Friso de Zeeuw
FASCINATIE DDR
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 1
17-12-07 11:56:46
Friso de Zeeuw (1952) is in het dagelijks leven sinds 1998 directeur Nieuwe Markten bij Rabo Bouwfonds Development, de grootste projectontwikkelaar van Nederland. Daarnaast treedt hij op als parttime praktijkhoogleraar Gebiedsontwikkeling aan de TU Delft. Eerder was hij gedeputeerde van de provincie Noord Holland (PvdA), senior adviseur bij Berenschot, wethouder van gemeente Monnickendam, beleidsadviseur bij de gemeente Amsterdam en bij een stedenbouwkundig bureau. Hij studeerde in 1976 af als bestuursjurist aan de VU in Amsterdam, nadat hij in zijn geboortestad Rotterdam het gymnasium b doorlopen had. Friso de Zeeuw bekleedt een tiental bestuursfuncties en commissariaten. Een daarvan is voorzitter van de Stichting DDR Collectie, de instelling die het DDR Museum en de website www.ddr-museum.nl beheert. Hij is getrouwd met Thea Grijsen en woont in Monnickendam.
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 2
17-12-07 11:56:47
Introductie Dit boek is gewijd aan de DDR, een staat die opkwam en onderging in de tweede helft van de vorige eeuw. Ik vertel eerst over mijn fascinatie voor het land en zijn inwoners. Naar mijn oordeel is de DDR alleen goed te begrijpen door kennis te nemen van zowel de werking van het politieke machtssysteem als van het dagelijkse bestaan van de mensen. Met andere woorden: de films ‘Das Leben der Anderen’ en ‘Good bye Lenin’ geven samen een compleet beeld van het leven in de DDR.
In het tweede deel van het boek bespreek ik een aantal specifieke aspecten van de DDR. Daar zitten onvermijdelijke thema’s bij, zoals het ontstaan en het einde van de DDR, de (formele en informele) economie, de almachtige partij SED, de Trabant en de Muur. Daarnaast heb ik onderwerpen geselecteerd die minder vanzelfsprekend zijn: de filmcultuur, de positie van vrouwen, het toekennen van onderscheidingen en vakantie in de DDR, om een paar voorbeelden te noemen. Daarmee wil ik iets van de veelkleurige samenleving met zijn absurditeiten, maar ook positieve kanten laten zien. Een veelkleurigheid die vaak schuil gaat onder de grauwsluier die de oppervlakkige waarnemer ziet als hij naar de DDR kijkt.
In het derde deel van het boek komen Nederlanders aan het woord die in de DDR gewerkt hebben, dat land veelvuldig bezocht hebben of daar gevangen hebben gezeten. Ook vertellen burgers van de voormalige DDR die in Nederland gewerkt hebben of er nu wonen over hun ervaringen in het land van herkomst. Nederland fungeert nauwelijks als referentiekader, maar wel als een plek buiten Duitsland die uitnodigt tot een bezonnen terugblik op afstand. De twaalf interviews samen leveren een grote variëteit aan ervaringen en - dus evaluaties op. Het resulteert in conclusies die uiteenlopen van volstrekte verwerping van de DDR tot “zet de Muur maar weer terug.” Wat de gesprekken bindt, is het ‘selectief winkelen’ binnen het systeem en het pogen het regime te ontwijken als de druk te groot werd. Ik vind dat inderdaad fascinerend.
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 3
17-12-07 11:56:48
Inhoud DE DDR: BRON VAN FASCINATIE
9
DE DDR IN EENENTWINTIG TREFWOORDEN
Van Sovjetzone naar DDR in Sovjetmodel
25
SED: de almachtige partij
29
De gemankeerde economie van de staat
30
De informele economie van de mensen
33
De overgeorganiseerde jeugdbeweging
35
Erich Honecker: communist, machtspoliticus en jager
37
Film: een breed oeuvre, ondanks censuur
39
Fotocamera’s: over de teloorgang van vakmanschap
41
Televisie: saai nieuws en populair amusement
43
Vakantie: goedkoop, georganiseerd, geliefd
45
De Muur: geperfectioneerde absurditeit
47
Stasi: moloch van achterdocht en onderdrukking
51
Plattenbau: een land vol systeemflats
54
Trabant: veracht en gekoesterd icoon
56
Vrouwen in de DDR: begrensde emancipatie
59
Topsport: besmet succesnummer
61
Onderscheidingen: prijzenfestival voor bijna iedereen
63
Palast der Republik: Erichs Lampenladen als veelbezocht trefpunt
66
DDR-design: overleven van kwaliteitsproducten
68
Mauerfall: kort heldenbestaan van een volk
70
Ostalgie: meer dan een hype
73
4
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 4
17-12-07 11:56:48
DE DDR IN TWAALF INTERVIEWS
De gewone mensen: Silvia de Jong
78
Bärbel Wiezorrek
83
De cultuurdragers: Cox Habbema
88
Hartmut Haenchen
94
De diplomaten: Jan Atema
102
Ottfried Franke
108
Jan Boeles
113
De Chinese intellectueel en de Utrechtse kok: Xing-Hu Kuo
118
Bertus Beugel
124
De geĂŤngageerde bezoekers: Margriet Meindertsma
128
Hans Smits
134
Marius Ernsting
139
DDR in boeken, internet en musea
144
Register
146
Colofon
148
5
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 5
17-12-07 11:56:48
Verkehrskarte der DDR, Verlag Zeit im Bild, 1982
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 6
17-12-07 11:56:48
Industriekarte der DDR, Verlag Zeit im Bild, 1982
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 7
17-12-07 11:56:50
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 8
17-12-07 11:56:52
De DDR: bron van fascinatie
F
riso de Zeeuw vertelt over de oorsprong van
Linksboven: Straatbeeld
zijn fascinatie, hoe die uitmondde in de inrich-
Prenzlauerberg, Oost- Berlijn.
ting van een museum en hoe hij het leven in
de DDR leerde kennen.
Links midden: Grensovergang Checkpoint Charlie.
Mijn fascinatie voor de DDR begon toen ik in de winter van 1985 samen met een collega voor het eerst Berlijn
Linksonder: Straatbeeld
bezocht. Wij werkten voor de gemeente Amsterdam
FriedrichstraĂ&#x;e.
aan de introductie van stadsdeelbesturen. Sinds 1920 kent Berlijn dat systeem al, dat tegelijk is ingevoerd met een omvangrijke gemeentelijke herindeling. Berlijn kreeg toen Bezirke, stadsdelen met volwaardige politieke besturen, met alles erop en eraan. Dat gingen wij
9
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 9
17-12-07 11:56:54
I N LEIDI NG
bekijken, als referentie voor de Amsterdamse situatie. Buiten het officiële programma om deden wij het traditionele dagje Oost-Berlijn: een voor mij indringende eerste kennismaking. Ik was geïnteresseerd in geschiedenis en stedenbouw, groeide op in de Koude Oorlog, en nu zág ik dat allemaal zomaar: een stad die heel letterlijk doormidden was gedeeld. Oost-Berlijn, dichtbij qua afstand en taal, bleek toch veraf en vreemd voor mij, vooral het maatschappelijk systeem. Na een uiterst serieuze en minutieuze grenscontrole kwam ik in een heel andere wereld met de geur van bruinkool en uitlaatgassen van tweetakt Trabantjes. Met als decor een straatbeeld waarmee je een reis terug in de tijd maakte. Mijn interesses, geschiedenis, politiek en stedenbouw kwamen daar allemaal samen. Sinds dat eerste bezoek in 1985 heeft Berlijn mij niet meer Manschappen van de Grenz-
losgelaten. Ik ben er elk jaar heengegaan, aanvankelijk
truppen die bij de grensover-
één keer per jaar, daarna vaker. Zes jaar geleden schaf-
gangen controleerden waren
ten mijn vrouw en ik een appartement aan in Mitte, in het
vaak voorzien van een Bauch-
vroegere Oost-Berlijn, iets ten noorden van de Hackesche
laden met daarin onder meer
Höfe, midden in een wijk die in ontwikkeling is en aan
een infraroodlamp, visa en
de rand van een uitgaansgebied. Het is gelegen aan het
stempels.
Garnisonsfriedhof, waar verschillende hoge Pruisische militairen zijn begraven. Op dat kerkhof is in 1945 ook een deel gereserveerd voor een klein massagraf voor slachtoffers van de bombardementen op Berlijn. Schuin tegenover ons appartement staat een echt Ossiblok, Plattenbau, midden in de historische stad, waar de bewoners een duidelijk herkenbare DDR-achtergrond hebben. LUILEKKERLAND Met het verzamelen van DDR-attributen zijn mijn vrouw en ik begonnen tijdens één van onze eerste bezoeken. Op de toen nog kale Potzdammerplatz stond zo’n houten tentje met souvenirs, medailles en dat soort dingen.
Alte Garnisonsfriedhof in het
De grote klapper hebben we gemaakt in 1989, toen rond
Scheunenviertel zoals het er
de Brandenburger Tor al die stalletjes verschenen met
nu, gerestaureerd, uitziet.
DDR-parafernalia. Dat was voor mij een soort luilekker-
10
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 10
17-12-07 11:56:55
I N LE I D I N G
land. Voor niet al te veel geld kon je van alles kopen: petten, medailles, vlaggen, al het officiële spul. Daarna hebben we in 1990, nog net in de DDR-tijd, in Thüringen alledaagse artikelen gekocht: de laatste voorraden, want toen waren die winkels aan het uitruimen om plaats te maken voor het begeerde West-Duitse assortiment. Achteraf gezien hebben we veel te bescheiden ingekocht. Wij bezochten daar in Thüringen een echtpaar dat model stond voor de veranderingen in de DDR. Zij werkte als tandarts in een lokaal gezondheidscentrum en hij was officier van justitie voor verkeersdelicten. Zij heeft zonder aarzelen dat gezondheidscentrum zelf gekocht, schafte in West-Duitsland de nieuwste apparatuur aan en bouwde vervolgens een enorme klantenkring op. Zij materialiseerde als het ware de perspectieven die bondskanselier Helmut Kohl had beloofd. Haar man ging een andere weg op. Hij moest allerlei toet-
Boven: Friso de Zeeuw actief
sen ondergaan waarbij werd onderzocht of hij nog wel was
als Mauerspecht, december 1989.
te handhaven, of hij geen foute eisen had gesteld en te veel met het regime was meegegaan. Nadat hij een jonge,
Onder: Thea de Zeeuw-Grijsen
even onervaren als arrogante West-Duitse chef boven
(links) met Hella en Kurt
zich kreeg, was de vreugde in zijn werk weg. Hij kapte
Ludwig in Udersleben,
ermee en werd boekhouder in de zaak van zijn vrouw.
Thüringen, voorjaar 1990. Zij, de winnares na de Wende,
MUSEUM
hij, de verliezer.
De verzameling bleef zich verder uitbreiden en op enig moment hebben we gezegd: “we stoppen ermee, want we kunnen de spullen nergens meer kwijt.” Mijn vrouw
11
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 11
17-12-07 11:56:57
DE DDR IN EENENTWINTIG TREFWOORDEN
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 23
17-12-07 11:57:13
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 24
17-12-07 11:57:16
De informele economie van de mensen
S
chaarste aan gewilde producten, slecht werkende distributiekanalen én offici-
eel vastgestelde (lage) prijzen, legden
de basis voor een bloeiende informele economie. Alle DDR-burgers namen deel aan die informele economie en bedreven - in meer of mindere mate - zwarte handel. Wanneer je signaleerde dat een gewild product in een winkel ‘zo-
De cover van het maandblad
maar’ voorhanden was, sloeg je dat meteen in ruime
Magazin met een voor de DDR
mate in. Dat varieerde van bananen en nylonkousen,
opvallend ontspannen, bijna
via het tijdschrift Magazin en theaterkaartjes, tot met-
frivool plaatje (1955).
selzand en auto-onderdelen. Dat kon dan te zijner tijd dienen als ruilobject voor spullen die je zelf nodig had.
33
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 33
17-12-07 11:57:27
DE I NF O R M EL E EC O NO M I E VAN D E ME N S E N
Boven: In licentie door het
Zo kon je de wachttijden voor reparatie van de Trabant in
staatslabel Amiga uitgebrachte
de garage omzeilen of een afspraak met de verwarmings-
LP van de Rolling Stones (1982).
monteur arrangeren. De tandarts was ’s avonds bespreek-
De oplage was steevast veel te
baar voor een extra behandeling, in ruil voor een gram-
laag in verhouding tot de vraag.
mofoonplaat van de Beatles. Het was niet ongebruikelijk om tijdens werktijd het bedrijf een paar uur te laten voor
Onder: Schlangestehen, dage-
wat het was en te gaan hamsteren. Dat leverde het be-
lijkse kost voor DDR-burgers.
kende beeld op van wachtende mensen met boodschappennetje in de rij voor de winkel. Het was de gewoonste
Rechtsonder: Winkelen zonder
zaak van de wereld om zonder verdere kennis van wat
bij de ingang uitgereikt mandje
er te koop was, gewoonweg aan te sluiten bij een rij
was in de DDR zelden mogelijk.
wachtenden voor een winkel. Erst anstellen, dann fragen was es gibt. Evenmin was het ongebruikelijk om van het werk wat gereedschap of bouwmateriaal mee te nemen om je buitenhuisje, die Datsche, op te knappen. In dit kader moeten wij het typische DDRbegrip Bückwaren plaatsen. Bukken onder de toonbank, dat deed de winkelier om het zogenaamd uitverkochte artikel te pakken dat een geprivilegieerde klant kwam ophalen. En daar stond natuurlijk altijd een dienst of product tegenover. Kunden, seid nett zu eurer Verkäuferin is zo bezien een begrijpelijke uitdrukking.
34
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 34
17-12-07 11:57:29
DE DDR IN TWAALF INTERVIEWS
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 77
17-12-07 11:59:20
Ik was wel aanwezig, maar hield me afzijdig Bärbel Wiezorrek Bärbel Wiezorrek op zeventienjarige leeftijd.
B
ärbel Wiezorrek (1960) verliet op 17 mei 1990 haar woonplaats Großenhain bij Dresden en vestigde
zich in Nederland. Niet vanwege het verstikkende systeem in haar vaderland maar vanwege een verstikkend huwelijk en een
nieuwe liefde in Nederland. Vluchten van ‘oost naar west’ was bovendien niet meer nodig: de DDR bestond nog wel, maar de Muur was gevallen.
“Mijn tante woonde in Nederland. Met haar onderhield de familie nauwe contacten. Hierdoor was ik goed op de hoogte van het leven in Nederland.” Ze leerde op afstand
83
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 83
17-12-07 11:59:51
BÄ RBEL WI EZO R R EK
een Nederlandse jongen kennen die vol vertrouwen was dat de Muur nog eens zou verdwijnen. Tussen beiden ontstond een relatie. “Ik had een uitstekende baan als onderwijzeres en onderwijsinspecteur en materieel ging het me niet slecht. Privé was het minder rooskleurig. Mijn huwelijk stelde weinig meer voor en mijn man zag ik zelden meer. Mijn 8-jarige dochtertje was het enige bezit waar ik aan hechtte. Ik maakte de afweging tussen het achterlaten van mijn ouders, vrienden en werk en het perspectief op een nieuwe liefde in Nederland en een nieuw leven.” Zo kwam ze tot haar vertrek naar Nederland.
Bärbel Wiezorrek ziet niet om in wrok naar haar leven in de voormalige DDR. Sterker nog, als ze terugkijkt, denkt ze vooral aan haar onbezorgde kindertijd en aan warme vriendschappen. “Als onderwijzeres had ik het goed. Ik had goede contacten met ouders van mijn leerlingen en dat leverde me Boven: Een schoolklas in 1981.
af en toe extraatjes op die ik ‘onder de
Onder: LP van de Puhdys uit 1977. De Puhdys
toonbank door’ ontving: bananen, lp’s
waren één van de populairste rockbands in de
en andere luxe goederen. Dat waren
DDR en de groep is nog steeds actief.
typische Bück-Dich-Waren. Ik had ook genoeg geld om uit te geven in speciaalzaken aan delicatessen en kleding.”
84
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 84
17-12-07 11:59:51
Fascinatie DDR is een uitgave van: Malherbe & Partner BV Postbus 247 6000 EA Weert
© MMVII Friso de Zeeuw
Auteur:
prof. mr. W.C.T.F. (Friso) de Zeeuw, met medewerking van Clara Overes (interviews), Hans Smits (inleidend interview met Friso de Zeeuw) en Johan Moes (interview Bertus Beugel)
Beelden:
de foto’s van objecten uit de het DDR Museum zijn gemaakt door Robert Oerlemans. De uitgever heeft getracht alle beeldrechthouders van de in dit boek opgenomen illustraties te bereiken. Eventuele rechthebbenden die vooraf niet zijn benaderd, worden verzocht contact op te nemen met de uitgever.
Vormgeving: Teo van Gerwen Design
ISBN 978 90 75717 70 9 NUR 680
Alle rechten voorbehouden, niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 148
17-12-07 12:01:07