914) Zonneweelde (Kortrijk 1927-1960) 't Beertje (Brugge 1938-1940 en 1945-1960) West-Vlaanderen (Tielt 1952-1960) Verslagen van de Leiegouw (Kortrijk 1959-1960)

Volgens de auteur bevatten de volgende tijdschriften geen volkskundige nota's: Le Beffroi; Bulletin de la Commission royale des Monuments; Bulletin Gilde S. Thomas et S. Luc; La Flandre; La Plume; Revue de l'art chrétien; De nieuwe Tijd; De Vlaamsche Vlagge.

Zowel over de onderzochte tijdschriften met volkskundig rendement alls over de zogenaamd niet renderende overschot kan men de mening van de auteur niet bijtreden.

Uit de reeks van de renderende tijdschriften mocht de auteur zonder enige gewetenswroeging ‘Onze Volkstaal’, tijdschrift gewijd aan de studie der Nederlandsche Tongvallen, Culemborg-Roeselare 1882-1890, geweerd hebben. De plaatsnaam Roeselare is hier slechts een Vlaams besteladres, meer niet. Naar de inhoud is het tijdschrift volledig Noordnederlands en de volkskundige nota's maken hierop geen uitzondering. Ze liggen hier totaal verloren en behoren tot een later te verwezenlijken Noordnederlands tijdschriftenonderzoek.

Veel erger is de verklaring van de auteur over de niet renderende hierboven vermelde Westvlaamse tijdschriften. In die lijst vindt men Le Beffroi en La Flandre geciteerd, die schijnbaar ‘na volledig excerperen’ geen enkel resultaat voor de volkskunde opleverden. Uit protest tegen die bibliografische nalatigheid volgen hier de voornaamste volkskundige excerpten uit beide Brugse tijdschriften.

Biekorf. Jaargang 69

243 1. Le Beffroi (1863-1873, 4 jgn.)

J. Weale, Drame liturgique. Le Missus. I, 1863, blz. 165. - Aan dit artikel (met enquête) over de Guldenmis heeft Guido Gezelle medegewerkt; zie A. Viaene, Gezelle en de volksgebruiken, in ts Vlaanderen XV, 1966, blz. 64-66.

J. Weale, Notes et documents pour servir à l'histoire de la fabrication de la poterie aux Pays-Bas. IV, 1872-73, blz. 120.

J.B. Dornbusch, La Gilde des Potiers de la ville abbatiale de Siegburg et ses produits. IV, blz. 122-204, ill.

2. La Flandre (1867-1885, 16 jgn.)

J. Weale, Le procession et les confréries de N. Dame de Roosebeke. III (1869-70), blz. 154.

N.N., Drapeau de pèlerinage à Santvliet, Ste Gertrude, met afb. IV (1872-73) blz. 396.

E. Vanden Bussche, Almanach flamand singulier (Over de bekende Schapersalmanak), V (1873-74) blz. 21. id., Analectes pour servir à l'histoire de la sorcellerie en Flandre, VII (1875), blz. 319-348. id., Les Pottebrekers de Vlamertinghe (spotnaam) VIII (1876), blz. 200. id., La pêche et les pêcheurs de Blankenberghe, moeurs et coutumes. ibid. blz.

347-464.

L. Gilliordt van Severen, Ce que nous apprennent nos comptes sur la procession du S. Sang à Bruges. IX (1878) blz. 149-166 (over de alleroudste organisatie).

E. Vanden Bussche, Les origines des bains de Blankenberghe. ibid, blz. 315-346.

L. De Simpel, Chants populaires de la Flandre wallonne. ibid. blz. 349-352 (St. Valentijnslied te Waasten).

E. Vanden Bussche, De Linde. Particularités sur le tilleul. X (1879), blz. 433. id., L'Hydromel. Quelques notes sur les boissons populaires au moyen-âge. XI (1880), blz. 249. id., Les Tabacquistes. Recherches sur le petit métier brugeois des débitants de tabac. XII (1881), blz. 5-40. id., Remarques à propos de la transformation des noms de famille danse Is siècles passés, ibid., blz. 209-218.

L. De Simpel. Messines, ses légendes et son origine. XIII (1882) blz. 247-254 (Over O.-L.-V. van Mesen).

E. Gailliard, Le chapel de roses (Roozen Hoet), XV (1884) blz. 139 (volksleven te Brugge).

In dit beknopte overzicht van het belangrijkste materiaal werden de bijdragen over de Rederijkers en de schuttersgilden niet opgenomen. La Flandre brengt nog wel enkele verrassingen op dit gebied. Is het dan niet spijtig dat La Flandre's excerpten in Vercruysse's werk ontbreken?

Ook op verdere onvolledigheid moet worden gewezen. Het onderzoek van het Brugse politieke weekblad 't Jaer 30 (1864-1870) zou ettelijke volkskundige bijdragen

Biekorf. Jaargang 69

van Guido Gezelle hebben opgeleverd, onder meer uitstekende versies van sprookjes.

Men kan zich over dit gebied documenteren bij Fr.

Biekorf. Jaargang 69

244 Baur, Guido Gezelle's Proza en Varia, Antwerpen 1950; A. Viaene in Biekorf 1961, blz. 33-40; R. Van Eenoo, De pers te Brugge 1792-1914. Leuven 1961, blz. 82-85.

De auteur had zeker mogen wijzen op het taalkundige tijdschrift van Guido Gezelle, Loquela (1881-1895, 15 jgn.) en de bewerking in woordenboek, die reeds twee edities beleefde, tenminste vermelden. Want uit dit minder geraadpleegde tijdschriftje - het ligt al als tijdschrift aan de zeer zeldzame kant - kan ook de volkskundige zijn oogst opdoen.

Uit latere tijd nog ontbreekt het tijdschrift Liturgisch Parochieblad (1919-1944/45) uitgegeven door de abdij van Steenbrugge te Assebroek. Het valt moeilijk te begrijpen waarom de auteur in zijn bibliografie een studie over Rond den Heerd (Biekorf 1965) wel vermeldt en het Lit. Par., dat er uitdrukkelijk als een volkskundige bron wordt aangewezen, nalaat te excerperen. Laat ons dan daarbij maar vergeten dat ook het Brugse Parochieblad of het Kerkelijk Leven (verschijnend van 1945 tot heden) als een tijdschrift zou moeten behandeld worden. Mogelijk komt voor het algemeen excerperen van dit werk iemand opdagen die er een zelfstandige studie aan wil wijden.

Want ook hier zal de volkskundige zijn gading vinden.

Het pittige van een bibliografie ligt in de op te dissen reserves die ook de specialist onbekend bleven. Persoonlijk ontdekten we heel wat onbekend werk in deel IV, gewijd aan de Museum-groep. In deel V is dit veel minder het geval, het zijn eerder de specialisten die de auteur op pittigheden moeten wijzen. En om te voorkomen dat het tijdschrift De Weg (orgaan van het Mannenverbond voor Kath. Actie in West-Vlaanderen te Roeselare verschijnend) helemaal onbekend zou blijven, moet er gewezen op volkskundige bijdragen aldaar verschenen van december 1948 tot September 1953. We kunnen ze even opsommen (alle bijdragen van H. Stalpaert): Kerststalleke of Kerstboom, dec. 1948, blz. 203-207.

Volksgebruiken op Witte Donderdag in West-Vlaanderen, apr. 1949.

Vlaamse vissers beewegen, mei-juni 1949.

Sint Cornelius in West-Vlaanderen vereerd, sept. 1949.

Pest en Pestschilderijen te Brugge, okt.-nov. 1949.

De Pestpatronen in het Brugse, dec. 1949.

Sint Hubertus, legende en verering, jan. 1950.

Ars folklorica belgica (bespreking), febr. 1950.

Karel De Wolf, leven en werk, maart 1950 Doopnaamstudie in het Brugse, juni 1950.

Oude vlaamse volksboeken, febr.-maart 1951.

Donder, bliksem en Sint Donatus, juni-juli 1951.

Hoe zal het heten? 1952, nr. 3.

Mariadevotie, volksdevotie, 1952, nr. 9.

Biekorf. Jaargang 69

245 Bleven er nog bronnen onbenut? Het tijdschrift Kapel en Beeld, een Gentse stichting met een Kortrijks secretariaat, bood heel wat Westvlaamse documentatie. Viel er iets te ontdekken in Neerlandia Franciscana dat te Izegem verschijnt? Er zijn Brugse schooltijdschriften waarin M. Van Coppenolle losse bijdragen publiceerde...

Verdere aanvullingen hebben we hieronder, voor gemakkelijker gebruik, per bladzijde van het boek genoteerd. blz. VII: De bibliografie van Allossery en De Wachter ontbreken, evenals het degelijke werk van R. Van Eenoo, De pers te Brugge 1792-1914. Leuven 1961.

Over de moderne studie van de Volkskunde in West-Vlaanderen (1940-1960): H. Stalpaert, Het volkskundig onderzoek in Wvl, Neerlands Volksleven (Wassenaar), IX, 1959, blz. 172-177. blz. X: Over J.W. Wolf vindt men thans de voornaamste gegevens gebundeld door: M. Moonen, Johann-Wilhelm Wolf, de grondlegger van de volkskunde in Vlaanderen. Brussel 1944, 154 blz. blz. XIV: C. Cartons Oud-Vlaemsche Liederen 1848-49 werden door de Nederlandse hoogleraar R. Heeroma ingeleid en heruitgegeven in 1966. Zie hierover Biekorf 1966, blz. 303-305. blz. XXII: Op het gebied van het volksgeloof ontbreekt het eerste minisagenboek van H. Stalpaert, Toverije in het Brugse Vrije, Brugge 1950, 100 blz. blz. XXXI: Men mag noteren dat het onderzoek van Volk en Taal steeds het probleem stelt van de lokalisatie. Het leeuwenaandeel van de documentatie komt uit Oost-Vlaanderen, enkele goede teksten, o.a. van sprookjes zijn er uit West-Vlaanderen afkomstig. Volledige reeksen van dit streektijdschrift zijn zeer zeldzaam (Stadsbibl. Brugge jg. V-VI; Stadsbibl. Kortrijk jg. III-VII; Universiteits Bibl. Gent, compleet). blz. XXXV: Men zoekt hier vruchteloos bij de ontleding van de Annales de la SociĂŠtĂŠ d'Emulation te Brugge de uitstekende studie van A. Schouteet en E.I. Strubbe, Honderd jaar geschiedschrijving in West-Vlaanderen (1839-1939), Brugge 1950, tevens een analytische inhoud en registers van de Handelingen van dit Genootschap. Een vervolg voor de jaren 1940-1963 verscheen in deel C van de reeks. blz. XLVIII: Over de stichting en de werking van De Halletoren te Brugge en de bijdrage van Julius Sabbe moet verwezen worden naar L. Monteyne, De Sabbe's. Antwerpen 1933, blz. 29-42; zie ook Van Eenoo, o.c., blz. 72-74. Een merkwaardige pennetwist over een legendenprijskamp uitgeschreven door de Halletoren (april 1879) en de zgn. legendenmonopolie van Rond den Heerd (1879, blz. 192) valt hier zeker te vermelden.

Biekorf. Jaargang 69

246 blz. L: Het in voetnota vermelde artikea van A. Viaene handelt in 1950 niet over Duclos' gilde maar over Gezelle's stichting in Roeselare 1862. Hier viel wel te verwijzen naar A. Viaene, Guido Gezelle en de Gilde van Sinte Luitgaarde 1874, Biekorf 1965, blz. 366-384 met de eerste editie van een belangrijke briefwisseling Gezelle-Duclos over die Gilde.

LII: Over Pol de Mont en zijn volkskundige bedrijvigheid moet in voetnota 1 bijgevoegd worden: R. Minnaert, Pol de Mont als volkskundige. Met een bloemlezing. Brussel 1944, 165 blz. en: A. Viaene, Pol de Mont, medewerker aan Rond den Heerd 1876-1879, Biekorf 1957, blz. 97-106, met als bijlagen een drietal onuitgegeven brieven en een bibliografie van de Monts medewerking. blz. 183: Uit een vluchtig onderzoek van de steekkaarten is vooral o.a. de storende uitleg te verwijderen bij nr. 1763 i.v.m. de sage van de eetketel in de O.-L.-Vrouwekerk te Brugge.

Tot de goede aspecten van de besproken bibliografie behoren de excerpten van de Ware Vlaming, de almanak 't Manneke uit de Mane en de schoolpublicatie Zonneweelde te Kortrijk.

De Ware Vlaming, het maandschrift van Frederik Loncke, een kleine RdH-kopie, is het minst bekende en zeldzaamste tijdschrift. De eerste jaargang werd te Veurne, de tweede te Roeselare gedrukt. Er is geen enkele reeks bewaard in de Westvlaamse openbare bibliotheken, het exemplaar van Paul Allossery werd in veiling gebracht in 1943 en door de Bibliotheek van de Rijksuniversiteit te Gent aangekocht (= nr. P. 5711), er is ook een exemplaar in de Kon. Bibliotheek te Brussel. De vindplaatsen van zeldzame tijdschriften zou men in een goede bibliografie moeten vermelden.

We excuseren ons over zoveel aanvullingen en correcties i.v.m. een uitgave en een reeks die we ten zeerste waarderen. Spijt enkele gebreken zal Vercruysse's bibliografisch overzicht heel wat hulp bieden aan de vorsers binnen en buiten West-Vlaanderen. Er werden uit twintig tijdschriften excerpten verzameld die men vroeger zelf moest gaan opsporen ten koste van veel tijdverlies en ergemis. Ons aanvullend onderzoek is vooral bedoeld als medewerking aan een lovenswaardige onderneming, die binnenkort de volkskundige index belooft van Biekorf, een zestigjarige met tot nog toe onoverzichtelijke maxilading.

HervĂŠ Stalpaert

Biekorf. Jaargang 69

247

Mengelmaren Archivenboek van Rond den Heerd Aansluitend bij Biekorf 1968, 185-186 en vorige.

De 14 bladzijden met het artikel ‘Pater Paulus Cnoops’ van A. Keelhoff behoren niet tot de Vierde jaargang van het Archivenboek, maar wel tot de tweede jaargang waarin ze de bladzijden 57-70 vormen en als artikel in de inhoudsopgave worden opgegeven.

Uit de mededeling blz. 185 blijkt dat er van dit artikel overdrukken (zonder de bladzijtitel Archiven-Boek) bestaan. De bezitter van het beschreven exemplaar heeft bij de 16 bladzijden van de Vierde jaargang zulk een overdruk van 14 bladzijden laten bijbinden.

J.D.W. De bibliotheek van de Normaalschool te Torhout bezit een exemplaar van het Archivenboek waarin, achter de vierde jaargang, de volgende eigenhandige brief van Duclos is ingeplakt. De geadresseerde van die brief konden we tot nu toe niet identificeren.

Bruges, Boulevard Conscience, 1 25 Mai 1906 Cher et Rév. Père, Voici la description de l'Archivenboek: I. 96 pages, annexe à l'année VIII (1872-3) de Rond den Heerd.

II. 96 pp., annexe à l'année IX (1873-4).

III. 48 pp., annexe à l'année X (1874-5).

IV. 24 pp., annexe à l'année XI (1875-6).

Le 4e archivenboek est incomplet. Les feuilles tirées, dont la copie était perdue, ont sombré dans la débâcle de l'imprimeur.

Les feuilles Pater Paulus Cnoops sont un tiré-à-part, à relier avec le 2den Archivenboek.

Je joins une carte de mon libraire qui vous indiquera ce que vous pourrez encore trouver chez lui; il a le dépôt de tout ce qui reste. Vous verrez que vous n'aurez à faire transcrire que les pp. 17-24 du 4den Archivenboek pour compléter votre collection.

Veuillez, je vous prie, Cher Père, vous adresser à M. Demolin-Claeys; et agréer l'hommage de tous mes meilleurs sentiments.

Chan. Ad. Duclos.

Uit die brief blijkt dat de bladzijden 17-24 van de vierde jaargang werden gedrukt en in de drukkerij zijn verloren gegaan. De drukker was Aimé Dezuttere, gevestigd in de Pottenmakersstraat. Van welke aard is dat ‘débâcle’ geweest, waardoor het derde vel druks van die laatste jaargang is verloren gegaan en onvindbaar geworden?

Duclos' geadresseerde in 1906 kon ergens (bij de boekhandelaar Demolin-Claeys?) de tekst van die bladzijden 17-24 vinden en er een afschrift van laten nemen om zijn exemplaar van het Archivenboek volledig te maken... Daarmee vallen we van 't een mysterie in 't an-

Biekorf. Jaargang 69

248 dere, zolang de onvindbare bladzijden niet aan het licht komen. Misschien in het exemplaar van Duclos zelf, zo dit ergens te vinden is?

G.C.

Berauw - brauwe Op de vraag in Biekorf 1968, 192, betr. de term berauw als naam van een perceel land in oude landboeken.

De vorm berauw is een jongere schrijfvorm voor de oudere mnl. vorm brauwe; zie Verdam en Stallaert.

De technische uitleg wordt gegeven door P. Gilliodts in zijn ‘Examen der Landmeters’ (Brugge 1792; p. 288). De auteur leert daar het volgende aan de jonge landmeters: ‘Het doet hier te observeren, dat de Landen in het generael, t'zy Zaey-Landen, Garzingen, Bosschen, etc. van elkanderen gescheyden liggen met zienelyke teekenen, als Gragten, Reeden, Laenen, Haegen, Barmen, ofte met wandelende teekenen, als Berauwen, en dikwils ook zonder eenig zienelyk teeken, het welke de Landmeters van alle tijden genaemt hebben Veurgemeens, dit is, zonder eenige zienelyk scheyd-teeken tusschen beede, van welk laetste maer alleen mentie gemaekt en word in de belegeringen, aangezien anderzints gemeenelyk verstaen word, dat er een zienelyk gescheyd exteert tusschen de partye, de welke belegert word, en des-zelfs abboutten’.

In een voetnoot (p. 289) geeft Gilliodts nog de volgende nauwkeurige bepaling: ‘Berauw, is een Bermken van 1 a 3 voeten breed, het welke ongevrogt blyft liggen tusschen de verscheyde gebruykte Zaey-Landen’.

De Bo wijst op de verschillende toepassingen van de term brauw bij landbouwers en hoveniers. Een eerste bet. is: aangeaard bed, winterbed; b.v. een land in brauwen leggen, die moeshof heeft heel de winter in brauwen gelegen. Een andere bet. is: de staande kant of barm van een ploegvoor. En ten slotte: een brauwken is een smal hoog wegelken of barmken tussen de akkers. In zuidoostvl. is het dim. brauwken de gewone vorm; Teirlinck geeft als bepaling: ‘Smal strookje land (min dan een voet breed) dat op de kant van een omgeploegd land overblijft’.

C.B.

Bethune's beurs Op de vraag in Biekorf 1968, 192.

Volgens het ‘Vade-mecum du visiteur des pauvres à Courtrai’ (gedrukt bij Nuytten-Woutermaertens in 1895) bestond er in het Beenhuis (in de Papestraat) een maatschappij voor onderlinge bijstand onder de officiële naam Eendrachtige

Biekorf. Jaargang 69

249 Broederliefde. De volksnaam was echter Bethune's beurs, misschien omdat Bethune van Kortrijk die maatschaapij had gesticht. In 1895 was Georges Vercruysse, de latere burgemeester van Kortrijk, voorzitter van die mutualiteit. Jaar van oprichting en ontbinding zijn me niet bekend.

G.N

Krikken en krekken Het beste systematische overzicht van de prunus-familie is nog steeds te vinden in Heukels' Woordenboek der Nederl. volksnamen van planten (blz. 200-203). Maar een ingewikkelde historie is dit alleszins. Vooral als ik, voor West-Vlaanderen, het Kruidwoordenboek van De Bo-Samyn (1888) er op nasla.

De krik of krikke, krek of krekke is een kleine zure pruim, fr. crèque. De krik is nog eens zo groot als een slee (sleen), zegt De Bo, welke slee of sleepruim (fr. prunelle) de vrucht is van de prunus spinosa L. Paque noteerde in zijn Bijvoegsel (1912; blz. 91) de naam van de boom: krikkelare, d.i. een boom die kleine wilde pruimen draagt; fr. créquier. Die benaming was alsdan bekend in Oostrozebeke, Waregem en Tiegem. Ook de vorm krekkelare wordt (zonder plaats) opgegeven door De Bo, die daarbij aantekent dat de krekke of krikke ‘in eenige plaetsen’ de bamispruim is.

Waar in West-Vlaanderen vindt men heden nog die krikkelare (krekkelare) met zijn eigen oude naam en die van zijn vrucht: krikken of krekken?

E.N.

Pikkebinder Op de vraag in Biekorf 1967, 320.

Ik herinner mij in mijn jeugdjaren de eerste pikmachine gezien te hebben in de jaren 1935-1936 bij landbouwer Etienne Deroo, Krombekesteenweg te Poperinge.

Mogelijks waren enkele jaren vroeger reeds enkele pikmachines in gebruik bij Poperingse boeren. Deze machine pikte alleen, maar bond niet. Het binden van de schoven moest nog met de hand gebeuren. Het was reeds een zeer grote vooruitgang op het handpikken. Tandwielen brachten de beweging van de wielen over naar de messen. Stond de machine stil, dan sneden de messen niet.

Franz Denys

Kruis op de Leiebrug te Kortrijk Bij de mededeling over het ‘kruis op de Leiebrug’ in Biekorf 1966, 393.

Als oude Kortrijkzaan heb ik nooit een kruis op de Leie-

Biekorf. Jaargang 69

250 brug geweten, maar wel het beeld van de H. Nepomucenus, dat een Kortrijkzaan, Lodewijk Surmont, had laten beitelen. Het stond er sedert 21 augustus 1749. Volgens de wil van de schenker en ook volgens de Kortrijkse overlevering, moest het beeld, op zijn Kortrijks, ‘met zijn gat naar Frankrijk staan’. De brug was een houten draaibrug, waar het beeld te midden stond. In de jaren 1884-1887 werd die brug afgebroken en door een ijzeren vervangen. Het beeld werd niet meer op de brug geplaatst maar wel op de Broel, en later op de Broelbrug tussen de twee torens. Dat de arbeiders(pijnders) of zakkedragersgilde gelast werd dagelijks een kaars te ontsteken is mogelijk, daar dagelijks, op hun stand in de noordelijke Broeltoren, een kaars ontstoken werd voor een kruisbeeld in een venster boven de ingang van de toren.

Tweemaal, in 1914 en 1940 werd deze brug vernield en wederopgebouwd.

Jules Matton

Harnasch Aansluitend bij Biekorf 1968, 187.

Harnasch ‘zwaar landbouwgereedschap’: die uitleg is een beetje vaag, een harnasch moet nu niet noodzakelijk zwaar zijn. Een derd'harnas voor een driespan om op het land te werken is niet zwaar. Men had (want dat zal wel verleden tijd zijn...: ik heb me laten gezeggen dat er op Oudekapelle nog een landbouwpaard is; in Stavele zijn er al enkele grote boeren die geen paard meer hebben): men had twee soorten harnassen: zwingels en valeien om op het land te werken (labeurwerk) betrekkelijk licht; en zwaar getuig met zware en langere ketenstrengen om vervoer te doen.

Wagenvaleien en landvaleien, wagenzwingels en landzwingels. Een goed trekpaard is of moet ‘goed zijn van harnas.’

A. Bonnez, Stavele

Familie in het veertiende let Bij de spreuk in Biekorf 1968, 186.

Het woord let met bet. bloedverwantschap komt m.i. voort van lid, lidmaat, ledematen, en op z'n Westvlaams is dat let d.i. gewricht. Men spreekt soms van iemand die ferme élet en émemberd is, en ook van dobbel(g)elet.

Op mijn vraag hoe het kwam dat zijn kwèkeraanden niet wegvlogen, zei me die Blotenare (boer uit het Blote): ‘ze zijn allemale élet’. (Eén vleugel die verlamd is).

A. Bonnez

Biekorf. Jaargang 69

251

Kleine verscheidenheden AEXSTALE. - Steel van een (timmer)bijl. Voor dringend herstelwerk aan de Oostsluis te Nieuwpoort in 1423 levert Clays van den Wale ‘68 hamers, 12 aexstalen’. (Rek. Wateringhe 1423, f. 7v). De Brugse stadsrekening noemt in 1382 een levering van ‘15 haexstale’ die drie groot het stuk kosten; ook in 1384 worden een zestigtal ‘haexstalen’ in rekening gebracht. (Invent, III 20 49). - Over de talrijke mnl. samenstellingen met stale (pecstale, houweelstale, hamerstale, hekelstale, pannestale, vorcstale) uit Brugse bronnen zie MnIW VII 1916. Staal met bet. steel leeft nog in het Zaanse dialekt.

BARBERIJNEN. - Berberis, zuurbessen; fr. épine-vinette. Berberis vulgaris L. Volgens een aantekening van de Brugse banketbakker Charles Moentack uit 1780 maakte men siroop van ‘barberijnen’ In wvl. meest barbarinekens. (De Bo - Samyn).

BINDE. - Platte ijzeren lat op de velgen van een wiel. Onder de uitgaven in 1339 door de stad Brugge gedaan voor zwaar krijgstuig (nieuwe engienen die men heet ribauden), komt de volgende post voor: ‘Item van ysere, van platen, van assen te beslane, van scamelen te beslane, van bouten, van dieselen te beslane, van lensen, van middelronghen ende van binden up wielen te lecghene’. (Stadsrek. 1339-40, f.

72v). In 1532 wordt de zware boomwagen van het St.-Janshospitaal te Brugge vernieuwd; het smidswerk omvat het beslaan van de nieuwe achterwielen ‘met nieuwe binden ende nieuwe naghelen ende de 2. vordere Wielen te beslane met oude binden ende nieuwe naghelen’. (Rekening 1532, f. 5). Binde als wagenmakersterm bekend bij De Bo (1870) en nog heden in Wvl. BOYENE. - In het dijkwezen. Een dijk verhogen en verzwaren tot ‘winterdyc’ (bekwaam om de wintervloed te keren). Uit de rekening anno 1411 van de Wateringhe van Veurne-Ambacht: ‘Costen ghedaen an den varschen dijc omme die te boyene met hoye met staken ende met werclieden biden groten watere dat up quam...’ (Rek. 1411, f. 16). De rekening van dezelfde Wateringhe noteert anno 1423 (f. 6): ‘Maertin van den Steene metgaders zinen ghesellen hebben ghewrocht an staken te makene omme den vorseiden (versschen) dyc te boeyene 54 daghen te 7 sc. sdaghes... 18 lb.

18 sc.’ De handeling wordt verder verklaard door de volgende post uit dezelfde rekening (1423, f. 4v): ‘Betaelt Willem Lammertine ende Joos Davits vanden vorseiden (versschen) dike te ontboeyene, de staken te vergaderne ende te hope te legghene ter stede daert behoort’. De ‘winterdyc’ was ook voor het verkeer afgesloten.

BUERDENAERS. - Erkende en korporatief verenigde visdragers te Brugge en te Sluis. Een derde van de 80 leden waren poorters en vrij van tol bij de aanvoer, tweederde waren ‘van buiten’ en hadden tol te betalen. (Invent. V 386). Te Brugge waren de manden van de ‘buerdenaers’ van een loden teken voorzien; in 1436 levert ‘Alaert Coukebac 17 teekenen metter stede wapene bi hem ghemaect’ en door de stad bekostigd; die loden tekens werden ‘ghelevert den buerdenaers

Biekorf. Jaargang 69

252 omme an haerlieden manden te stellene’. (Stadsrek. 1435-36, f. 38). De Brugse buerdenaers vormen op 25 jan. 1452 een associatie met de broederschap van het St.-Joosgodshuis (Ezelstraat): in de oorkonde noemen zij zich ‘buerdraghers of buerdenaers vander stede van Brucghe’. In de akte van gemeenzaamheid van hun nering (31 aug. 1460) treden ze op als ‘dat ghemeene gheselscip van den buerdenaers’.

(Stadsarchief. Ambachten. Charters nr. 187 en 190). De Keuren van de Ambachten van Sluis bepalen in 1441 dat de ‘burdenaers’ mogen ‘visch van der zee hier binder stede bringhen ende vercoopen’. (Bijdragen Zeeuwsch-VI. VI 177-178). - MnlW geeft s.v. bordenaer alleen de algemene bepaling ‘vrachtdrager’; mnl. borde, buerde betekent wel vracht, last; de term buerdenaer heeft echter een specifieke betekenis gehad in het ambachtsleven van sommige Vlaamse Steden.

TEN DIKE TRECKEN. - Op de dijk gaan werken, de dijk gaan herstellen. Uit de rekening van het reparatiewerk aan de Verschen Dyc van Veurne-Ambacht in 1423: ‘dertich ghezellen die ghinghen met Jake den Nickere ten dike by laste vander stede van Dixmude; 90 ghezellen die ten dike trocken by laste van burchmeesters ende scepenen van Dixmude ende wrochten elc j. dach te 8 sc. sdaechs; 174 ghezellen die ten dike waren by laste als boven’. (Rek. Wateringhe 1423, f. 15). Over de Verschen Dyc, zie Biekorf 1966, 285.

WITTE FOELGE. - Aluin van een bepaalde hoedanigheid; gebruikt door lakenververs en verfmakers (voor schilderwerk). Een Brugse ordonnance van 1490 bepaalt het volgende: ‘Dit zyn drie manieren vanden alun: roode foylge, witte foylge ende roke, ende men vercoopt bi pont gr. scellinghen ende penninghen’ (La Flandre XVI 215).

In 1460 worden door schepenen zekere wijzigingen aangebracht aan de keure van de Brugse lakenververs; de nieuwe tekst betreft ‘den tax van allune te doene in tzieden ende vaerwen van den lakenen’ en bepaalt het gebruik, naar gelang de soorten laken, van ‘zesse ponden witter foelgen of vijf ponden roken; zeven ponden witter foelgen of zesse ponden roken der voren ten minsten; viere ponden witter foelgen ten minsten of roke der voren in avenante van dien’. (Collection des keuren 110-111; ed. Soc. d'Emulation 1842). Jan Gillis, ‘verwenmakere ende reedere van zynen style, poorter ende insetene van Brugghe, verklaart in 1558 ‘dat hy nu ter tyt letter of gheen allun witte foilie by dien en heift’ waardoor hij zijn beroep, onmisbaar voor het ambacht der schilders, niet behoorlijk kan uitoefenen. De bedoeling van Gillis was blijkbaar het verkrijgen van een vrijstelling van invoertaks op die speciale aluin die met kwaliteitsmerk ‘witte foelie’ in handel en bedrijf bekend stond. Zie daarover Biekorf 1968, 62. - Uit de tekst van de Brugse keure (1460) mag men afleiden dat ‘witte foelie’ een tussenkwaliteit van aluin was, beter dan ‘roode foylge’, wat geringer dan ‘roke’. - Over andere bet. van foelge zie Gailliard, Gloss. Flam. 622.

GARDEROBE. - Kamerdienaar van de hertog van Bourgondië belast met de zorg van de bovenkleren van zijn meester. In het gevolg van de hertog reist hij met twee paarden en een eigen bezoldigd dienaar, en verzekert het onderhoud en het vervoer van de kleerkoffers. Uit ofr. varlet de garde robe (1404). In de residenties was de garde robe de ka-

Biekorf. Jaargang 69

253 mer, palend aan de slaapkamer van de prins, waar de kleerkoffers waren opgesteld; de dienaar (varlet) sliep in die garde robe. Ook in de grote reis- of veldtent van de hertog was een ruimte als ‘garderobe’ voorzien. - In 1429 trouwt ‘Jan van der Thenne, ons gheduchs heeren garde robe’ met de dochter van Jacop Ghys ‘bailliu van Lombaedye’; de schepenen van Oudenburg schenken hem ‘een guillielmus clinkaert’ als bruidspenning (Hist. Oudenbourg II 346). Bij de inkomst van Maria van Bourgondie te Oudenaarde in 1480 is ook ‘hueren garde robe’ in haar gevolg van officieren en dienaren. En zo verschijnt de garde robe in de lijst van drinkgelden die, bij de blijde inkomst van de prinsen, aan hun hofpersoneel werden toegekend en in de stadsrekening ingeschreven: in 1481 is het te Oudenburg de garderobe van Maximiliaan; in 1497 is het de garderobe van zijn zoon Filips die te Ieper en te Oudenaarde zijn ‘recht’ opstrijkt en in 1500 ook te Veurne op de blijde intrede van 11 juni verschijnt. (Aud. Meng. II 58 422; Hist. Oudenbourg II 469; De Sagher, Notice 98; Fragmenta II 107). - Over garderobe met bet. kleerkast zie Stallaert I 444; en vgl. MnlW s.v. waerderobe met bet. kleedkamer en geheim gemak.

GODHEID. - Godgeleerdheid, teologie. Op de processie-generael van 6 februari 1471 te Brugge worden vier sermoenen gehouden ‘door viere docteurs in de godheid’, een doctor uit ieder van de vier bedelorden. (Stadsrek. 1470-71, f. 122). De stadsklerk noemt enkele jaren later ‘twee baetseleirs in de theologie’. (Rek. 1475-76, f. 132v).

De titel ‘doctor’ (of licentiaet, of bacelier) in de Godheyt’ komt regelmatig voor in grafschriften in de 17e en 18e eeuw. Tot in 1930 was ‘doctor in de Godheid’ de kanselarijtitel van de bisschop van Brugge. - Godheid: navolging van mlat. divinitas, ofr. divinité; nog heden eng. D.D. = Doctor of Divinity.

HARINCSMOUT. - Haringvet, haringsmeer. Komt reeds anno 1360 voor in het tolreglement op de invoer van de Oosterlingen te Brugge: de taks bedraagt ‘van elken tunne harinxsmouts 1 penninc inghelsce’. (Invent. II 68; La Flandre XI 399). Het gebruik van haringvet blijkt uit de volgende uitgaafpost anno 1412 van het Hof van Schoeringe te Zuienkerke: ‘Item van harincsmoute de goreelen mede te smoutene, 12 sc.’. (St.-Janshospitaal Brugge. Rek. 1412 ongepag.). Het geciteerde tolreglement van 1360 noemt ook een invoertaks op ‘sardaynesmout’ (sardinevet); over het gebruik hiervan vinden we geen enkel positief gegeven.

CAEFBALCK. - Balk waar de schoorsteenmantel op rust. Bij de verbouwing van het Schuttershof van Sint-Joris te Gent in 1469 worden de verplichtingen van de schutters jegens hun gebuur Clays van der Zickele nauwkeurig omschreven. De St.-Jorismannen ‘sullen doen maken twee lovelike caven, deene met stantvlieke (al. stantfike) caefbalken ghestoffeert ende vulmaect inden muer vanden zelven Clays dienende te zinen huus, deen boven ende dandre beneden, deen uuten andren ghewrocht...’ (De Potter, Gent II 204). - De caefbalck wordt in de oude Costumen meermaals genoemd in verband met de gemene muur van geburen; zie Stallaert II 24.

LEERKNECHT. - Leerjongen, bepaaldelijk in een ambacht; hetzelfde

Biekorf. Jaargang 69

254 als mnl. leercnape, leerkint: zie MnlW s.v. In 1532 geeft Jan van Dale, in een proces met de nering van de Librariërs te Brugge, de volgende omstandige beschrijving van de ‘conditie van leerenechten’: voorwaarde is dat die [leercnechten] by huerlieden vader oft andere huerlieden vrienden ende maghen besteet werden met een vryen meestere ende gheven zekere somme van ghelde by jaere, omme neeringhe te lerene, ende stellen ooc zekere (waarborg) van een zeker tyt daer te wonene’. Jan van Dale betoogde dat de twee knechten die hij hield ‘scamele kinderen waeren die hy vander strate omme Godswille upgheraept hadde’, en dat hij derhalve niet verplicht was de twee protocolaire ponden was per leerknecht (plus een groot voor de klerk) aan de nering te betalen. (SA Brugge, Reg. Sentencien civiele in-4, 1532-33, f. 25v). De letter van de ambachtskeure werd echter toegepast en Jan van Dales verlaten kinderen werden als volwaardige leerjongens getakseerd.

MANDACHWERC. - Een volle dag werk gepresteerd door één man. Bij dijkwerk.

Uit de rekening van de Wateringhe van Veurne-Ambacht anno 1423 betr. het onderhoud van de Verschen Dyc: ‘Clais Ingheraven ende Heyne Willemssone, bedrivers (werkleiders) van Jan tlams dreve toten oost overdraghe, gheven over (dienen de rekening in over) 53 mandachwerken ghewrocht bin haren bedrive (bedrijfsectie), beloopt 15 lb. 18 sc.’. (Rek. 1423, f. 17). Het daggeld bedroeg dus 6 schellingen.

OSTYEBROOT. - Hosties (niet-geconsacreerd), bestemd voor de kerkdienst. Wvl. messebrood. Uit de rekening (uitgaven) van het St.-Janshospitaal te Brugge: ‘Van ostyebroode ende wieroocke ghecocht ten diversschen stonden binnen desen jare, 42 sc. par.’. (Rek. 1502-1503, f. 68). - ‘Betaelt van ostyebroodt, wierooc, nuwelen, een witte duve up den heleghen synexen dach, 38 sc. par.’. (Rek. 1513-1514, f. 69v).

- Vgl. cleenbrooden te Brugge (1443-1467) in Biekorf 1964, 223.

PALMEYDERE. - Hij die, bij aanneming van dijkwerk, optreedt als hoofd van de kontraktanten en als zodanig de palmslach (ofr. palmee, paulmee) geeft tot bekrachtiging van het kontrakt. Vanaf 1425 (26 april) wordt het onderhoud van de Wateringhe van Veurne-Ambacht ‘in bestedinghe ghenomen’ door een consortium van personen; het hoofd ervan is de ‘palmeydere ende principael nemere’, de anderen - een drietal of meer - heten zijn ‘medepleghers’. Ze zijn in solido gehouden de wateringe ‘te houdene naer den inhoudene vander voorwoorde, ghelike dat de bezeghelde brieven die daer of zyn wel verclaersen ende mensioen maken’. Ze ontvangen 2 schellingen per gemet. De pachttermijn, eerst gesteld op 20 jaar, werd later ook op 12 en 9 jaar bepaald. (Rek. Wateringhe 1425 en volgende). - Over palmslach zie MnlW 71. Palmedere is een latere vorming dan palmenare (uit ofr. paulmier; met bet. palmdrager, Jeruzalemvaarder).

SCHARULLE. - Scheerwol? of vilt? Het testament van kapelaan Jan de Schapere, van de St.-Donaaskerk te Brugge, vermeldt anno 1529 ‘een choormudtse van scharulle; noch een mudtse van scharulle’. (Archief Bisdom, testamenten St.-Donaas).

A.V.

Biekorf. Jaargang 69

255

Vraagwinkel Bloysche roede Als landmaat staat de ‘Bloysche roede’ vooraan als standaardmaat in de Zeeuwse eilanden - zeker op Walcheren en Zuid-Beveland - tot in de 18e eeuw. Eigenaars uit Vlaanderen hadden ermee af te rekenen In welke verhouding stond die Bloysche roede tot de naburige landmaten (Vier Ambachten, Antwerpen e.a.)? Vanwaar de benaming ‘Bloysch’ C.B

Pietje de Dief Vóór 1914 waren te Rollegem-Kapelle nog de ijzeren menotten bewaard van Pietje den Dief, die in 1782 als misdadiger aan de galg werd opgeknoopt op de parochie.

Die menotten waren een ‘curieus’ stuk zijn die oude handboeien ergens bewaard gebleven?

B.D.C.

Veteraene Collegie Vóór 1790 bestond er te Leuven een ‘Veteraene Collegie’. Een (populaire?) naam van een studiehuis? Hoe was de officiële naam van die inrichting?

E.M.

Pastoorsinstallatie Wanneer is de installatie van de parochiepastoor op een zondag in voege gekomen?

Is de zondagsinstallatie in stad en te lande ooit algemeen geweest?

P.V.

Sint-Raphaël-Vereniging Gedurende de jaren 1890-1906 verscheen een driemaandelijks ‘Bul letin de la Société Belge de l'archange Raphaël-oeuvre protectrice des émigrants’. Is dit blad, dat belangrijk moet zijn voor de Vlaamse uitwijking naar Amerika, in een openbare bibliotheek voorhanden?

G.P.

Jakob-Jan Morthier

Biekorf. Jaargang 69

Is er op de naam van deze Morthier, die in de jaren 1700 (te Brugge of te Gent?) geleefd heeft, een genealogisch werk in handschrift bewaard over de Forestiers en de Graven van Vlaanderen?

L.D.

Roeselaarse drukkerij Bij een vriend vond ik een jeugdboek dat toebehoord heeft aan een Lagae van Heule.

Het werk is gedrukt te Roeselare in 1825 bij ‘David van Hee, imprimeur-libraire, rue d'lpres’. De titel ervan is: ‘Géographie dédiée à la jeunesse par un de ses amis. lime édition, revue, cor-

Biekorf. Jaargang 69

256 rigée et rédigée sur un nouveau plan. Ilme volume’. Dit tweede volume handelt over de werelddelen buiten Europa. Het eerste deel, handelend over Europa, ontbreekt.

Wanneer en waar is de eerste uitgave van dit werk verschenen? Is de anonieme auteur ervan bekend?

L.D.

Overdienaerschip Waarin bestond juist het oude openbaar ambt van ‘overdienaerscip’ dat in de ambachten Assenede en Boekhoute voorkomt? Het schijnt me een soort ontvangerschap te zijn, doch van welke bijzondere aard?

P.D.S

Geestelijk Hof Te Kortrijk bestond er omstreeks 1450 een ‘Geestelijk Hof van Doornik’, zoals er een was te Brugge en te Gent. In welke plaats of huis zetelde dit Hof te Kortrijk?

Over welk gebied oefende dit Kortrijkse Hof zijn rechtsmacht uit?

V.D.C.

Gruithuisen Stamde de Duitse astronoom en chirurg Gruithuisen (1774-1852) uit een van de takken van de Vlaamse Gruuthuse-familie?

G.L.

Pieter Konink In 1836 verscheen in het letterkundig jaarboek Rosen, te Leipzig uitgegeven bij F.A. Leo, een historische novelle van de Duitse auteur L. Rein onder de titel ‘Der Tuchmacher aus Brügge’. Werd dit verhaal uit 1302 (met Pieter Konink als lakenkoopman en hoofdpersoon) ooit in het Nederlands vertaald?

G.L.

Marolle-kaas Wanneer verschijnt de ‘marolle-kaas’ voor het eerst op de markt in Vlaanderen?

Werden die gegeerde kaasjes uit Maroilles (bij Avesnes) ook in de Vlaamse kaasmakerij nagemaakt?

Biekorf. Jaargang 69

D.R.

Gheleids laken Onder de naam gheleids laken, ook galeyts laken, komt in rekeningen uit 1350-1450 een lakensoort voor die ik niet kan thuiswijzen. Is gheleids ontstaan als een afslijting van ghelyst? Ghelyst laken is zelfkanten laken. Doch gheleids laken schijnt zakelijk iets anders te zijn.

E.N.

Biekorf. Jaargang 69

257

[Nummer 9-10] Watersnood in Veurne-Ambacht De ingelanden opgeroepen naar de verschen dyc 1423 Het onderhoud van de Verschen Dyc, d.i. de lange binnendijk op de Veurne-Ambachtse zijde (linkerzijde) van de IJzer, gaande van Reninge tot Nieuwendamme (Nieuwpoort), was een zware lastpost in de rekening van de Grote Wateringe. Noodweer en wintervloed kwamen steeds weer de dijk breken, overspoelen en gedeelten van het polderland onder water zetten. De dijk was tevens een rijweg gedurende het droog seizoen en had dan onder het verkeer van mensen en dieren veel te lijden(1).

Een tweede lastpost was het onderhoud van de twee zeesluizen te Nieuwpoort die de lozing van het binnenwater verzekerden. In 1423 lieten de watergraven de Oostsluis herstellen ‘vander zouter slachbalke tot den utersten stile vanden verschen valbedde beede boven ende ande ziden also naer als men conste bevinden de ghebreken toten nedersten watere’. Gedurende het voorjaar en de zomer was een grote hoeveelheid zware balken daartoe aangekocht te Brugge en verscheept te Sluis. Daar de schepen onder de Langhe Brigghe te Nieuwpoort niet door konden, was een zware en dure overlading nodig geweest om de balken op de werf van de Oostsluis te krijgen(2).

Terwijl de Oostsluis aldus ‘ondertiden ghestopt stont’, had de Westsluis aan de beide (zilte en verse) zijden groter last te dragen en vergde eveneens groot onderhoudswerk.

Tot overmaat van last bracht het najaar van 1423 zware regens en overstromingen in heel het IJzer- en Leiegebied, belangrijk genoeg om in de gelijktijdige kronieken van Vlaanderen te worden vermeld en beschreven als ‘groot watere, zoo datmen niet en mochte zaeyen, (ende) daer verdroncken veel lieden ende beesten’(3).

(1) Biekorf 1966, 285-288.

(2) Biekorf 1963, 123-124.

(3) Dr. M.K.E. Gottschalk, Historische geografie van Westelijk Zeeuws-Vlaanderen II 28 (Assen 1958). - Vgl. Meyerus, Annales Flandriae, f. 222. die hier het Memorieboek van Gent weergeeft. - E. Vanderlinden, Chronique des évènements météorologiques, p. 95 (Brussel 1923).

Biekorf. Jaargang 69

258 De nood van de binnendijk en het polderland ligt weerspiegeld in de rekening van de Grote Watering over het jaar 1423. Het is een rekening van groot formaat geworden, en het zware nadelige saldo ervan zou zelfs fataal worden voor de institute van de twee watergraven, die tot dan toe de commune en de wet in de administratie van de Watering hadden vertegenwoordigd(4).

Bij grote watersnood werden de ‘parochiemannen’ in het Ambacht opgeroepen door de conincstavels van ieder parochie. De conincstavels waren eigenlijk de pointers belast met de omslag en de inning van de beden en andere prinselijke gelden(5). Een conincstavelrie was normaal een groep van tien man, met inbegrip van de (een of twee) conincstavels zelf. De opgeroepen groep werd bezoldigd per dag en per nacht gepresteerd werk op de dijk, en ook de mondkosten (en zelfs de vervoerkosten per schip) vielen ten laste van de Watering.

De ontvanger van de Watering wijst er uitdrukkelijk op dat de overmatige uitgaven werden veroorzaakt door het verweer ‘jeghen tgrote watere dat nu ghezyn hebt meerder dant gheweist hebt binder ghedinckenesse van enighen die nu leift’. En dan begint hij zijn eindeloos kapittel van de ‘Costen ghedaen anden verschen dyc inden groten nood vanden overlope vanden watere’. De namen en cijfers werden hem overgegeven door de ‘conincstavelen van diverschen prochien... by haerlieder eede’.

De volgende lijst is samenvattend(6). De kleine parochie verschijnt erin met één conincstavele, de grotere heeft er twee. De opgave van de dagen en nachten is kollektief voor ieder groep. Men kan er, benaderend, uit afleiden dat de noodtoestand op de Verschen Dyc acht tot tien dagen heeft geduurd. De bezoldiging van de mannen bedroeg 6 schellingen par. per dag en 8 schellingen per nacht.

Opmerkelijk is dat de parochies Pervijze en Ramskapelle, die verreweg het meest dagen en nachten in rekening brengen, geen conincstavels noemen.

Parochiemannen van Veurne-Ambacht op de dijk 1. ‘De conincstavele van Volkeravenskinderkerke gaf over by zinen eede dat hy metgaders enighe prochianen vander vorseiden prochie wrochten int orboor vanden vorseiden dike 118 daghen ende 87 nachten te 6 sc. sdaghes

(4) Archief Duinenabdij, fonds Wateringhe. Rekening 1423 (op de kaft gemerkt: 1424).

(5) E. Vlietinck, Het oude Oostende 47 (Oostende 1897). - K. Maddens in Standen en Landen XVIV (1968): Het verschil tussen de pointinghe en de zettinghe, p. 50. - Over conincstavelrie, zie Stallaert II 92.

(6) Op de kop geven we een voorbeeld in extenso.

Biekorf. Jaargang 69

259

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

ende 8 sc. snachts, beloopt naer den inhoudene vander cedule die hy dan of over gaf mids 12 sc. van sciphueren, 70 lb. 16 sc.’(7).

De conincstavele van Lampernesse met 6 ghezellen; 54 dagen en 42 nachten.

De conincstavelen van Wulpen met anderen prochianen; 105 d. en 99 n.

De conincstavelen van sinte Wouburghen zy ende andere met hemlieden; 102 d. en 68 n.

De conincstavelen van Adenkerke ‘zy ende andere met hemlieden... int orboor van den vorseiden [verschen] dike ende ter zee an tgat te stoppene daer de zee in begonste breken’ 144 dagen.

De conincstavelen van Bulscamp met anderen prochianen; 66 d. en 38 n.

De conincstavelen van Oostdunkerke met anderen prochianen; 101 d. en 60 n.

De conincstavelen van Egghewaerdscappele met anderen prochianen; 238 d. en 35 n.

De conincstavelen van Wulverincheem met anderen prochianen; 66 dagen.

De conincstavel van Veyncheem met anderen prochianen; 48 dagen.

De conincstavelen van Alverincheem zy ende anderen; 21 d. en 7 n.

De conincstavel van Ysenberghe hy metgaders anderen; 21 dagen.

De conincstavelen van Lensele met anderen prochianen; 47 dagen.

Die van Pervise ‘in groter menichte’; 603 dagen en 371 nachten Die van Ramscappele ‘met groter menichte’; 478 dagen en 397 nachten De conincstavelen van Kasekinkerke met anderen prochianen; 19 d. en 19 n.

De conincstavelen van Boosterpoort ‘metgaders anderen vander prochie’ 142 d. en 92 n.

De conincstavelen van Steenkerke met anderen prochianen; 194 d. en 73 n.

De conincstavelen van Bewesterpoort met anderen prochianen; 110 d. en 44 n.

De conincstavel van Avecapelle met anderen prochianen; 123 d. en 18 n.

(7) Volkeravenskinderkerke = Oostkerke bij Diksmuide. Verder nog Lensele (Leisele), Casekinskerke (Kaaskerke). Boosterpoort en Bewester poort palen aan de stad Veurne.

Biekorf. Jaargang 69

260 21. De conincstavelen van Houtheem met anderen prochianen; 129 dagen.

Deze parochiegroepen presteerden in totaal 2929 dagen en 1430 nachten. Een benaderende interpretatie van die cijfers zou, met enige waarschijnlijkheid, als totaal veronderstellen 300 man gedurende 9 tot 10 dagen; 240 man gedurende 6 nachten.

Dit eerste totaal omvat alleen de parochiegroepen.

Partikuliere groepen, onder leiding van een bendebaas, presteren daarenboven in totaal 1475 dagen en 385 nachten. Een van de uitgaafposten luidt: ‘Lauwers de Buc gaf over in eene cedule van dat grote menichte van personen wrochten anden dyc inden noot vanden overlope vanden watere van Betkijn Danins toten Vryen van Ryssele 131 daghen ende 213 nachten, beloept alst blijct bider vorseider cedule, 154 lb. 10 sc.’.

Door de Wet van Diksmuide worden bij hoogdringendheid groepen ‘ghezellen’ opgeroepen: 30 gezellen presteren elk twee dagen, 90 gezellen elk één dag, en nog weer 174 gezellen elk één dag.

Twee partikuliere biljetten worden ten slotte nog ingediend: een ‘cedule’ van 97 dagen en 49 nachten door Grote Fluer, en een drietal biljetten door Ridder Joos de Brune bedragende 439 dagen en nachten gepresteerd door een ‘grote menichte van personen’.

De mannen werkten, zoals gezegd niet ‘up haerlieder cost’, doch in de kost van de Wateringhe. De herbergiers komen bij de ontvanger lange rekeningen indienen voor geleverde spijs en drank gedurende de watersnood. De volgende uitgaafpost leert dat de mannen, bij hun zwaar dijkwerk, niet van brood alleen leefden: ‘Jake Gilleman ten Backe heeft overghegheven in eene cedule van costen te zinen huus ghedaen by groter menichte van werclieden die wrochten anden vorseiden [verschen] dyc inden eersten overloop vanden watere, te wetene van brode, van bueteren, van case, van biere, van ere vetter coe, van scapen, van eyeren, van kersen en van houte beloept 157 lb. 8 sc.’(8).

Ook in de kloosters werd ‘provanche’ gehaald en in rekening gebracht: het klooster ‘ten Dunen’ levert ‘acht spind broods’; de St.-Niklaasabdij te Veurne levert 16 spint brood en 4 kazen, en Sinte Wouburghen brengt een hoeveelheid boter en kaas alsook vier tonnen bier in rekening(9).

De zwaarste posten van de rekening betreffen natuurlijk het dijkmateriaal en de aanvoer ervan. Hout wordt geleverd in al

(8) Rekening f. 6v.

(9) Spint: een oude graanmaat van ca. 1/20 fektoliter.

Biekorf. Jaargang 69

261 zijn gedaanten: bomen, sparren, planken, staken, tranken, horden, bussels (fasseel), rijshout. Hooi wordt aangevoerd en in de Verschen Dyc verwerkt per honderd bonden, per voer, per hopper, per gemet (nat hooi). Stro ook en allerlei schoven (riet, haver, bonen, vitsen) gaan in onoverzichtelijke hoeveelheden de kranke dijk versterken, samen met wagens en scheepjes graszoden, waartussen ook zaggegras geschoven wordt.

De twee watergraven, Hustijn Belle en Lancheloot Veyse, werden het volgend boekjaar vervangen door Jan van Scoren voor de Commune en Roelant Zoetoom voor de Wet. In 1425 verdwijnen de watergraven uit het kader van de administratie van de Grote Wateringe. Eerst een eeuw later, in 1525, zal de naam herleven, enkelvoudig, in de persoon van de abt van de Duinenabdij, Robert le Clercq, die zeer in de gunst stond van de landvoogdes Margareta van Oostenrijk en zonder betwisting de titel ‘erfvachtich watergrave’ van Veurne-Ambacht bij zijn andere titels heeft gevoegd.

A. Viaene

Bethune's beurs te Kortrijk Ingevolge de vraag gesteld in Biekorf 1968, 192, en een onvolledig antwoord op blz.

248, kan ik mededelen dat de zgn. ‘Bethune's beurs’ opgericht werd door Baron Felix Bethune (1789-1880) rond de jaren 1840 onder de officiële naam van ‘Eendrachtige Broederliefde’. De maatschappij bestaat nog altijd en werkt als een erkende mutualiteit. - Dokumentatie hierover kan ik eventueel bezorgen aan wie er interesse voor heeft.

E. de Bethune, Kasteel van en te Marke

Krikken en krekken Op de vraag in Biekorf 1968, 249.

Tijdens mijn lagere schooltijd (1933-1940) in Wevelgem heb ik die ‘krekken’ nog goed gekend: vader bracht ze mee, waarschijnlijk uit de hof van zijn baas.

Ook het woord was springlevend. Vooreerst om de zaak zelf aan te duiden, maar bvb. ook als vergelijkingspunt: over grote vleeskersen werd wel eens vleiend gezegd: dat zijn geen krieken meer, 't zijn krekken.

Ik weet niet of het er iets mee te maken heeft, maar nu nog geldt in mijn familie de beoordeling ‘dat is een krekke!’ om te beduiden dat iets (zeer) goed, mooi, passend, enz... is. De uitdrukking wordt zowel gebruikt bij een paar nieuwe schoenen als bij een nieuwe wagen.

Senator Leo Vanackere Sint-Stevens-Woluwe

Biekorf. Jaargang 69

262

Toponymica uit het kustland Scaerte Volgens een oorkonde uit het begin van de 15e eeuw(1) bestond er vroeger een dorp Scaerte in de Watering van Reigaertsvliet bij Knokke, bedolven onder het stuifzand van de duinen (‘verloren bi der vloghe van den zande van den duunen’).

Sommige auteurs denken dat dit Scaerte, Schaarte een samentrekking van Scarporde is. Ik heb daarover reeds geschreven (in Biekorf 1968, blz. 207)(2). Niets wijst in de richting van zo'n gewaagde hypothese.

Het ligt voor de hand die naam te brengen bij schaar, schare. een nevenvorm van schore, schorre (oever, verg. Eng. shore) of bij schar (Fries skar), weide. Schaarte is een nevenvorm van Schaarde.

Zo'n Schaarde bestond er nog in mijn kinderjaren te Knokke: een beweide schorre waar vroeger een Engels steenkoolschip strandde heette Koolschaarde.

Tarninge Ik heb hier onlangs (Biekorf 1967, blz. 296) een bespreking gewijd aan de kustlandtoponiemen van de reeks tare-tarne-taringe-tarninge of tere-teerne-teringe-teerninge (terninge) en zeer voorzichtig het vermoeden uitgesproken dat het grondelement hier teer = boom of struik zou zijn. Alhoewel boomen houttoponiemen in het kustland niet ontbreken (b.v. Scarphout), toch was ik niet geheel tevreden met die hypothese en heb ik verder gezocht en ook gevonden wat ik wenste. Er bestaat een oude stam tare, nog te zien in Ned. tarwe (Mnl. taruwe, tarewe) en Eng. tare, dolik (een onkruidgewas in 't koren, wikke). Verwant met het Lit. dirva (akker, zaailand) en wellicht ook met het dial. Grieks darata of daratos (brood). De oude betekenis zou gras zijn. Dat past hier uitstekend: taarne of teerne, taringe of teringe, tarninge of terninge: grasland (buitendijks of binnendijks: schorre of polderweide). Het oude woord is slechts in weinig Indogermaanse talen overgeleverd (I.G. der-, Germ. ter-). Is mijn hypothese juist, dan hebben wij hier met een zeer interessant toponymisch element te maken. Het loont in ieder geval de moeite dit element ook elders in de andere Germaanse landen te zoeken.

(1) Rijksarchief Brugge, nr. 908, Transport van Vlaanderen (rol van 1408).

(2) Op de genoemde blz. 207, regel 8 van onderen, gelieve men te lezen Scarporde i.p.v.

Scarphout.

Biekorf. Jaargang 69

263

Garende hebbe In mijn bespreking van de toponiemen van de reeks gare-garne-garinge-garninge (B. 1969, blz. 208) komt ook de eigenaardige naam van schorren of slikken te Hoeke en Meunikerede Garende Hebbe te pas. Deze naam, die ook in het westelijke kustland voorkomt, is echter taalkundig heel wat doorzichtiger dan wat bij het eerste gezicht lijkt. Garende komt van garen, vergaren, verzamelen, bijeenkomen en hebbe kan moeilijk iets anders zijn dan ebbe, lage tij. Letterlijk zou dit betekenen: een plaats waar het water bij lage tij bijeenstroomt. Dat kan niet, want een slikke is juist een plaats die droog komt bij laag water. Er moet hier dus een eigenaardige semantische ontwikkeling hebben plaatsgehad. Oorspronkelijk: plaats waar het water bij lage tij bijeenkomt, d.w.z. laagwatergeul. Later: plaats langs zo'n geul, d.w.z. een slikke.

Men kan mij voor de voeten werpen: je kunt alles verklaren! Semantische ontwikkelingen hebben dikwijls een zonderling verloop.

Ik zou natuurlijk nooit bovenstaande verklaring naar voren durven brengen (wie geregeld mijn toponymische tuintjes in Biekorf leest weet hoe voorzichtig en kritisch ik ben), was het niet dat aan de ene kant, een garende hebbe een slikke (later een schorre en nog later een polder) is, en dat, aan de andere kant, er taalkundig geen andere verklaring voor de hand ligt dan ‘plaats waar het water bij lage tij bijeenkomt’.

Of is er iemand die het beter weet?

Dulleweg Oude dijk ten oosten van de Oude Blankenbergse Dijk, daarbij aansluitend te St.-Pieters-op-den-Dijk en te Uitkerke.

Ik heb reeds jaren geleden die naam verklaard als dulle, dolle, krinkelende dijk.

M. Coornaert in zijn werk ‘Uitkerke’ (blz. 105) schrijft: ‘Voorlopig zien we de volgende verklaring: d'heuleweg, weg waarin een heulbrug ligt’. Mijn verklaring is, alhoewel taalkundig mogelijk, zeer waarschijnlijk onjuist. Die van Coornaert is meer dan onwaarschijnlijk.

De oplossing van het probleem is veel eenvoudiger en zakelijker. Dulleweg is een nevenvorm (volksetymologie?) van doeleweg, afgeleid van Mnl. doel met de betekenis van greppel of sloot als grens tussen twee percelen of landerijen e.d. Het Oudfries dole is een grenskuil, grensteken, grenspaal. ‘Op de Veluwe was een doel een grensteken van de marken, bestaande uit een opgeworpen heuveltje met paal’(3) De namen Dullaart en Dollard, inhammen van de zee in

(3) H.J. Moerman, Nederl. Plaatsnamen, Brussel 1965, blz. 51.

Biekorf. Jaargang 69

264 Zeeland en Groningen, hebben dezelfde oorsprong. Ik lees in Franck's Etym.

Woordenb. v.d. Ned. Taal (1949): ‘Doel... De oudste betekenissen zijn opgeworpen aarde en greppel, gracht, kuil. Vgl. mnl. doel: greppel als grenslijn...’.

Het Oudwestvlaams moet dul geweest zijn (uit dol of misschien uit doel met volksetymologische invloed?). De dullenamen zijn talrijk in West-Vlaanderen: Dulleweg (grensweg), Dulle Meulen (voormalige molen te Zuienkerke), Dullaart (voormalige waterpoel te Gistel) enz.

Holevliet Holevliet of Hollevliet, oude kreekgeul in het 15e begin der Watering van Eiensluis te Lissewege. Ik heb hier vroeger reeds over die naam geschreven (1954, blz. 47-49) en wens er niet meer over uit te weiden. Het is een ‘diep ingesneden vliet’. De vorm Olievliet is volksetymologie. Coornaert (Uitkerke, blz. 127) schrijft: ‘In het eerste lid zien we voorlopig de term heule’. Er staat helaas, geen heuleweg, maar hole- of holleweg.

J. De Langhe

Houtkap in de bossen van Meulebeke De zusters van het oude Sioenklooster te Kortrijk bezaten op Meulebeke ‘eenen busch ghenaemt den Inghelare’. In 1530 lieten ze in dit bos een provisie brandhout hakken en reden. De 8.000 en meer bundels werden per wagen gevoerd tot op de Leie (Ooigem) en van hier verscheept naar Kortrijk. De kloosterrekening van 1530 (f. 171) noteert daarover de volgende uitgaven: ‘Item betaelt om te doen hauwen onsen bosch te Muelebeke inden welken ghemaect waren 50. hondert ende 25. fagoten, 24. hondert ende 50. busschen, 400. ende 40. ronts houts ende 300. ende 40. clofhouts. Hier af betaelt van makene, 37 sc. gr.

Van aertghelde 4 sc. 6 d. gr. Den scipman van al dit hout ter Leye te bringhene 2 lb. 15 sc. 5 d. gr. ende den meenders vander Leye tot hier [in het klooster] te bringhene, 15 sc. gr...

Noch betaelt om 900. poerterkins te 24 gr. thondert, comt 18 sc. gr.’.

Nota. - Aertghelt: recht geheven op gebruik van de werf (aert) gelegen aan of bij een water (Biekorf 1962, 383). - Busschen: zwaardere houtbundels. - Fagoten: mutsaards van ‘tophout’ met wissen gebonden. - Clofhout: kloofhout, fasseel. Menene, Meenders: voeren, voerlieden. - Poerterkins: kleine takkebossen voor de haard in de woonkamer.

Biekorf. Jaargang 69

265

Het testament van Anselmus de Boodt Natuurkundige en lijfarts van keizer Rudolf (1630) Anselmus was de zoon van de Brugse schepen Anselmus De Boodt. Geboren ca.

1550, studeerde de jonge Anselmus de beide rechten te Leuven, en volgde daarna lessen in de geneeskunde te Heidelberg en te Padua. Hij specialiseerde zich in de natuurwetenschappen, namelijk in de mineralogie en in de plant- en dierkunde.

Sedert 1581 was hij gehecht aan het hof van keizer Rudolf II te Praag(1). Na de dood van Rudolf in 1612, keerde Anselmus in 1614 naar Brugge terug, waar hij overleed op 21 juni 1631. Hij was ongehuwd en werd begraven in de O.L. Vrouwkerk te Brugge.

Gedurende zijn verblijf aan het hof van de keizer had hij een groot werk over mineralogie uitgegeven te Hanau in 1609: ‘Gemmarum et lapidum historia’. Het boek, één deel in-4o, is geïllustreerd.

Hij was ook een begaafd schilder en heeft veel tekeningen van dieren, bloemen en planten nagelaten.

Van zijn hand bezat ridder Florent Soenens te Gent in 1852 nog 258 kopergravures over allerlei dieren en planten: 50 van viervoetige dieren, 92 van vogels, 34 van vissen, schaaldieren en insecten, 82 van planten.

Na de dood van Anselmus gaf zijn Brugse vriend Olivier de Wree zestig platen van deze planten uit, die door Anselmus waren getekend, in een boek ‘Florum, herbarum ac fructuum selectiorum icones’. Dit werk werd te Brugge gedrukt door de gebroeders van de Kerckhove in 1640.

Op 17 Oktober 1630, anderhalf jaar vóór zijn overlijden, had Anselmus een eigenhandig geschreven testament opgesteld, dat nog ‘gecorrigeert’ werd op 8 mei 1631. Van dit stuk laten we verder een ontleding volgen(2).

(1) Aan het Hof te Praag moet Anselmus De Boodt de Kortrijkse schilder Roelandt Savery gekend hebben. Zie daarover Biekorf 1954, 113-117.

(2) Everaert-Godderis, Testament olographe d'Anselme De Boodt, conseiller-pensionnaire de Bruges. 1630, in ‘Annales de la Société d'Emulation de Bruges’, Deel XV, 1861, pp. 370-383.

Anselmus is echter nooit raadspensionaris van de stad Brugge geweest. Zie het hierachter vermeld artikel van J. Kickx, p. 227. - Over Anselmus De Boodt handelen: Biographie Nationale, Tome IV, Brussel, 1873, col. 814-816. J. Kickx, Esquisse sur les ouvrages de quelques anciens naturalistes belges: III. Anselme Boèce De Boodt, in ‘Bulletins de l'Académie royale de Belgique’ Tome XIX, 2e partie, 1852, pp. 203-230. J. Gailliard, Bruges et le Franc, Tome I, Brugge 1857, pp. 411-430. J. Gailliard, Inscriptions funéraires et monumentales de la Flandre Occidentale, Tome III: Eglise Notre-Dame à Bruges. Brugge 1866, p. 293.

Biekorf. Jaargang 69

266

De familieleden van Anselmus de Boodt Zijn ouders, Anselmus De Boodt († 1587) en Marianne Voet († 1561), hadden zeven kinderen: 1. Guillaume, schepen en burgemeester van Brugge, overleden op 21 oktober 1601, was achtereenvolgens gehuwd met Adriaene Vogaerts en Cateline Wynckelman.

Deze hadden één dochter Maria, gehuwd met haar familielid François De Boodt, heer van Lissewege, † 5 september 1627. Uit dit huwelijk sproten acht kinderen, die allen vermeld staan in het testament: a. François De Boodt, heer van Lissewege, kapitein bij het voetvolk, overleden op 13 juni 1637, en gehuwd met Françoise Schoorman, overleden op 2 november 1648. b. Anna, ongehuwd gestorven. c. Guillaume, schepen van het Brugse Vrije. d. Charles, raadsheer van de stad Brugge († 1630). e. Jacob, jezuïet. f. Pierre. g. Marie, gehuwd met kapitein Jacques Schoorman.

2. Isabelle, gehuwd met Guillaume Baston.

3. Marie, gehuwd met Lanceloot van Royen, heer van Gijzegem.

Deze hadden een zoon Anselmus, gehuwd met Madeleine de Schildere.

4. Antoine.

5. Jacques.

6. Marguerite en 7. Anselmus, de latere lijfarts van Keizer Rudolf II. De personen onder no 2 en 4-6, staan niet vermeld in het testament.

Het testament vermeldt nog enkele andere familieleden, waarvan ik de filiatie niet heb kunnen vinden: kozijn Francisco Courières; nichten Clara en Cateline, Lucrecy en Maria Thiery, Magdalena De Boodt, dochter van Cornelis, en eindelijk zijn petekind Petrus Boëtius Maertins, zoon van Pieter en van Maria De Boodt, wiens vader waarschijnlijk pachter was te Loppem.

Het testament Hoewel Anselmus jarenlang in het Duitse taalgebied had verbleven, werd zijn testament opgesteld in onberispelijk Westvlaams.

Tot algemene erfgenamen stelde hij aan: de dochter van zijn oudste broeder Guillaume, Marie de Boodt, douairière van François De Boodt, heer van Lissewege, en de kinderen van zijn zuster Marie De Boodt, gehuwd met Lanceloot van Royen, heer van Gijzegem.

Zijn meid Mayken Stevens ontvangt vijf pond groten vlaams

Biekorf. Jaargang 69

267 en een levenslange jaarlijkse rente van 10 lb. gr., bezet op het huis de Zonne en in de Oude Burg.

De congregatie van de jongelingen bij de paters Jezuïten, waarvan Anselmus waarschijnlijk deel uitmaakte, ontvangt 3 lb. gr. Aan de kerken van de Jezuïeten en van de Carmers schenkt hij ieder 6 lb. gr. De Augustijnen en de Minderbroeders ontvangen ieder 2 lb. gr.

Aan zijn nichten Clara en Cateline Cousyns schenkt hij ieder 50 gulden. De dochter van Cornelis De Boodt, Magdalena, zal 2 lb. gr. ontvangen; dit geld zal bewaard worden door nicht Maria van Lissewege totdat Magdalena huwt, in het klooster binnentreedt of totdat ze meerderjarig wordt (25 jaar). De dienstboden van nicht Maria van Lissewege ontvangen ieder één lb. gr., en zijn petekind Petrus Boëtius Maertins ontvangt 50 gulden en een landschap geschilderd door Anselmus op 76-jarige leeftijd.

Er werden ook enkele arme personen begiftigd. De wever Jan Venne uit de Jan Boninstraat, die waarschijnlijk een huis van hem in huur had, wordt ontslagen van alles wat hij ten achter was op de dag van het overlijden van Anselmus. Pieter Stevens ‘myn ghevader’, waarschijnlijk een familielid van zijn meid, ontvangt 2 lb. gr. ‘om dat hy aerme is’.

De wapenschilden voor zijn uitvaart moeten geschilderd worden door de schilder Wendel, uit de Engelse straat, ‘om dat hy veel kynderen heeft en aerme is’.

Van kanunnik Peris had Anselmus in bruikleen een ‘lade met acht schyven’, die hem teruggegeven wordt. Als beloning ontvangt de kanunnik ‘een hoogduyts bouc in-4o’, no 118 van zijn bibliotheek: ‘Alchimia gemanica’. En kapelaan Laurens Clayssins van O.L. Vrouw ontvangt een boek in-folio, ‘De Justitia et Jure’ van Leonardus Lessius, dat in zijn bibliotheek het nr. 729 draagt.

Tot testamentuitvoerders stelde hij aan: kanunnik Petrus de Blende van St.-Donaas († 10 mei 1649) en Jan van den Heede. Voor hun moeite ontvangen ze ieder een zilveren schaal.

De lijkdienst wordt omstandig beschreven. Hij wil begraven worden in de O.L. Vrouwkerk in de kapel van de wollewevers en in het graf van zijn vader. De dag van zijn uitvaart zal aan vijftig jongens en aan vijftig meisjes uit de twee stedelijke wezenscholen een provene (meestal wit brood en bier) voor een waarde van acht stuivers geschonken worden.

Zijn lijk zal naar de kerk gedragen worden met 30 of 36 flambeeuwen, overtrokken met zwarte stof en versierd met zijn wapen. Het voorrecht om flambeeuwen te dragen in de begrafenissen behoorde te Brugge toe aan de leerlingen van de Bogardeschool.

Biekorf. Jaargang 69

268 De uitvaart zal gebeuren met vigilie en negen kaarsen rond het graf. De lijkmis zal de volgende dag gecelebreerd worden met een vol koor en met geluid van de klokken.

Eer zijn lijk zal begraven worden moeten 52 geprivilegiëerde missen besteld worden en zohaast mogelijk nog 365 eveneens gepriviligiëerde missen te celebreren in de kerk van de Predikheren. Daarenboven stichtte hij een eeuwige mis, waarvoor een rente bezet was op het huis de Gouden Mauwe.

Aan de huiszittende armen zal terstond na zijn overlijden twaalf pond gr. uitgedeeld worden, de helft door nicht van Lissewege en de andere helft door zijn meid Mayken Stevens. Dit schijnt te wijzen op het feit dat hij gewoon was aalmoezen te geven aan huiszittende armen, die gekend waren door zijn nicht van Lissewege en door zijn meid.

Bij het testament bevindt zich een ‘codicille ende uyterste wille’, waarin talrijke legaten voorkomen, bijna uitsluitend ten voordele van de kleinkinderen van zijn oudste broer Guillaume, namelijk de kinderen van de heer van Lissewege.

Boeken Anselmus De Boodt bezat een rijke bibliotheek. Het waren meestal lijvige in-folio en in-quarto uitgaven. Over hun aantal hebben we slechts één enkele aanduiding, namelijk het boek dat hij schonk aan een kapelaan van de O.L. Vrouwkerk droeg het nr. 729.

Al zijn boeken, op enkele uitzonderingen na, schonk hij aan vijf van de acht kinderen van zijn nicht van Lissewege. Deze boeken waren geschreven ‘int latyne, griex, frans, hoogduyts, vlaams en italiaens’. Enkele, niet nader bepaalde boeken, alsook zekere papieren, die lagen in een gesloten kastje, met daarbij zekere ‘coper ende yser instrumenten’, moesten overgaan naar zijn achterneven Guillaume en Pieter De Boodt, ‘met conditie dat die sullen hun ghemeene blyven, sonder te moghen alieneren, opdat zy int geslachte blyven moghen en de lanxlevende die besitten mag’.

Dezelfde twee achterneven ontvangen ook ‘drie boucken met blommen, beesten ende voghelen’, alsook ‘alle myne gheschilderde papieren met beesten, blommen ende andere zaken die op papier ofte parkament met swarte ofte andere couleuren ghetrocken ofte gheschildert syn, alsook gheprente copersticken, ongebonden synde’.

Deze tekeningen en kopergravures bevonden zich in 1850 in de bibliotheek van ridder Florent Soenens te Gent. Onder de te bewaren papieren bevonden zich waarschijnlijk ook werken van Anselmus in handschrift, o.m. ‘Theatrum instrumentorum mechanicorum’.

Hij bezat nog een ‘Maurus bril om verre te zien, die in metael is gheset’, dus een verrekijker.

Biekorf. Jaargang 69

269

Schilderijen Anselmus bezat talrijke eigen schilderijen, alsook enkele werken van bekende meesters: de bruiloft van Cana door Hieronymus Bosch, schilderijen van Pieter Claissins en van Hans van Aken, en zijn portret geschilderd door Jacob van Oost.

Dit laatste moest in de O.L. Vrouwkerk gehangen worden boven zijn graf. De Schilder had een klein Vierkant vrijgelaten waarin het grafschrift van Anselmus moest aangebracht worden.

Onder zijn eigene schilderijen vermeldt hij bijbelse taferelen, bloemen en een landschap dat hij geschilderd heeft op 76-jarige leeftijd.

Ook een landschap in borduurwerk bevond zich onder zijn nalatenschap, en dat was ‘genait van Philips Vanden Bussche s'kaisers tapissier’.

Zoals zijn tijdgenoten had hij een grote verzameling kopergravures o.m. zijn portret op 40-jarige leeftijd, gegraveerd door Egidius Sadeler (Antwerpen 1570 - Praag 1629). Hij vermeldt o.m. ‘de coperplaten die ick hebbe liggende in papieren in myn lange houte kiste’.

Aan zes van zijn achterneven De Boodt schenkt hij zeven van zijn beste schilderijen, die zij mogen uitkiezen en erom loten of ‘ryfelen’.

De minst bedeelde van zijn achterneven is Jacob De Boodt ‘die pater wil worden’.

Anselmus scheen niet veel aan die roeping te geloven. Jacob ontvangt slechts een kopergravure die de bisschop van Pressel voorstelt. Daarenboven worden voor hem aan zijn twee zusters een paternoster met agaatstenen en met een gouden kruis alsook een gouden ring ‘met een langen jacint’ gegeven, die ze hem slechts mogen overhandigen nadat hij pater is geworden. Jacob is later jezuïet geworden.

Nevens zijn schilderijen bezat Anselmus ook enkele beelden: ‘een beeldeken van Venus en Cupido gebotseert van was, ligghende in een lanc houten doozeken’, alsook de beelden van St. Salvator en van O.L. Vrouw.

Juwelen Anselmus bezat talrijke juwelen. In het codicil worden vermeld: ‘een tourcois, een cramprynk, een gouden rynck met een punt van orient diamant, een gouden rynk met een ronden jacint, een gouden rync met een groote bemische (boheemse) granaet ofte carbunkel, een gouden rynk met myn minste robyn orientael synde een paragon, twee goude braceletten, een goude cruyce met amatisten, een gouden rync met vyf opalen daerin staende, een gouden rynck met een

Biekorf. Jaargang 69

270 langen jacint, een gouden baghe daer Christus gheesselynghe is in ghebotseert hanghende an een cleen goude keteken wegende ontrent de thien gouden croonen’ en een ‘paternoster met agaten met een goude cruyce daeran’. Hij bezat nog twee glazen ‘met een selvere voet’, ‘twee vergulde voeten om gebroken glasen op te setten’ en twee zilveren schalen.

Verder vermeldt hij nog ‘drie corneol steenen bequaeme om een lepel, handthave voor een mes ende voor een forquette met selver daervan te maken; vier schoone lepels van jaspe elk hebbende syn handthave voor de lepel, mes ende forquette’.

En in ‘een swart contoirken, daerin staen ses gheelwe schuyvekens... ende in de selve is niet van selver ofte goud dan een selver pryc en een verguld busken om balsem in te doene, en een gouden rync met bemischen granaet ende sommighe bemische steenkens ende diamantjens ende ongheslepen steenen..., daerin ligghen ooc sommighe eenhorens stixkens, een seepeerd, een raeue bloetsteen, rauwe opalen, drie agaten, een glasken van Scherpenheuvel ende sommige jaspen ghesneden ende ongesneden...’.

Meubels en andere zaken In zijn testament zijn, buiten het hierboven vermelde ‘swart contoirken’, nog enkele meubels vermeld. Een ‘scapra’ met ‘schuyvekens’ en ‘een ydel contoirken van ebbenhout om juweelen daerin te leggen’. Twee apotheekschen groene gheschildert dat boven 21 perckens of ladekens heeft, met al dat int voornoemde apotexken es’ ‘Myn swarte apoteke die een valdeure heeft, met al de oliën ende salven die daer inne ligghen’. Een verdere vermelding van zijn medicale competentie zijn de reeds vermelde twee vergulde voeten om gebroken glazen op te zetten, ‘die ick hadde van Ansmans dochterken om haer mond te cureren’.

Van kanunnik Peris had hij in bruikleen een ‘lade met acht schyven’, die moet teruggegeven worden.

In het condicil vinden wij nog ‘myn orloge met een wecker daertoe’.

Anselmus was nog muziekliefhebber, daarvan getuigen: ‘myn ghescreven Lutebouc daer in ick veel sticken ofte liedekens ghemaect hebbe’, alsook twee ‘cleene cithers’, ‘myn dobbel cither die in een custode hangt en word in Italiën vichtig goude croonen vercocht’, en ‘myn luyte met thien ofte 9 coorden’.

Hij bezat twee wapens, een ‘ronde stic (steek) rapier met een vergulde handhave om daermede achter lande te gaen en daerop te lenen, die sommige een steccade (estocade) nomen’. Het was een degen in de vorm van een wandelstok.

Biekorf. Jaargang 69

271 Daarbij kwam nog ‘myn rapier die een uytdrayende bolle heeft van my gevylt ende een excellente lemmer is rondomme myn lyf buyghende’.

Hij bezat ook een echte wandelstok ‘myn stoxken met een appel van selver dat mevrauw van Croiselles my heeft ghegheven en haer man droug’.

Huisraad en allerlei Er komt nog een opsomming van een deel van zijn huisraad, dat hij geschonken had aan zijn meid Mayken Stevens, en ‘die men haer zal laeten volghen, dienende om huis te houden’ wanneer, na zijn overlijden, zij een eigen woning zou betrekken: Een tafel met een oud tafelkleed, twee metalen en een ijzeren kandelaar voor de verlichting, een tang, een blaasbalg en een ijzeren vuurslag voor de haard, een aarden komfoortje, enkele aarden kommen, een zeef, een tinnen ‘sperwatervat’ (wijwatervat?), drie kannen met tinnen deksels een van een halve pint (0,28 liter) en twee van een pint (0,556 liter), een ‘tweetanghe’, twee porceleinen schaaltjes ‘ongebroken’, twee gleierse schotels, een vork (forcet, om vlees uit de potten te nemen), enkele aarden schaaltjes, vier of vijf drinkglaasjes, een blauw glas van een pint, ‘een houte joncvrauwe om te warmen’, een metalen appel ‘om te warmen’, een hamer, een tang, een spijkerboor, een grote aarden bloempot of ‘kanne’, een ‘luermande ofte kistken met wissen’, een grote gebroken spiegel, het houten kruisbeeld dat op de schapra staat. Het is opvallend dat noch bed, noch stoel, noch bank voorzien zijn in het huisraad bestemd voor de meid.

Uit het testament blijkt niet waar Anselmus woonde. Van de plaatsen van zijn woonhuis worden vermeld: de salette (salon), de plaats beneden aan de straat, de slaapkamer boven de salette, de kamer boven de zale en het kamerken boven de keuken.

Nadat Anselmus in 1614 ut Praag was teruggekeerd ging hij voor tien of twaalf maand inwonen bij zijn nicht Marie De Boodt, vrouw van Lissewege. Hij had haar echter nooit betaald voor de ‘tafelcost’ en de door hem verbruikte ‘wyn’. Dit moest geregeld worden na zijn overlijden.

Er was iets waarover hij zich zorgen maakte. Sedert de dood van keizer Rudolf stonden dezes erfgenamen hem nog 3160 duitse gulden schuldig, wat tussen 800 en 900 ponden groten vlaams vertegenwoordigde. Zijn kozijn Francisco Courières spande zich in voor de terugbetaling, evenals de jezuïeten te Praag. Daarvoor zouden ze goed betaald worden. Aan de jezuïeten was 100 pond beloofd. Later komt hij daar nogeens

Biekorf. Jaargang 69

272 op terug. De jezuïeten zullen vergoed worden ‘naer advenante’ van de terugbetaalde som.

Interessant zijn de bepalingen van het testament voor het geval er later betwistingen zouden ontstaan onder zijn erfgenamen. In dit geval zullen deze die niet tevreden zijn met hun deel, niet méér mogen ontvangen dan hun wettelijk is toegestaan door de costume van Brugge. Het overige zal gestort worden ‘in den ouden berg van charitate’, d.i. in de oude leenbank of woeker.

In geval van betwisting mogen zijn testamentuitvoerders dit onderwerpen ‘in arbitrage van eerelicke lieden’, en hij voegt eraan toe: ‘mits geeren naer myn overlyden pais laten zoude’.

Het drukken van zijn laatste werk Het testament handelt over het drukken van de Vlaamse vertaling, in verzen door Anselmus gemaakt, van het boek van Boëtius, De consolatione philosophiae.

Voor het drukken ervan had hij een accoord gesloten met de drukker Guillaume De Neve, die te Brugge drukte van 1613 tot 1663. De drukker zou het werk mogen verkopen ‘tsynen profyte’, mits het leveren van twintig auteursexemplaren, die later teruggebracht werden tot tien. Om de kosten van het drukken te helpen bestrijden had Anselmus aan de drukker ‘op de hand’ gegeven: twee perkamente boeken in-folio, ‘ende een latynsche testament’, daarenboven had hij hem beloofd dat, bij de verschijning van het boek, hij aan De Neve nog twee of drie boeken zou schenken, namelijk: ‘Lexicon grecum, Caleximum ende Etolium philosophum in-folio’. Indien de drukker de voorkeur gaf aan een betaling in geld, dan moesten zijn erfgenamen de gevraagde som betalen.

JOS. DE SMET

Karstoffer - kartoffel De populaire Sint Kristoffel ziet zijn naam in een eigenaardige fonetiek weergegeven in oude Brugse teksten. In zijn Memoriaal schrijft Simon de Rikelike van Sint-Pieters-op-den-Dijk anno 1329: ‘soendaghes na Sinte Casthoffers daghe’; twee jaar later spelt hij ‘Sinte Kerstoffers dach’ (ed. J. De Smet, 16 37). Het Boeck van Brugghe noteert op 19 mei 1486 een moordaanslag ‘up de merct bij Sinte Kartoffels kerke’. Men vergelijke de gelijktijdige vorm Karstiaen voor Christiaen.

C.B.

Biekorf. Jaargang 69

273

Bij een honderdste verjaring Lootens' kindervertelsels In 1968 mag men in volkskundige kringen een eeuwfeest vieren. Honderd jaar geleden verscheen, niet zonder weerklank, bij een Brusselse drukkerij een boekje van 83 bladzijden in een goedkope gele omslag. Het was de eerste bundel Vlaamse volksvertelsels te Brugge verzameld door Adolf Lootens, een landmeter van goeden huize.

Het is dit jaar 175 jaar geleden dat Jan Frans Willems geboren werd, terecht heeft men hem herdacht als de vader van de Vlaamse Beweging. Niemand echter heeft de verdienstelijke Lootens enig vaderschap toegekend... misschien omdat zijn volkskundige activiteit tot Brugge beperkt bleef. Mogelijk is het nog niet te laat om hem de eretitel ‘vader van de Brugse volkskunde’ toe te kennen. Niet alleen om de merkwaardigste onder alle bundels volksvertelsels die hij in zijn geboortestad verzamelde, doch ook om de meesterlijke bundel Brugse volksliederen - het unieke repertorium van zijn moeder - die hij in 1878 heeft gepubliceerd.

Ook zonder speciale eretitels verdient Lootens achting, erkenning en erkentelijkheid. Aan de studie van de volkskunde werd te Brugge in de 19e eeuw weinig aandacht besteed. Onder de redactie van Guido Gezelle, later van Adolf Duclos, verscheen gedurende meer dan een kwart eeuw het weekblad Rond den Heerd. In dit verdienstelijke zeker niet uitsluitend volkskundige tijdschrift zal men echter vruchteloos volkskundige bijdragen van enige omvang opzoeken.

Men publiceerde er sprookjes, sagen, volksliederen, overzichten over volksgebruiken en over de volkskalender. Er verschenen oproepen tot verzamelen zowel van Adolf Lootens als van Pol de Mont en van Karel de Flou. Amaat Joos, Jules Leroy en Antoon Witteryck hebben er met reeksen volksvertelsels gedebuteerd.

Men vindt er algemeen Vlaams, Oost- en Westvlaams, ook Brugs materiaal opgenomen, het wordt zeiden van commentaar voorzien. Men kan er heel wat vinden en onder enig voorbehoud gebruiken. Dank zij de index van Dirk Callewaert werd de toegang tot de omvangrijke 25 jaargangen breeduit voor de hedendaagse vorsers opengesteld.

Eén voorname vaststelling nog: het is in Rond den Heerd dat de eerste Westvlaamse versies van volkssprookjes worden overgedrukt, die men met reden aan Guido Gezelle heeft toegeschreven. Maurits De Meyer heeft drie voorname teksten uit Biekorf als Gezelles volksvertelsels verzameld en in 1920 uitgegeven.

Biekorf. Jaargang 69

274 Adolf Lootens, oudleerling van Leenaert Lodewijk De Bo, die in 1873 het Westvlaamsch Idioticon heeft bewerkt, debuteert op 32-jarige leeftijd in de derde jaargang (1867-1688) van Rond den Heerd met teksten van kinderliedjes. Op het einde van die jaargang en na het verschijnen van Lootens' bundel neemt Gezelle het merkwaardigste vertelsel ‘Menheere de Mone’ in het weekblad over.

Gezelles inleiding is meesterlijk, heel sarcastisch zelfs handelt hij over de onverschilligheid van de Bruggelingen voor de oud-vlaamse kultuurschatten en de volkstaal. Een kleurrijke passus blijft nog steeds het lezen waard: ‘En eindelijk de oude tale en 't oud taalwezen of litterature van Brugge: de die alleene leven nog: al 't andere, weinig als het is, en bewaard gebleven trots menige gevaren en langdurige verachtingen, is dood. De oude brugsche tale en heure vertellingen, de oude brugsche tale en heure spreekwoorden, raadsels, etc. dat, en dat alleene is een levend overblijfsel van 't gene onze voorouders waren, en, zoo de tale het volk is, aan de tale zullen wij het oud brugsch volk van eertijds nog beschouwen kunnen, met der tijd, in zijn eigen wezen, denken ende doen’.

Zo leert de Meester. Toch blijft de slotalinea van diezelfde inleiding niet minder merkwaardig. Hieruit blijkt dat de Meester helemaal van mening verschilt op het gebied van de schrijf- en overleveringstaal door Lootens gedrukt. Gezelle schrijft dan onverbiddelijk ‘Ik en zal noch en kan ondertusschen den schrijver volgen in zijn streven om de hedendaagsche uitsprake des brugschen volks heel en gansch na te beelden, alle letterlijke eigenaardigheden nogtans behoude ik...’. We veronderstellen dat die uitspraak enig ongenoegen heeft verwekt en de verdere medewerking van Lootens aan het weekblad fel heeft ingedijkt.

Als voorbeeld, in naast elkaar geplaatste teksten van auteur en bewerker, de slotalinea van het vertelsel.

Lootens

Gezelle

's Anderdags 's nuchtens òs de vòder wakker wier, je voenk zen zeune dor zitten en ze wòren òlle twee òl eve blije da ze mekander zagen. Ze droegen 't gald in huis en ze leefden nog stijf lange, en ze wòren de rijkste en de gellukegste van de stad.

's Anderdags 's nuchtens, als de vader wakker wierd, je vond zen zeune daar zitten, en ze waren alle twee al even blije dat ze malkander zagen. Ze droegen 't geld in huis en ze leefden nog stijf lange, en ze waren de rijkste en de gelukkigste van de stad.

Zo erg is dit menigsverschil ook niet. Lootens bleef de overlevering tot in de schrijfwijze van het dialekt getrouw. Gezelles volksvertelsels zijn wel even voor publicatiedoeleinden gekuist, door een vaardige hand enigszins versierd en zeker

Biekorf. Jaargang 69

275 gespeend van iedere weergave van het dialekt. Volkskundigen en dialectologen drukken nog steeds hun bewondering uit voor de vroege wetenschappelijke deskundigheid van Adolf Lootens. Zijn bundeltje bleef tot heden ten dage de enige verzameling van te Brugge genoteerde volkssprookjes. Dit is een eeuw na het verschijnen van dit zeer zeldzame boekje nog steeds het gedenken waard.

Bibliografische nota Oude Kindervertelsels in den Brugschen tongval, verzameld en uitgegeven door Adolf Lootens, met spraakkundige aanmerkingen over het brugsche taaleigen door M. E(usèbe) F(eys). Brussel, drukkerij van J. Nys, Moeshofstraat 57. 1868 (20 × 13,5). blz. 1-66 = sprookjes, blz. 67-83 = spraakkundige nota's.

Tweede uitgave, met tekeningen van René Depauw, Brugge, L. De Reyghere, 1939, 62 blzn. Alhoewel de spraakkundige aanmerkingen in de titel worden aangekondigd, staan ze niet in het boekje overgedrukt Een voor de bibliofiel waardeloze uitgave.

In het tweedelige Westvlaams Sprookjesboek in de reeks Bibliotheek van de Westvlaamse Volkskunde (delen VI-VII) aangekondigd, zullen Lootens' sprookjes opnieuw worden uitgegeven in hun oorspronkelijke vorm.

Inhoud van Lootens' bundel: a) Acht sprookjes en één sagesprookje. b) Vier wondersprookjes: nr. 1, Platteboontje = Aa-Th 563; nr. 3, Menheere de Mone = Aa-Th 702; nr. 8, Vuiltji-vaeght-den-oven = Aa-Th 510 A; nr. 9, van 't visschertjen in de roô zee = Aa-Th 555. c) Drie grappen- en anekdotensprookjes: nr. 4, Van een groontjie drie = Aa-Th 1696 A; nr. 5, Pier mè ze zwijn = Aa-Th 1696 B; nr. 7, Meester Gauwdief = Aa-Th 1525 A. d) Eén ophopend vertelsel: nr. 6, Pietji en Jantji = Aa-Th 2015. e) Eén sagesprookje: nr. 2, Fleeres, vgl. H. Stalpaert, Westvlaams Sagenboek, dl.

I, blz. 89-91, 7 Wvl. varianten.

Over Lootens en zijn werk: zie H. Stalpaert, Uit de Geschiedenis van de Vlaamsche Volkskunde. Adolf-Richard Lootens. Brugge 1835-1902, in Volkskunde 1946, blz.

1-21, met foto.

Hervé Stalpaert

't Manneke uit de Mane 't Manneke - Volksalmanak voor Vlaanderen - is stipt lijk de ruimtevaarders die random zijn kosmische tronie komen toeren. En trouw aan zijn roeping van echte almanak, gevende zeventig bladzijden wel doorziene en doorpeilde, berekende en belegen goe- en kwaweremaren voor 't jaar O.H. 1969. Manneke werkt met eigen satellieten en verzamelt een polyvalente informatie uit ontmoetingen, dialogen, paneelgesprekken, pluralistische kollokwiën en alles wat de massamedia van vandaag en morgen kunnen bieden, dit mededelend (buiten almanak) is nog zeventig bladzijden

Biekorf. Jaargang 69

pastorele, medische, historische en aktuele belevenissen uit het volksleven. Om erbij te krullen. - Overal te verkrijgen (168 blz. tekst en tekeningen: 20 F); ook bij toezending van kontant op adres van redaktie: K. De Lille, Cartonstraat 40, Ieper).

B.

Biekorf. Jaargang 69

276

Oude Brugse spellewerksters vertellen Vervolg van blz. 223 Marie uit de Balstraat ‘Waar dat wij woonden?...’ Marie in de Balstraat had daar nog veel over te vertellen.

‘Neffens ons stond er een hele reke huizetjes aan de pastor van Sint-Anne die langs achter tegen de bewaarschool van de Dievenhoek kwamen. De weeuwe Tiele Blomme woonde in 't eerste met een zilletje op, en verder een kalsielegger van de stad, twee gezusters Schoonoge ook spellewerksters, enne Dudals enne... alla acht huizetjes al thope en in 't laatste tenden een lange gang woonde Adeletje de Klerk met heur ouders, een fijne spellewerkster(1).

Over de gang staan er nog drie huizetjes: de kistemaker met zijn bende kinders woonde in 't eerste en 't stamineetje er neffens kwam juiste rechtover de poorte van de Spellewerkschole. En die lange reke acht gelijkertjes, was de Schoemakersrente dat we zeggen, al blende muur, de vensters op strate zijn maar later ingemetst. Dat staat nu ook al leeg, ze willen lijk he'n dat ze er den oukden antiek gaan in vergaren.

Wijnder zijn dan verhuisd naar de Zeruzalemstraat neffens 't stamineetje met de traptjes op tegen de Karmersstrate. 't Mens had maar hier en daar een passant, want ze zat met open deure te spellewerken. 't Stamineetje ‘De vier winden’ op 't ander hoekstje had meer trek, en in 't groot huis woonde mijnhere die in de Woekere zat(2).

Och ieffrouw zwijg mij van de Woekere, dat was lijk de laatste toevlucht van mensen die ‘slak’ waren: geld lenen met pand om uit de krotte te geraken. Wat kosten ze geven voor pand? je beste kapmantel en de mans zijn azuun - zilveren horloge met keten - en die 't beter stelde gaf zijn goudewerk. Als de zaterdag 't weekloon binnenkwam, gingen ze de pand gaan lossen, en je moest ferm opleg betalen. Die in kortresse van geld bleven waren achter een zekere tijd de pand kwijt, ja't dat wierd publiek verkocht en die geld had kost daar hazaarden doen.

Nu kent ge heel mijn gebuurte en we gaan nu van 't spellewerk vertellen enne wa'?

Aan mijn zeven jaar zat ik al in de spellewerkschole rechtover mijn deure, maar 'k deed het zo nood en daarmee mocht ik nog een jaar naar de leerschole

(1) Heel die reke (huizenrij) is nu al verbouwd: van aan de gang te beginnen hebt ge nu 't huis De Drie Santinnen, en autoboksen en nog een nieuw gebouwd huis. - Oukden antiek: Museum Volkskunde.

(2) Woekere: de oude Berg van Barmhartigheid.

Biekorf. Jaargang 69

277 gaan bij de Papnunnetjes in de Langestraat. Maar achter een jaar was 't opgeschept met leren, 'k ging naar de Balstrate en zat met enigte beginnelingen neffens Oktavie, een zorge 't Was een goed meisje, ze legde onze stokken in orde en deed het los als we gemist hadden en met veel pasensie: ‘Alla je moet een tralie maken en een spelle steken, dat is nu een enkel vlecht, goed sluiten, doe maar voort’ en binst de wijle maakte ze zelve een toveressekant.

Er waren drie klassen beneden: maseur Ursula, Ludwina en Odiel. Maseur Ursula was al oud, 't was een oude Brugse weze van de Apostelinnen en z'heeft haar gouden diamanten jubilee gevierd(3). 's Nuchtens gingen we voor een half uur naar boven bij maseur Izabel of Dionizia om te leren lezen en schrijven, en de zaterdagachternoene was 't kooklesse en Plientje die in 't klooster woonde hielp in de keuken.

Al mijn oudere zusters werkten in de Balstraat maar ik zijn verhuisd achter mijn eerste kommunie naar de pastorsschole in de Meulemeers, omdat Adele Deklerck uit onze strate daar ook ging en bovendien ze waren meer bevoordeligd, kregen schoner prijzen en betaalden min schoolgeld. Dat waren ook zusters Apostelinnen die daar klasse hielden en ik zat bij maseur Rafajel, en aan jen achttien jaar kreeg je daar een mande propjesvol met kleed en schorte enne... alla heel uitgeridderd lijk op jen eerste kommunie, dat kwam goed van passe thuis met negen kinders. 'k Durf het wel zeggen, moeder moest dikwijls op avanse geld halen bij maseur op mijn maandgeld. 't Jaar nadien aan mijn negentien jaar kreeg ik dan een kapmantel, en 'k ging daar straf geern, maseur Rafajel was bijzonder goed maar ze zag nog liefst van al Adeletje, ze kost niet misdoen, 't was alleszins een stil braaf meisje. Van maseur Fisensia moest ik niet weten, 't was een rare en z'heeft heur kap over d'hage gesmeten en is er van onder getrokken.

Liedjes? Ba ja-me ieffrouw, vanzelfs mochten we zingen, maar natuurlijk geen straatliedjes of van die schuifelvooizetjes. 'k Heb ik daar de Voerman geleerd, je weet wel, van dat mirakel en 't begint: ‘God toont zijn werken wonderbaar - hoort hier ene wrede maar - door heel ons kristenland...’

Kent ge dat van ‘Teofiel was op de baan, in Pruisen achter werk gegaan?...’

En er waren daar ook van die gewone vooizetjes, telliedjes of telseltjes, God weet van wie wij dat geleerd hên, en we telden af van twintig te beginnen:

(3) In de zes godshuisjes van 't Jerusalem, aan de overkant van de Balstraat, palend aan 't Jerusalem, woonden er nog oude wezen van de school: Mietje was stoeltjeszetster en verkocht kaarsen en gaf uitleg aan de Engelsen over het altaar en de graftombe van de Adornes.

Biekorf. Jaargang 69

278 twintig - de paus zijn huis negentiene - de bisschop zijn kasteel achttiene - in 't blauw zijde gekleed zeventiene - in 't wit satijn zestiene - stukjes met roo'wijn vijftiene - tunnetjes met bruin bier...

en alzo verder tot: ‘één - een boterham met een ei’ Valerie kost schone liedjes zingen: Achter sint Jakobskerke ging er 'n man uit werken wat hoort hij zeggen? (bis) dat zijn dochter was getrouwd met zo een rijke here met zo een rijken edelman.

De man was zo blij (bis) en hij ging er zo zere en hij ging er zo gauw hij is naar 't kasteel van Wetteren gegaan, hij zei: is mevrouw van Wetteren niet thuis? zegt dat ik haar vader ben dat ik ga brengen een schoon present een schoon present van Spanje twee appelen van oranje twee appelen van kornee kornee twee appelen met een gouden snee in iedere appel een gouden. Zeg hem als hij van de deure niet 'n gaat dat ik hem met stokken en staken weg ga slaan..

Er werden toen ook nunneliedjes gezongen, zegt Valerie: 1. 't En is niet lang geleden dat ik een juffrouw maged zag in een karos gereden met vierige zes peerden aan, en die karosse reed voort en voort ja tot aan de rekolettepoort en daar sprong zij voren uit om te togen dat zij was de bruid.

2. Ik zal 't u gaan vertellen hoe dat zij was gekleed, haar schoon blond haar in bellen en een blauw zijden kleed en daarop een zijden mantel witte schoentjes van wit balein en de perels aan heuren hals ze waren voorwaar niet vals en de ringen van haar hand ja zij blonken als diamant.

Biekorf. Jaargang 69

279 (Het liedje vertelt zo verder hoe zij in 't kloosterkoor binnengaat ‘op alle beide haar voeten bloot’ en sluit met een adieu aan allemaal, familie en vrienden).

Wie een propere stem had mocht op de feestdag 'n keer een geestig liedje zingen: 1. In de mei van het seizoen } bis kwam de duivelse kapoen } bis kwam plagen ene gast falderiera falderieresse in de woeker al verrast.

2. Een man die dat daar zag } bis en riep er om gena } bis hij pakt zijn mes en ene net falderiera falderieresse hij pakt zijn mes en ene net en heeft de duivel zijn steert afgezet.

3. En hij droeg hem op zijn mouw } bis en droeg hem naar zijn huis algauw } bis hij droeg hem lijk een man falderiera falderieresse hij droeg hem lijk een man en friekaseerde hem in de pan.

4. Als het drie dagen was daarna } bis de duivel kwam daar weer gegaan } bis en hij zei mijn lieve vriend falderiera falderieresse en hij zei mijn lieve vriend hebben wij mijn steert of hebben wij je ziel?

5. En hij zei: gij vuile kompeer } bis je steert 'n krijgt je niet meer weer } bis je steert is lange gebraan falderiera falderieresse je steert is lange gebraan en je moet zekers deuregaan.

6. Als hij kwam al in die hei Lucifer die was zo gram gij staat nu zonder steert falderiera falderieresse gij staat nu zonder steert en zijt gij niets meer weerd.

Al da'je wilde zegt Marie, maar vrijersliedjes moest gij niet proberen in schole, o neen mens, er wierd daar van geen lief gepoerd, en die begost te vrijen mocht opkramen en thuis blijven.

De goe'zangers hielpen de zondag de messe zingen. Achter de messe gingen we naar de lesse in de Balstraat van tien en half tot elf en half bij maseur Dionizia. Heel de zondag was

Biekorf. Jaargang 69

280 goed gevuld: de kongregasie was 's achternoens te drie en half en te vijven kwamen we naar de patronage om te loto'n, zot staan of andere spelletjes en maseur speelde mee. W'amuzeerden ons goed, sneukelden een spekke of zongen een liedje.

Hel fijne spellewerksters wierden soms gevraagd bij een kantekoopvrouw, alzo is mijn zuster Valentine gaan spellewerken in de kantewinkel van Koks in de Steenstrate tegen dat d'Engelsen kwamen kijken om kanten te kopen. Maar ons Ester was een buitengewone spellewerkster, z'is later dekenesse van de spellewerksters van Brugge geworden. Je kan oordelen, z'heeft de kado voor de koning gespellewerkt, maar ze kwamen er zo late mee voor den dag dat ze halve nachten heeft moeten deurewerken om gedaan te krijgen. En daat zie!... jammer genoeg 't was op heur zenuwen gevallen en z'heeft het niet lang overleefd. Z'hebben ervan geschreven in de gazette en heur portret uitgegeven.

Ik zelve ben aan mijn twintig jaar thuis gebleven en 'k spellewerke nu nog een flostje voor zakneusdoekstjes, 't is een rustige tijdpasseringe als ge allene zit en een kleine bijverdienste. Maar ge moet 'n keer bij Adeletje gaan in 't godshuis, 't gaat de moeite weerd zijn.

Adeletje in 't godshuis Adeletje is een beetje triestig gezind sedert dat haar man gestorven is. ‘Ja 'k ieffrouw, zegt ze, hoe zoudt ge anders zijn? 'k woonde daar zo schone en warme in 't eerste huizetje langs de Stijn Streuvelstrate, met een venstertje op strate, er was leven in huis en zunne. 'k Zijn moeten verhuizen naar 't kwartier van vrouwen allene en 'k zit hier lijk in een dood huis, nooit geen zunne, of 'k moete deur mijn venstertje kijken.

Met dat wak weer moet ik mijn stoof ontsteken, gij zoudt hier zitten verstijven van de wakte’. 't Vrouwtje is innet, vriendelijk en bezettig ge kunt niet meer, wij kennen elkaar halvelinge door de kinders en 't gaat al spelen. ‘'k Versta wel waar dat je naar toe wil, ieffrouw, 'k moete vertellen van mijn verste onthoud. Pippee Klerk woonde langs de Potterierei in dat ouderwets gebouw en mimmee was daar portierster, en haar ongetrouwde dochter tante Fiktriene onderhield daar de ‘kapelle’ en de zale van de zondagschole. Er wierd daar messe gedaan voor de kinders van de leringe en de seminaristen hielden toezicht. Later wierd de zondagschool gehouden in de Balstraat bij de zusters Apostelinnen. Moeder was van 't jaar 1852 en geboortig van S. Salvators en al wees van haar zeventien jaar. Ze was 32 jaar als ze trouwde

Biekorf. Jaargang 69

281 met Lewietje Klerk de schoenmaker en kwam wonen op 't hoekstje van 't Gotje op de Potterierei en ze hield er bierhuis en ze verkochten ondertussen ook een zak kolen.

Tante Mietje die krepelde met een peerdevoet woonde bij ons en spellewerkte follesien om haar brood te verdienen. Vader werkte neerstig op zijn krispijn, zijn leeg tafeltje lag vol schoemakersgerief: leestenagels en koppenagels voor zwaarder schoens, houten pinnetje (dat zwelt) om de gaatjes te stoppen, en alle mogelijke elsens. Zijn vlasdraad lag bij zijn pek

Adeletje spellewerkt een zakneusdoekje in 't godshuis, aug. 1968

om 't overstrijken en hij had een rieme rond zijn leên om op de zeule te spannen. Al de reste lag rond hem op de grond: de tatsevoet om in de schoe te steken en 't leer lag in de bassing water om te zwellen, en versleten lappen en patronen al overshoop in 't ronde.

Op schoemakersmesdag, Sint Krispijn, wierden ze achter de messe getrakteerd in de gilde en de voorzitter zei: ‘die 't zoetste liedje kan zingen heeft de eerste prijs’.

Vader had weinig of geen stemme en hij vooisde over dat 't ging: ‘Suiker en zeem saroppe, saroppe! suiker en zeem en saroppe!’ 't Kost maar zo zoete zijn en hij had d'eerste prijs.

Dat bierhuis foeterde niet al te goed omdat we vergeven waren van de plakkers en we verhuisden naar de Kwekerstrate, maar we zijn er daar nog geen drie jaar gebleven en ik ging

Biekorf. Jaargang 69

282 naar school bij de papnunnetjes in de Langestraat. 't Jaar daarachter was 't gedaan met de leerschole en maseur Mart altijd op toer, met de zwarte gevulde mande aan den arm, deurgaatje in, deurgaatje uit, viel ook bij ons binnen, en tegen moeder: ‘Wat is dat nu Stientje, de vakansie is uit, en w'hebben Adeletje, je meisje nog niet gezien, 't is toch nooit ziek zekers?’ En moeder een beetje op heur ongemak: ‘G'hebt veel goedheid maseur, maar zie... ja... mijn meisje is mee met zijn tante Fiktriene naar de spellewerkschole... je weet hoe dat 't gaat enne wa' maseur?’ - ‘E'maar Stientje toch, met moeite zeven jaar oud, 't meisje gaat een bultje he'n aan zijn dertig jaar, 'k zou dat toch niet toelaten’.

Nu 't bleef alzo, tante Fiktriene die dan 25 jaar oud was ging nog altijd naar de pastorsschole, de spellewerkschool in de Molenmeers, en ik Adeletje ginge mee aan heur hand. Ik koste al de slag en maseur leerde mij een flosje 't motje, 't waaiertje dat ze nu zeggen: een bolletje voor bek, een koppeltje in 't midden en een hoekstje op de kant. Dat duurde wel twee maanden eer dat je goed 't fatsoentje van je werk door en door kent, er zit trouwens te veel spel in een kind. Ik kreeg dan een groter kantje en mocht tussen de grote meisjes bij een zorge zitten en dat was natuurlijk mijn tante, ze moest zij een beetje de beginnelingen aankoteren, en opvesten als 't frasientje t'enden was.

Ondertussen wrocht vader overdag in de kolen bij Renonding in Sint-Annakerkstraat en achter zijn werk vermaakte hij schoenen voor vaste klanten als bijverdienste. Moeder was overeengekomen met ieffrouw Renonding om te sparen, en zegt ze alzo tegen maseur Filomene: ‘Al dat Adeletje verdient op 't kussen - letter of vele - draag het naar ieffrouw Renonding ze gaat zij 't op intrest zetten voor de oudsten zijn eerste kommunie die vier jaar ouder is, en dat is dan lijk gevonden geld’.

Onder ons gezeid Maseur Filomene was geen gemakkelijke, van op haar zaatje sloeg ze met de lange wisse naar speelvogels en babbelaars en 's winters had ze een vierpotje onder haar rok. Hoe dat ik dat wete? Wel Marie Baard stond een keer bij 't zaatje en had de lange spellewerkspelle(4) in 't gloeiende potje gestoken. ‘Voel 'n keer’, zei ze en meteen Streek ze een verbrande striep op mijn voorhoofd; wie zou dat niet onthouden...

Nu om voort te doen, met dat gespaard geld wierden mijn broers eerste kommuniekleren gekocht. ‘Wat een geluk, verzuchtte moeder, je broere moet van den armen niet gekleed

(4) Met de lange spellewerkersspeld werden de spellewerkstokken opgestoken die niet meekruisten in 't werk op een bepaald punt.

Biekorf. Jaargang 69

283 worden. Och meisje we gaan ermee voortdoen, ge zijt nu al acht jaar en half, ge moogt nu dubbel zoveel sparen voor uw eerste kommunie’. Voor beloning kreeg ik een wit kazemier kleedje om in de processie te gaan: eerst met een lintje dat van een vendel wegging en later met een mandetje strooilinge voor 't heilig sakrament. Groot geworden ben ik in de processie blijven gaan en 'k droeg het beeld van moeder Anna, och 'k was toch zo preuts met dat wit gestropt lang wit moeseline kleed met blauwe senteure en wit mutsje op 't hoofd.

Moeder splijtte alles uit om mijn broere naar Sint-Leo naar schole te zenden. 't Was kwestie van niet te moeten vragen, wij droegen altijd schoens van de oude markt en moeder smeerde de lappen toe al voor 't profijt en zei: ‘'t Is beter een lap of een gat’. Ondertussen verhuisden we naar de Balstraat en wij woonden geern tenden die lange gang.

Met mijn eerste kommunie hadden we een schoon sommetje vergaard en moeder arranzeerde alles zo profijtig mogelijk om te kunnen kerremesse houden. ‘Weet je wat, Stientje, zei de kleermaakster Koppejans, geef mij een keer dat oud kazemier kleed, 'k ga 'k ik met dezelfste Stoffe daar een verlangsel met opnaadjes aanzetten tot op zijn hielen, alzo gaat Adeletje ook in 't lang wit gekleed zijn’. leffrouw Renonding leende de reste bij haar vriendin madam Delft waar dat vader kolen leverde in de Naaldestrate: witte kousen en schoetjes met strekstjes en 't kroontje met de witte vole. Voor den tweeden dag had ik een nieuw zwart kleedje en een zwart strooien mutstje met binders onder de kin. 't Was een grote kermesse met nonkels en tanten en zelfs twee Seminaristen als vrienden van mijn broer. Nonkel had twee kilos asperzen gegeven voor bij 't kieken, en op de taart stond er een meisje. We zetten het nadien onder globetje nevens dat van mijn broer: een knechtje met een strek aan den arm.

WORDT VOORTGEZET M. CAFMEYER

Frans-Vlaams jaarboekje 1968 Door Heemkring Bachten de Kupe, Nieuwpoort, werd gestart met een uitstekend Frans-Vlaams Jaarboekje 1968 (eerste jaargang; 88 blzn. prijs 60 fr.). Bert Bijnens en zijn medewerkers verzekeren met die verzorgde uitgave, die buitengewoon rijk van inhoud is, de levende en aktuele aanvulling van het onmisbare gidsboek voor Frans-Vlaanderen (waarover Biekorf 1965, 189). Bibliotheken en verzamelaars moeten niet uitstellen de volledige serie van dit Jaarboekje aan te leggen.

B.

Biekorf. Jaargang 69

284

Taalaantekeningen vervolg van 1968, blz. 159 S SNAKE: snauwzieke, bijterige vrouw. Werken, 1965.

- Vgl. De Bo, s.v. werksnaak.

SNAK. Dit is het snak: de zin, de wens, de voois, het plan. Ichtegem, 1931.

SNEE: tranche (van loterij). ‘Al de lotjes van de Vierde snee zijn al uitgevochten’.

Oostnieuwkerke, 1934.

- Het volkspurisme voor tranche heeft het kennelijk niet gehaald. Wiens schuld?

SNEKKEREN: snipperen. ‘Die jongen zit altijd entwaar met de patatteschelder aan een stokske te snekkeren’. Roeselare, 1955.

SNEKKERLING: 1. spaander; 2. mager schraal meisje. ‘'t Is maar nen mageren snekkerlink van een meiske’. Oostnieuwkerke, 1934.

- Over de laatste twee woorden De Bo, s.v. snikke.

SNEL: 1. fris en gezond. ‘'k Ben vandage snel’. Aalbeke, 1958. 2. handig, geschikt. ‘'t Is een snel vrouwmens, 't zou een goeie huishoudster zijn’. St.-Niklaas, 1959.

- Zie De Bo; om te laten opmerken dat snel niet altijd mooi en lieftallig betekent.

SNEUVE. Van iets de sneuve hebben: iets dóór hebben.?, 1930.

- Niet in De Bo; de uitdrukking doet denken aan: iets in het snuitje hebben; aan snuffelen, snuiven, nl. om iets te rieken, gewaar te worden enz.

SNIJ(DE)LINGE: bij 't afsnijden afvallende deeltjes linnen, wol, Stoffe. ‘We gaan dat kussen met snijdelinge vullen’. Roeselare, 1957.

SNIJPEERD: toestel om b.v. stro te snijden. Oostnieuwkerke, 1945.

SNOTTINK: sjaal, damesschouderdoek. Zele, 1958.

- Precies dezelfde woordcombinatie als bij ons neusdoek = sjaal, tegenover zakneusdoek (om je neus te snuiten).

SNUITE: tot niet uitlopend samengedraaid uiteinde van dubbele bundel vlas.

Lendelede, 1932.

- Zie De Bo. SNUITERIK: zakneusdoek (bargoens). Roeselare (Nieuwmarkt), 1967.

SOBBELEN. Als je Staat te sobbelen, je moet jen been opheffen: om niet te Vallen (ook zedelijk), moet je wat doen. Stavele, 1952.

SORTEREN (kl. op -te-): schikken, passen. ‘'t En sorteert vandage niet om mee te gaan, morgen wel’. Roeselare, 1926.

- Hedendaags is deze betekenis (uit être sortable, zie De Bo) zo goed als verdrongen door de betekenis: schiften, verlezen (van vruchten en brieven).

SPA(DE). De spa vagen: sterven. ‘Als de spa gevaagd is, klappen ze niet meer van je’. Boezinge, 1960.

- Zie De Bo. Een van deze (nog levende) volksuitdrukkingen die zoals zovele vereeuwigd werden door G. Gezelle in zijn verzen. Hier in het gedicht Op krukken (Rijmsnoer).

SPAAN: 1. houtspaander; 2. mager mens. Oostnieuwkerke, 1944.

SPA(H)IEREN (spelling onzeker): met de spade werken. Donk, 1910.

- Niet in De Bo. Herkomst Spaans? Duits (vgl. spazieren)?

Biekorf. Jaargang 69

SPEELSCHOOL: van hogerhand ingerichte speelgelegenheid op school tijdens de vakanties; bij uitbreiding: patronaat. ‘Is er speelsjole zundage?’. Krombeke, 1957.

- Niet in De Bo.

Biekorf. Jaargang 69

285 SPEK. Ze leggen het spek op het brood: ze werken de omstandigheden in de hand.

Gent, 1943.

SPEKZOOL: dikke zachtlopende rubberzool zoals in de mode omstreeks 1953.

Aartrijke.

SPELEN. Een blauw mesje (misje) spelen: niet komen, zijti kat zenden Werken, 1961.

- Vgl. De Bo, s.v. blauwen = spijbelen.

SPENDER: spinde, etensvoorraadkast. Sint-Niklaas, 1959.

SPERRE: de sprange, het kot van de gaaiperse. Moorslede, Dadi zele, 1950.

SPETTER. Geen spetter troef: niets. Keiem, 1949.

SPIEGEL. Een spegel breken is zeven jaar ongeluk. Gits, 1949. Een spegeltje van iets zien: de zaak aan iets gewaar worden. Werken, 1961. 't Is nen spegel (in regel): volkomen in orde. Westrozebeke, 1940.

SPIERELEN: (een gevoelswoord?) ‘Het zeezand zoetjes deur jen vingers laten spierelen...’. Torhout, 1949.

SPIEWIJSDE: zoals spieën, dik tegen dun; waaruit de gedachte: de ene heeft het breed, de andere mager. ‘Als 't al alzo is, die “goe werken” zitten ook spiewijsde in mekaar’. Pittem, 1964.

SPIT: braadijzer. Daar is geen spit mee te wenden: niets mee aan te vangen.

Lendelede, 1952. Ik zie er geen spit over: geen doen aan. Werken, 1962.

- De eerste spreekwijze in De Bo. De vervlakking, verbleking is in de tweede bijzonder kenmerkend.

SPIJS. Veranderinge van spijze is nieuwen appetijt. Oostnieuwkerke, 1965.

SPLETBEK: schreeuwmuile, kind dat veel huilt. Bulskamp, 1956.

SPORREWAAN: ondeugd, robbedoes van een kind. Roeselare, 1927.

- Hierover uitvoerig in De Bo. SPOTIONEREN: in beperkende richting bedelen van voedselhoeveelheden volgens spotie = rantsoen. Roeselare, 1930.

- Zie De Bo, s.v. spotie. Ik heb nooit, in oorlogstijd, dit woord horen gebruiken i.p.v. rantsoeneren.

SPREKEN; Sprikt of nikt of laat een schete da'k toch van entwodde wete. Roeselare, Oostnieuwkerke, 1926.

- Hier opgenomen met het oog op die (weinig bestudeerde) klankverwisselingen bij onze Sterke werkwoorden (vgl. Hoogduits) en terwille van het woord nikken = neen zeggen met het hoofd.

SPRINGBIN (Z. nw., kl. op -bin): W.C. ‘Hij is naar den springbin!’. Werken, 1962.

SPRINGEN, 't Was springen of verdrinken. Krombeke, 1950. Springen voor de spore: zich terwille van geweld uit de voeten maken. Werken, 1962.

- Eigenaardig het gebruik van het enkelvoudige spore (en niet: sporen). Oudtijds stelden ruiters en ridders zich tevreden met één spoor, maar dat is zo lang geleden (Hugo van der Goes' ruiter in zijn Aanbidding der Herders, Uffizi, Florence, 1476-8, draagt wel degelijk twee sporen). Anderzijds bestaan er taalfeiten waarin nog oudere realia bewaard werden! Wie weet raad?

SPRINGSTIER: zware lange handzaag met heel bijzondere tanden, door militairen gebruikt tot doorzagen van hindernissen (bomen, balken); intussen al achterhaald door de elektrische handzaag. Meulebeke, 1964.

SPROOI: broos, licht scheurend (papier). Tielt, 1965.

Biekorf. Jaargang 69

STAAN. Hij Staat daar lijk nen uil op een kruisstrate gescheten. Proven, 1957.

- Deze uiterst minachtende spreekwijze wint drievoudige kracht door de aanwezigheid van drie sinds jaar en eeuw ‘magische’ elementen: uil, kruisstraat en sch...ten als teken van verachting.

Biekorf. Jaargang 69

286 STAKE: familiestam, rechte opgaande linie. Oostrozebeke, 1962.

STAKE-EN-PIT, Firma - ofwel Pit-en-stake: volksterm omstreeks 1943-44 ter aanduiding van de firma's die in dienst van de bezetter de velden voorzagen van hoge palen om luchtlandingen van troepen en zweefvliegtuigen te verijdelen. Nieuwpoort en Ommelanden, 1943.

- Een dergelijke benaming ontstond te Lier tijdens de winter 1914-15 na de branden en beschieting bij de Duitse inval. De opgelegde opruimingswerken werden door het volk steentje-klop genoemd. (F. Verschoren, Het gemartelde Lier, Opdebeek, Antwerpen 1919, bl. 90, voetnoot 1).

STAKE-LANGDE (lett. staak-lengte) (bijw.). 't Is stake-langde: we zijn even ver.

Krombeke, 1950.

- Niet in De Bo. STAMPIKEDUL: soort van stovers, stampikok. Bellegem, 1933.

- Zie De Bo, s.v. stampstoof en kadul.

STANDFIJKE: deurpost ofwel deurkast, deurbekleding. ‘Hij stond de jeukte te verjagen met te wrijven tegen de standfijke’. Werken, 1962.

STAPPENHALF (bijw.): heel rap doorstappend. Roeselare, 1926.

- Bestaan er nog dergelijke bijwoordelijke wendingen met half? Ze zijn krachtig van beeld- en zegging.

STEENEZEL: hyperbool voor dwaaskop (ezel). Ubique, semper.

- Steen dient méér als versterkend voorvoegsel: b.v. steendas (De Bo), steenrijk enz. Maar treffend is wat we lezen in de Bijbel (I Lib. Samuelis, XX, 19): ‘Et sedebis super lapidem, cui nomen est Ezel’! (h.e. Je zult op een steen (gaan) zitten die Ezel heet!) De Canisiusvertaling geeft dit toponiem niet, maar vertaalt: ‘Begeef u dus naar de plek [...] en blijf in de buurt van die steenhoop’. Wat zal de nieuwe vertaling geven? Terloops: is bijbelse invloed bij 't ontstaan van de term steenezel uitgesloten?

Denk aan kwibus (voor zover we Vercoullie mogen geloven)!

STEENGERUST: volkomen gerust in. Klerken, 1964.

STEERT. Iemand den steert opbinden: goed stemmen (denk aan het optuigen van een paard om naar feest of keuring te trekken, nl. met opgebonden staart). Oostvlaams, 1959.

STEKE. Van steke kappen (schoenmakersvak): met de klauw van de schoenmakershamer lijksel of hak zijn vorm geven. Roeselare, 1926. Steke: verzet (van fiets). Ubique, ouderwets. Op steke zitten: aanhoudend drinken. Lauwe, 1944.

- Vgl. De Bo, s.v. steke: van steke snijden. In de betekenis van verzet (nog) niet in De Bo; maar de overgang is duidelijk uit de betekenis hoogte: b.v. hoge of lege van steke. Over het laatste niets in De Bo. STEKENDE SPELLE: moedwillige ruziestokerij. Roeselare, 1926.

- Niet in De Bo. Vervorming van steekspel?

STERFHUIS. Geen kosten doen op het sterfhuis: nutteloze uitgaven. Leuven, 1956.

STIJF. Woordgegoochel: Wat is er stijf straf en wat is er straf stijf? Antw. peper en vaders kol! Passim, 1946. Stijf gelijk een balke en slap gelijk een sperre.

Oostnieuwkerke, 1941.

STILLIJK: te stillen, bedaarlijk. ‘'t Kind en is vandage niet stillijk, 't heeft juiste lijk 't wrikkeljoen’. Ingelmunster, 1943.

STINKAARD. Van stinkaard komt er klinkaard: van schijnbaar waardeloze dingen komt er ook geld (oorspronkelijk: van ale of beer...). Oostkamp, 1936.

Biekorf. Jaargang 69

STOK. Een stok aan iets hebben: bedrogen uitkomen.?, 1931. Er blijft veel aan de stok: veel aan de bramen. Brugge, 1949.

STOMPE. Iemand op een stompe zetten: de les lezen. Koekelare, 1956.

- De Bo geeft stompe = kloeke ladder.

Biekorf. Jaargang 69

287 STONFELARE, STONFELEN: iemand die alles zwijgend verbergt. Roeselare, 1935.

STOOFHOUTLANGDE: met de lengte van hakhoutjes (ironisch). ‘'k En was ton nog niet groot, eja stoofhoutlangde enee!’. Krombeke, 1949.

- Niet in De Bo. STOPPE(L)STIER: lastige man. Roeselare, 1928.

STOPPIG: laf en bang (van weer gesproken). Krombeke, 1950.

- De Bo geeft de betekenis: duister en mistig.

STOVERS. Ge kunt niet altijd van stovers klappen: gewone dingen. Krombeke, 1949.

STRAAT. Stratekeun: gewoon konijn. Ichtegem, 1930. Straatziekte: neiging (voor kloosterling) tot uithuizigheid. Pittem, 1966.

STRAF. Een stravve band: boord, kol. Donk, 1910. Stravven toebak: erge zaak.

Passim.

- Over de spellingsmoeilijkheid zie De Bo, s.v. straven.

STREKE. Streke met iets: effen. Niet over heel West-VI. bekend, niet te Pittem bv.

- Het woord heeft geen (onmiddellijk) uitstaande met Streek: gebied, wel met strijken: effenen.

STRENG, STRING. Over string gaan: een misstap begaan. Torhout, 1950. Over string zitten: ongesteld zijn. Brugs noorden, 1944.

STRIJD. Buiten strijd: buiten circulatie, uit het werk. ‘Hij is were buiten strijd van zijn rumatiezen’. Roeselare, 1930.

- Niet in De Bo. STRIJK. Strijk liggen: geveld liggen, buiten westen. ‘Na die botsing had hem wel een uur streik gelegen’. Antwerpen, 1959.

- Te vergelijken met streke (derde w. hierboven).

STRIJKEN: oprapen, krijgen (Fr. toucher). ‘'t En is daar geen sou te strijken’.

Rekspoede, 1950.

STRO. Verloop je voor een strooi, je krijgt nen bondel op jen nekke: ontloop je ne puid (kleinigheid), je komt een padde (groot ongeval) tegen. Werken, 1963. Slapen de paters (de Kapucienen) op strooi, z'en eten gene: het kan nog altijd erger.

Roeselare-Loppem, 1950. In 't strooi slapen: erbarmelijk gesteld zijn. ‘Ze verdienen nog een beetje derbij met een geite en keunekweek. Dat 't niet ware daarvan, ze zoûn in 't strooi slapen’. Roeselare, Meulebeke, 1928-32. Een trouw met stro: met veel trallala. Schorisse, 1958.

- Bij 't laatste is te denken aan de voormalige begrafenissen (en wellicht andere kerkdiensten) met ‘verbetering’ nl. stro voor de warme voeten.

STROMAN, STROOIEN MAN: laaier. Roeselare, 1935.

STRONT. Er is stront aan 't stokske: look in de meers, onraad, kapers op de kust.

Ieper, 1949.

STROP-UIT, STROP-AN (bijw. uitdr.): vlugge omkleding. ‘'t Was van strop-uit, strop-an, we kwamen doorregend thuis en moesten seffens were weg.’ Zwevezele, 1933.

STRUFFEN: bedriegen, aftroggelen, afstraffen. Brugge, Tielt, 1932.

- In De Bo: bedriegen, verkneuken.

STURTEPAP: zoetepap. Werken, 1950.

- Niet in De Bo. K. DE BUSSCHERF

Biekorf. Jaargang 69

[Bladvulling] Tis een quaet put, daer ment water indraghen moet.

(1500)

Biekorf. Jaargang 69

288

In de oude Eeckhoutabdij te Brugge Hagiologische en archeologische rondgang (vervolg van blz. 230) II. De kapellen en altaren in de abdijkerk Een eenvoudig bedehuisje ter ere van St. Bartholomeus bestond reeds ten Eeckhoute in het midden van de XIe eeuw. Wij hebben vroeger de mening geuit dat die kapel door de kluizenaar Everelmus werd gezet, en waarschijnlijk rond 1130 door een grotere kerk vervangen, die gewijd werd ter ere van O.L. Vrouw, van de apostel St. Bartholomeus en de bisschop St. Willibrordus(1). Zeker is dat abt Jan de Bardemakere de bouw van een nieuw koor heeft ondernomen, waarvan hij de eerste steen legde op 17 april 1286(2). Doch in 1399 was het werk nog niet voltrokken, waarschijnlijk bij gebrek aan geld(3). De geleerde abt-astroloog, Lubertus Hautscilt (1394-1417), die 'n tikje nai'ef blijkt te zijn geweest, wat voor een geleerd man zeer goed past, was er van overtuigd, dat die mislukking aan een siechte konstellatie te wijten was(4).

Verder weten wij nog dat ridder Jan van Akspoele († 1298), een der grootste weldoeners van de abdij, naast andere belangrijke stortingen, vijftig ponden parisis had geschonken om dit koor te helpen bouwen; hij had ook het hoogaltaar op eigen kosten laten maken in honore sancte Trinitatis, en daarenboven nog 120 ponden parisis gegeven om de kaars te stichten die eeuwig voor het altaar moest branden(5).

Oorspronkelijk had de abdijkerk slechts één beuk. Maar abt Wouter vander Straten werd ‘in de nieuwe beuk’ begraven(6). Ik weet niet aan welke abt we die tweede beuk moe-

(1) N. Huyghebaert, Het grafschrift van de kluizenaar Everelmus. blz. 540-567.

(2) Weale, Obituaire, blz. 313.

(3) Verschillende van Jan de Bardemakere's voorgangers hadden ontslag genomen: wat gewoonlijk duidt op moeilijkheden van financiële aard. Het is ook zeer waarschijnlijk om dezelfde redenen dat de bisschop van Doornik, in 1248, de scheiding uitsprak van de twee kommuniteiten van Sint-Trudo en van de Eeckhout.

(4) ‘In hac die fundatus est novus chorus anno Incarnationis Domini 1286, qui propter malam constellationem ad perfectionem non pervenit, ut patet in figura per Lubertum abbatem calculatam anno 112 post fundationem’.

(5) Weale, Obituaire, blz. 300. - Jan van Akspoele was de zoon van Adeliza van Akspoele, overleden op een 24 november (Weale, Obituaire, blz. 355). Ridder Jan, bone memorie, staat in het obituarium ingeschreven op 26 april (Weale, Obituaire, blz. 319).

(6) Weale, Notice, blz. 280, die deze bijzonderheid aanstipt, geeft zijn bronnen niet aan; wij vinden dit detail noch in Sanderus' Flandria illustrata, noch in de Description historique van Patrice Beaucourt terug.

Biekorf. Jaargang 69

289 ten toeschrijven Een tweede gotische beuk, lager dan de eerste, - dus een zijbeuk! komt heel duidelijk voor op de tekening van de Flandria illustrata(7).

Abt Antoon de Mil (1427-1438) zou het koor van de kerk opnieuw verbreed hebben, of wellicht (dan naar het oosten toe) verlengd: chorum alias angustum ampliavit, schrijft Sanderus(8). De Mil's opvolger, abt Antoon II Bootsaert (14381449), mocht dan ook nieuwe gestoelten bestellen en een nieuw hoogaltaar(9). Pieter Bootsaert, vermoedelijk een broeder van de abt, en diens echtgenote Agnes, gaven beide zes ponden parisis voor het nieuw koor(10). Omstreeks 1500 liet abt Filips van der Beerst (1477-1504) zijn kerk (ditmaal naar het westen toe) verlengen. Bij dezelfde gelegenheid liet hij een Sint-Bartholomeuskapel bijbouwen(11).

De O.L. Vrouwkapel. - Jan Martens en zijn vrouw(12) lagen in de O.L. Vrouwkapel begraven: in sacello Dive Virginis Deze mocht in een abdijkerk nooit ontbreken. De O.L. Vrouwkapel was eigenlijk de enige zijbeuk van de Sint-Batholomeuskerk.

Wanneer deze beuk opgetrokken werd, weten wij niet juist. Zeker bestond zij reeds in de XIIIe eeuw, vermoedelijk vóór 1298, want de XIVe eeuwse kalender draagt op 5 april: consecratio Capelle beate Marie virginis.

De echtgenoten Martens hadden tot de versiering van deze kapel bijgedragen met negen ponden groot te stòrten voor de aankoop van een bank (scamnum) en van de clausura altaris; hiermee worden wellicht de luiken van het retabel bedoeld, ofwel de afsluiting (thuun) rond het altaar, of misschien nog de koperen Standers van de altaargordijnen. ‘Al deze versieringen verdwenen met de geuzentijd’(13). Later werd dit altaar vervangen door een ander barok altaar, met een Maria

(7) (8) (9) (10) (11) (12)

DI. II, blz. 231.

Flandria illustrata, II, blz. 233; Weale, Notice, blz. 287.

Flandria illustrata, II, blz. 234; Weale, Notice, blz. 286.

Weale, Obituaire, blz. 334, 338.

Weale, Obituaire, blz. 335.

‘Joannes, filius Joannis, pro quo cantor debet dicere unam missam de requiem...’, zo Staat het aangetekend in het obituarium op 10 november. - Katherina, relicta Jo[annis] Martins, die een pitancie stichtte in de Eeckhout is wellicht de weduwe van eerstgenoemde; zij Staat op 5 maart ingeschreven. Deze twee namen behoren tot de eerste laag van het XVIe eeuwse obituarium. Na 1553 komt een tweede Joannes Martins, amicus noster, op 28 maart; hij ook had een jaargetijde gesticht (Weale, Obituaire, blz. 352, 311, 337 en 315). De eerste of de tweede Jan Martins was waarschijnlijk bloedverwant van P. Petrus Martins, prior van de Eeckhout in de XVe eeuw (Weale, Obituaire, blz. 314; ik vind hem vermeld in een akte van 4 juli 1452).

(13) A.G.S.B., hs. S 64, blz. 191: ‘Fundatores ornaverunt predictum sacellum scamno et clausura altaris, que ornamenta fundatores constituerent IX libris magnis; praedicta ornamenta omnia destructa sunt tempore hereticorum’.

Biekorf. Jaargang 69

290 beeld bovenaan in een nis. Dit altaar werd vernield kort vóór 1800.

Voor het altaar lag begraven, onder een witte marmeren steen, Pater Augustinus de Stappens, prior van de Eeckhout, gestorven op 24 augustus 1700(14). Of hij zo geleerd en zo deugdzaam was als het zijn grootsprakerig opschrift beweert, zou niemand durven zeggen. Wat zeker is, P. Augustinus, zoon van jonker Jan en Marie Françoise van Caloen, behoorde tot een edele en rijke familie, die haar grafkelder ten Eeckhout bezat(15). Bij de professie van de jonge frater Augustinus, had zijn moeder 200 ponden groot geschonken ‘tot maecken van een nieuwe pandt in de selve abdie’(16).

Dit milde geschenk was wel een geprivilegieerde begraafplaats waard en een passend grafschrift.

De Sint-Bartholomeuskapel. - De kapel door abt Filips van der Beerst opgetrokken heet ook, in de teksten, kapel der XII apostelen(17). Dit is zeer merkwaardig. De verering tot het kollege der Apostelen is, in de middeleeuwen, overal bioeiend geweest en zou, voor onze gewesten, een studie waard zijn(18). Brugge schijnt nochtans die beweging zonder veel geestdrift te hebben gevolgd. De sporen van een dergelijke devotie in deze stad zijn nogal schaars. De Eeckhout schijnt hier het voorbeeld te hebben gegeven. Eerst in 1619 volgt de naburige O.L. Vrouwkerk met de stichting van een XII Apostelgilde(19).

De Sint-Bartholomeuskapel komt op de tekening van de Flandria illustrata goed naar voor. Haar gotische vensters moeten, vóór 1641, door brede barokke vensters vervangen geweest zijn.

De Sint-Nikasiuskapel. - Boudewijn, heer van Assebroek(20), had in de XIIIe eeuw drie wekelijkse missen gefundeerd ad altare S. Nicasii. Deze fundatie werd in 1395 tot een wekelijkse mis gereduceerd door de vicarissen van de bisschop van Doornik(21).

S. Nikasius, martelaar te Reims in 407, was de oorspronkelijke patroon van het bisdom Doornik, waar hij, na het stelen van zijn relikwieën in 1059, door de hlg.

Eleuthe

(14) Weale, Obituaire, blz. 336.

(15) Beaucourt, Description, blz. 323.

(16) R.A.B., Aanwinsten, nr 4661; over de familie de Stappens en de Eeckhoutabdij zie nog A.G.S.B., hs. S 64, blz. 238-241.

(17) Flandria illustrata, II, blz. 234; Beaucourt, Description, blz. 318; Weale, Obituaire, blz. 335.

(18) A. Viaene, Apostelgilden, in Biekorf, 61, 1962, blz. 325-330; J. Leclercq, Un témoin de la dévotion médiévale envers saint Pierre et les Apôtres, in Gregorianum, 49, 1968, blz. 134-154.

(19) Beaucourt, Description, blz. 116-117; A.C. De Schrevel, Gaspar de la Torre, in Emul., 40, 1890, blz. 163.

(20) N. Huyghebaert, De oudste abtenlijst van de Eeckhoutabdij, in Sacris erudiri, 18, 1968.

(21) A.G.S.B., hs. S 64, blz. 195.

Biekorf. Jaargang 69

291 rius nooit volledig kon vervangen worden(22). In de Eeckhoutabdij was zijn feest, in de XVIe eeuw, nog duplex gevierd(23). In de loop van de XVe eeuw werd het Sint-Nikasiusaltaar ten dienste gesteld van de gilde van de librariërs(24). Zo weten wij waar het stond en hoe het er uitzag.

Immers, op 2 februari 1499 lieten de deken en de Eed van de librariërs door Filips Mietens, priester, pauselijk en keizerlijk notaris, een overeenkomst ter oorkonde brengen met de abt en het convent van de Eeckhout over het gebruik van de Sint-Nikasiuskapel. Deze stond ‘in voorseid clooster vanden Eeckhoute, ande zuud ziide vander voorkerke van dien, streckende westwaert totter zuud duere vander voorseide voorkerke, ende noordwaerts streckende omtrent twaelf voeten’. De librariërs zouden het bestaande Sint-Nikasiusaltaar mogen gebruiken en met hun eigen gerief versieren, ‘met alle huerlieder ornamenten die zii nu of dan hebben zullen, te wetene: dwalen, outaercleedren, casulen, cortiinen, vane, pelder, candelaren, boucken, keilcten, wassen keerssen, tortssen, kisten, scriinen, ende alle andre zaken hemlieden toebehoorende...’, ‘ende noch boven dien, huerlieder outaer tafle metten viere dueren daer an ziinde, daer Willem Vreland ende zun wiif zaliger gedachte in gheconterfeit ziin, ghemaect biider hand van wiilen meester Hans, ende daer toe beede de beilden van sint Jan Ewangeliste ende sinte Luuc, huerlieder patronen, ghesneden van houtte ende verchiert, staende boven der voorseide tafle’(25).

Voor de versiering van hun altaar zullen de librariërs nog mogen doen maken ‘een thuun van houtte omtrent den... outaer, met metalen oft andre pilaren, ten beschermenesse ende bescudde vanden voornoomden huere ornamenten, met eender reese staende up twee andre pilaren thender cortiinen roede zo dat heesschen ende begheeren sal; sullen oec mede moghen doen maken de voorseiden liberariers aldaer twee bancken, diemen sal moghen verdraghen alst nood ziin zal,... welcke bancken de voorseiden liberariers stellen zullen, den eenen noord ende zuud, ende den andren oost ende west voor huerlieder outaer...’. Volgens de jaarlijkse rekeningen van de gilde, werd de houten sluiting (thuun) van de kapel daar geplaatst omstreeks 1505-1509. In 1538 droegen de gilde

(22) P. Rolland, Chronologie de la cathédrale de Tournai, in Revue beige arch, et d'hist. de l'art, 4, 1934, blz. 228-231; J. Warichez, Saint Eleuthère, premier évêque de Tournai (Wetteren 1931).

(23) De duplex wordt, in de XlVe eeuwse kalender, in het begin van de XVIe eeuw bijgevoegd.

(24) C. van den Haute, Documents inédits concernant les libraires et maîtres d'école de Bruges, in Emul., 69, 1909, blz. 18-20.

(25) W.H. James Weale, Documents inédits sur les enlumineurs de Bruges, in Le Beffroi, 4, 1872-73, blz. 329-337.

Biekorf. Jaargang 69

292 broeders bij tot gordijnen die voor de beeiden van O.L. Vrouw en van St. Nikasius dienden te komen(26). Intussen werd het retabel onder het dekenschap van Aernout Baezekin (1490) verfrist en opnieuw gevernist; er werden twee nieuwe luiken ‘van witte ende van zwaerte’ bijgebracht, voorstellende de heiligen Arnout en Nikolaas(27).

Wilden de librariërs de Eeckhout verlaten, dan zouden zij hun altaarstuk en al hun gerief ‘paisivelike’ mògen medenemen. Alleen werden zij verzocht ‘aldaer te latene de beilden van Onser Vrauwe ende van sint Nichasis’, ‘omdat den voorseiden outaer niet blood en zoude bliiven’; verder zouden de gildebroeders nog het verdwenen altaarstuk door een ander geschilderd retabel moeten vervangen.

Het altaar van de librariërs met het kostbaar altaarstuk van meester Hans(28) (Hans Memling?) verdween tijdens de bezetting van de Eeckhout door de Calvinisten. In 't begin van de XVIIe eeuw werd de gilde van St. Jan Evangelist en van St. Lukas door die van St. Gregorius en St. Michiels vervangen, d.w.z. van de schoolmeesters en schoolvrouwen. De nieuwe broederschap sloot een akkoord met de abt van de Eeckhout. dat op 12 januari 1612 door bisschop de Rodoan werd gehomologeerd(29).

Dit laatste werd enkele jaren later gewijzigd en door bisschop Christophori opnieuw goedgekeurd op 26 juli 1628(30). Deze laatste keuren brengen ons geen bijzonderheden over de nieuwe schikking van de Sint-Nikasiuskapel.

Het Sint-Michielsaltaar. - Het obituarium vermeldt een Sint-Michielsaltaar(31) .

Daar moest jaarlijks op de St. Lievensdag een private mis geiezen worden voor de zielelafenis van Livinus de Tollenaere(32), vermoedelijk oud deken van de gilde der librariërs. Uit de gegevens waarover wij beschikken, namelijk de overeenkomsten van 1499, van 1612 en van 1628, komen wij tot het besluit dat het Sint-Michielsaltaar niets an

(26) W.H. James Weale, Documents inédits sur les enlumineurs de Bruges, in Le Beffroi, 2, 1864-65, blz. 305.

(27) W.H. James Weale, in Le Beffroi, 4, 1873-74, blz. 321.

(28) Meester Hans is waarschijnlijk Hans Memling († 1494). - W.H James Weale, Hans Memling (Londen 1901), blz. 10 21 105, heeft het retabel van de St.-Lukasgilde willen vereenzelvigen met het altaarstuk van de voormalige Koninklijke Galerij van Turijn (de Passie van O.H., nr. 202). Deze zienswijze werd afdoende van de hand gewezen door C. Aru en E. de Géradon, La Galerie Sabauda de Turin (Antwerpen 1952), blz. 18 (= Corpus de la peinture des anciens Pays-Bas méridionaux au quinzième siècle, aflev. 5).

(29) A.C. De Schrevel, Statuts de la gilde des libraires, imprimeurs, maîtres et maîtresses d'école à Bruges, 19 janvier 1612, in Emul., 52, 1902, blz. 140-172.

(30) C. van de Haute, Documents inédits, in Emul., 69, 1909, blz. 26-39 (31) Weale, Obituaire, blz. 353.

(32) Le Beffroi, 4, 1872-73, blz. 287-333 (passim); A.C. De Schrevel. Statuts de la gilde des libraires, in Emul., 52, 1902, blz. 184.

Biekorf. Jaargang 69

293 ders was dan het vernieuwde Sint-Nikasiusaltaar. Daar bleven de gildebroeders van St. Jan, St. Lukas, St. Gregorius en St. Michiels hun diensten verrichten; weliswaar had de Aartsengel het leeuwenaandeel tot zich getrokken(33). Later zulien de confraters van het Heilig Kruis het Sint-Michielsaltaar eveneens gebruiken(34).

De Sint-Ursulakapel. - Reeds vóór 1553 bestond er in de Sint-Bartholomeuskerk een ‘kapel’ van St. Ursula en van de Elfduizend Maagden. Waar lag het en hoe zag het er uit? Bernard J. Gailliard beschrijft het in enkele woorden: ‘Près du sanctuaire était un petit autel qui fut dédié à Ste-Ursule. Le tableau du retable représentait cette sainte’(35). Patrice Beaucourt, die bijna uitsluitend naar de grafschrifen kijkt, heeft toch aangetekend: ‘Dans la chapelle de Ste Ursule, à côté du chceur, il y a une pierre bleue avec cette inscription: (volgt het grafschrift van Adriaan Baltyn, † 1604, dat blijkt verschillend te zijn van dat van jonkvrouw Adrienne Baltyn, † 1656) ‘De Sint-Ursulakapel was dus iets meer dan ‘un petit autel’, eigenlijk ‘une chapelle’, wellicht een simpele holte in de muur om een klein altaar met zijn retabel op te richten en plaats genoeg om daar nog een grafschrift in te metselen. Zij lag rechts van het koor, dus aan de overkant van het O.L. Vrouwaltaar(36).

N.N. HUYGHEBAERT O.S.B

Meesterye voor de paerden In de Wellcome Historical Medical Library te Londen wordt, onder nr. 714, een 15e eeuws handschrift bewaard dat op f. 1-71 een middelnederlandse versie bevat van het ‘paardenboek’ van de Romeinse veearts Laurentius Rusus (Laurenzo Rusio). De oorspronkelijke latijnse redaktie van dit traktaat is van ca. 1340 en staat bekend onder de titel Liber Marescal-cie; een eerste druk ervan verscheen te Spiers-aan-de-Rijn in 1489. De mnl. versie van het Londens hs. is onvolledig. Men mag aannemen dat de naamloze uitgever van onze oudste gedrukte ‘Meesterye voor de paerden’ (1547) dit oude ‘peerdenboek’, misschien wel in de mnl. versie, gekend heeft. Zijn er van die ‘Meesterye’ noch andere herdrukken bekend dan de Amsterdamse van 1705?

C.B

(33) (34) (35) (36)

De Schrevel, Statuts de la gilde des libraires, blz. 210-215.

Le Beffroi, 1, 1863, blz. 250.

Zie verdere paragraaf.

Beaucourt, Description, blz. 324; J.J. Gailliard, Ephémérides brugeoises, blz. 327.

Biekorf. Jaargang 69

294

Vlaamse bedevaarders ‘ten hoghen Rome’ > 1350-1532 Avignon-in-Provence was, gedurende de ‘ballingschap’ en de scheuring in de 14e eeuw, als pauselijke residentie een tweede Rome geworden. Onze Vlaamse kanselarijen duiden soms dit Hof te ‘Avenioen’ aan als ‘thof te Rome’, en de reis naar het oude Rome, de traditionele Romebedevaart, verschijnt in de registers en rekeningen als reis ten hoghen Rome, te groten Rome (ook fr. Romme le grand).

De bijzonderheden over die benaming, medegedeeld in Biekorf 1967, 5-14, kunnen we nu met enkele vindplaatsen aanvullen.

Op Lichtmis van het jubilee-jaar 1350 laat graaf Lodewijk van Male in zijn kanselarij te Brugge een paspoort en brief van aanbeveling opstellen ten gunste van vijf personen die de grote aflaten te Rome willen gaan winnen. Drie van de begunstigden waren priesters, met name meester Jan Honin, uit een aanzienlijke Brugse poortersfamilie; heer Gerard van Munte (de latere abt van de St.-Pietersabdij te Gent) en heer Jan van Oosterzele, doctor in de rechten, kanunnik van Sint-Donaas en later sekretaris van Petrus de Andrea, bisschop van Kamerijk). De twee andere Romebedevaarders waren Bernard de Pape, poorter van Gent, en zijn vrouw Margriete van Munte, zuster van bovengenoemde Gerard(1).

De grafelijke kanselier bevestigt in de tekst van het paspoort dat de dragers ervan personen zijn van goede naam en faam, die zeer verlangen de Heilige Stad te bezoeken om er de grote pardoenen (aflaten) te halen die tegenwoordig (in het jubileejaar 1350) ten groten Rome te verdienen zijn (oorspr. tekst: [ils] aient tres grande affection de visiter et acquerre les grans pardons qui ores sont à Romme le grand’).

Over die bedevaart van devotie konden we helaas geen verdere bijzonderheden terugvinden. De volgende gevallen zijn niet zo devoot, ze betreffen enkele van onze minder voorbeeldige voorouders die door schepenen naar het hoge Rome werden gezonden op strafbedevaart.

Op 21 april 1425 wordt Victor Volkaerts uit Klemskerke in Gistelambacht wegens manslag veroordeeld ‘te commene... ende nemene te Vlisseghem in de kerke palster ende scaerpe’ en vóór 15 augustus aanstaande op weg te gaan ‘te Sente Pieters ten Hoghen Rome’. Die bedevaart moest hij, na voldoening, vanuit Rome voortzetten naar het graf van Sint Nikiaas te Bari (ten Oostren Bare), de havenstad op de Adria.

(1) Th. de Limburg-Stirum, Cartulaire de Louis de Male, I 103-104 (Brugge 1898; uitg. Soc. d'Emulation).

Biekorf. Jaargang 69

295 Voor een termijn van drie jaar was hij daarenboven uitgewezen uit de prochie Klemskerke(2).

Op weg naar Rome heeft Victor Volkaerts misschien Pieter Neyts uit Aardenburgambacht ontmoet. Neyts was immers op 4 mei van hetzelfde jaar 1425 wegens moordaanslag veroordeeld en moest eveneens vóór halfoogst ‘nemen palster ende scaerpe’ en optrekken ‘te sente Pieters ten hoghen Rome’(3).

Drie jaar later, op Lichtmis 1428, werd Dankaert Jansseune te Sluis veroordeeld wegens moord op Ghys, zoon van Clais Schoutheeten, uit Hannekinswerve (verdwenen prochie bij Sluis). Dankaert kreeg van de schepenen een trein van drie grote bedevaarten af te werken tot boete en verzoening. Nummer één leidde hem over de Alpen naar ‘Sinte Pieters ende Sinte Pauwels te hoghe Rome’. Na zijn terugkeer te Sluis moest hij de weg opgaan over de Pyreneeën ditmaal, naar Sint Jakob te Compostella ‘int lant van Ghalissien’. Na zijn tweede thuiskomst volgde de derde tocht, naar Sint Niklaas te Bari; daarbij moest hij een jaar lang als balling uit Vlaanderen wegblijven(4).

Een vierde geval betreft geen moord, doch alleen de uiting van een politieke opinie te Brugge gedurende de beroerde jaren van het regentschap van hertog Maximiliaan.

In 1490 had Thomas van den Bussche, klokluider van de O.L. Vrouwkerk, van zijn tong laten rollen dat het vredesverdrag van Tours een opgedrongen affaire was en een vernedering voor de stad (‘dat het eenen ghespleten paeys was’). Dit vrije woord, in gezelschap uitgesproken, bracht Thomas voor de schepenbank, die hem veroordeelde tot de klassieke ‘amende in vierschare’ (knieval voor de magistraat); tot deelname aan de grote bidprocessie ‘in zynen lynen cleedren’ met een toorts van vier pond was; tot een broodgift aan de cellebroeders en cellezusters van de stad en ten slotte tot ‘eene pelegrinage met zyns zelfs lichame tSinte Pieters ende tSinte Pauwels ten hooghen Rome’(5).

Een Cents register uit 1532 biedt een zeer late vindplaats van de benaming, vijf jaar nadat de troepen van Keizer Karel het grote Rome hadden uitgeplunderd en verwoest(6).

Lieven van Loo, vrij vleeshouwer en visverkoper, wordt door zijn nering betrokken voor de schepen van de Keure wegens

(2) RA Brugge, Vrije, Reg. nr. 16937, f. 12v.

(3) Zelfde Reg. f. 13. - Palster ende scaerpe nemen: de palster (staf) en de scarpe (tas), kentekens van de pelgrim, werden in de parochiekerk gezegend en aan de vertrekkende boeteling opgelegd.

(4) Zelfde Reg. f. 19v.

(5) Gilliodts-van Severen, Invent, de Bruges VI 342.

(6) Stadsarchief, Acten en Contracten, Keure, 1532-33, f. 65.

Biekorf. Jaargang 69

296 zijn brutaliteiten tegen Martin Deynoot, deken van de vleeshouwers te Gent. De aanklacht betreft ‘ruutheden ende overdaden, dreghementen ende feeten ghecommitteerd, ghesproken ende hem vermeten te doene int vleeschuus ende elders’ De schepenen doen, op 29 januari 1533, de onstuimige Lieven van Loo de volgende vorm van verzoening aanvaarden: zo hij nog ooit deken Deynoot in zijn persoon of in zijn naastbestaanden beledigt of aanrandt, dan zal hij op hun eenvoudig aanwijzen gehouden zijn te doen ‘twee peelgherinagen, deene tsente Pieters ende Pauwels ten hooghen Roome, ende dander tsente Jacops in Compostelle’. Als recidivist zal Lieven dan - zo wordt uitdrukkelijk bepaald - de twee tochten doen ‘in persoone ende sonder redemptie’ (niet afkoop-baar). Van beide reizen zal hij moeten meebrengen ‘betooch van souffijsanten certificacien die ghedaen hebbende’.

Deze teksten bevestigen eens te meer de verspreiding van de term ‘ten hoghen Rome’ en zijn voortleven in Vlaanderen nog een lange tijd nadat Avignon als pauselijke residente had uitgediend.

A. VIAENE

Het Franse noorden in de hand In een zeer handig formaat, keurig gedrukt en gei'llustreerd, komt een vierde en laatste boekdeel de ‘encyclopedie van de Vlaamse Toeristenbond’ voltooien. Naar vorm en inhoud brengt dit deel de bekroning van de grondige en systematische plaatsbeschrijving die voorzitter Jozef van Overstraeten aan de Nederlanden heeft gewijd. (De Nederlanden in Frankrijk, uitgave VAB-VTB, 606 blz. Prijs in de boekhandel: 75 fr.). Een rijk en oorspronkelijk handboek, de dokumentatie ervan is - vooral voor de ontelbare dorpen, gehuchten en kasteien - uit de eerste hand, de auteur heeft jarenlang het gebied doorkruist en bezocht. Ook de historische en archeologische beschrijving steunt op de beste bronnen. De behandeling van de plaatsen is alfabetisch op de officiële Franse namen, wat aan de auteur toelaat zonder verwarring een groot aantal echte en onechte dietse spelvormen mee te geven. Met deze beknopte encyclopedie, een Guide Bleu en de nodige Michelin-kaarten van het Noorden is de belangstellende uitgerust voor allerlei verkenning doorheen die ruime en diepe ‘invalspoort van de Latinitas’ (Dr. Weynen) in de Nederlanden. En voor allerlei ontmoeting met de volksgebruiken (bedevaarten, reuzen, feesten, stoeten) die wel ‘door een staatsgrens doch niet een kultuurgrens’ doorsneden zijn.

B.

Biekorf. Jaargang 69

297

De bevolking van Lo in het begin van de XVIIe eeuw In een belangwekkend artikel heeft M. Cloet onlangs sommige aspecten van de historische demografie methodologisch op de korrel genomen en de draagwijdte van de door de aard van het materiaal noodzakelijk gemaakte simplificaties nauwkeuriger bepaald(1).

De conclusies van de auteur die zijn onderzoek, zover het mogelijk was, tot het hele bisdom Gent heeft uitgebreid, kunnen hoofdzakelijk als volgt worden samengevat.

1. In het algemeen is de verhouding communicanten/totale bevolking te groot genomen. Inderdaad is deze verhouding vaak slechts 3/5 (60%) i.p.v. 2/3 (66,6%).

2. Zoals ook reeds blijkt uit een Studie van J. De Brouwer is het aantal communicanten in verhouding tot de totale bevolking vooral kleiner naarmate men verder in de tijd teruggaat(3).

3. Daarenboven laat de auteur in zijn bijdrage duidelijk uitschijnen dat er mogelijk een verschillend gebruik in de leeftijd, waarop men voor 't eerst communiceerde, bestond naargelang het milieu waarin men leefde. Derhalve lijkt het waarschijnlijk dat men in de steden, waar het onderwijspeil normaal hoger lag dan op het platteland, vroeger tot de groep der communicanten ging behoren. Bovendien waren deze steden vaak zetel van een bisdom of van hieruit gemakkelijk bereikbaar, wat de regelmatige toediening van het vormsel ongetwijfeld bevorderde(4).

In het Rijksarchief te Brugge zijn in de parochieregisters van de gemeente Lo voor de jaren 1611 tot 1623 een aantal

(1) M. Cloet, De leeftijdsgrens tussen communicanten en niet-communicanten in de XVIIe en de XVIIIe eeuw. Een Methodologisch gegeven voor het berekenen van het Bevolkingscijfer, in: Leiegouw, VIII, 1966. blz. 451-471.

(3) J. De Brouwer, Het belang van de kommunikantencijfers en de verhouding ervan tot de bevolking, in: Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taalen Letterkunde en Geschiedenis XVII, 1963, blz. 67-80.

(4) Aldus kan verklaard dat te Mechelen en te Gent de kinderen vrij vroeg communiceerden, zodat dan ook de verhouding communicanten/niet-communicanten hoger ligt dan diegene die door Cloet voor de plattelandsgemeenten uit het bisdom Gent werd vastgesteld (Zie: R Boumans, De bevolking van de SS.-Petrus en Paulusparochie in 1680 in: Handelingen van de Kring voor oudheidkunde, letteren en kunst van Mechelen, LVII, 1953, blz. 183 en H. Van Werveke, De Gentse Sint-Niklaasparochie in 1681. Demografisch-historische Studie, in: Handelingen van de Maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde Gent n.r. IX, 1955, blz. 34.

Biekorf. Jaargang 69

298 inlichtingen voorhanden(5), die wij, voor zover ze in verband met de conclusies van het hierboven aangehaald artikel van belang blijken te zijn, even willen toelichten.

De toenmalige pastoors, Petrus de Huevele en Jacobus Ghijs, maar vooral eerstgenoemde voor de jaren 1612 tot en met 1616, hebben een aantal nauwkeurige gegevens genoteerd in verband met de samenstelling van de gemeenschap die onder hun herder-lijk gezag ressorteerde(6).

In feite gaat het hier, om juist te zijn, om twee gemeen-schappen, een stedelijke kern en een landelijke parochie, de ‘civitas’(7) en de ‘parochia’. Voor ieder van die beide gemeenschappen krijgen wij, voor 1611-16, het totaal aantal zielen, het aantal van degenen, die geschikt zijn tot het volgen van catechismus-onderricht, het aantal biechtelingen, het aantal communicanten en het aantal families(8).

Opvallend is de tegenstelling tussen de beide gemeen-schappen inzake gezinsgrootte: in de stedelijke kern telt iedere ‘familia’ 4,81 tot 5,47 eenheden; in de landelijke parochie 6,01 tot 6,37. Vindt het verschil misschien zijn oorsprong in een aantal in vast verband tewerkgestelde landbouwarbeiders die tot de ‘familia’ worden gerekend? Voor de beide gemeenschappen samen telt ieder gezin 5,56 tot 5,74 eenheden.

Eveneens voor de beide gemeenschappen schommelt het aantal biechtelingen om de 80%: tussen 74,53 en 84,38% in de stad; tussen 77,02 en 83,2% in de landelijke parochie. In de stad is het percentage communicanten hoger dan op het platteland: tussen 60,19 en 63,86% tegenover 55,63 en 59,87%. Het vroeger communiceren in de stad, door Cloet vooropgesteld, wordt hier dus bevestigd, terwijl eveneens blijkt dat de familie op het platteland talrijker is dan in de stedelijke kern.(8).

(5) Rijksarchief Brugge, Parochieregisters Lo 2.

(6) Ibidem, fo 76 vo - 100 vo.

(7) Het is niet zonder belang er hier op te wijzen dat ook nu nog de stadskern van Lo een typisch stedelijk karakter vertoont. Wat meer bepaald de beroepsstructuur van de stad op het einde van de XVIle eeuw betreff blijkt dat in 1697 bijna de helft van de bevolking (48,7%) in de groep der industriële beroepen tewerkgesteld was. Het dorp Lo stelt, op een totaal van 113 personen, meer dan de helft (66) in de landen tuinbouw tewerk. (D. Dalle, De volkstelling van 1697 in Veurne-Ambacht en de evolutie van het Veurnse bevolkingscijfer in de XVIIe eeuw, in: Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis Société d'Emulation te Brugge, XC, 1953, blz. 106 en XCI, 1954, blz. 30 en 37.

(8) Zie bijlage. Het is vanzelfsprekend moeilijk na te gaan in hoeverre deze door de pastoors meegedeelde cijfers met de werkelijkheid overeenstemmen. Het dient nochtans gezegd, dat, gezien in het licht van de gegevens voor het einde van de XVIIe eeuw (zie D. Dalle, art. cit.) en van de blijkbare nauwkeurigheid van de in de registers opgenomen gegevens zelf - (geen afgeronde getallen!) - de cijfers zeer aanvaardbaar blijken.

(8) Zie bijlage. Het is vanzelfsprekend moeilijk na te gaan in hoeverre deze door de pastoors meegedeelde cijfers met de werkelijkheid overeenstemmen. Het dient nochtans gezegd, dat, gezien in het licht van de gegevens voor het einde van de XVIIe eeuw (zie D. Dalle, art. cit.) en van de blijkbare nauwkeurigheid van de in de registers opgenomen gegevens zelf - (geen afgeronde getallen!) - de cijfers zeer aanvaardbaar blijken.

Biekorf. Jaargang 69

299 Voortgaand op de gegevens van de parochieregisters zijn de geboorte-, huwelijks-, overlijdens- en natuurlijke groei-coëfficiënten voor 1612-1616 uitgedrukt in pro mille(9): Jaar

geboortecoëff

overlijdenscoëff

natuurl. groeicoëff

1612

38,5

29,1

9,4

1613

35,5

25,0

10,5

1614

37,6

33,1

4,5

1615

37,2

18,6

18,7

1616

32,8

30,9

1,9

Nochtans is de bevolking - volgens de cijfers van het jaarlijks overzicht van beide gemeenschappen samen - uitgedrukt in de toestand tegenover het voorgaande jaar, geëvolueerd als volgt: Jaar

in absolute cijfers

in pro mille

1612

+ 24

+ 23

1613

- 22

- 20

1614

+ 74

+ 71

1615

+9

+8

1616

- 59

- 52

Vermits, nu volgens de parochieregisiters, de natuurlijke groeicoëfficiënt steeds positief is, kan de daling in 1613 slechts verklaard worden door uitwijking terwijl de geweidige aan-groei het daaropvolgend jaar ook weer slechts aan externe factoren - inwijking, tijdelijk verblijf - zou kunnen toege-schreven worden. Een andere mogelijkheid is dat de parochieregisters ons niet volledig inlichten, wat zeker niet onmogelijk is(10). Dit alles mag ons nochtans niet uit het oog doen verliezen dat steeds met de restrictie dat het hier gaat om een enkele kleine stad uit het bisdom Ieper, over een zeer beperke periode en voor het begin van de XVIIe eeuw - de hier aangehaalde gegevens toelaten enkele belangrijke beseiten te trekken voor wat betreft: 1. De verhouding tussen communicanten en niet-communicanten in het begin van de XVIIe eeuw in een stedelijke kern en in een landelijke gemeenschap.

(9) De coëfficiënten zijn het resultaat van een telling in de parochieregisters zelf, terwijl de evolutie in absolute cijfers berekend is naar de gegevens die hier in bijlage zijn samengebracht.

Bovendien dient de aandacht erop gevestigd dat de gegevens door de pastoors verstrekt, overeenstemmen met een toestand in de lente (omstreeks Pasen, vooral erna, in mei), terwijl de gegevens die uit de registers werden gelicht per kalenderjaar zijn samengebracht.

(10) Vooral voor de sterfgevallen zou dit het geval kunnen zijn. Pas in 1614 immers legde het Rituale Romanum de inschrijving van de overlijdens op (Zie R. Mols, Introduction à la Démographie historique des villes d'Europe du XIVe au XVIIe siècle, I, Leuven, 1954, blz.

88.)

Biekorf. Jaargang 69

300 2. De verhouding tussen het aantal biechtelingen en de totale bevolking voor dezelfde tijd en ruimten.

3. De grootte van de ‘familia’ in een stedelijke kern en in een plattelandsgemeenschap I. MERTENS

Bijlage 1611

1612

1613

1614

1615

1616

Homines

434

404

493

476

448

Apti ad catech

62

73

98

95

102

Confessi

322

330

403

397

378

Communicantes

260

258

302

302

276

Familiae

88

84

90

94

92

Homines

631

637

625

648

617

Apti ad catech

135

144

159

146

153

Confessi

486

504

520

536

513

Communicantes

351

360

357

388

360

Familiae

99

103

104

(105)

99

STAD

DORP

TOTAAL Homines

1039

1063

1041

1115

1124

1065

Apti ad catech

208

197

217

257

250

256

Confessi

768

808

834

913

933

901

Communicantes 610

611

618

659

690

636

Familiae

187

187

(194)

199

191

185

De jaren 1620-1622 notereri het volgendetotaal van ‘confessi’: 846 (1620) - 880 (1621) - 857(1622). \oor het jaar 1623 worden opgegeven: confessi ± 900; communicantes ± 700

Biekorf. Jaargang 69

Pointinghe en zettinghe Het dooreengebruiken van die twee termen in de boekhouding van de meeste Vlaamse kasselrijen brengt de lokale geschiedschrijver dikwijls in verlegenheid. In princiep betreft de pointinghe de omslag en de inning van de prinselijke gelden (bedequote, kadastraal geregeld naar de Transport van Vlaanderen) terwijl de zettinghe bestemd was om de kasselrijkosten te dekken. De belangstellende moge hierover opheldering vinden in de Studie door Drs. K. Maddens gepubliceerd in het nummer West-Vlaanderen van de reeks ‘Standen en Landen’, dl. XLIV, 1968, 29-58, waar over dit verschil, voornamelijk in het Brugse Vrije gedurende de periode 1515-1550, uitvoerig gehandeld wordt. Twee dokumenten (in bijlage) betreffen de aanslag in de zettinghe en de pointinghe ten laste van de heerlijkheid Sijsele.

V.

Biekorf. Jaargang 69

301

De betoverde kat Letting ‘I dare not’ wait upon ‘I would’.

Like the poor cat i' th' adage Macbeth I, 7

't Is lang geleden en van 't verste van mijn weten.

Wij woonden achter d' oude Veste in de nieuwen Binnen waar ze effenaan grond verkavelden en huizen begonnen te zetten. Mijn oom Remi, smid en herbergier in de Gentstraat ‘De Kabiene’, zette in de Ommegangstraat een nieuwe tweewoonst, een voor zijn schoonbroer en een voor zijn schoonzuster. En wij verhuisden al de breekbare stukken in een wasmand. Van boven op een sarge de schone porseleinen olielamp, de quinquet, een bruidstuk van mijn tante Maria van Roubaix, en daarnaast een gekapte kristallen suikerpot die 'k nog staan hebbe.

Wij woonden daar goed met een grote lochting tot aan den ijzerenweg van Tielt en daar kwam, van onder de spoorbane, de kloosterbeke die wat verder in de Leie liep.

Mijn tante Louise die naast ons woonde, had zes zoons en drie dochters en mijn oom Willem was een dierenvriend: een kat, een hond, duiven, geen speelduiven maar panneschijters en tortelduiven, om zelf op te peuzelen de zondag met den uitkomen.

Toen hij zijn vijf en twintig jaar getrouwd vierde moest al wat leefde op de familiefoto, die ze lieten trekken door de fotograaf, een man met een puntbaardje, breedgeranden hoed en zwarte zijden strik. Heel de familie stond op de foto met kat en hond, en op 't voorplan de duiven aangelokt door de gestrooide rijst die mijn vader was komen smijten al korrend van roetekoe-roetekoe.

Dat was vòòr den druivelaar in den bloemenhof en van achter in den hof stond het hondekot rechtover het ovenbuur. Van de schoonste fotos die ievers bestaan, en 'k heb ze dit jaar nog zien hangen in de woonkamer van mijn oude nichte te Bergenop- Zoom waar ze vluchtte in 't jaar 1914, bij de bombardatie van Antwerpen, daar trouwde en er nu als weduwe op haar renten leeft.

Maar 't hondje sliep liefst in 't ovenbuur en zijn kot stond wepel, de kat sliep in 't schotelhuis voor 't pakken van de muizen die somtemets langs 't mozegat binnenkwamen.

Zekeren dag komt mijn nicht en zegt: moeder daar zit een vreemde kat in 't hondekot, 'k wil ze er uitkoteren en ze blaast, z' is voorzeker betoverd.

Zegt mijn tante laat zitten dat zit. Z'is misschien razend.

Biekorf. Jaargang 69

302 Als Jozef thuiskomt, hij zal ze pakken en 'k zal hem zeggen dat hij ze gaat versmoren in de beke.

Jozef komt thuis, gaat naar de kat die haar ogen rolt en blaast en klauwt.

Zegt Jozef die kat is betoverd, 'k zal ze pakken met wanten aan. Hij haalt een aardappelzak, grijpt de blazende kat vast, draait ze in de zak en steekt er ook een kalseisteen bij en gaat ermee naar de beke.

Maar 's anderendaags zat die roste kat weerom in 't hondekot. Zieje wel dat ze betoverd is, zei Jozef. Ge weet hoe taai katten zijn; smijt ze over het dak, ze Valien altijd op hun poten.

Mijn oom komt thuis van de statie. Hij 'n vrocht daar niet, hij schreef, en zei dat moet hier gedaan zijn met die toverkatte. Jozef stek ze vast, steek ze in de zak, trek hem nauwe toe, slaat ze de kop in met een voorhamer uit de smidse van nonkel Remi en delf ze.

Zo gezeid, zo gedaan. Wij hoorden ze blazen al door den aardappelzak maar 't 'n duurde niet lang. Jozef gaf een klop of twee en zei, z' is mortus, geef ze maar een kruiske, wij 'n zullen ze nooit meer were zien. En hij trok met zijn vracht tenden de lochting om ze te delven onder de vlierboom. Niets is beter voor landvette of 't zeeversel van een dode beeste, zei kozijn Gentiel die hovenier was.

Ah! zei mijn nicht, wat zeggen ze? Nooit meer weer zien. Als ze betoverd is, ze zal weerkomen.

En nu, ge zult gaan hòren.

Een dag of acht naardien, Remi Schaubroek, de poeldenier uit 't Bullensstraatje, komt rond en zegt aan mijn tante: hebt ge geen keuns, kiekens of duiven? Ge weet, 'k betale de prijs van de markt. De keuns een frank 't stuk, kraaiers een halve frank, poeljen - 't eitje in 't gat - een frank en een soepkieken afgelegd tot op de laatste eierkrans een frank en een kwart, en de duiven 'k zal zien.

Tante Louise zegt: Remi, w' hebben er zelve wel ons deel aan gedaan en wij 'n hebben voor de moment niets om u te gerieven. En al lachende, waart ge een week vroeger gekomen, we hadden hier een vremde karte en de jongens zeiden z' is betoverd en w' hebben ze dood gedaan en gedolven.

Gadeke, dat is jammer, zei Remi en ik die juist een karte vandoen hebbe voor een soepeetje bij de ‘Witte Klakken’. Hoe lang is ze dood? Waar zit ze gedolven? 'k Haal z' er zelf uit. Voor 't vel een frank. Ze zijn daar dul achter. Ze reden dat te Olsene voor voering van ondervesten tegen 't reumaties.

Remi pakt de spade uit de stal, gaat de kat ontdelven en

Biekorf. Jaargang 69

303 komt ermee in 't schotelhuis al zeggend: die kat is goed. De kop is plat maar dat 'n mishandt niet. Die de kop niet 'n ziet meent dat hij konijn eet. En Tessely, van de ‘Witte Klakken’, kan eten maken gelijk gene; een oude kok van 't vierde piotten te Brugge.

En Remi betaalde half geld voor 't vlees en een frank voor 't vel en was weg met zijn onverwachte koop. 'k Was dat aan 't verteilen aan mijn nichte in Bergen- op-Zoom, die nog een sporte ouder is dan ik. Zegt ze, Tessely, was dat die schone zwarte pompier die wrocht te Kruyskens, getrouwd met de zuster van Stanse Verheye, Guust Leizele's wijf, den broer van de nachtwaker, den eersten winkel van speeldingen en die telken jare om de lappen van d' overschotten kwam om de poppen te kleden. 'k Weet dat goed want 't slunsegeld was voor mij. Dat 'k u onderbroken heb, maar mijn buik doet zeer van 't lachen. Al wat ge zegt is zo waar of dat 'k hier 'n zitte. Doe voort.

En toen Remi, de poeldenier, rond de kermis rond kwam om den overschot van 't kermisslacht te kopen, zegt mijn tante Louise: maar Remi hoe is dat afgelopen met die katte? Zijn ze daar wel mee geweest?

Zegt Remi: Ah ja, 't is waar; z' hebben daar nog al gildig hun lippen afgelikt bij de ‘Witte Klakken’ in 't Bisschopstraatje. Hoeveel keers eet dat volk vers vlees?

Geen plaats om keuns te houden. Ik had twee katjes. En een vrome soepe met negentien dikke vlees in, juist van passe slok. En geen enen die geroepen heeft: miauw! Ge weet hoe dat 't gaat op die soepeetjes. Maar 'k kan't geloven, gereed gemaakt door Tessely naar 't recept van een haze: goed in de boter gestoofd met wat klompjes geringeld spek, laurierblad en de ‘katzeepies’(1) en laten sutteren op licht vier en op 't laatste een goeie klik genever en de pot goed toegedekt. 't Was kermiskost, zei Tessely, en ze zongen heel den avond hun lijfliedje van Joep en wij zijn weg!

God verlene ons telken jare zovele. Dat er maar vele waren gelijk gij die onverwacht een poeldenier uit de nood helpen. En dat vel? Wel 'k heb het zelve gereed; 'k kan dat zo goed of in Olsene. En 'k heb het verkocht aan apotheker Van de Keere. Hij verkoopt dat om ondervesten mee te voeren, tegen penning zestiene.

En dat vel van uw roste katte, draagt hij zelve, want 't was opperbeste wintervel.

En lachen dat wij deden, ginder verre, te Bergen- op- Zoom. Ons herte ging open met 't verteilen van die oude kattenhis-torie.

(1) Katzeepies: les quatre épices, de vier kruiden: grofnagels, peper, thymus en note-muskade.

Biekorf. Jaargang 69

304 En mijn nichte zei: 'k ben oprecht blij dat we nog een keer te gare zitten. Mijn kleindochter Betsy 'n kan dat allemaal niet geloven. Kijk, 't is wel drie maand dat 'k naar den Teevee niet gekeken 'n hebbe, maar 'k ben blij ook, want 't is toch meestal van de beetels. 't Is curieus als een mens oud wordt, al wat ik halvelingen vergeten had hebt gij zooveel te beter onthouden.

En wij namen nog een slaapmutsje en trokken welgezind naar bed.

Ik sliep al gauw.

In mijn droom zag ik de hof van tante Louise en onkel Willem, zijn zes zoons en zijn drie dochters, geen ziertje veranderd sichten al die jaren. Tante Louise loech mij vriendelijk toe en ze knikte, en 't hondje - Moorke - kwispelde met de steert.

G.P. BAERT

Halsrechting te Brugge in 1586 De rebellen van Sluis hadden begin 1586 medewerking gevonden in Brugge om deze stad te bemachtigen. Het verraad lekte voortijdig uit en de twee schuldigen werden op St.-Antoniusdag in 1586 onthoofd op de Burg te Brugge. Hun namen Chantraines dit Broucxault en van Peenen behoren tot het patriciaat van die tijd.

Over die episode is de kroniekschrijver van Duinkerke (Vlaemsche Kronijk, ed.

Piot, 655-656) uitvoeriger dan de Brugse kronieken. Hier volgen zijn aantekeningen.

Op 8 mei ‘wierden gheapprehendeert binnen der stede van Brugghe, Pieter Brisaut, zone van Jacques Brisaut, burchmeestre was van Brugghe in de meeste troublen, ende eenen Joos van Peenen, poorters der voornomde stede, de welcke gheaccuseert waren van conspiratie ende intelligentie met de rebellen van der Sluus’.

Nadaf ze allebei ‘ten diversschen stonden bij tortuere gheexamineert gheweest hadden, ende verwonnen zynde van haerlieder quaet voorstel, twelcke zy metten rebellen hadden, want Jacques Brisaut, vadre van den voornomden Pieter, hem houdende was binnen der stede van Sluus, wierden beede, onder den 13en der selve maent juny, ghejusticiert metten zweerde up den burch van Brugghe. De officier criminel miste zeer loerdelyck aen den persoon van Pieter Brisaut, eerst slaende in de schouderen, daernaer int hooft; den hals wiert noch afghehilt. De hoofden van hemlieden wierden up staken ghestelt voor zekeren tydt. t'Lichaem van Joos van Peenen, als ghestorven catholyck, wiert begraven in de kercke van Sinte-Wouburghe, ende tlichaem van Brisaut, als obstinaet ghestorven, wiert ghedolven in de bleykerie van Sint-Janshuus’.

Biekorf. Jaargang 69

305

Mengelmaren Kunstschilder Andries De Muynck van Brugge Aan deze schilder, Andries-Pieter-Victor De Muynck, geboren te Brugge in 1738, wijdde Oct. Delepierre reeds in 1843 een goede biografische nota. (Biographie des Hommes Remarquables I 116-117; Brugge 1843). De Muynck, tijdgenoot van Suvee en Van Poucke, was een leerling van Matthias De Visch, en ging zich na een studietijd te Parijs voorgoed te Rome vestigen. Hij werd er provisor (directeur) van het godshuis ‘Sint-Juliaan der Vlamingen’ en is er overleden en begraven in 1813 (volgens zijn grafschrift, medegedeeld in Biekorf 1910, bijblad blz. X).

De Muynck was gehuwd met een Romeinse: Theresia Fioravanti. Uit een eigenhandige nota (anno 1823) van de Brugse patriciër Joseph van Huerne († 1844) vernemen we een paar bijzonderheden over de familie van de schilder.

De enige dochter van het gezin De Muynck-Fioravanti, met name Sophia, was te Rome gehuwd met de heer Sala, een landmeter, die als huurder een appartement betrokken had in San Giuliano dei Fiamminghi, waar vader De Muynck directeur was.

Als verwanten van de schilder kende Jonker van Huerne de volgende personen wonende te Brugge: Mijnheer Floré, zoon van een kleermaker, was ontvanger en gehuwd met een joffrouwe J. De Busscher, dochter van een goudsmid.

De zuster van mijnheer Flore was getrouwd met de Brugse pruikenmaker Jacqué.

Het grafschrift van De Muynck is in het Nederlands gesteld; de familienaam is onverbasterd gebleven. Alleen de geboortestad heeft de Hollandse modevorm Bruggen gekregen, zoals Haringen voor Haringe (in hetzelfde godshuis) en meer bekende hollandismen als Duinkerken, Poperingen e.a.

E.N.

Sint-Raphaël-vereniging voor landverhuizers In verband met de vraag in Biekorf 1968, 255, kan ik het volgende mededelen.

De Bibliotheek van de Sint-Andriesabdij bezit de 50 eerste nummers (van 24 oct.

1890 tot 1 febr. 1903) in twee delen ingebonden van een tijdschrift waarvan hier de volledige titel van nr. 1: ‘Bulletin No 1. 24 October 1890. Belgisch Genootschap van den Aartsengel Raphael. Werk ter bescherming der Landvernuizers, verschijnende alle drie maanden.

Inschrijvings-

Biekorf. Jaargang 69

306 prijs: Een Frank. Opgesteld in het Algemeen sekretariaat van het S. Raphaëls Genootschap, te Sint-Andries, bij Brugge’.

Die titel blijft onveranderd tot nr. 50, uitgezonderd dat van nr. 2 af het woord ‘Bulletin’ wegvalt. (Zodat men hier te lezen krijgt: No 2. 24 Januari 1891. Belgisch Genootschap, etc.).

Het tijdschrift is gedrukt te Brugge, Drukkerij Sint-Augustinus.

Blz. 19-20 van No 2: lijst van het ‘Komiteit der Maatschappij van den Aartsengel Raphaël’. Men verneemt er o.m. dat de Voorzitter i: M. Leo van Ockerhout, Senator te Brugge. De Algemene Geheimschrijver: M. de Graaf F.-L. Waldbott de Bassenheim, te St.-Andries bij Brugge.

Het ‘Komiteit’ telt veel leden uit Wallonië. Nergens nochtans wordt in de Vlaamse uitgave gewag gemaakt van het bestaan van een Franstalig ‘Bulletin de la Société Beige de l'Archange Raphaël’, hetgeen nog geen bewijs is dat het niet bestaan heeft.

In No 50 wordt niet gezegd dat dit het laatste nummer is. Ik weet niet hoelang nog het tijdschrift verschenen is (tot 1906, volgens G.P. in Vraagwinkel, Biekorf 1968, 255). Ons exemplaar is in twee delen ingebonden: nrs 1 tot 25 en 26 tot 50; de abonné zal gewacht hebben tot nr. 75 om een derde deel te vormen... zodat nu nr. 51 en de (hoeveel?) volgende tot en met het laatste zijn verloren gegaan.

J.D. Broekaert O.S.B bibliothecaris

Veteraene collegie 'te Leuven Op de vraag in iBekorf 1968, 255.

Het Veteraene Collegie is ontstaan in 1775 toen keizerin Maria-Theresia een deel van de gebouwen van het gesupprimeerde Jezuïtencollege (gelegen in de St.-Michielsstraat) toewees aan een nieuwe stichting, n.l. een theologisch seminarie voor afgestudeerde bursalen. In dit nieuw konvikt zouden priesters worden opgenomen die, na afloop van hun vijf- of zevenjarige studiebeurs zich bereid hielden om in de parochiedienst te treden. Vandaar de officiële naam Collegium Veteranorum, in de omgang Veteraene Collegie. De president van dit college was de pastoor van de St.-Michielskerk. Dit college werd samen met al de colleges en instituten van de Universiteit, in 1797 opgeheven. Na allerlei wederwaardigheden gedurende de Franse periode werden de gebouwen van het gewezen Veteraene Collegie in 1837 heringericht als pedagogie voor de Studenten van de faculteit van wetenschappen en geneeskunde van de heropgerichte Universiteit. Opvolgers in dit

Biekorf. Jaargang 69

307 Maria-Theresiacollege waren in 1893 de Speciale Scholen en heden de faculteit van Wetenschappen. - Volgens E. van Even, Louvain dans le passé et dans le présent, blz. 601-602 (Leuven 1895).

L. Tallon. Leuven Aan het Veteraene Collegie is de naam gehecht van een Westvlaming: Jan Augustijn Van der Moere, zoon van J.B. Ignatius en Marie Elisabeth Phlypo, geboren te Menen 17 juni 1756. Deze Menenaar had gestudeerd in de pedagogie Het Verken en was in 1777 ‘de achtste in de tweede linie’ uitgekomen; in 1785 verkreeg hij zijn theologische graad (licentiaat) en hetzelfde jaar werd hij pastoor van de St.-Michielskerk en president van het Veteraene Collegie.

Jan Augustijn Van der Moere is in Brabant gebleven. Na het Concordaat (1802) werd hij pastoor-deken te Diest en ging in 1814 in dezelfde hoedanigheid over naar Lier, waar hij overleden is op 29 jan. 1824. Hij was, meen ik, een oom van de Bollandist Joseph van der Moere (Menen 1791 - Drangen 1875).

P.S.

Een ander paar mouwen Wanneer is die uitdrukking uit het Frans naar onze spreektaal overgekomen? Zo werd gevraagd in de Vraagwinkel van Biekorf 1965, 192.

Dat is een ander paar mouwen, met bet. dat is iets anders, heel wat anders, wordt reeds in 1913 door WNT IX 1185 opgegeven als ‘een in Zuid-Ned. vrij bekend gallicisme’. Die algemene bekendheid wordt overigens bevestigd door de woordenboeken van De Bo, Teirlinck, Joos, Cornelissen-Vervliet. Alsook door de trouwe aanwezigheid van die mouwzegswijze in de aktuele gidsen voor taalzuivering, die de goede raad geven die andere mouwen te vervangen door andere koek, andere koffie, andere thee. Hetgeen zijn weerklank en scheppende voortzetting vindt in het schertsende: dat is andere thee dan slappe koffie, dat is andere tabak, dat is andere mostaard. (Stoett, Nederl. Spreekw. nr. 2255).

De fr. uitdrukking c'est une autre paire de manches is echt en goed frans (geen belgicisme, zoals soms werd beweerd), de voorbeelden van Littré zijn echter niet ouder dan 1750. De zegswijze is zeer verspreid vooral in de huidige spreektaal van het Henegouwse en het Franse Noorden (Rijsel, Douai; Dejardin, Diet des proverbes wallons II 53-54).

De oudste vindplaats van de franse uitdrukking ligt in het Frans-Engels Woordenboek van Cotgrave, te Londen uitgegeven in 1611. De auteur vertaalt ook letterlijk met That's another pair of sleeves. Hoewel de Engelsen in latere tijd en tot heden meestal spreken van another pair of shoes.

Biekorf. Jaargang 69

308 De ontlening van onze mouw-uitdrukking is mogelijk omstreeks 1800 gebeurd.

Het paar mouwen in de franse zegswijze van 1611 (en vroeger) had een heel duidelijke betekenis in het dagelijks leven van die tijd; omstreeks 1600 waren de losse (aan te haken) mouwen zeer in de mode, zoals ze dat ook in de jaren 1300 waren geweest. Bij haar fluwelen keursen had de Vrouwe van Diksmuide in 1574 telkens een paar losse fluwelen mouwen daartoe (Biekorf 1961, 344), en losse mouwen per paar worden dikwijls in boedellijsten uit die tijd vermeld. Wisselbare mouwen uit zijde en fluweel waren een statussymbool. De losheid van de ouwen in de bloeitijd van de tornooien (14e eeuw) blijkt ook uit de romantische geste van de jonkvrouw die - volgens het ridderverhaal - een mouw van haar keurs loshaakte om ermee de heim van een geliefde ridder in het steekspel te tooien. De minnezanger van de middeleeuwen spreekt echter van één enkele mouw en mag zeker niet als de (taalkundig) wettelijke vader van het ‘paar mouwen’ van onze zegswijze beschouwd worden.

A.V.

In de belle zijn - uit de belle vallen In het zeldzame boekje van spreekwoorden (Adagia alphabetice digesta), zonder auteursnaam uitgegeven te Brugge in 1727 bij de drukker Philips Joseph Vincent (waarover Biekorf 1957, 191) Staat ook de zegswijze: ‘Hij is stadts kind gemaeckt, of hij is in de Bel’.

Stadskind zijn werd vroeger gezegd van iemand die wegens verkwisting door de stedelijke overheid onder voogdij (curatele) gesteld was. Die officiële maatregel werd op de straathoeken omgeroepen door de omroeper of belleman. Vandaar de gelijkbet. zegswijze: hij is in de belle (of hij is uit de belle: bij opheffing van de maatregel). Kiliaan (1599) noteerde reeds de zegswijze (iemand) stadt-kind maecken, d.i. iemand in de belle slaan. Daarover WNT XV 443.

Na een bepaalde tijd kon de betroffen persoon uit de belle Vallen; de Costume van Veurne formuleerde dat als volgt: ‘Niemandt en valt uyt de belle dan by consent ende permissie vande wet, ende op voorgaende rapport van vrienden ende maghen’.

Zie daarover De Bo s.v. belle, alsook Stallaert I 175 451.

De Costume van Veurne (1615) is bijzonder woordenrijk over dat pijnlijk geval van ‘onnutscepe’; een paar artikelen uit het kapittel over ‘Vooghden ende Weesen’ (ed. Gilliodts II 62) luiden als volgt: ‘De vooghdye van alsulcke overjarighe Weesen moet openbaerlick ghecondicht worden met het klynken van een belle,

Biekorf. Jaargang 69

309 daer men ghewoone is publicatien te doen, daer by elcken adverterende dat niemant alsulcke ghebelde persoonen en gheloove hoogher dan vyf schellynghen parisis.

Ende men sal het selve doen uytroepen ende publiceren ter plaetsen daer de ghebelde persoonen goedt hebben ende daer sy ghewoon sijn te frequenteren.

Alle contracten, schulden ende obligatien ghemaect by overjarighe ghebelde weesen, naer de voornomde uytroepinghe, syn nul ende van onweerden...’.

De zegswijze in de belle zijn is, meen ik, heel uitgestorven, terwijl iemand stadskind maken (met bet. onder curatele stellen) heden nog voortleeft in Sluis, Oostburg, Land van Axel en Zuid-Beveland. (Chijsen, Zeeuwse Dial. 920). Is steêkind maken (De Bo) nog ergens in de spreektaal in West-Vlaanderen bekend? mogelijk in een uitdrukking als: Ik ben geen stadskind! (wens niet door anderen gekontroleerd te worden)?

E.N

Moderne romans in 1796 Van een paar titels uit de bondige lijst van de Gentse boekhandel Gimblet (Biekorf 1967, 378) kan ik een volledige opgave mededelen.

De Gentse titel ‘Den Klugtigen Romant, of het Leven der Edelmoedige Comedianten, door N. Heins’ dekt een zoveelste herdruk van een werk van Nicolaas Heinsius jr. De volledige titel ervan luidt: ‘De Vermakelyke Avanturier, ofte Wispelturige, en niet min Wonderlyke Levensloop van Mirandor, behelsende verscheide Klugtige en Vermakelyke Bejegeningen, wonderlyke Toevallen, aangename Amourettes ofte Vryeryen, en nuttelyke Aanmerkingen op den hedendaagschen werelds-loop; strekkende tot aanwysing, en bestraffing der meest in swang gaande Lasters, Swakheden ende Sotternyen van veelderley Standspersoonen. Eerste Deel. Door N.H.’. - Het werk verscheen te Amsterdam in 1695; de uitgave van 1756 (ook in twee delen) is de achtste druk. De Gentse titel wijst op een nog jongere (aan de Vlaamse boekhandel aangepaste?) editie. (Dronckers, Catalogus Waller nr. 696).

Het ‘Leven van Marianne, Markgraevinne de Rossan’ in 1796 in de Gentse boekwinkel te koop tegen 31 stuivers, is te identificeren met de volgende roman, in 1760 te Amsterdam uitgegeven bij Steven van Esveldt; de volledige titel ervan duidt: ‘Het rampzalig Leven van Marianne, Markgravinne de Rossan. Bevattende: derzelver Geboorte, Opvoeding, uitnemende Schoonheid; Huwelijk met den Markgraaf de Rossan, vervoering tot oneer door den Ridder P... deugdzame tegenstand, ontschaking, komst in Holland, alwaar zy haaren

Biekorf. Jaargang 69

310 Schaker verschalkt, en derzelver eer edelmoedig red. Bijzonder voorval met den Zoon van een voornaam Persoon in 's Hage, die smoorlyk op haar verlieft. Komst van den Markgraaf de Rossan in Holland; vertrek naar Vrankryk, en verbazende ontmoetingen op de reize voorgevallen, dood van de Markgraaf de Rossan, en tweede Huwelyk der Markgravin met den Markgraaf de Ganges. Beheizende dit tweede Huwelyk: Eene aaneenschakeling van ongegronde jalousie: verfoeijelyke haat, ongehoorde schelmstukken, en al het geene eene ysselyke Moordlust kan ontwerpen, om de Schoonste, Vriendelykste en Goedaardigste Vrouw van geheel Vrankryk te ont-zielen. Doormengt met veele ongehoorde Geschiedenissen, ter verbetering van veele bedorven Trouwgenoten’. Deze roman, formaat kl. 8o, telt II en 246 blz.

(Buisman nr 1389).

De naam Marianne voor romanheldinnen was omstreeks 1760 zeer in trek: in hetzelfde jaar verscheen te 's Gravenhage een ‘Hollandsche Marianne’, en de bovengenoemde Amsterdamse uitgever Steven van Esveldt had in 1756 een Leven van Marianne gepubliceerd naar de bekende Franse roman van Marivaux (1731).

Het sukses van de meisjesnaam Marianne in de Pruikentijd schijnt wel enigermate met die romanfiguren samen te hangen.

E.N

Het achtste wonder van Brugge De Jezuïetenkerk gezien omstreeks 1700 Bekend zijn de ‘zeven wonderen’ van Brugge uit een schilderlj van omstreeks 1560, toegeschreven aan Pieter Claeissens (en beschreven door G. Michiels onder nr. 66 van zijn Iconografie der stad Brugge).

In de eeuw der Verlichting gaat de bewondering van de vreemde bezoekers vooral naar de (in 1642 voltooide) Jezuïetenkerk, de tegenwoordige St.-Walburgakerk, die als barokgebouw merkwaardig is en blijft. Die moderne smaak werd ook gedeeld door de Brugse intellektuelen, zoals blijkt uit de volgende uitspraak van de Brugse historicus Jan Pieter van Male, die in 1735 als pastoor te Vladslo gestorven is.

De auteur vermeldt de eerste steenlegging van het gebouw in 1619 en de plechtige inwijding in 1642, en spreekt dan zijn estetische bewondering uit: ‘Dese kercke met haren prachtighen voorgevel is een proncjuweel van onse stadt ende en hoeft om hare bauwkundige seer nette ende loghtighe ghesteltenisse mogelicx voor wenighe kercken in Europa te wijcken.

Van binnen is sy uytnemende maer sonder verwarringhe verciert. Inde sijdmeuren sijn cierelicke biechtstoelen met con-

Biekorf. Jaargang 69

311 stigh beeldwerck ghevracht, waer boven oordentlick gheplaetst syn schoone stucken schilderien vande voornaemste meesters van de voorleden eeuwe, dogh het stuck van den hooghen autaer door Theodoor van Thulden gheschildert is uytnemende.

Daer syn drie marbere autaren al even cierelick, nevens de welcke in aensien comt den predickstoel van meerder conste als aerbeijt ende commuine tafel van schoone witte marber, immers alles is zeer net ende sindelick tot den grondvloer selfs met witte ende swarte marbersteenen aerdigh ghedeckt’.

Deze nota (in het hs. Kerckelicke saken der stede van Brugghe, f. 53; in partikuliere verzameling) wordt door de auteur nog aangevuld met de volgende opmerking: ‘Ik hadde bijna vergeten te segghen datmen in die schoone kercke van de Jesuieten gheene grafplaetsen ofte blijckteeckenen vande selve siet, ofschoon het seker is datter vele edele treffelicke ende rycke geestelicke dochters, aldaer dierbaer ghenoegh, begraven sijn. Ick meijne dat sulx gheschied om de ordentlicke nettigheijd vanden grondvloer door het inlegghen van sarckeplaetsen niet te schenden. Men siet alleenelick hier, wat leeger als den hooghen autaer inden meur ghevracht, een ghedenckbeeld van don Michael Grimaldi op het veld van Wijnendale anno 1708 verslaghen ende aldaer begraven’.

A.V

Dood van de heer van Wakken 1568 Op 6 juli 1568 overleed schielijk Adolf van Bourgognien (uit de bastaardlinie van de hertogen), hoogbaljuw van Gent, vice-admiraal, heer van Wakken. Als gouverneur van Zeeland was hij een kollega van Egmont, die gouverneur van Vlaanderen was, en als hoofdbaljuw had hij maandenlang Egmont en Hoorne - die in het Nieuw Kasteel te Gent gevangen lagen - onder zijn toezicht gehad. (Sommige kroniekschrijvers laten Adolf van Bourgognien sterven te Middelburg op 22 mei 1568).

De graven van Egmont en Hoorne werden op de Grote Markt te Brussel gehalsrecht op Pinksteravond (5 juni) 1568. Tegen de beeldstormers in 1566 waren ze te laks opgetreden, daarom was de Raad van Beroerten onverbiddelijk geweest, zo was de algemene opinie, en de wreedheid van het vonnis werd toegeschreven aan de Spaanse jurist Juan de Vargas, de ‘bloedhond’ van de Raad.

Een versie van de Gentse kroniek (ed. Ph. Blommaert; 1839) noteert een klank uit de volksmond bij de dood van de Gentse hoogbaijuw. ‘Men zeide dat hij [Adolf van Bourgognien] gelukkig was alsoo gestorven te zijn, want het te vree-

Biekorf. Jaargang 69

312 zen was, dat hij door den bloeddorstigen Vargas ook zoude verwezen geweest zijn ter dood, omdat hy de beeldstormers niet genoegzaam had weerstaen’.

C.B

Nieuwjaarswensen voor 1793 bij de Brugse schutters- en rederijkersgilden Alle vrije mensen waren broeders voortaan, nu zou ieder-een ‘borger’ zijn en gelijk voor de wet... Op zaterdag 17 november 1792 verscheen de voorhoede van het Franse leger op de Markt te Brugge. De beiaard speelde, en al de kerkklokken van de stad gingen aan het luiden toen het gros van de troepen door de Gentpoort binnenrukte.

Jemappes en Dumouriez kondigden een nieuwe tijd aan. Die eerste bezetting onder de Nationale Conventie zou een goede vijf maand duren (nl. tot 29 april 1793).

Met Nieuwjaar Meten de gilden naar oude gewoonte hun berijmde nieuwjaarwensen drukken. In feite werden die wensen door de gildeklerk aangeboden aan de bestuursleden en de confraters. Een partikuliere Brugse verzameling bevat de volgende vijf gedrukte bladen voor het jaar 1793.

1. Nieuw-Jaer-Wensch aen den agtbaeren en konst-minnenden Borger Anselmus Marie Guislain de Peellaert, stadhouder van d'Oud-verniaerde wapengilde der Schermers (gezegd) Hallebardiers... van de H. Michael [en aan al de andere Borgers en Confraters...].

- Gedrukt blad 38 × 32, bij Cornelis De Moor en Zoon. 40 verzen. Verheft godsdienst en staatsorde.

2. Nieuw-Jaer-Wensch opgedragen aen de zeer agtbare Borgers Jan Jacques van Outryve de Merckem, hoofdman, alsmede aen den heldmoedigen Charles Coopman, Koning van de aloude Hoofd-Gilde van Sint-Joris.

- Gedrukt blad 36 × 30, bij de Weduwe van J. van Praet. 26 verzen en jaarschrift.

Verheft godsdienst en eendracht.

3. Nieuw-Jaer-Wensch aen den eerzaemen en menschlievenden Borger Livinus Vleys, Hoofdman; aen den agtbaeren Antonius de Peneranda, stadhouder; aen den manhaftigen Borger Petrus Jacobus van Outryve, koning... van de Sint-Sebastaensgilde.

- Gedrukt blad 36 × 36, bij Franciscus van Eeck. 44 verzen. Verheft godsdienst en dweept met vrijheidsliefde. Onderaan: ‘U-Lieden Dienaer, Hendrik Roos, Klerk dezer Gilde’.

4. Nieuw-Jaer-Wensch opgedragen aen den eerzaemen en menschlievenden Borger Jan Baptist d'Hooghe, Hoofdman; aen den agtbaeren Borger Pieter Jacob van Outryve, stadhouhouder; aen den dapperen Borger Daniel Simoens, Koning [en aan alle bestuursleden] van de Gilde van Sint-Sebastiaen te St. Kruis. Aangeboden door de Klerk.

Biekorf. Jaargang 69

313 - Cedrukt blad 38 × 30, bij Petrus Parain. 44 verzen. De loon is godsdienstig en vrijheidsgezind.

5. Nieuw-Jaer-Wensch opgedragen aen Jonker Andries-Louis van den Bogaerde, Hoofdman van de... Kamer der weerde Dry Santinnen [en aan alle bestuursleden en gildebroeders]. Aangeboden door de Klerk.

- Gedrukt blad 38 × 28, bij de Weduwe van J. van Praet. Zes strofen van 5 verzen.

De toon is opgetogen vrijheidsgezind en verheft de slagwoorden ‘Eendragt. Vrijheyd.

Gelijkheyd’ De derde strofe luidt: De moed der dapp're Batavieren Verdreef wel eer, het Spaensch-geweld.

Men zag daer Vryheyds Vaendelen swieren.

Ten spijt van Alba's Veld-bannieren: En 't Recht der Menschen, weer ersteld.

Waarschijnlijk hebben ook de Busschieters en de Dertien van de H. Geestkamer een nieuwjaarwens laten drukken, een exemplaar ervan is in de genoemde verzameling niet voorhanden.

A.V

Bibliotheek van de Westvlaamse Volkskunde Deel I van deze nieuwe ‘Bibliotheek’ is verschenen; het brengt het eerste stuk van het door de Provincie bekroonde Westvlaams Sagenboek van Hervé Stalpaert: een keurig gedrukt en gebonden boekdeel van 168 blzn.

De ‘Bibliotheek van de Westvlaamse Volkskunde’, Uitgeverij Saeftinge, Weststraat 91, Blankenberge, vormt een reeks van tien delen (te verschijnen twee delen per jaar), waarvan sommige rijk geïllustreerd: delen 1 en 2: Westvlaams Sagenboek van Hervé Stalpaert; delen 3 en 4: Volkskalender en Volksleven in het noordoosten van Brugge, door Magda Cafmeyer; deel 5: Volksgeloof en volksgebruik uit Westvlaamse bedevaartplaatsen, door Walter Giraldo; delen 6 en 7: Westvlaams Sprookjesboek, door Hervé Stalpaert; deel 8: Westvlaams Boerenvolk, door Lucien Dendooven; deel 9: Onze Westvlaamse Vissers, door Jack Verstappen en Gerard Simons. deel 10: Algemene Westvlaamse Volkskunde, door Hervé Stalpaert.

De inschrijvers op de reeks ontvangen de delen tegen de gunstprijs van 225 fr. per deel.

Een belangrijke en waardevolle reeks, die de eigen aard van West-Vlaanderen van veel zijden belicht. Aan onze lezers zeer aanbevolen.

B.

Biekorf. Jaargang 69

314

Wijkkermis op Overleie te Kortrijk in de Hollandse tijd 1818 Een keurig gedrukt blad (33 × 18 cm.) met typografische omfijsting, zonder drukkersnaam, biedt het volgende programma. (Exemplaar in partikuliere verzameling).

‘Loopfeest bij de onsterflyke Maatschappy binnen Overleye, met Kensin: Goed van Harten; in hun Hof de Moyen Zondag, op woensdag der Kortryk Kermisse; wezende 19 Augusty 1818. Alles gratis. - Programme. 's Morgens ten 7 uuren zal 't Feest aangekondigt worden door 't losbranden ons Kanon, Grietens Kleinzoon, en 't Luiden der Overleysche Klokken.

Van 10 tot 12 uuren 's morgens zullen alle de Medeloopers hun aan ons Hof moeten begeven, voorzien van eene witte Mutse en een Oranje Lint, om dan alles in Staat vindende, het om eerst loopen aantegaan. Den Prysbehaalder dezer zal vereert worden met eene schoone Zilvere Horlogie.

Dezen Prys behaald zynde, zal men het Loopen aangaan met Slot en Holblok, welke Medeloopers moeten voorzien zyn als hier boven... Dezen Prysbehaalder zal vereert worden met een paer Zilvere Schoen-Gespen.

Waar naar gebeuren zal het Paling trekken op het water, of eenig ander Speel, indien de Rivier geen genoegzaam water zoude hebben. Den Prys daar vooren zal bestaan in een schoon levendig Kalf, kostelyk verçierd.

Dit geeyndigd zynde, zal men in volle ceremonie d'uitdeeling der Pryzen doen in ons Zaal daer toe opgeschikt, waar dat ider Prysbehaalder een treffelyk Avondmaal genieten zal. 's Avonds om 8 uuren zal'er op de kleine Leye een uitnemende schoon Vuurwerk plaats hebben, waar naar het Muziek beginnen zal.

Wie van de Loopers den eersten Prys Winnen zal, vermag voor den tweeden niet mede te dingen, maar wel deel nemen aan 't Paling trekken.

Nota: Voor het Om eerst loopen in regte linie zal men maar aanvaarden tot 48 Loopers. Voor het loopen met Slof en Holblok tot 32 idem; en voor 't Paling trekken, zoo veel als er maar hegeeren: 'er zullen nogtans geene aanvaard worden die niet zwemmen konnen.

Voor deze voorschreven Publieke Divertissementen, kan een-ider wie tot Pryskampen gaading heeft, zig van nu af tot dat de Numéros voltallig zijn, laten inschryven in ons Hof van 6 tot 8 uuren 's avonds’.

De Mooie Zondag, herberg en hof, was gelegen in de Kleine Kring, bij de oude Kleine Leie, en verdween in 1912 bij de aanleg van de nieuwe Kleine Leie.

E.N.

Biekorf. Jaargang 69

315

Kleine verscheidenheden BOVELYNCHAER. - Takken en twijgen van knorwilgen, die in hei mnl. bobelinghen, bovelinghen genoemd worden. Een reglement uit juni 1562 voor Veurne-Ambacht bepaalt ‘dat nyemant hem er vervoordere uuten busschen te hauwen ofte snyden eeneghe decroeden, bindtroeden, wissen, bovelynchaer, bezemstocken ofte bessemen, upde peine te wetene van den decroeden, bindtroeden, bessemstocken ende wissen van zes ponden parisis, ende de bessemens ende bovelynchaer twintich schelle parisis’. (Cout. Furnes, ed. Gilliodts II 497). Vgl. de betaling in 1424 te Veurne voor het ‘haer van eenen bobelinghe’, medegedeeld in Biekorf 1932, 219, waar ook de term bobelincrijs, bobelincrisen (Veurne 1420) met ongeveer dezelfde betekenis aangehaald wordt. - Over wvl. boveling: kopwilg, bollaard, zie De Bo en Loquela s.v.; Stallaert I 276 geeft een onjuiste bepaling van bovelinck.

EEDIN BESEMEN. - Heibezems. Worden aangekocht door de broeder boursier van het Hof van Schoeringe te Zuienkerke: anno 1454: ‘Van een ghebont eedin besemen, 9 sc. par.’; anno 1446: ‘Van een ghebont van 10. eedin besemen, 4 sc. Van 12 roedin ende eeden besemen 4 sc. Van een ghebont roeden besemen, 6 sc.’ (Rek. 1445-46, f. 125v; 1446-47, f. 119v 121v 122). - Een Brugs Hallegebod van 15 sept. 1519 regelt de prijs van de ‘besemen ghemaect van heedden’. (Gilliodts, Memoriaux I 220). De rekening van de Duinenabdij te Koksijde bij Veurne noteert anno 1565 de aankoop van roebesems en beetbesems te Veurne; in grotere hoeveelheid, per ‘bondt’ worden eetbesems aangekocht op de Bezemmarkt (St. Amandsplaats) te Brugge, waar de bezembinders van Kleit (Maldegem) hun gezochte heibezems kwamen verkopen.

HABITANTEN. - Deze term wordt in 1436 door de auteur van de Excellente Cronike (f. 88) gebruikt in de uitdrukking ‘habitanten vander stede van Brugghe’. Hiermede worden bedoeld: inwoners van het Ambacht of Vrije van Brugge die aan de wet van de stad Brugge onderhorig wilden blijven (en geen partij kozen voor een Vrije dat een zelfstandig ‘vierde let van Vlaendren’ zou zijn). Sommige steden streefden naar een ontvoogding waardoor ze van ‘habitanten vander stede van Brugghe’ zouden worden ‘apendanten vanden vryen’. Door de gelijktijdige kroniekschrijver worden de termen habitanten en apendanten (eigenl. appendanten) tegenover elkaar gesteld.

CRUYSCOOR. - Kruisbeuk, transept. Voor de bouw van de noordelijke kruisbeuk van de O.L. Vrouwkerk te Dendermonde worden bij schepenakte van 1 jan. 1515 lijfrenten opgenomen; de tekst daarin luidt: ‘specialic omme te makene den cruyscoor vander kercke ter noordzyden’, en ook verder nog ‘om dmaken vanden cruyscoor’ (Kerkarchief. Kerkrekening 1520).

LUYC. - Lucca, de stad in Toskane. Bij de intrede van hertog Filips in de stad Brugge op 11 dec. 1440 volgden de naties van de vreemde kooplieden op de stedelijke magistraat. De gelijktijdige kroniek beschrijft de groep van de kooplieden van Spanje, Milaan, Venetië, en vervolgens: ‘Item die cooplieden van Luyc dyemen heet Luycoysen ghingen te voet yeghen onsen gheduchten here al met nieuwe cleederen van graeuwen lakene van Damast tot den ghetale van 12. personen, ende haerlieden

Biekorf. Jaargang 69

knapen hadden al keerels van nieuwen graeuwen lakene, ende nieuwe hoeden. Ende weder incommende achter onsen prinche, quamen doe te peerde, ende haerlieder knapen bi hemlieden te voet, ende hadden voor hemlieden haerlieder loodgier, ghecleet al

Biekorf. Jaargang 69

316 met graeuwen lakene, ende eenen capproen boven wit ende beneden root naer die wapene van Luyck’. (Exc. Cronike, ed. 1531, f. 106). De gewone spelling van de Italiaanse stadsnaam in Brugse oorkonden is Luques (1411, 1418); de inwoners heten Lukoyse (zoals ook in de Nederduitse hansasteden); een Brugse tekst noemt in 1388 ‘Dine de Raponde den Lucoys’, de grote bankier uit Lucca. - Tot ca. 1500 is de mnl. benaming van Luik, de hoofdstad van het Nederlandse prinsbisdom, Ludic, Ludeke.

- De Lucoysen hadden hun loge te Brugge in de Kuipersstraat (1409); over de loodgier van de vreemde natiehuizen, zie Biekorf 1963, 223, s.v. logier.

PRONAUSCHE SPARREN. - Sparren ingevoerd uit de hanze- en havenstad Pernau (Pärnu), op de golf van Riga. Bij overname van een partij bouwhout op het Hof van Schoeringe te Zuienkerke in 1412 komen in rekening: ‘Eerst van 100. pronausche sparren ghecocht jeghen Jacop de Zwertvaghere, costen metten cleenen costen 15 sc. 4 d. gr. Item 90 pronausche sparren, costen 11 sc. 6 d. gr.’. (St.-Janshospitaal Brugge Bundel Biese). Uit andere posten blijkt dat pernausche sparren wat duurder waren dan gewone sparren. - Over de soorten ingevoerde sparren, zie Biekorf 1964.

81.

SCRYFCLEET. - Variante vooi: bescreven cleet, d.i. een dekoratief of figuratief schilderwerk uitgevoerd op linnen of kanefas (canevets), bestemd tot wandversiering van de woonkamers, los of ‘in een bart’ opgehangen. Het bescreven cleet was het ambachtswerk van de clederscrivers, aangesloten bij het Schildersambacht. De voortbrengselen heten kollektief ‘cleerscriverie’ (Brugge 1537) en betaalden een handelstaks. De rekening van het gasthuis der Potterie te Brugge heeft in 1455 (f.

12) de volgende uitgaafpost: ‘Betaelt van ij. scrijfcleedren up de gastecamere, 48 sc. par.’. Over bescreven clederen in de huiskamer te Brugge zie Biekorf 1963, 271-274.

SPRINCSTOC. - Lange taaie stok om over grachten te springen; polsstok. Somtijds voorzien van een haak (clauwiere). Maertin de Ruddere schachtmakere, levert in 1530 aan het St.-Janshospitaal te Brugge: ‘2 moudtscuppen, 1 meschscuppe ende 1 sprincstoc metter clauyere’. (Rek 1530, f. 5v). Uit de rekening anno 1565 (f. 126v) van hetzelfde hospitaal: ‘Betaelt Sanders Colet schachtmaecker, van dies hy ghelevert heift in schippen, vorken, raken, gaffels ende sprynckstocken per zyn billet, 3 lb. 8 sc. par.’. Troepen wilde (onregelmatige) vrijbuiters uit Oostende opereerden in 1595 tot in het leperse; zij ‘hilden hemlieden in busschen ende haghen met lange sprynckstocken 14 of 15en sterck, somwils in marraschen, vreesende bespronghen te werden’. (Kroniek van Duinkerke, ed. Piot 804). Over de Springers van Oostende en hun stoute uitvallen ‘met Sprinck-stocken’ gedurende het beleg in 1603, zie Biekorf 1961, 119.

TANDERINGHE. - Uittanding, uitsnijding in een muur. Op 21 mei 1481 komt, tussen het klooster van de Observanten (buiten de Ezelpoort). te Brugge en Sanders du Bosquel het volgende ‘vriendelic versceet’ tol stand betreffende een scheidsmuur: ‘als dat tvoorseide clooster zal mueghen maken eenen muer ghespannen eenen draet vander tanderinghe vanden muere, streckende zuut an een eeken stake, staende twee voeten buten een houde vlienderen bloc, den draet ende uutcant vande stake na

Biekorf. Jaargang 69

tanderen voorseid, wesende den uutcant vanden muer; inde oostzijde inghelycx vander tanderinghe tooten uuthende bij Jan Losschaerts leene, inde oostzyde staende drie houde wulghen, danof inde twee noorderste zijn twee kerven ghehauwen, alzo den uutcant vande

Biekorf. Jaargang 69

317 voorseide wulghen eenen draet toet ande muer inde tanderinghe, wesende den uutcant de oostzyde vande muere...’ (RAB. Fonds Observanten, nr. 1975, blauw 5076).

TAPITSERIE. - Collectivum voor de tapytsiers (al. tapyssiers, tappytcheurs) van de hertogen van Bourgondie. De tapytsiers waren een groep hofdienaren die belast waren met het gereedmaken van de ‘camere’ van de prins, hetzij in de residentie, hetzij op reis (in het kwartier of in de grote reistenU. De ‘camere’ was een bijhorend stel van wandbehangsels, kleden, wandtapijten dat tot stoffering van een vertrek (in paleis of tent) diende. Bij verplaatsing werkte de ‘tapitserie’ in twee ploegen om de etappen te verzekeren. De ‘tapitserie’ telde zes of acht man (officieren en handlangers). Op reis werd het vervoer van de ‘camere tapitserie’ verzekerd door een groep ‘ghesellen’. - De stadsrekening van Oudenaarde, die in 1480 de ‘fouriers ende de tapytherie’ van Maria van Bourgondië vermeldt, boekt in 1479 een gift van 12 pond aan ‘de tapitserie van den prinche’; onder de wijnpresenten gedaan bij ditzelfde bezoek van prins Filips, Staat de tapitserie ofte ‘de tapytsiers van onsen gheduchten heere’ mgeschreven met 4 stopen. (Aud. Meng. II 58 422 423). Bij de dienaars en officieren van de prins, opgesomd in de rubriek presenten te Veurne in 1500, wordt ook de ‘tapitserie’ genoemd. (Fragmenta II 107). Bij hun intrede te Gent in 1508 hadden Keizer Maximiliaan en Margareta van Oostenrijk ieder hun eigen ‘tapyssiers’ in hun gevolg. (Messager sciences historiques 1850, 15). - Over de latere ‘tapissiers de la chambre du roi’ en hun funktie, zie Havard IV 1242-44.

TRIJNBOMEN. - Variant van mnl. tribomen, driebomen: recht toelopen op. Een passus uit een oorkonde van de abdij van Oudenburg, gedateerd 16 September 1306, luidt: ‘Up eenen wetteliken dinghedach, daer ghewyst was bi wetten ende bij vonnessen enen dam te slane in eenen waterganc die men heet de Noort E., tusschen den tween sluisen, also die dijc coemt van Lombardie, trijnbomende jeghen die spoye vander Niewer poort, in twestende van tsabts groten poire van Oudenbuergh, ende alzo hoghe ende also dicke alse...’ (RAB. Fonds Oudenburg, nr. 7985, blauw 6770).

- Vgl. MnlW s.v. driebomen, tribomen, tribominge.

VERLICHTERIE. - Het werk van de ‘verlichter’ of boekverluchter. mlat. illuminator.

Het verschil tussen verlichtere en scildere wordt als volgt beschreven in een proces voor de schepenkamer te Brugge in 1520: ‘dat de vaerwe daermede de scilders ende de verlichters wercken, contrarie elc anderen zyn, want de verlichter moet wercken met dicke ende limeghe vaerwe, ende de scildere of prentre in zodanich were up papier met dorschineghe vaerwe, dat vele verschils es, ende met elcanderen niet ghemeens en heeft’. (SA Brugge. Sentencien civiele in-4, 1519-20, f. 72). De verlichter mag zich niet inlaten met al hetgene ‘met pincheelen of borstelen ghemaect ende ghewrocht wort up papier, tzy patronen dienende den ambochte vanden lechwerckers, borduerwerckers, personnaigen in brieven, in prenten of anders hoe dat zy ghewrocht met dinne dorschineghe vaerwe’: dit alles komt uitsluitend toe aan het ambacht van de schilders. Zo wordt in hetzelfde stuk betoogd. De verlichter behoorde tot het gild van de librariërs: in dit gild waren er ‘librariërs konnende verlichterie, beilden ende andere saken maken’ met de genoemde ‘dicke ende limeghe vaerwe’. Jan van Nieuwenburch, een ‘prentre ende verlichtre’ die tegelijk

Biekorf. Jaargang 69

boekverkoper was, had in 1520 de grens overschreden toen hij ‘tzynen huuse personnaigen ende andere scilderie ghemaect ende ghewrocht [haddel,

Biekorf. Jaargang 69

318 met pincheele up tpapier’. Daartegen verzetten zich de schilders krachtens hun keure en voorrecht; de genoemde Jan van Nieuwerburch, die allerlei gekleurd prentwerk, inz. minnebrieven, op de markt bracht, willen ze niet beletten ‘zyn gheprente boucken ende papieren met vaerwe te beclaterene’. En de schilders voegen er hooghartig bij dat die ondernemende ‘prentre boecvercooper... zeere slicht were maect, niet ghelyckende up verre naer twerc vanden verlichtrie’. - Een eigenaardige spelling biedt de volgende Variante uit het Naamregister van het Brugse schildersgild anno 1501: ‘Voort dat al de ghune, die hem gheneren van de voorseide verlycterye met hande,... hier dat se sulle hurlieder ghulde mooghe losse...’ (ed. Vanden Haute, p.

87; Brugge 1910).

VERSTAPPEN. - De treden van een ladder vernieuwen. Mnl. stap: trede of trap van een ladder; ook sport (Verdam). De boursier van het Hof van Schoeringe te Zuienkerke bij Brugge boekt in 1445 de volgende uitgaafpost: ‘Van drie paer leeren verstapt tpaer 6 s. par.’ (Rek. 1445-46, f. 120). - Een mnl. synoniem is vertrappen (1402 en 1421 te Oudenburg; Biekorf 1961, 31).

WIELKIN. - Wieltje als sieraad en exvoto bij een beeld van de H. Katarina. Tot de ‘orlementen dienende ten autare’ van de St-Katelijnegilde ten Hooie te Gent behoorden in 1532 elf zilveren wielkens waarin de naam van de gevers gegraveerd was. De inventaris van de gildekapel somt op: ‘Item, een selveren wielkin, dat Pauwels Willems gaf’ en zo voort, de elf namen. (De Pauw, Mnl. Ged. en Fragm. II 442).

MOUTMUELNE. - Molen waar mout gemalen (mnl. ghescrooden) wordt. Het St.-Janshospitaal te Brugge had eigen brouwerij (brauhuus) en eigen moutmolen.

Uit de rekeningen: anno 1502 ‘Betaelt Heindric van vier waerven onse moutmuelne te scerpene binnen desen jare, 48 sc. par.’ (f. 74); anno 1549 ‘Betaelt Jan Heldecop muelenaere, van tscerpen van onsen moudtmuelen van 7 reysen de muelensteenen te scerpene binnen desen jaere 1549 te 12 sc. par. van eicker reyse’. (f. 127). Een belangrijk oudere tekst wordt geboden door de rekening van de stad Aalst in 1394: ‘Item Janne [den Ghend] van den moelenysere vander moutmoelen te linghene ende den hals te vermakene 4 Ib. 12 sc.’ (Van Nuffel, Oudste rekening, p. 68). Te Dendermonde wordt reeds in 1370 een Moutmolenstrate genoemd. (De Vlaminck, Obituaire N.-D. passim).

POPPELBONT. - Een pelssoort. Popel uit ofra. porpre, poppre (paars, violet); ook popes (Artesië 1316), poples (Doornik 1355), met betekenis: een paars(geverfd) bont van geringe hoedanigheid. Godefroy VI 303; Gay I 742, II 256. Uit de sterfkamer van zuster Aechte Bengiaerts in het St.-Janshospitaal te Brugge wordt in 1436 verkocht aan zuster Lisebette sHonds ‘een zwart cleet met poppelbonten omme 19 Ib. 14 sc. par.’ (Rek. 1435-36, f. 42). In 1432 is popel(bont) aanwezig onder de huiden in de scheepslading van Claus Moen, uit Antwerpen (of Sluis?) aangevoerd in de haven van Londen en aldaar op 14 febr. 1432 door de douanediensten opgetekend.

(G. Asaert in Land van Beveren XI 104). - De verfstof voor dit bont was plantaardig en zou, volgens Gay, een soort zuring of verfmoes uit de Pyreneeen geweest zijn.

Biekorf. Jaargang 69

BUETREMES. - Groot mes om de vastgeworden boter voor de verkoop te verdelen.

In een inventaris van de Brugse winkelier Gillis Hou-byn anno 1473 worden vermeld: ‘twee weghescalen, 6 sticx loodin ghewichte onder cleene ende groot,... 1 yserin buetremes’. (R.A.B Proosdij nr. 1293, f. 33v).

A.V.

Biekorf. Jaargang 69

319

Vraagwinkel Stierengevechten in 't Rijselse Omstreeks 1900 werden er op het grondgebied van Roubaix bij Rijsel stierengevechten gehouden, zo heb ik gehoord van een oude Menenaar, en men had daarvoor een echte arena aangelegd op z'n Spaans. Uft ‘de Vlaanders’ is daar heel wat volk naar gaan kijken. Totdaar mij'n zegsman. Zijn daarover verslagen verschenen in de weekbladen van die tijd (ik denk aan Kortrijk en Moeskroen en Menen)?

A.M.

Royers en Poyers Vanwaar komt die benaming uit de middeleeuwse steekspelen waar de Royers als partij van Germanië en de Poyers als partij van Gallië tegen elkaar in het krijt traden?

G.L.

Beulepietje Te Rollegem-Kapelle hoorde ik zeggen beulepietje en beulepiet als benaming van de schrikgeest in 't koren, het korenventje, de bietebauw elders in Vlaanderen, Waar in wvl. kent men nog beulepiet(je)?

M.D.

Heine van Upstale In de Amerikaanse (USA) letterkunde kent men een middeleeuwse Vlaming met name Heine van Upstale, die een slapende priester had vermoord. Zijn misdaad bleef onbekend. Bij testament heeft hij gevraagd om in lijke onthoofd te worden. Tijd en plaats niet nader bekend. Een Amerikaans auteur informeert nu naar de bron van dit (legendarisch) verhaal. Waar te vinden?

G.J.

Uitstel Is uitstel als synoniem van uitzet (een biersoort) tegenwoordig nog ergen bekend?

Is uitzet zelf als biernaam in gebruik en met welke betekenis?

V.L.

Hoogdagbrood

Biekorf. Jaargang 69

Slosse schrijft ‘hoogdagbrood’ als vertaling voor de (canonieke en feodale) panes natalitii die in de kerkelijke boekhouding en Processen voorkomen. Dat is een moderne vertaling, meen ik. Is de benaming in de oudere oorkonden niet steeds ‘nataelbroden’?

A.V.

Linzen Werd de linze (Lens esculenta; de vlinderbloemige plant met eetbare, als platte erwten gevormde vruchten) in onze gewesten ooit aangekweekt? De middeleeuwen zijn de eeuwen van de erwt, en ook de vitse werd betrekkelijk veel gewonnen en verbruikt.

De linze schijnt hier echter alleen bekend te zijn door de linzenschotel waarvoor Esau

Biekorf. Jaargang 69

320 zijn eerstgeboorterecht afstond. En nu ook door de linzensoep ‘in pak-jes’ die op de markt komt.

F.M

Appelkazak Dit woord ‘appelkazakke’ gehoord te Westkapelle met bet. linnen schort of zak bij het appelplukken om het lijf gebonden. Is dit woord nog elders in Wvl. in gebruik , en welke andere samenstellingen nog met kazakk(ke)?

H.N

Navoogd Welke funktie hadden in de ambachten de personen die daar soms als ‘navoogden’ vermeld worden?

K.V.H

Pandijzer Welk is de juiste betekenis van het w. pandijzer? In 1503 kwam een man uit Krombeke met zijn vrouw naar Dadizele ‘met een pandijzer op zijn bloot lichaam’ om, volgens gedane belofte, O.L. Vrouw te dan-ken door wier voorbede zijn doodgeboren kind tot leven kwam en kon gedoopt worden.

K.S. Lendelede

Koperen hart op een toren Volgens de kerkrekening van 1739-1740 werd te Woumen ‘een cooperen herte, ende een cooperen vaese ghestelt op den thooren weghende tsaemen 251/2 ponden’. De weduwe Pycke van Diksmuide ontving voor deze levering 3 pond 16 s. 6 gr. Aan Fransois Anthone Brys werd bovendien 4 pond 10 s. gr. betaald ‘over vergult thebben met ducaete goudt het voorseide herte ende cop inde maent September 1740’. - Welke betekenis had dit ‘cooperen herte’ op de toren? Komt het ook voor in de geschiedenis van andere gemeenten?

J.V. Beernem

De Nooten Toren te Kortrijk

Biekorf. Jaargang 69

In zijn Verheerlijkt Vlaandre, deel II, blz. 5, spreekt Sanderus van ‘de zoogenaamde Nooten Toren’, een vestingtoren van Kortrijk die in 1457 tot 76 voet werd opgetrokken. In de toponymie van Kortrijk vind ik die toren niet terug. Of is er in de loop van de tijd een naamsverandering ontstaan?

F.G

De Kortrijkse raziere Over de inhoud van de ‘rasiere’ hoort men verschillende versies: 65 liter, 80 liter, 175 liter... Wat was de ware inhoud van die graanmaat in het Kortrijkse? Welk verschil was er in het Kortrijkse tussen een rasiere en een mudde?

J.V. Wevelgem

Biekorf. Jaargang 69

321

[Nummer 11-12] De Quickmote te Pittem Het huis en de families die het bewoonden De ‘Quickmote’ is een van de historisch meest belangrijke woningen van Pittem geweest. Eerst als verkeerd aangewezen geboortehuis - een valse adeltitel - van Ferdinand Verbiest S.J., Pittems grootste glorie(1) en als het huis waar Kan. Charles Carton in 1802 het levenslicht heeft gezien. Maar ook als de woning waar Pittemse dorpsgriffiers en notabele families verbleven hebben. De Quickmote is sedert lang verdwenen en daar kunnen geen gedenkplaten meer opgehangen worden.

Dat omwalde eigendom lag even buiten de dorpskom, aan de noordkant van de weg naar Tielt, een vijftigtal meter ten westen van de onlangs afgebroken ‘Torremolen’ of ‘Baert's molen’.

Tot voor een twintigtal jaren kon men er nog een stukje van de min of meer goed opgevulde wallen zien, die daar als een brokje moerasgrond lagen en voor niets dienden. Tot er iemand aan dacht dat er kon gebouwd worden aan die drukke rijksweg naar Tielt. Nu is het allemaal met de grond gelijk gemaakt en ligt de Quickmote met haar 200-jarig verleden er begraven onder de cementtegels, tarmac, grasperken en de gewoonste groentenbedden.

Toen in Oktober 1763 begonnen werd aan de werken van de nieuwe steenweg van Tielt over Pittem naar de in 1750 aangelegde grote weg Brugge-Kortrijk (Posterij), kwam die nieuwe verbinding juist tegen het zuidelijke gedeelte van de omwallingen van de Quickmote, zoals goed is te zien op de kaart van Ferraris van 1777. Op de kadastrale kaart van Popp (1843) is dat zuidelijke deel der omwallingen reeds gedempt, en staan er twee woningen binnen de ring van water. Waarschijnlijk was toen al een deel der vroegere afhankelijkheden tot woning omgebouwd.

Wanneer die huizen op de Quickmote afgebroken werden is mij niet juist bekend.

Misschien rond 1895, zoals Henri

(1) Cfr. ons artikel ‘Het ware geboortehuis van Verbiest te Pittem’, in Biekorf 1950, blz. 61-64.

Biekorf. Jaargang 69

322 Liebrecht schreef in ‘L'Expansion beige’ van december 1911. Die inlichting kon hij gekregen hebben van E.H. Henri Blondeel, die toen volop bezig was met de voorbereiding van de Verbiestfeesten te Pittem(2).

Naam en ligging De Quickmote is als plaatsnaam betrekkelijk recent. In het mooie met kaarten verluchte rentenboek van de heerlijkheid Claerhout van 1614 wordt dat toponiem nog niet vermeld en wordt dat eigendom omschreven als ‘een bewalde hofstede ofte mote groot LXXXIII roeden’(3). Op dat ogenblik stonden er nog geen gebouwen binnen de omwallingen. In 1649 wordt de Quickmote nog vermeld als ‘de mote van de capelrye van onse vrauwe in Puthem’(4). Dat eigendom was dan nog in het bezit van de kapelanij van Onze-Lieve-Vrouw-buiten-het-koor, gesticht in de parochiekerk van Pittem. Wanneer deze stichting de Quickmote verkocht, of voor eeuwig vercijnsde is niet bekend, omdat de wettelijke passeringen der heerlijkheid Claerhout ontbreken voor de jaren 1657-1681 en 1686-1709. Die cijns bedroeg, tot het einde van het oud regiem, steeds 2 pond gr. per jaar.

In het landboek van Pittem van 1666 art. 1610 verschijnt die plaatsnaam, bij ons weten, voor het eerst, nl. als ‘de quickmoten behuust... groot IIIIc XV roen(5)’. Op dat ogenblik was de Quickmote nog eigendom van de kapelanij en was bewoond door Jacobus De Cock fs Karel, officier van de heerlijkheid Pittem van 1655 tot aan zijn dood op 24 juli 1677.

Vanaf 1666 komt de plaatsnaam zeer geregeld voor in de Pittemse archiefbronnen.

Enkele voorbeelden: 1672

:

‘Den greffier Meerelpoel... over Jacques de Cock van de quickmote’(6)’.

1683

:

‘den gront van erfven ghenaemt de quickmote mette wallen daer rontomme ligghende, thuys ende edificiën: daerop staende’. 1736: ‘by de quickmote(7)’.

1760

:

‘een mote ende logtinck genaemt de Quickmote synde behuyst, daer den

(2) Aangehaald door A. De Meulemeester in zijn artikel over ‘De Verbiestfeesten te Pittem’ in ‘De Zondag’ (Tielt) van 10 augustus 1963 (3) Rijksarchief Brugge (RAB), fonds de Limburg-Stirum, nr. 5 art. 350 (4) Rijksarchief Kortrijk (RAK), fonds Pittem, nr 278 ter, fol. 17 v.

(5) ibid. fonds Pittem, 27 bis, landboek 1666, art. 1610.

(6) ibid. fonds Pittem, kohier van onkosten 1672.

(7) RAK fonds Pittem 279, fol. 27; 280 f. 7.

Biekorf. Jaargang 69

heere greffier [Ferdinand Amerlinck] op woondt(8)’.

1762

:

‘een bewalde hofstede ghenaemt de quickmote(9)’

(8) Gemeentearchief Pittem, landboek 1760, 21e begin, art. 69.

(9) RAK fonds Pittem, nr 285, art. 416.

Biekorf. Jaargang 69

323 Toen Livinus Meerelpoel in Oktober 1667 griffier werd te Pittem, na het ontslag van Jan Lust, nam hij zijn intrek op de Quickmote. Het is begrijpelijk dat dit huis aangepast werd door zijn nieuwe bewoner aan zijn stand en rang. In latere akten worden van de Quickmote uitvoerige beschrijvingen gegeven: van een eenvoudig veldwachtershuisje is die woning het voornaam verblijf geworden van griffiers en notabelen. In 1713 wordt dat verblijf als ‘une maison de plaisance’ vermeld(10). En dat was geen vleierij.

In 1709 wordt de Quickmote beschreven als ‘een schoone huys ende erfve rontsomme bewalt, met een schoon achterhuys, hovenbuer, peertstal ende weefcamer daerop staende, met eenen schoone beplanten lochtynck ende fruijtboomen daer inne, ende eene schoone heerenthaeghe ende brugghe, gestaen ende geleghen binnen de prochie van Putthem onder dheerelyckhede van Claerhout(11)’.

In 1767, toen de passanten ‘te voete als te peerde’, karren en wagens er talrijker dan ooit te voren voorbij kwamen, over die nieuwe steenweg van Tielt naar de Posterij, zagen zij de Quickmote als ‘eene erfve, boomgaert ende hovenierhof, wesende eene bewalde mote bestaen met woonhuys, cock ende backhuys ende eene houtlogie al separaet bebouwt in steen... ende eene scheure ende perstael oock aldaer staende(12)’.

Maar - sic transit gloria mundi - van die landelijke schoonheid van de Quickmote bleef er niets over. Door verkoop en verkaveling in de 19e eeuw en onze smaakloze lintbebouwing verdwenen die omwallingen, bomen en huizen, waar anderhalve eeuw lang de Pittemnaren met ontzag hebben naar opgezien.

Bewoners van de Quickmote Zoals gezegd kwam griffier en koninklijke notaris Livinus Meerelpoel op de Quickmote wonen in oktober 1667. Hij was geboren te Gent als zoon van Pieter Meerelpoel sr. en Barbara de Graeve. Toen Livinus Meerelpoel de griffierspen te Pittem in handen kreeg was hij al een bejaard man, en werd hij bijgestaan door zijn zoon Rafael die adjunct-griffier was. Livinus Meerelpoel was getrouwd met Margareta van de Kerckhove, die te Pittem overleed op 9 april 1675 en begraven werd in het O.-L.-Vrouw-buiten-koor, d.i. de noordkant. van de parochiekerk.

(10) RAK Aanwinsten 3994.

(11) RAK fonds Pittem 280, fol. 10 v (12) ibid, nr 20, fol. 32v - 33v.

Biekorf. Jaargang 69

324 Wie de geschriften van griffier Livinus Meerelpoel moet lezen, mag niet vergeten goed uit zijn ogen te kijken, want als de schrijver is zoals zijn geschrift, dan is hij de slordigste griffier geweest die Pittem ooit heeft gehad. In 1683 wordt geschreven dat Livinus Meerelpoel ‘impotent’ is en sedert lange jaren niet meer kon gaan. In september-oktober van dat jaar verbleef hij enige weken in het patersklooster te Tielt en werd einde Oktober 1683 terug naar de Quickmote gevoerd(13). Hij overleed er op 27 September 1685 en werd, zoals zijn vrouw, in het Onze-Lieve-Vrouw-buiten-koor van de parochiekerk begraven.

In 1683 bevond Livinus Meerelpoel zich in grote financiele moeilijkheden door een ruzie in de familie, dingen die ook in notabele kringen gebeuren. Op 17 april 1683 moest de baljuw van de heerlijkheid Claerhout de Quickmote ‘beterden ende beclaeghen’ op verzoek van Rafaël Meerelpoel ‘als naesten bestaenden vrint ende apparenten voocht’ van zijn minderjarige zuster Catharina Theresia Meerelpoel. Dat om Livinus Meerelpoel te dwingen aan zijn dochter de som van 50 carolus gulden uit te betalen, welke de oude griffier had ontvangen uit het testament van Anna van der Meulen, en die bestemd waren voor het minderjarig meisje(14).

Op 26 april 1683 was al beslag gelegd op al de roerende goederen van Livinus Meerelpoel en werd gedreigd zijn onroerende bezittingen te verkopen, omdat hij in gebreke bleef een bedrag van 170 p. 8 sch. 11 gr. met de verschuldigde intresten te betalen aan zijn broer Pieter Meerelpoel jr. Op die dag verschenen beide gebroeders voor de schepenen van Claerhout te Pittem om hun geschil bij te leggen. Livinus gaf aan zijn broeder twee rentebrieven op gronden te Wondelgem, stond hem zijn gronden af te Ruiselede onder het Hauweelse, alsook zijn rechten op de sucessie die hij had in het bezit van Pieter van der Meulen, overleden te Rotterdam. Daar verkocht hij ook aan Pieter Meerelpoel zijn huis ‘de Quickmote’, voor de som van 200 gulden, op voorwaarde nochtans dat hij, Livinus, eigenaar zou blijven van de Quickmote ‘bij retrocessie’ indien hij aan Pieter Meerelpoel binnen ‘ghelimiteerden tijt’ 200 gulden uitbetaalde(14bis).

Blijkbaar heeft Livinus Meerelpoel binnen de gestelde tijd de 200 gulden vereffend, want hij bleef eigenaar van de Quickmote in 1684-1685. Na zijn dood kwam de Quickmote in het bezit van zijn zoon Rafaël Meerelpoel.

Op 2 februari 1681 was deze laatste, geboren rond 1647, gehuwd met Barbara Theresia Lust. Deze, geboren rond 1659,

(13) RAK Aanwinsten 4062.

(14) RAK Pittem 279 fol. 27.

(14bis) RAK ibid., fol. 29v - 32.

Biekorf. Jaargang 69

325 was de dochter van de Pittemse griffier Jan Lust (geboren rond 1621, griffier te Pittem van maart 1650 tot mei 1665, overleden op 29 Oktober 1679), en van Jacoba Verbiest fa. Joos (geb. te Pittem op 22 februari 1626 en er overleden op 5 Oktober 1678).

Hieruit blijkt reeds de nauwe verwantschap tussen de notabele families Verbiest, Lust en Meerelpoel.

Bij hun huwelijk gingen Rafaël Meerelpoel en Barbara Lust wonen in haar ouderlijk huis, nl. de huidige onderpastorie op de hoek van de Markt en de Kauwstraat - het geboortehuis van Ferdinand Verbiest S.J. - maar enige tijd na het overlijden van Livinus Meerelpoel verhuisden zij naar de Quickmote. Daar overleed griffier Rafaël Meerelpoel op 19 december 1701. Uit dat huwelijk zijn twee kinderen bekend, nl.

Justina, die later trouwt met Jacobus de Maeght, en Albertus-Ignatius, geb. te Pittem op 31 december 1687. Deze laatsten woonden te Gent in 1709.

Na het overlijden van haar man, griffier Rafaël Meerelpoel, hertrouwde Barbara Theresia Lust in 1703 (huwelijkscontract 26 april 1703 voor notaris Jacques van de Sande te Tielt) met haar kozijn Joris-Bernard Verbiest, zoon van Albert en Catharina Isenbaert, geboren te Kortrijk, rond 1663, waar Albert Verbiest toen notaris was(15).

Joris-Bernard Verbiest vond het stalleke gestrooid op de Quickmote. Hij werd in 1705 burgemeester (d.i. eerste schepen) van Pittem, schepen der ammanie van Tielt in 1706, enz. Het geluk was van kòrte duur, want Barbara Theresia Lust stierf reeds op 26 maart 1707, op 48-jarige leeftijd.

Jan Frans Lust, jongste broer van Barbara Theresia Lust, geboren te Pittem op 2 april 1663, trouwde te Wingene kort daarna, op 23 mei 1707, met Joanna van Haveskercke, natuurlijke dochter van Baron Jacob van Haveskercke heer van Wingene en van Sofie Bultynck, weduwe van Pieter Mervillie, in leven griffier te Wingene.

Zij namen hun intrek op de Quickmote. In 1708 Staat Jan Frans Lust in de belastingsrol als gebruiker van de Quickmote vermeld(16). Hij woonde er nog op 1 juni 1709 en is er vertrokken vòòr 6 november 1709(17).

De venditie ten sterfhuize van Barbara Theresia Lust - op de Quickmote - had plaats op 8 april 1707 ‘vanaf 8 uur 's morgens’. Er werden te koop gesteld ‘veel schone meubelen ende catheylen, mitsgaders coyen, droogh vlas als an-dersints, thaeren sterfhuyze bevonden’(18).

Na de dood van zijn vrouw verliet Joris-Bernard Verbiest de Quickmote en vestigde zich te Wingene waar hij griffier

(15) (16) (17) (18)

RAK Bruine pakken 5847.

RAK Pittem 248 art. 1610, en Pittem 280, fol. 2.

RAK Pittem 280 fol, 13.

RAK Pakken De Bels, 94.

Biekorf. Jaargang 69

326 werd. Op 2 mei 1709 hertrouwde hij daar met Maria Theresia De Vrieze, en overleed er op 2 januari 1740. Heeft Ludovicus Lust, oudere broer van Jan Frans en Barbara Theresia, koster te Wingene enige invloed gehad om Joris-Bernard Verbiest naar Wingene te loodsen? Op 10 maart 1711 werden Joris-Bernard Verbiest en zijn dochter Barbara-Theresia buitenpoorters van Kortrijk.

Na het tweede huwelijk van Joris-Bernard Verbiest rezen onmiddellijk financiële moeilijkheden op met de familie Meerelpoel.

Op 18 juni 1709 werd door Jacobus de Maeght uit Gent, een van de voogden van de nog minderjarige Albert-Ignaas Meerelpoel fs Rafaël, klacht neergelegd bij de Raad van Vlaanderen, tegen Joris-Bernard Verbiest, griffier te Wingene. Aanleiding daartoe was de weigering van Verbiest ‘niet jeghenstaende veele vriendelyke brieven’, aan Albertus-Ignaas Meerelpoel de som van 59 pond 7 sc. gr. te betalen, van weesgeld - de rest van 84 pond 7 sc. gr. - dat deze laatste best kon gebruiken om te voorzien in zijn ‘tafeloncosten’. De som werd beklaagd op de Quickmote te Pittem, zynde ‘een behuysde ende bewalde hofstede met hovenbeur, brugghen ende wallen rontomme... graat in syn beluijck ontrent 59 roeden’(19). Jacobus de Maeght was niet de enige schuldeiser van J.B. Verbiest. Deze stond ook diep in de schuld bij Michiel Naert, waard in het Pittemse schepenhuis, bij notaris en griffier Jacques van de Sande te Tielt en bij onderpastoor lacobus Grootduyme(19 bis).

Op 11 September 1709 werd de Quickmote te koop gesteld door J.B. Verbiest die het eigendom bezat ‘causa uxoris ende bij verdeelijnghe... ghedaen door dheer Bailliu deser heerelyckhede’. Op 6 maart 1709 werd de woning toegewezen ‘na het Vierde kerckgebod’ - d.i. de Vierde verkoopdag - aan de Pittemse baljuw Philip Colens sr. († 8 okt 1721) voor de som van 82 pond 6 sch. 8 gr. Deze kocht dat mooie verblijf voor zijn onbejaarde dochter, Maria Anna Colens (o Pittem 7 maart 1694) die hij had met zijn tweede echtgenote Maria Barbara van den Berghe († Pittem 21 nov. 1715)(20).

Colens kwam evenwel niet op de Quickmote wonen, maar hij bleef op het ‘Klein Claerhout’, een gelijkaardige notabele woning te Pittem, die het verblijf was van de baljuws Colens De belastingen op de Quickmote voor 1709-1713 werden betaald door de hoger vernoemde Albert-lgnaas Meerelpoel(21). Of deze Gentenaar als gebruiker werkelijk er gewoond heeft, is mij uit geen andere bronnen bekend.

(19) (19 bis) (20) (21)

RAK Aanwinsten 3861 en fonds Pittem 280, fol. 4.

RAK Pittem 280, fol. 2 r en 3 v - 5.

RAK Pittem 280 fol. 10 v e.v. en Aanwinsten 4064.

RAK Pittem 248, art. 1610.

Biekorf. Jaargang 69

327 Drie jaar later, op 12 augustus 1713, werd de Quickmote opnieuw verkocht - uit de hand - door baljuw Philip Colens sr. ‘den verkopere competerende by successie bij den overlijden van Jouffrouwe Marie Anna Colens syne dochter, saligher memorie’.

Koper was sieur Ignaas Verhelle fs Joris uit Ardooie, en dat voor de som van 150 guldens courant. De eeuwige cijns van 2 pond gr. per jaar ten voordele van de kapelanij van O.-L-V.-buiten-koor bleef natuurlijk op de Quickmote bestaan(22).

Die Ignaas Verhelle, die zich ‘ontfanghere hereditaire’ van Pittem betitelde, had inderdaad op 4 januari 1713 de erfachtige ontvangerij van deze gemeente gekocht aan de voorgaande ontvanger, Thomas Vaerman, dat tegen de wil in van baljuw, burgemeester, schepenen en de ingezetenen van de gemeente. Inmiddels had Ignaas Verhelle zich gevestigd op de Quickmote. Hij verloor het proces, dat het bestuur van de prochie tegen hem had ingespannen voor de Raad van Vlaanderen die op 9 juli 1714 Verhelle (en Vaerman) in het ongelijk stelde(23). Nu hij te Pittem niets meer te winnen had werd de Quickmote nogmaals verkocht. Dat gebeurde op 11 november 1715 door Francois Verhelle, die optrad voor zijn broer Ignaas, die het eigendom van de hand deed voor 428 guldens ‘vry suyver gelt’, boven 1 pond 10 ch. gr. aan de huisvrouw van de verkoper. Koper was jonkheer Jan Baptist de Villa, heer van Vlienderbeke te Pittem, op voorwaarde ‘dat de visch die in de wallinghe is ligghende moet ghedeelt worden tusschen de vercooper ende cooper te maerte 1716’(24) Jhr. Jan Baptist de Villa, zoon van don Diego en Margareta de Castillo, geboren te Gent op 23 oktober 1640, was kapitein geweest bij de infanterie van het Spaans leger.

Hij woonde reeds op het goed te Vlienderbeke in 1683, waar hij door de Fransen uitgeplunderd werd. Van zijn eerste echtgenote, Isavelle Theresia van der Beke († Tielt 7 nov. 1694) had hij twee kinderen: Maria, die trouwde met sieur Daniel Macquenay fs Joannes-Franciscus, en Louis-Charles. Jhr. Jan Baptist de Villa hertrouwde in 1700 met Maria Barbara Duhot, weduwe van kapitein Jhr. Baudry Beugnies (huwelijkscontract 23 juni 1700 voor notaris Pieter de Clerck te Gent).

Zij kwamen op de Quickmote wonen, volgens de belastingsrol in 1717. Kapitein J.B. de Villa overleed er op 1 december 1723 en werd in de kerk van Pittem begraven.

De Staat van goed van het sterfhuis is belangrijk, en geeft

(22) RAK Pittem 280 fol. 84 v - 85 r.

(23) V. Arickx, Gesch. van Pittem, 1951, blz. 123-124 en RAK Pittem 297 (24) RAK Pittem 280 fol. 105 v.

Biekorf. Jaargang 69

328 een kijk in het interieur van de Quickmote in 1723(25). De venditie van de inboedel had plaats op 7 dec. 1723 en daarin treffen wij o.m. aan: veel zilverwerk, mooie officiensuniformen, een ‘chocolatpot’, pistool, geweer, servetten en ammelakens, zes koppels duiven, elf schilderijtjes, familiearchief, enz. Bij de Recolletten te Tielt moesten vijftig zielmissen voor hem opgedragen worden. De baten van het sterfhuis bedroe-gen de respectabele som van 498 p. 17 sch. 10 gr. en de lasten 248 p. 13 sch.

9 gr.

Bij het overlijden van jhr. Jan Baptist de Villa woonde zijn zoon en ‘hoir feodaal’, jhr. Louis Charles de Villa de Castillo te Egern waar meerdere kinderen van hem werden geboren van 1717 tot 1721, en waar ook zijn eerste (of tweede?) vrouw, Angela van Koekercke, overleed op 20 januari 1722.

In 1724-1725 werd de Quickmote ook bewoond, door een zekere sieur Nikolaas Paissan. In 1724 betrok jhr. Louis Charles de Villa de Castillo het vaderlijk huis en verhuisde zijn stiefmoeder Maria Barbara Duhot naar Brugge. Hij hertrouwde op 3 September 1726 met Isabella Codaer fa. Evrard uit Bergen (Henegouwen), die te Pittem overleed op 2 sept. 1751 op 60-jarige leeftijd.

Door allerlei tegenslagen en zware kinderlast (hij had veertien kinderen w.o. twee blinde) en/of siecht beheer van zijn fortuin, was Louis-Charles de Villa genoodzaakt zijn eigendommen te verkopen: ‘soo omme synen grooten ouderdom van jaeren, armoede ende menighvuldighe schulden... ende omme te kònnen blyven subsisteren met syne twee blinde kinderen’(26). In 1747 kon hij zijn gewone belastingen niet meer betalen en worden deze bij de oninbare posten ingeschreven ‘omme syne groote aermoede’(27) en in 1752 worden zijn belastingen (8 pond gr.) nog eens bij de ‘remisen’ geplaatst ‘omme syne extraordinaire aermoede die aen een ider bekent is, alsmede geallimenteert wordende van den aermen disch ende gheenen de minste goederen besittende’(28). Dominus Louis-Charles de Villa de Castillo overleed te Pittem op 29 mei 1759, op 80-jarige leeftijd en werd er - ondanks zijn armoede - naast zijn vrouw, Isabella Godaer in het O.-L.-Vrouw-koor der kerk begraven.

Op 9 mei 1732 verkochten jhr. Louis Charles de Villa en zijn neef Jan-Baptist Frangois Macquenay, het weeskind van Daniel Macquenay en Maria de Villa fa Jan Baptist(29), mede-

(25) Staat van goed in RAK Pittem 295 en in Pittem 281, fol. 6 v - 34 v, Verkoping in Pittem 311.

(26) RAK Pittem 281 a, fol. 95 v.

(27) RAK Pittem 185, prochierek. 1747.

(28) RAK Pittem 190, prochierek. 1752.

(29) Jan Baptist de Villa en na hem, Louis Charles de Villa, waren voogd van Jan B.Fr. Macquenay.

Hun rekening over het beheer van het weesgeld in RAK Aanwinsten 3869 en R.A. Gent, Raad van Vlaanderen oud nr. 6498.

Biekorf. Jaargang 69

329 gerechtigde in de Quickmote, dat eigendom aan Ferdinand Amerlinck voor de som van 100 p. gr. vlaams crt.(30). Daarmee werd de Quickmote opnieuw het verblijf van de Pittemse griffiers.

Ferdinand Amerlinck, geboren te St.-Eloois-Vijve op 14 juni 1702 als zoon van Jacobus Amerlinck, baljuw van die gemeente en van Joanna Theresia van der Meeren, werd officieel benoemd tot griffier van Pittem, Koolskamp, enz. op 13 mei 1732 door de prinses douairiere de Croy-de Millen-donck(31). In het najaar van 1732 trad hij in dienst en kwam op de Quickmote wonen. Daar werden zijn kinderen geboren, o.m. Jan Philip, zijn latere opvolger, Jacobus die priester werd, Ferdinand de latere handelaar te Wakken, en meerdere dochters. Op de Quickmote stierven zijn twee echtgenoten: Maria-Jacoba de Lye, overleden in het kraambed op 16 Oktober 1740, 36 jaar oud, en Barbara-Theresia Verhulst, overleden op 23 mei 1757. Griffier Ferdinand Amerlinck stierf op de Quickmote op 12 sept. 1778 en werd begraven in het hoogkoor van de kerk.

Jan Philip Amerlinck, geboren te Pittem op 26 mei 1735, die zijn vader opvolgde als griffier van Pittem, Koolskamp enz., daartoe aangesteld bij commissie van prins Emmanuel de Croy, heer van Pittem d.d. 14 februari 1761(32), kwam na de dood van zijn vader op de Quickmote wonen(33). Hij was getrouwd met Maria Henrica de Mey, een griffiersdochter uit Hooglede, en overleed er op 20 September 1792.

De derde Pittemse griffier uit deze familie was Ferdinand-Henri Amerlinck, zoon van Jan Philip, benoemd als griffier van Pittem, Koolskamp, Claerhout, enz. door de prins de Croy op 29 maart 1791(34). In 1796 Met hij een groot nieuw huis bouwen aan ‘de nieuwe calsyde’ d.i. in de huidige Tieltstraat, de tegenwoordige herenwoning van dhr. G. Dezeure-D'Hondt, en verliet hij de Quickmote(35). Ferdinand-Henri Amerlinck overleed te Pittem als vrederechter van het kanton Tielt op 9 sept. 1834.

De laatste notabele familie die de Quickmote bewoonde was die van chirurgijn Jozef Carton. Deze was geboren te Meu-

(30) (31) (32) (33) (34) (35)

RAK Pittem 281, fol. 119-120 v.

RAK Pittem 15, fol. 227.

RAB Triage des Hasses 699, I. fol. 132.

Gemeentearchief Pittem, Status animarum 1786, art. 65.

RAK Pittem 24, fol. 47 en Pittem 281, fol. 101 v - 103.

RAK Pittem 28 ter, Kohier van beterdynghe (ongefolieerd) vo Amerlinck.

Biekorf. Jaargang 69

330 lebeke in 1756, als zoon van Pieter Carton - die te Pittem chirurgijn was van 1747 tot 1753 - en van Maria Magdalena de Meurisse.

Jozef Carton behaalde zijn bekwaamheidsdiploma van heelmeester te Brugge in 1779 en vestigde zich te Pittem in die hoedanigheid in 1786. Hij trouwde in deze gemeente op 18 sept. 1792 met de 22-jarige Maria Theresia van de Walle geboren te Egern, dochter van Karel en van Maria Jacoba van Hee. Zij was ook ‘vroedvrouwe’ en had haar diploma ontvangen te Kortrijk op 22 juli 1791. In 1796 vestigde Jozef Carton zich op de Quickmote. Daar kwamen zijn kinderen ter wereld o.a. de latere geschiedschrijver en opvoedkundige, kan. Charles Louis Carton, geboren op 3 juni 1802, overleden te Brugge op 19 sept. 1863, en Felix op 27 oktober 1806, die als heel- en vroedmeester te Wingene stierf op 14 augustus 1837.

Jozef Carton overleed op de Quickmote op 11 februari 1820.

Zijn weduwe verliet daarna dit eigendom en woonde in 1826 in de Kerkstraat, waar zij overleed op 2 juni 1848.

In een artikel van Desiré De Somviele, stadsarchivaris van Tielt, over ‘'t Geboortehuis van Pater Verbiest te Pitthem’ verschenen in de ‘Gazette van Thielt’ van 11 maart 1911 lezen we o.m. dat hij een handschrift bezit, getiteld ‘Genugten, wijken en benamingen van hofsteden, huizen, enz. binnen de gemeente Pitthem’.

Dat stuk moet geschreven zijn, zegt hij, te oordelen naar het geschrift, door Ivo De Meese (1801-1885), gemeentesecretaris te Pittem van 1836 tot 1873, tijdgenoot van Kan. Ch.L. Carton ‘en met dezen zeer bevriend’. In dat handschrift, dat nu verloren moet gegaan zijn, Staat te lezen: ‘De Queckmote: huis, met mote, rondom bewald, alwaar M. den abbé Carton geboren is, komende van d'heer Livinus Meerelpoel, alwaar de griffier voor dezen woonde’.

Kan. Carton wist stellig met zekerheid in welk huis hij te Pittem werd geboren, zegt De Somviele, en Ivo De Meese sloeg er de bal niet naast. De Somviele schrijft verder in dat artikel ‘voor de jongeren, die het later als ouden zullen vermonden’: De Quickmote had een schilderachtig uitzicht. In de zomer van 1814 verbleef te Pittem een eskadron Oostenrijkse dragonders, die er o.a. de proecssie van Half-Oogst vergezelden. Ten jare 1884 leefde nog een der officieren van deze dragonders te Frunslack bij Nordenburg, in het voormalige Oost-Pruisen, nl. majoor Ludwig von Wernsdorff. Die man was toen 95 jaar oud. In 1884 schreef hij naar Pittem om te vernemen of er nog van zijn oude vrienden leefden uit de tijd toen hij twee maand te Pittem gelogeerd was. Hij was ingekwartierd geweest bij dokter Carton, dus op de Quickmote,

Biekorf. Jaargang 69

331 en van die plaats wenste de oude majoor enkele foto's te bekomen, ‘en 't en was niet te verwonderen dat het beeld van dit schilderachtig verblijf nog voor zijne oogen zweefde’.

Na het vertrek van de familie Carton begon het verval van de Quickmote. Het huis werd waarschijnlijk ook verkocht door de familie Amerlinck, na de dood van burgemeester F.H. Amerlinck in 1857. Grote huizen vragen veel onderhoud en dat kosl veel geld. Niet te verwonderen dat de wallen opgevuld werden, de gebouwen vervielen, en de Quickmote nu nog alleen in de oude papieren te ontdekken is.

V. ARICKX

Marolle-kaas Op de vraag in Biekorf 1968, 256.

Marolle-kaas heb ik vóór de eerste wereldoorlog noch ter markt noch in de winkels niet weten verkopen. Wel stinkkaas of stinkerskaas van Herve.

De Marolle-kaas brachten de grensarbeiders en de seizoenarbeiders mee uit Frankrijk en ze zeiden altijd dat ze ‘hem’ geroken hadden in de trein.

Ook Franse leurders kwamen geregeld met paard en kar en ze riepen de tweetalige kreet: Kaas! Kaas! de Marroiles! Marollekaas! Hij was steeds vers, in dikke schijven in boterpapier verpakt. Tussen Leie en Scheide verkozen de mensen de Hollandse kaas, Presentkaas en Gouwse kaas en kaasboer De Croock van Gavere Net zijn meikaas komen per schip in een lading van 6000 kilo.

Leugens Wij kennen de bemerking bij 't horen van leugens: Hij 'n is van zijn eerste leugen niet dood, of hij kan liegen dat de molens draaien.

Tijdens de oorlog kwam mij Karel Lateur van de Rolleweg, te naargange op de Eiermarkt, 'k Zegge Karel wat nieuws? en hij loech.

Nieuws, zei hij, ge doet mij lachen. Gisteren kwam er een kennis bij mij en hij vraagt en hij taalt naar nieuws. 'k Zegge nieuws? 't Is oorlog en wij 'n horen iet el of leugens.

Ik 'n kan 't niet helpen, zei de man, 'k hore nog Never leugens of geen nieuws.

GP. BAERT

Biekorf. Jaargang 69

332

Het spel ‘Quiconque’ van de Brugse rederijker Anthonis de Roovere Taalkundigen die er geen bezwaar tegen hebben voor hun fiiologische studies ook literaire bronnen te excerperen, proberen toch steeds die stukken te vinden waarvan de schrijvet en de tijd van ontstaan gekend zijn en die in originele versie tot ons zijn gekomen. Niet altijd echter heeft men het geluk dergelijke stukken in voldoende mate ter beschikking te hebben.

Wie het Westvlaams van de 15e-16e eeuw onderzoekt en daarbij literaire dokumenten wenst te betrekken, zal automatisch bij Anthonis de Roovere, Cornelis Everaert en Eduwaerd de Dene terechtkomen. Wat die eerste betreft, we hebben er vroeger reeds op gewezen dat voor de taalkundige, de overgrote meerderheid van zijn gedichten onbruikbaar is, omdat ze niet in originele versie zijn overgeleverd(1).

Het is onze bedoeling thans na te gaan in hoeverre ander werk van de Roovere betrouwbaar is. Het was blijkbaar het lot van deze rederijker ‘uitgegeven’ te worden door jongere broeders in de kunst. Zijn gedichten werden verzameld door E. de Dene en in 1562 door Jan Van Ghelen in Antwerpen gedrukt, zijn spel ‘Quiconque vult salvus esse’, opent de rij in het ‘Handschrift Everaert’(2) waarin de 16e-eeuwse rederijker Cornelis Everaert zijn spelen heeft verzameld. Waarom Everaert een bundel waarin hij uitsluitend eigen werk opneemt laat voorafgaan door een stuk van de Roovere is onbekend. Vermits we op geen enkel feit kunnen steunen is het nutteloos met gissingen en hypotheses te komen aandraven. We houden ons aan de lakonieke konstatering dat het er nu eelnmaal Staat. EVeraert zelf vermeldt slechts: ‘Dewelcke naervolghende spelen zyn ghestelt gheweist ende ghescreven by my Cornelis Everaert Cornelis zuene varwer ende vulder ende in zynen tyden clerc vanden Aerdchiers van Brugge / zonder alleen teerste spel van desen bouck te wetene Quiquonque vult salvus esse / twelche spel in zynen tyde Steide ende maecte Anthuenis de Roovere’(3).

Dit spel, dat niet in de uitgave van Everaerts spelen werd opgenomen, werd later door L. Scharpe gepubliceerd(4).

In zijn kòrte inleiding beloofde Scharpe: ‘Wat er, naar aanleiding van den hierna gedrukten tekst, over de velerlei

(1) R. Willemyns: ‘Iets over de taal van de “Rethoricaele Wercken” van Anthonis de Roovere’, Med VA 1967, p. 557-573.

(2) Kon. Bibliotheek Brussel, nr. 19036. Zie J.W. Muller & L. Scharpé: ‘Spelen van Cornelis Everaert’, Leiden 19202.

(3) fo 2vo.

(4) Leuv. Bijdragen IV (1900), p. 155-193.

Biekorf. Jaargang 69

333 moeilijke plaatsen, over het behandelde thema, over de bronnen en de schrijver zelf mede te deelen valt, zal men bijeen-vinden in de Aanteekeningen, welke de volgende jaargang der Leuvensche Bijdragen zal brengen’(5). Het is helaas bij deze belofte gebleven want hoe men ook de volgende (en de andere) jaargangen doorzoekt, Scharpé heeft de aangekondigde kommentaar nooit gepubliceerd. Nu zou dat op zichzelf niet zo een ramp zijn, ware het niet dat in diezelfde inleiding een zinnetje voorkomt dat onze nieuwsgierigheid opwekt: ‘...blijkbaar ook zag er de afschrijver in 't algemeen geen zwarigheid in op eigen hand veranderingen aan te brengen’(6).

Misschien doelt Scharpe hier op de volgende verzen waar we lezen: ‘Wy Heydenen / en zyn / van dien niet wetende Want vande prophete / daer ghy of seght Tes vichtien hondert zevenentwyntich jaer leden’.(7).

Het is duidelijk dat Everaert hier het jaartal heeft aangepast. Maar Scharpé schrijft ‘in 't algemeen’ en zal dus denkelijk ook nog wel andere aanpassingen op het oog hebben. Daarom hadden wij uiteraard graag zijn notities gelezen.

Wij zullen dan maar zelf eens proberen uit te maken in hoeverre Everaert veranderingen heeft aangebracht. Het is niet onze bedoeling dat woord voor woord te onderzoeken, dat zou trouwens onmogelijk zijn, maar wel na te gaan of die wijzigingen aan de ‘taalkundige’ waarde iets hebben veranderd. Beide auteurs schreven Brugs maar er ligt een tijdsverschil van ongeveer een halve eeuw tussen.

Het ligt voor de hand dat er dus van ‘taalverschil’ nauwelijks sprake kan zijn. Wel zullen we eventueel een spellingonderscheid vinden. Vermits we de originele tekst van de Roovere niet in handen hebben zullen we een omweg moeten gebruiken. In onze disser-tatie over het laat-middelbrugs(8) hebben we een kort hoofdstukje gewijd aan de spelling van de lange vokalen. We konden daar vaststellen dat Everaert de eigenaardige gewoonte heeft om dikwijls (niet altijd) ook in open syllabe ‘ae’ te schrijven om een lange a aan te duiden(9). Dat is een eigenaardigheid waarin hij door geen enkele andere skribent wordt gevolgd. Ook in de 15e eeuw was er niemand die deze eigenaardige gewoonte de zijne maakte. Door dit gelukkige toeval is het niet meer zo moeilijk na te gaan of Everaert zijn af te schrijven tekst wijzigde.

(5) o.e., p. 156.

(6) o.e., p. 155.

(7) verzen 202-204, fo 5ro, uitgave p. 163.

(8) R. Willemyns: ‘Bijdrage tot de Studie van de klankleer van het Brugs op het einde van de Middeleeuwen’ (Univ. Brussel, onuitgegeven dissertatie).

(9) o.e., p. 37-38.

Biekorf. Jaargang 69

334 Vooraf echter moet een andere faktor behandeld worden He t is ons jammer genoeg niet bekend of de Kamers van Rhethorica bepaalde spellingregels vaststelden noch of die rederijkers ook zonder expliciete geboden min of meer hun spelling op mekaar trachten af te stemmen. We willen dus eerst even nagaan hoe de Roovere de kwestie van de lange a in open syllabe oploste.

In ons bovengenoemd artikel hebben we erop gewezen dat met de ‘Rethoricaele Wercken’ als bron niets aan te vangen is. Ook hebben we aangeduid in welke gedichten we wel het onvervalste Westvlaams van de Roovere voor ons vinden. Het betreff hier: I) ‘Almueghende Vader zonder beghin’(10); II) ‘Lof vanden heleghen Sacramente’(11); III) ‘O Ihesus Christus wat zal ic bestaen’(12); IV) ‘Gheestelycke Spieghelynghe’(13); V) ‘Gheestelyck den bal te slane’(14); VI) ‘Met ongheruster herten zwaer’(15).

Enkele voorbeelden nu uit deze gedichten: namen (I, v. 2)

name (III, v. 55 en IV, 5. 56)

avontmale (II, v. 41)

slane (V, v. 4)

zondaren (II, v. 171)

te samen (V. v. 42)

baden (II, v. 217)

zwane (VI, v. 16)

beladen (III, v. 42)

saken (VI, v. 96)

betalen (IV, v. 48)

salegher (VI, v. 140).

Slechts een keer vinden we ‘tpaesche lam’ (II, v. 18) en het is dan nog niet eens zeker of de schrijver hierin wel een open lettergreep zag. De konklusie is dus wel duidelijk: de Roovere duidde de lange a in open syllabe slechts met een enkele ‘a’ aan.

Om een wat duidelijker inzicht te krijgen in het systeem van Cornelis Everaert, deze kleine steekproef: - ‘Tspel van Maria Hoedeken’ (p. 7, anno 1509) 46 keer ‘a’, 16 keer ‘ae’.

Voorbeelden: Vbn. sondaren (v. 2) varen (v. 715) (10) Kon. Bibl. Brussel, Hs. II, 270, fo 40vo. Zie J.J. Mak: ‘De Ge dichten van Anthonis de Roovere’, Zwolle 1955, p. 112.

(11) Hs. Kathedraal Brugge; Mak p. 136.

(12) II, 270 fo 36vo: Mak p. 219.

(13) II, 270 f 59vo.

(14) II, 270 fo 45vo: Mak 278.

(15) II, 270 fo 15vo: Mak 346.

Biekorf. Jaargang 69

smaken (v. 311) saken (v. 315) vader (v. 614) cnapen (v. 676) tsaemen (v. 4) jaeren (v. 4) vaeren (v. 222) betaeme (v. 298)

Biekorf. Jaargang 69

335 - ‘Een Tafelspeilken vander Beke’ (p. 379, anno 1512) 10 keer ‘a’, 21 keer ‘ae’ medecynale (v. 164) daghe (v 85) vader (v. 232) medecynaele (v. 160) waeren (v. 247) ghenaede (v. 251) raeden (v 184) - ‘Tspel van Tilleghem’ (p. 465. anno?) 3 keer ‘a’, 19 keer ‘ae’ daghelicx (v. 2) daken (v. 6) water (v. 234) jaere (v. 11) cnaepen (v. 22) lichaeme (v. 115) naeme (v. 290) - ‘Maria ghecompareirt byde claerheyt’ (p. 389, anno 1511) 11 keer ‘a’, 13 keer ‘ae’. te baten (v. 308) sondaere (v. 540) naeme (v. 74) vraeghen (v. 218) baete (v. 362) water (v. 444) falen (v. 402) - ‘Tspel vanden Pays’ (p. 545, anno 1538) 5 keer ‘a’, 19 keer ‘ae’. watere (v. 26) maten (v. 135) daghelicx (v. 202) verstaene (v. 11) laeten (v. 21) straete (v. 154) baeten (v. 278) Nu dit eenmaal vastgesteld is rest ons alleen nog hetzelfde onderzoek te herhalen met het spel van Anthonis de Roovere, in de ‘uitgave’ Everaert.

In ‘Quiconque vult salvus esse’ komt 90 keer lange a in open syllabe voor. 47 keer vinden we ‘a’-spelling, 43 keer ‘ae’-spelling.

Enkele voorbeelden: alle gader (v. 283) tsamen (v. 266) scamen (v. 271) verdraghen (v. 137) te baten (v. 189)

Biekorf. Jaargang 69

harync (v. 146) te ghaere (v. 9) tsaemen (v. 458) scaemen (v. 519) naeme (v. 92) raemen (v. 170) cnaepe (v. 686) We mogen dus wel besluiten dat Everaert inderdaad de tekst van de Roovere heeft aangepast verm its het beeld van het ‘Quiconque’ volledig met dat van Everaerts spelen overeenstemt en duidelijk afwijkl van het beeld dat de Rooveres gedichten te zien geven. Het ligt voor de hand dat, wanneer dit het geval is met de schrijfwijze van de lange a in open syllabe, dit eveneens elders gebeurd is, ook al is dat moeilijk te kontroleren.

Welk gevolg heeft dat nu voor het taalkundig onderzoek Eigenlijk bitterweinig. Het is uitgemaakt dat de ‘ae’ in de 15e-16e eeuw niet meer een ‘e’-achtige klank aanduidde zoals dat in de vroege Middeleeuwen wel kon. De spellingen

Biekorf. Jaargang 69

336 ‘a’ en ‘ae’ worden dus op dezelfde manier uitgesproken Vermits anderzijds Everaert evenzeer ‘Brugs’ schreef, kan de filoloog die het Westvlaams onderzoekt met gerust gemoed de Rooveres spel excerperen. Hij moet er echter wel bij bedenken dat hij, wat de spelling betreft, de eigenaardigheden van Cornelis Everaert voor ogen heeft.

Roland WILLEMYNS Aspirant NFWO

Ameloos Een term uit het oude bosbedrijf Een ameloos is een soort mutsaard, fagoot (takkenbos, rijsbos). Komt voor meestal in mv. ameloosen, nameloosen. Nog opgetekend in Wvl. (1870; De Bo s.v. ammeloos), te Beernem in 1894 (Loquela s.v. ameloosstok) en te Kortemark in 1930.

Zie WNT Suppl. I s.v. ameloos en Stallaert I 87.

1563 Westvleteren. - In de bossen van Sint-Sicx laat de boursier van de Duinenabdij bij Veurne jaarlijks hout maken, omvattend ‘faceelen, ryshoudt ende nameloosen’.

Worden gemaakt: ‘25.275 faceelen te 8 sc. thondert; 13.675 ryshoudt te 10 sc. thondert; 10.275 nameloosen te 10 sc. thondert’. Rek. Bourserie 1563, f. 37; zie Biekorf 1963, 384.

1568 Westvleteren. - Franchois Kerne levert aan de Duinenabdij belangrijke partijen rysenhaudt en faceelen tegen 60 sc. par. het honderd. Een partij van 6.525 nameloosen wordt door dezelfde geleverd tegen 50 sc. par. het honderd; de prijs van de violen is 40 sc. par. het honderd. (Handbouck Bourserie 1568, f. 59).

1592 Waasten. - De keuze bepaalt: ‘dat gheen taverniers, cabarettiers noch hosteliers ne doe in zijn huis noch hove beusschen oft nameloosen om die te vercoopen of in zijn huus te verbernen... ende datmen nu voortan useren zal vooren an te legghene een fagotkin, gheheeten poorterkin, zonder beusch of nameloos...’ (Costume van Waasten, ed. Strubbe, 354).

1773 Diksmuide. - Een keizerlijk reglement regelt voor die stad o.m. de Hout-Accise en bepaalt een taks van 6,25% voor fagoten, gezeid Ameloosen en Violen.

(Plac. van Vlaenderen VI 579).

- Een niet gedateerde en niet gelokaliseerde tekst uit een charter (ca. 1600?) spreekt van het ‘gaen coopen eenighe honderden wissen tot het binden eenichte ameloosen ende bondels van achte...’ (Gailliard, Keure v. Haz. IV 89).

- De violen zijn een soort fagoten (bussels doorn- of elzenhout met wissen gebonden) en staan in de handel lager geschat dan de ameloosen. - Het poorterkin is een kleine takkebos voor de haard in de woonkamer, de goedkoopste soort op de houtmarkt.

A.V.

Biekorf. Jaargang 69

337

Woning en huisraad van Jakob Balderan Pastoor van de Sint-Janskerk te Brugge 1460 Meester Jacob Balderan, kanunnik van de achtste prebende van de St.-Donaaskerk, was op 19 mei 1460 te Brugge overleden. In 1439 was hij lid geworden van het kollegiaal kapittel; hij fungeerde als pastoor (curatus; alias erekapelaan: capellanus honoris) van de St.-Janskerk, een wijkkerk die van de kapittelkerk afhing.

De pastoor bewoonde een huis in de St.-Jansstraat, een plaatsnaam die samen met de St.-Jansplaats, aan de in 1786 afgebroken St.-Janskerk herinnert.

De inventaris van het sterfhuis werd opgemaakt onder de leiding van twee konfraters uit het kapittel: Meester Joannes de Jonghe (Juvenis), houder van de 21e prebende, en Meester Richard van de Capelle, kanunnik-cantor van het kapittel. De boedellijst werd afgesloten op 23 juli 1460(1). De opsomming is niet volledig, immers een dressoir in een woonkamer werd door Meester de Jonghe met zijn signet toegezegeld, en Meester van de Capelle verzegelde een contoor (eiken kast) staande in een van de bovenkamers alsook de voutekamer in zijn geheel.

De opsomming van de kamers geeft een kijk op de inrichting van een type herenhuis, gelegen in de stad, vijfhonderd jaar geleden. Men weet dat er van het partikuliere ‘binnenhuis’ uit die tijd, ook in Brugge, weinig is overgebleven.

Het huis in de St.-Jansstraat heeft geen vloer (vestibule) doch een ongemeubileerde ghanc, die langs een suite van drie kamers loopt: een voorkamer en twee eetkamers, die alle drie een haard hebben. De gang loopt uit op een oude keuken, die als aanrechtkeuken dienst doet, en een nieuwe keuken. Boven de kelder, die aan de keukens paalt, ligt een voutkamer (die toegezegeld is en blijkbaar een volwaardige woonkamer met haard was).

De keukens geven uit op een plaetse of binnenruimte, waar mogelijk een stalling gelegen was.

Een slaapkamer wordt nergens bij name genoemd, ieder kamer (beneden en boven) was immers voor het slapen gestoffeerd, zoals in die tijd gebruikelijk was. De voorcamere en de achter-eetkamer beneden zien we met bedgestel (coetse) en beddegoed (bedde) en al het nodige slaapgerief uitgerust. Alleen de voor-eetkamer heeft geen bed. De daar hangende lichtkroon wust erop dat die centrale kamer (die minder licht van buiten kreeg) bijzonder als zitkamer gebruikt

(1) Rijksarchief Brugge. Proostdij nr. 1292, f. 27-28r.

Biekorf. Jaargang 69

338 werd. Daar ligt ten andere een Spieghel Historiael van Jakob van Maerlant, in handschrift: het enige boek dat, buiten de vier breviarissen, in de inventaris genoemd wordt.

Op de bovenverdieping is een deel van de gang uitgebouwd tot een camerkin, waar schuttersgerief en paardetuig zijn opgeborgen.

Van de drie vertrekken op de verdieping zijn de twee kamers, gelegen boven de twee eetkamers, voorzien van een haard en van bedderij. De witte kamer, gelegen boven de voor-eetkamer, schijnt een gastkamer te zijn. De kamer boven de achter-eetkamer is vooral ook ‘garderobe’, d.i. de bewaarplaats van de klederen van de kanunnik. De kamer boven de voorkamer is een rommelkamer.

Boven de keukens liggen twee kamers voor de meiden. Alleen de kamer boven de oude keuken heeft een haard. De kamer boven de nieuwe keuken bevat de linnenkist van het huis. Beide kamers zijn als slaapkamer gestoffeerd.

Een samenvattend overzicht van de beschreven meubels brengt het volgende beeld.

Het bergmeubel is vertegenwoordigd door één enkele staande kast, een cleedrescaprade, plus een (hangende?) schapraai in de keuken. Er zijn echter drie kisten (scrinen) voorhanden, de ‘linnenkast’ van dit welvarende huis is nog een scryne. In de kamer boven de achter-eetkamer Staat een contoor, d.i. een laag bergmeubel voor kasboeken, papieren en geld. In vijf kamers Staat een dressoir (dridsoor), het alstoen klassieke ‘buffet’ van bescheiden afmeting, dat tevens een pronkkast was. De beide eetkamers hebben een lys: dit meubelstuk, eigenlijk een type zitbank, was somtijds in koffer uitgewerkt, een kombinatie van zit- en bergmeubel Een andere kombinatie is de slaapbank (lysecoetskin).

Het ‘eetmeubel’ is nog eenvoudig. In vier kamers is een tafel (los blad, met de schragen) aanwezig. Twee kamers hebben bovendien een rondeel (rond tafelblad om op een drie-voet te leggen). Ook de nieuwe keuken heeft een klein rondeel. Een tafel is een meubel dat nog ‘in de weg Staat’, ze wordt gezet en opgeslagen in woonkamers waarin meestal een bed veel ruimte inneemt.

Het huis telt zes gestoffeerde beddekoetsen. De coetse in de achter-eetkamer blijkt een nagelvast timmerwerk te zijn, alleen de stoffering ervan komt in rekening. De andere koetsen zijn schrijnwerk dat gevuld en omhangen wordt met beddegoed en stoffering (o.m. gordijnen en rabatten).

Het zitmeubel is vertegenwoordigd door enkele stoelen (kleine zitbanken zonder leuning), een dozijn leunstoelen in de eetkamers, en zes zetels die eigenlijk bij de bedden behoren. Het aantal zitkussens, een dertigtal, is indrukwekkend

Biekorf. Jaargang 69

339 doch men bedenke dat vaste opvulling van zitting en leuning eerst later in voege zal komen.

Het losse zitmeubel moet nog worden aangevuld door de eiken zitbanken (met losse bekleding, bancleedren) en lijzen die ‘eerdvast’ of nagelvast waren en bijgevolg in de lijst niet werden opgenomen.

Het tafelgerei is tinnegoed. Houten en aarden gerief wordt niet opgenoemd (ook al om de geringe waarde ervan), gleierswerk is in heel Vlaanderen nog uiterst zeldzaam.

Potten en kandelaaars uit geelkoper, pannen uit roodkoper verzekeren ons dat de dienstmeiden veel ‘motael’ te schuren hadden.

De inventaris vermeldt maar één enkel beeld: een O.L. Vrouw in de achter-eetkamer. Bij geen enkel dressoir wordt een klein schilderij of een ‘bescreven cleet’ opgetekend. Mogelijk waren sommige interessante en kostbare zaken samengebracht in de voutkamer die op slot en zegel stond. In dezelfde kamer en in het contoor waren misschien ook nog enkele boeken geborgen, alsook meer zilverwerk dan hetgeen in het dressoir op de verdieping wordt opgetekend.

In de garderobe van de overleden pastoor is de kerle (lang overkleed, tabbaard) de grote aanwezige in aantal (een vol dozijn!) en in verscheidenheid van kleur: zeven zwarte kerels zijn, evenals een paar paarsblauwe, met bont gevoerd; een rode en een groene kerle hebben eveneens een voering van pelswerk. Op de twaalf is alleen een groene kerle (een zomertabbaard?) met fluweel gevoerd. Bont was mode gedurende de bourgondische periode en Brugge was in 1460 nog een belangrijk centrum van de pelshandel.

Meer kledingstukken als kappen, bonnetten, gordels, lagen blijkbaar in verzegelde bewaring in het sterfhuis. Schoeisel wordt in inventarissen zelden genoemd.

A. Viaene

Tekst van de inventaris Eerst in de achtere heitcamere Een rondeel, 1 lys, 1 dridsoor toeghezegelt metten singette van meestere Jo De Jonghe.

Twee branders, 1 tanghe.

Een bedde dienende ter coetse inde vorseide heitcamere met 1 groene sarge, ombehang, rabaten, yserin roeden dertoe; 2 groene bancleederen, 10 groene cussenen, 5 lenestoelen, 4 Rysselsche stoelen.

Een beilde van onser vrauwen.

Vier breviarissen.

Een coedse onder de voorseide coetse.

Biekorf. Jaargang 69

340

Item in een camerkin boven den ghanc Drie zalen metten breydels ende ghetughen dertoe, 3 stalbanden, 1 haremborst, 2 yserin hamers, 1 yserin huve, 1 cokere met schichten.

Item inde witte camere Een coedse metten voetbancke, slaeplakenen, culcte, om-behanghen, rabaten ende yserin roeden dertoe.

Een zethel, 1 wyndweechskin, 1 lysecoetskin, 1 tafele, 2 scraghen, 5 oorcussenen danof een was ghefluwynt, 1 banc met eenen voetbancxkine, 1 brandere, een dridsoorkin, 1 thenin half pynte.

Item inde camere boven de vorseide heitcamere Een groote coetse metten bedde, voetbancken, slaeplakenen, 1 ruwe saerge, 1 roode saerge, roode ombehanghen, rabaten ende yserin roeden dertoe.

Een dridsoor, 1 mandekin met 6 zelverin scalen, 6 leplen, 6 goubeletten danof de drie zijn vergout ende ghedopt.

Een cleen coetskin metten bedde, roode saerge dertoe, 1 rondeel, 1 tafel, 2 scragen.

Twee groene kerels deene ghevoedert met samyten, dandre met rigghen. Een roode kerle met rigghen.

Twee zwarte clocken boven ghevoedert met tholinen.

Zeven zwarte kerels deene ghevoedert met lammerspooten, dandre met bevers, de derde met vossevellen, de Vierde met maerters, de vijfste met graeuwe rigghen, de zesste met fynerden, de zevenste met fluwynen.

Item noch 2 parsche kerels ghevoedert ooc met finerden.

Item een cleerscaprade met eender scryne der in staende, 2 oorcussenen metten fluwynen, 1 roode capproen, 1 paer zwarte cousen.

Een roode saerge, 1 zethele, 1 rood cussen, 1 handhamerkin, 1 stoel.

Item boven dese zo heift de duere vanden contore staende inde zelve camere toebezeghelt metten zeghele van meester Rycquaert vander Capelle.

Item inde camere boven der nieuwer kuekene Een coetse met bedde, saerge, voetbancken, slaeplakenen, 1 stoel, 1 zethele, 1 scryne met lynwade met scoonlakenen ende dwalen.

Biekorf. Jaargang 69

341

Item inde camere boven der ouder kuekene Een platte coetse met 2 bedden, roode saerge, 1 blaeuwe ombehangh, 1 brandre, yserin roeden.

Een scipscryne, 1 zethele.

Item inde voorcamere Een groote coetse metten bedde, slaeplakenen, voetbancken, groene saerge, groene ombehanghen, rabaten, yserin roeden dertoe.

Item 1 zethele, 1 wyndweechskin met 1 cleen ombehancskin ende yserin roeden der toe.

Een cleen wenthelcoetskin metten bedde, groen saerge ende ombehanghen, rabatten ende yserin roeden der toe.

Een tafele, 2 scraghen, 8 groene cussenen van zaerke, 2 andre cussenen, 1 cleen bancleedekin, 2 zethels, 1 scryne, 1 dridsoor, 1 stoel, 1 oorcussen metten fluwynen, 2 cappen Een brandere, 1 tanghe.

Inde camere boven de voorcamere Drie quade coedskins metten beddekins, 1 troch.

Item in de voorheitcamere Elf rode cussenen met 1 bancleede, 1 lys, 2 branders, 1 dridsoor.

Eenen bouc gheheeten den speghel ystoriael.

Een tafele, 2 scraghen, 2 Rysselsche stoelen.

Een crone met 5 tacken.

Item inde houde kuekene Een kavye, 1 langhe wendepanne, 1 vueghelhuus, 1 stoel, 1 cuupzethelkin, 1 staelysere, 1 groote kethele, 2 zesters, 2 wasschecupen.

Item 17 thenin platteelen onder cleen ende groot, 1 canne van twee stoopen, 4 vierendeelen, 3 pynten, 3 biervierendeelen, 11 scuetelen, 11 saussieren, noch 6 met dobbelen bodemen, 28 telliooren.

Drie cleen zelverin zoutvaetkins.

Twee thenin pispotten.

Een beckin metten lopine, 1 thenin com.

Biekorf. Jaargang 69

Item inde plaetse Een handvat, 1 handwale, 1 waterstande

Biekorf. Jaargang 69

342

Item inde nieuwe kuekene Vier mottaline potten, 1 caffoor, 2 candelaren met 2 pypen 3 candelaren met 1 pype, 1 beckin metten lopyne.

Drie kethels.

Item 1 heerin panne, 1 barbierbecken, 1 cleen wendepanne, 5 pannen met sterten, 2 langhe speten, 2 roosters, 1 drooplepele, 1 laeuwere, 1 staelysere, 1 brandere, 1 tanghe.

Een scaprade, 1 lysekin, 1 rondeelkin, 1 stoel.

Item noch een camere toeghezeghelt metten zeghele van Meester Rycquaert vander Capelle ende staet boven de kelnare.

Woordverklaring Bancleed: kleed tot bedekking van zitbank Eerin (heerin): koperen; vgl. mnl. eerwerc.

Finerden (pelterijterm): zeer fijn bont.

Fluwyne (linnen): kussensloop.

Fluwyne (pelterijterm): steenmarter.

Chedopt: gepolijst.

Goubelet: drinkkroes (fr. gobelet).

Handvat: schenkkan.

Caffoor: komfoor.

Kaveye: hoenderhok.

Clocke: reismantel.

Crone: lichtkroon.

Culcte: gevoerde sprei.

Cuupzetele: stoel met een geheim gemak.

Laeuwere: keukenkomfoor.

Lopine: waterkan.

Ombehanc: paviljoen over een bed.

Rabat: sierstrook boven een bedgordijn.

Rigghen (pelterijterm): rugvel van eekhoorns.

Samyt: fluweel.

Scipscrine: reiskoffer (met handvatsels).

Staelysere: staanijzer, driestijper (haardgerief) Stalbant: halster.

Thole, tholin: gewast linnen.

Wendepanne: druippan (waarin de jus druipt onder 't braadspit; fr lèche-frite.

Wentelcoetse: diepe beddekoets (met opgaande beddekanten), Staat tegenover ‘platte coetse’.

Wyndeweech: kamerscherm.

Biekorf. Jaargang 69

Grafschrift Hier leit begraven Sergiant de Haas, in sijn leven was hy een vrolicken baas, en tot lopen en vluchten bequaam en ras, maar toen hem de doot achter 't gat zat, quam het hem niet te pas.

1682

Biekorf. Jaargang 69

343

Bruno Vanderstichele van Wevelgem De stichting van een parochie in het noorden van Engeland in de vorige eeuw Rond de helft van de vorige eeuw schuimde de Vlaamse missionaris in Engeland Father Pieter Benoit van Kuurne in opdracht van zijn Engelse bisschop Mgr. Turner ongeveer ieder jaar de West-Vlaamse clerus af op zoek naar kandidaten. die met hem naar de missie wouden vertrekken(1).

Hij concentreerde daarbij speciaal zijn aandacht op eventuele belangstellenden in het Sint-Lodewijkscollege van Brugge. Niet verwonderlijk wanneer men weet dat hij voor zijn vertrek naar Engeland daar zelf van 1842 tot 1847 leraar was geweest.

Zijn krachtige persoonlijkheid en zijn woord moeten er indruk gemaakt hebben.

Want meer dan een leraar van Sint-Lodewijks liet in die tijd zijn klas in de steek om met hem te vertrekken. Onder andere de jonge Bruno Vanderstichele.

Problemen rond een exeat Geboren in Wevelgem op 19 februari 1836, was Bruno na zijn humaniora in het college van Menen, naar het Groot Seminarie van Brugge getrokken. Hij werd op 17 december 1859 priester gewijd. Gezien zijn speciaal talent voor de surveillantie benoemde zijn bisschop hem nog datzelfde jaar tot leraar en bewaker aan het hogergenoemde Sint-Lodewijkscollege(2).

Dacht hij reeds voor hij Benoit kende aan Engeland?

Toen hij 14 jaar oud was, had hij zijn 11 jaar oudere broer Leo als jonge Redemptorist naar Engeland weten vertrekken. Hij had gehoord hoe deze in Clapham (London) door de toendertijd zozeer besproken kardinaal Wiseman tot priester was gewijd. En hij was ervan op de hoogte hoe Leo Vanderstichele als reizend missionaris zowel Engeland als lerland en later ook Schotland doortrok(3).

Maar een exeat voor Engeland was in de tijd van de voorzichtige Mgr. Malou (hoewel zeer gei'nteresseerd in de evolutie van de Kerk in Engeland) niet zo gemakkelijk te krijgen. Inderdaad was ondertussen het katholiek middelbaar onderwijs in het bisdom fel uitgebreid. Er werden regelmatig nieuwe kerken gebouwd. En hoewel het aantal roepingen vrij hoog

(1) Over deze Benoit zie o.a.J. De Mรปelenaere, lets meer over G Gezelle en Sint-Lodewijks (1841-1846), in Haec Olim, 1960-1961, p. 105-147. En Idem, Canon Benoit en Gezelle, in Gezellekroniek 2, Kapellen 1964, p. 81-98, en Gezellekroniek 3, Kapellen, 1965, p. 67-88.

(2) P. Allossery, Onze WestVlaamsche Zendelingen I, Brugge, 1925. p. 333.

(3) Idem, p. 334.

Biekorf. Jaargang 69

344 lag, was de bisschop van tijd tot tijd verplicht aanvragen voor Engeland ofwel uit te stellen ofwel te weigeren. Omwille van een ‘certaine disette de sujets’.

Iets wat vooral in de periode 1859-1863 gebeurde.

Vanderstichele, die zijn aanvraag om naar Engeland te vertrekken in 1862 door Benoit liet indienen, moest dit ‘aan den lijve’ ondervinden.

Het antwoord van Mgr. Malou was in zijn totaal, hoewel hoopgevend, toch negatief: Omwille van de ziekte van een van de professoren van Sint-Lodewijks was het de bisschop onmogelijk Vanderstichele aan dit instituut te onttrekken. Verder hadden ziekte en sterfte om die tijd onder de klerus van het bisdom zodanig huisgehouden, dat voorlopig zelfs niet één priester kon gemist worden. Het speet de bisschop vicaris-generaal Benoit, en meteen zijn bisschop, Mgr. Turner van Salford, een zo ontgoochelend antwoord te meten geven. Vanderstichele zou echter de gevraagde toelating krijgen van zodra de interne Brugse moeilijkheden opgelost waren(4).

Maar zolang Mgr. Malou leefde, duurde de priesterschaarste in het bisdom voort.

Pas na zijn dood, nog terwijl de toekomstige Mgr. Faict vicaris-capitularis was, werd aan het verzoek van Bruno Vanderstichele gevolg gegeven(5). Waarschijnlijk onder de invloed van de latere bisschop Chadwick, die toen Brugge bezocht, koos hij voor het bisdom Hexham en Newcastle(6). Zijn exeat werd afgeleverd op 27 augustus 1864.

En samen met Chadwick reisde hij af.

De stichting van een missie in de mijnstreek Het bisdom, waar Bruno Vanderstichele in terecht kwam, was het meest noordelijke van Engeland. Zeer uitgestrekt (het bevatte de ‘counties’ Durham, Westmorland, Cumberland en Northumberland). De kant waar men sinds enige tijd met de ontginning van kolenmijnen en met de uitbouw van een industrie begonnen was.

(Men denke hierbij aan Stephensons trein die in 1825 voor de eerste keer van Stockton naar Darlington, dus door dit gebied gereden had). Dit nieuwe industriegebied had in de jaren 1845-1847 een grote hoeveelheid leren aangetrokken, die omwille van de hongersnood hun eigen land verlieten. Het merendeel van deze lerse inwijkelingen was katholiek(7). Zo groeiden in de Steden, die zich als olievlekken uitbreidden, overal sterke katholieke concentraties(8).

(4) (5) (6) (7) (8)

B.A.B. Acta Mgr. Malou, 1862, p. 44.

Idem 1864, p. 140.

J. Lenders, History of St Michael's Parish Newcastle-on-Tyne, Rochdale, 1931, p. 3.

Idem, p. 6-21.

D. Gwyn, The Irish Immigration, in The English Catholics 1850 1950, London 1950, p.

265-270.

Biekorf. Jaargang 69

345 Zoals meestal met vreemde missionarissen gebeurde, werd Bruno Vanderstichele bij zijn aankomst door zijn nieuwe bisschop Mgr. Hogarth benoemd tot onderpastoor aan zijn kathedraal, St. Mary's Cathedral te Newcastle. Voor een proeftijd En om te wennen.

Hij had er als onmiddellijke overste Charles Eyre, toen vicaris-generaal en later aartsbisschop van Glasgow. Het werk moet er zeer zwaar geweest zijn. Er was het verschil in taal, (vijftig jaar na zijn dood deden nog amusante verhaaltjes de ronde over Vanderstichele's ‘Engels’ uit die eerste jaren), het verschil in mentaliteit, de zeer zware opkomende sociale Problemen in een industriestad, de eenzaamheid in die koude mistige uithoek op de grens van het land der Keltische legenden.

Vanderstichele wist zich echter vrij vroeg, vooral door opvoedkundig werk te onderscheiden. En toen in 1868 de nieuwe bisschop Mgr. Chadwick besloot dat zijn parochie, St. Mary's, die stilaan te uitgestrekt werd (ze telde ongeveer 10.000 gelovigen), moest gesplitst worden, was het Bruno Vanderstichele, die op aanwijzen van vicaris-generaal Eyre aangezocht werd om de stichting van de nieuwe parochie op zich te nemen. Deze zou gevormd worden uit het gebied waar Vanderstichele reeds van bij zijn aankomst werkzaam was: de westelijke kant van St. Mary's, genoemd Elswick district. Eén van de meest expansierënde en industrialiserende stadsgedeelten van Newcastle. Als beschermheilige kreeg de nieuwe parochie St. Michael.

Een inleidende vergadering, voorgezeten door Vanderstichele zelf, werd gehouden in de klas van een school op 28 September 1868. Een zondagnamiddag, waarop men besloot van zodra het mogelijk was, onder de leiding van de nieuwe pastoor en met de hulp van vrijwilligers een parochiekerk en een pastorij te bouwen. Een plan waarmee pas drie jaar later, in 1871, een aanvang kon gemaakt worden.

Het complex kwam klaar in 1873. En op 6 Oktober kon Father Bruno Vanderstichele voor de eerste keer in zijn ‘school-chapel’ de mis opdragen. Inderdaad een ‘school-chapel’. Want veel van de vroegere onderwijsman was in de missionaris levend gebleven.

Het gebouw, dat op zaterdag en zondag als kerk dienst deed, was zó ontworpen dat het van maandag tot vrijdag als school kon gebruikt worden. Dit Stelde Vanderstichele voor de ongewone toestand, dat hij op weekdagen zijn mis moest gaan opdragen in de kapel van het nahegelegen klooster van de bedelende ‘Sisters of the Poor’.

Op vrijdagavond werd dan het schoolmobilair aan de kant gezet en het gebouw klaargemaakt voor de diensten van za

Biekorf. Jaargang 69

346 terdag en zondag. De zondagnamiddag werd weer eens opruiming gehouden en plaatste men de banken terug voor de lessen van maandag.

Dit had bijvoorbeeld voor gevolg dat het lof op St. Michael's altijd op zondagnamiddag gehouden werd in plaats van op zondagavond zoals op andere plaatsen.

Maar de parochie bloeide.

Zo werden er in de loop van de eerste tien jaar 872 doopsels toegediend, waarvan 82 voorwaardelijk (bekeerlingen), en groeide de katholieke bevolking aan van ± 2.200 tot ± 2.520(9). Vrome genootschappen als de ‘Confraternity of the Sacred Heart of Jesus’, ‘The Altar Society’, de ‘Living Rosary’ en de ‘Temperance Association’ kenden een drukke deelname.

Ook de school ontwikkelde zich gunstig. Van 100 leerlingen bij haar opening op 13 januari 1873 bracht ze het in 1880 tot 500 leerlingen(10). Dagelijks werd ze door Father Vanderstichele bezocht. Hij interesseerde zich levendig voor het werk van de kinderen en nam zelfs bij de examens een deel van de ondervragingen en de surveillantie voor zijn rekening. De school mocht zich dan ook Verheugen in het bezoek van meer dan één prominente geestelijke uit die dagen, o.a. kardinaal Manning.

En bij de inspectie door de Staat werd haar regelmatig de quotatie ‘Excellent’ toegekend. De enige kwalen: het somtijds grote aantal afwezigen en de vele laatkomers.

Kanunnik op St. Michaels Door zijn onvermoeibaar ijveren en omwille van de merkwaardige resultaten die hij behaalde (St. Michael's, Elswick had op korte tijd de naam één van de bloeiendste parochies te zijn van gans het bisdom Hexham en Newcastle), trok Vanderstichele de speciale aandacht van bisschop Chadwick op zijn werk. Uit erkentelijkheid benoemde deze hem op 30 Oktober 1879 tot lid van het kapittel en kanunnik aan zijn kathedraal. Bruno Vanderstichele was toen 43 jaar oud. Als geschenk ontving hij bij die gelegenheid van zijn parochianen een kelk, die hij waarschijnlijk zelf onder één van zijn verlofperiodes in Vlaanderen had besteld. Hij werd namelijk vervaardigd door Eugene Vandamme-Serruys, toendertijd goud- en zilversmid in de Leiestraat te Kortrijk(11).

Alleen brak er, nu hij kanunnik geworden was, voor Vanderstichele nog geen tijd van rust aan. Nog steeds stond hij als enige priester op zijn parochie. Wel werd hij onder zijn ver

(9) J. Lenders, o.c., p. 137 (10) Idem, p. 146.

(11) Bericht in B.A.B. Necrologium.

Biekorf. Jaargang 69

347 lofperiodes in België(12) regelmatig vervangen door vrienden uit het bisdom Brugge, die net als hij in Engeland werkzaam waren. Zo o.a. door Surmont, Poupaert en Berghman. Maar pas in juli 1883 kreeg hij een onderpastoor, Rev. Henry Cadogan.

St. Michael's lag ondertussen door de bouw van de pastorij en schoolkapel zwaar onder de schuld. In 1879 voor een totaal van tussen de 2000 en 3000 pond.

Vanderstichele had er ‘zijn’ werk van gemaakt om deze schuld in zo kort mogelijke tijd volledig in te lossen. Daarvoor moest gespijkerd worden en gespaard, moesten steeds maar weer onder de eerder arme bevolking collectes gehouden worden, dienden ‘bazars’, kermissen en allerhande feestelijkheden gepland. Maar reeds in januari 1885, bijna een jaar voor zijn dood, kon hij vanaf de kansel zijn parochianen meedelen dat ‘Our total debt is of £ 1050; in three four years we hope it will be wiped out’.

Naast de materiële zorg bleef er de geestelijke zorg. De parochie groeide. Het aantal gelovigen Steeg in de periode 1882-1884 van 2580 tot 2800. Een uitbreiding bijna even groot als deze die plaats gevonden had over de eerste tijdspanne van 10 jaar. Wat erop wijst dat de inwijking op St. Michael's sterk was blijven toenemen.

Ganse nieuwe wijken werden in die tijd gebouwd. En door de uitbreiding van belangrijke bedrijven ontwikkelde Elswick zich tot een industriële voorstad van Newcastle. Ook Vanderstichele's school breidde zich uit. Ze telde in 1885 ongeveer 550 leerlingen.

Tussen al deze beslommeringen bracht 7 december 1884 zowel voor de Canon als voor zijn parochianen een welkome afleiding. Op die dag namelijk vierde St. Michael's, en met St. Michael's gans Newcastle, Vanderstichele's zilveren priesterjubileum. Een gelegenheid tot grootse feestelijkheden.

De gevierde, die ondertussen een ware volksvriend geworden was(13), werd in verschillende bladen, zowel katholieke als protestantse, opgehemeld als een onvermoeibaar werker. En de leden van zijn eigen ‘congregation’ boden hem als aandenken aan die dag een gouden uurwerk met ketting aan. Maar de ganse plechtigheid was bijna reeds een afscheid.

De nog jonge kanunnik had in de voorbije jaren teveel van zijn krachten gevergd.

Begin 1885 viel hij ziek. En ongeveer vanaf Pasen moest hij zich zondag na zondag bij mis, sermoen en lof door zijn Engelse collega's laten bijstaan.

(12) Vanderstichele kwam, telkens voor een maand, naar België in vakantie op 2 juli 1872 (B.A.B. Acta Mgr. Faict, 1872, p. 211), 5 juli 1877 (Idem, 1877, p. 287), 1 juni 1880 (Idem, 1880, p. 322), 16 juni 1882 (Idem 1882, p. 303) en 24 juli 1885 (Idem, 1885, p. 303).

(13) Zie o.a. een artikel uit The Irish Tribune (bewaard in B.A.B Necrologium), dat later vertaald werd en ingelast in: Zeer Eerwaarde Heer Bruno van der Stichele, in Rond den Heerd, 1886, p. 401-403.

Biekorf. Jaargang 69

348 Op 24 juli kwam hij voor een maand naar Kortrijk om te rusten. Tegen het tijdstip van zijn terugkeer was zijn gezondheid echter niet beter geworden. En nog voor de winter inviel, wist men te Newcastle dat kanunnik Vanderstichele het einde van 1885 niet meer zou halen. Hij keerde naar St. Michael's terug om te sterven: 9 december 1885.

Voor zijn begrafenis kwam Mgr. Bewick, de derde bisschop van Hexham en Newcastle onder wie Vanderstichele gediend had(14), zelf de Requiemmis opdragen.

Was ook aanwezig Frederick Poupaert, die hem zo dikwijls geholpen had en die om die tijd pastoor was van het nabijgelegen Washington. En een neef van de overledene, Alfons Vanderstichele(15).

Bruno Vanderstichele werd op het kerkhof van Ashburton begraven Een maand later begonnen de gelovigen van St. Michael's al geld in te zamelen voor een monument. Het werd op 16 december 1886 door Vanderstichele's opvolger Father Dunn boven het graf op het kerkhof van Ashburton onthuld: een keltisch kruis in rood graniet op een voet in rode zandsteen. Met erin geschreven de woorden(16): VIVAS CUM JESU PRAY FOR THE SOUL OF THE VERY REV. BRUNO VANDERSTICHELE OF ST. MICHAEL'S CHURCH, NEWCASTLE-ON-TYNE DIED DECEMBER 6TH, 1885, AGED 50.

My Jesus Mercy.

He was born in Belgium, and exiled himself for twenty years from his country to serve the English mission.

He rests beneath this Cross, bright embleem of his hope.

R.I.P. Drs. E. Derluyn aspirant N.F.W.O

(14) Vanderstichele diende inderdaad achtereenvolgens onder de bisschoppen Hogarth (bp. van 1850 tot 1866), Chadwick (bp. van 1866 tot 1882) en Bewick (bp. van 1882 tot 1886).

(15) Very Rev. Canon Vanderstichele, in The Tablet, 1955 (december 19), p. 982.

(16) J. Lenders, o.e., p. 29. - Ook tien jaar later, bij de bouw van de kerk, vergaten de gelovigen van St. Michael's Bruno Vanderstichele niet. Aan zijn gedachtenis werd een glasraam gewijd.

Het draagt de inscriptie ‘Pray for the soul of very rev. canon Vanderstichele; founder of St. Michael's mission, who died, 9th dec, 1885’. Opvallend, wanneer we de inscriptie in de grafsteen met deze in het glasraam vergelijken, is het verschil in sterfdatum. Op de grafsteen werd inderdaad een fout begaan. Lenders nam ze over in zijn boek. Maar alle andere brennen, officiële (Obituary) en niet-offiële (gedachtenissen, krantenknipsels) geven 9 december als sterfdatum.

Biekorf. Jaargang 69

349

Annotaties bij een bibliografie van het volkslied JULIEN DE VUYST, Het Nederlandse Volkslied. Bibliografie 1800-1965 Brussel, Belgische Commissie voor Bibliografie, 1967, 2 din., XVI-264 en 265-538 blzn. - Proefschrift voorgelegd aan de Provinciale bibliotheekschool van Brabant, uitgegeven met de steun van het Ministerie van Nationale Opvoeding en Cultuur (Prijs 400 fr., besteladres: Ommegangstraat 81 te Mere).

Dit proefschrift bezorgde de auteur de titel van geagregeerde in de Bibliothekonomische en Bibliografische Wetenschappen (P.B.B.). Zo vermeldt de omslag. De twee delen behoren tot de eerbiedwaardige reeks van de Bibliographia Belgica onder het nummer 98. Hier mag nog, om met de auteur nader kennis te maken, worden vermeld dat onlangs verscheen: Het Sterrelied in het gebied van Dender en Schelde (Gent 1967, 173 blzn.), een werk bekroond met de Alfons De Cockprijs van de Kon. Bond der Oostvlaamse Volkskundigen. De belangstelling van de auteur voor het volkskundig onderzoek mag men zeker op prijs stellen.

Er betond tot nog toe geen enkele bibliografie over het Volkslied. Bij die vaststelling moet men echter een onderscheid maken.

Er bestaat bibliografisch onderzoek over de oude liedboeken en verzamelingen volksliedboekjes vóór 1800 uitgegeven. Men raadplege hiervoor: D.F. Scheurleer, Nederlandsche Liedboeken. Lijst der in Nederland tot het jaar 1800 uitgegeven liedboeken. 's Gravenhage 1912, 321 blzn. Op dit werk volgde een eerste supplement in 1923, 120 blzn. Daarmee is de kous niet af, want over de eigenlijke fantastische verzameling Scheurleer bestaat nog een Catalogus der Muziekbibliotheek in drie delen ('s Gravenhage 1893-1903-1910, gedrukt op 120 exemplaren). Nadat die verzameling in de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage terechtkwam, gaf men aldaar nog een nieuwe drieiedige catalogus uit getiteld: Catalogus van de Muziekwerken en de Boeken over Muziek ('s Gravenhage 1923-1925) al even zeldzaam in de handel als al de reeds vermelde werken i.v.m. Scheurleer, waarvan slechts het eerste in de hier besproken bibliografie werd opgenomen (nr. 1914). Die werken en de verzameling Scheurleer zelf zijn voor de Vlaamse volksliedvorser van onschatbare waarde.

Ook de 19e-eeuwse verzamelaars van volksliederen uit archief en volksmond hebben beknopte lijsten van bekende oude liedboeken als documentatie bij hun liederenuitgaven gepubliceerd (zie: Willems, Snellaert, Scheltema). En zo uit-gebreid blijkt die stof nog steeds, dat een dergelijke bibliografische onderneming thans nog enkel door groepswerk kan uitgevoerd worden in opdracht van een stichting voor volkskundig onderzoek.

Biekorf. Jaargang 69

350 Heel anders is het gesteld met het bibhografisch onderzoek van J. De Vuyst. Waar dergelijke Studie totaal ontbrak, mocht de opdracht luiden: het corpus van de volksliednavorsing - ttz. de algemene Studie, de editie van volksliederen, de tekststudie - uit alle bekende bronnen verzamelen en nauwkeurig al of niet met commentaar of waardeoordeel publiceren. Een hoogst nuttig werk omdat het niemand ontgaat dat bi-bliografische wegwijzers tot de meest geraadpleegde handleidingen behoren in iedere tak van de wetenschap.

Uit het onderzoek van het werk van De Vuyst spruiten de volgende algemene vaststellingen. Na een zeer beknopte inleiding over zijn methode, volgt de lijst van 84 onderzochte tijdschriften. De eigenlijke bibliografie, alfabetisch naar de auteursnaam gerangschikt, bereikt het indrukwekkend aantal van 2536 titels. Registers sluiten het werk af: een register op de liederen waarin ze naar de inhoud worden geklasseerd, een register op de plaatsnamen en een register op de per-soonsnamen in de titels vermeid.

Op het eerste zicht wil men die bibliografie beschouwen als een langverwacht en onmisbaar hulpmiddel bij de volksliedstudie, dat ons inlicht over de stand van ditzelfde onderzoek in de Lage Landen, tevens samengesteld naar de voortreffelijke voorschriften van instellingen die het bibliografisch werk leiden en publiceren. Op het eerste zicht wil men auteur en patronerende instellingen gelukwensen om een initiatief dat de volkskundigen een helpend handje komt toesteken, en dankbaar die nieuwe bibliografie klasseren onder de degelijke referentiewerken bestemd om de volkskundigen dagelijks onschatbare diensten te bewijzen.

Bij nader onderzoek zijn de positieve resultaten van die bibliografische onderneming wat minder talrijk. Positief blijft zeker, dat dank zij die proeve van bibliografie, een werkinstrument ter beschikking Staat dat men vroeger ontbeerde.

Het was een lofwaardig alhoewel ontoereikende onderneming. De auteur verdient dank ook al blijft er ernstig voorbehoud te maken over de volkomenheid van het afgeleverde werkstuk.

Het is dan ook niet om de Verdiensten van de auteur te minimaliseren dat we hierna een reeks annotaties menen te moeten publiceren i.v.m. enkele belangrijke werken die in de bibliografie ontbreken. Gezien de ruimtelijke ordening van het werk dit toelaat, kunnen de annotaties gemakkelijk worden ingeschreven. Daarom ook worden de bijvoegsels hier alfabetisch naar de auteur gerangschikt.

Arents, P. Antwerpen in dicht en ondicht, in: Antwerpen, Tijdschrift der stad Antwerpen, vanaf 1956, blz. 109 en 1957, blz. 74. Vooral belangrijk i.v.m. de oudste vliegende bladen te en over Antwerpen bewaard.

Biekorf. Jaargang 69

351 Bax, D. Het wereldlijk lied van de XVIe eeuw, in Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, Antwerpen 1944, dl. 3 blz. 342-275 met een belangrijke bibliografie over hss. en gedrukte liedboeken (16e en 17e eeuw).

De beste moderne uitgave over dit onderwerp.

Blyau, A. en Tasseel, M. Het commentaar is foutief, er verschenen in 1900 en 1902 slechts in totaal twee afleveringen van het lepersch Oud-Liedboek, met 51 liederen. Het commentaar bij de handschriftuitgave van 1962 is: 234 liederen in de voornaamste en merkwaardigste liederenuitgave van het hele Vlaamse land. Van onschatbare waarde voor de Studie van het arbeidslied van de Westvlaamse spellewerksters.

Böhme, F.M., Altdeutsches Liederbuch. Volkslieder der Deutschen nach Wort und Weise aus dem 12. bis zum 17. Jahrhundert. Leipzig 1925, 3e druk, 832 blzn. Bevat editie en bespreking van 61 (op 660 nrs.) oude Nederlandse volksliederen. Van dezelfde auteur verscheen in 1967 een anastatische herdruk van zijn Deutsches Kinderlied und Kinderspiel (eerste editie in 1897).

Bols, J. Wereldlijke Volksliederen. Brussel 1949, 2 delen: I. 122 blzn., II. 78 blzn. Verzameld uit het nagelaten werk en uitgegeven door de Commissie van het oude Volkslied. Voeg hierbij: j. Nuyts, De bronnen der Verzameling Oude Vlaamse Volksliederen van Z.E.H. Dr. Jan Bols. Brussel 1951, 26 blzn. in dezelfde reeks. Zie verder i.v.m. Bols nr. 622, Devoghel, R. een proefschrift.

Bolte, J. Vier Lieder des 17. Jahrhunderts, in Tijdschr. N.T.L. 1895, blz 226-231.

Met belangrijke tekstuitgaven. Zie ook: Ein unbekannles Amsterdams Liedboek von 1589, ibid. 1891, blz. 175.

Bruning, E. De middelnederlandse liederen van het onlangs onldekle handschrift van Tongeren (omstrteeks 1480). Antwerpen 1955, 58 blzn., ill. - Zie ook: Indestege, L. en Mak, J. Carton, C. krijgt thans een heruitgave door Heeroma, K. (= 1966).

Claeys, P. Les chanteurs publics sous l'Empire, in Mélanges historiques, Gand s.d., blz. 122. Verschenen ook in Messager des Sciences 1890.

Cornelis, J.C. Het Med van de Dominee van Yzendyke, in Appeltjes van het Meetjesland 1965, blz. 176-187 met tekstuitgave.

Coussemaker, E. De. Hier ontbreekt vermelding van de 2e druk van dit werk te Rijsel in 1930, 441 blzn. Bij te voegen ook: Renteka, A. De Westvlaamsche kinderliedjes in de Coussemakers verzameling, in Lion de Flandre 1935, blz.

221-228. In De Coussemakers Troubles religieux du 16e siede dans la Flandre Maritime. Bruges 1879, dl. I, blz. I-LII: Notice sur la vie de l'auteur. Zie ook: Detrez, L. en Van den Borren, C. Notre fondateur: Edmond De Coussemaker (1805-1867), in Livre du Centenaire. Flamands de France. (= Annales du Comité flamand de France 1954) blz. 307-325.

Enklaar, D.T. Studien over het Antwerpsche Liedboek, in Tijdschr. N.T.L. 1942, blz. 185-200, o.a. over het Liedeken van Sint-Jacob.

Erk, L. en Böhme, F.M. Deutscher Liederhort, Leipzig 3 delen. I, 1893, 656 blzn., II, 1893 , 800 blzn., III, 1894, 919 blzn. en registers. Nog steeds het onmisbare standaardwerk bij alle volkslied-studie. Er verscheen een anastatische herdruk bij Georg Olms Hildesheim en Breitkopf & Härtel Wiesbaden in 1963.

In dl. III, blz. 918 een lijst van meer dan 100 besproken Nederlandse liederen.

Biekorf. Jaargang 69

Feys, M.E. (nrs. 774 en 1474) wordt verkeerd vermeld. De hoofdsteek kaart behoort bij Lootens, A. Friedrich, W. Moritaten in Flandern, in Mitteldeutsche Blätter fßr Volkskunde, 1930, blz. 119-122.

Biekorf. Jaargang 69

352 Frutsaert, E. Zingende Catechismus, in Biekorf 1933, blz. 111-116. Bespreking van twee oude liedboeken uit de 17e en 18e eeuw.

Ghesquiere, R. Kinderspelen uit Vlaamsch-België (verzameld door den Westvlaamschen Onderwijzersbond) Gent 1905, 2 din. I. Spelen met zang, 240 blzn.; II. Spelen zonder zang, 485. Uitgave van de Kon VI. Academie voor T. en Letterkunde.

Groen, P. 't Grunneger Zangbouk. Tweede druk. Winschoten 1958. 2 din. I, 188 blzn., II, 192 blzn. Een minder gelukkige heruitgave van een belangrijke Nederlandse verzameling.

Hildebrand, P.P. Lucas van Mechelen, in Ons Geestelijk Erf 1935, blz 229-243, 353-381. Over o.a. Den Boeck der Geesteliike Sanghen 1631 Met een tafel van incipits der zangwijzen aldaar blz. 272-381.

Hoffman von Fallersleben, H. (Ontleding van nr. 1068 noodzakelijk) Niederländische Geistliche Lieder der XV. Jahrhunderts Hannover 1854, 256 blzn. + Niederländische Volkslieder. Hannover 1856, 368 blzn. Beide delen behoren tot de Horae Belgicae.

Kalff, G. Oude liederen, in Tijdschr. N.T.L. 1885, blz. 68-89. Ook over de verhouding volksboek - ballade naar vliegende bladen beoordeeld.

Klausing, J. Oostendse Vissersliedjes. Een reeks bijdragen over het visserslied en het lied door de vissers gezongen in afleveringen verschenen in het Visserijblad van Oostende 1957-1959. De bundeling van die Studie werd aangekondigd.

Koepp, J. Untersuchungen uber das Antwerpener Liederbuch vom Jahre 1544.

Antwerpen z.d., 332 blzn. Een zeer belangrijke lied- en verwantschapsstudie.

Koepp, J. Deutsche Volkslieder in den Niederländen von 1750 bis zur Gegenwart, in Zeitschrift für Volkskunde 1936-1937, blz. 59-69.

Kossmann, E.F. Die Haager Liederhandschrift. Den Haag 1940, faks.

Kronenberg, M.E. Nog eens het Kamper Liedboek, in Het Boek 1944-1946, blz. 159-170.

Kuypers, J. Vlaamse Negentiendeëeuwse Liederen met sociale inslag, in Versl.

Meded. VI. Academie 1958, blz. 525-539.

Le Jeune, J.C.W. Letterkundig Overzigt en Proeven van de Nederlandsche Volkszangen sedert de 15e eeuw. 's Gravenhage 1828, 317 blzn. De eerste Nederlandse bundel liedjes, zonder de melodie.

Lyna, F. Het Liederboek van Petrus Snep, in Vlaamsche Gids 1923-1924, blz.

50-59. Over drie liederen.

Lyna, F. Een teruggevonden handschrift, in Tijdschr. N.T.L. 1924, blz. 289-323.

M. (nrs. 1482 en 1483) te plaatsen onder Cafmeyer, M. Mak, J.J. Het oudste gedrukte geestelijke liedboek in de Nederlanden, in Huldeboek P. Bon. Kruitwagen, 's Gravenhage 1949, blz. 276-287. (Later verwerkt in de inleiding van nr. 1497).

Mak, J.J. Een aanwinst van ons geestelijk Volkslied, in Volkskunde 1951, blz.

135-138.

Mak, J.J. De liederen in het Gruuthuse-handschrift, in Leuvense Bijdragen 1960, blz. 1-21.

Meier, J. Deutsche Volkslieder. Balladen. Herausgegeben vom Deutschen Volksliedarchiv (Freiburg i.B.). Berlin - Leipzig (W. de Gruyter Verlag). Dit

Biekorf. Jaargang 69

werk verschijnt in afleveringen waarvan het 1ste deel dateert van 1935. Het is nog steeds niet volledig afgewerkt. Er is verschenen: I, 1935, 321 blzn.; II, 1939, 303 blzn.; III, 1957, 283 blzn.; IV, 1959, 361 blzn.; V, 1965, 1ste aflev. In totaal werden er reeds 103 balla-

Biekorf. Jaargang 69

353 den behandeld. Onmisbaar standaardwerk ook voor de Nederlandse vorser. Zie ook: Volkskundliche Gaben John Meier zum 70. Geburtstag dargebracht. Berlin 1934, 314 blzn., portret en ill. Veel Nederlandse liedaangelegenheden vindt men ook bewerkt in het Jahrbuch für Volksliedforschung. Berlin 1928-1965, 10 delen.

Michels, L.C. in nrs. 1549 en 1550 verkeerd onder Michiels vermeld.

Muller, J.W. Een nieu liedeken vande negen Soldaten, in Tijdschr. N.T.L. 1894, blz. 151-158 en 218. Tekstuitgave.

Nuyts, J. Enige liederen over de Brabantse Omwenteling, in Taxandria 1941, pass.

Nygard, H.O. The Ballad of Heer Halewijn. Its forms and Variations in Western Europe. Knoxville, Tennessee 1958, 350 blzn. Een standaardwerk, zeer belangrijk voor de Studie van het Vlaamse volkslied.

Peeters, K.C. Volkskundige Aantekeningen. Nota's en bibliografie bij ‘Eigen Aard’. Antwerpen 1962, 287 blzn.

Peeters, Th. Oudkempische Volksliederen en dansen. Brussel 1952, 4 dlen. I, 101 blzn. geestelijke liederen; II, 92 blzn. minneliederen; III, 154 blzn. gelegenheidsliederen; IV, 42 blzn. dansen. - Een uitgave van de Commissie van het oude Volkslied.

Persyn, J. Een Engels Volkslied op de slag der Gulden Sporen, in Gedenkdagen.

Brussel 1924, dl. I, blz. 39-51. Engelse en Nederl. tekst uit een liedboek van 1839.

Pollman, J. Ons Nederlandsche geestelijke Volkslied. Bilthoven 1939, 137 blzn.

(Kerkmuziekreeks VII-VIII).

Pollman, J. Belangrijk materiaal in slordige publicaties, in Tijdschr. N.T.L 1941, blz. 237-243, kritiek op de uitgaven van de Commissie van het oude Volkslied.

Ramondt, M. Problemen in en om het Haagse Liederenhandschrift, in Tijdschr.

N.T.L. 1944, blz. 63-81.

Rykelynck, A. Les moulins à vents dans le folklore chanté de la Flandre in Lion de Flandre, 1933, blz. 184-187.

Sabbe, M. Fl. Van Duyse's Oude Nederlandsche Volksliederen, in Mozaiek.

Verspreide Opstellen, Antwerpen z.d., blz. 98-102. Schotel, G.D.J. Vaderlandsche Volksboeken en Volkssprookjes. Haarlem 1874, dl. II, blz.

247-260 - Liederen.

Snellaert, F.A. De eerste uitgave van de Oude en Nieuwe Liedjes verscheen in de Willemsfondsreeks van 1852.

Stalpaert, H. (nr. 1988) De juiste titel luidt: Westvlaamse Kantwerksters folklore, Kortrijk 1956, 32 blzn., ill.

Stalpaert, H.: de volgende titels over liedstudie zijn bij te voegen. Repertorium van volksliederen op (genummerde) vliegende bladen in Volkskunde 1961, blz.

49-92 en 121-156. De Speelman van Aardenburg. Een onbekende middeleeuwse ballade in Biekorf, 1961, blz. 321-335. Iepers Oud-Liedboek heruitgegeven, in Biekorf 1962, blz. 394-397. De Pelgrimage naar Compostella. Pelgrimsgebruiken en pelgrimsliederen, in Biekorf 1965, blz. 265-280. (Zie thans ook: Volksliederen verzamelen, in Ons Heem 1966, blz 1-9. Een uitvoerige bibliografie).

Velde, M. vande. Lees: Van de Velde Valeer.

Biekorf. Jaargang 69

Van Doren, L. Kinder-volksliedjes uit de Vlaamse gewesten. Brussel 1964, 190 blzn. Uitgave van de Commissie van het oude Volkslied.

Van Duinkerken, A. Commentaar op een liedeken van Sint Jacob, in Huldeboek Bon. Kruitwagen, 's Gravenhage 1949, blz. 122-130.

Biekorf. Jaargang 69

354 Verhaak, G.T.M. Het geestelijk liedboek uit het Tertiarissenklooster ‘Mariengraff’ te Grave. Zwolle 1964, 2 din. I, 362 blzn. inleiding: II, 249 blzn. liederen.

Verstegen, V. Het Prieel der Gheestelijcke Melodie, in Tijdschr. voor Taal en Letteren 1940, blz. 245-264.

Verstegen, V. Marginalia bij geestelijke liedboekjes uit de 17e eeuw in Miscellanea J. Gessler. Leuven 1948, dl. II, blz. 1268-1276.

Wieder, F.C. De Schriftuurlijke Liedekens. 's Gravenhage 1900, 203 blzn Wilder, V. of nr. 2416. De aldaar vermelde Studie heeft geen notitie over de plaats van uitgave en het jaartal. Het werk of het artikel is ons niet bekend.

Wouters, D. en Moormann, J. (nr. 2473) Het Straatlied, verscheen in twee delen: I, 1933, 312 blzn.; II, 1934, 304 blzn. Het is een grootscheepse uitgave van liederenteksten afkomstig van vliegende bladen Het is enigszins spijtig zoveel plaatsruimte in Biekorf te moeten afbedelen voor bijvoegsels bij een bibliografie. Wie vertrouwd is met bibliografisch onderzoek, aanvaardt steeds in principe de onmogelijkheid van de volledigheid. We zijn de eersten om dit voorbehoud bij iedere bibliografie te erkennen. Uit dit ‘lijstje’ zal nochtans blijken dat hier een zekere nalatigheid het werk heeft geschaad. De auteur kan mogelijk zijn uitgave bijwerken en ervan een tweede druk (in een wat handiger en technisch beter afgewerkt boekwerk!) verzorgen.

HERVÉ STALPAERT

Uit een oud remedie-boek Omstreeks 1780 heeft Jonker Jozef van Huerne de volgende addenda in een ouder remedie-boek ingeschreven.

1. Remedie legen de spene.

Neemt een gepulvirigeerde padde en, doende het poeijerken daervan in olije van oliven, maeckt daervan een salveken: ende strijckt de plaetse daer 't seer doet.

2. Remedie tegen het verbranden.

Neemt gepulviriseerde oesterschelpen in olie van oliven en strijckt de plaetse daer 't seer doet.

3. Tegen de peste.

Neem een gedroogde padde in een doeckxken en hangt die op de borst.

4. Tegen den grooten bloet.

Doet wat gloeijende fine kolen dooven in een beker soete melck en geeft die melck te drincken.

5. Tegen de vijckt.

Legt eenen gesloten puijt op de quaele of op de vinger.

6. Tegen de brandt in de kele.

Laet eenen puyt aen de tonge suijgen: sy sal den brant uijtsuijgen. Probatum est.

V

Biekorf. Jaargang 69

355

In de oude Eeckhoutabdij te Brugge Hagiologische en archeologische rundgang (Vervolg van blz. 293) III. De beeiden in de abdij Voor de hervorming was de Sint-Bartholomeuskerk, zoals alle laat-middeleeuwse kerken, betrekkelijk rijk aan beeiden. Zo versierden b.v. de beeiden van O.L. Vrouw en van St. Nikasius de kapel van deze laatste heilige, zoals we terloops vernemen uit de overeenkomst van 2 februari 1499. Deze beeiden verdwenen zeer waarschijnlijk gedurende de calvinistische bezetting van de abdij in 1578-1584.

Andere beeiden konden wellicht gered worden. Trouwens, op 31 maart 1649, verleende bisschop Nikolaas de Haudion aan de kanunniken van de Eeckhout een aflaat van 40 dagen, telkens als zij de volgende beeiden devotelijk zouden groe-ten: het houten beeld van O.L. Vrouw in de refter, het stenen beeld van O.L. Vrouw in de kapittelzaal, het kruisbeeld aan het hoogaltaar, wanneer zij voor of na de mis er zouden ko-men buigen(1). Wat is er van deze beeiden bekend?

De O.L. Vrouwbeelden. - Op het einde van de Xllle eeuw stond er een beeld van de Moeder Gods op het O.L. Vrouw-altaar in de abdijkerk. Ridder Jan van Akspoele (t 1298) schonk tien ponden parisis die een jaarlijks inkomen van twintig solidi zouden geven om een lamp te laten branden ante imaginem gloriose Virginis Marie(2).

Zeer waarschijnlijk was het een tronend Lieve Vrouwbeeld, een Sedes Sapientiae, waarop het epitheton gloriosa beter past dan op een staande beeld.

Werd dit beeld in de geuzentijd gered? En waar ging het naartoe? In 1649 waren er minstens drie O.L. Vrouwebeelden in de abdij voorhanden: één in de refter, één in de kapittelzaal, en natuurlijk één in de abdijkerk - ofschoon het niet vermeld wordt - op het O.L. Vrouwaltaar. En mag nu het beeld dat, volgens B.J. Gailliard, vóór 1800 boven het O.L. Vrouwaltaar stond, in een nis, midden het fronton, met een van deze drie beeiden die in 1649 bestonden, vereenzelvigd worden? En met welk een dan? Allerlei hangende vragen... Men zou er nochtans een andere willen stellen: zou de houten Sedes Sapientiae, heden in de Sint-Baseliskrocht te Brugge bewaard, geen kans hebben om van de Eckhout afkomstig te zijn? Van heel ver kan dit beeld stellig niet gekomen zijn.(3).

(1) A.G.S.B., fonds Eeckhout E. IX. 12.

(2) Weale, Obituaire, blz. 300.

(3) M. English, Middeleeuwse Mariabeeiden te Brugge, in Kunst adelt. VII, nr 3 en 4 (15 april 1929), blz. 16-20; La Patrie, nr van 16 mei 1931: A. Duclos, Bruges, histoire et souvenirs, blz. 279.

Biekorf. Jaargang 69

356 Het mirakuleus Kruisbeeld. - Het kruisbeeld op het hoogaltaar (imaginem crucifixi Jesu Christi Domini nostri in sanctuario ejusdem ecclesiae existentem), waaraan bisschop de Haudion veertig dagen aflaat hechtte, is zeer waarschijnlijk met het mirakuleus beeld van de Eeckhout te vereenzelvigen. In 1768 Steide kanunnik van der Meersch dat ‘dat groot verheven mirakuleus cruys, en de groote devotie tot het selve was verduystert...’(4). Hoe was men zover gekomen? Vermoedelijk omdat, in de loop van de XVIIe eeuw, of later nog, het hoogaltaar van 1649 vervangen werd door het marmeren altaar dat B.J. Gailliard nog heeft gezien(5). Zo kon men het kruis in 1768 op het Sint-Michielsaltaar oprichten. In 1801 ging het naar de katedraal, waar het, na de brand van 1839, in de Nood-Godskapel werd geplaatst. Men heeft het, omstreeks 1910 overschilderd ‘d'une facon abominable’, schrijft M. English(6).

Bij deze gelegenheid heeft men de zilveren cirkels verwijderd, die de borst van de gekruisigde omvatten.

Hoe oud is dit beeld, dat zeker een van de oudste in onze gewesten is? Het zou, volgens een recent en bevoegd auteur, een werk uit de eerste helf van de Xllle eeuw zijn(7). M. En-glish, die het beeld zeer bewonderde, opteert voor de XlVe eeuw. ‘De Vlaamse beeldhouwkunst, schrijft hij, komt wat laat in de kunstgeschiedenis’, eerst in de XlVe eeuw, ‘nadat de Franse kunst reeds in de vorige eeuw een hoogtepunt had bereikt en zich naar meer gekunstelde vormen ontwik-kelde’(8).

Ten andere niets verzekert ons dat het kruisbeeld een Vlaams werk is. Immers de Eeckhout had, juist in die tijden, nog veel betrekkingen met het Doornikse, waar de beeldhouwkunst zich vroeger had ontwikkeld dan in de Vlaamse Steden. Tot in de XlVe eeuw toe waren nog verschillende ab-ten van de Eeckhout uit Doornik afkomstig, namelijk Wauter II van Tollenbeke (1300-1316) en Jan V Cambet (1330-1342)(9). Een mogelijke Doornikse herkomst van het kruis mag dus wel in aanmerking genomen te worden.

Voor een juiste datering van dit kruisbeeld komt een uit-wendig criterium meespreken: in 1286 herbouwde abt Jan III

(4) Le Beffroi, 1, 1863, blz. 250.

(5) Op 29 augustus 1651 kwam bisschop de Haudion vier altaren wijden in de Eeckhoutabdij: was het hoogaltaar van 1649 reeds vervangen? - Bisschoppelijk archief Brugge, Acta episc.

(6) (7) (8)

(9)

Brug., XXVI, fo 25 vo La Patrie, 7 maart 1931.

J. Dochy, in West-Vlaanderen, 8, 1959, nr 43 (speciaal nummer over de Brugse katedraal) blz. 41, 43.

Het was reeds de mening van W.H. James Weale, Bruges et ses environs (Brugge 1864), blz. 51; van K. Verscheide, De kathedrale van S. Salvator te Brugge (Brugge 1863), blz.

226; en van A. Duclos, Bruges histoire et souvenirs, blz. 466.

Weale, Notice, blz. 280.

Biekorf. Jaargang 69

357 de Bardemakere het koor van zijn kerk. Was het niet de gepaste gelegenheid om een kruisbeeld te bestellen? De periode 1286-1300 stemt goed overeen met de archaische kenmerken van het beeld. Een jongere datum lijkt moeilijk te verantwoorden.

De Christus op dit kruis vertoont drie bizonderheden, die hem de naam van ‘mirakuleus’ bezorgd hebben: de overkruising van de voeten, de wijd open ogen en ten slotte de zilveren cirkels rondom de borst. Deze bizonderheden hebben aanleiding gegeven tot een vrome legende. Toen in 1581 de Geuzen het beeld poogden te vernielen, zou de Gekruisigde de ogen hebben geopend en zich van het kruis hebben losgemaakt, de rechtervoet daarbij omdraaiend. Bij de herstelling later heeft men zilveren banden moeten gebruiken om het beeld te bevestigen. Toch was de gedraaide voet nooit weer recht te krijgen en de gekruisigde hield zijn ogen open.

Dit volksverhaal werd in enkele verzen vastgelegd. De geleerde kanunnik de Molo redde ze in 1801 uit de vergetelheid. Men kan ze heden nog in de Nood-Godskapel lezen, op een bord naast het mirakelbeeld .

O Sondaer, wie gy zyt, die dit beeld komt aenschauwen, Wilt daerop, met ons saem, vast stellen u betrauwen, Dat nu zes hondert jaer en meer in ons kerck Gehangen heeft ten toon, seer sonderlyck in werck, Want so de geuserye dat meende af te breken, Die hebben allegaer van achter om besweken, Al sy in 't jaer vyfhondert tachtig en een Braeken de kercken al, en roofden in 't gemeen...

(Uyt de traditie der abdye)(10).

De drie merkwaardige details, door de legende onderlijnd, verdienen inderdaad een woord uitleg.

De eigenaardige positie van de rechtervoet is wellicht toe te schrijven aan de onhandigheid van de beeldhouwer. Een onhandigheid die ontroert omdat de kunstenaar iets nastreeft dat hij niet volledig kan uitwerken, daar het voor hem nog nieuw is.

Hij kende waarschijnlijk de nieuwe, in de Xllle-XIVe eeuw algemeen aanvaarde traditie volgens dewelke Christus niet met vier, wel met drie nagels aan het kruis zou zijn vastgehecht(11). Nu beschikte de beeldhouwer waarschijnlijk over geen andere modellen dan romaanse kruisbeelden met de vier nagels. Zoekend naar de uitbeelding van de ene voet boven

(10) K. Verscheide, De kathedrale van S. Salvator, blz. 226; volledige tekst voor het eerst door M. English gedrukt in Parochieblad Brugge. 6, 1951, nr 7.

(11) R. van Hoogebemt, De voorstelling van de gekruisigde van de XJIe tot de XVIIe eeuw, in Ons geestelijk erf, 22, 1948, blz. 201-236.

Biekorf. Jaargang 69

358 de andere heeft hij dan de rechtervoet op een onnatuurlijke manier gewrongen.

In de open ogen zag M. English geen zwarigheid: ‘De open ogen, zo schrijft hij, zijn een alledaags detail in de XIVe eeuwse kunst; het is eerst in de volgende eeuw dat de dode Christus zich in de ikonografie opdringt’(12). Doch terecht heeft het volk hier iets ongewoons gezien. De gekruisigde van de Eeckhout is wel een dode Christus, en een dode met open ogen. Immers het beeld draagt de borstwonde, en wij weten dat Longinus na de dood de borst met zijn lans doorstoken heeft.

Maar in deze laaste decennien hebben wij de ikonografische problemen van onze voorouders hieromtrent beter leren kennen. Liturgische teksten, steunend op ge'fnterpoleerde handschriften (Joannes 19,34 kwam vaak tussen Matteus 27, 49 en 27, 50, zo b.v. in de beroemde Sinaïticus) beschreven de dood van Christus alsof hij na de lanssteek zou overgekomen zijn(13). Anderzijds is, in de christelijke symboliek, de leeuw een symbool van Christus, leo de tribu Juda. De leeuw nu, volgens de oude Physiologus, slaapt met open ogen. Jezus houdt insgelijks de ogen open in de dood, d.w.z. dat ook in de doodstrijd hem de goddelijkheid nooit heeft verlaten(14). Ik zou niet durven zeggen dat de maker van het Eeckhoutse beeld dit alles duidelijk heeft beseft, wel heeft hij een levende zinrijke traditie gevolgd.

De zilveren banden, die rond de borst van de gekruisigde gespannen waren, hebben tot nog toe geen uitleg gevonden. Wellicht werden ze om technische redenen aangewend, nl. als binding van de houten stukken waarin het beeld is gesneden(14).

Het merkwaardig kruisbeeld van de Eeckhout verdient alleszins zorgvuldig te worden hersteld (dit was reeds de vrome, helaas onvervuld gebleven wens van M. English) en ook het onderwerp te worden van een grondige ikonografische en kunsthistorische Studie(15).

St. Bartholomeus en St. Augustinus. - St. Bartholomeus werd voorzeker meer dan eens afgebeeld in zijn Brugse abdij. Al deze werken zijn ofwel vernield, ofwel zoek geraakt. Het enig overgeblevene is het gesneden beeld van de apostel in

(12) La Patrie, 7 maart 1931.

(13) R.J. Hesbert, Le probleme de la transfixion du Christ (Doornik 1940), samenvatting van Dom A. Veys in Bulletin paroissial liturgique. 24, 1942, blz. 40-56, 79-85.

(14) A. Grillmeier, Der Logos am Kreuz. Zur christologischen Symbolik der älteren Kreuzigungdarstellung (München 1956); zie B. B(otte) in Bulletin de théologie ancienne et médiévale, VIII, nr 82.

(14) P. Thoby, Le crucifix des origines au Concile de Trente (Nantes 1959) heeft geen dergelijk geval ontmoet.

(15)

Biekorf. Jaargang 69

359 het gestoelte van de Eeckhout in de O.L. Vrouwkerk, gedag-tekend 1770(16). Rechtover de Apostel heeft de schrijnwerker een St. Augustinus gesneden, de ‘stichter’ van de reguliere kanunniken. In 1790 Met abt Emmanuel Prisie eveneens een borstbeeld van de Hlg. Augustinus plaatsen in een nis boven de ingangspoort van zijn abdij, aan de Eeckhoutstraat(17). De nis stond al lang leeg, toen men er, in 1904, een beeld in Steide van O.L. Vrouw Onbevlekt(18). Maar, met goede ogen, kan men nog, op een gepleisterde cartouche, de sporen ont-cijferen van het overschilderd opschrift: Sancte Augustine I Canon vitae canonicae I Ora pro nobis I Deum I 1790.

Eindelijk mag nog een laatste vraag gesteld worden: was de Eeckhout rijk aan schilderijen?

Jozef Cailliard, in zijn ‘Ephemerides Brugeoises’(19), vermeldt er minstens twee: een St. Ursula op het altaar van deze heilige, en een Kruisiging uit het begin der XVIe eeuw, op het hoogaltaar. Het valt nochtans op, dat de Akademie-leraar I.B. Descamps, in zijn bekende gids ‘Le voyage pittoresque de la Flandre et du Brabant’ (Rouen 1769), de Eeckhoutabdij niet eens vermeldt, hij die nochtans al de kerken en kloosters heeft bezocht en hun kunstwerken opgetekend. Is het een vergissing? had hij zijn aantekeningen verloren? stond de Sint-Bartholomeuskerk gesloten toen de onvermoeibare reiziger de stad Brugge doorliep, of heeft een kwaadwillige hem het bezoek van de Eeckhout afgeraden als volkomen nutteloos?

P.F. Ledoulx wist nochtans een viertal doeken van de Kortrijkse kunstenaar Lodewijk Roose (1701-1749) hangen in de Eeckhoutabdij. Zij stelden vier tafeleren uit het leven van de hlg. Augustinus voor, namelijk: 1. zijn bekering, 2. zijn wij-ding tot bisschop, 3. Augustinus overdenkt het mysterie van de H. Drievuldigheid, 4. de dood van Augustinus(20)(20). Of die werken in 1796 konden gered worden, hebben wij niet kunnen achterhalen. Het enige schilderwerk uit de Eeckhout dat nog kan aangetoond worden is de Nood Cods van abt Montanus (1603-1632), een werk van Pieter Claissens gedagtekend 1609, nog heden in de Brugse kathedraal bewaard.

N.N. HUYGHEBAERT

(16) (17) (18) (19) (20)

Rond den heerd, 11, 1876, blz. 306.

Rond den heerd, loc cit.

A. Duclos, Bruges, histoire et souvenirs, blz. 577.

Zie verder, laatste paragraaf.

P. Debrabandere, Geschiedenis van de schilderkunst te Kortrijk (Kortrijk 1963), blz. 77. We danken E.H.G. Billiet, onderpastoor te Kortrijk ,die zo vriendelijk was ons die gegevens te wijzen.

(20) Waele, Notice, blz. 290-291; J. Dochy, in West-Vlaanderen, 8 1959, nr 43, blz. 35.

Biekorf. Jaargang 69

360

Oude Brugse spellewerksters vertellen Vervolg en slot van blz. 283 Adeletje in 't Godshuis En 't is maar nu dat 't begint, zegt Adeletje...

‘Achter mijn eerste kommunie zei moeder: “Kijk meistje je mag nu kiezen: in de spellewerkschole blijven oftewel naar de boekbinderij van de papnunnetjes langs de Potterierei”. Er werkten daar veel meistjes en ze verdienden schoon geld. Dat was eigenlijk de hulpboekbinderij van de drukkerij Brouwers: de gedrukte blaren kwamen toe en ze wierden geplooid en genaaid en per steekkarre were gevoerd. Een verstandige rappe maseur bestierde die werkschole ,en er was daar ook een eerste ouder meistje die toezicht hield, er wierd daar gelezen en een beetje geleerd alzo een half uurtje, en ze kregen ook al een keer kooklesse. Ik kende de doeninge maar 'k bleve liever in de spellewerkschole bij maseur Rafajel in de Molenmeers.

Er waren daar drie klassen, ook zusters Apostelinnen lijk in de Balstraat. Beneden zat maseur Fiesensia met vooruitgestoken Uppen gereed om te schuifelen en daarom maseur Schuifelette geheten. Z'heeft achter de oorlog van veertiene heur kappe over d'hage gesmeten en een saldoot opgeschept... nu tot daar. Boven zat maseur Rafajel en in de derde klas was 't een klein nunnetje Koleta die vervangen wierd door maseur Farielde. 's Zomers moesten we te zevenen beginnen om 's avonds ten achten uit te scheen. De kleintjes kwamen een uur later en werkten maar tot de zessen.

In 't binnenkomen knielde elk op zijn leeg stoeltje en las een weesgegroetje voor de drie beeiden die op een barretje tegen de muur hingen: Onze Vrouwtje, 't heilig Herte en Moeder Anna. Een ruzelute die er een keer haar teen aanvaagde wierd seffens geroepen: “Zeg meistje ge zijt zo ge-presseerd vandage je vergeet goendag te zeggen!” Daarachter las maseur 't morgengebed voren en wijnder antwoordden. 's Nuchtens mochten we een half uurtje gaan leren: aan rekenen had ik een hekel, maar 'k was primus in 't briefjes opstellen, mijn blaadje wierd dikwijls afgelezen. 's Achternoens te vieren moest iedereen buiten en mijn maatje verwisselde dikwijls van stuitjes omdat de mijne gevet waren, bij velen wierd er appelsarope gesmeerd, de mensen hadden het niet breed voor de oorlog. 's Winters kletste maseur een emmer water op de koer om te kunnen slieren en hoe groot dat we waren, we zou'n espres “naar bachten” gegaan hebben om een baantje te trekken.

Als we mochten zingen? 's Voornoens was 't een rozen-

Biekorf. Jaargang 69

361 hoedje lezen en 's achternoens al een keer een liedje zingen volgens de heilige die wij Vierden in de maand. Maar maseur Rafajel kost goed met grote meistjes ommegaan en ze leerde zelfs 't liedje van Alfons en Dalia. Een triestige historie: ze waren gescheed door een onweer op zee en ze vonden malkaar were, hij als priester bij haar sterfbed. Er waren 32 “komplitjes” maar 'k heb maar d'eerste onthouden: 1. De mens kan zijn eigen niet beroemen, schoon dat hij is te toppunt van geluk, de malfortuin die is zo gauw gekomen waarachter volgt een pijnelijke druk.

2. Alfons studeert om geestelijk te wezen, een enig kind, zijn ouders machtig rijk, maar 's werelds lust kwam in zijn hert gerezen. verliet de studie en kwam in 't huwelijk.

3. Met Dalia een dochter goed van zeden kreeg van haar ouders ene grote schat, leefde met liefde in huwelijke vrede, Alfons die geld en veel verstand bezat.

4. In 't huwelijk heeft Dalia ontvangen twee lieve zoontjes tot hun groot plezier, waar een goed paar het meeste naar verlangen, zij werden opgevoed in goede manier.

5. Totdat Alfons eens moest op zee gaan varen met zijn koophandel over de zuid of oost, en zijne vrouw hem vroeg om mee te varen met hun twee zoontjes tot vermaak en troost...

't Liedje van de koffiekan en van de snuifdoos heb ik geleerd van tantje Mietje. Maar van snuif gesproken ieffrouw, zeg maseur durfde ook eentje pakken in 't duikertje wee'je. Ze ging voor komsuis in d'achterste reke staan bij d'oude spellewerksters lijk tante Fiktriene en Lene Serpeels, vijftig jaar oud, en maseur vezelde: “Lene geef 'n keer een snuiftje” en maseur duwde een goe' greepje in haar gorre, snorrelde een keer en “etsjieng!” Wij mochten niet zeggen “God zegen je” want Lene zou seffens gezeid hebben: “'t Is geen nies van Cod 't is een uit de snuifpot”. Mijn moeder zei het nog anders: “Als God mij zegent heb ik het u niet te wijten” Kent gij't fabeltje van de snuif, ieffrouw?

1. G'hebt mensen die snuiven verachten, voor mij zijn dat dwaze gedachten, onder een snuif je bestaat er geen kwaad, 't is wel een hertefretter die dat niet verstaat.

2. Maar 'k wil hebben dat ge snuift met manieren, dat er geen kegels aan uw neuze zwieren, want g'hebt daar van die wijven ze zouden 'n hele doze in hunder neuze wrijven.

Biekorf. Jaargang 69

362 3. Maar zie ik had eens een ander affirre 'k woonde ik in 't poortje van Mietje Peire, en onder ons gezegd, haar neus was een roos van ieder snuifje ving ze de rest in haar doos...

De reste heb ik vergeten, maar al die dingen hadden maar plaatse tussenin, 't was spellewerken dat we moesten en zelfs niet babbelen of giechelen, en al is 't dat 'k zelve zegge, 'k was een Stil meistje. Nu w'hadden een keer leute voor eentwat van niet, en omdat het maseur niet zou zien stoop ik neffens mijn kussen, maar z'had het in de gaten: “Adele is die spelle nu nog niet opgeraapt?” En al de joengers schoten in een lach en maseur Rafajel loech mee. Maar als zij het meende viel er niet te lachen. “Bertiene vertel de reste om-lege in de gang!” En achter tien minuten kwam ze schone spreken om te mògen voortwerken, de pei moest af tegen 's avonds, of 't was zonder schorte naar huis en moeder kwam mee om te vragen wat er haperde, want dat viel schadelijk in de beurze.

Spekken eten wierd straf verboden om's wille van 't plakken aan 't spellewerkgaren.

Maar toch een keer op een Wittedonderdag met 't kerkbezoek zat Nannetje Deurwaarder bij 't Zerusalembrugstje met heur kraamtje spekken. Fietje mijn maatje kocht een saroppe tablette in de blomme gedraaid, en in schole aan 't lekken, en maseur schoot uit: “Breng die lektablette hier!” en ze plakte de spekke op Fietjes kake: “Daar zie! gaat ge't nu onthouden met je plakhanden”.

Hoeveel dat we verdienden? Aan mijn vijftien jaar won ik al twintig frank te maande met de eerste mentebolle, maar 'k was straf neerstig. 't Was alle maande betalinge, maar er waren altijd moeders die niet kosten wachten en wekelijks om een voorschotje kwamen. Mijn moeder zou er alles uitgespaard hebben en zei: “'k Krijge liever heel 't sommetje ineens, dat is dan 't oprapen weerd”.

Ge moet niet verwonderd kijken mens, dat was goed betaald in die tijd want 'k ga je gaan zeggen, moeder was 'n keer ziek en 'k wilde thuisblijven maar ze knikte: “Neen, neen Adele we gaan iemand halen voor wassen en kuisen, ge verdient gij meer op je kussen of die werkvrouwe die nog moet slaven in alle weer en wind”.

Moeder Matielde kwam met 't boek en 't houten geldbakstje uitbetalen, en we rekenden alzo uit: twee maanden van vier weken en de derde maand telde vijf weken en w'hadden er dan koerage op: “Zeg 't gaat vetpot zijn, 't is een dertiende weke, 't is van smeerop!” Wij waren weiger van te zeggen hoeveel we gewonnen hadden, maar 'k zou toch 'n keer getoogd he'n aan Guusta Barbioo omdat ze 't zelfste kantje werkte, 'k Spellewerkte geern met twee gelijkertjes dat

Biekorf. Jaargang 69

363 gaf koerage en we kosten dan apepri uitrekenen hoevele dat je verdiende voor 't endetje dat je meer gewerkt had. 's Avonds spellewerkte ik nog neffens moeder aan een gewoon flosje met dikke stokken en 's winters brandde de stove profijtig weg op't uitgane, maar we blaasden de bakkerskolen in laai en zaten overhands over 't vierpotje totdat 't laatste kooltje uitgedoofd was.

Wat dat moeder en tantje Mietje spellewerkten?... Lijk al d'oude werksters in die tijd, een fallesientje: 't zaagstje of 't bolletje gewoonweg en een beetje breder was 't geernaartje en 't visoogstje. 't Paternostertje en 't avapeurtje waren nog

Avondschool Potterierei 1954 Zuster geeft uitleg

breder alzo twee vingers. Hele schone kostelijke fallesijns heb ik ook nog zien maken van drie vingers en wel een hand breed: de pluime, 't druiveblad, de boer, de raze.

En 't is lijk of je zegt, die namen kwamen van 't platwerk in teke-ninge en de grand was ronde tralies, 'k heb nog een mens gekend die vierkante tralies werkte en ze was van al 't leperse.

Maar in onze schole was 't al oudewets of toveressekant of Bens lijk of je 't noemen wil. Ik ben daar aan begost aan mijn vijftien jaar, eerst groef weg de mentebolle en alsan verfijnen met ijsgrond en bolletjes en luizetjes en rankstjes: de der-

Biekorf. Jaargang 69

364 tiend'eeuw, twee vingers breed - en dan de kleine en daarachter de grote trompette, de pauw, en nog veel andere, meest in zakdoekjes model, soms met garen van zeven banden en half tot twaalf banden en half(1). 't Avanseerde niet te zere, maar 'k verdiende meer geld, en uitgerekend wel twee frank daags, werkedag, meer of mijn vader. Ik kocht een sezeintje (garen) met een keer aan de zuster, dat wierd tegare met je schoolgeld, een frank en een kwart te maande, van je Verdienste afgetrokken.

Met Sinte Kruis kermesse begosten we met de lucht te werken maar de stove wierd maar achter Allerheiligen ontstoken. Ik had geerne de winter, van als 't begost te deemsteren was 't een hele rammelinge van stoelen en staantjes om ons te verzetten.

De tafeltjes met een gat in 't midden wierden uit d'ingemaakte kas gehaald, de kinkee te midden van 't gat gezet en vier bollen met klaar water kruisgewijs er rond. We zaten met zestien meistjes rond een tafeltje, vier in een reke lijk in een molentje en 't fijnste werk dichtst onder 't straal van de bolle. Och dat was toch zo aangenaam en 'k was ik spijtig dat het met Passiezondag opgeschept was met luchtwerk, de stove wierd uitgetrokken, 't was zomer.

Hoe dat we Sint Annetje Vierden? We spaarden op voorhand: een cens te weke afgeven de zondag als we naar de patronage kwamen, dat is vijftig cens of een frank, en de laatste week een half frankstje ineens en met die frank-en-half was de serrebank en koeken betaald. Maar thuis werkte elk drie weken lang op eigen kussen om drinkgeld te vergaren Ik maakte 't avapeurtje aan drie kluten d'elle. Er gingen drie frasientjes in een elle en 'k moest me weren om twee frasientjes op een avond gedaan te krijgen. Wij verkochten dat kantje bij Leitje van Milletjes in de Dievenhoek die spekkewinkel hield en kantjes in 't klein opkocht.

Zou je willen geloven dat we zoveel plezier ha'n met de voorbereiding als op de dag zelve. 's Avonds voordien vielen we al thope Milletjes winkeltje binnen en we bestelden al tegelijk: een topzakstje kerzen, of Sint Annaperretjes, een klute zure spekken om de dorst te verslaan, een latje sokola enne... Dat was binst d'oktave van moeder Anna en we vertrokken 's nuchtends met de serrebank en een koppel peer-den naar Tiegem soms, maar meest naar Gistel. Er gingen drie maseurs mee en ze zaten maar met rooi binnen of we zongen:

(1) Een band is een haspje. Vier banden en half is nr. 80, drie ban-den en half nr. 60, twee banden en half nr. 40. - Een sezeintje is 't pakje bandjes, dus in een sezeintje van 41/2 banden zijn er 41/2 haspjes met rode draden gescheiden. - In de spellewerkschool van 't Zerusalem betaalden ze 1,75 fr. schoolgeld te maande.

Biekorf. Jaargang 69

365 't Is sint Annetje feeste de nunnetjes zijn zo geestig z'hen hunder kapje an en rijen met de serreban'!

Als we buuten de Smeepoorte reden waren we nog meer uutgelaten: Wij zijn bijeen en we trekken naar Sint Annetje, wij gaan op zoek al achter een ander mannetje, wij zijn bijeen en we zullen niet meer scheen, wij zijn gezworen kameraden en ze zien' aan onze trein bis dat we van Sint Anne zijn bis

Halfwege te Jabbeke mochten de peerden rusten en we kregen twee boterkoeken met een kappertje bier. Te Gistel deden we eerst den ommegang en zongen ter ere van Godelieve “Komt al wie de deugden beminnen..” enzovoort, ge kent dat wel. 't Was al laat als we gedaan hadden met eten en we mochten ons, voor de reste van de achternoene, amuzeren op dat groot hof. 's Anderdaags Vierden we nog Sint Annetje met prijsbolling in de troemadam in school en we wierden weeral getrakteerd: boterkoeken, bier van 't vat en een hele traliemande stekebeirs.

Maar nu nog, ieffrou ja 't is waar, 'k vergat je nog te zeggen dat ik 'n keer mijn kanse verkeken heb bij de kantekoopster Madam Oepelien in de Zuidzandstrate, waar dat later mijnhere Maertens gewoond heeft. 'k Wierd als een van de beste spellewerksters uitgekozen om modellen uit te steken en prijzen te maken en maseur zei nog: “Pak het aan Adele, ge kunt later nog kantekoopster worden”. 'k Liet me gezeggen, en trok het op, hele dagen modellen afwerken die weigerlijk weggeleid wierden, en allene zitten in een veranda, 'k mocht zelfs tegen Bertha de winkeldochter niet spreken, ze mocht zij geen prijzen kennen van werk, 'k Zeg niet, 'k verdiende twee frank daags en 'k kreeg veel drinkgeld van grote kopers, en omdat ze zagen dat ik treurde was mijnhere straf komplizant. Maar achter veertien dagen gaf ik het toch op: “Neen madam, ik zijn gewone van tussen veel meistjes te werken, 'k eet hier mezelven op, 't is om ziek te worden, hele dagen allene met je gedachten, neen 'k zit Never bij de bende”. Och 'k was zo gelukkig weer in school te zitten bij de bende en maseur Rafajel.

Hoe wil je zeggen ieffrouw? prijzen met de prijsdeling? Ha ja! dat ging alzo: van ieder verdiende frank wierd er een halve kluit op zijds gelegd tot aan je achttien jaar en dan kreeg je die grote gifte, - een voile traliemande - uitge-

Biekorf. Jaargang 69

366 ridderd van kop tot teen, van jen hemde tot je bovenkieed, en schoens door mijn vader gemaakt. We Vierden dat op de pastors feestdag en d'ander meisjes kregen kleergoed volgens neerstigheid en braafheid. W'hadden nog een tweede prijsdeling van de patronage tegare met de spellewerksters van de Balstrate. Er was dan nog een derde feeste in de Orieja - in de Nieuwe Gentweg - voor knechten en meistjes van de zondagscholen van stad. Drie van elks: eerste prijs van kate-kismus, aanwezigheid en goed gedrag. 'k Ben ik acht keers d'eerste geweest van katekismus, en alzo had ik eens drie kleren op een jaar. Moeder verkocht dan die kleerstoffe om onze huispacht te betalen.

Kijk dat is 't portret van de pastorschool in 't jaar 1908, ik was dan twintig jaar oud en sta neffens 't krusefiks, de vierde van links in de bovenste reke. In 't midden ziet ge maseur Farielde, links de goede maseur Rafajel en in de rechterhoek herkent ge maseur Schuifelette neffens Alice Ingebregt uit de Moerkerkestraat. Er bestaat ook zo een portret van 't Zerusalem met de spellewerksters, en de kleintjes staan afzonderlijk getrokken in een geestig groepje.

Ik ben aan vijfentwintig jaar thuisgebleven, maar 'k bleve voort werken zelfs als ik al getrouwd was. En nu, hier in 't godshuis heb ik nog mijn kussen en al mijn gerief, en ik spellewerke nog al 'n keer een zakneusdoekstje, nu als tijd-passering...’

M. CAFMEYER

De Drie Santinnen van Brugge Onder de rubriek Sint Margareta van het artikel van N.N. Huyghebaert over de oude Eekhoutabdij is een hagiografische verwarring ingeslopen. Margareta was en is geen van de drie patronessen van onze aloude ‘Vrye Camere vander Rethorycken der Weerde Drie Santinnen’. Onze Fondatieoorkonde van 1474 noemt wel degelijk Katarina, Barbara en Maria-Magdalena, die zelfs de ereplaats inneemt op ons blazoen.

In de gemelde paragraaf (Biekorf 1968, 150) dient Margareta dus als (verkeerde) patrones-santinne vervangen te worden door Maria-Magdalena.

Firmin Raes Euverdeken van de Drie Santinnen

Navoogden Op de vraag in Biekorf 1968, 320.

Navoogden waren, volgens Gilliodts (Hand. Emulation 47, 1897, 363) voogden die, in een ambachtsbestuur, werden aangesteld ter vervanging van een overledene, afwezige of ontslaggevende voogd. Gilliodts zegt echter niet duidelijk in welke ambachten zulke navoogden werden aangesteld.

C.B.

Biekorf. Jaargang 69

367

Het eerste eeuwfeest van de Brugse Akademie voor Teken- en Schilderkunst 1818 Het eerste eeuwfeest van de Brugse Akademie viel, nu honderdvijftig jaar geleden, op een gunstig moment, drie jaar na de triomf van Waterloo, in de beloftevolle jaren van het Koninkrijk der Nederlanden, en gedurende een zomer van overvloed die de levensduurte van de komende winter allerminst liet voorzien.

Het feestprogramma verenigde in een dubbele herdenking de .‘uitvinding van de olieverf’ door Jan van Eyck (gesteld op ‘vier eeuwen geleden’, naar de alsdan geldende voorstelling) en de historische stichting van de Akademie in 1717. De viering zou dan ook twee dagen vullen, de woensdag 26 augustus werd gewijd aan het tema olieverf, de donderdag 27 aan de Akademie zelf. (J.K. Verbrugge, Gedenckw.

Aenteeckeningen, ed. A. Schouteet, p. 89; Brugge 1958).

Het programma van de woensdag omvatte de hoogmis met Te Deum in de St.-Donaaskerk (huidige St.-Walburga), de ‘cavalcade en carossade’ naar de Akademie, waar Baron de Keverberg, gouverneur van Oost-Vlaanderen en verdienstelijk kunstkenner, van een tot drie uur een Studie voorlas over Hans Memling. Het daaropvolgend banket verenigde 120 ingeschreven genodigden, die als enig gelegenheidslied van die dag een Franse romance te horen kregen over de Italiaans-Vlaamse kompetitie van Antonello da Messina en Jan van Eyck rond het geheim der olieverf.

De donderdag was de dag van de prijsuitdeling aan de leerlingen, die de plechtigheid opluisterden met de voorlezing van een statig Vlaams jubelgedicht en met het zingen van een Vlaams ‘Gezang’ ter ere van de Overheid. De twee redevoeringen die daarop volgden herdachten, in het Frans, de bloei en de roem van de jubilerende Akademie.

Van de officiële viering zijn, in een Brugse partikuliere verzameling, de volgende gedrukte bladen bewaard.

1. Jubel-feest der Brugse Academie. Een blad 4o getekend ‘Den Tresorier F. Bouuaert’. Vlaamse tekst. Uitnodiging tot de plechtigheden en banket van 26 aug.

Geen drukkersnaam.

2. Couplets à l'occasion de la Fête de l'année séculaire de la Peinture à l'huile et de l'Institution de l'Académie de Bruges, chantés le 18 août 1818. - Bruges, de l'Imprimerie de E.J. Terlinck. 4 pp. 4o. Drie strafen; geen naam van dichter noch toondichter. Onderwerp: het olieverf-tema.

3. Eeuw-Dicht Ter gelegenheid van het Honderd-Jaerig Jubel-Feest der Brugsche Teeken-School. - Aen den weledelen Heer J.er François Wynckelman, president, en aen de Edele

Biekorf. Jaargang 69

368 agtbaere Heeren Toezienders en Kunstminnende Leden der Koninglyke Academie van Schider-Beeidhouw-Bouw- en Teeken-Kunst, onder de bescherming van Zijne Majesteyt Willem den len, Koning der Nederlanden, Prins van Oranje-Nassau, Groot-Hertog van Luxemburg etc etc etc Protecteur, opgedraegen door de leerzugtige Teeken-Jeugd, in het uytreyken der Pryzen op den 17 Augusty 1818. - Tot Brugge, Uyt de Drukkery van J. Bogaert en Zoon, in de Kuypers-straet. 8 pp. groot 4o. Het gedicht telt 112 heldenverzen; onderwerp: stichting van de Akademie. Het Gezang telt 5 strafen van 8 verzen; de slotstroof luidt (gedicht en gezang zonder auteursnaam): Willem! welbeminden Koning Van het Kunstryk Nederland!

Gy, die d'Oeffen-School, die wooning Van de Kunst, schenkt understand!

Zoo den wensch der Bruggelingen, Hunne stem van dankbaerheyd, Zy verhoord, Gods Zegeningen, Worden over U verspreyd.

4. Discours prononcé par le Secrétaire de l'Academie des Beaux-Arts de la Ville de Bruges, lors de la distribution des Prix, et la célébration de l'année séculaire de la Fondation de l'Académie et de l'Invention de la Peinture à l'huile, le 27 août 1818. A Bruges, Veuve De Moor et Fils. 16 pp. 8o. - De auteur is ‘Mr. Roels J.U.L. et secrétaire des Etats’. Onderwerp in twee gelijke helften: de oude Vlaamse schilders en de Akademie.

5. Discours prononcé à l'Académie de Bruges, le 27 Août 1818, a l'occassion de la Fête seculaire de son Installation, et de l'Invention de la Peinture à l'huile, par Mr. le Chevalier J. Odevaere, Peintre de S.M. le Roi des Pays-Bas, Membre C de l'Institut.

- A Bruges, Impr. E.J. Terlinck. 18 pp. 8o. - Onderwerp: de techniek van het schilderen in de Oudheid en in de Renaissancetijd.

6. Uitnodiging gedrukt 12o, franse tekst, voor het bal te 8 uur 's avonds ‘à la Salle du Concert’.

Gouverneur de Keverberg heeft zijn Brugse lezing over Hans Hemling (sic) herwerkt tot een uitgebreide dissertatie over de persoon en de werken van de schilder.

Hetzelfde jaar 1818 publiceerde hij te Gent zijn werk: Ursula, princesse britannique, d'après la légende et les peintures d'Hemling. Op de blzn. 101-175 van deze uitgave is zijn (herwerkte) lezing van het Brugse jubelfeest opgenomen. Uit de Studie van S. Sulzberger (La réhabilitation des primitifs flamands 1802-1867, p. 123; Brussel 1961) blijkt dat vooral die Brugse lezing de historiografische waarde van het Ursula-boek van de Keverberg verzekert.

A.V

Biekorf. Jaargang 69

369

Pikken en binden en de pikkebinders Op de vraag in Biekorf 1967, 320 en na de kòrte mededeling van Franz Denys in Biekorf 1968, 249.

Bij Remi De Came, gewezen gemeentesekretaris van Stavele, lees ik wat volgt: ‘De eerste pek- en bindmachiene te Stavele om den oogst te pekken en te binden is aangekocht en gebruikt geweest door Edward De Baenst, landbouwer alhier, in Oogst 1904.

Het is echter eerst na de oorlog 14-18 dat de pikbinder definitief is doorgebroken.

De algemene gangbare naam is tot op heden, te Stavele en ommeland, pekmachine, uiterst zeiden pikbinder.

Het was geen bekrompenheid noch achterlijkheid die de boeren toentertijd heeft weerhouden om met zo'n nieuw tuig te gaan werken. Alleen de landbouwarbeiders waren ertegen gekant, ze vreesden immer er hun werk bij te verliezen. De werken in de oogst waren een welkome bijverdienste: men pikte bij het gemet, men bond bij het honderd schoven, ofwel men kreeg zoveel ‘oestdagen’ uitbetaald (dubbel daghuur).

Werkelijke behoefte aan machinaal pikken was er niet, het gewone hoevepersoneel volstond voor het oogstwerk. Op een hofstede van drie paarden b.v. had men drie pikkers (gemetepikkers) en een of twee binders of bindégen die bonden ‘bij 't honderd schoven’. Gewoonlijk waren er onenigheden tussen pikkers en binders, voor de binder waren de schoven altijd te groot en de pikker om rapper te werken had liever grote schoven.

Wanneer men de kneep vasthad om te binden met de ‘enkel nokke’ kon men gerust drie pikkers volgen, en zelfs wanneer men bond terwijl de pikkers hun pik bootten, gebeurde het weleens dat de pikkers in 't gat gebonden waren, zoals men zei.

Dan kwam de boer en 't meessen (de maarte) of iemand anders om te stuiken, d.i. de schoven in stuiken te zetten van twaalf schoven.

Roggestuiken bond men bovenaan toe met een stroband tegen de wind; andere strovruchten op ieder einde van de stuik lei men vast met een ‘windbandje’, zoals men dat noemde, ofwel ‘mantelde’ men de stuiken (tegen het Schieten van het graan bij aanhoudend regenweer).

Bij regenweer pikte men maar voort zolang het de kazakke kon lijden, maar dan pikte men ‘huggen’, elders ook ‘pekkelingen’ genaamd. Bij het binden lei men dan twee huggen op malkaar en in één schoof gebonden. Wat gepikt was moest, als 't enigszins kon, dezelfde dag weer recht (gestuikt).

Pikkers en binders en stuikers kwamen naderhand goed van

Biekorf. Jaargang 69

370 pas voor het binnenhaien (inhalen of vergaren) van de oogst, en dat meestal in schelven, uitzonderlijk in ‘noordsche vummen’.

Er waren twee soorten schelven, alle twee rond natuurlijk, maar de ene met kap nogal plat die naderhand moest ‘bezet’ worden (gedekt met stro), die bleven staan om te overwinteren (dan kwam naderhand de rondreizende strodekker om ze te dekken); de andere soort met ‘pèrekappe’ (peervormig) d.i. een zeer steile kap en bezet met ‘van 't zelfde’ (schoven/vrucht).

Een ‘noordsche vumme’ was rechthoekig, maar met de vier hoeken lichtjes afgerond tot bescherming van de toppen van de schoven waar het graan in is.

Bij kleinere boeren kwam er niet veel volk bij te pas bij het inhalen: dat was gewoonlijk ‘laan en lossen’, bij het laden een vorker en een voerlader, en bij het lossen kwam er dan nog een ‘benaarsmijter’ bij te pas. De vorker moest de schoven opgeven.

Op de grote bedrijven was het te doen met ‘de staande wagen’, d.i. één op het veld, één bij de schelf en, wanneer de afstand nogal groot was, één langs de weg. Bij die doenwijze was er één paard op het land om ‘toe te rijden’ gedurende het laden, en een koppel reed weg en weer. Men moest dus over voldoende personeel beschikken.

Voor het oogsten had men maar weinig baat met de aankoop van een nogal dure pikmachiene, te meer, te meer nog omdat bij die eerste pikbinders de gebonden schoven uit de machiene op de grond terechtkwamen met de top voren en bijgevolg met verlies van graan. Bij latere machienes was dit niet meer het geval.

Enkele jaren vóór 14-18 zag men reeds hier en daar een pikmachiene in gebruik die alleen pikte en automatisch schoven miek, zonder binden. Die stond bekend onder de naam ‘Moissonneuse-faucheuse’. Dit systeem van werken had absoluut geen gemeens met de wijze van pikken uit de jaren 1935-36, medegedeeld in Biekorf 1968, 249. Dat was doodeenvoudig een ‘maaimachiene’ van één paard, voorzien van één tweede zate voor de man die de schoven moest ‘afleggen’ (schoven maken). Dat was voor kleinere bedrijven die beschikten over eigen volk, meestal aankomende kinderen.

Dit soort ‘maaimachienes’ zijn meestal veel later opgekomen: de bedrijven van een paard hadden zelden maaiweiden die zo'n aankoop konden verantwoorden. De klavers (Vlaamse klavers, of ook nog Merkemse klavers) werden gepikt in huggen en ‘gekapeld’, later gebonden en in de ‘loeie’ geleid, ofwel ‘gepaterd’. (Paters zijn een soort grote oppers maar met een strooien kapje, vandaar waarschijnlijk

Biekorf. Jaargang 69

371 de naam). De tweede snede maaide men nadien en in oppers, die ook in paters werden gezet (behalve die voor zaad).

Bijna tegelijk met de intrede van de pikbinder kwam de maaimachiene voor twee paarden, en dat bij de grote bedrijven die veel maaiweiden bezaten.

In tegenstelling met het pikken van de oogst met het eigen hoevepersoneel, geschiedde het maaien door rondtrekkende werklieden. Dit bracht allerhande narigheden mede, en zo komt het dat, voor Stavele althans, over het algemeen de maaimachiene vóór de pikbinder in gebruik genomen werd.

Onze eerste maaimachiene is van 1913, nummer twee is ook al versleten, en intussen hebben de maaimachienes afgedaan en is de traktor voorzien van een maaibalk.

Als toemaat volgen hier nog enkele toelichtingen.

Enkel nokke. - Was ook bekend bij de boswerkers bij het ‘houtopmaken’ met het fagotpèerd, ook houtpeerd genaamd: dan sprak men van de busnokke. Tweejaarschote van eiken of notelaren hout leende zich daar goed voor en het was ook reeds tijd gewonnen voor wie de kneep vast had. Doornhout en lichte takkelingen miek men op ‘onder de voet’ met vooraf gereedgemaakte wissen (gewrongen en met een oog aangemaakt): er is geen enkele boerenzoon van minder dan veertig jaar die dat nog kan.

Pèrekappe. - Vooraleer zijn strovruchten naar zijn schuurtje te voeren zette de landse werkman of de kleine ‘akkerboer’ zijn oogst van de stuiken in ‘pèren’, d.i. de schoven rechtstaande in een ronde zetten, de ene laag op de andere, zo hoog en zo lang men er (op de grond staande) aankan.

Toegaan, toerijden. - Bij het binnenhalen van de oogst met een paardengespan verspaart men nog een man. De paarden gaan toe, d.i. vooruit en staan stil op kommando, zonder dat de karton of geleider het kordeel vastneemt. Gewoonlijk zegt de vorker als men moet toezetten (toegaan, toerijden) bij wijze van voorzorg om ongelukken te vermijden: ‘houdje, wei’, en zonder verder kommentaar leggen de paarden voorzichtig aan tot men ‘houw!’ roept.

Loeie. - Men had enkel loeie en dubbel loeie. Een enkel loeie miek men zonder op de vrucht te slaan, eerst op de grond, en naderhand stond men op een verhoog boven twee schragen: zodoende was het vlas of waren de klaverbondels niet samengedrukt en ze droogden veel rapper.

Pateren. - De tweede snede werd gemaaid en geopperd, het kwam er zo niet op aan, men zei immers van de tweede snede klaverhooi dat ze ‘droogde binst de zon in den diltvenster scheen’. (Ze moeten drogen in 't venstergat van 't dilt). Klavers voor de zaadwinning liet men tot volle rijpheid komen om naderhand te pateren.

A. Bonnez

Biekorf. Jaargang 69

372

Taalaantekeningen Vervolg van 1968, blz. 159 T T (als letter en spraakklank). Dat het volk ook oor heeft voor lou-ter letterspel blijkt uit de volgende twee raadsels: 't Begint met een t en 't Staat op de schouwe! (antw. tilligherte = 't Heilig Hart); 't Begint met een t en 't Staat 's navonds aan de statie te wachten 1? (Antw.: 't lief 1). Kortrijk en elders, 1952 en later.

TAANTJESHOOFD: domhoofd (hoofdzakelijk over vrouwen). ‘Och die Treze-goep, 't is zuk een taantjeshoofd! (ofwel) met heur taantjes hoofd!’ Roeselare, 1926.

- Vgl. beneden Tane. De Bo geeft s.v. taantje, onder verwijzing naar tiete, als betekenis van tiete: 1. kip, kieken; 2. boosaardig, nijdig vrouwspersoon.

TABAK. Straffe tabak hoorde ik een enkele keer (waar en door wie is mij ontgaan) bepalen als: fleur de lochting van Aalbeke tot Beer-nem I (met kennelijke toespeling op ale en beer). In den toebak (tabak, toe bak = kist) liggen: dood zijn. Roeselare, 1930.

- Tekenend voor de geesteshouding voor de lexicograaf De Bo is dat hij deze laatste (zoals andere soortgelijke uitdrukkingen) een ‘belachelijke woordspeling’ vindt. Zie s.v. toebak.

TAFELTJE-DEK-JE, EZELTJE-STREK-JE. Roeselare, 1950.

- Uiteraard als èèn doorlopende uitdrukking aangevoeld. TAFELVRIJ EN HERTONTLAST. Deze ‘schrijftaalwending’ uit de pen van H. Verriest en anderen van den Swigende Eede wordt hier op-genomen ter propagering van formules voor gastvrij onthaal, in eigen Westvlaamse stijl.

Vlaggeboek, 1926, bl. (o.a.) 320 en 322.

- Is volgende formule voor een eetkamer aanvaardbaar: Gast / zet je bij / tafelvrij / en hertontlast!

TAKEN: raken (vgl. daken).

- De Bo geeft uitsluitend daken. Van Dale (1961) geeft het als verouderd of gewestelijk, Zuidned. J.H. Eekhout gebruikt het vaak o.m. in Pastoor Poncke.

TAND. Tandzeer wordt door de volksmond volgenderwijze genezen: Zet j'n up de stove met jen mond vul water - als 't kookt, 't gaat genezen zijn. Vlamertinge, 1943.

TANE: hoogmoedig dom wijf. ‘Is me dat een tane (... van een wijf I’ Egern, 1966.

- Zie boven Taantjeshoofd.

TAFOTE (verwording van devote): kwezel, dibbe, Oostnieuwkerke, 1934.

TE-DEUM. Werd, Tielt - lagere school omstreeks 1925 - vervormd tot koeke-deum.

Op nationale en andere feesten met Te-deüm werden aan de kinderen gratis koeken uitgedeeld. ‘'t Is were koeke-deüm vandage, de jongens staan brad!’.

TEENNAGEL: teenager, tiener. Oostnieuwkerke, 1965.

- Dit hapaxlegomenon als staaltje van niet geslaagde (en derhalve niet doorgedrongen) Volksetymologie.

TEER. Teer gelijk een ei. Werken, 1962.

TEERZERIG: delicaat, teertjes (van Dale). Brugge (Liza Lateur), 1933 TEGENBLAZEN. Een woord om F. Timmermans en G. Gezelle te doen likkebaarden dat ik eens hoorde uit de mond van één halfgare buitenman te Haasrode 9.9.59, in de volgende context: ‘'t Is zo gezond

Biekorf. Jaargang 69

373 hier bij de bossen. Als ge dan 's mergens om een uur of vijf buiten komt, de gezondheid blaast oe (u) tegen!’

TEKENEN. Tekenen met de fersette (vorket, vork): met dubbel of méér krijt rekenen.

‘Ge moet upletten met die gasten of ze tekenen met de fersette’. Oostnieuwkerke, 1959.

TEMMEREN, TIMMEREN: bouwen. ‘Ze gaan e nieuw huus temmeren in 't ende’.

Poperinge (getuige O.v. Rie), 1925.

- Staat niet in De Bo. Mijn zegsman bracht hiermede in verband de tekst uit Makeblijdes (Poperingenaar) catechismus, betreffende Sint-Pieter ‘waarop Christus zijn kerk getimmerd heeft’. Deze term kwam nog voor in de Brugse catechismus tot vermoedelijk de veertigerjaren.

TERINGAARD (adj.): teringachtig. ‘'t Is maar e deerlijken puud, mismakt en e lietje terinkaard’. Krombeke, 1950.

- Niet in De Bo. TERMEN: zich generen (in de Wvl. betekenis, hem jeunen). ‘Ze kan heur daar niet termen’. Werken, 1963.

- Kennelijk een versmelting van t + (h)ermen, waarover Gezelle wijdvoerig in Loquela, IX (1889), blz. 43. Zie De Bo s.v. termen = bedijgen, bekomen.

TERMENATIE: gezondheidsvoorwaarde, fysische bepaaldheid. ‘Tc Zou kik vet kweken met water drinken... e ja, terminatie’. Roeselare, 1930.

- Niet in De Bo. Onduidelijkheid tussen me en mi. Blijkens het bestendige zinsverband is verbeeldingsgebondenheid aan de gedachte ‘ge(de)termineerdheid’ m.i. in het huidige gebruik waarschijnlijk.

TERPENTIJN. De Berg van Terpentijn: de Berg van Triniteit, de lommerd, pandjeshuis Bellegem, 1963.

- Volkswilwetendheid heette dergelijke etymologie destijds bij de Biekorvers.

TERUG. Dit Brabantse bijwoord met de betekenis: opnieuw lijkt thans in Vlaams-België, als Brabantisme dus, haast onuitroeibaar. Ook in de Westvlaamse schoolwereld, ofschoon het woord terug in onze gewesttalen gewoon onbestaande is. Bij ons is alles weer of were. Des te verbazender is de aanwezigheid van dit woord met die betekenis bij Westvlaamse volksschrijvers als Dr. Spuyter (Dr. G.M. Lybeer) in b.v. Landelijk Leven, Davidsfonds, nr. 208, 1925, bl. 49: ‘De dok-ter ging terug zitten’.

TETEN: voedsel, voer. Algemeen in zwang gebleven: keune-, geteen mensgeteten.

- In De Bo. Merkwaardig het bestaan van te-drinken (in de wrdb. Zned. genoemd, Koenen en van Dale), wat wij vrij algemeen gebruiken, maar wat velen aanvoelen als een supinum ofwel gerundivum: ‘He je daar niemendalle te-drinken?’. Bijgevolg een andere samenstelling als teten (waarin aangegroeid lidwoord, vgl. lommer), hier evenwel een voegwoord. Naast teten bestaat drinken = drank.

TETEWETE (uitsprekens: e = ai van affaire): dorn sullig wijf.

- In De Bo. Eigenaardig is het bestaan van zoveel scheldwoorden aan het adres van de vrouwen. Valt er de mannen minder te verwijten of zijn het de mannen die de vrouwen méér verwijten?

TETSE: bassin, bekken, waskom. ‘Haalt een tetse water’. Moerkerke, 1931.

- Niet in De Bo. - Verband met taats, tatse: dikkoppige schoennagel? TETSETRAM. Uitgaan met den tetsetram: te voet, de schoetrein. Dikkebus, 1945.

Biekorf. Jaargang 69

TETTINGSTRAATJE. Te Oostrozebeke in de volksmond, 1949. Het ka daster spreekt natuurlijk van Ettingstraatje (etting = etinge, grazing; etten zijnde een intensief van eten, vgl. vreten - fretten). Het volk

Biekorf. Jaargang 69

374 verwart vermoedelijk met tetting = aardworm. Naar de woordver beelding dus een verwarring, etymologisch alweer een vergroeiing met het lidwoord het.

TEURE (bevelswoord): ga heen! ‘Teure zere voort men manneke of ge komt telate in tschole’. In het Roeselaarse ommeland, semper.

- Zie De Bo, s.v. teure, geteure. Klaarblijkelijk een taalintensief, versterking van deure = door. Te vergelijken met (?) weg, Streek, voort, wonder: 'k ben weg, hij is weg en teure, 'k zij nog niet streke. 'k weet ('s) wonder...

TEUTELIG: kwaad, boos, korzelig. ‘De biên staan zo teutelig vandage’. Krombeke, 1950.

- De Bo geeft teuter(r)lijk.

THOPE: samen. Ze kunnen thope noch verscheen (gezegd vooral van jongeren): ze kunnen elkaar niet missen, maar wanneer samen dan kibbelen ze. Torhout, 1950.

- Nopens het voorzetsel te, zie uitvoerig De Bo. THUISBLIJVERSMES(T)DAG. 't Is van thuisblijversmestdag: je moet thuisblijven (terwijl huisgenoten eruit trekken). ‘En hoe is 't met jen vader? Och nog altijd thuisblijversmestdag’. Roeselare, 1956.

- Vgl. De Bo s.v. thuisblijvertjes-wagen.

TIJDROOF, TIJDVERLIES. ‘Neem ik jen tijd niet? Ba nee, de leegaards hebben altijd tijd en de neerstigaards Winnen het in! > Ingelmunster, 1943.

TIJD EN STUITEN. Met tijd en stuiten: op zijn tijd. Ubique, semper. Met tijd en strooi meuken de mispels (meuken = murw worden op stro). Sporadisch.

TIENEN: afslaan van nagebleven fruit nadat de eigenaar het “zijne” heeft geplukt.

Pollinkhove, 1952.

- De Bo geeft hiervoor tinden, s.v. tienen. Verband met de? tienden’ lijkt taalkundig uitgesloten. Wat zei de landwet over arenlezen enz.?

TIJDELIJK: vroeg. ‘Ge zijt tijdelijk vandage’. Krombeke, 1954.

- Opmerkelijk is het gebruik van deze langere oorspronkelijke vorm, waar algemeen in aangehaalde betekenis de vorm tielijk (tijlijk) geldt. De Bo, s.v. tijdelijk, getijdelijk geeft: van tijd tot tijd, nu en dan...

TINSEN: plagen met lichte lichamelijke kwelling, trekken en nijpen; ook zedelijke pijn aandoen door plagerij. ‘Ge moet alsan dat kind niet tinsen!’ Roeselare, 1928.

- In De Bo s.v. pinsen.

TILLEMATOOIE: modepop. Roeselare, 1926.

- De Bo s.v. teilematooie.

TJAKUIT TJAKIN: van de hak op de tak, schots en scheef. ‘Al de huizen staan hier lijk in 't zotte, zo tjakuit tjakin’, Roeselare, 1926.

- Zie De Bo s.v. tjak = tak.

TJANFELEN, TJAFFELEN: struikelen. Roeselare, 1930.

TJOTELEN: sukkelen (vooral bij het lopen). ‘Kijkt dien armen duts daar tjotelen langs de strate in zuk een were’. Roeselare, 1930.

TJUKOTRWEN (uitspr. tch, spelling onzeker): vooral lichamelijk hard werken zonder veel baat, wroeten. Roeselare, 1942.

- Niet in De Bo. TMAN, TMEN: (bevel- of lokwoord): kom! ‘Tman ne keer hier ventjie, jen klaksgie Staat scheef’. Roeselare, 1926.

- Niet in De Bo. Te vergelijken met teure enz. maar onverklaarbaar.

TOCHT: levenskracht, sap van de boom. Leuven, 1957.

Biekorf. Jaargang 69

375 TOEBRENCEN: bij schulddelging toedragen in geld op het ontbrekende.

Oostnieuwkerke, 1932.

- De Bo. s.v. toedragen.

TOEF: 1. (uit het Frans) tros, bundeltje; 2. toef doen: vriendelijk bejegenen.

Roeselare, 1930.

TOESEN: proeven en eten. Roeselare, 1930.

- E. de Dene (1560) gebruikt het vaker. De Bo schrijft natuurlijk tousen, vgl. kousen.

TOTSE: feile oorvijg. Roeselare, 1932.

- De Bo, s.v. tatse en totse.

TONG. Hij heeft zijn tong in de smesse gelaten: Staat sprakeloos. Torhoutse, 1940.

TOL, PRIKTOL wordt ook smijtpere (smijt-peer) genoemd. Rekkem, 1937.

- In De Bo, s.v. smijtpere.

TOELUIKEN: sluitend overlommeren. ‘Mijnen toebak Staat vandejare schone toegeluikt’. Oostnieuwkerke, 1944.

- De Bo s.v. toeluiken, geeft als volt. dlw. toegeloken.

TOTTERKE: wat men graag eet, zijn ‘smoelke’. ‘Hij krijgt daar alledage zijn totterke’. Sint-Niklaas, Zele, Lokeren, 1959.

-De Bo geeft totter = gestamel.

TOTETREKKERS: een soort bonbons die ofschoon lekker door hun bijzondere smaak myilen deden trekken. Oostnieuwkerke, 1926.

- Een geval van overnoeming naar het effect, vgl. beddepissers, (platen, paardenbloemen).

TOPPEN: 1. de toppen wegnemen. ‘Zijn haar laten toppen’. Oostnieuwkerke, 1929.

2. gratis krijgen, gratis trachten te krijgen. ‘Tc Heb daar vanpasse een kilo andjoen getopt’. Oostnieuwkerke, 1960.

TOVEREN (van vogels gesproken): zurkelen, viezevazen, swieswatelen enz. Het woord door Gezelle aangewend in Het Meezennestje (het meezenvaartje zit... te toveren) bestaat in de volkspoezie (staat niet in De Bo). Het slot van de lezing van het versje Jutteklauwe peerdje. luidde bij ons: De stier zat in de zetel 't katje maakte de beuter 't hondje lekte de scheutel 't zwaantje vaagde den vloer: in 't hoekske van den lochting waar dat de veugelkes toverden waar dat de veugelkes vochten al onder en al boven! (Roeselare-Ledegem, 1926).

TRANZEA (uitspr. trangjaa, met j van jamais): in tranzea: nog onzeker. Roeselare, 1926.

TREITE (uitspr. ei van paasei, niet van treiteren): heen en weergeloop, tocht. ‘Met die kaarten van den H. Hertebond, alle maande. 't is een ghele treite’ ‘'k Heb mijn treite gedaan in een ure tijd, zonder schoffelen pertank’. Oostnieuwkerke, 1957-63.

- De Bo geeft slechts andere betekenissen.

TREKBAK: fototoestel (jongenstaal). Waregem, 1944.

TREKDOOS: automaat voor bonbons, bollen, chocolade, sigaretten enz. Ronse, 1966.

Biekorf. Jaargang 69

- Een taalvonk. Opgewassen tegen automaat?

TREKKEN. Van weerskanten aan de bate trekken: de beide partijen trachten het voordeel naar zich toe te halen. Krombeke, 1949.

TREZE: gulp (split vooraan de mannenbroek). Ubique, semper.

- De Bo omschrijft met: de klinke van de broek.

Biekorf. Jaargang 69

376 TRIJSPALULLEN: kniezen (?). Een woord uit F. Timmermans, de familie Hernat, bl.

367, hier opgenomen als mogelijke ontlening uit het Westvlaams. De Bo geeft voor trijspalul: truntachtig, trutselachtig persoon; simpelaar.

TROMMELTJE. Met het trommeltje gewonnen en met het fluitje were buitengespeeld.

Diksmuide, 1957.

TROUWEN. Trouwen en goed trouwen op ene dag is een groot peil (peil = opgave).

Ingelmunster 1931. Je trouwt niet met jen huis maar met jene vent: verhuizen is altijd mogelijk. Ibid. Trouwen is de keerne en bijslapen de beuter. Poperinge, 1952. Als men trouwt en men is maar voor den helft bedrogen, men mag content zijn.

Zonne=beke, 1931. Trouwen alle fouten / doodgaan alle lot: over trouwers wordt kwaad gesproken, over doden goed. Oostrozebeke, 1860 (1959). Hij trouwt de maarte en zij de fortuine: bij huwelijk van (oudere) rijkaard met (jonger) meisje van bescheiden stand. Ubique semper.

TROUWKNECHT: getuige bij huwelijk. Ronse-Roeselare, 1966 (1900).

- Staat in De Bo. TROUWSPEL: liefdespel, echtelijke gemeenschap. Pittem, 1963.

- Woordkundig dicht verwant aan overspel.

TRUK: (hetzelfde als trok en) trek, aantrekkelijks, aangenaams, Stasegem, 1931.

TUK: goesting, zin. ‘Z'en had lijk geen tuk om te werken vandage’. Werken, 1961.

- Zie De Bo s.v. tuk.

TWEESTEERT: tweerompig of tweestaartig vliegtuig. Zwevezele, 1943. Te Veurne, 1944, tweebalg genoemd.

K. DE BUSSCHERE

Dukaten met een aas remedie De ‘Evaluatie der Cours hebbende Specien’ voor de Oostenrijkse Nederlanden noemt in 1780 nog vier ‘Spaensche Specien’: Gouden Souvereyn, Oude Spaensche Quadrupel, Dobbelen Ducaet en Enkelen Ducaet. Dan komt een volgende uitleg: ‘Nota dat de enkele Ducaeten maer en moet ontfangen worden met een Aes remedie, en de dobbele met twee Aesen, en sal gesuppleert worden met twee stuyvers wissel-geld voor ider gebrekende Aes boven de selve remedie van een Aes, tot het sesde Aes inclus; ende de gene, soo enkele als dobbele, die verminderd syn boven de voorseyde ses Aesen, syn billioen’.

Voor onze voorouders, die met andere muntkomplikaties te doen hadden, was die nota duidelijk. Ze kenden de term remedie met betekenis: de voor munten toegestane speelruimte in gewicht en gehalte. Ze kenden ook het aas als zijnde het kleinste gewicht in hun stelsel, nl. het 32ste van een engels, d.i. 0,048 gram. En ze hadden muntweegschaaltjes die hen toelieten de munt op zulke frakties af te wegen: het Cruuthusemuseum toont een hele kollektie zulke schaaltjes.

Voor de andere goudmunten (Oostenrijkse, Franse en Hollandse) waren algemeen ‘twee Aesen remedie’ (= 0,096 gram) toegestaan.

E.N

Biekorf. Jaargang 69

377

Almanakken in een Vlaamse boekwinkel onder het Frans bewind 1801.

De Gentse Almanach Curieus en Utit, voor het IXste Jaer der Fransche Republique is, met gewijzigde titel, de voortzetting van de Nieuwen Almanach, uitgegeven door de Gebroeders Gimblet te Gent. Hij biedt tegelijk ‘den Gregoriaenschen Almanach voor het jaer 1801’ en vormt het een-endertigste jaar van de reeks. (Bibl. Gantoise IV 40-43).

De laatste bladzijden van die Almanach voor 1801 bevatten een ‘Notice, ofte Lyste van Boeken die men vind bij de Gebroeders Gimblet, Boekdrukkers en Boekverkoopers tot Gend, op de Koornmerkt’. Een dergelijke lijst voor 1789 van dezelfde boekhandelaars werd gepubliceerd in Biekorf 1967, 167-170 en vorige. In 1789 hadden de Gimblets niet meer dan zes almanakken in hun kataloog: Almanach der Lotereye, Hoveniers Almanach, Kok-Almanach, Twee Taeligen-Sang-Almanach, Amsterdamschen Leugenaer, Almanach der Oraculen.

De lijst van 1801 heeft twee bladzijden vol met titels van ‘Almanachs nouveau de Paris’ (44 nummers). Belangrijk voor ons is echter de ‘Sorteeringe van 15 diversche Vlaemsche Almanakken’ die in die lijst van 1801 worden aangeboden. Hier volgt de beschrijving van die 15 (eigenlijk 14!) nummers.

[Sortering almanakken voor 1801] 1. Practezyns Dagwyzer, en gemakkelyken Kooplieden Handen Zak-Boek, waerin alle slach van Persoonen hunne dagelyksche besigheden konnen aenteekenen: Hier zyn bygevoegd de Reductie van Centimes en Francs in Livres Tournois en in Brabants Courant-geld, d'Evaluatie der Specien, Tarif der Zegels, en meer andere gerieffelykheden, 7 stuyvers.

- De Gimblets zelf hebben deze almanak gedrukt van 1779 tot in dit jaar 1801, hun beider sterfjaar. De uitgave werd voortgezet door drukker Begyn. (BG IV 46.131).

2. Den nieuwen vernuften Antwerpschen GoochelaersAlmanach, ofte den geestigen en vermaekelyken Konst-Meester, onderwysende 165 vermaekelyke Konsten en Wetenschappen, etc. opgesteld door J.V.Z. vernuften Seignor, 2 deelen. Prys van ider deel is eenen plaquet.

3. Nieuwen nuttigen en aengenaemen St. Nicolaes-Almanach, (tweeden druk van het eerste deel) vercierd met 49 geestige Printjes, alsmede 23 kleyne Figuerkens, seer vermaekelyk voor de Kinderen en voor de opgroeyende Jeugd van alien ouder dom. Prys 7 stuyvers.

4. Het tweede Deel van den nieuwen St. Nikolaes-Almanach,

Biekorf. Jaargang 69

378 inhoudende den Figuerlyken en Leersaemen A.B.C. voor de jonge Jeugd, zynde 25 fraeye Print-verbeeldingen, idere met eene gepaste Verklaeringe voorsien; de Christelijke Lees-Oeffeningen, aengenaeme Samen-Spraecken, leersaeme Historien en Verhaelen, de vermaerde Historie van Gillis Zoetekoek, en de Wysheyds Regelen, etc. Dit Werksken is vercierd met 65 geestige Plaetjes, konstig gesneden, vermaekelyk voor de Jeugd. Prys 7 stuyvers.

- Van het eerste deel van deze almanak hebben de Gimbletts in 1798 een Franse uitgave gedrukt. Het tweede deel was in 1801 een eerste druk.

5. Den nieuwen Brusselschen Liedekens-Almanach, of den Bly-geestigen Sang-Meester, gevende 39 nieuwe vrolyke Liedekens, van de hedendaegsch Mode-Poppen, van de Merveilleuses, Incroyables, alles naer den nieuwen smaek, eerste deel. Prijs eenen Plaquet.

- De titelopgave van dit eerste deel is ingekort. De volledige titel (bij Zech-Dubiez, Almanachs beiges nr. 685) eindigt aldus: ‘Men heeft er bygevoegd, tot vermaek van de Liefhebbers van het kaert-spel, de Reglementen van de dry naervolgende Kaert-Speelen: 1. Van Piquet-spel. 2. Van het Graeve-Jassen. 3. Van het Smouse-Jassen. Verscheyde Historien van de Valsche Kaert-Speelders, en de Lessen van hun Bedrog... Tot Brussel, Uyt de Drukkery van 't Musiek sonder Noten. 1801.’

6. Het tweede Deel van den nieuwen Brusselschen Liedekens-Almanach, of den Bly-geestigen Zang-meester, gevende 48 diversche soorten van nieuwe Liedekens.

1. Van de verliefde Brusselsche Meysjens en Jongmans. 2. Kluchtige en Bevallige Liedekens van de nieuwe Moden, Vryagien, Bruyloften, Houwelyken en Zede-Liedekens. 3. De Lente, Mey en Drinkliedekens tot vermaek van den geest, opgesteld door G.H.V. Men heeft'er bygevoegd de Raedgevinge aen de Jonge Heeren en Jouffrouwen over het verkeeren in Geselschappen, en over het Vermaek, etc. Prys eenen Plaquet.

- Warzée, Almanachs beiges 89 stelt dit tweede deel (naar een kataloog-opgave) op 1802. Uit bovenstaande blijkt dat het in het einde van 1800 zeker op de boekenmarkt was.

7. Den Almanach van de Nationale Loterye, met de gelukkige Nombers van het IXste. Jaer der Fransche Republique, gekosen te Parys. Prys 7 stuyvers.

8. Den Amsterdamschen Leugenaer, of kluchtigen en geestigen Almanach, 2 deelen. Amsterdam, Prys 5 stuyvers en half ider deel.

9. Den nieuwen Brugschen Quibus, of Sot-wysen Almanach, seer vermaekelyk voor de Liefhebbers der Vrolykheden en Snaekerye, etc. opgesteld door eenen Sot-wysen Snaek van ontrent het Minne-water. Prys eenen Plaquet.

Biekorf. Jaargang 69

379 - Deze Almanak werd reeds voor het achtste jaar der Republiek (sept. 1799-aug.

1800) uitgegeven. De volledige titel ervan luidt (na Snaekerye...): ‘Inhoudende: I. Brugsche vermaeckelyke Opmerkingen over de vier Tyden en Twaelf Maenden des Jaers. II. Verscheyde Brugsche Sot-Wyse Opmerkingen over diversche vroyelyke Materien. III. Brugsche vermaekelyke Voorzeggingen voor de Jongmans, Jonge-Dochters en Getrouwde. IV. Nieuwe Kluchtige Comedie van Arlequin-Quackzalver, Pantalon, Colombine en Pierro, Recreatif Tooneelspel V. Diversche nieuwe Liedekens tot vermaek van oprechte Minnaers, Vryers, Mode-Poppen, etc. VI. Sot-Wyse Spreek-Woorden en Quink-Slagen, Opgesteld door een Sot-Wyse Snaek.

10. Nieuwen Kok-Almanach, of de ervaeren Brusselsche Keuken-Meyd en wel-geoeffende Kokesse en Huys-houdster, 2 deelen. Ider deel separaet à 7 stuyvers.

- Deze almanak was reeds op de boekenmarkt te Gent in de jaren 1774-1785. (B.G. IV 45).

11. Den nieuwen Nederlandschen Hoveniers-Almanach over de XII. Maenden des Jaers, aentoonende wat men van Maend tot Maend in de Hoven doen moet, etc.

Prys 7 stuyvers.

- Deze almanak was in de boekhandel vanaf 1777. (BG. IV 45).

12. Den Twee-Taeligen Zang-Almanach, of Versaemelinge van 104 nieuwe Arias en Liedekens uyt de beste Operas. 10 stuyvers en half.

13. Den Almanach van Milaenen, door Daniel Montanus, inhoudende wonderbare Levens-Beschrijvingen, Historien en Aenmerkingen op de Weireldsche Veranderingen, Geheymen, Sententien, de Kronyke. Prys 3 stuyvers en half.

- Een ‘Almanach van Milaenen’ werd te Gent gedrukt vanaf 1732, een ‘Oprechte Almanach van Milaenen’ in 1771. Het type ‘Almanach de Milan’ (eerste ed. Parijs 1677) was in alle landen verspreid zoals de befaamde Liégeois (Almanach de maftre Matthieu Laensberg) die in 1636 te Luik was ontstaan en in dezelfde Gentse lijst van 1801 wordt aangeboden onder de titel: ‘Le Double Almanach de Liège, supputé par Maître Matthieu Laensbergh, avec les Prédictions Intéressants pour les 12 mois’.

14. Den nieuwen Vlaemschen Zak-Almanach, met veele noodsaekelyke gerieffelykheden, Reductien, etc. Prys drie stuyvers en half.

Opmerkelijk is dat in onze Vlaamse lijst alleen de twee Sint-Niklaasalmanakken (voor de jeugd) met ‘printjes en plaetjens’ geïllustreerd zijn. Op de 44 almanakken ‘van Parijs’ daarentegen die met Nieuwjaar 1801 door de Gimblets worden aangeboden zijn er 30, elk met een dozijn gravures, geïllustreerd.

A.V

Biekorf. Jaargang 69

380

Lediggangers en slapers in de ‘properheden vanden steden van Vlaendren’ 1380 De naamlijst die omstreeks 1380 de Steden van het oude graafschap Vlaanderen typeert naar hun alsdan erkende partikulariteiten ofte ‘properheden’, telt niet minder dan 58 namen. De stad Oudenaarde verschijnt daarin op de zesde plaats, alleen voorafgegaan door de grootheden: Gent, Brugge (stad en Vrije), Ieper en Rijsel(1).

Ledechganghers van Oudenaerde Deze benaming uit 1380 werd in 1561 overgenomen door de Brugse rederijker Eduard De Dene in zijn Langhen Adieu en is, sedert de Vlaamse Romantiek, algemeen bekend geworden. Cornelissen liet echter in 1929 (Volkshumor II 75) de benaming Ledichgangers de ronde doen met de betekenis leeglopers, leeggangers, d.i. de populaire interpretatie van de vorige eeuw(2). Ledichganger had echter in de middelned. periode niet alleen de proletarische betekenis werkloos (en derhalve behoeftig), doch ook de patricische betekenis welgesteld (en geen ambacht meer uitoefenend). De Raadt had dan ook reeds in 1903 de z.g. spotnaam van Oudenaarde zeer goed historisch geïnterpreteerd als Renteniers van Oudenaarde (Rentiers d'Audenarde)(3).

De gegoede ledichgangers in die verre eeuwen zijn de otiosi (ofr. flâneurs), de stadsburgers die niet een door de stad bezoldigde betrekking bekleedden en geen ambacht uitoefenden. Uit dezen werd in verscheidene Steden het bestuur gekozen.(4).

Te Gent is, in 1326, de ‘deken der ledichganghers’ gelijkbetekenend met ‘deken vanden porters die van ghenen ambachte sijn’. Te Oudenaarde heeft ledichgangers ook reeds in 1342 de betekenis renteniers(5).

Ter vergelijking moge, uit den Oosten, Sint-Truiden worden aangehaald waar de inwoners waren ingedeeld in ledichluyden (al. leech-luyden, ledeghen borghers) en ambachtsluyden(6).

(1) Beste tekst van de ‘Properheden’ bij J.Th. De Raadt, Les sobriquets des communes beiges 346-347 (Brussel 1903). - De tekst bij J. Cornelissen, Nederl. volkshumor I p. XIII-XIV, is onvolledig en foutiet.

(2) Reeds in 1838 door J. de Saint-Genois (Messager des sciences VI 22) vertaald als ‘paresseux d'Audenarde’.

(3) De Raadt a.w. 61 67.

(4) Verdam IV 244-246. Stallaert II 148. - Zie daarover ook H. Pirenne, Les anciennes démocraties des Pays-Bas, p. 217 (in de editie: Les villes et les institutions urbaines, I, Brussel 1939).

(5) N. de Pauw in Annales Emulation 25 (1873), p. XXI. (6) Ibidem, en vgl. Stallaert II 148.

Biekorf. Jaargang 69

381 De oude naam aan de inwoners van Oudenaarde toegekend wijst dan ook op een faam van welvaart en rijkdom die de stad in de 14e en 15e eeuw verworven had en waarvan het in 1536 voltooide stadhuis nog getuigt.

Uit het middeinederlands heeft alleen de proletarische betekenis van iedichganger in de dialekten en in het nieuwned standgehouden. De oude erenaam van ‘die van Anorde’ kreeg dan als ‘spotnaam’ een plaats naast jongere volkskundige kreaties als Vlabakkers en Boneklakkers.

Over dit herstel van naam en faam komt nu een wolkje hangen, het blazoen van de Oostvlaamse Scheldestad wordt immers ook opgeëist door een zusterstad in het Westland, die de adelbrieven van haar middeleeuwse ledichgangers komt voorleggen.

Ledegaers van Sint-Winoksbergen In het sociale kader van de stad Sint-Winokbergen, gedurende de periode 1300-1500, vormden de Ledegaers, alias Ledichghaenders, Lediggangers, een bevoorrechte klasse bestaande uit gegoede burgers, rijkgeworden kooplieden, zowel als grondeigenaars uit de kasselrij die in de stad kwamen rentenieren. Dit lokale kapitaalkrachtige patriciaat beheerste er feitelijk de magistratuur en had het hoge woord bij alle ste-delijke resoluties(7).

Verliest Oudenaarde zijn monopolie van Ledichgangers, het geval Sint-Winoksbergen komt daarvoor de hoge sociale standing van de oude benaming bevestigen.

Slapers van Veurne In dit voornaam gezelschap zouden we nu een derde stad durven introduceren, met name Veurne, die zoals Oudenaarde prijkt in de erelijst van 1380.

De ‘Properheden vanden steden van Viaendren’ geven immers een waardige plaats aan de ‘Slapers van Veurne’, en ook De Dene behoudt in 1561 die benaming in zijn berijmde Langhen Adieu.

De Raadt suggereerde in 1904 dat die benaming wel schijnt overeen te stemmen met het karakter van de Veurenaren: ‘flegmatische lui die zich bij hun dagelijks werk nooit zullen afbeulen’. Zo hoorde De Raadt te Veurne zelf, omstreeks 1900, de benaming Slapers interpreteren(9).

De term slapers, reeds in Arteveldes tijd als ‘properhede’

(7) E. Coornaert, L'Industrie de la laine à Bergues St.-Winoc 22 (Rij sel 1930).

(9) De Raadt a.w. 344-345.

Biekorf. Jaargang 69

382 aan ‘die van Veurne’ toegekend, dient echter gehoord te worden in het sociaal milieu en met de zakelijke betekenis van die tijd.

Slapen met bet. niet werken ligt in het mnl. naamwoord slapere, gezegd van zaken: een register dat kan blijven rusten (legger, cartularium) was een slapere; een koperen standaard (van maten en gewichten) die op het stadhuis werd bewaard was een slapere(10).

De Veurenaars droegen hun renteniersnaam als een blazoen en met zin voor humor, zoals blijkt uit het optreden van de besten uit de burgerij op het grote schietspel te Gent in 1497. De Veurense kruisboogschutters deden er hun ‘schoone incomste’ met een wagen, een nar, trompetten en klaroenen; ze waren gekleed in paars en zwart, met zwarte hoeden; hun drie schutterskoningen verschenen in een bereden groep van twaalf paarden. En zij droegen ‘elc een oorcussen aen thooft als slapers’: zo verhaalt de Excellente Cronike, naar het relaas van een ooggetuige(11).

De bet. van slapere = niet werkende, ledig zijnde, werd aldus ook overgedragen op personen die mochten blijven rusten als de werkende man 's morgens vroeg door de stedelijke werckclocke werd opgeroepen. Voor die bevoorrechten, de renteniers in de stad, werd zelfs in de jaren 1441-1442 een bijzondere mis gefondeerd te Ieper.

Over die Slaepers messe (missa dormiencium) van Ieper leren de oorkonden van de Sint-Maartenskerk het volgende.

De slaepersmesse te Ieper De stichting van die bijzondere mis, te lezen aan St.-Maartensaltaar, was uitgegaan van een rijke poortersvrouw, Margareta vander Muelne. Voor de uitvoering ervan had ze goederen bezet bij het Belle-gasthuis. De beheerders van dit huis verzekerden in 1441 de betaling ‘van weke te weke den capellaen vander capelrie ghenaemt Slaepers messe...’. Deze kapelnij, te begeven door het kapittel van St.-Maartens, bedroeg twee wekelijkse missen, gesteld op de vrijdag en zaterdag. De akte van 5 februari 1442 bepaalt uitdrukkelijk dat de kapelaan gehouden is de mis te beginnen ‘te tien hueren ende half, ende niet der vooren, ende emmer tusschen de voorseide halfverhuere ende den haleven huere’(12).

In 1498 werd die stichting door Anceel de Brievere, doctor in de rechten, aangevuld met vijf wekelijkse missen. Voortaan had Ieper zijn dagelijkse renteniersmis; de akte drukt er nogmaals op dat de mis zal beginnen ‘ten thiene hueren ende

(10) Verdam VII 1236-1237.

(11) Biekorf 1958, 375.

(12) Feys-Nelis, Cartulaires de Saint-Martin II 740 (Brugge 1880).

Biekorf. Jaargang 69

383 een half... ende wert ghenaemt Slaepers messe, ten outare van sinte Martin, daer dander twee messen de weike ghefondeert sijn’(13). Opmerkelijk is dat de eeuw van grote ekonomische inzinking te Ieper het aantal en het komfort van de klasse der slapers ofte renteniers ziet stijgen.

Ook de stad Veurne had, in de St.-Walburgakerk, een dagelijkse slapersmis, nog in de 17e eeuw(14). Die slapersmissen van Ieper en Veurne belichten de betekenis van de ‘properhede’ die in 1380 aan de term ‘slapere’ wordt toegekend: Slapers van Veurne is een eervolle naam voor een welvarende stad die veel renteniers-grondeigenaars telde.

Uit dit alles mag men afleiden dat omstreeks 1350-1400 drie Steden van Vlaanderen als welvarende ‘rentenierssteden’ bekend stonden en geëerd werden: Oudenaarde en Sint-Winoksbergen met hun lediggangers, Veurne met zijn slapers. Die benamingen harmoniëren met de vleiende ‘properheden’ die in 1380 aan de grote steden worden toegekend: ‘Heeren van Gent, Poerters van Brugge, Kindre van Ypre’. Die benamingen zijn oorspronkelijk sociale typeringen, die eerst in een latere periode, nadat ze archaïsch geworden waren en niet meer duidelijk, allerlei volkskundige etymologieën en literaire legenden hebben geïnspireerd.

A. Viaene

De duivel op een kussen binden Over die spreuk, die ontstaan is uit de middeleeuwse Margareta-legende, heeft Dr. Jan Grauls uitvoerig geschreven in zijn ‘Volkstaal en volksleven in het werk van Pieter Bruegel’ (blz. 22-35; Antwerpen 1957). Op de loterij te Brugge in 1446 werd een briefje afgegeven door een Margriete die tekent ‘Griete die den duvel bant’.

(Bant: praet. van binden; Biekorf 1959, 374). De betekenis is: alles aandurven, alles verslaan.

Broer Cornelis, een tijdgenoot van Bruegel, die op de kansel te Brugge volksspreuken spuwde, heeft ook die duivel-spreuk te pas gebracht in het wonderjaar 1566. De Brugse schepenen slaan niet toe op de Calvinisten die kinderen dopen bij hun hagepreken: ‘sy [de magistraten] staen daer met kryghsvolck, ghebust en ghespiest, gehellebaert en gheslachsweert, gheharnast en gepansysert, ghelijc ofse den Duivel op een kussen souden binden, en sy en derren niet een luysige Geusinne een kint afnemen’. (Historie en Sermonen I 126; ed. Deventer 1639).

C.B

(13) Feys-Nelis a.w. 847.

(14) F. De Potter c.s. Geschiedenis van Veurne II 248 (Gent 1875). - Pater Poirters noemt schertsend een ‘slapersmis’ in zijn Masker van de wereldt afgetrocken (1646); zie WNT XIV 1598.

Biekorf. Jaargang 69

384

Retorikale beschrijving van Vlaanderen 1560 In 1560 verscheen te Gent op de Hoogpoort ‘naest der Munte By Gheeraerdt van Salenson In den Bijbel’ de Vlaemsche Audtvremdigheyt, een geschiedenis van Vlaanderen op rijm, zijnde ‘al tselve vergadert, ghecomponeert ende rhethorijckelicken ghestelt by Ballaeden’ door Marcus van Vaernewyck ‘excellent Poët ende Historiographe Moderne’(1).

Vaernewyck (1518-1569), een Gents tijdgenoot van de Brugse retoricijn Eduard De Dene, verschijnt niet op zijn best als rederijker, hij is meer en beter dan dat. Zijn legendarische Historie van Belgis (1568) bevat enkele hoofdstukken over de stad Gent die belangrijk zijn. Zijn dagboek dat eerst in 1872-81 onder de titel Beroerlicke Tijden zou gepubliceerd worden, is een uitstekende literaire bron voor de geschiedenis van zijn tijd.

Uit zijn berijmde Audtvremdigheyt wordt hier het fragment medegedeeld dat een duidelijke parafraze is op Wielants klassieke beschrijving van het graafschap. De tekst is een getuige van de verspreiding van Wielants Tractaet (voltooid in 1492) dat in 1554 te Antwerpen verschenen was.

Tgraefschap van Vlaendren, dat onder die crone lagh Es over menighen dagh, ooc ghedeelt in tween Met die riviere vander Leye, die loopt so zy plagh: Want al dat licht tusschen Leye en Scheide ghemeen Ende ooc over de Leye, tzy eerve of leen Van Meenen nederwaert, weer water of landt Es van audts gheheeten, Flandres flamingant.

Ende datter licht van Meenen opwaert ghestrect Machmen correct, Flanders gallicant narreren.

Flandres Flamingant heeft dry deelen perfect, Nae de dry principael steden, die daer in triumpheren Met haer casselrien, om te iubileren, Als Ghendt, Brugge en Ypre zeer triumphale Dit heet Flamingant, naer tspreken der vlaemscher tale.

In Vlaendren Gallicant zijn van auden tyen Die steden en casselrien, van Rysele, Orchies, Duwaey Daermen meest spreeckt walsche tale an alle zyen.

En die heerlicheyt van Vlaendren onder tKeiserijc fraey Begrypt tgraefschap van Aelst zonder delaey

(1) Bibliographie Gantoise I 145; over de herdruk van 1562 ibidem I 181-182.

Biekorf. Jaargang 69

385 Met zyn toebehoorten ofte appendentien, Twelc ooc een heerlicheyt is, vul excellentien.

In Vlaendren Flamingant, onder die croone onverschoven Zijn twaelf Leen-hoven, principael bekent: Ende zijn ooc princelic, gaende dander te boven Waer af deerste es de Auderburch te Ghendt Die burcht van Brugghe, ende daer ontrent Die Zale van Ypre daer veei voles in crielt Tcasteel van Curtrijcke ende thof van Thielt.

In Vlaendren Gallicant, zoo ic meene Zijn zeven hoven van Leene, vry van calaingnen Als de zale van Rysele seer net en reene Ende tcasteel van Duwaey bekent tot in Spaingnen Doornicke, Sent Amant, ende Mortaingnen, Het groote hof te Meerre goed en getrauwe, Ende tlandt van Edinghen, an Henegauwe.

In deze laatste verzen wijkt Vaernewyck af van Wielant en andere feodale beschrijvers, die in Vlaenderen Gallicant maar twee ‘principale hoven van Leene’ noemen, nl. de zale van Rijsel en het Kasteel van Dowaai. De Gentse auteur voegt hier echter Doornik en het Doornikse bij de drie Waalse kasselrijen (Rijsel, Dowaai en het door Vaernewyck weggelaten Orchies). Doornik met het Doornikse was in 1500 niet meer feodaal afhankelijk van de graaf van Vlaanderen, behoorde echter wel tot het rechtsgebied van de Raad van Vlaanderen. De vonnissen van de baljuws van Doornik en het Doornikse gingen steeds in hoger beroep voor de Raad van Vlaanderen te Gent: een verhouding die eerst door de Franse verovering (1794) werd opgeheven. Zo kwam het dat de Raad van Vlaanderen, ook na de annexatie van het eigenlijke Waals-Vlaanderen, nog voort heel wat franstalige dossiers te behandelen kreeg. De ordonnantie van 27 juni 1735 herhaalde het reglement: dat alle stukken ‘raeckende de processen van Doornick ofte het Doornicksche ofte andere plaetsen in Wals-Vlaenderen’ zullen opgesteld worden in de voorschreven ‘walsche ofte fransche taele’. (Plac. van Vlaend. IV 127).

Waar Vaernewyck schrijft (1e stroof; om zijn dichtregel vol te maken?) dat Vlaanderen-onder-de-Kroon ‘van audts gheheten [werd] Flandres flamingant’ wijst dat woord zeker niet op een grote oudheid. Flandres Flamingant is, zoals Flandres Gallicant, een Franse kanselarijterm uit de Bourgondische periode, opduikend sporadisch na 1430. In dietse redakties van de 16e eeuw behoudt de term zijn (onvertaalde!) romaanse vorm. De Nederlandse auteurs van Zuid en Noord (Kiliaan, Colom, Blaeu) handhaven algemeen de oude dietse benamingen ‘Vlaemsch en Walsch Vlaenderen’.

A.V

Biekorf. Jaargang 69

386

Mengelmaren Nationaal Biografisch Woordenboek Prof. Dr. J. Duverger, redaktiesekretaris van het NBW, ver dient alle lof voor het tempo waarmede de statige delen van dit werk van de pers komen. Om de twee jaar een volume van duizend kolommen ‘diversche ende goede materie’ bijeenkrijgen en produceren is een prestatie die in het rijk van kollektieve biografische ondernemingen niet zo gewoon is En daarbij een billijke verdeling van de ruimte handhaven: ook dat is een heel karwei. De delen II (1966) en III (1968) zijn in dezen progressief (alleen Rupert van Deutz heeft hier nog carte blanche gekregen).

Deel II presenteert o.m. de volgende Westvlamingen Omer Karel De Laey van Hooglede, de kroniekschrijvers Arnout Goethals en Zeger van Male, de beeldhouwers Pepers vader en zoon en Pulinx vader en zoon, gouverneur Vrambout, Clais Zannekin van Lampernisse. Ook de anonieme Meester van de legende van de H. Ursula mag hier genoemd worden.

Deel III brengt echter een zware garve Westvlamingen, getuige de volgende selektie uit de overvloed: architekt Jules Coomans van Ieper, de kunstschilders Callebert van Roeselare en De Coene van Kortrijk, de Brugse kunstverzamelaar John Steinmetz; de medici Prof. Sebrechts en Dr. Rubbrecht; de letterkundigen Labare van Brugge, Missiaen van Gits, de Borchgrave van Wakken, Hofman van Kortrijk, Cracco en Delbeke van Roeselare, Willem Putman; de toondichter Joseph Ryelandt; de publicisten Vanden Baviere van Hondschoote, Balduinus Janssens van Brugge, Vervisch (pater Auxilius) van Moorsiede, Caytan en De Foere van Brugge, de predikant De Vloo; de memorialist burgemeester Coppieters en de schilder-kroniekschrijver Verbrugge; de geschiedschrijver Theodoor Sevens van Kortrijk.

Tot onze gouw behoort in rechte en in feite een figuur als Walter van Marvis, de dynamische bisschop van Doornik uit de 13e eeuw, wiens pastorele aktiviteiten in West-Vlaanderen door Prof. P. Declerck overzichtelijk worden beschreven.

Medewerkers van Biekorf zijn bijzonder goed vertegenwoordigd, we mógen niet nalaten hier hun namen samen te brengen: Juliaan Claerhout (1859-1929) door Jan Persyn; Jules Fonteyne (1878-1964), die in 1914 de volkskundige kalender voor Biekorf getekend heeft, door H. Gellynck; Caesar Gezelle (1876-1939) door Frans De Vleeschouwer; Remi Ghesquiere (1866-1964) door M. Boereboom;

Biekorf. Jaargang 69

387 Emiel Huys (1863-1941) door K. Maddens; Jules Leroy (1858-1939) door André Demedts; Karel Loppens (1875-1962) door Prof, van Oye; Eugeen Van Steenkiste (1841-1914) door L. Schepens. (Addendum. Deze Brugse dokter was in 1889 een van de medestichters van Biekorf, samen met J. Claerhout, K. de Gheldere, Em. Lauwers, Hendrik Persyn, A. Van Speybrouck, Hugo Verriest, Alfons Janssens en Guido Gezelle); Raymond Vandenberghe van Damme (1890-1964) door Luc Devliegher; Edward Vermeulen (1861-1934) door André Demedts.

Blijven ten slotte de biografieën van Jan van Hulst en Jan Moritoen die voorkomen als een evasie uit de rangen van de wetenschap. De splitsing van Jan van Hulst (in een oudere en een jongere) is een postulaat dat tegen de feiten ingaat. Jan Moritoen heeft, zelfs als werkhypotese, te veel kompleksen om lang te kunnen standhouden.

A.V. - Nationaal Biografisch Woordenboek. Uitgegeven door de Kon. Vlaamse Academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. Deel II, 968 kol. VIII + XII pp. Prijs: 700 F. Deel III, 996 kol. VIII + XIV pp. Prijs: 700 F. Verkrijgbaar door overschrijving op P.R 352.57 (Kon. VI. Academie, Hertogstraat 1, Brussel).

Beeldhouwkunst en beeldhouwers in Kortrijk De geschiedenis van het kunstpatrimonium en van de lokale kunstenaars van de Leiestad wordt door architekt P. Debrabandere met een nieuwe monografie verrijkt.

Voor zijn ‘Schilderkunst’ (1963) nam hij het jaar 1900 als terminus ad quem, zodat nog een voortzetting voor de belangrijke hedendaagse periode in het vooruitzicht ligt. Zijn ‘Beeldhouwkunst’ nu trekt de lijn van de aanvang tot in onze eigen tijd.

Het werk is grondig gedokumenteerd en rijk geïllustreerd. Een eerste afdeling (tot ca. 1600) is vooral een beschrijvende inventaris van het bewaard gebleven monumentaal werk dat voor een groot deel anoniem gebleven is (nl. de boogzwikken in de Gravenkapel, de twee beroemde schouwen van het stadhuis, de Graflegging van het Hospitaal). De status quaestionis van het anoniemaat van die kapitale stukken verdiende echter aan de lezer te worden voorgelegd. Die eerste afdeling behandelt tevens, aan de hand van talrijke nieuw ontgonnen archivalia (waarvan een goede reeks als bijlagen worden gepubliceerd), de kunstenaars die in Kortrijk hebben geleefd en gewerkt en van wie weinig of geen werken zijn bewaard gebleven. - Na 1600 kunnen kunstenaar en werk beter bij elkaar gebracht worden en het tweede deel van de verhandeling brengt ons, in de klassieke vorm van ‘leven en werk’ een boeiend overzicht van verdienstelijke Kortrijk-

Biekorf. Jaargang 69

388 zanen die lokaal hebben gewerkt of die naar elders hun weg hebben gevonden. Voor de jongste periode heeft de auteur heel wat direkte inlichtingen kunnen verzamelen die de informatieve waarde van zijn werk nog vermeerderen.

Op het stadhuis te Kortrijk wordt de originele zilveren matrijs bewaard van het schepenzegel van 1298, met de prachtige Sint-Maartenslegende. Samen met de schepenzegels van 1191 en 1237 (Alg. Rijksarchief) is die matrijs een getuige van een modeleerkunst die bij de grote zegelstijl van de middeleeuwen aanleunt en als het werk van lokale zegelstekers mag beschouwd worden. Het feit dat in Kortrijk in de 13e eeuw deniers en halve deniers werden geslagen pleit mede voor de lokale uitvoering van die oude zegelkunst die, tot spijt van de Kortrijkzaan in mij, in dit werk vergeten werd.

Om te sluiten een kleine korrektie van bibliografische aard. De publikaties van de Gesch. en Oudh. Kring van Kortrijk omvatten een reeks Bulletijn (1903-1914) en twee reeksen Handelingen; een reeks ‘Verhandelingen’ (zoals op blz. 5 wordt geciteerd) werd door die Kring niet uitgegeven.

A.V. - P. DEBRABANDERE. Geschiedenis van de beeldhouwkunst te Kortrijk.

Verhandelingen uitgegeven door de Leiegouw III. Kortrijk 1968. 8o, 200 blz., 105 afbeeldingen. Prijs: 200 F (te storten op P.R. 4865.04 De Leiegouw Kortrijk).

Tijd verliezend in Brugge Uit duizend en een dialogen in velerlei talen, bij onthaal alhier en bezoek naar elders, is de gids geboren die aan de aktuele psyche van bewoner en bezoeker van Brugge beant-woordt. Geen dogmatisme, geen triomfalisme van ‘Brugghe die scone’, maar informatie en introduktie, zakelijk en nauwkeurig en pittig en, op z'n angelsaksisch, met een glimlach. Dit Portret van Brugge - zo noemt Raf. Dusauchoit zijn vlot lezend en prachtig geïllustreerd gidsboek - is psychologisch zó belicht dat de toerist wel lust moet krijgen om in die stad tijd te verliezen. In zo'n elkander-vinden wordt dan wel het hoogste bereikt dat men in het leven kan meedragen, zeker ook als een verlangen naar herbeleving. Zouden heel wat Bruggelingen het zelf niet eens proberen en de weg van de zeven wandelingen van ‘elc wat wils’ opgaan, en aldus de faam te niet doen dat zij hun eigen stad zo weinig kennen? Het seizoen is daar om in kleine voetreizen het experiment te wagen aan de hand van die ervaren en vriendelijke wegwijzer.

A.V - Raf DUSAUCHOIT. Brugge. Portret van een stad. Uitgave van de Koninklijke Gidsenbond van Brugge en West-Vlaanderen. Brugge 1968. Formaat 19 × 12, 152 pp., ill., uitslaande stadsplan. Prijs: 70 F.

Biekorf. Jaargang 69

389

Ikonografie van Brugge Een derde en laatste deel komt de kroon zetten op het grote werk van Guill. Michiels.

De drie statige en rijk geïllustreerde boekdelen vormen nu een van de belangrijkste publikaties over Oud-Brugge sedert Duclos. Voor het eerst wordt hier een methodische en verantwoorde beschrijving geboden van ‘Brugge in beeld’ tot omstreeks 1900 en alles wat op topografisch, kunsthistorisch en bibliografisch gebied daarmee samenhangt. Een totaal van 365 schilders, tekenaars, graveurs en litografen, gespreid over nagenoeg vijf eeuwen, hebben materiaal voor dit ikonografisch verzamelwerk geleverd. De spreiding is uiteraard ongelijk, de densiteit wordt belangrijker in de eeuw der Verlichting om, dank zij ook de nieuwe technieken, met de Romantiek naar een numerisch maximum op te gaan. - Dit derde deel omvat vooreerst het ‘Noorden’ van Brugge, maar katalogiseert daarenboven nog 20 plattegronden met de versterkingen en 118 nummers met poorten en vestingen. Een index op de persoonsnamen en een systematische index op gebouwen, plaatsen en huizen maken de drie delen van dit werk - dat in totaal nu 1658 nummers telt - ten zeerste bruikbaar.

De uitvoering van de illustratie is bijzonder keurig.

A.V. - Guill. MICHIELS. Iconografie der stad Brugge. Eigen beheer; formaat 20 × 26; 700 genummerde exemplaren. Walleyndruk Brugge. Deel III (242 pp. 91 ill.): 750 F. In de boekhandel of door overschrijving (P.C. 8761.86 G. Michiels Brugge)

Geen ‘nooten toren’ in Kortrijk Op de vraag in Biekorf 1968, 328.

Die zogenaamde ‘Nooten Toren’ in de beschrijving van Kortrijk door Sanderus staat heel op rekening van de Hollandse vertaler van Verheerlykt Vlaandre. Sanderus schreef zijn geleerde werken in 't latijn, ook zijn Flandria Illustrata, waarvan hij alleen de tweedelige eerste uitgave (1641-1644) zelf heeft bezorgd. En men weet dat Sanderus, die zo heeft gezwoegd om de prachtige platen van zijn Flandria bijeen te krijgen, zich het hoofd niet heeft gebroken met de teksten voor dit werk. Voor Kortrijk reproduceerde hij (II 405-413) eenvoudig de beschrijving die door Jan Baptist Gramaye in 1611 te Antwerpen was uitgegeven (in de Primitiae Antiquitatum Gandensium).

Gramaye vermeldt in 1611 de voltooiïng in 1457 van de Hazelaartoren, een van de Kortrijkse vestingtorens. In het humanistisch latijn van Gramaye heet die toren ‘turris quam nucis vocant’ en in margine Turris Nucis (nux met bet. note-

Biekorf. Jaargang 69

390 boom). Die tekst werd dertig jaar later door Sanderus overgedrukt, en nog weer honderd jaar later (1735) leverde de Hollandse vertaler van Verheerlykt Vlaandre dat specimen van literaire overzetting (of herschepping!) van de oude Kortrijkse plaatsnaam. - Over de Hazelaartoren zie Bull. GO Kortrijk V (1907) 88; DF V 587.

De Hollandse vertaler, onbekend met de beschreven plaatsen, heeft heel wat onbeholpen overzettingen (niet alleen van plaatsnamen!) in Verheerlykt Vlaandre geïntroduceerd. Om nu maar bij Kortrijk te blijven: de Calvermarct is (via ‘Forum Boarium’ van Gramaye-Sanderus) de Osse-markt geworden; de Broel- of Broelmeers wordt de Weyde van Broyl; het Casselriehuis verschijnt als Paleis des Kastelleins (Praetorium Castellaniae); de Nonnenabdij waar in 1302 het ‘gevecht bij Groeningen’ werd geleverd draagt de naam Groenendaal, hoewel ze op het gegraveerde stadsplan zelf als ‘abdy van Groeninghen’ voorkomt.

In de Steden-Atlas van Blaeu (1649) komt die vreemde ‘Nooten Toren’ niet voor, hoewel de beschrijving voor een goed deel is ‘getrocken uyt Gramaye’. De bewerker van Blaeu heeft echter de beschrijving van de oude vestingen ingekort en de voor hem onzekere (latijnse!) plaatsnamen van Kortrijk liefst laten wegvallen.

A.V

Verkereld De Verlofzang voor de Brugse Studentenkring, in 1895 gedicht door Guido Gezelle (Biekorf 1901, 277-278), brengt in de 6e strofe de eigenaardige woordvorming verkereld, met bet. opnieuw kerel geworden, als een kerel uitgerust en getraind (Kerel hier in de romantische opvatting van de Blauwvoeterie). Tegen de boosheid van de wereld zullen de Studenten staan - zo dicht Gezelle: zoo één zoo al verkereld, elk tot den strijd gewapend en bereid.

Gezelle heeft hier verkereld eenvoudig overgenomen uit de studententaal, het woord was reeds twintig jaar vroeger in blauwvoetverzen verwerkt. In 1877 schreef een zekere Karel, lid van ‘Met Tijd en Vlijt’, in de Vlaamsche Vlagge (III 22) de volgende fatalistische strofe: Als 't Vlaamsche land niet weer verkereld eens uit zijn graf opstaat, wat scheelt het ons dat heel de wereld met ons ten ondren gaat?...

En ook in Vlagge-opstellen van de volgende jaren duikt verkereld nu en dan op. Het woord, dat Kerelslied en Kerels van Vlaanderen ademt, bleef in zijn tijdelijk literair bestaan

Biekorf. Jaargang 69

391 niet beperkt tot de Westvlaamse Blauwvoeterie. Vóór Gezelle had ook Julius De Geyter, in zijn Keizer Karel en het Rijk der Nederlanden (1888), het woord laten rijmen met waereld in een vers: ‘...de waereld Dient min verjonkerd dan verkaereld’.

(WNT VII-1, 400). Ook bij Gezelle rijmt verkereld met wereld.

C.B

De waarde van zoetwatervis in 1558 Tussen de goederen die Joe Cathelyne Villeyn te gelde maakte na de dood van haar man Jor. Joos Wyts, in zijn leven Watergraaf van Vlaanderen, treffen wij de vissen aan die de vijvers te Bulskamp, het sterfhuis toebehorende, bevolkten. Gezien de grote hoeveelheid gaat het hier over wat men nu groothandelsprijzen zou noemen.

Vier soorten vis worden vernoemd: karpels, snoeken, brasems en ‘scryt’. Bij de vissers zijn de drie eerste goed bekend. De laatste soort heb ik echter niet kunnen identificeren. Een eerste lot van vierduizend karpels wordt toegewezen voor de som van 400 carolusguldens, den carolus gulden tegen 40 groten het stuk. Zouden met deze 4000 karpels meteen de schoonste uit de vijver verdwenen zijn, of is het om reden van de grote hoeveelheid, feit is dat voor de overige karpels die in de vijver nog zouden overblijven, men zich vergenoegt met 6 carolusguldens elk honderd. De ‘scryt’ wordt verkocht per ‘cuupe’ tegen 14 stuivers groten vlaams. Daarentegen worden de grote snoeken 14 groten en elke brasem 8 groten 't stuk betaald. De vis is te leveren in het seizoen 1558. De betaling zal geschieden, de helft te Pasen 1559, het saldo op ‘Sinxschen’ daaropvolgend.

- R.A. Brugge. Proosdij nr. 1299: akte van 23 okt. 1558 voor Redenaars van het Kanunnikse.

C. van Nieuwenhuyse

Franstalige prediking in Brugge 1579-1584 Gedurende de jaren van het calvinistisch bestuur heeft de stad Brugge voor het eerst in haar geschiedenis een officiële prediking in 't Frans gekend. De ‘waalse’ (franstalige) hervormde gemeente had heel vroeg - einde 1578 of zeker begin 1579 - een eigen ‘walsche minister’ in de persoon van Jan Haren ofte Hareng uit Valencijn.

Deze dienaar van het woord latiniseerde ook zijn naam en verschijnt in een dokument van 3 mei 1580 als ‘Johannes Harangius, minister der Franchoyscher keercke binnen Brugghe’. In welke kerk van Brugge kwam die Waalse gemeente bijeen? Dit is moeilijk uit te maken; reeds in augustus 1581 waren al de kerken aan de

Biekorf. Jaargang 69

392 katholieken ontnomen, de hervormden hadden kerken en kapellen genoeg en teveel en veranderden naar beliefte de bestemming ervan.

Opmerkelijk is dat die Waalse Kerk van Brugge geïnkorporeerd was in de Brugse (nederlandstalige) classis. Op de klasse van Brugge van 19 januari 1580 werd immers besloten dat men den ‘Walschen minister’ zou vragen of hij begeerde een lid van de Brugse classis te zijn, en Jan Haren had toestemmend geantwoord en bleef Waals predikant te Brugge tot aan de herovering van de stad door Farnese in 1584.

Einde Oktober 1583 was, op verzoek van ‘de Waalsche broederen’ van Brugge, een tweede predikant bijgekomen, met name Jaques de la Drève, die door de Waalse synode was opgeleid. Zeer lang heeft deze predikant aan de franstalige verkondiging van het woord in Brugge niet deelgenomen. Met de Waalse kerkraad van Brugge heeft hij, in maart 1584, de wijk genomen naar Holland (Leiden). (H.Q. Janssen, De kerkhervorming te Brugge I 252-271; Rotterdam 1856).

De Waalse gemeente van Brugge heeft gedurende de jaren 1579-1584 een zekere aangroei gekend. Uit haar geldelijke bijdragen tot de predikdienst blijkt echter dat ze ekonomisch zwakker was dan de Waalse gemeenten in Antwerpen en Gent.

C.B

Sente Niclaus te vaerne De priorij Elmare (gelegen in het gebied van het huidige Waterland-Oudeman) verdween in de watervloed van 1377, samen met een paar aangrenzende parochies waaronder Sint-Nicolaas-ter-Varent.

Deze Sint-Niklaasparochie was op 9 juni 1243 afgebakend geworden door Walter van Marvis, bisschop van Doornik. De oorkonde van die afbakening noemt de parochie eenvoudig parochia Sancti Nicholai. In een oorkonde van afpaling van novale tienden, gedateerd 22 maart 1249 (n.s.), luidt de naam: Sancti Nicolai de Varne. Oudere teksten schrijven: Sente Niclaus te vaerne (1300), sinte Nicholaus te verne (1310), Sinte Niclaus te voerne (1330). Latere teksten (van na de heroprichting van de parochie in 1553) spreken van S.N. ter varent, humanistisch latiniserend ook S.N. in (a)verno. (N.B. De datering 1218 door De Flou XIV 762 uit Van Lokeren overgenomen is foutief; juiste tekst en datering 1249 bij J. De Wilde, Appeltjes Meetjesland XIII 176).

Is varne, vaerne hier de naam van de varenplant (in de dialekten ook varent)? Die plantnaam was in de plaatsnamen zeer verspreid (Varenbroek, Varentbilc, Varneberch, Varentackere e.a.) en vandaar ook in familienamen als van der Varent (reeds vóór 1250), Varenberg, Vaernewyck, Varendonck e.a.

Biekorf. Jaargang 69

393 Even talrijk zijn de fougère-namen in de Franse plaats- en familienamen (feuchère, fouquière, feuquerolles en dgl.) en de fern-, farn-namen (Farn-borough, -combe, -dish, -ham, -hill, -field e.a.) vormen een belangrijke groep in de Engelse toponymie.

De vraag blijft echter open: is Varne, Vaerne, in die oude parochienaam van Sint-Nicolaas bij Elmare de plantnaam varen (dan met betekenis: [plaats] waar veel varens groeien)? Een water- of riviernaam blijkt varne hier niet te zijn.

E.N

Het zwaard van Egmont Vóór 1914 was er op het Stedelijk Museum te Ieper een vitrine waarin ‘het zwaard van Egmont’ tentoongesteld was, met de vermelding dat bisschop Rythovius de graaf in zijn laatste uren te BrÜssel (1568) had bijgestaan en het zwaard van de exekutie naar Ieper had meegekregen. Dit Museum is, zoals het Stadsarchief, vergaan in de ‘dood van Ieper’ in 1914-15. Zo werd in Biekorf 1959, 157 medegedeeld door bankdirekteur M. Cocle. De gedrukte gids Ypres-Touriste, in 1909 uitgegeven door Callewaert-De Meulenaere, vermeldt het zwaard onder de bezienswaardigheden van het Museum (Vleeshuis).

Dr. De Meyer van Brugge kende die leperse traditie en vermeldt ze in 1859 (in zijn Jaerboek van de St.-Sebastiaansgilde van Brugge, p. 208).

Dit ‘zwaard van Egmont’ was eigenlijk een justitiezwaard: het oudheidkundig museum van Ieper bezat een aantal oude exekutiezwaarden met het stadswapen er op. Een van die zwaarden was groter en sierlijker dan de andere, en dàt was - zo wilde de volksoverlevering - het zwaard dat het hoofd van Egmont had afgeslagen.

En Rythovius, die de graaf op het schavot had bijgestaan, had dit zwaard naar Ieper overgebracht Door de gidsen van het museum werd als uitleg gegeven dat de scherprechter voor personen van adel een nieuw zwaard gebruikte, dat dit zwaard daarna nooit meer mocht gebruikt worden maar weggeschonken werd aan de biechtvader van de terechtgestelde. Zolang het oude museum bestond is die lokale legende (die door geen enkele historische bron gestaafd wordt) te Ieper zeer levendig gebleven.

Geen legende zijn de persoonlijke betrekkingen van bisschop Rythovius met Egmont die, als gouverneur van Vlaanderen, in Ieper heeft vertoefd gedurende de beroerde dagen van 1566. (Uitvoerige bijzonderheden daarover in Westvlaamsch Archief I 25-34).

Rythovius werd op de vooravond van de terechtstelling inderhaast naar BrÜssel ontboden. Hij bracht de nacht met de

Biekorf. Jaargang 69

394 graaf in de gevangenis door, hoorde zijn biecht en troostte hem met een laatste eucharistieviering. Met de graaf besteeg hij het schavot, bad samen met hem de laatste gebeden.. Toen viel het zwaard van de scherprechter en het bloed van Egmont spatte over het kleed van de bisschop van Ieper. Die bebloede toga van Rythovius werd lange tijd bewaard door zijn neef, Boudewijn Goossens.

Die traditie van het bebloede kleed van Rythovius was eng verbonden met de legende van het zwaard. Uit de geschiedenis was trouwens genoeg bekend dat Egmont ‘zijn ongeluk had gehaald’ aan de beeldenstormers van Ieper en het Westland.

Vóór de tragische onlusten van 1566 had Egmont meer dan eens de stad Ieper bezocht. In 1563 was hij, zoals in 1562 te Gent, gildebroeder van de aloude St.-Jorisgilde (voetboog) geworden en had er deelgenomen aan de papegaaischieting.

Als schutter stond hij in heel Vlaanderen bekend en in grote achting.

A.V.

Kerkelijke inkomsten te Wervik in 1420 In 1420 Steide Rogier van den Dale, alsdan deken van de Kortrijkse kerstenheid (dekanaat), een systematische lijst samen van de kerkelijke beneficies van zijn distrikt.

Het stuk (latijnse redaktie) is bewaard in een kopie van archivaris De Meulenaere (Documenta Capituli II 313 ss, in de stadsbibliotheek te Kortrijk). Over Wervik is de deken bijzonder uitvoerig, hij noteert een reeks familienamen die in 1420 voorkwamen in het Rentenboek van de St.-Maartenskapelanij. Hier volgt de inhoud van die ‘beneficiale descriptie’ van 1420. (DC. II 332).

I. Het pastoreel beneficie.

Bestaat uit: 1. eigen renten; 2. de zesde schoof in het tiendareaal gelegen in Wervik ‘over de Leie’ en toebehorend aan het St.-Pieterskapittel van Rijsel, geschat op 21 pond par.; 3. het derdedeel van de Nokerthiende, d.i. een tiende van Zonnebeke, eveneens gelegen over de Leie en geschat op 10 pond par.; 4. de hele varkens- en lammertiende in het Overleie-gebied, geschat op 6 pond; 5. het derdedeel van de offeranden, geschat op ca. 20 pond; 6. tien of meer honderdlands liggend ten Wildenhove, met jaarlijkse opbrengst van 36 schellingen; 7. negen honderdlands Weideland gelegen in de Westmeersch, opbrengst 10 pond. - Dit waren de vaste inkomsten. Daartoe kwamen nog wat onzekere en toevallige ofte ‘casuele’ inkomsten.

II. De kapelanij van het Sint-Janshospitaal.

Was gelegen ‘infra parochiam de Wervij’.

Biekorf. Jaargang 69

395 De kapelaan heeft een vast inkomen van 36 pond par. komend uit een leen dat in de parochie van Komen gelegen was In Wervik zelf had hij een jaarlijkse rente van 3 pond, bezet op huis en erve van Vincent de Catthe, en nog een rente bezet op een huis-en-erve genaamd ‘den Bogaert’ (pomerium) en toebehorend aan de priester Johannes Berck.

III. De Sint-Maartenskapelanij.

Uit het Rentenboek noteerde de deken de volgende personen Petrus de Corte 25 d. Erven van Jan Ruweels 3 sc. 9 d.

Tristram Parmentier 13 d. Boudewijn Berte 3 sc. 3 d.

Symon van Hulle 6 d. Willem Ballinc 15 d.

Willem Camprin 3 d. Eligius de Heedencoutere 3 sc.

Maijlinus van Vorne 18 d. Tristram Heinsrode 6 d.

Willem Tribault 12 d. Willem van [de] Walle 16.

Sijmon van [den] Driessche 6 d. Johannes Deoclant (?) 3 sc Jacquemart de [van?] Warre 11. Erven van Raes Smeijs 3 d Jacob de Jaghere 12 d. Stalpaert de Jonghe 12 d.

Alaert Drunct 16 d.

Volgen dan nog: Walter Bierman, Venantius Cerbode, Jacob de Clerc, de erven van Michiel Ongheret, Antonius de Wynckele, de kinderen van de weduwe van Willem Meijs, Willem Steenackere, de Vrouwe van Gent, Johanna van Houcke, Egidius Goemaer, Johannes Bondin, Beatrix Blamengaets, de weduwe van Willem Denijs, de weduwe van Alaert Serlambrechts, Franc de Coutre, Lambert de Pape, Johannes Gillion, de priester Eduwart, pastoor (curatus) van de tweede portie van de parochiekerk van Komen.

IV. De Armendis.

Heeft 12 sc. inkomen van driehonderd lands gelegen in een plaats genaamd de Kekeleijde.

De deken van Kortrijk heeft de doopnamen meestal gelatiniseerd (Tristandus, Balduinus, Rasus, Jacquemardus). Op drie eeuwen afstand heeft archivaris De Meulenaere een paar familienamen misschien foutief gelezen en geïnterpreteerd.

Toch biedt die lijst waardevolle gegevens voor een periode die niet zeer veel oorspronkelijke dokumenten over de geschiedenis van Wervik heeft overgelaten.

A.V

Gangbare munten in 1780 De ‘Evaluatie der Cours hebbende Specien’ voor de Zuidelijke Nederlanden, verspreid door de gedrukte tarieven in 1780, noemt o.m. de volgende alsdan gangbare munten: 1. de Souvereyn, een gouden munt in de Zuid. Nederlanden geslagen sedert 1612; de ‘dobbelen Souvereyn van de Key-

Biekorf. Jaargang 69

396

2.

3.

4.

5.

6.

serinne Koninginne’ Maria-Theresia, geslagen in 1749 was ‘doende 15 gulden 6 stuyvers wisselgeld’, de enkele souverein 7 gulden 13 stuivers. de dukaton, een zilveren munt geslagen in 1618 met de borstbeeiden van Albert en Isabella; in 1754 op naam van Maria-Theresia (gegraveerd door Rottiers).

De dukaton gold 3 gulden; in omloop waren halve, kwart en achtste delen van dukatons. de Albertijn, een gouden munt geslagen in 1603 op naam van Albert en Isabella en ‘doende [in 1780] 6 gulden 15 stuivers wisselgeld’. de Hollandschen Ducaet, de gouden munt van de Republiek, doende 5 gulden 1 stuiver wisselgeld. de volgende Franse stukken: a. drie Louis op naam van Lodewijk XV: de Louis met het Cruys van Maltha doende 13 gulden 1 stuiver wisselgeld; de Louis ofte Merliton, doende 8 gulden 12 stuivers; de Pistole (dubbele Franse kroon), doende 9 gulden; - b. de Nieuwen Louis met het borstbeeld van Lodewijk XVI. de Engelse Guinée, doende 11 gulden 8 stuivers 1 oord.

Gangbaar waren ook oudere Franse stukken, zoals het Stuk van Navarre, de Palm Takken, het Stuk met dobbel LL en de Dobbelen Carambol. En natuurlijk ook de Spaanse souvereinen en de Spaanse dukaten.

E.N

De windmolens in 1968 De werken aan de stenen molen te Zarren werden volledig beeindigd. De hoge en ontsierende schoorsteen van de stoommachine, naast de molen, werd omgetrokken.

In juli kwamen ook de werken ten einde aan de Knokmolen te Ruiselede. Kap en galerij staan er vernieuwd. Het nieuw kruis is verdekkerd op de twee roeden.

In december worden de herstellingswerken aangevat te Avekapelle: nieuwe trap, kruiwerk, beleg en schaliën.

Te Brugge kregen de twee stadsmolens een nieuw kruis. Zij staan fris in de verf: groene voorzoom, witte windplanken en rode hoeden met witte banden rond de askoppen. Dit laatste is een Hollands gebruik. De St.-Janshuismolen kreeg meer zeeg dan de Bonne Chiere, die toch nooit zal draaien o.a. omdat de as niet recht is.

De Stad Brugge maakte ook de plannen op met de dwarsen lengteprofielen van de mote voor de derde molen op het perceel dat uiteindelijk daartoe werd verkozen: Kruisvest rechtover de Oliebaan, kadastraal Sectie F, no 12 bis. Laatst stond op deze plaats een stenen molen, gebouwd in 1827 en afgebroken in 1893.

C. Devyt

Biekorf. Jaargang 69

397

Kleine verscheidenheden ALLEKANTEN. - Wijn van Alicante, de havenstad in Spanje. Een uitgave in de stadsrekening van Middelburg (Zeeland) anno 1479 betreft ‘een portkan Allekanten’.

(Unger, Bronnen II 374). Een portkan = poortcanne, d.i. der stede wyncanne (presentcanne).

ASAERTERIE. - Geneeskundige behandeling. Variant voor mnl. arsaterie, heersaterie; MnlW I 467. Uit de rekening van het Hof van Schoeringe te Zuienkerke in 1450: ‘Van asaerterien ghedaen an twee merien by Inghelen den maerscalc by myns heren hove int jaer 48. daer of betaelt 4 lb. 16 sc.’ (Rek. St.-Janshospitaal Brugge 1450-51, f. 135v). Vgl. heersatre in Biekorf 1967, 188. - Inghel was de paardenmeester van de hertog in het Prinsenhof te Brugge.

BACTE. - Hoeveelheid die gebakken wordt, ndl. baksel. In 1584 betaalt het St.-Janshospitaal 10 sc. gr. aan ‘Michiel Pontys backere over by hem ghebacken thebbene thien bacten broots int godshuus’. (Rek. 1584, f. 42v). Het hospitaal had reeds in 1388 een eigen bachuus met graan- en meelzolder. - Het reglement op de zondagrust in het bisdom Ieper bepaalt anno 1633 dat, bij samentreffing van twee of meer feesten, de bakkers op één van die dagen mogen bakken ‘om hunnen wvnckele te voorsien, maer niet de backte van eenigte particuliere mesnaghen’ (Statuta et Decreta, Antwerpen - Plantijn 1673, p. 396). De Bo s.v. bakte citeert een tekst uit een Gents traktaatje van Columbanus Vrancx, ed. 1602, betr. een offerande aan O.L. Vrouw bestaande uit ‘twee myten van elcke bakte’. Vgl. bij De Bo de termen baktebood, baktezak, en de uitvoerige uitleg over bakte.

EERHAUD. - Heraut, hier niet uit de ridderwereld, doch als burgerlijke figuur: de wapendrager (in livrei) van de stad of van een ambacht Op 22 okt. 1488 werd te Brugge de ‘wapenynghe ofte hauwet’ (optocht van de mannen van de stadswacht) gehouden. Na de ambachten en speellieden ‘zo volchde beede de burchmeesters ende gheheele college van schepenen, ende de raden, ende voor hemlieden zo gync eenen man, ghelyc eenen heeraud, anhebbende eenen wapenroc, beschildert zynde metter stede van Brugghe’. Aan de twaalf stedelijke toortsen was een schild met het stadswapen bevestigd. De ambachten waren niet ten achter gebleven in de heraldiek: zij defileerden een voor een ‘voor hemlieden gaende eenen eerhaud anhebbende eenen roc ghelyc eenen eerhaud ende in dien wapenroc gheschildert staende de wapene van dien ambachte dat hem volghende was’. (Boeck van Brugghe 250-251).

GALLIOT. - Roeier op een galei; vgl. galioot in MnlW II 900. Een jonge matroos van een opgebracht Engels kaperschip wordt in 1617 door de schepenbank van Nieuwpoort veroordeeld om ‘up de galeyen van de Conincklyke Majesteyt van Spaengnen te dienen als galliot met een riem zonder gaige den tyt van vyftien continuele jaeren’. (RAB. Kasselrij Veurne, nr. 1236/bis, Sententie-Bouck 1606-1623, f. 103). Vgl. ofr galiot bij Godefroy en eng. galiot (kleine galei) in OED IV 27.

Biekorf. Jaargang 69

CHELEDERTICHEDE. - Ligging beschreven volgens de landmeting; syn. belegerthede, uit mnl. belegeren (opschrijven); Verdam s.v. en Stallaert I 168. Een kapittel in het boek van de kerkrenten van Loppem (bij Brugge), opgesteld anno 1460, luidt: ‘Dit es de gheledertichede vander kercke lande van Lopphem ende de personen diet in pachte hebben anno 1460’. (Hand. Emul. 25, 1873, 74). Vgl. de termen belegerijnghe, verlegheringe in de landboeken van de 18e eeuw.

Biekorf. Jaargang 69

398 OSERIE. - Bos van rijshout, wilgenhakbos; wvl. wiedouwerij, wiedouwland (De Bo). Uit ofra. oserie, osery, ouserie (oseraie): tekst uit 1357 bij Godefroy V 651. Bij het verpachten van de hofstede ten Eeckhoute te Geluwe in mei 1569 bepaalt de eigenaar (Adriaan van der Gracht) in de pachtbrief dat hij zekere beplantingen ‘themwaerts ghereserveert’ houdt, o.m. ‘zyne oserie van abeelen met alle de visscheryen ende waeteren ontrent den hove’. (E. Huys, Gesch. van Geluwe, ed.

1937, 399). Oserie schijnt hier met de ruimere bet. boomkwekerij gezegd te worden.

PAPIEREN WATERMUELENE. - Watermolen voor papierfabrikatie. In 1528 bouwde de ondernemende Gentse drukker en uitgever Pieter de Keysere een watermolen voor zijn bedrijf op de vesting bij de oude Keizerpoort. ‘In dit jaer [1528] was de papieren watermuelene ghestelt by eenen Pieter de Keysere, boucbindere up de Verhildeplaetse’. (Memorieboek van Gent II 74). Langer dan 25 jaar heeft de molen niet gewerkt; in 1563 kopen de schepenen van de Keure ‘ten profyte vander stede den pampier-muelen staende aen de Keyserpoorte binnen haerlieder schependom’, en laten tegelijker tijd een volmolen oprichten ‘aen de Vyf-Wintgaten’. (Memorieboek II 326). Inmiddels had de kaarsgieter en boekbinder Anthonis van Ghemmert te Kortrijk ook een papiermolen op de vesting opgericht (tussen Steenpoort en Canesiepoort). Die Kortrijkse papierfabrikatie ligt in de jaren 1555-1577 (Bull.

GoKring Kortrijk X 108 349). Zijn Gent en Kortrijk de oudste papiermolens van Oud-Vlaanderen? Brabant heeft zeker oudere adelbrieven: in 1494 worden maatregelen genomen om ‘den papiermolen ten Broeke’ (bij Heverlee, Leuven) in stand te houden (Vaderl. Museum III 51-52) en ook Vorst bij Brussel had zijn papiermolen (ESB. 43, 1960, 224-236) en later staan ook Ukkel, Zaventem, Diegem (Biekorf 1952, 40) in de rij met ‘papieren watermolens’.

PAST. - Draf. ‘De verloren suene begoest ooc metten verckenen te etene om sinen buuc te vullene met haerlieder spise, te wetene draf ofte past’. Zo schreef de predikheer Petrus de Backere (Bacherius) in zijn stichtelijk traktaatje ‘Sommighe vriendelicke minnebriefkens’ in 1558 uitgegeven te Gent; WNT XII-1, 726. - Het reglement op de zondagsrust in het bisdom Ieper, afgekondigd op 24 nov. 1633, besluit zijn artikel XVIII voor de brouwers als volgt: ‘Aengaende het draf of past, dat sullen sy moghen uytmeten ende leveren tot 's morghens ten sessen inde somer, ende inde winter van Baefmisse tot half Maerte tot den seven uren’. (Statuta et Decreta, Antwerpen-Plantijn 1673, p. 397). PLUNDERAGE. - Bij soldaten, vrijbuiters en kapers: buit, als persoonlijke buit verworven of gekaapte voorwerpen. Te Kales hadden de Soldaten in 1596 de beddetijken uitgeschud om de geroofde ‘cledren en andere plunderage in te packen’.

(Kronijk van Duinkerke, ed. Piot, 816). Een jonge Engeies vrijbuiter Staat in 1617 voor de schepenbank van Nieuwpoort terecht omdat hij o.m. geprofiteerd had ‘vanden buyt ende plunteraige van zeker lynwaet’ van de andere bootsgezellen. (Biekorf 1959, 367). Bij de Duinkerkse kapers betekende pluntrage omstreeks 1600 ‘de kleinere buit die de kapers naar aloud gebruik, individueel mochten behouden’.

(Lemaire, Glossaire 188). Vgl. een verschillende bet. in WNT s.v. plunderage.

Biekorf. Jaargang 69

POELAIGIER. - Hoenderverkoper, koopman in geslachte vogels en wild. Ook met de ruimere bet. spijsbezorger, leverancier. Te Kortrijk wordt in 1401 een zekere Lodin van den Damme bij voorgebod van schepenen aangesteld als ‘poelaigier van der stede’. Hij zal (zo bepaalt het voorgebod) ‘ute rijden ende senden omme alle manieren

Biekorf. Jaargang 69

399 van diverschen provanchen, daermede dat de stede ghevoet ende gesustineirt sal mueghen wesen; dewelke poelaigier sal mueghen coepen te sinen huus alle manieren van provanchen, negheene uteghesteken, ende weder vercoepen sonder boete of mesdaet te verbuerne, noch deghone diese hem vercoepen’. Verder bepaalt het voorgebod dat voortaan ‘niemen gheen wilt vercoepen en mach, dats te wetene, hasen, conine, pertrisen, limoigen, simeelen, aentvoghelen of eenich ander wilt, danne up de maerct onder de cruce te Curtrike’ ofwel in het huis van de officieel aangestelde poelaigier; het voorgebod zegt uitdrukkelijk: ‘of te Lodins vanden Damme int huus die pollaigier es vander stede van Curtrike’. (Voorgeboden ed. E.I. Strubbe, GOK Kortrijk, NR. XI, 1932, 214). - De mnl. term poelage = hoendergevogelte is een marktterm die reeds in 1367 voorkomt in de Voorgeboden van Gent (ed. De Pauw, 100). Ook later behoudt poulagie die bet. te Gent. Het reglement over de voorkoop, opgesteld anno 1511, betreft ‘alle manieren van vitaelgen, als poulagie, hasen, coninen ende haendvoghelen paertrysen ende andere wiltbraet’. (Huyttens, Corporations 162). In een vaststelling van de prijs ‘vanden grane ende pouillaige’ anno 1583 voor Nevele en Gent worden onder de term pouillaige begrepen: kapoenen, hennen en bamishoenderen. (KOK. Deinze nr. 32, 1965, 50). - Over ofra. poulage, zie Godefroy VI 346 die ook een vorm poulaillerie (1358) mededeelt; vgl. pollerye (1580) en modern poelierderij in WNT XII-2, 2957-60.

ROODSTOC. - Rostock, de havenstad in Mecklenburg. De Brugse stadsrekening over het jaar 1393-1394 (f. 37-38) bevat de volgende uit-gaafposten in verband met de regeling van de voorrechten van de Oos terlingen (Hanze): nadat in September 1392 ‘brieven ghesendt waren an de conighinne van Noreweghe ende ande Steden van Roodstoc ende van Wissemare’ vertrekt op 1 Oktober Clement fs. Meeus ‘van sghemeene lands weghe an de Conighinne van Dinnemaerke ende an de Steden van Roodstoc en Winnemare (sic), met lettren van onsen gheduchten heere ende vanden Steden, ende was ute 17 weken, ende hadde van der vorseide voyage 28 vranken, maken 3 lb 17 s. grote’. - Wismar is de haven- en (oude) hanzestad in Mecklenburg-Schwerin.

SYNGHELHAEGHE. - Dubbele tronkhaag rond of tussen de akkers of weiden.

Een singelhaag bestaat uit twee rijen schaarhout (hakhout), de enge ruimte tussen die rijen noemt men singel (De Bo). De pachtbrief van de hofstede ten Eeckhoute te Geluwe, in mei 1569 opgesteld door Adriaan van der Gracht, bepaalt dat de pachter (Joos vander Brugghe) zal gehouden zijn ‘up de westzyde van tselve busschelken... te laten groyene een synghelhaeghe, alles achtervolghende den heesch vanden zelven wercke’. (E. Huys, Gesch. van Geluwe, ed. 1937, 400). De Bo noemt een singelhaag van elzentronken, van eikenhout.

WAENTAESEN. - Het vistuig in het aas zetten, de aasjes aan de hoe-ken (want) slaan. Het reglement op de zondagsrust in het bisdom Ieper, uitgevaardigd op 24 nov. 1633, bepaalt o.m. dat men voortaan op de heiligdagen niet meer zal ‘ter zee vaeren om te visschen...: ghelijck-men op de selve daghen niet en sal aes delven, geernaert cruwen, netten boeten, de selve tannen, noch waentaesen, ne waere dat de netten moesten gheboet zijn inden versschen harijnck-tijdt’. (Statuta et Decreta, Antwerpen-Plantijn 1673, p. 401). - Het oude bisdom Ieper omvatte de zeekust van Nieuwpoort tot en met Duinkerke.

Biekorf. Jaargang 69

WAZEGHELT. - Een havenrecht te Duinkerke door alle in- en uit-varende schepen te betalen in verhouding van hun tonnemaat. In 1538 bedroeg het waizeghelt te Duinkerke, inz. voor de haringvaarders, het

Biekorf. Jaargang 69

400 volgende. ledei schip van de vangst binnenlopend of ter vangst uit-varend betaalde telkens 3 stuivers 6 deniers parisis, uitgezonderd de Duinkerkse vissers en sommige bevoorrechten die voor heel het haring-seizoen eenmaal de genoemde taks betaalden.

(Lemaire, Glossaire 236) - Vgl. de bet. van wasegelt te Sluis in 1477 en vroeger: een recht door de graaf van Vlaanderen geheven voor het liggen van de schepen op de wase van het Zwin (van Hoeke tot Sluis), waarover MnlW IX 1775 1779. Wase (slijk) = land dat bij laag water droog ligt en waarop de schepen gezet worden voor herstelling of voor winterkwartier; vgl. het zategheld in 1450 te Oostende, Biekorf 1968, 124.

AFSETTINGHE. - Koersverlaging, nieuwe ‘valuacie’ van de munten. Een datum in de geschiedenis van de geldwaarde in Vlaanderen is de reductie door Maximiliaan doorgevoerd in 1489. Een ooggetuige schrijft ‘Deze afzettinghe vanden ghelde zo zeere ghenedert dede den lande groote scade, meer dan de orloghe, alzoo vele wijse lieden zeiden... Item want mids deser afzettinghe vanden ghelde voerseit te Brugghe eene groote commocie opghereesen was in de ghemeente...’. (Kroniek van Axel, ed.

De Mul, 108-109). De Divisiekroniek (ed. 1517, f. 403) is uitvoerig over de ‘ofsettinge vander munten’ in 1489 en publiceert een van de oudste valuacie-Iijsten. Op 6 juni 1489 wordt het feit genoteerd door de anonieme Brugse memorialist: ‘zoo was te Brugghe, by dec1 ghebode vander stede, ter hallen huut, de munte of ghestelt’. (Boeck van Brugghe 279). Zie ook MnlW s.v. afsetten, afsetting; deze term wordt ook nog gebruikt door Van Meteren in de inleiding van zijn Nederl. Historie (1599). - De ofra. term in 1489 is ‘reduction des mon-noyes’.

BIERENBROOD. - Een soort bierpap, gemaakt uit brood. Een eeuw geleden nog bekend in Friesland (bjiar-end-brea) en beschreven dooi johan Winkler in zijn Oud-Nederland (1888). Stemt overeen met wvl bierkandeel bij De Bo. Het w. bierenbrood is in Westelijk Vlaanderen alleen bekend geweest op de kust, nl. te Duinkerke, waar het genoemd wordt in een inventaris van 1382. De Duinkerkse geschiedschrijver De-rode deelde in 1852 mede dat bierenbrodt in zijn stad nog bekend was als ‘une sorte de brouet composé de bière, d'oeufs et de pain’. (Hist de Dunkerque 138). Meer bijz. over woord en zaak in Biekorf 1961 307-308; 1966, 199. - De Franse auteurs Scarron (t 1660) en Furetiere (+ 1688) gebruiken de term birambrot met bet. ‘soupe à la bière’; en met die bet. is birambrot bekend in het dialekt van het Moezeldepartement, wsch. daarheen overgebracht door Franse Soldaten die in de Verenigde Provincies gediend hadden. (Valkhoff, Les mots fr. d'origine neerlandaise 61).

MOSCHOUWERS. - Bewoners van het oude vorstendom Moskovië, Moskovieten.

De Divisiekroniek (ed. 1517, f. 158v) gewaagt van een vesting van de Duitse Orde opgericht ‘tegens de ruysschen ende moschouwers’. Vgl. de namen Moschouwe en Moscovie (voor stad en land) bij Kiliaan (1599).

TE CORT BOLLEN. - Zijn doel missen, het onderspit delven. De Watergeuzen dreigden in 1573 de ‘Spaanse’ haven Duinkerke lam te leggen en heel de visserij te vernielen, omdat de admiraliteit van Duinkerke hun opgebrachte mannen zo ongenadig

Biekorf. Jaargang 69

behandelde: ‘uut causen datmen haerlieder maets ende complycen, de welcke te cort bolden ende inde valle quamen, was hanghende als bouven ende Schelmen an galghen ende pottencen’, zo noteert de Kronijk van Duinkerke (ed Piot, 473) A.V

Biekorf. Jaargang 69

401

Kalender voor het jaar 1525 Plant coolen Urbani,

25 mei

werpt uut raepsaet Kyliani,

8 juli

draecht sperwer Sixti,

6 augustus

vanct vincken Bertholomei,

24 augustus

craect noten Lamberti,

17 september

werpt mispelen die Martini,

11 november

maect worsten Lebvini,

12 november

coopt case ad Vincula Petri,

1 augustus a die Remigii

1 oktober 1 mei

maect vier usque festum Philippi, a festo maii

1 mei

slaept noentijds usque Paulini,

31 augustus

slacht ossen Martini,

11 november

coopt vastenspijse post Valentini.

14 februari

- Uit het dagboek van kapelaan Jacob de Hont van Axel (Mnl. Ged. en Fragmenten, ed. de Pauw II 353).

Biekorf. Jaargang 69

402

Werk van een Nederlandse goudsmid-zegelsnijder 1474

ZEGELAFDRUK van het massief gouden pronkzegel van hertog Karel de Stoute. Diameter 7,4 cm. Gewicht ± een pond. - Het stuk werd buitgemaakt door de Zwitsers in de slag bij Grandson (1476) en wordt heden bewaard in het Staatsarchief te Luzern. - In 1474 gestoken door een Brusselse of Brugse goudsmid.

- Het wapen vertoont onderaan de ‘moderne’ afgeronde vorm. Gevierendeeld: 1 en 4 Nieuw-Bourgondië, 2 en 3 gedeeld: Oud-Burgondië en Limburg; beladen met Vlaanderen in hartschild.

Helm ‘getimmert’ met de lelie. Twee leeuwen als schildhouders. Ordeketen van het Gulden Vlies rond het schild. Randschrift S. secretum. karoli. ducis. burgundie. lotharingie. brabancie. limburgie. comitis. flandrie. - Uitvoerige beschrijving bij F. Deuchler Die Burgunderbeute 113-114 (Bern 1963).

Biekorf. Jaargang 69

403

69e Jaargang 1968 - Inhoud I. Bijdragen Het Heilig Bloed van Wilsnack. Een bedevaart uit het oude Vlaamse strafrecht 1430-1540

A. VIAENE

5

Namen van trekpaarden

G.P. BAERT

17

Westvlaamse spreuken

M. VERMEULEN

18 135 186

Mijn eerste winterkazak

G.P. BAERT

19

Het mout- en L. STOCKMAN gerstrenteboek van Aalter

23

Het appoort van Sint Vincentius te Beselare

29

N.N. HUYGHEBAERT

Eduard van Hee van M. DE BRUYNE Roeselare, componist van Het Lied der Dichters 1875

36

Edward Vlietinck, RAF SEYS geschiedschrijver van het oude Oostende

43

Het gouden vontekroontje M. CAFMEYER

49

Gedenksteen van Willem van Normandië te Aalst (Hertshage)

E.N.

52

Den Engelschen Kiel, volkslied

J. GELDHOF

53

Refuges van Ninove

C.B.

55

Huurkontrakt van een schaper 1540

A.V.

56

Een vrauwe is een imagie V.D.B.

56

Jan Geerstekoorn

P. MEERSSEMAN - R.V.D. 57 - E.N.

Luiden en beiaarden met kerkklokken in Oud-Vlaanderen 1350-1578

A. VIAENE

65

Oude vissersliederen en balladen op de Vlaamse kust

JACQUES BEUN

76

Biekorf. Jaargang 69

De oude Goede Week in M. CAFMEYER volksleven en volksgebruik

79

Wetenswaardigheden over JOZEF GELDHOF de Oostendse Compagnie 1722-1732

89

Josephus Caigny van Pittem, de dove dovenleraar

94

P. DE BAERE

Rond het gedicht ‘Bezoek A. DEMEULEMEESTER bij het graf’ (1856) van Guido Gezelle

97

Toponymica uit de kuststreek

100 207 262

J. DE LANGHE

De Sint-Vincentiusdevotie L. STOCKMAN te Eeklo

103

Een Brugse kuiper als kloosterbroeder in La Trappe 1728

J. DE SMET

105

Wild, gevogeltje en schouderij

G.P. BAERT

108

Pierlala wordt Bierlala

H. STALPAERT

111

Veronijcke, een huisnaam E.N. te Ieper

113

Negociant in Vlaenderen en Brabant

C.B.

113

Reglement voor de mosselkwekerij in Waterdyck en Philippine 1565

A. VIAENE

115

Vue-de-lieu ofte pleckschauwinghe

A. VIAENE

116

Oude kermis op Sint-Sixt BR. ALFONS (Westvleteren)

117

Onvolmaakt berouw

118

C.B.

Van een kale markt komen R. VAN GERVEN - CHR. HEYNEMAN

119

Sellebroeders

JOS PHILIPPEN - F.N.

119

Passiebladers

FR. NACKAERTS

119

Bouwmeester Beyaert van J. PRIEM Kortrijk

120

De familienaam Dispersyn G. VAN NIEUWENHUYSE

121

Biekorf. Jaargang 69

Oude wijk Amazonien te Kortrijk

C.B.

121

Familiehistories in Ruddervoorde

A. VIAENE

129

De weg terug XV-XVI

ANDRÉ DEMEDTS

136

Het een-ure sermoen te Brugge

G. VAN NIEUWENHUYSE

142

Biekorf. Jaargang 69

404

In de oude Eeckhoutabdij te Brugge.

Hagiologische en archeologische rondgang

N.N. HUYCHEBAERT

Inleiding: het ontstaan van de abdij

143

I. Kalender van de abdij

146 224

II. Kapellen en altaren

288

III. Beelden in de abdij

355

Oude graanmaten

E.N.

155

Taalaantekeningen (alfabetisch)

K. DE BUSSCHERE S

156 284 T 372

Dagelijks leven in de Sint-Godelieveabdij J. DE SMET te Gistel in 1564

160

Lollaarden en Sellebroeders

168

J.J. VEYS

Osteliers van Ursel. Oude glorie van een A. VIAENE halfwegprochie tussen Brugge en Gent

169

Een hertog van Lorreinen in Spaans arrest.

Vlaams historielied uit 1654

A. VIAENE

173

Toussaint en Tosseyn of Allerheiligen

F. DE BRABANDERE 176

Kasteel van Beselare in beeld

A. VIAENE

177

Een Izegemse ‘Biekorf’ jubileert

A.V.

178

Vijvers te Beernem, Bekegem en Zedelgem

G. VAN NIEUWENHUYSE

179

De stedelijke leprozerij van Kortrijk (1272)

A. VIAENE

180

Kortrijkse recepten voor schuimeierkoek. C.B.

180

Recepten voor orgeade en amandelmelk (1780) Pottenbakkerij te Belle

J.J. VEYS

182

Sakramentbriefkens

M. BOVYN

183

De familie Dispersyn

F. DEBRABANDERE 184

Geschreven doodbrief uit 1713

D.S.

Biekorf. Jaargang 69

185

Archivenboek van Rond den Heerd

A.V. - G. CAPELLE 186 247

Lof van Rijsel-in-Vlaanderen. Bij een driehonderdste verjaring

A. VIAENE

193

De cholera te Kerkhove in 1849

J. VAN WYNSBERGHE

204

Een steenbakkerij te Beernem 1632

G. VAN NIEUWENHUYSE

209

De oprichting van het Atheneum te Brugge

K. DE CLERCK

211

Oude Brugse spellewerksters vertellen

M. CAFMEYER

214 276 360

De erfenis

G.P. BAERT

231

Rector Peter Canon Benoit te Rome 1878 J. DE MÛELENAERE 234 Westvlaamse tijdschriften 1850-1960 in H. STALPAERT de Nederl. Volkskundige Bibliografie

241

Bethune's Beurs

G.N. - E. DE BETHUNE

248 261

Krikken en krekken

E.N. - L. VANACKERE

249 261

Pikkebinder

FRANZ DENYS

249

Kruis op de Leiebrug te Kortrijk

J. MATTON

249

Harnasch

A. BONNEZ

250

Watersnood in Veurne-Ambacht 1423

A. VIAENE

257

Houtkap in de bossen van Meulebeke

B.

264

Het testament van Anselmus de Boodt, lijfarts van keizer Rudolf 1630

J. DE SMET

265

Bij een honderste verjaring.

Lootens' Kindervertelsels

H. STALPAERT

273

Meesterye voor de paerden

C.B.

293

Vlaamse bedevaarders ‘ten hoghen Rome’ 1350-1532

A. VIAENE

294

De bevolking van Lo in het begin van de J. MERTENS 17e eeuw

297

De betoverde kat

G.P. BAERT

301

Kunstschilder Andries de Muynck

E. NEYLANTS

305

St.-Raphaël-Vereniging voor landverhuizers

J.D. BROEKAERT

305

Veteraene Collegie te Leuven

L. TALLON - P.S.

306

Een ander paar mouwen

A. VIAENE

307

Biekorf. Jaargang 69

Moderne romans in 1796

E.N.

Biekorf. Jaargang 69

309

405

Het achtste wonder van Brugge

A.V.

310

De dood van de Heer van C.B. Wakken 1568

311

Nieuwjaarwensen voor 1793 bij de Brugse schuttersen rederijkersgilden

312

A. VIAENE

Wijkkermis te Kortrijk in E.N. 1818

314

De Quickmote te Pittem. V. ARICKX Het huis en de families die het bewoonden

321

Het spel ‘Quiconque’ van R. WILLEMYNS de Brugse rederijker Anthonis de Roovere

332

Ameloos. Een term uit het A. VIAENE oude bosbedrijf

336

Woning en huisraad van Jakob Balderan, pastoor van de St.-Janskerk te Brugge 1460

337

A. VIAENE

Bruno Vanderstichele van E. DERLUYN Wevelgem. stichter van een parochie in England

343

Annotaties bij een bibliografie van het volkslied

349

H. STALPAERT

Uit een oud remedie-boek A.V. (1780)

354

De Drie Santinnen van Brugge

366

F. RAES

Het eerste eeuwfeest van A. VIAENE de Brugse Akademie voor Teken- en Schilderkunst 1818

367

Pikken en binden en pikkebinders

A. BONNEZ

369

Dukaten met een aas remedie

E.N.

376

Biekorf. Jaargang 69

Almanakken in een A. VIAENE Vlaamse boekwinkel onder het Frans bewind 1801

377

Lediggangers en Slapers in A. VIAENE de ‘Properheden van Vlaenderen’

380

De duivel op een kussen binden

383

C.B.

Retorikale beschrijving van A. VIAENE Vlaanderen 1560

384

De Hazelaartoren te Kortrijk

A.V.

389

De waarde van zoetwatervis in 1558

G. VAN NIEUWENHUYSE

391

Franstalige prediking in Brugge 1579-1584

C.B.

392

Sente Niclaus te Vaerne (Waterland)

E.N.

392

Het zwaard van Egmont te A. VIAENE Ieper

393

Kerkelijke inkomsten te Wervik in 1420

A.V.

394

Gangbare munten in 1780 E.N.

395

De windmolens in 1968

394

C. DEVYT

II. Zakenwijzer Plaatselijke Geschiedenis Brugge 11 12 14-16 49 59-62 66-69 71 91 98 105 109 112 121-127 129 142 143 162 170 187-192 198 211 214 251-254 264 266 276 286 288 295 304 305 310 312 315-318 332 337 344 355 360 366 367 383 386 388 389 390 391 396-400 Aalst 8 12 17 52 68 74 318 Aalter 23 24 26 Aardenburg 14 71 295 Aarsele 19 Aartrijke 189 Adegem 104 Adinkerke 259 Alveringem 47 259 Assebroek 144 Assenede 15 23 256 Avekapelle 259 396

Biekorf. Jaargang 69

Axel 11 309 400 Beernem 179 209 Bekegem 179 Belle 125 127 182 Beselare 29 30 32 35 177 Beveren W. 14 Blankenberge 59 62 78 126 Boekhoute 23 256 Bredene 135 Bulskamp 259 291 Cadzand 119 Damme 58 81 Deinze 19 231 201 Dendermonde 8 60 123 183 318 De Panne 76 78 Diksmuide 61 64 84 260 308 336 Doomkerke 84

Biekorf. Jaargang 69

406 Dudzele 225 Duinkerke 91 398 399 400 Eeklo 11 103 172 Eggewaartskapelle 259 Elmare 392 Geluwe 398 Gent 8 14 15 17 19 66 68 72 73 112 113 122 132 170 226 253 256 294 296 309 317 318 377 380 384 394 398 Geraardsbergen 14 122 124 167 Gistel 122 126 160 364 Gits 18 386 Handzame 18 Hannekinswerve 295 Heist 76 86 207 208 Heule 71 Hoeke 263 400 Hondschoote 56 386 Houtave 81 88 Houtem V 260 Ieper 12 61 62 67 113 127 187 191 192 253 382 393 398 399 Ingelmunster 69 110 Izegem 178 240 Izenberge 259 Kaaskerke 259 Kaprijke 104 Kerkhove 204 Klemkerke 294 Knokke 207 262 Koksijde 76 Koolkerke 101 Koolskamp 329 Kortrijk 17 19 60 75 108 110 120 121 123 180 189 248 249 256 261 314 320 346 386 387 389 398 399 Kruishoutem 21 Lampernisse 259 386 Leisele 259 Lichtervelde 18 108 135 Lissewege 264 266 Lo 35 235 279 Loppem 397 Maldegem 79 Meetkerke 15 14, Menen 61 Meulebeke 96 264 Moeskroen 144 152 Monnikerede 263 Moorslede 31 386

Biekorf. Jaargang 69

Nieuwpoort 43 47 76 229 251 257 397 Ninove 55 Oedelem 88 Oostburg 309 Oostduinkerke 76 126 259 Oosteeklo 103 Oostende 43 47 76 78 89 90 93 108 123 124 316 400 Oostkerke B 85 Oostkerke D 258 Oudenaarde 11 67 68 70 71 75 253 317 380 Oudenburg 122 253 317 Pervijze 259 Petegem D 19 Philippine 115 Pittem 94 321 Ploegsteert 18 Poperinge 18 Ramskapelle B 29 Ramskapelle V 259 Reninge 257 Roeselare 8 36 40 97 109 135 255 386 Rollegem-Kapelle 96 Ronse 28 Ruddervoorde 129 131 133 Ruiselede 185 396 Rumbeke 18 135 Rupelmonde 90 174 188 Sijsele 85 Sint-Baafs-Vijve 135 140 St.-Kruis 80 81 St.-Michiels 71 St.-Niklaas 91 St.-Omaars 168 St.-Pieters op de Dijk 263 St.-Winoksbergen 381 Slijpe 73 Sluis 10 59 90 125 251 295 309 400 Snellegem 187 Staden 18 62 98 99 135 155 Stalhille 82 83 Stavele 369 Steenkerke 259 Stuivekenskerke 259 Tiegem 364 Tielt 71 321 328 330 372 385 Uitkerke 208 263 Ursel 8 169 188 Veurne 31 61 126 133 190 251 252 253 254 259 260 Vinkem 259

Biekorf. Jaargang 69

Vinkt 152 Vlissegem 294 Waasten 336 Wakken 136 140 311 329 386 Waterdijk 115 Waterland 392 Watou 18 Wenduine 126 Wervik 64 126 394 Weslrozebeke 155 Westvleteren 117 336 Wevelgem 261 343 Wingene 325 330 Woumen 91 320 Wulpen 59 Wulveringem 259 Zarren 396 Zedelgem 179 Zomergem 23 Zonnebeke 29 30 31-33 35 49 Zuienkerke 17 56 61 315 316 318 Zwevezele 108 111 Antwerpen 16 46 72 90 173 Bethune 74 Doornik 32 35 94 144 147 228 230 356 Middelburg Z 12 Rijsel 14 17 70 152 193 Robaais 301 Vlissingen 111

Biekorf. Jaargang 69

407

Onomastica Toponymica. Aelter Cleenhaeghe 24 28 Aelscoet 103 AmazoniĂŤn 121 Antwerpse heerweg 103 Beauval 117 Berchtackvyverken 179 Bevesclara Beveslare 29 32 Biesem 24 Blanckxken vyvere 179 Boomkesn vyvere 179 Boones bosseltje 138 141 Breevyvere 179 Broelmeersen 390 Buntelare 26 Busers Spycker 23 Diepe dijk 138 Dievenhoek 276 Dobbelen Damvyver 179 Dulleweg 263 Ekenakker 26 Elsbos 137 Garegat 208 Garende Hebbe 263 Gentele 101 Gevaerts 209 Goutbrem 28 Govaertvyver 175 Groeninge 390 Groenpoortje 215 Haeghbarm 27 Hagebaertvyvere 179 Hazelaartoren 289 Holevliet 264 Hoogpoortgoed 24 Hijfte 23 Kaaistrate 21 Kalle-bak-mij-een-wafel-put 138 Kalooi 119 Calvermarct 390 Canesie 121 Casekinskerke 259 Kekeleijde 396 Ketelstraat 24 Kester 15 Cleenen trochvyver 179 Crommecken vyver 179 Koolkerke 101 Langhe brigghe 257 Langen Damme 25 Leughenare vyvere 179 Lichtakker 26 de Madelene 180 Manegaarde 25 Meibos 138 Meyendale 27 Moerdijk 138 141 Mote vande capelrie 322 Mylem 28 Nieuwendamme 257 Nokerthiende 295 Nooten toren 320 389 Odegem 144 Oosthoek 88 Oostmeulen 24 Oostsluis 257 Opperbloot vyverken 179 Paradyse 25 Paelyncx vyverken 179 Papenwal 24 Peerde vyvere 179 Petit-fagot 214 Pompestraatje 215 Pruttelinge 215 Quaeckelbeen 23 Quickmote 321 de Rame 218 Riet 208 Rietvyvere 179 Rijpermonde 174 Rikkopienestraatje 215 Rondeelvyverken 179 Sassegheer Cleenburgh 25 Scaerte 262 Scarporde 207 Scheesvyverken 179 Schoemakersrente 276 Schoeringe 17 Schoonberge 25 Spierink 100 Spokenbos 138 Steenakker 25 Stockers vyvere 179 Stratem 14 Tarninge 262 Tiefago 214 Tronckevyvere 179 Vaerne Varne 392 Varenbroec Varentackere 392 Veltakker 26 ter Venne 24 Verschen Dyc 257 Vlacke van Zeelandt 191 Vliegende Peerd 88 Volkeravenkinderke 258 Vrye van Rysele 260 Vulle Vyvere 179 Werfstruyck vyvere 179 Westaarde 19 Westmeersch 395 Westsluis 257 Weststrate 25 Wijnendale 311 Wildenhove 395 Willem Maetsbrief 28 Wulfputten 138 Zeelant vyvere 179.

Huisnamen. Beenhuis 177 Biekorf 178 Bierkelder 215 Drake 113 Drie Coninghen 170 Drie Zwaantjes 215 Garenhuis 178 Hertog van Beieren 87 Hof van Ninove 55 den Iggele (Aigle) 222 Kabiene 301 Kanon 108 Mannetje 222 Mooie Zondag 314 Quickmote 321 Refuge van Ninove 55 Rolleke 112 Spookhuis 198 Veronijcke-Virginycke 113 Vleeshuis 296 Woekere 276.

Fiktieve namen. Gansestraet 118 Calloo Cael-af 119.

Vreemde namen. Allekanten (Alicante) 397 Fereseroyse 122 Fowic 59 Garscoenijen 162 Luyc (Lucca) 315 Naerdanen 61 Oostenbaren 17 294 Ploymuden 61 Pronau 216 Venegen 11 Wilsenaken 8 Worstenen 190 Henckere (Ancre) 122.

- Literaire naam. Cleyn Antwerpen 201.

Elementen. docl dol dul 264 gare gere geer 208 263 kol kool 102 ried rijd 209 schar 261 scarp 207 spaarne speer 101 spispei- spier spiere 100 tare teer 262.

Topographica. Vlaenderen flamingant 196 384 Vlaenderen gallicant 196 384 Vlaemsch en Walsch Vlaenderen 193 385.

Persoonsnamen. Alger Deinard Hagebarn Liedrik Meindale Odrik Sasger Wulverik 23 Bodera 42 Marianne 309 Namen uit renteboek 27.

Familienamen. Vanden Berghe 128 183 Dispersyn 184 Tosseyn-Toussain 127 176 Alverix 112 Cassenbeen Godalmachtich Keer-

Biekorf. Jaargang 69

408 weil Pepersack Scuercousse Vargulle Varmere 112 Vissersfamilies 89-92 Literaire naam. Moll Flanders 22 Vlaamse Mie 22 Pierlala Bierlala 111. Jan Geerstekoorn 57.

Groepsnamen. Beurdenaers 251 Chairbroers 168 Croondraghers 121 Habitanten 315 Lollaarden 168 Poyers en Royers 319 Sellebroeders 61.

Bijnamen. Pietje de Dief 255 Fietje Perre 214 Grote Fluer 260 Ons Heertje 77 Herrie 78 Komprepa 109 Platten Hoste 233 Mietje 't ratje 218 Father Sabbé 236 Schietje 81 Toloezer 217 Witte Waste 216 Zuul de Wulloks 219.

Spotnamen. Boneklakkers 381 Botereters 169 Capoeneters 169 Cupers 169 Lediggangers 380 Notecraekers 200 Osteliers 169 Saymakers 169 Scotters 200 Scipheeren 169 Slapers 381 Speerbrekers 381 Vlabakkers 381 Volders 169 Muntnamen 396. Paardennamen 17.

Biographica Boudewijn van Aire, heer van Beselare 31 Allène Prosper visser 78 Balderan Jakob pastoor 337 Prof. Frank Baur 37 Patrice Beaucourt 293 abt Jozef Beerblock 149 152 230 Hustyn Belle watergraaf 261 Rector Canon Pieter Benoit 234 236 Bergeron leraar 213 Baron Felix Bethune 98 192 248 261 Henrik Beyaert architekt 120 Blaeu kartograaf 194 385 390 Arsène Blondé visser 78 Engel Bolle boekhandelaar 191 abt Antoon Ritsaert 147 229 Fransois Brys schilder 320 Karel Calewaert bisschop van Gent 19 Josephus Caigny dovenleraar 94 Charles Carton 95 329 Lambert Christophe komponist 40 Franciscus Claus minderbroeder 127 abt Chrysotomus Claesman 328 Pieter Claissins schilder 269 310 Broer Cornelis 383 Jan David S.J. 58 abt Jan de Bardemaecker 288 Deken De Bo 141 206 248 249 274 Anselmus de Boodt arts en natuurkundige 265 M.J. De Brabandere dovenlerares 94 ridder Joos de Brune 260 Alexis Decarne 38 Eduard de Dene 172 300 384 ridder Jan Baptist de Doys 129 Karel de Flou 160 Julius de Geyter 391 abdis Catherine de la Coste 160 164 abt Jan de Lannoy 227 superior Hendrik Delbar 36 Meyerus 7 194 abt Antonius de Mil 147 289 Demolin-Claeys boekhandelaar 247 Pol de Mont 273 Cornelis De Moor drukker 312 Guillaume de Neve drukker 272 Hector Derdeyn muzikant 41 Simon de Rikelike 267 Anthonis de Roovere 332 De Ruddere tapijtwever 224 Descamps J.B. kunstkritikus 359 Deschamps leraar 213 Johan de Stoop komponist 36 41 Olivier de Wree (Vredius) 154 265 Aimé De Zuttere 247 Adolf Duclos 247 273 Duyck Charles komponist 40 Egmont 311 393 Michiel English 29 356 358 Cornelis Everaert 16 332 abt Frumoldus 31 Gailliard B.J. 293 356 Guido Gezelle 57 97 273 390 Gimblet drukkers 113 115 309 377 Goethals-Priem uitgever 97 Goossens drukker 205 Gramaye historicus 389 Jan Grauls 383 Gruithuisen chirurg 256 Guicciardini 193 Jan Haren (Hareng) predikant 391 Lubertus Hauscilt 149 155 258 Henry Havard archeoloog 127 Hendrik heer van Moorslede 31 Hennekens pottenbakker 182 Peeter Heyns schoolmeester 193 Amaat Joos 179 273 Gouverneur de Keverberg kunstkenner 368 Lamb Arthur komponist 77 Laude leraar 213 abt Robert le Clercq 261 Jules Leroy 273 Adolf Lootens 273 275 Jakob van Maerlant 338 Maignien leraar 213 Bisschop Malou 98 Marcelis Pieter pastoor (Leuven) 130 131 Walter van Marvis bisschop van Doornik 32 392 Jeroom Matthys muzikant 41 Meerelpoel Livinus notaris 323 Hans

Biekorf. Jaargang 69

Memlinc 291 292 Nachtegaele vioolmeester 21 Carel Nollet geschiedschrijver 130 134 Nuytten-Woutermaertens drukker 248 Ode-

Biekorf. Jaargang 69

409 vaere kunstschilder 368 Petrus Parain drukker 313 Pelletrier leraar 213 Pepersack Eerstwin zilversmid 112 Professor Guillaume Philippi 130 Christoffel Plantijn 193 Pater Poirters 118 Pollet roversbende 223 Albrecht Rodenbach 37 38 Ferdinand Rodenbach 38 41 Roels magistraat en kunstkenner 368 Rusio veearts 293 Maurits Sabbe 119 Father Sabbé 236 Sadeler graveur 269 Samper Aloïs missionaris 235 Sanderus 146 154 194 389 Albert Saverys 231 Ary Sleecks 43 Theobaldus burggraaf van Ieper 29 Hans van Aken Schilder 269 ridder Boudewijn van Assebroek 290 Margareta vrouwe van Belle 31 Van Belleghem P.J. schoolmeester 128 Adolf van Bourgognien heer van Wakken 311 Vande Kerckhove drukker 265 Vanden Bussche tapijtwever 269 abt Filips vander Beerst 150 289 Vander Meeren leraar 213 Vander Moere bollandist 307 abt Wouter vander Straten 288 Vanderstichele Bruno pastoor in Engeland 343 Pieter van Genabeth leraar 213 Alfons van Hee 39 Eduard c.s.

Vanhee komponisten 36-40 Joseph van Huerne 181 305 354 Jan Pieter van Male geschiedschrijver 130 310 abt Geraard van Munte 294 Jacob van Oost Schilder 269 Eugeen van Oye 46 Eugeen van Steenkiste dokter 387 Bisschop van Susteren 89 92 Theodoor van Thulden Schilder 311 abt Nikolaas van Troostenberghe 149 152 224 227 320 Marcus van Vaernewyck 193 384 Alexis Verbouwe 177 Louis Vermesse lexikograaf 203 Adolf Verriest 38 Hugo Verriest 38 Edward Vlietinck historicus 43 Graaf Waldbott de Bassenheim 306 Walweyn drukker 127 Daniel Waterschoot schoolmeester 128 Filips Wielant 194 384 Antoon Witteryck 273 Wynckelman François president Akademie 367.

Familiekunde. Amerlinck 329 Axpoele 288 Baltyn 293 Beil 20 Blende 267 Boesinghe 108 Bogaerde 313 Boodt 266 Bourgognien 311 Broucxault 304 Busscher 305 Caloen 290 Cammargo 210 Carton 95 329 Chambge 198 Cnoops 247 Codde 179 Courrières 266 Doys 135 Delaey 97 99 Demedts 136 Faille 134 Fevere 198 Fioravanti 305 Floré 305 Forniaer 173 Hooghe 312 Huyghe 178 Lens 135 Logghe 133 Lust 324 Masella 130 Meerelpoel 323 Metteneye 200 Mettengelde 68 Nevele 132 Meyts 225 Nieulant 71 199 Ockerhout 306 Outryve 312 Overtvelt 206 Peellaert 296 Peenen 304 Peneranda 312 Royen 266 Sacquespée 64 Schietere 206 Soenens 265 268 Stappens 229 290 Talbout 198 Upstale 319 Verbiest 326 Verhelle 327 Veys 261 Villa 327 Vleys 312 Waghenaere 66 Witkin 61 Zevekote 163.

Oudheidkunde en kunstgeschiedenis Bouwkunst 55 120 128 Burgerlijke en landelijke bouwkunst woonhuis Brugge 198 337 garenhuis Izegem 178 vestingstoren Kortrijk 389 stadhuis Oudenaarde 70 molen 396 398. - Kerken kapellen geestelijke instellingen. Toren 320 Brugge Eekhoute 146 289 O.L.V kerk 227 Jezuietenkerk 310 Doornik kapel 35 147 Gistel kloos ter 165. Grafmonumenten 311.

Bouwmateriaal en -termen 60 165 166 191 209 251 315 316 Architekt 120.

Schilderkunst 62 189 252 269 292 305 317 359 367 387 Beeldhouwkunst 28 33 52 269 355-359 387.

Metaal edelsmeedwerk 122 164 269 270 318 339 388 munten 128 376 396 klokken 65 73 koper 28 125 320 ijzer 62 123 126 251 wapens 125 271 393.

Edelstenen 168 169.

Biekorf. Jaargang 69

Hout meubels 123 188 190 316 338.

Biekorf. Jaargang 69

410 Muziekinstrument 125 270.

Glas 164 270.

Aardewerk 60 124 127 182. Was 42.

Textiel 49 60 62 123 124 126 163 164 183 190 254 256 308 317 339 363 tapijt 317.

Leder 164 253. Pelswerk 122 318 339.

Huisraad en inrichting 59 124 126 165 166 189 190 271 337 Rijtuigen 75 166 251.

Schrijfwerk 61 165 185 317. Boekbinders 398.

Typographica. Drukkers te Brugge 63 378 Ieper 127 Gent 113 377 Roeselare 192 255. Drukwerk en uitgeverij 59 63 113 188 191 268 272 309 377. - Rond den Heerd 247.

Volkskunde Abdijleven 160 afkoop van bedevaart 14 almanak 275 283 377 379 Archivenboek (RdH) 185 147 bedevaart- straf- 5 -reisroute 8 beiaarden (trebbel met klokken) 65 Bibliotheek van de Westvlaamse Volkskunde 313 bolspel 365 braderie 202 brood 187 diergeneeskunde 293 doodbrief 185 eerste kommunie 219 eeuwfeest 367 eucharistisch wonder 6 familienaam 22 112 121 176 183 184 gelofte 10 geneeskunde 354 godshuizen 215 Goede Week 79 palmzondag 97 witte donderdag 80 goede vrijdag 82 paaszaterdag 88 Goedevrijdag-paternostertje 85 goochelen 377 graanmaten 155 herbergiers 169 huisnaam 60 113 178 huwelijk 376 inboedel 270 271 jaarmarkt 202 kaartspel 188 kansspel 12 kantwerknamen 363 kermis 177 121 364 keuken 162 379 kikvors als remedie 354 Kindervertelsels (Lootens) 273 kleding 163 339 340 klokken 65 landbouwbedrijf 160 369 liegen 331 378 loterij 11 378 Missusmis 229 nagerecht 123 nieuwjaarswensen 312 oogsttijd 369 paardennamen 17 pad als remedie 354 parodie van processie 15 passiebladers 63 119 Pierlala-Bierlala 63 111 pottenbakkerij 182 recepten 180 181 remedies 354 resideren in bedevaartsoord 15 rijstpap 128 rijtuigen 75 romanlektuur 309 Sakramentsbriefkens 183 schaperskontrakt 56 schoolboekjes 59 schoolleven 139 360 Sint-Jansevangelie 79 spaanse pap 88 spellewerksters 214 276 360 spellewerkstersscholen 215 219 360 spotnaam 169 200 380 stoeten 201 testament 265 toveresseronden 230 volksgebeden 216 volkskundige bibliografie 241 349 volksgeloof 285 vontekroontje 49 votiefkaars 42 wafelijzer 126 Westvlaams Sagenboek 56 Westvlaamse tijdschriften 241 wijkkermis 314.

Heiligenverering en -verbeelding Heiligen: Aanschijn 113 Adriaan 14 Alexius 61 Amor 64 Anna 364 Antonius-abt 147 Apostelen (Verspreiding) 149-150 Arnold 292 Augustinus 148 152 224 358 Barbara 150 227 Bartholomeus 148 152 288 358 Bavo 153 Bloed 5-17 149 230 Catharina 150 228 318 Christoffel 113 272 Claudius 147 Crispin 281 Doorn 149 Driekoningen 14 Edmund 227 Frigidianus 224 Germanus 153 Godelieve 149 365

Biekorf. Jaargang 69

Hubert 61 Jakob 5-17 296 Jan de Doper 148 394 Jan Evangelist 79 Jozef 49 Kruis 293 357 Leonardus 225 Lewina 42 Livinus 292 Magdalena 150 366 Marcus 11 Margareta 228 383 Martelaren van Trier 149 Martinus 30 383 388 Michiel 292 Monica 149 Nicasius 290 Nikolaas van Bari 5 16 228 292 392 Nikolaas van Tolentijn 153 O.L. Vrouw 12 14 17 69 292 320 355 359 - van

Biekorf. Jaargang 69

411 Ambra 226 - van Milaan 226 - Ontvangenis 228 - presentatie 226 - Sneeuw 147 Tuine 6 - Visitatie 148 Onze Heer 149 Piatus 154 Pieter 11-17 294-296 Pontianus 224 Rafaël 255 Remigius 153 Thomas van Kantelberg 229 Trudo 153 Vedastus 153 Ursula 70 224 293 368 Vincentius diaken 29 103 147 Willibrord 63 226 288.

Bedevaartplaatsen: Aardenburg 14 Aken 5 Bari 5 16 294 Beselare 29 103 Bordeaux 8 Compostella 5 295 Dadizele 320 Danzig 5 Dordrecht 6 Eeklo 29 Einsiedeln 12 Geraardsbergen 14 Keulen 5 14 Köslin 5 Kortrijk 29 Lo 29 35 Loreto 17 Lübeck 5 8 Meerssen 6 Meetkerke 15 Menen 29 Posen 6 Ramskapelle (Heist) 29 Regensburg 8 Riga 5 Rocamadour 17 Rome 11-17 294 St.-Andrews 5 St.-Baume 8 St.-Gilles 5 St.-Winoksbergen 42 Venetië 11 Wilsnack 5-17.

Legenden: doodgeboren kind tot leven gewekt 320 sakramentswonder 5-17.

Gebruiken: afwegen 6 appoort 29 bedevaarttekens 16 boetebedevaart 5-17 294-296 ex-voto 318 gelofte 320 loterijbriefjes (met aanroeping van heiligen) 11 383 offerande 30 63 pandijzer 320 relikwie 63 sint-jansevangelie 79 veronike 113 votiefkaars 42.

Volkslied Balladen 76 Engelse Kiel 53 Alfons en Dalia 361 historielied 173 Pierlalalied 111 van de koffiekan 361 van de snuif 361 ratelliedjes 84 spellewerksterslied 220 277 351 361 spotlied 104 tellied 278 visserslied 77 78 352 liedboeken 349 liedekensalmanak 378 bibliografie 349.

Aanvangregels: achter sint jacobskerke 278 baes jan was naer de markt gegaen pardoef 53 de mens kan zijn eigen niet beroemen 361 g'hebt mensen die snuiven verachten 361 het lammetje gods van drie en dertig jaar 85 het was op eenen goedenvrijdagnacht 84 hoe es den tyt aldus verkeert 104 in de mei van het seizoen 279 leeuwen en beren kan men bedwingen 174 mietje die zat te treuren 220 't en is niet lang geleden 278 't is sint annetje feeste 365 't was op eenen witten donderdag 82 217 twintig - de paus zijn huis 278

Volksvertelsel Sage van Egmonts zwaard 393 door windhoos bevrijd 10.

Rijmen: de stier zat in de zetel 375 een vrauwe is een imagie 56 grafschrift 342 onze lieve heer was in zo grote nood 218 o sondaer wie gy zyt 357.

Raadsels 372.

Uit de oude taalschat Aertghelt 264 aes 376 aexstale 251 afzettinghe 400 accoord 72 amandelmelck 181 ameloos 336 apoteke 270 appeelen 74 appeelkins 68 appoort 29 asaerterie 397 baenst 155 baghe 270 bacte 397 barberijnen 251 banccleet 339 bedde 337 bescreven cleet 339 bemisch 269 berauw-brauwe 192 248 beverine hoeden 122 beyaerden 65

Biekorf. Jaargang 69

beyaerder 72 bierenbrood 400 byen slane 162 binde 251 blo blue 56 bloetsteen 270 blomme van aeme 187 bloysche roede 255 boomhoudere 59 bovelynchaer 315 boyene 251 te brande zyn 122 brey 187 bruudlieden 167 buetremes 318 buerdenaers 251 butendrinkere 15 cedule 260 cither 270 diefbouc 11 dienstwyf 59 ten dike trecken 252

Biekorf. Jaargang 69

412 dobbelslach 70 droncscep 15 ducaet 376 396 dukaton 396 eedin besemen (eetbesems) 315 eenhorens 270 eerhaud 397 evenmate 155 faceelen 336 fagoot 264 336 finerden 342 fluwyne 342 foache 187 foelge 163 witte foelge 252 francaert 155 galentine 187 gallotsemakere 163 garderobe 252 gebotseert 269 geckinghe 15 ghebelde personen 309 ghedopt 342 gheledertichede 397 gheluud 68 ghemeen steen 210 gheprente copersticken 268 gheschilderde papieren 268 ghespleten paeys 295 ghevader 267 ghieten (mosselen) 116 godheid 253 granaat 270 grooten bloet 354 groot watere 257 habitanten 315 haestige ziecte 61 hals (vervoer) 122 hangman 10 harincsmout 253 harnasch 187 havot 155 hoet (maat) 155 horrible eeden 14 hooi slane 161 houillen 210 huushoudende man 116 huysberecht 117 hyckighe wulle 123 yckync 155 inghelsmout 187 houte joncvrauwe 271 cabinetkens 59 kaectonne 59 caefbalck 253 quaertspel 188 camere tapitserie 317 canevets 163 canneelwater 181 chanezye (canesie) 60 carmingnole 60 casule 291 keilct 291 kerscorf 188 kerven 56 clappage 57 clavier 70 coetse 337 kokesse 379 conincstavelrie 258 contoor 270-337 coornemaete 155 cordewagencruyer 12 corneol 270 cramprinck 269 crembolie 123 crempelinck 40 cromwerc 60 cruyscoor 315 cruwen 210 culcte 342 culcstickers 16 cuupzetele 342 quibus 378 lade 267 270 laeuwere 342 landvasten 123 last 155 210 latierboom 61 ledichganghere 380 leerknecht 253 liefpleck 123 lysecoetskin 338 loerdelyck 304 onse vrauwen lof 69 logie 61 logier 316 lollaert 168 lopine 343 luermande 271 luteboec 270 luyte 270 maele (post) 170 maerschalck 123 mandachwerc 254 manestreulx (speellieden) 103 mate 155 maurus bril 268 medeplegheis 254 meenders meenene 264 meesterye 293 moutmuelne 318 mudde 23 155 musselaer 116 musselmate 116 mute 112 naergulde 188 nameloosen 336 naslach 73 nataelbrood 319 navoogd 366 nieuwerc 227 nobelgoud 163 obstinaet 304 oesyloep 188 oflye 189 ombehanc 342 ontvinden 116 hoosevat 165 orgeat 181 horloge 270 oserie 398 ostelier 169 ostyebroot 254 outaercleet 291 overdienaerscip 256 overloon 12 overloop van waetere 258 260 pais 129 272 payseghelt 124 palmeydere palmslach 254 palster (ende scaerpe) 294 295 pandijzer 320 papieren watermuelne 398 paragon 269 pardoenen 294 passiebladers 120 past 398 pitancie 180 pleckschauwinghe 116 plunderage 398 poelaigier 398 pointere 258 pointinghe 300 poilledeinen 189 poorterkins 264 336 poose 67 70 poppelbont 318 practezyn 377 prentre 317 pronausche sparren 316 rabat 342 rapier 270 rasiere 23 155 320 recompense 184 redemptie 296 reefterclocke 190 reese 291 refrein 70 reveue 124 ryshout 336 rigghen (pels) 342 risnoer 124 rode beesten 189 rond coren 160 rondeel 338 roomkanne 124 zaerc 163 zaggegras 261 sakramentsbriefkens 183 salette 271 samyt 342 sardaynesmout 253 sarckeplaetse 311 zateghelt 123 scaerpe 294 scapra 270 scharulle 254 schelle 74 scipscrine 342 scryfcleet 316 scryt 392 seepeerd 270 secreet 11 sellebroeders 61 zettinghe 300 380 synghelhaeghe 399 slaepclocke 74 slapere 382 slaepersmesse 382 slachbalk 257 sliet 61 zomerreeftere 189 soppe 106 souvereyn (munt) 395 springstoc 316 staelysere 342 staghinghen 165 stalbant 342 stantpit 166 stappeel 190 steccade 270 stelle 125 studacie 62 sturte 62 tafelcost 271 tanderinghe 316 tapissier 269 tapitserie 317 taswerk 160 tegenlander 125 toelge 163 tole 342 trebbelen 66 tweetanghe 271 trecken(aarde) 209 trijnbomen 317 trom-

Biekorf. Jaargang 69

413 petmakere 125 vaerwe coe 162 valbedde 257 valckebec 125 valckenhantschoe 62 varne vaerne 392 vastenspise 162 verlichterie 317 veronike 113 verschen dye 257 verstappen 318 verwaeyene 164 verwaerder 166 verwemakere 62 vestement 62 vierpanne 69 vierspint 157 viole (brandhout) 336 vlake 126 vlamink 183 vloedmaerc vloemerckt 126 voorslach 70 waentaesen 399 wafelysere 126 wandeleghe 189 wazeghelt 399 watergrave 258 weckerkins 70 wendepanne 342 wentelcoetse 342 wercghelt 190 wielkin (exvoto) 318 windeweech 342 wijtgracht 166 wingeroen 74 innebrood 187 worstenen 190. - De duvel op een kussen binden 383 te cort bollen 400 in de caze steken 63 in de belle zijn 309 een ander paar mouwen 307.

Levende volkstaal.

Afpinselen 109 atpitsen 233 aketesse 220 appelkazak 320 op avanse 277 baanst 83 bamisweer 233 band (garen) 364 batjesdag 202 beetels 304 benaarsmijter 370 beulepietje 319 bezet van 't zelfde 370 blompap 231 bolletjes 220 282 braderie 202 broenselare 219 buizetjes 220 busnokke 371 deelder 252 diltvenster 371 drevelen 79 droge vistje 218 duitse slagen 220 duivelskring 230 dweers-in-de-zak 21 enkel nokke 369 371 enterdeutje 221 fagotpeerd 371 fatsoentjes 280 282 fickfakterie 218 flostje 216 221 280 follensiene (valencijne) kantjes 221 281 frasientje 219 282 fusmus 206 gekantemant 232 gemonsabreerd 217 gewist 186 goede vrijdaghenne 86 goelever 79 grotje 222 harnasch 250 hazaarden 276 heksenringen 230 holblok 314 hoogdagbrood 319 houtpeerd 371 huggen 369 kachteleiers 88 kakkernest 232 kapelle 217 280 kardoes 110 kattelam 81 kattendans 230 katzeepies 303 caze 112 klingelingen 80 klunie 221 kluttermunt 80 knechtebrokke 96 konduten 49 koppeltje 282 kortresse 276 kraaiers 302 krekel 84 kribbebijten 233 kriklaam 217 krikken-krekken 249 261 krispijn 281 lappe-den-tap 64 lektablette 362 linzen 319 lodderspeekte 233 loeie 371 luchtwerk 364 mantelen 369 marollekaas 256 331 meiskeflutte 96 mentebolle 220 362 mikmak 64 noordsche vummen 370 oestdagen 369 olielante 83 opnaadjes 283 opvesten 219 oremande 84 orieja 366 paasbeeste 82 palingtrekken 314 panebroeken 192 panneschijters 301 van passe slok 303 pastersleppe 49 81 pateren 371 peerdevoet 281 pei 219 pekkelingen 369 pensierige 215 peren 371 perekappe 371 pianewijs 220 piekebeste 49 piekeniekstje 223 pikkebinder 249 plaatserentenierster 82 plakhanden 362 pontelasong 221 prijsbehaalder 314 rankstje 219 rieberollen 49 rolleken 112 rut 223 saroppe 281 schaaprolletjes 215 schauwekant 220 schavelen 220 schouderij 108 schuifelvooizetjes 277 selia 223 serrebank 364 sezeintje 364 sjetten-duivel 221 slepen tegen 't groeien 21 slibberen 54 slof 114 sluffer 222 spellewerkersspellen 282 stadskind 309 steperkeuken 127 172 strieptje lever 215 strootjes leggen 231 teevee 304 tjienken 21 toegaan toerijden 371 toese 219 toetsen 216 toveressekant 363 toveresseronde 230 toverring 230 traliemande 80 219 365 uiletje 83 uithaalder 186 uitkoteren 301 uitstel 319 veertiende let 215 verbeden 84 vertwefelen 233 vetlegger 19 vetpot 362 vierboterham 233 vierpotie 282 vijlen 21 vigilante 50 75 vlamink 128 183 voerlader 370 vollangs 220 vorker 370 vrouw-prieure 87 waaiertje 282 wakte 280 wasscher 172 windbandje 369 wipje 50 zaatje 219 zoppedoppe 83 zorge (persoon) 219 277 282 zuisterare 219 zwijgere 216. -

Biekorf. Jaargang 69

414 Taalaantekeningen (alfabetisch) lit. S 156 284 T 372. - Spreuken en spreekwoorden 18 58 64 118 135 178 283 308 369.

Boekennieuws Bibliotheek van de Westvlaamse Volkskunde 313. P. DEBRABANDERE Geschiedenis van de beeldhouwkunst te Kortrijk 388. J. DE VUYST. Het Nederlandse Volkslied.

Bibliografie (1800-1965). 349 R. DUSAUCHOIT. Brugge. Portret van een stad 388 Frans-Vlaams Jaarboekje (1968) 283. A. LOTTIN. Vie et mentalitĂŠ d'un Lillois sous Louis XIV 195 - K. MADDENS. Pointinghe en zettinge in het Brugse Vrije (1515-1550) 300. J.H. MAES. Het Markiezaat van Beselare 177 't Manneke uit de Mane 275. G. MICHIELS. Iconografie van Brugge (III) 389. Nationaal Biografisch Woordenboek (II-III) 386-387. H. STALPAERT. Oud Westvlaams Sagenboek (I) 56 313. J. VAN OVERSTRAETEN. De Nederlanden in Frankrijk 296. C. VERCRUYSSE. Nederlandse Volkskundige Bibliografie. V. Westvlaamse tijdschriften (1850-1960) 241.

Illustratie Adeletje spellewerkt 281. Spellewerkschool de Foere te Brugge 221. Spellewerkschool Potterierei te Brugge 363 Milleke De Mei (vertelster) 87. De Eekhoutabdij te Brugge (omstreeks 1790) 145 kerk en toren (omstreeks 1800) 151. De H. Bloedkerk te Wilsnack 9 15. Edward Vlietinck 45. Pronkzegel van Karel de Stoute 402.

Vraagwinkel Sint Willibrord verslaat de Vlamingen. Primaet van Vlaenderen. Lappe-den-tap.

Mikmak. Vlei. Sint Amor vereerd in Vlaanderen 63-64. - Practycke der Land-Meters.

Edelbut-Droger. Beiaard van Brugge. Drukker Walwein te Ieper. Rijstpap als beloning.

Met bussen laten. Negen-blaeyken. Vlaams in het Aards Paradijs 127-128. Sentenelle. Vlaamsche Pleitbond. Zangwijze: ik ben getrouwd. Bouwsteen.

Schuilnaam L.R. van Gistel. Panebroeken. Loterij te Ieper. Wijsheid van Pieter Verzeyl 191-192. - Bloysche roede. Pietje de Dief. Pastoorsinstallatie. Jakob-Jan Morthier. Roeselaarse drukkerij. Overdienaerschip. Geestelijk Hof. Gruithuisen.

Pieter Koninck. Gheleids laken 255-256. - Stierengevechten in 't Rijselse. Royers en Poyers. Beulepietje. Heine van Upstale. Uitstel Hoogdagbrood. Linzen. Appelkazak.

Pandijzer. Koperen hart op toren Kortrijkse raziere 319-320.

Biekorf. Jaargang 69