Code cultuur 5 (GO!) by Groupe De Boeck

Voorwoord Code Cultuurwetenschappen 5 (GO!) is een leerwerkboek voor leerlingen van het vijfde jaar Humane wetenschappen in het GO! De methode Code bevat ook boeken voor gedragswetenschappen. Je kan de boeken voor cultuurwetenschappen en gedragswetenschappen zowel naast elkaar als afzonderlijk gebruiken. Wil je informatie over de andere leerwerkboeken uit deze methode? Surf dan naar secundair.deboeck.com.

Het leerwerkboek bestaat uit verschillende thema’s, die op hun beurt opgedeeld zijn in hoofdstukken. Achteraan in het boek vind je een index waarin de belangrijkste vaktermen en namen zijn opgenomen.

Elk hoofdstuk bevat een aantal vaste elementen: • een inhoudstafel; • een lijst met doelstellingen die je kan afvinken als je het hoofdstuk helemaal hebt afgewerkt; • een intro die je een eerste keer doet nadenken over de inhoud van het hoofdstuk; • theorie en opdrachten die je helpen om de leerstof onder de knie te krijgen; • voorbeelden die de theorie helpen verduidelijken.

Let op de volgende iconen: Dit icoon duikt op als je onderzoekscompetentie wordt uitgebreid of getest. Als je meer informatie wil over het voeren van onderzoek, kan je het volgende boekje raadplegen: Laureys, B. (2012). Stapstenen. Onderzoek stap voor stap. Berchem: De Boeck. Dit icoon geeft aan dat een titel of opdracht niet tot de verplichte leerstof behoort. Het gaat dan om uitbreiding of verdieping.

Als je dit icoon ziet, surf je het best naar code.deboeck.com voor meer informatie. Wie met een digitaal leerwerkboek werkt, kan vanuit dat leerwerkboek verder klikken. Je moet wel eerst inloggen op de site met je activatiecode. Dit is een ICT-opdracht: om ze te maken, heb je een computer nodig.

ki jk

Hiermee duiden we aan dat het om een wist-je-datje gaat: leuk om te weten, maar je hoeft dit zeker niet van buiten te leren.

Neem zeker een kijkje op code.deboeck.com: naast nuttige links en extra informatie vind je er ook een aantal remediëringsopdrachten bij elk hoofdstuk. Die helpen je om de leerstof nog beter onder de knie te krijgen. We wensen je een leerrijk en inspirerend schooljaar!

Het auteursteam

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 3

Voorwoord

3 11/07/16 10:23

Inhoudstafel THEMA 1 - MEDIA ..................................................................................................................................................................................................................... 11 Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia ........................................................................................................................................................ 13 1

1.1 Waarom spreken we van functies? ................................................................................................................................................................. 16

1.2 Overzicht van de massamedia .......................................................................................................................................................................... 17 Informatieve functie ...................................................................................................................................................................................................... 19

2.1 Berichtgeving en duiding ..................................................................................................................................................................................... 19 2.2 Scoopcultuur vs. onderzoeksjournalistiek .................................................................................................................................................. 21

3.1 OpiniĂŤring ....................................................................................................................................................................................................................... 23 3.2 Reclame en public relations ................................................................................................................................................................................ 26

3.3 Propaganda ................................................................................................................................................................................................................... 30 Socialiserende functie ................................................................................................................................................................................................. 31 4.1 Socialisatie en educatie .......................................................................................................................................................................................... 31 4.2 Rolmodellen .................................................................................................................................................................................................................. 31 4.3 Media als deel van de cultuur ............................................................................................................................................................................ 32 Amusementsfunctie ...................................................................................................................................................................................................... 35

5.1 Escapisme ....................................................................................................................................................................................................................... 35 5.2 Disfunctioneel amusement ................................................................................................................................................................................. 35 5.2.1 Nivellering ........................................................................................................................................................................................................... 35

ki jk

5.2.2 Belemmering van de (vrije)tijdsinvulling......................................................................................................................................... 36 5.2.3 Verminderde maatschappelijke betrokkenheid.......................................................................................................................... 37

Politieke functie ................................................................................................................................................................................................................ 39

En wat doen we ermee? .............................................................................................................................................................................................. 43 7.1 Kenniskloofhypothese ............................................................................................................................................................................................ 43

7.2 Een digitale kloof? ..................................................................................................................................................................................................... 43

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia ...................................................................................................................................................... 45 1

Kritiek op het communicatiemodel van Lasswell .................................................................................................................................. 47

Hoe machtig zijn de massamedia? ..................................................................................................................................................................... 48 2.1 De massamedia zijn almachtig .......................................................................................................................................................................... 49 2.1.1 Injectienaaldtheorie ...................................................................................................................................................................................... 49 2.1.2 Opinieleidertheorie en multi-step-flow-theorie ......................................................................................................................... 50 2.1.3 Zwijgspiraaltheorie ........................................................................................................................................................................................ 52

Thema 1 - Media Inhoudstafel

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 4

Code

11/07/16 10:23

2.2 De macht van de massamedia is beperkt .................................................................................................................................................. 53 2.2.1 Selectieveperceptietheorie ...................................................................................................................................................................... 53 2.2.2 Nutstheorie........................................................................................................................................................................................................ 55 2.3 De massamedia sturen het publiek ................................................................................................................................................................ 57 2.3.1 Cultivatietheorie.............................................................................................................................................................................................. 57 2.3.2 Agendasettingtheorie ................................................................................................................................................................................ 59

Hoe mediawijs ben jij? ................................................................................................................................................................................................. 66

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media ...................................................................................................................................................... 71 1

1.1 Beeldvorming in en door de media ............................................................................................................................................................... 72 1.2 Stereotypen en contrastereotypen ................................................................................................................................................................ 75 2

Wat is nieuws? ...................................................................................................................................................................................................................... 79

2.1 Selectiecriteria ............................................................................................................................................................................................................. 79 2.2 Nieuwsfilters .................................................................................................................................................................................................................. 83 3

Manipulatie ............................................................................................................................................................................................................................ 89 3.1 Objectiviteit, bestaat dat? ..................................................................................................................................................................................... 89 3.2 Manipulatie in beelden .......................................................................................................................................................................................... 90

3.3 Manipulatie in woorden.......................................................................................................................................................................................... 93 Propaganda .......................................................................................................................................................................................................................... 96 4.1 Propagandatechnieken .......................................................................................................................................................................................... 96

ki jk

4.2 Een case: IS ..................................................................................................................................................................................................................... 98

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid ........................................................................................................................................ 99 1

Mediaconcentratie ....................................................................................................................................................................................................... 101

Mediabeleid ...................................................................................................................................................................................................................... 106

Waarom treedt de overheid regulerend op? .......................................................................................................................................... 108

3.1 Technische motieven ........................................................................................................................................................................................... 108 3.2 Economische motieven ...................................................................................................................................................................................... 109 3.3 Maatschappelijke motieven .............................................................................................................................................................................. 110

Geschreven pers ............................................................................................................................................................................................................. 112

Audiovisuele media ..................................................................................................................................................................................................... 114 5.1 Vlaamse en Europese regelgeving ................................................................................................................................................................ 114 5.2 Openbare of publieke omroep ....................................................................................................................................................................... 116 5.3 Private of particuliere omroepen ................................................................................................................................................................... 117

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 5

Inhoudstafel

5 11/07/16 10:23

5.3.1 Private radio-omroepen ......................................................................................................................................................................... 117 5.3.2 Private televisieomroepen en hun lineair aanbod ................................................................................................................. 119 5.3.3 Regionale televisieomroepen en hun lineair aanbod ......................................................................................................... 121 5.3.4 Niet-lineaire televisiediensten ............................................................................................................................................................ 122 6

Internet ................................................................................................................................................................................................................................. 123

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument .................................................................................................................................. 125

De vrijheid om je mening te uiten en te veruiterlijken .................................................................................................................. 127

2.1 Persvrijheid in het recht ...................................................................................................................................................................................... 134

2.2 De Raad voor de Journalistiek ......................................................................................................................................................................... 136

2.3 Ook de persvrijheid is niet absoluut ........................................................................................................................................................... 137

2.4 Drukpersmisdrijven ............................................................................................................................................................................................... 137 3

3.1 Het belang van bronnengeheim .................................................................................................................................................................. 139 3.2 Wet tot bescherming van journalistieke bronnen .............................................................................................................................. 139 3.3 Uitzonderingen op het bronnengeheim ................................................................................................................................................. 139 Beknotting van de persvrijheid.......................................................................................................................................................................... 140

Persvrijheid in het internettijdperk ............................................................................................................................................................... 144

THEMA 2 - ECONOMIE ....................................................................................................................................................................................................... 145 Hoofdstuk 1 - Economie: wat mensen wensen ............................................................................................................................................... 147 Wat is economie? ........................................................................................................................................................................................................... 148

De keuzeproblematiek ............................................................................................................................................................................................. 152

Micro- en macro-economie .................................................................................................................................................................................. 156

Van homo sapiens tot homo economicus ................................................................................................................................................. 162

ki jk

4.1 Van ruilhandel tot digitale economie ......................................................................................................................................................... 162

4.2 Van agrarische tot postindustriële samenleving ................................................................................................................................. 165

Hoofdstuk 2 - Soorten economieën ........................................................................................................................................................................ 169 1

1.1 Kenmerken van de vrijemarkteconomie .................................................................................................................................................... 174

1.2 Vraag en aanbod ...................................................................................................................................................................................................... 178 1.3 Voor- en nadelen van de vrijemarkteconomie ...................................................................................................................................... 179 2

De centraal geleide economie ............................................................................................................................................................................. 180 2.1 Kenmerken van de centraal geleide economie .................................................................................................................................... 182 2.2 Voor- en nadelen van de centraal geleide economie ....................................................................................................................... 183

Thema 1 - Media Inhoudstafel

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 6

Code

11/07/16 10:23

De gemengde economie.......................................................................................................................................................................................... 184 3.1 Kenmerken van de gemengde economie ............................................................................................................................................... 185 3.2 Voor- en nadelen van de gemengde economie .................................................................................................................................. 186

Hoofdstuk 3 - Taken van de overheid in de gemengde economie ................................................................................................. 187 Wettelijk kader ................................................................................................................................................................................................................ 188

Concurrentie ..................................................................................................................................................................................................................... 191

Collectieve goederen en diensten .................................................................................................................................................................. 194

Stabilisatiefunctie van de overheid ............................................................................................................................................................... 195

4.1 Werkgelegenheid ................................................................................................................................................................................................... 196 4.2 Prijsstabiliteit .............................................................................................................................................................................................................. 198 Herverdelingsfunctie ................................................................................................................................................................................................. 199

5.1 Sociale zekerheid ..................................................................................................................................................................................................... 199 5.2 Pensioenen ................................................................................................................................................................................................................. 201

5.3 Werkloosheidsuitkeringen ................................................................................................................................................................................. 202 Corrigeren van de negatieve gevolgen ...................................................................................................................................................... 204

Hoofdstuk 4 - Inkomsten van de overheid ......................................................................................................................................................... 209 Soorten belastingen ................................................................................................................................................................................................... 210

Personenbelasting ....................................................................................................................................................................................................... 213

Belasting op toegevoegde waarde (btw) .................................................................................................................................................. 217

De begroting .................................................................................................................................................................................................................... 218

ki jk

Hoofdstuk 5 - Ethisch ondernemen in een geglobaliseerde wereld ............................................................................................ 221 Globalisering ................................................................................................................................................................................................................... 223

Multinationals ................................................................................................................................................................................................................ 223

Ontwikkelingssamenwerking ........................................................................................................................................................................... 227

Fair trade ............................................................................................................................................................................................................................. 229

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 7

Inhoudstafel

7 11/07/16 10:23

THEMA 3 - WETENSCHAP EN TECHNIEK ............................................................................................................................................................ 233 Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving ................................................................................................................... 235 1

Wetenschap, wat was dat ook alweer? ........................................................................................................................................................ 237

Mythen, religie en filosofie..................................................................................................................................................................................... 241 2.1 Mythen .......................................................................................................................................................................................................................... 241 2.2 Religie ............................................................................................................................................................................................................................. 243

De ontwikkeling van filosofie en wetenschap ...................................................................................................................................... 246

2.3 Filosofie ......................................................................................................................................................................................................................... 244

3.2 Middeleeuwen ......................................................................................................................................................................................................... 249 3.3 Renaissance ................................................................................................................................................................................................................ 249

3.5 Moderne tijd .............................................................................................................................................................................................................. 253 3.6 Heden ............................................................................................................................................................................................................................ 254 Raakvlakken tussen filosofie en wetenschap ......................................................................................................................................... 255

4.1 Ethiek .............................................................................................................................................................................................................................. 255 4.2 Wetenschapsfilosofie ............................................................................................................................................................................................ 257 5

Techniek en technologie ......................................................................................................................................................................................... 258 5.1 De impact van techniek en technologie .................................................................................................................................................. 258

ki jk

5.2.2 Robots .............................................................................................................................................................................................................. 264

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol ........................................................................................................................................................................................ 267 1

1.3 Het klimaat verandert: hoe komt dat? ....................................................................................................................................................... 271

Een graadje warmer, so what? ............................................................................................................................................................................ 276

2.1 Klimaatvluchtelingen ............................................................................................................................................................................................ 277 2.2 Malaria ............................................................................................................................................................................................................................ 280 2.3 De graanprijs en de opkomst van IS ........................................................................................................................................................... 281 2.4 Fauna en flora ............................................................................................................................................................................................................ 282

Omgaan met de klimaatverandering ........................................................................................................................................................... 283 3.1 De beste optie .......................................................................................................................................................................................................... 283

Thema 1 - Media Inhoudstafel

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 8

Code

11/07/16 10:23

3.2 De Verenigde Naties en het klimaatakkoord .......................................................................................................................................... 284 3.3 Naar een klimaatneutrale en koolstofarme wereld ............................................................................................................................ 285 3.3.1 De transitie ...................................................................................................................................................................................................... 285 3.3.2 Minder uitstoot in Europa .................................................................................................................................................................... 288 3.4 In de praktijk .............................................................................................................................................................................................................. 288 3.5 Klimaatengineering ............................................................................................................................................................................................... 289

3.5.1 Technologieën voor zonnewering ................................................................................................................................................... 289

3.5.2 Technologieën voor CO2-vermindering ....................................................................................................................................... 290 4

Believers en non-believers .................................................................................................................................................................................... 290

Wat kan jij doen tegen de klimaatverandering? ................................................................................................................................. 294

Hoofdstuk 3 - Energie: vroeger, vandaag en morgen ............................................................................................................................... 295 (Niet-)hernieuwbaar? ................................................................................................................................................................................................. 297 1.1 Fossiele brandstoffen ........................................................................................................................................................................................... 297

1.2 Groene energiebronnen ..................................................................................................................................................................................... 299 1.3 Kernenergie ................................................................................................................................................................................................................ 300 1.3.1 Is kernenergie milieuvriendelijk? ....................................................................................................................................................... 301 1.3.2 Zijn kerncentrales veilig? ........................................................................................................................................................................ 301 1.3.3 Kernenergie in België .............................................................................................................................................................................. 303

1.4 De huidige energiemix ...................................................................................................................................................................................... 306 Energie morgen .............................................................................................................................................................................................................. 308 2.1 Jaar na jaar stijgt de vraag ................................................................................................................................................................................. 308

ki jk

2.2 Verschuivingen in de energiemix: andere energiebronnen komen op ................................................................................ 310 2.3 Wat mogen we verwachten? ........................................................................................................................................................................... 313 2.3.1 Fossiele brandstoffen: game over ..................................................................................................................................................... 313 2.3.2 Groene energie zal boomen .............................................................................................................................................................. 314 2.3.3 Kernfusie komt eraan ............................................................................................................................................................................... 315 2.3.4 Slimme en lokale netwerken .............................................................................................................................................................. 315

Hoe kunnen we energie besparen? ................................................................................................................................................................ 316

3.1 Duurzaam in huis .................................................................................................................................................................................................... 316 3.2 Duurzaam onderweg ........................................................................................................................................................................................... 316

Index .................................................................................................................................................................................................................................................... 317

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 9

Inhoudstafel

9 11/07/16 10:23

r aa pl em Thema 1

ki jk

Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 11

11/07/16 10:23

ia d e m a s s a m e d n Functies va

Hoofdstuk 1

Massamedia ......................................................................................................................................................................................................................... 16 1.1 Waarom spreken we van functies? ................................................................................................................................................................. 16 1.2 Overzicht van de massamedia .......................................................................................................................................................................... 17

Informatieve functie ...................................................................................................................................................................................................... 19

2.2 Scoopcultuur vs. onderzoeksjournalistiek .................................................................................................................................................. 21

Persuasieve functie ........................................................................................................................................................................................................ 23 3.1 OpiniĂŤring ....................................................................................................................................................................................................................... 23 3.2 Reclame en public relations ................................................................................................................................................................................ 26

4.2 Rolmodellen .................................................................................................................................................................................................................. 31 4.3 Media als deel van de cultuur ............................................................................................................................................................................ 32 5

Amusementsfunctie ...................................................................................................................................................................................................... 35 5.1 Escapisme ....................................................................................................................................................................................................................... 35 5.2 Disfunctioneel amusement ................................................................................................................................................................................. 35

5.2.1 Nivellering ........................................................................................................................................................................................................... 35 5.2.2 Belemmering van de (vrije)tijdsinvulling ......................................................................................................................................... 36 5.2.3 Verminderde maatschappelijke betrokkenheid.......................................................................................................................... 37 Politieke functie ................................................................................................................................................................................................................ 39

ki jk

7.1 Kenniskloofhypothese ............................................................................................................................................................................................ 43

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 13

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

13 11/07/16 10:23

Na dit hoofdstuk kan je … £ de functies van de massamedia situeren in de communicatiewetenschappen; £ het onderscheid maken tussen een manifeste en een latente functie; £ het onderscheid maken tussen een eufunctie en een disfunctie;

£ de verschillende functies van de massamedia van elkaar onderscheiden;

£ aantonen dat de massamediafuncties elkaar overlappen; £ enkele mogelijke nadelen van een enquête opsommen;

£ de gevaren van de amusementsfunctie herkennen;

£ voorbeelden geven bij verschillende massamediafuncties;

£ uitleggen wat de kenniskloofhypothese is;

£ de massamediafuncties verbinden aan verschillende geschreven en audiovisuele media;

INTRO

£ de massamedia in België en de Verenigde Staten vergelijken aan de hand van voorbeelden.

ki jk

Als we je voor de vuist weg zouden vragen wat de functie van de massamedia is, zou je antwoord eenvoudigweg ‘informeren’ kunnen zijn. Want waarom kijk je naar het journaal of lees je de krant? Om beter geïnformeerd te zijn, punt. Nochtans hebben de media je meer te bieden. Bekijk de onderstaande voorbeelden en zeg in je eigen woorden welke functies hier vervuld worden. Maak de oefening op het einde van dit hoofdstuk opnieuw. Is je antwoord veranderd?

Kobe onderzoekt: bestaat festivalbier?

Voor heel wat mensen gaat een festivalbezoek hand in hand met het nuttigen van een of meerdere pintjes. Nu wordt er wel eens beweerd dat het bier dat geschonken wordt op festivalweides geen ‘gewone’ pils is. Kwatongen beweren dat het bier betreft met een lager alcoholpercentage, lager dan de 5,2 procent van het standaardpilsbier.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 14

Een goede reden daarvoor zou kunnen zijn dat mensen dan minder snel dronken worden en de spoeddiensten niet overstelpt worden door festivalgangers met intoxicaties. En toch: brouwers hebben dat altijd ontkend in alle toonaarden en doen het af als een indianenverhaal. Dan is er voor Kobe Ilsen natuurlijk geen andere optie dan zelf op onderzoek uit te gaan.

Code

11/07/16 10:23

Wat is een tekenbeet?

e Het rapport van d parlementsleden

(2014, 18 k, J. & Peeters, T. Uit: Van Horenbee entsleden: rt van de parlem april). Het rappo De Morgen. Gucht (Open Vld). Jean-Jacques De orgen.be http://www.dem Geraadpleegd via

Veelgestelde vragen â&#x20AC;˘ Wanneer moet ik naar de dokter? Krijg je rode vlekken, hoofdpijn en/of pijn in de ledematen, moet je zo snel mogelijk een arts raadplegen. Een bloedanalyse zal uitwijzen of je een besmetting hebt opgelopen. In dat geval krijg je een aangepast antibioticum voorgeschreven. â&#x20AC;˘ Hoe kan ik tekenbeten voorkomen? Blijf op de paden om contact met begroeiingen te vermijden. Vermijd lopen door hoog gras. Bescherm je huid met kleding en schoenen: draag een lange broek en stop je broekspijpen in je sokken. Gebruik eventueel insectenwerende producten op basis van DEET (Diethyl toluamide).

Vlaamse en federale Alle vonden bij parlementsleden de paasvakantie de start van De Morgen. Wie hun rapport in entair van de de beste parlem atuur is, mag afgelopen legisl via onze poll. u zelf beslissen weloverwogen Opdat u een en, stellen wij keuze kunt mak en de komende de genomineerd voor. dagen uitgebreid

Een teek is een klein, bruinzwart spinachtig diertje, zo groot als een speldenkop. Het zit op lage begroeiingen in bossen, velden, stadsparken en tuinen. Als je in aanraking komt met die begroeiingen, kan een teek zich aan de huid hechten om bloed op te zuigen.

Uit: Rummens, E. & Callens, M. (s.d.). Tekenbeet. Geraa

ki jk

dpleegd via http://www.cm.be

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 15

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

15 11/07/16 10:23

1 Massamedia Je duikt dit jaar weer in de massamedia*, de kanalen waarmee een zender informatie kan bezorgen aan een grote groep ontvangers. Welke functies vervullen die massamedia, welke invloed oefenen ze uit op onze samenleving, hoe objectief is de berichtgeving in die massamedia en welke regels gelden voor journalisten? Het antwoord op deze en een hoop andere vragen vind je in dit thema.

Op code.deboeck.com kan je de leerstof uit het derde jaar even opfrissen en meer uitleg vinden over de geschiedenis van de massamedia.

1.1 Waarom spreken we van functies?

In het derde jaar leerde je over het lineaire communicatiemodel van Harold Lasswell (1902-1978). Hij identificeerde vijf elementen die van belang zijn bij alle vormen van communicatie. Zijn model geldt dus zowel voor interpersoonlijke communicatie* (informatieoverdracht tussen een zender en één of enkele ontvangers) als voor massacommunicatie* (informatieoverdracht tussen een zender en een grote groep ontvangers).

ZEGT WAT

WIE

ZENDER

Opdracht 1 Vul het communicatiemodel van Lasswell aan.

MEDIUM

ki jk

De zogenaamde communicatiewetenschappen* focussen in essentie op de vijf elementen van Lasswells communicatiemodel. In dit hoofdstuk zijn we vooral geïnteresseerd in de boodschap en het effect. We willen meer bepaald weten welke functies een boodschap kan hebben als ze verstuurd wordt via een massamedium. De Amerikaanse socioloog Robert Merton (1910-2003) beschreef een functie* als de werking die van een bepaald verschijnsel uitgaat. Hij had het dan niet specifiek over de massamedia, maar zijn definitie is wel bruikbaar. • Als de werking tevoren beoogd wordt of bewust ervaren wordt, spreken we van een manifeste functie*. • Als de werking niet beoogd wordt of niet bewust ervaren wordt, gaat het om een latente functie*. • Als de werking positief is, dan spreken we van een eufunctie*. • Als de werking negatief is, dan gaat het om een disfunctie*. In het tweede hoofdstuk zal je merken dat boodschappen die via massamedia verspreid worden hun manifeste functie niet altijd met succes vervullen. Er bestaan dan ook verschillende theorieën over de werkelijke macht van de massamedia.

We vertrekken van vijf belangrijke functies van de massamedia: de informatieve functie, de persuasieve functie, de socialiserende functie, de amusementsfunctie en de politieke functie. Dit is slechts één mogelijke indeling van de functies. Je zou er ook andere kunnen gebruiken (we vermelden zelf een paar bijkomende of verwante functies in dit hoofdstuk), maar deze indeling biedt het voordeel van de eenvoud. Het is belangrijk om te beseffen dat de boodschappen van de massamedia niet enkel een werking kunnen hebben op een individuele ontvanger (bv. door je te informeren of te amuseren), maar dat ze ook de gemeenschap kunnen beïnvloeden (bv. door de werking van de democratie te ondersteunen of waarden en normen te verspreiden).

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 16

Code

11/07/16 10:23

Boeken, kranten en tijdschriften zijn niet enkel meer op papier verkrijgbaar, maar vaak ook in digitale versies.

De Gutenbergbijbel was het eerste boek dat tot stand kwam met behulp van de door Johannes Gutenberg (1397-1468) uitgevonden boekdrukkunst. Die maakte het eenvoudiger om teksten op grote schaal te verspreiden. Dezelfde printtechniek werd gebruikt om de zogenaamde vliegende bladen te drukken, de voorlopers van kranten en tijdschriften.

1.2 Overzicht van de massamedia

•

ki jk

•

Een krant* of dagblad is een publicatie die op regelmatige tijdstippen verschijnt en die haar lezers op de hoogte houdt van de actualiteit via een aantal vaste rubrieken. Er wordt doorgaans een onderscheid gemaakt tussen kwaliteitskranten, populaire kranten, sensatiekranten, gespecialiseerde kranten (of nichekranten) en regionale kranten. Een tijdschrift* verschijnt periodiek en richt zich (meestal) met een vast thema tot een specifiek lezerspubliek. Je kan ze ruwweg onderverdelen in mannen- en vrouwenbladen, tv-bladen, nieuwsbladen, jongerenbladen, sportbladen en gespecialiseerde bladen (of nichebladen). Een boek* is een werk van fictie of non-fictie dat tekst en/of foto’s kan bevatten. Boeken bestaan doorgaans uit papier en worden samengebonden en van een kaft voorzien.

•

Bij massamedia wordt traditioneel een onderscheid gemaakt tussen de schrijvende pers (of bij uitbreiding de geschreven media) en de audiovisuele media. De schrijvende pers* is een verzamelnaam voor kranten en tijdschriften. Als je ook boeken erbij rekent, spreek je van de geschreven media*.

Hoewel filmprojectie niet uitgevonden werd door de Amerikanen, werden zij wel de grootste exporteur van commerciële films. Heel wat Europese regisseurs, waaronder de Duitser Fritz Lang, verhuisden naar Hollywood, waar ze met grotere budgetten konden werken.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 17

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

17 11/07/16 10:23

De audiovisuele media* zijn media die gebruikmaken van (bewegend) beeld en/of geluid. Daartoe kan je radio en televisie, maar ook film, fotografie, muziek en aanplakborden rekenen. •

•

Radio* is historisch gezien een vorm van draadloze communicatie waarbij de zender gebruikmaakt van radiogolven om geluidsboodschappen te verzenden. Deze technologie ontstond uit de draadloze telegrafie, die op punt werd gesteld door Guglielmo Marconi (1874-1937). Gaandeweg werden de radiogolven aangevuld met analoge signalen, die via een kabelnetwerk aan huis werden geleverd. Televisie* is historisch gezien een vorm van draadloze communicatie waarbij de zender gebruikmaakt van radiogolven om bewegende beelden en geluid door te sturen. In het begin van de 20ste eeuw werd er al druk geëxperimenteerd met deze technologie, maar in België werd de televisie pas een massamedium vanaf de jaren 1950. Ook hier werden radiogolven aangevuld (en grotendeels vervangen) door analoge signalen via het kabelnetwerk. Film* is een geheel van stilstaande beelden die achter elkaar geprojecteerd worden, zodat de illusie van beweging gecreëerd wordt. Er zijn allerlei filmgenres, zoals actie, drama, documentaire …

Op code.deboeck.com kan je enkele van de eerste filmopnamen van Auguste Lumière (1862-1954) en Louis Lumière (1864-1948) bekijken. De Franse broers waren pioniers van de cinema. Zij vonden de cinematograaf uit, een voorloper van de filmcamera die ook dienst kon doen als projector.

• • •

ki jk

•

Kranten en tijdschriften bieden tegenwoordig online edities aan en die bevatten vaak audiovisueel materiaal. Boeken kan je ook op tablets of e-readers lezen. Audiovisuele media hebben websites die ook lappen tekst bevatten. Denk bijvoorbeeld aan deredactie.be, de nieuwssite van de VRT. De traditionele radio- en televisiezenders zijn grotendeels overgestapt van radiogolven of analoge signalen naar digitale signalen. Films en televisieseries kan je streamen via betaalzenders die video on demand aanbieden, zoals Netflix. Ook muziek is eindeloos beschikbaar via digitale streamingsdiensten, zoals Spotify. De meeste cinemazalen maken gebruik van digitale technologie om films te projecteren. Dat biedt als voordeel dat er geen filmrollen meer vervoerd moeten worden en dat de kwaliteit van de projectie stijgt..

•

Minstens even belangrijk in onze levens zijn de nieuwe media*, een verzamelnaam voor alle media die niet tot de traditionele geschreven of audiovisuele media behoren. Denk bijvoorbeeld aan het internet*, een wereldwijd netwerk van computers die met elkaar kunnen communiceren dankzij een gemeenschappelijk protocol. Maar ook videogames, virtual reality en andere digitale kanalen kan je tot deze categorie rekenen. Sinds de zogenaamde digitale revolutie zijn de grenzen tussen geschreven en audiovisuele media vervaagd. Heel wat traditionele media hebben de nieuwe media inmiddels omarmd, al ging dat niet altijd zonder slag of stoot.

Allerlei web 2.0-toepassingen zorgen ervoor dat ontvangers niet langer een passieve rol vervullen. Het internet is een interactief medium geworden en het beste voorbeeld daarvan zijn de sociale media*, internettoepassingen of -platformen die gebruikers de mogelijkheid bieden om informatie te delen zonder tussenkomst van een redactie. Een pc of laptop heb je daar zelfs niet meer voor nodig, want je tablet of smartphone biedt je even snel toegang tot het internet. Deze apparaten kan je niet zomaar indelen bij de individuele communicatiemiddelen of de massacommunicatiemiddelen. Je kan er zowel individuele mensen als de hele wereldbevolking mee bereiken. Ondanks die gigantische verschuivingen kunnen we nog steeds een aantal belangrijke functies van de massamedia onderscheiden.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 18

Code

11/07/16 10:23

2 Informatieve functie 2.1 Berichtgeving en duiding

Informatie verstrekken is een van de belangrijkste functies van de massamedia. Je leest een artikel in de krant of luistert naar de radio om op de hoogte te blijven van wat er in de wereld gebeurt. Berichten over belangrijke, recente gebeurtenissen noemen we nieuws*. Het zogenaamde perskorps*, een verzamelnaam voor nationale en internationale journalisten, geeft tekst en uitleg. Je kan daarbij een onderscheid maken tussen berichtgeving en duiding. • Berichtgeving* beperkt zich tot de kern van de zaak. Goede berichtgeving biedt een antwoord op de vijf W’s + H: wie veroorzaakte het nieuws, wat is het nieuws, waar is het gebeurd, wanneer is het gebeurd, waarom is het zo gegaan en hoe is het in zijn werk gegaan? Als al die vragen beantwoord zijn op een zo objectief mogelijke wijze, is de ontvanger terdege geïnformeerd. Met de laatste twee vragen kan je echter ook het terrein van de duiding betreden. • Krijg je naast de harde feiten ook nog achtergrondinformatie, zodat je wat er gebeurd is in een context kan plaatsen en beter kan begrijpen? Dan gaat het niet om pure berichtgeving, maar om duiding*. De waarom- en hoe-vragen krijgen daarbij meer aandacht.

Bij hard nieuws* staat de betekenis van het nieuwsfeit voorop, terwijl bij zacht nieuws* de interesse van de ontvanger de doorslag geeft. In populaire media duikt vaker zacht nieuws op, terwijl kwaliteitsmedia focussen op hard nieuws. Wordt er een panda in de zoo geboren? Heeft een BV zijn heup gebroken? Ook dat komt aan bod in de massamedia. Zacht nieuws moet verbazing, vertedering of verwondering opwekken. We spreken ook weleens van faits divers, human interest-verhalen of nieuws met onmiddellijke beloning. Berichtgeving over politiek, economie, wetenschap … is nieuws met uitgestelde beloning, want je moet er als ontvanger meer moeite voor doen.

Je kan informatief journalistiek werk nog verder onderverdelen in verschillende categorieën of journalistieke genres. • Zo zijn er de reportage* en het achtergrondverhaal*. In beide gevallen gaat het om lange artikelen met een duidelijk persoonlijke inbreng van de journalist, duiding dus. Maar bij de reportage ligt de nadruk op de waarnemingen van de journalist, terwijl het achtergrondverhaal vooral tracht om nuttige informatie over een onderwerp te verzamelen. • Bij berichtgeving kan er dan weer sprake zijn van een nieuwsbericht* of een verslag*. Een nieuwsbericht is doorgaans afkomstig van een bron. Dat kan bijvoorbeeld de woordvoerder van een bedrijf zijn of een rapport van een parlementaire commissie. Een verslag is een verhaal dat een gebeurtenis beschrijft waarbij de journalist aanwezig was. • En dan is er uiteraard nog het interview*, een vraaggesprek naar aanleiding van het nieuws.

ki jk

HET ALLEREERSTE KRANTENINTERVIEW De Amerikaanse professor journalistiek Mitchell (°1949) schrijft het eerste kranteninterview toe aan de journalist James Gordon Bennett (1795-1872), de stichter van de sensatiekrant The New York Herald. Hij ondervroeg in 1836 een bordeelhoudster naar aanleiding van de dood van een van haar meisjes. Bennett drukte de ondervraging bijna letterlijk af. Naar aanleiding daarvan werd een verdachte jongeman vrijgesproken.

Opdracht 3 Lees het artikel en beantwoord daarna de vragen.

Grootste jobaanbod in tien jaar

In het eerste trimester van dit jaar waren er in Vlaanderen 55 489 nieuwe jobaanbiedingen. Dat is 23 procent meer dan in de eerste drie maanden van 2015 en het hoogste aantal in de voorbije tien jaar. Het recordaantal vacatures blijkt uit het trimesterrapport van de RVA, op basis van cijfers

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 19

van de regionale arbeidsdiensten (in Vlaanderen de VDAB, in Brussel Actiris, in Wallonië Forem). Met 55 489 vacatures torent de Vlaamse jobmarkt sinds begin dit jaar op het hoogste peil sinds 2007, dus nog voor het begin van de financieel-economische crisis in het najaar van 2008. Ook in Brussel staat het aantal vacatures bijna op een recordpeil voor de laatste tien jaar, met

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

19 11/07/16 10:23

r aa

5 125 vacatures in de eerste drie maanden, al bleef de toename er in het voorbije jaar beperkt tot 3 procent. In Wallonië was er in de voorbije twaalf maanden een iets grotere toename van het jobaanbod: +10 procent, tot 15 011. Dat is evenwel geen recordcijfer. De goede gezondheid van de arbeidsmarkt blijkt tegelijkertijd uit het erg lage aantal jobs dat in de eerste drie maanden van 2016 is verloren gegaan bij faillissementen of bedrijfsherstructureringen. Volgens het RVA-rapport verdwenen er op die manier in heel België 7 217 jobs, 19 procent minder dan begin vorig jaar en het laagste aantal van de voorbije tien jaar.

Uit: Raskin, J. (2016, 19 mei). Grootste jobaanbod in tien jaar. De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

Duid de antwoorden op de vijf W’s + H aan in het artikel. Welke W-vraag komt niet aan bod in dit artikel?

Zoek zelf een voorbeeld van verschillende informatieve journalistieke genres in de massamedia. Zorg voor een correcte bronvermelding. Op code.deboeck.com vind je meer informatie over het correct vermelden van bronnen. voorbeeld

nieuwsbericht

verslag reportage

genre

a b

achtergrondverhaal interview

ki jk

Opdracht 4 Je wil via een onderzoek nagaan of er een verband is tussen bepaalde demografische factoren (zoals leeftijd, geslacht, beroep, etniciteit) en de voorkeur voor berichtgeving of duiding. Beantwoord de volgende vragen. Wat is volgens jou de beste onderzoeksmethode om dat verband na te gaan? Verklaar je antwoord.

Welke factoren kunnen de nauwkeurigheid van dit onderzoek in het gedrang brengen?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 20

Code

11/07/16 10:23

Hoe kan je onnauwkeurigheden vermijden?

2.2 Scoopcultuur vs. onderzoeksjournalistiek

Er bestaat een tendens om steeds sneller aan berichtgeving te doen. Net nadat een gebeurtenis heeft plaatsgevonden zijn er al journalisten ter plaatse om verslag uit te brengen, ook al is er nog maar weinig informatie beschikbaar. Ze willen absoluut een scoop* of primeur* te pakken krijgen, de eerste bekendmaking van een nieuwsfeit. Zo haal je immers lezers, luisteraars of kijkers naar je medium. De invloed van de digitale media werken dit nog in de hand: de mediaconsument wil en kan continu op de hoogte zijn van de actualiteit, waardoor het steeds belangrijker wordt om meteen te communiceren. Nochtans zijn er in de journalistieke geschiedenis verschillende voorbeelden van berichtgeving die achteraf ingetrokken moest worden, omdat ze niet bleek te kloppen. Eenmaal een vals nieuwtje de media haalt, is het echter moeilijk om het ongedaan te maken.

In 1986 meldden verschillende media dat een Antwerpse notaris zijn twee zoontjes seksueel misbruikt zou hebben. Achteraf bleek de zaak van Notaris X te berusten op valse beschuldigingen die waren geuit tijdens een echtscheidingsprocedure, maar het kwaad was geschied: de man moest zich jarenlang verdedigen in verschillende strafrechtelijke procedures.

ki jk

•

Journalisten van MO*, De Tijd en Trouw wonnen in 2015 De Loep, een prijs voor de beste onderzoeksjournalistiek uitgereikt door de Vlaams-Nederlandse Vereniging van Onderzoeksjournalisten. De jury was vooral gecharmeerd door het internationale opzet van hun gezamenlijke onderzoeksproject LuxLeaks, opgezet door het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ). De journalisten brachten belastingontduiking door verschillende multinationals aan het licht. De documentaire Virunga toont hoe het Britse bedrijf Soco International illegale activiteiten uitvoert in het Virunga National Park in Congo. De documentairemakers zetten hun leven op het spel om de zaak aan het licht te brengen. Op code.deboeck.com kan je de trailer van de film bekijken.

•

Hoewel de zogenaamde scoopcultuur een belangrijke rol speelt in de nieuwsmedia, krijgen sommige journalisten nog steeds de ruimte en tijd om zich vast te bijten in één onderwerp, zoals het milieu, gezonde voeding of technologie. Blogs of documentairefilms zijn vaak volledig aan een thema gewijd. Wanneer een journalist diepgravend en vaak langdurig speurwerk naar nieuwsfeiten verricht, spreek je van onderzoeksjournalistiek*. Organisaties zoals het Fonds Pascal Decroos stellen middelen ter beschikking van onderzoeksjournalisten.

Uit onderzoek van de Europese Unie blijkt dat Europeanen het meeste vertrouwen hebben in radiomakers om hun betrouwbare informatie te bezorgen, gevolgd door televisie, de geschreven pers en het internet. Slechts 20 % van de Europeanen gelooft dat de sociale media hen betrouwbare informatie bezorgen. Heb je bij deze vraag zelf al ooit stil gestaan?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 21

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

21 11/07/16 10:23

Opdracht 5 De leerkracht toont je een interview tussen gewezen VRT-journalist Walter Zinzen en De Standaard-journalist Bart Brinckman over de kwaliteit van de hedendaagse journalistiek. Bekijk het en beantwoord vervolgens de vragen. Welke kritiek uit Zinzen op de hedendaagse journalistiek?

Hoe weerlegt Brinckman die kritiek?

Wat is volgens Brinckman het antwoord op de zogenaamde steekvlamjournalistiek?

ki jk

NIEUWSZENDERS Wereldwijd zijn er verschillende radio- en televisiezenders die bijna uitsluitend nieuws brengen. De Verenigde Staten is koploper, met televisiezenders als CNN, Fox News en MSNBC. Maar er zijn ook Britse (BBC News), Franse (France 24), Russische (RT), Chinese (CCTV) en Arabische (Al Jazeera) varianten. Die laatste was de enige zender die de oorlog in Afghanistan in 2001 live uitzond. Op deze zenders hoor je soms heel verschillende versies van dezelfde nieuwsfeiten. Zo is RT duidelijk een spreekbuis voor het Russische regime, terwijl Fox News zich richt tot conservatieve Amerikaanse kijkers. Objectiviteit is dus soms ver zoek op deze zenders.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 22

De newsroom van Al Jazeera

Code

11/07/16 10:23

3 Persuasieve functie De informatieve functie van de massamedia vereist dat ze objectief en eerlijk verslag uitbrengen over de wereld. Voor het gemiddelde nieuwsfeit kan dat best kloppen, maar soms hebben de media ook andere intenties. In plaats van je te informeren willen ze je dan overtuigen. In zo’n geval spreken we van de persuasieve functie* van de media. Persuadere betekent overtuigen in het Latijn, maar je kent ongetwijfeld ook het Engelse to persuade. Dat kan op allerlei manieren gebeuren, maar wij gaan dieper in op de volgende vier manieren: opiniëring, reclame, public relations en propaganda.

3.1 Opiniëring

Opiniemakers trachten je te overtuigen van hun opinie* door die te verkondigen in de media. In hun betoog is misschien wel plaats voor objectieve feiten, maar die dienen slechts om het vooropgestelde doel te bereiken: je aan hun kant krijgen. Of ten minste, om je aan het denken te zetten. Het woord opinie slaat dus ook op de opinie van de ontvanger, die gevraagd wordt om zijn eigen mening bij te stellen of te verdedigen. Het bekendste voorbeeld zijn de opiniestukken in kranten en magazines, maar net als bij de informatieve functie onderscheiden we verschillende journalistieke genres. • In de nieuwsanalyse* staat de waarom-vraag centraal. Het nieuwsfeit wordt in een perspectief geplaatst. Waar het achtergrondverhaal in de diepte gaat, kiest de nieuwsanalyse voor de breedte. Er komen veronderstellingen, voorspellingen en visies aan te pas. Een analyse is dan ook minder objectief dan een achtergrondverhaal. • De persoonsbeschrijving* focust op een belangrijk figuur en beschrijft die op een afgewogen, analyserende manier voor de ontvanger. Het kan gaan om een profiel, een portret of een necrologie. Het profiel heeft een duidelijke binding met de actualiteit, terwijl het portret daar los van staat. De necrologie of lijkrede schetst het leven van een overledene. • De recensie* geeft het oordeel van een journalist over een bepaalde kunstuiting. Dat kan een tentoonstelling, een voorstelling, een muziekalbum, een televisieprogramma, een boek, een gebouw of iets dergelijks zijn. • Het opiniestuk* biedt een journalist of een andere persoon die zich daartoe geroepen voelt de kans om zijn mening te geven over een onderwerp. Een opiniestuk bevat doorgaans feiten, meningen en een conclusie. • De commentaar* doet hetzelfde als het opiniestuk, maar dan in naam van het massamedium zelf. Vroeger heette dit het hoofdartikel en je vindt het nu nog vaak op de voorpagina of in ieder geval vooraan in de krant. • De column* vormt een soort persoonlijke ontboezeming van de auteur. Hij is kort, prikkelend geschreven, bevat oorspronkelijke waarnemingen en eventueel ook wat scheldwoorden. Een columnist krijgt de kans om op gezette tijden zijn mening te geven en zijn artikelen kan je dan ook als een reeks beschouwen.

ki jk

Helaas zijn we niet altijd even sterk in logisch redeneren en kritisch nadenken. Wanneer iemand een passioneel betoog neerzet, sluiten we daar nogal snel bij aan. Dat kan ertoe leiden dat bepaalde meningen het medialandschap gaan domineren, terwijl ze eigenlijk niet op feiten gestoeld zijn. Bovendien dreigt de grens tussen informatie en opinie weleens te verdwijnen. •

•

Al voor haar veroordeling door het Tongerse hof van assisen werd Els Clottemans schuldig bevonden door de pers. In allerlei opiniestukken werd de vrouw afgeschilderd als een koelbloedige moordenares. De publieke opinie keerde zich dan ook al snel tegen haar. Op code.deboeck.com vind je een voorbeeld van een tendentieus artikel over deze parachutemoord. Bij tienkamper Thomas Van Der Plaetsen werd bij een dopingtest de aanwezigheid van humaan chorion gonadotrofine (HCG) in het bloed vastgesteld. Meteen werd hij door de media veroordeeld als dopingzondaar. Hij bleek echter teelbalkanker te hebben.

Je kan ongetwijfeld zelf nog een aantal gelijkaardige voorbeelden vinden. Die tonen aan dat berichtgeving en duiding het best duidelijk gescheiden worden van opiniëring. Een mening is immers geen feit.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 23

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

23 11/07/16 10:23

Opdracht 6 a Wat is de manifeste functie van opiniëring?

Welke mogelijke disfunctionele effecten kan opiniëring hebben?

Waarom is het geen goed idee om een journalist zowel nieuwsberichten als opiniestukken over een onderwerp te laten schrijven?

Zoek zelf een voorbeeld van verschillende opiniërende journalistieke genres in de massamedia. Zorg voor een correcte bronvermelding. Op code.deboeck.com vind je meer informatie over het correct vermelden van bronnen. genre

voorbeeld

nieuwsanalyse persoonsbeschrijving recensie opiniestuk

ki jk

commentaar column

Opdracht 7 Analyseer het onderstaande opiniestuk en beantwoord vervolgens de vragen.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 24

Code

11/07/16 10:23

Waarom je je wel degelijk schuldig moet voelen als je bij Primark shopt

De consument mag zich in deze liberale wereld niet meer achter het systeem verbergen, want dat is hypocriet. Morele verantwoordelijkheid is niet verhandelbaar en iedereen die weet dat anderen worden mishandeld en niets doet, is evenzeer moreel verantwoordelijk en dus medeplichtig. Daarnaast zijn wij buiten consument ook nog burger in een democratische samenleving en is het onze taak om de overheid te controleren. De gewone mens kan dus zowel op de productie zelf als op de regulering zijn of haar pijlen richten. Wanneer producenten en overheid in gebreke blijven, is het aan de consument om te handelen.

FWF en Rank a Brand stellen bijvoorbeeld onafhankelijke onderzoeken in naar kledingketens om te peilen naar ecologische en sociale omstandigheden. Zo voeren ze enerzijds de druk op slechte merken op door negatieve commentaren te publiceren en anderzijds geven ze merken die op de goede weg zijn een voorsprong. De volledige verslagen zijn telkens te vinden op hun websites. De consument die zich interesseert in eerlijke koopwaar hoeft hierdoor eigenlijk zelf niet eens veel te ondernemen. Het koopgedrag even afstellen aan de hand van dergelijke onderzoeken en klaar is kees.

Moet de consument zich eigenlijk wel schuldig voelen voor aankopen in dumpwinkels als Primark? Het antwoord is eenvoudig: ja. Een onkritische consument is net zo schuldig als een onkritische producent. ‘Een leven dat niet kritisch naar zichzelf kijkt, is het niet waard om geleefd te worden’, heeft Socrates ooit gezegd. Dermate grof willen we het uiteraard niet stellen, maar we begrijpen zijn bezorgdheid. Onkritischheid is vaak de oorzaak van onwetendheid en dan is die niet gerechtvaardigd.

prijs. Tegenwoordig zijn er initiatieven te over om de consument te gidsen naar duurzame kledij, die zeker geen fortuinen kost. Kijk maar naar Fairwear Foundation, Rank a Brand, de Schone Klerencampagne, Labour Behind the Label ... Stuk voor stuk de moeite waard om eens op te zoeken.

Vinsent Nollet en Vincent Cuypers zijn studenten filosofie

ki jk

En de tijd dringt. Want ondertussen hebben we allemaal wel gehoord van de nadelen van goedkope kledij. Onder andere dat het woordje ‘goedkoop’ meestal betekent dat een ander de echte prijs betaalt, op welke manier dan ook. Kleding in de rekken van ketens als Primark wordt in grote hoeveelheden aangekocht in lageloonlanden, waar ze vaak door onderbetaalde textielarbeiders in mensonterende omstandigheden wordt vervaardigd. ‘Gemiddeld kost de arbeid zo’n 0,5 tot – hooguit! – 4 of 5 procent van het afgewerkte product’, zegt Sara Ceustermans van de Schone Klerencampagne. ‘Als een T-shirt 3 euro kost, gaat daarvan nog geen 2 cent naar de textielarbeider’. Het prijskaartje zegt echter niet alles. In alle uithoeken van de mode-industrie worden arbeiders schaamteloos uitgebuit, zeker ook in hogere prijscategorieën.

Uiteraard werd Rome niet op één dag gebouwd, maar er is wel degelijk een kentering aan de gang in de modewereld. Na de instorting van het Rana Plazacomplex in Bangladesh – ook iets om eens op te zoeken – is de aandacht voor duurzame kledij nog nooit zo groot geweest, het (betaalbare) aanbod evenmin. Ook de consument mag dus niet langer geblinddoekt blijven winkelen. Niet omdat van consumenten verwacht moet worden dat ze de wereld redden, wel omdat ze de kracht hebben om het speelveld danig te veranderen. De massa is vaak machtiger dan ze zelf beseft. Hoe groter de vraag naar eerlijke kledij, hoe breder het aanbod. En de politiek zal wel volgen. Koop niet blind, overtuig de ketens hun beleid te veranderen door simpelweg enkel daar te gaan waar dat al gebeurt. Dump de onrechtvaardigheid! Want vele kleine vissen eten de grote.

Maar we weten dat. We weten het allemaal, maar we zijn onverschillig en we bouwen façades om ons geweten niet onder ogen te moeten komen. Eén van die façades is het argument van de hoge Uit: Nollet, V. & Cuypers, V. (2015, 18 augustus). Waarom je je wel degelijk schuldig moet voelen als je bij Primark shopt. De Morgen. Geraadpleegd via http://www.demorgen.be

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 25

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

25 11/07/16 10:23

Welk standpunt nemen de schrijvers in?

Wat voor middelen gebruiken de schrijvers om hun standpunt te ondersteunen?

Vat dit opiniestuk samen in 140 tekens, zodat je het op Twitter kan posten.

Welke informatie heb je moeten laten vallen in je Twitterbericht? Wat kan je hieruit besluiten over sociale media en opiniëring?

3.2 Reclame en public relations

ki jk

Er bestaan nog andere manieren om je te overtuigen via massamedia. In sommige gevallen maakt de zender meteen duidelijk wat zijn bedoeling is, maar in andere gevallen gebeurt dat op een meer omslachtige wijze. Twee goede voorbeelden zijn reclame en public relations. • Reclame* is elk bericht dat rechtstreeks of onrechtstreeks tot doel heeft om de verkoop van een goed of dienst te stimuleren, ongeacht het kanaal of communicatiemiddel dat wordt gebruikt. • Public relations* (pr) is het leggen van contacten en het onderhouden van goede relaties met de ontvangers waartoe je boodschap gericht is (de zogenaamde doelgroep). Dat gebeurt onder meer door het uitsturen van persberichten, het opzetten van fluistercampagnes, het sponsoren of zelf organiseren van evenementen. Je kan een onderscheid maken tussen interne pr en externe pr. Bij interne pr* is de communicatie gericht op de leden van de eigen organisatie, bij externe pr* richt de communicatie zich tot het grote publiek. Als je deze definities naast elkaar legt, kan je public relations dus als een vorm van reclame beschouwen, maar communicatieprofessionals maken toch graag het onderscheid. Public relations maakt namelijk gebruik van subtielere methodes. Positief opvallen met je bedrijf, logo, vereniging … wordt zo tot een kunst verheven. Het doel van de zender is vooral om aan een sterk imago te bouwen, niet zozeer om winst te maken. Heel wat non-profitorganisaties en politici maken dan ook veelvuldig gebruik van public relations.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 26

Code

11/07/16 10:23

•

r aa

•

De ice bucket challenge is een voorbeeld van een geslaagde publicrelationscampagne. De Amerikaanse ALS Association daagde mensen uit om een emmer met ijskoud water over hun hoofd te dumpen, dat te filmen en te delen via sociale media. Zo startte een kettingreactie. Het doel was om de dodelijke spierziekte ALS (amyotrofe laterale sclerose) onder de aandacht te brengen van het grote publiek. De ALS-actie zou 220 miljoen dollar hebben opgebracht. Het Amerikaanse internetbedrijf Google besteedt veel aandacht aan maatschappelijk verantwoord ondernemen en dat levert hen ook veel positieve communicatie op. Google deed in 2014 aan fondsenwerving voor onderzoek tegen ebola. Voor elke dollar die geschonken werd via een website, deed Google er twee dollar bovenop. In totaal verzamelde Google 7,5 miljoen dollar. Het Franse ICT-bedrijf Capgemini publiceert jaarlijks een rapport waarin beschreven wordt hoe rijkdom verspreid is over de wereld. Dat is een nuttige bron van informatie voor journalisten, die het rapport dan ook citeren in hun artikelen. In Zweden werd het culinair hoogstaande popuprestaurant Dill gelanceerd, waar je gratis hoogstaande hapjes kon gaan proeven. Het bleek een stunt van supermarktketen Lidl, waarover uitgebreid bericht werd in de media. Het energiedrankmerk Red Bull produceert video’s waarin waaghalzen allerlei stunts uitvoeren. Zo brachten ze onder meer in beeld hoe de Oostenrijker Felix Baumgartner uit een heliumballon sprong die zich op 39 km boven de aarde bevond.

•

ki jk

Waar public relations draait om shares en positieve vermeldingen in de media, kiest reclame voor een rechtstreekse lijn met de doelgroep. Commerciële bedrijven kopen reclameruimte (advertenties, banners …) of -tijd (reclamespots op radio of televisie) van massamedia om hun boodschap de wereld in te sturen. De doelstelling van de adverteerders is om de verkoop van een product of dienst te stimuleren. Reclamemakers benadrukken graag dat ze door middel van reclame de consument informeren over het bestaan en de werking van producten, zodat die vervolgens een weldoordachte keuze kan maken. Als je het zo bekijkt, zouden we reclame kunnen onderbrengen bij de informatieve functie. De vraag is echter of die informatie op een objectieve wijze wordt aangebracht. Zoals je in het derde jaar al zag, gebruiken reclamemakers immers een specifieke reclametaal om hun boodschap te verpakken. Allerlei inhoudelijke en stilistische trucjes zorgen ervoor dat een product je aandacht trekt en dat je een verlangen voelt om het te bezitten. Dat heeft weinig te maken met een geïnformeerde keuze. Reclame is verstrengeld met de commerciële functie* die de massamedia vervullen. Er worden veel inkomsten gecreëerd in de massamedia, zowel door de verkoop van mediaproducten zoals kranten of tijdschriften, als door het ter beschikking stellen van die massamedia voor reclamedoeleinden. De digitale revolutie zet het commerciële model van de traditionele massamedia echter onder druk. •

•

De Britse krant The Observer besloot in 2016 om enkel nog een digitale editie uit te brengen. De verkoopcijfers waren sinds de opkomst van het internet in dalende lijn. De digitale versie van de krant blijft bestaan, ondersteund door reclameinkomsten uit banners en pop-ups. Die inkomsten liggen echter een pak lager dan in de hoogdagen van de krant. Grote encyclopedieën zoals Brittannica, La Rousse en zelfs Encarta zijn vandaag allemaal verdwenen en hebben plaats moeten maken voor Wikipedia.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 27

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

27 11/07/16 10:23

Ook reclame moet meegaan met zijn tijd. Adverteerders kiezen tegenwoordig voor een communicatiemix, waarin zowel sociale mediacampagnes, traditionele advertenties, de eigen website, merchandising als persoonlijke verkoop een plaats hebben. In kranten duiken als artikel vermomde advertenties op, op televisie zie je de logo’s van merken opduiken in soaps of talkshows en op sociale media is het soms moeilijk om gesponsorde posts van authentieke te onderscheiden. Daarenboven wordt er steeds meer ingezet op de resultaten die je te zien krijgt in je online zoekmachine. Zo zorgen bedrijven ervoor dat hun boodschap je zeker bereikt. Vooral Google is op die manier in geen tijd een belangrijke massamediaspeler en reclameruimte geworden. • Via search engine optimization (SEO) trachten bedrijven ervoor te zorgen dat hun producten of diensten bovenaan de pagina komen te staan als een internetgebruiker een bepaalde zoekterm ingeeft. Bij SEO spelen vooral de autoriteit van een website (het aantal keren dat er wordt doorgelinkt naar die site) en de structuur en inhoud van die website een rol. • Search engine advertising (SEA) betekent dat bedrijven advertenties kopen die verschijnen als een internetgebruiker een bepaalde zoekterm ingeeft. Als het om digitale communicatie gaat, kan je de communicatiemix ook als volgt voorstellen.

Zorg voor meer shares door middel van betaalde media.

VERDIENDE MEDIA

BETAALDE MEDIA

EIGEN MEDIA

ki jk

SEO en merkinformatie zorgen voor een stijging van de verdiende media en het verkeer naar je eigen webdomeinen.

ADVERTENTIES

GEDEELD vermelgingen shares reposts recensies

SEA banners betaalde influencers betaalde inhoudelijke promotie advertenties op sociale media

Haal meer verkeer naar je webdomeinen met betaalde media.

WEBDOMEINEN websites mobiele sites blogs sociale mediakanalen

Met betaalde media wordt mediaruimte bedoeld die wordt ingekocht. Het gaat dan bijvoorbeeld om reclame, advertenties, banners, advertorials en gesponsorde links. Deze betaalde mediavorm is lang dominant geweest binnen de marketing, zowel offline als online, en is nog steeds belangrijk om veel mensen te bereiken en om een consistente boodschap over je merk uit te dragen. De controle van het merk over de content is hier zeer groot. RECLAMEVRIJ? Reclame is alomtegenwoordig: je wordt ermee geconfronteerd op je browser, op culturele evenementen, in de krant, langs de autostrade … In de Braziliaanse stad Sao Paulo hadden ze er even genoeg van. In 2006 introduceerde burgemeester Gilberto Kassab de lei cidade limpa, een regel die reclame in de openbare ruimte verbood. Meer dan 15 000 reclamepanelen en aanplakborden werden verwijderd en de stad oogde plots helemaal anders. Er volgde veel protest van adverteerders, maar de meeste bewoners apprecieerden de beslissing. Een onvoorzien gevolg was dat een aantal sweatshops, fabrieken waar mensen tegen een hongerloon werken, plots aan het daglicht werden blootgesteld. Jarenlang werden ze bedekt door de panelen. In Vlaanderen moeten reclame en sponsoring in scholen verenigbaar zijn met de pedagogische en onderwijskundige

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 28

Code

11/07/16 10:23

taken en doelstellingen van de school. Reclame en sponsoring moeten in overeenstemming zijn met de goede smaak en het fatsoen en ze mogen de objectiviteit, de geloofwaardigheid, de betrouwbaarheid en de onafhankelijkheid van de school niet in het gedrang brengen. Zo kan het feit dat een computerbedrijf een school sponsort de school er niet toe verplichten om computers van dat bedrijf aan te kopen. In de Verenigde Staten denken ze er duidelijk anders over. In sommige staten mag er bijvoorbeeld reclame gemaakt worden op en in schoolbussen. Bedrijven voorzien scholen van educatief materiaal, waarop hun logo zichtbaar is, en de sportteams van scholen worden vaak gesponsord. Er is zelfs een televisiezender gericht op scholen waarvan de educatieve programmaâ&#x20AC;&#x2122;s onderbroken worden door reclame. Voorstanders zeggen dat scholen zo extra middelen krijgen, terwijl tegenstanders opperen dat kinderen erg beĂŻnvloedbaar zijn en dat veel van de geadverteerde producten ongezond zijn.

Een straat zonder reclame in Sao Paulo

ki jk

Opdracht 8 a Zoek een voorbeeld van reclame die de consument op een objectieve wijze tracht te informeren over een product of dienst. Leg uit waarom je dit voorbeeld koos.

Zoek een voorbeeld van reclame die helemaal geen objectieve informatie biedt. Leg uit waarom je dit voorbeeld koos.

Opdracht 9 a

Bedenk een creatieve pr-campagne voor je school. Hoe pak je dat aan? Welke positieve punten breng je onder de aandacht? Welke kanalen zal je gebruiken? Wat is het belang voor de school? Ga na of er bij jouw op school iemand verantwoordelijk is voor pr. Welke visie heeft de school ontwikkeld omtrent pr?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 29

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

29 11/07/16 10:23

3.3 Propaganda

Muurschildering met een uitspraak van de gewezen Cubaanse leider Fidel Castro

ki jk

Standbeeld van Kim Il-sung in Noord-Korea

De persuasieve functie van de massamedia kan ook meer extreme vormen aannemen. Het bewijs daarvan vinden we in propaganda*. Onder die noemer verzamelen we allerlei vormen van massacommunicatie die tot doel hebben om de mening of het gedrag van mensen te beïnvloeden. Het verschil met reclame is dat propaganda aanhangers probeert te winnen voor ideeën of idealen, in plaats van voor producten of diensten. Propaganda is per definitie erg eenzijdige informatie die geen ruimte laat voor enige vorm van nuance of volledigheid. Typische verspreiders van propaganda zijn politieke partijen, overheden en actiegroepen. Het kan een erg efficiënt instrument zijn om eenheid te creëren bij een bevolking, maar betekent daarom ook een gevaar voor de democratie. In hoofdstuk 3 bekijk je de verschillende propagandatechnieken van naderbij.

Amerikaanse oorlogspropaganda ten tijde van WO II

Poster voor een propagandafilm over de nazipartijdag van 1934

Britten worden aangemoedigd om als soldaat deel te nemen aan WO I.

HET SPLINTERNET Het internet wordt vaak een wereldwijd web genoemd, maar toch duiken er onzichtbare grenzen op tussen internetgebruikers. Sociologen spreken daarom weleens van het splinternet. • Het internet zou bijdragen aan extremistisch gedachtegoed. Het creëert als het ware echokamers voor mensen die een bepaalde overtuiging hebben. Politieke of religieuze activisten vinden op het net een heleboel gelijkgezinden en kunnen mensen die een andere mening zijn toegedaan negeren. • Bepaalde landen blokkeren delen van het wereldwijde web voor hun burgers of creëren hun eigen browsers en informatiesites. Via Baidu Baike, de Chinese tegenhanger van Wikipedia, kan je bijvoorbeeld geen informatie vinden over de bloedige protesten die in 1989 op het Tiananmen-plein plaatsvonden. • Cookies zorgen ervoor dat je surfgeschiedenis wordt opgeslagen. Die informatie wordt gebruikt om je informatie aan te bieden die jij interessant kan vinden. Als je bijvoorbeeld een artikel over honden deelt op Facebook, zal je daarna meer posts over honden zien verschijnen. Het risico is wel dat je op de duur een zeer beperkt beeld van de werkelijkheid krijgt. Net als in het echte leven ga je op het internet dus het best op zoek naar verschillende meningen en toevallige ontmoetingen.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 30

Code

11/07/16 10:23

4 Socialiserende functie Televisie is een te bepalend medium, voor de opvoeding en de mentaliteit van de bevolking, om aan de markt over te laten. Joop van den Ende

4.1 Socialisatie en educatie

De massamedia informeren en overtuigen ons niet alleen, ze voeden ons ook op. Je kan dan ook spreken van de socialiserende functie* of ook wel van de educatieve functie* van de media, waarbij de massamedia bijdragen aan cultuur- en kennisoverdracht. In het derde jaar leerde je dat socialisatie* een proces is waarbij iemand de overdracht van waarden, normen en andere cultuurkenmerken (zoals kennis, symbolen en rituelen) van een groep leert. Deze functie van de massamedia is zowel van belang voor het individu als voor de maatschappij. Als een bevolking bepaalde cultuurkenmerken deelt, wordt de samenleving immers hechter en eenvoudiger te besturen. Politicoloog Wilfried Dewachter (°1938) beschouwt het verschillende mediadieet van Vlamingen en Walen dan ook als een van de oorzaken van de groeiende kloof tussen de gemeenschappen. Onderzoek wijst uit dat we vooral kiezen voor televisieprogramma’s uit het eigen landsgedeelte en in de eigen taal. In België is het mediabeleid een bevoegdheid van de gemeenschappen en niet langer van de federale overheid. De educatieve functie komt expliciet aan bod in de beheersovereenkomst van de VRT. Daarin worden de doelstellingen van de openbare omroep vastgelegd voor een bepaalde periode.

Uit de beheersovereenkomst 2016-2020 tussen de Vlaamse Gemeenschap en de VRT: • De VRT hanteert de standaardtaal. Via helder, correct en toegankelijk Nederlands taalgebruik bepaalt de VRT mee de norm ervan. Tussentaal en dialect kunnen enkel per uitzondering en in het belang van een breder concept van een programma en/ of andere mediadienst. De VRT speelt een actieve rol in het stimuleren van de taalbeleving van de Vlaamse mediagebruikers en werkt mee aan en/of neemt initiatieven rond onder meer taalverwerving en taal- en spreekvaardigheid. • De VRT besteedt aandacht aan belangrijke maatschappelijke thema’s en sensibiliseert en/of mobiliseert burgers rond deze thema’s. Het stimuleren van actief burgerschap en aandacht voor wetenschapseducatie, ondernemerschap en innovatie zijn daarbij actiepunten.

ki jk

4.2 Rolmodellen

Een wassen versie van Oprah Winfrey in Madame Tussauds

Een beeld uit de BOB-campagne

Een efficiënte socialisatietruc is het inschakelen van rolmodellen*, echte personen of fictieve personages die het goede voorbeeld geven. • Het animatiefiguurtje Dora leert kinderen dat vriendschap belangrijk is. • De Rode Duivels worden ingeschakeld in mediacampagnes die benadrukken dat racisme niet thuishoort op een voetbalveld. • ‘Een beetje BOB bestaat niet’ is een van de vele slogans die het Belgisch Instituut voor de Verkeersveiligheid (BIVV) sinds 1995 gebruikt om autobestuurders te overtuigen niet dronken achter het stuur te kruipen. De naam BOB roept het rolmodel van de verantwoordelijke chauffeur op. • In het Eén-programma Groenland toont Bartel Van Riet de Vlamingen dat tuinieren leuk en gezond is. • De Amerikaanse presentatrice Oprah Winfrey wordt door veel vrouwen beschouwd als een rolmodel. De koningin van de

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 31

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

31 11/07/16 10:23

talkshow zou volgens Time Magazine zelfs een van de 100 meest invloedrijke personen ter wereld zijn. Als slachtoffer van kindermisbruik sprak ze zich bijvoorbeeld uit voor wetgeving die staten verplichtte om meer zorgvuldig om te gaan met bestaande informatie over misbruik.

4.3 Media als deel van de cultuur

aa Wie Gangnam style of de Harlem shake niet kent, heeft de voorbije jaren waarschijnlijk onder een rots gewoond. Deze dansjes veroverden in een mum van tijd de sociale media. Minder funky, maar evenzeer deel van onze mediacultuur: astronaut Buzz Aldrin tijdens de maanlanding van 1969.

Daarbij moeten we zeker ook de socialiserende rol van de sociale media vermelden. Afbeeldingen, artikelen en filmpjes worden massaal gedeeld en bepalen zo mee wat gangbaar, acceptabel of populair is.

De Mol is een goed voorbeeld van een televisieprogramma dat zich in het dagelijks leven van de Vlaamse bevolking genesteld heeft. Over de identiteit van de mol wordt gespeculeerd op speelplaatsen en aan waterkoelers op de werkvloer. Via een app kan je de spanning van het programma zelf beleven.

Massamedia dragen niet enkel bij aan de overdracht van een cultuur, ze creëren ook nieuwe culturele fenomenen. Je hebt vast al gemerkt dat bepaalde televisieprogramma’s of websites enorm populair zijn bij je leeftijdsgenoten. Ze vormen als het ware een gedeelde ervaring, erover kunnen meespreken wordt erg belangrijk. Zo worden ze ook deel van ons cultureel erfgoed.

ki jk

Sommige gebeurtenissen houden een heel land of zelfs de hele wereld aan de buis gekluisterd. Op het moment zelf dat ze plaatsvinden en uitgezonden worden, worden ze deel van onze cultuur. Ze brengen ons met andere woorden samen achter onze schermen. We spreken dan van media-evenementen*. De Franse socioloog Daniel Dayan (°1943) en zijn Amerikaanse collega Elihu Katz (°1926) analyseerden dit fenomeen in hun boek Media events, the live broadcasting of history. Ze spreken van een media-evenement als de gebeurtenis: • voor hoge kijkcijfers zorgt; • live wordt uitgezonden; • tevoren wordt georganiseerd en aangekondigd; • aanleiding geeft tot samenwerking tussen de organisatoren van het evenement en de massamedia; • gepaard gaat met een zekere mate van ceremonie (ze worden dan ook vaak lang uitgesponnen).

Media-evenementen zijn bovendien vrij voorspelbaar, want ze verlopen doorgaans volgens een van drie scenario’s of verhaallijnen: de wedstrijd (contest), de verovering (conquest) of de kroning (coronation). • De wedstrijd volgt bepaalde regels en vindt plaats tussen kampioenen van de politiek of de sport. De wereldbeker voetbal is een mooi voorbeeld van een wedstrijdscenario, maar het kan evengoed gaan om een politieke strijd. Dayan en Katz vermelden bijvoorbeeld de senaathoorzittingen ten tijde van het Watergateschandaal, waarbij de toenmalige Amerikaanse president Nixon het vuur aan de schenen werd gelegd. • De verovering is een potentiële doorbraak, een grote stap voorwaarts voor de mensheid. Het leven kan hierna nooit meer hetzelfde zijn. De Amerikaanse maanlanding is het klassieke voorbeeld van een veroveringsscenario. • De kroning is een soort parade die volledig om het ceremoniële aspect draait. Begrafenissen, huwelijken en uiteraard ook kroningen van staatshoofden horen thuis in deze categorie.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 32

Code

11/07/16 10:23

EEN MEDIA-EVENEMENT OP HET WEB? In 2016 slaagde het private ruimtebedrijf Space X erin om de Falcon 9, een met commerciële satellieten beladen ruimteraket, in een baan om de aarde te brengen en ze vervolgens weer veilig te laten landen. Het ging om een historische gebeurtenis, die de grenzen van de ruimtevaart aanzienlijk verlegde. De lancering en landing werden tevoren aangekondigd en volledig live uitgezonden op de website van Space X. Presentatoren en medewerkers zorgden voor de nodige ceremoniële luister en het veroveringsscenario werd op de voet gevolgd. Toch kon er geen sprake zijn van een media-evenement in de klassieke zin van het woord. De hoge kijkcijfers bleven uit, omdat de meeste internationale media het vonden volstaan om de beelden achteraf mee te nemen in hun nieuwsuitzendingen en Space X de uitzending in eigen handen wou houden. Het toont aan dat televisie nog steeds een bepalende rol speelt bij het creëren van media-evenementen. Op code.deboeck.com kan je dit historische evenement (nog eens) bekijken.

Sommige gebeurtenissen evolueren van een wedstrijd naar een verovering om ten slotte met een kroning te eindigen. De maanlanding startte bijvoorbeeld als een wedstrijd tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Dat resulteerde in de verovering van de maan en de uiteindelijke kroning van de teruggekeerde astronauten als helden van de ruimtevaart. Het was echter de verovering die in dit geval het echte media-evenement vormde.

De Falcon 9 van Space X

Dragen de hedendaagse massamedia volgens jou bij aan de volksverheffing? Verduidelijk je antwoord met twee voorbeelden.

ki jk

Opdracht 10 a Jan Boon, de eerste directeur van het Nationaal Instituut voor de Radio-omroep (de voorloper van de VRT), zag de massamedia als een instrument in dienst van de volksverheffing. Wat bedoelde hij daarmee?

Geef bij de op p. 31 vermelde punten uit de beheersovereenkomst van de VRT een voorbeeld van een programma dat daarbij aansluit.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 33

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

33 11/07/16 10:23

Wat is het verband en het verschil tussen de socialiserende/educatieve functie en de informatieve functie van de massamedia?

Geef zelf twee voorbeelden van dingen die je het afgelopen jaar via sociale media geleerd hebt.

Opdracht 11

wedstrijd

verovering

kroning

The revolution will not be televised is een nummer van de Amerikaanse muzikant en dichter Gil Scott-Heron. Je kan het beluisteren via code.deboeck.com. Is de revolutie waarover Scott-Heron spreekt een media-evenement of een nieuwsfeit? Verklaar je antwoord.

ki jk

voorbeeld

scenario

Geef een recent voorbeeld van de volgende scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s voor media-evenementen. Verklaar je antwoorden.

DE VAL VAN DE BERLIJNSE MUUR De val van de Berlijnse muur is een voorbeeld van een revolutie die toch de kenmerken van een media-evenement vertoonde. Op een persconferentie kondigde DDR-politicus GĂźnter Schabowski (verkeerdelijk) aan dat de grenzen tussen West- en Oost-Berlijn ogenblikkelijk zouden opengaan. De internationale pers keek toe hoe steeds meer Duitsers de muur beklommen en de grenswachters uiteindelijk de poorten openden.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 34

Code

11/07/16 10:23

5 Amusementsfunctie

Een sfeerbeeld van het Britse muziekfestival Glastonbury

Reclame voor een actiefilm met Angelina Jolie

5.1 Escapisme

•

Praatprogramma’s als Van Gils & gasten (Eén) spelen in op de actualiteit, maar doen dat op een lichtvoetige wijze. De nadruk ligt eerder op emoties dan op nieuwsfeiten en het moet vooral gezellig zijn. Sinds het begin van de 21ste eeuw vermenigvuldigen de kookprogramma’s en voedselblogs zich in sneltempo. De ontvanger leert iets bij en kan ondertussen genieten van vlotte praatjes, sfeervolle muziek en smakelijke beelden.

ki jk

•

Je hebt er even op moeten wachten, maar nu is het tijd voor de leukste massamediafunctie: amusement. Want laten we eerlijk zijn, ontspanning speelt een belangrijke rol in onze mediakeuzes. De amusementsfunctie* of diverterende functie* is niet meer weg te denken uit het medialandschap. Televisie leek lange tijd de aanvoerder van het amusementsteam te blijven, maar moet die plaats nu delen met het internet. In tijden van digitale televisie is het trouwens moeilijk om de grens tussen televisie en internet te trekken. De media helpen je om te vluchten uit de dagelijkse realiteit, weg van je zorgen en beslommeringen. Escapisme* heet dat dan en op zich is er niets mis mee, als het met mate gebeurt. Bovendien kunnen amusementsprogramma’s een gespreksonderwerp vormen in je kennissenkring, zoals je eerder al zag bij de socialiserende functie. De amusementsfunctie weegt ook op de andere mediafuncties. Zo worden informatieve of educatieve televisieprogramma’s vaak voorzien van een laagje ontspanning. In mediakringen heet dat infotainment* en edutainment*. De bedoeling is wederom om meer luisteraars, kijkers of lezers te bereiken.

5.2 Disfunctioneel amusement Niet iedereen vindt het een goede zaak dat de nadruk in de massamedia vaak op amusement ligt. Doorgaans gaat de aandacht naar drie negatieve gevolgen: nivellering, belemmering van de (vrije)tijdsinvulling en verminderde maatschappelijke betrokkenheid. 5.2.1 Nivellering

Je zag op p. 31 al het citaat van Joop van den Ende, de producent van amusementsprogramma’s als Big Brother: ‘Televisie is een te bepalend medium, voor de opvoeding en de mentaliteit van de bevolking, om aan de markt over te laten.’ Zijn uitspraak gaat over televisie, maar is ook toepasbaar op andere massamedia. Van den Ende vindt dat commerciële zenders verplicht moeten worden om een deel van hun zendtijd aan informatie en cultuur te besteden en dat de overheid dit moest subsidiëren door de reclame-inkomsten volledig weg te halen van de openbare omroep. Als je het aan de markt overlaat, blijft er op den duur enkel amusement over en daalt het algemene niveau. Dat staat ook bekend als de nivellering* of vlakmaking van het medialandschap. •

Toen de Vlaamse commerciële televisiezender VT4 op 1 februari 1995 van start ging, beloofde die de meerwaardezoeker te bedienen. Er zou ingezet worden op kwaliteitsfictie, actualiteit en cultuur. De kijkcijfers vielen echter tegen, waardoor de zender zijn koers moest wijzigen. Voortaan zou puur amusement de boventoon voeren. In de programmering verschenen realityshows als Temptation Island (waarin een aantal Vlaamse en Nederlandse koppels geconfronteerd werden met een

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 35

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

35 11/07/16 10:23

Waarom mag je het pleidooi van Joop van den Ende om de reclame-inkomsten weg te halen bij de openbare omroep met argusogen bekijken?

Opdracht 12 a Het verband tussen nivellering en de scoopcultuur.

•

bende begeerlijke vrijgezellen) en spelprogramma’s als Hole in the Wall (waarin deelnemers zich in allerlei bochten moesten wringen om door een vorm in een snel naderende muur te geraken). Grappig (voor even), maar mijlenver verwijderd van volksverheffing. Popcornfilms overheersen de grote cinemacomplexen. Filmproducers willen hun winst vooral vergroten en zijn doorgaans minder geïnteresseerd in kunstfilms. Dankzij subsidiëring kunnen ernstige filmmakers toch nog hun ding doen. Onderzoekers van de universiteit van Wenen hebben vastgesteld dat popnummers steeds meer op elkaar beginnen te lijken. Voor het onderzoek bestudeerden ze meer dan 500 000 albums, 15 genres en 374 subgenres. Ze letten onder meer op klankkleur en akoestische variaties. Hun conclusie: populariteit resulteert uiteindelijk in uniformiteit. Moeilijkere genres verliezen bovendien aan populariteit, omdat de smaak van het publiek eenvoudiger wordt.

5.2.2 Belemmering van de (vrije)tijdsinvulling

ki jk

Wat is gemakkelijker en ontspannender dan met een zak chips voor je tv of laptop te kruipen? Gewoon even lekker bingen op je favoriete serie of site. Maar wat doe je eigenlijk met die tijd? Je zit of ligt en beweegt hooguit met je vingers. Die tijd zou je ook kunnen besteden aan andere zaken, zoals sporten of sociale contacten. Uit het tijdsbestedingsonderzoek dat de Federale Overheidsdienst (FOD) Economie in 2013 uitvoerde, blijkt dat de Belg gemiddeld ongeveer 2 uur 20 minuten per dag televisie kijkt. Dat is meer dan de helft van de beschikbare vrije tijd per dag. Een gemiddelde Belg zit tijdens zijn leven zelfs langer voor de televisie dan dat hij betaald werk verricht. Ook de sociale media eisen onze aandacht voortdurend op, zelfs wanneer we met iets anders horen bezig te zijn.

Sociale media halen studenten uit concentratie

De sociale media houden studenten massaal uit de boeken. Als ze blokken, blijft bijna de helft permanent bereikbaar via Facebook, WhatsApp en co. Dat leert een nieuwe enquête van Teleblok bij 2 687 studenten uit het secundair en hoger onderwijs. ‘Studeren is hard werken. Het vraagt veel concentratie en discipline om dagen aan een stuk te blokken’, zegt Teleblok-coördinator Griet Speeckaert. ‘Een goede planning kan daarbij helpen.’ De enquête leert dat twee derde van de studenten het daarmee eens is.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 36

Code

11/07/16 10:23

Zij maken een studieplan op dat ze in de mate van het mogelijke opvolgen. De rest doet dat niet. ‘We houden er ons toch niet aan’, is de meest gehoorde reden.

Concentratiepeil Studenten blijken erg ambitieus. Bijna twee derde plant meer dan een uur aan een stuk te blokken, een op de zes wil zelfs langer dan twee uur doorgaan. ‘Te lang’, vindt Griet Speeckaert. ‘Na 50 minuten daalt je concentratiepeil met de helft. Je brein gaat op zoek naar afleiding en je begint bijvoorbeeld te dagdromen. Dan moet je even van je bureau weg, een frisse neus halen, wat bewegen, enkele mensen spreken. Langer dan twee uur studeren zonder onderbreking, hou je echt niet vol.’ Dat studenten afgeleid worden, blijkt uit de cijfers. Ruim acht op de tien heeft er vaak last van, een derde zelfs heel vaak. Vooral de sociale media halen hen uit hun concentratie. Zo goed als alle studenten zeggen dat ze erdoor afgeleid worden, twee op de drie zelfs meerdere keren per dag. Dat hoeft niet te verbazen, 46 procent van de studenten blijft tijdens de blok permanent bereikbaar via Facebook, WhatsApp en co. Andere zaken die studenten van hun studies houden, zijn in volgorde van belang: dagdromen, pauzes die uitlopen, tv of internet en paniek- of piekergedachten.

Een ruime meerderheid van de studenten zegt dat ze dagelijks meer dan een uur aan sociale media spenderen, 27 procent zelfs meer dan anderhalf uur. ‘Het is goed dat studenten steun bij familie of vrienden zoeken. Dat kan via sociale media, maar misschien nog beter in levenden lijve’, zegt Griet Speeckaert. ‘De smartphone aanlaten terwijl je blokt, is geen goed idee.’ Naar: Sociale media halen studenten uit concentratie. (2016, 23 mei). Geraadpleegd via http://www.cm.be

ki jk

5.2.3 Verminderde maatschappelijke betrokkenheid

Hoe meer tijd je aan massamedia besteedt, hoe minder tijd overblijft voor andere zaken. Dat zou volgens sommige onderzoekers zelfs een effect hebben op onze maatschappelijke betrokkenheid. We zouden minder deelnemen aan het verenigingsleven en minder participeren aan de politiek. De Amerikaanse politicoloog Robert Putnam (°1941) noemt dat het tijdverdringingseffect*.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 37

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

37 11/07/16 10:23

Opdracht 13 Lees het fragment uit de tekst van de Belgische politicoloog en socioloog Marc Hooghe (°1964). Zoek naar eufunctionele en disfunctionele elementen en vul vervolgens de tabel aan.

Het tijdverdringingseffect

is het toenemend aantal amusementsprogramma’s op de commerciële televisie de grote schuldige. Andere auteurs zijn het er helemaal niet mee eens dat de invloed van de tv zo negatief voorgesteld wordt. Zij halen verschillende argumenten aan om de thesis van de videomalaise te ontkrachten. Eerst en vooral is de empirische evidentie die de vermeende negatieve invloed van het tv kijken moet ondersteunen, niet eenduidig: de meeste studies kunnen geen significant of sterk effect aantonen. Alhoewel analyses met twee variabelen vaak een duidelijk verband aantonen tussen kijkgedrag en burgerzin is dat verband na invoering van controlevariabelen eerder zwak. Dit wijst eerder op een selectie-effect dan op socialisatieeffecten. Andere studies wijzen uit dat tv kijken ook positieve effecten kan hebben: er is een positief verband tussen het volgen van tv-nieuwsuitzendingen, interesse voor de politiek en een positief beeld van het politiek systeem. Recente experimenten tonen overtuigend aan dat blootstelling aan politieke informatie de kennis over de politiek en de graad van betrokkenheid sterk doet toenemen. In deze studies is het voornaamste argument dat we niet alleen moeten kijken naar het aantal uren dat mensen voor hun tv-toestel doorbrengen, maar ook naar de aard van het programma waarnaar ze kijken. Amusementsprogramma’s mogen dan misschien wel negatieve effecten hebben, maar we mogen verwachten dat het volgen van nieuwsuitzendingen en informatieve programma’s een positieve invloed heeft op de kijker. Nog andere auteurs beweren dat niet alleen de programma-inhoud telt, maar dat ook de zendervoorkeur meespeelt. Openbare omroepen zullen burgerschapsattitudes stimuleren, of zouden dat althans moeten doen. Commerciële zenders zullen eerder geneigd zijn een heel ander soort programma’s uit te zenden en zullen dus bij hun kijkers ook een ander waardepatroon stimuleren. In elk geval tonen Zweedse en Belgische studies een duidelijk verschil aan in waardepatronen tussen kijkers met een voorkeur voor de openbare omroep en kijkers die commerciële zenders verkiezen.

ki jk

Toen de televisie in de jaren 1950 voor het eerst zijn intrede deed in de Amerikaanse huiskamer verwachtten veel commentatoren dat het nieuwe medium een stevige impuls zou geven aan de interesse van de burger voor de politiek. De participatiegraad aan het politieke gebeuren zou daardoor ook toenemen, dacht men. Het was tenslotte de allereerste keer in de geschiedenis dat elke burger ooggetuige kon zijn van belangrijke publieke gebeurtenissen. Iedereen kon nu ook met eigen ogen de parlementaire debatten volgen. Een halve eeuw later is het tij wel grondig gekeerd voor de televisie. Verschillende auteurs beweren dat de alomtegenwoordigheid van de tv verantwoordelijk is voor de achteruitgang van het publieke leven en van de sociale cohesie. Putnam ziet de tv zelfs als de voornaamste schuldige voor de geleidelijke erosie van het sociaal kapitaal van de Amerikaanse maatschappij. Andere onderzoekers beweren dat tv kijken gevoelens van onveiligheid aanwakkert. Tegelijkertijd zou de tv bij de kijker een cynische opstelling tegenover de politiek en de maatschappij in de hand werken. Dit verschijnsel kreeg snel de naam ‘video malaise’diagnose. Verdedigers van de ‘video malaise’-thesis zijn het echter niet eens over het mechanisme van de causaliteit waarop zij zich beroepen om de negatieve invloed van de televisie te verklaren. In zijn studie over de daling van de politieke participatiegraad van de Amerikaanse burger gaat Robert Putnam ervan uit dat er een tijdverdringingseffect speelt. Hij suggereert dat het loutere feit dat de tv overal doorgedrongen is verantwoordelijk is voor zeker een kwart van deze verminderde deelname. De achterliggende redenering is dat de tijd die aan tv kijken besteed wordt, niet meer kan gebruikt worden voor andere, meer sociale activiteiten of voor politiek engagement. Andere auteurs beroepen zich op attitude-effecten: de televisie heeft weliswaar misschien geen invloed op het gedrag, maar het is best mogelijk dat kijkers een specifiek waardepatroon gaan ontwikkelen. Over de vraag of een meer negatieve en cynische stijl van berichtgeving verantwoordelijk is voor dit effect zijn de meningen verdeeld. Volgens sommigen is dat wel degelijk het geval; voor anderen

Hooghe, M. (2002). Televisie en burgerschapsattitudes: de impact van televisietijd, programma-inhoud en zendervoorkeur. Ethische perspectieven, 12, nr. 2, pp. 103-121.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 38

Code

11/07/16 10:23

mogelijke disfunctionele gevolgen van televisiekijken voor de politieke participatie

mogelijke eufunctionele gevolgen van televisiekijken voor de politieke participatie

Marc Hooghe vond geen bewijs voor het tijdverdringingseffect in de beschikbare onderzoeksresultaten van de Vlaamse overheid. De tijd die iemand aan televisiekijken besteedt heeft volgens hem geen invloed op de politieke participatie. Maar onze attitudes zouden wel veranderen door al dat televisiekijken. Daarbij is vooral belangrijk naar wat je kijkt. Amusementsprogramma’s zouden een cynische kijk op de politiek in de hand werken. Ook de zenderkeuze zou daarbij een rol spelen. Hooghe geeft wel aan dat het moeilijk is om onderzoek te voeren naar dit onderwerp. Er wordt vaak gebruikgemaakt van laboratoriumexperimenten, maar de vraag blijft of het er in reële situaties ook zo aan toegaat.

6 Politieke functie

ki jk

De politieke functie van de massamedia wordt doorgaans opgesplitst in vier deelfuncties: de openbaarheidsfunctie, de agendafunctie, de commentaarfunctie en de controlefunctie. Deze functies overlappen gedeeltelijk met de functies die we eerder zagen, maar verdienen een aparte vermelding omdat ze een belangrijke bijdrage leveren aan het politieke proces in democratische samenlevingen. • Openbaarheidsfunctie Een democratie bestaat alleen maar bij de gratie van het volk: de essentie van een democratie is dat Journalisten aan de gebouwen van de Europese Unie in Brussel het volk regeert. Aangezien we moeilijk met z’n elf miljoen rond de tafel kunnen gaan zitten voor elke wetgevende beslissing, vertrouwen we op volksvertegenwoordigers om onze belangen te verdedigen. Wie volksvertegenwoordiger mag worden, hangt af van de verkiezingen. In een democratie is het dan ook erg belangrijk dat de burgers voldoende geïnformeerd zijn over relevante politieke gebeurtenissen en ontwikkelingen, zodat ze een weloverwogen keuze kunnen maken. De pers zorgt ervoor dat het politieke proces in de openbaarheid verloopt. • Agendafunctie Voor de goede werking van de democratie is het ook van belang dat politici weten wat er leeft in de maatschappij. Wil de burger graag meer speelpleinen of strengere snelheidsbeperkingen op de weg? Dan kan een carrièrebewuste politicus daar het best rekening mee houden. De media vormen een spreekbuis of megafoon voor actiegroepen en individuele burgers: ze helpen om bepaalde onderwerpen op de politieke agenda te plaatsen. • Commentaarfunctie De media dragen graag hun steentje bij aan het informatieverkeer tussen burgers en politici. Dat doen ze door de politieke actualiteit van commentaar te voorzien. Geen objectieve informatie dus, maar ongezouten meningen. Zo helpen ze ons bij het vormen van onze eigen politieke opinies en wakkeren ze het publieke debat aan. • Controlefunctie Je weet dat de Belgische democratie gestoeld is op een scheiding der machten: het opstellen, uitvoeren en controleren van de naleving van wetten is toegekend aan verschillende instanties. We spreken van de wettelijke, uitvoerende en rechterlijke macht (de zogenaamde trias politica). Deze scheiding moet machtsmisbruik voorkomen. In een democratie voeren de media een bijkomende controle uit. Daarom staan ze bekend als de vierde macht*. Ze zijn een soort waakhond voor de democratie, die blaft en bijt als iemand de spelregels niet respecteert.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 39

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

39 11/07/16 10:23

Tot ver in de 20ste eeuw waren de meeste Belgische kranten stevig verankerd in een zogenaamde zuil* (een groep die een bepaalde ideologie aanhoudt). De Morgen was de krant van de socialisten, terwijl De Standaard, Het Nieuwsblad en Het Volk de katholieken vertegenwoordigden en Het Laatste Nieuws de liberalen een stem gaf. Vandaag is het medialandschap grotendeels ontzuild en werken redacties onafhankelijk van partijbesturen. Maar zijn ze daarom volledig onbevooroordeeld? Critici wijzen erop dat commerciële belangen ervoor zouden kunnen zorgen dat het nieuws in het voordeel van aandeelhouders of adverteerders gekleurd wordt. Dus denk zelf eens na. Hoe kunnen we voorkomen dat de media hun macht misbruiken?

De media houden vandaag alles en iedereen kritisch tegen het licht, maar tegelijk is er niemand die naar de media zelf kijkt. Naar de steeds groter wordende belangen van de grote mediagroepen. Naar de verwevenheid tussen media, politiek en andere machtsstructuren. Naar de steeds dunner wordende scheidingslijnen tussen info- en entertainment, tussen nieuws en reclame.

Uit de inleiding van een bijscholing die de Katholieke Universiteit Leuven organiseerde in samenwerking met het Fonds Pascal Decroos

Opdracht 14 Welke politieke deelfunctie van de media herken je in de volgende voorbeelden?

nnen voor ‘Crevits moet haar pla passen’ lerarenopleiding aan het Centrum voor

ki jk

rs van scholen van Verschillende directeu n de alarmbel over js trekken samen aa wi er nd no ne se as lw Vo Onderwijs Hilde Vlaams minister van die n ge in m or rv he actiegroep de lerarenopleidingen. De de bij nt pla V) D& (C Crevits g. aren’ eist een bijsturin ‘Red zij-instroom ler

Besturen is als

schaken: soms

Regering-Michel bereikt akkoord over begroting

Iets na middernacht heeft de regeringMichel een akkoord bereikt over de bijsturing van de begroting 2016. De regering moest op zoek naar 2,3 miljard euro om zo de minimale inspanning te leveren die de Europese Commissie vraagt van ons land. Dat gat wordt gedicht met een hele rist van kleinere maatregelen.

moet de koning

zelf uit het kot k omen

Het Huis België is geen ruïne, m aar wel een broo hebben er zes’, s skelet met veel zei CD&V-voor koterij. ‘Een fale zi tter Wouter Be pijnlijke wonde nd land heeft ge ke in Terzake. Z heeft gelegd? en regering. Wij ou hij beseffen hoe hij onbewus t de vinger op de

Japanse regering k oo en rd ee n io sp be S Wikileaks: V en Duitsland

onder andere Frankrijk dat de Verenigde Staten ienst NSA nu ook Nadat eerder al uitlekte erikaanse inlichtingend Am de t da jkt bli n, lde nauw in de gaten hie de website Wikileaks. bespioneerde. Dat meldt tig ch du an Jap ot no ge bond

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 40

Code

11/07/16 10:23

Opdracht 15 Bekijk een aflevering van De zevende dag of een ander politiek programma op televisie. Welke politieke deelfuncties komen aan bod?

Opdracht 16 De verschillende massamedia kennen heel wat genres. Een aantal daarvan werden bedacht in de Verenigde Staten en vonden daarna hun weg naar andere delen van de wereld. a Welke mediafuncties vervullen de volgende mediagenres? b Zoek een Belgisch voorbeeld van dit mediagenre.

Howard Stern presenteert een populaire talkshow op de Amerikaanse radio.

De late-night talk show volgt een min of meer vaste formule. Een talkshowhost geeft een humoristische monoloog over de actualiteit, waarna hij plaatsneemt achter zijn bureau om een aantal bekende gasten te interviewen. Eventueel is er ruimte voor wat muziek of een aantal sketches. Het genre werd gepopulariseerd door de legendarische Johnny Carson. Andere bekende namen zijn Ed Sullivan, Jay Leno en David Letterman. Sinds de jaren 1990 zijn er ook enkele shows die voluit voor politieke satire kiezen.

Talk radio is een verzamelnaam voor programmaâ&#x20AC;&#x2122;s waarin gediscussieerd wordt over allerlei onderwerpen, van politiek over sport tot gezondheidsproblemen. In heel wat van die programmaâ&#x20AC;&#x2122;s kan de luisteraar bellen om zijn mening te geven of advies te vragen. Het eerste praatprogramma met participatie van de luisteraars dook al in de jaren 1930 op.

ki jk

Jon Stewart (rechts), de presentator van de satirische Daily Show

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 41

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

41 11/07/16 10:23

r aa

De podcast Serial bijt zich een seizoen lang vast in een spraakmakende rechtszaak. De programmakers creëerden zo een nieuwe vorm van onderzoeksjournalistiek.

Daytime television is gericht tot mensen die overdag thuis zijn, zoals huismannen of -vrouwen. Het gaat om shows die tijdens de week worden uitgezonden tussen 9 en 17 uur, voor de zogenaamde primetime. Talkshows vormen een belangrijk deel van de programmering. Oprah Winfrey is wellicht de bekendste presentatrice, maar je kent ongetwijfeld ook Jerry Springer of Dr. Phil. Vaak worden deze programma’s afgesloten met enkele woorden van advies voor de kijker. Daarnaast is er overdag ruimte voor soapseries, waarin de belevenissen van fictionele personages van dag tot dag gevolgd worden. Series als General Hospital of The Bold and the Beautiful gaan al decennia mee.

Podcasts (het woord is een samenvoeging van iPod en broadcast) behoren tot de nieuwe media. Het zijn reeksen audio- of videobestanden die je kan downloaden of streamen. Abonneren is mogelijk, zodat je geen aflevering mist. Programmamakers appreciëren de vrijheid die podcast bieden, omdat de productieen distributiekosten laag zijn. Wat onderwerp en toon betreft, zijn er geen beperkingen. Er bestaan series over geschiedenis, relaties, politiek, technologische snufjes, muziek, film …

ki jk

President Barack Obama was te gast bij The View, een populaire talkshow die overdag wordt uitgezonden.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 42

Code

11/07/16 10:23

7 En wat doen we ermee? 7.1 De kenniskloofhypothese

ki jk

SESAMSTRAAT De populaire kinderreeks Sesamstraat kan je beschouwen als een poging om de kenniskloof tussen rijk en arm te verkleinen. Bedenker Jim Henson ontwikkelde het programma in het kader van het Great Society Initiative van toenmalig Amerikaans president Lyndon B. Johnson. Kinderen uit lagere sociale klassen begonnen vaak al met een achterstand aan hun schoolcarrière. Henson richtte zich met Sesamstraat vooral tot deze kinderen, maar spijtig genoeg hadden velen van hen thuis geen televisie. Kinderen uit hogere klassen konden wel naar het programma kijken en de kenniskloof vergrootte dus.

Toen de Belgische overheid in 1831 de zegeltaks (een vorm van belastingen) op dagbladen afschafte, deed ze dat in de hoop van de krant een betaalbaar democratisch instrument te maken. Nochtans was op dat moment ongeveer de helft van de Belgen analfabeet en had slechts een minderheid de financiële middelen om elke dag de krant te kopen. Ter vergelijking: een brood kostte toen 1 centiem, maar een krant 3 centiem. Uiteindelijk werden kranten goedkoper en werd het onderwijs toegankelijker. Het kiessysteem veranderde, waardoor meer Belgen mochten stemmen. De krant werd een echt massamedium. In de eerste helft van de 20ste eeuw kregen kranten concurrentie van radiozenders en na de Tweede Wereldoorlog veroverde de televisie stilaan de Belgische huiskamers. Door de komst van het internet en sociale media zijn mensen vandaag voortdurend online en beschikken ze dus constant over informatie. In principe is er dus geen reden om te veronderstellen dat sommigen vandaag beter geïnformeerd zijn dan anderen. De vraag is echter of iedereen hetzelfde doet met de informatie die de massamedia ter beschikking stellen. De kenniskloofhypothese* suggereert dat mensen met een hogere socio-economische status — denk aan een hogere opleiding of een hoger inkomen — sneller informatie verwerven dan mensen met een lagere socio-economische status. Ze halen ook meer uit die informatie, omdat ze de competenties en voorkennis hebben om ze efficiënt te verwerken. Zo wordt de kenniskloof tussen deze groepen steeds groter. Deze hypothese werd voor het eerst zo genoemd door journalist Phillip J. Tichenor (°1931) en sociologen George Donoheu (°1924) en Clarice Olien (°1933) in de jaren 1970.

7.2 Een digitale kloof?

Sinds de jaren 1970 heeft het internet zijn intrede gedaan en is de informatieberg alleen maar toegenomen. Het digitale tijdperk is weliswaar niet voor iedereen even snel van start gegaan, maar dankzij overheidsinitiatieven en dalende prijzen zijn de grootste materiële verschillen vandaag weggewerkt, althans binnen onze landsgrenzen. In 2014 had 83 procent van de Belgen volgens de FOD Economie thuis een internetverbinding. Toch blijft de vraag of er een digitale kenniskloof groeit tussen hoger- en lageropgeleiden. We doen immers niet allemaal hetzelfde met onze snufjes. Hogeropgeleiden maken meer gebruik van de online diensten van de overheid en vinden sneller hun weg naar betrouwbare informatieve en educatieve sites. Bovendien is er ook een kloof ontstaan tussen mensen die kunnen programmeren en de rest van de mensheid. Sociale media en andere zogenaamde web 2.0-toepassingen zijn eenvoudig om te gebruiken, maar hebben hun beperkingen. De gemiddelde gebruiker kan er eenvoudig informatie aan toevoegen. Dat betekent echter niet dat hij weet hoe deze sites eigenlijk functioneren. Gratis websites zoals Codecademy willen die groeiende kenniskloof tegengaan.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 43

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

43 11/07/16 10:23

De computer mag je anderzijds niet beschouwen als een magisch middel om de wereldbevolking slimmer te maken, zoals mag blijken uit dit artikel.

‘Leerlingen die meest met computer werken, hebben slechtste resultaten’

Indiase kinderen bekijken een XO, een laptop die speciaal ontwikkeld werd voor kinderen in ontwikkelingsregio’s. De computer werkt op zonne-energie en kan tegen een stootje.

Veel computer, slechtste resultaten In 2012 had 96 procent van de 15-jarige leerlingen uit de OESO-landen een computer. Slechts 72 procent gaf aan dat ze op school een computer gebruikten. Volgens de studie halen leerlingen met een matig gebruik van computers op school iets betere resultaten dan de leerlingen die slechts zelden op school met de computer werken. Maar die leerlingen die de pc op school zeer vaak gebruiken halen veel lagere resultaten, zelfs rekening houdend met hun sociodemografische achtergrond. Ze behalen ook veel slechtere resultaten dan de leerlingen die zelden met een computer werken.

Om leerlingen vertrouwd te maken met het gebruik van informaticatechnologie (ICT) en om de digitale kloof te dichten, kunnen scholen beter het niveau van begrijpend lezen en rekenen van hun leerlingen opkrikken dan te investeren in computers en internetverbindingen.

Fijne lijn Het rapport, met als titel Students, Computers and Learning: Making The Connection toont dat die landen die aanzienlijk investeerden in ICT in het onderwijs ‘geen enkele opvallende verbetering’ lieten optekenen in de PISA-resultaten (PISA is een examen dat 15-jarigen afleggen in OESO-landen). Er is, suggereert het rapport, een fijne lijn tussen waar technologie helpt en waar ze schaadt. In een aantal van de toplanden in wiskunde en digitale kennis, zoals Zuid-Korea en China, wordt relatief weinig van computers gebruik gemaakt bij het onderwijs. Landen die het meest van technologie en computers gebruikmaken, zien de schoolresultaten voor begrijpend lezen achteruitgaan. Een oplossing biedt het rapport niet aan. Leraars die echt op de hoogte zijn van computers, is een eerste stap. Zij kunnen de goede en de slechte kanten aan gebruik van computers inschatten, zodat het niet alleen een kwestie wordt van tijd aan de computer doorbrengen, maar wat men in die tijd wil bereiken.

ki jk

Dat is de verrassende conclusie van een studie die de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) uitvoerde in 31 landen, van China, over Europa, tot de VS. Als elke leerling een basisniveau in begrijpend lezen en wiskunde bereikt, zal dat ‘in onze digitale wereld meer bijdragen tot gelijke kansen dan simpelweg de toegang tot hoogtechnologische apparaten en diensten te vergroten of te subsidiëren’, zegt de studie.

Uit: R.R. (2015, 15 september). OESO: ‘Leerlingen die meest met computer werken, hebben slechtste resultaten’. Knack. Geraadpleegd via http://www.knack.be

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 44

Code

11/07/16 10:24

ia d e m a s s a m e d n a De macht v

Hoofdstuk 2

Kritiek op het communicatiemodel van Lasswell .................................................................................................................................. 47

2.1.2 Opinieleidertheorie en multi-step-flow-theorie ......................................................................................................................... 50

2.1.3 Zwijgspiraaltheorie ........................................................................................................................................................................................ 52

2.3 De massamedia sturen het publiek ................................................................................................................................................................ 57 2.3.1 Cultivatietheorie.............................................................................................................................................................................................. 57 2.3.2 Agendasettingtheorie ................................................................................................................................................................................ 59

2.4 Het publiek is de media ......................................................................................................................................................................................... 63 Hoe mediawijs ben jij? ................................................................................................................................................................................................. 66

Na dit hoofdstuk kan je …

£ verschillende theorieën over de macht van de massamedia benoemen en toelichten; £ deze mediatheorieën kritisch bespreken;

£ deze mediatheorieën toepassen op een casus;

ki jk

£ voorbeelden geven die deze mediatheorieën illustreren; £ de invloed van de massamedia op de politiek en andere maatschappelijke velden beoordelen;

£ op een slimme manier met het media-aanbod omgaan.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 45

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

45 11/07/16 10:24

INTRO

De hoeveelheid informatie die we dagelijks via het internet delen is gigantisch en blijft maar groeien. Dat mag niet verbazen als je het aantal internetgebruikers bekijkt. In 1995 hadden 16 miljoen mensen een internetverbinding, amper tien jaar later werd de kaap van 3 miljard gebruikers gerond. Dat resulteerde elke minuut van de dag in: • meer dan 347 000 tweets; • ongeveer 300 uren nieuw videomateriaal op YouTube; • 3 000 000 posts op Facebook; • meer dan 284 000 snaps op Snapchat; • …

ki jk

Om het met nog grotere cijfers te zeggen: in 2015 produceerde de mensheid elke dag 2,5 quintiljoen bytes aan data, waarvan de media een belangrijk deel voor hun rekening nemen. Daarmee kan je 10 miljoen blu-raydiscs vullen. Als je die discs op elkaar zou leggen, maak je een stapel vier keer zo hoog als de Eiffeltoren. Deze constante stroom van informatie doet communicatiewetenschappers in de haren krabben. Hoe kan je er als hedendaagse zender voor zorgen dat je boodschap het doelpubliek bereikt en bovendien het juiste effect heeft? Hoe gaan de ontvangers om met al die informatie? Maken ze een bewuste selectie of ondergaan ze de media-explosie lijdzaam?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 46

Code

11/07/16 10:24

1 Kritiek op het communicatiemodel van Lasswell In het vorige hoofdstuk vulde je het communicatiemodel van Harold Lasswell (1902-1978) aan. Dat is een eenvoudige en lineaire voorstelling van communicatie die je ook op de massamedia kan toepassen. Lasswell introduceerde het model in 1948 in een artikel met de titel The structure and function of communication in society, dat nog steeds beschouwd wordt als een van de belangrijkste publicaties in de communicatiewetenschappen.

ZENDER

à BOODSCHAP

MEDIUM

TEGEN WIE

MET WELK EFFECT

VIA WELK KANAAL

ZEGT WAT

WIE

ONTVANGER

EFFECT

Toch kwam er ook kritiek op het model van Lasswell. De eenvoud die het kenmerkt, kan ook beschouwd worden als simplisme. Zo wordt er geen rekening gehouden met de ruis* die de boodschap kan verstoren. Lasswell gaat er gemakshalve van uit dat de boodschap zonder problemen van zender naar ontvanger reist. Maar er kunnen storingen optreden in de weg in tijd en ruimte die de boodschap moet afleggen. Er zijn verschillende soorten ruis. • Fysieke ruis omvat signalen van buitenaf die de boodschap verstoren. Technische problemen zorgden ervoor dat sommige Snapchat-berichten niet volledig te zien waren. • Psychologische ruis omvat vooroordelen die de ontvanger over de zender heeft, maar ook andere geestelijke obstakels die een goed begrip in de weg staan. - Je voorkeur of afkeer van een bepaalde politieke partij beïnvloedt de manier waarop je hun communicatie ervaart. - Een dagdroom of een extreme emotionele reactie kan ervoor zorgen dat je even niet ontvankelijk bent voor boodschappen. • Fysiologische ruis treedt op wanneer het lichaam van de zender of de ontvanger de boodschap verstoort. Met een kater is het moeilijker om een radio-interview aandachtig te volgen, zeker als de geïnterviewde mompelt. • Semantische ruis treedt op wanneer de zender en de ontvanger niet dezelfde codes hanteren bij het communiceren. Die code kan een taal zijn, maar ook een vakjargon. De Nederlandse rappers van De jeugd van tegenwoordig hanteren een jargon dat soms moeilijk te begrijpen is voor Vlamingen.

ki jk

Een andere factor die roet in het eten kan gooien is redundantie* of overtollige informatieoverdracht. De gemiddelde boodschap bevat heel wat elementen die de ontvanger geen extra informatie opleveren. Als de ontvanger er niet in slaagt om de belangrijke informatie uit de boodschap te filteren, loopt de communicatie mis. Een van de tips die politici en bedrijfsleiders meekrijgen als ze op mediatraining gaan, is om hun boodschappen eenvoudig te houden en steeds terug te keren naar hun zogenaamde talking points. Dat zijn uitspraken die hun standpunt netjes samenvatten. Zo willen ze redundantie vermijden. Journalisten klagen weleens dat interviews zo erg voorspelbaar worden.

Ruis en redundantie kunnen relatief eenvoudig in het lineaire model van Lasswell verwerkt worden, maar verloopt communicatie wel op een rechtlijnige wijze? Heel wat communicatiewetenschappers pleiten voor een interactief communicatiemodel*, dat de zender en de ontvanger op gelijke voet plaatst. Ze merken op dat de ontvanger niet zomaar een passieve rol speelt, maar dat hij de verzonden informatie verwerkt en feedback* geeft aan de zender. Die terugkoppeling kan ervoor zorgen dat de zender zijn boodschap aanpast. In interpersoonlijke communicatie is dat duidelijk te merken. Gesprekspartners geven elkaar voortdurend signalen: ze knikken, wijzigen hun toon, volume of houding, onderbreken elkaar … Maar ook bij de massamedia is er sprake van feedback. • Radiomakers vragen hun luisteraars regelmatig om tips of verzoeknummers door te sturen via sms. Daarop passen die radiomakers hun uitzending aan, door het gevraagde nummer te draaien. • Op sociale media communiceer jij over jezelf via je profielpagina. Daar is echter ook ruimte voor posts en reacties van andere gebruikers, zodat een kluwen van informatie ontstaat, met jouw profiel als bindmiddel. • Zoekmachines en websites passen hun inhoud aan op basis van jouw surfgedrag. Zo ontstaat er een vorm van constante communicatie tussen zender en ontvanger.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 47

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

47 11/07/16 10:24

De Amerikaanse academici Wilbur Schramm (1907-1987) en Charles Osgood (1916-1991) stelden bijvoorbeeld het onderstaande interactieve communicatiemodel voor. Merk op dat de communicatie niet lineair, maar circulair (in een cirkelvorm) verloopt. Er is geen sprake meer van een zender en een ontvanger. Beide partijen in het communicatiemodel encoderen (verzenden), interpreteren en decoderen (ontvangen).

boodschap

decoderen

interpreteren

encoderen

interpreteren

decoderen

encoderen

boodschap

ki jk

2 Hoe machtig zijn de massamedia?

‘Fotograﬁe is een van de belangrijkste middelen geworden om iets te ervaren, om de schijn van deelname op te wekken.’ Susan Sontag

Communicatiewetenschappers hebben uiteenlopende meningen over de werkelijke invloed van de media op onze levens. In dit hoofdstuk komen verschillende theorieën over de macht van de media aan bod. We verdelen ze in vier grote groepen. • De massamedia zijn almachtig: de injectienaaldtheorie, de opinieleidertheorie, de multi-step-flow-theorie en de zwijgspiraaltheorie kennen de media veel macht toe. Ze beschouwen het publiek als passieve ontvangers van mediaboodschappen en focussen op het effect van mediaboodschappen. • De macht van de media is beperkt: de selectieveperceptietheorie en de nutstheorie verschuiven de macht grotendeels naar de ontvangers. • De media sturen het publiek: de cultivatietheorie en de agendasettingtheorie geven een deel van de macht terug aan de massamedia. Ditmaal ligt de nadruk echter op het klimaat dat de media creëren en niet zozeer op het effect van individuele boodschappen. • Het publiek is de media: sinds de opkomst van de sociale media, zijn de oude grenzen tussen massamedia en ontvangers vervaagd. De vraag is dan ook welke waarde de bovenstaande theorieën vandaag nog hebben.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 48

Code

11/07/16 10:24

Opdracht 1 Het is nuttig om de kritiek op het communicatiemodel van Lasswell in je achterhoofd te houden wanneer het over de macht van de massamedia gaat. Verklaar waarom.

2.1 De massamedia zijn almachtig

Tot het midden van de vorige eeuw gingen onderzoekers ervan uit dat de massamedia een grote invloed hadden op het publiek. Film en radio veroverden in de eerste helft van de 20ste eeuw de westerse wereld. Overheden gingen die massamedia al snel inzetten om propaganda te verspreiden. In het licht van die gebeurtenissen is het niet verwonderlijk dat de macht van de massamedia erg hoog ingeschat werd. Ook later werd af en toe teruggegrepen naar deze denkwijze.

2.1.1 Injectienaaldtheorie

Joseph Goebbels was de minister van Propaganda in het nazi-regime van Adolf Hitler. Het was zijn taak om de Duitsers te inspireren tot volgzaamheid. Goebbels maakte dankbaar gebruik van de moderne massamedia om de indruk te wekken dat de nazi’s de steun van de gehele bevolking hadden. De zogenaamde Schriftleitergesetz zorgde ervoor dat journalisten geen kritiek konden uiten op het regime. Radiostations werden onder controle van de nazi’s geplaatst en vanaf september 1939 was het verboden om naar buitenlandse zenders te luisteren. Goebbels liet zelfs een goedkope radio ontwerpen, de zogenaamde Volksempfänger, die enkel Duitse en Oostenrijkse zenders kon ontvangen. Luidsprekers werden in scholen en bedrijven geplaatst, zodat niemand aan de boodschappen van het regime kon ontsnappen. Er bestaan nog meer historische voorbeelden van de injectienaaldtheorie in actie. Tijdens de Rwandese burgeroorlog zette Radio Télévision Libre des Milles Collines Hutu’s aan om hun Tutsi-landgenoten te ‘verdelgen als kakkerlakken’. Zo speelden ze een belangrijke rol in de Rwandese genocide. Minder gruwelijk: op publieke plaatsen in Thailand wordt elke ochtend en avond het nationale volkslied afgespeeld. De Thai worden geacht om op die momenten halt te houden, als teken van respect. Op code. deboeck.com kan je dit dagelijkse ritueel bekijken.

ki jk

•

De communicatiewetenschappen zijn een relatief jonge wetenschappelijke discipline. De oorspronkelijke theorieën over de macht van de massamedia ontstonden dan ook uit de psychologie. Zo leunt de injectienaaldtheorie* aan bij het behaviorisme. Ze gaat er namelijk van uit dat een bepaalde mediaprikkel een uniforme en voorspelbare reactie zal oproepen bij de ontvangers. Psychologen spreken van het stimulus-responsmodel. Op die manier kunnen de massamedia het gedrag van het grote publiek beïnvloeden. Volgens de injectienaaldtheorie spuiten de media hun boodschappen rechtstreeks in onze hersenen. Het publiek bestaat uit passieve en kritiekloze ontvangers, zonder keuzevrijheid. Om een andere metafoor te gebruiken: de ontvangers zijn sponsen die informatie opnemen.

•

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 49

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

49 11/07/16 10:24

Het Amerikaanse Payne Study and Experiment Fund trachtte de injectienaaldtheorie te bewijzen aan de hand van een aantal onderzoeken die gepubliceerd werden in de jaren 1930. Daarmee wilden de onderzoekers aantonen dat films een negatieve invloed hadden op de ontwikkeling van kinderen. Er werd gebruikgemaakt van enquêtes, tests en psychogalvanometers, die elektrische signalen in de hersenen kunnen opvangen. Verschillende prestigieuze universiteiten werkten mee aan het onderzoek, maar vandaag worden de resultaten om verschillende redenen toch als onwetenschappelijk en onnodig alarmerend beschouwd. Het was de eerste, maar zeker niet de laatste keer dat er een onderzoek werd opgezet naar de effecten van de media op de jeugd.

Opdracht 2 Op 13 december 2016 werd de injectienaaldtheorie in ons eigen land geïllustreerd door de Franstalige omroep RTBF. In een ‘speciale uitzending’ met de titel Bye Bye Belgium kondigde zender La Une het einde van België aan. De programmamakers waren duidelijk geïnspireerd door The War of the Worlds, een legendarisch radiohoorspel van de Amerikaanse acteur en regisseur Orson Welles (1915-1985). Het ging om een radioversie van een sciencefictionboek van H.G. Wells, maar heel wat luisteraars hadden dat niet zo begrepen. Sommigen sloegen op de vlucht voor het dreigende gevaar. Ook tijdens de uitzending van de RTBF ontving de zender oproepen van nerveuze kijkers. De leerkracht toont je een samenvatting van het programma Bye Bye Belgium. Bekijk die en beantwoord vervolgens de vragen. Hoe zorgen de programmamakers ervoor dat de uitzending geloofwaardig is?

Waaruit kan je afleiden dat het om fictie gaat?

ki jk

Niet iedereen trapte in de vallen van Welles en de RTBF. De meerderheid van de kijkers besefte dat het om fictie ging. En ondanks de inspanningen van Goebbels moest het nazi-regime ook een beroep doen op geweld en intimidatie om de Duitse bevolking gehoorzaam te houden. Hedendaagse communicatiewetenschappers zijn het er dan ook over eens dat de injectienaaldtheorie te simplistisch is. 2.1.2 Opinieleidertheorie en multi-step-flow-theorie

In de jaren 1940 verscheen The People’s Choice, een invloedrijk boek van de Amerikaanse socioloog Paul Lazarsfeld (19011967). Daarin analyseerde hij de invloed van de massamedia op de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Hij ontdekte dat veel mensen zich niet zozeer laten beïnvloeden door de media, maar wel door zogenaamde opinieleiders*. Dat zijn mensen die met een zekere autoriteit over een onderwerp kunnen spreken. Ze zijn kritischer ingesteld dan de doorsneeburger en maatschappelijk betrokken, maar ze halen hun informatie nog steeds bij de massamedia. We verkiezen hun mening, omdat we ons met hen beter kunnen identificeren. • Iedereen heeft wel een vriend of vriendin die beter op de hoogte is van de laatste modetrends of waarbij je terechtkan voor advies over technologische snufjes. • Het sociale medium Twitter is een hedendaagse opinieleidersfabriek. Wie veel volgers heeft, mag beschouwd worden als een opinieleider. Dat laat zich ook blijken in het politieke veld. Een openlijke steunbetuiging van een bekende persoon voor je campagne is veel waard. Vanwege die tussenpersoon spreekt Lazarsfeld van de opinieleidertheorie* of two-step-flow-theorie*. De nadruk ligt dus op de sociale omgeving van de ontvanger, het netwerk van vrienden, familie en collega’s.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 50

Code

11/07/16 10:24

r aa pl em

Een banner op de gevel van de New York stock exchange kondigde in 2013 de beursgang van Twitter aan.

ki jk

Lazarsfeld verfijnde zijn theorie voortdurend. Gaandeweg begon hij te spreken van een multi-step-flowtheorie*, die meer rekening houdt met de complexe maatschappij waarin we leven. Het zijn niet enkel opinieleiders die ons beïnvloeden, zij beïnvloeden ook elkaar. Bovendien delen we ideeën met andere mensen en vinden die ideeën soms hun weg naar de media. Er is dus sprake van wederzijdse beïnvloeding, die zowel verticaal als horizontaal kan zijn. Een belangrijke bemerking daarbij is dat bij elke stap in het proces de boodschap lichtjes wordt aangepast. Elke schakel voegt zijn eigen interpretatie toe aan de boodschap. Je kan dan ook spreken van informatie uit tweede hand, derde hand, vierde hand … Je kan de multi-step-flowtheorie testen in de klas. Je leerkracht (de opinieleider) verzint een kort verhaaltje en vertelt dat aan één leerling. Die vertelt het verhaal door aan een andere leerling, die op zijn beurt het verhaal doorvertelt aan een derde leerling. Je doet zo voort tot het verhaal heel de klas is rond geweest en door de laatste leerling terug aan de leerkracht wordt verteld. Is het verhaal veranderd? Opdracht 3 a Zoek op wat de vijf populairste Twitter-accounts van het moment zijn. Op code.deboeck.com vind je een link die je daarbij kan helpen. Noteer telkens wat voor beroep deze mensen uitoefenen en waarover ze voornamelijk posten. 1

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 51

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

51 11/07/16 10:24

Sluit Twitter aan bij de two-step-flow-theorie of de multi-step-flow-theorie? Verklaar je antwoord.

2.1.3 Zwijgspiraaltheorie

In 1974 introduceerde de Duitse communicatiewetenschapster Elisabeth Noelle-Neumann (1916-2010) de zwijgspiraaltheorie*. Ook deze theorie kent de media veel macht toe en beschouwt het grote publiek als passieve ontvangers. Wanneer een boodschap steeds herhaald wordt, zijn mensen geneigd zich te conformeren aan de heersende opvattingen uit vrees voor sociaal isolement. Omdat weinigen tegen de heersende opinie durven in te gaan, wordt die nog versterkt. Zo ontstaat een vicieuze cirkel of zwijgspiraal. Aanhangers van de zwijgspiraaltheorie verwijzen graag naar nazi-Duitsland of de Sovjet-Unie onder Stalin. Kritische stemmen werden gesmoord. Wie zich toch durfde uitspreken tegen het regime riskeerde zijn leven.

ki jk

Noelle-Neumann maakt gebruik van drie basiselementen om haar theorie op te bouwen. • Cumulatie Dezelfde boodschap keert steeds terug via verschillende media. • Consonantie De ontvangers passen hun mening aan, zodat die samenvalt met de heersende opinie. • Openbaarheid De massamedia bereiken veel ontvangers, waardoor een mening snel de norm kan worden en afwijkende meningen in sneltreinvaart verdwijnen.

De Hongkongse kunstenaar Kacey Wong protesteert tegen het verdwijnen van enkele boekhandelaars in 2015. Die hadden banden met de politieke auteur Gui Minhai. Over de zaak werd amper gerept in de Chinese media.

Opdracht 4 Welke kritische bedenkingen kan je maken bij de zwijgspiraaltheorie?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 52

Code

11/07/16 10:24

2.2 De macht van de media is beperkt Gaandeweg begon het onderzoek zich te richten op de ontvangers. Die werden niet langer beschouwd als een passieve, kritiekloze massa. Vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog gingen wetenschappers zich focussen op de beslissingen die ontvangers nemen omtrent de boodschappen die hen bereiken. Daarbij speelde de economische heropleving een rol. De huishoudelijke budgetten stegen en bedrijven wilden weten hoe ze kieskeurige consumenten konden overtuigen om hun producten te kopen.

aa pl

ki jk

•

Selectieve aandacht Je schenkt enkel aandacht aan wat je interesseert en de rest dringt niet of nauwelijks tot je door. Wie enkel geïnteresseerd is in binnenlands nieuws, scrolt voorbij een artikel over hongersnood in Haïti. Selectieve waarneming Wat tot je doordringt wordt gekleurd door je referentiekader. Je schaaft aan informatie tot ze erin past. Wie een afkeer heeft van een bepaalde politieke partij, vindt in elk Facebook-bericht over die partij wel iets dat Blinkers van de Nederlandse designer Joachim Rotteveel zijn afkeer bevestigt. Selectief onthouden Van wat je dagelijks ziet en hoort, kan je maar een klein deel onthouden. Daarbij gaat je voorkeur naar zaken die in je referentiekader passen. De uitslag van je favoriete voetbalploeg zal je beter onthouden dan de uitslag van een willekeurige ploeg uit een andere competitie. Selectief geloven Je beschouwt jezelf als een kritisch persoon, die niet zomaar alles voor waar aanneemt. In de praktijk zal je gemakkelijker mediaboodschappen geloven die aansluiten bij je referentiekader. Wie graag een glas wijn drinkt, zal snel geneigd zijn om de resultaten van een onderzoek naar de negatieve gevolgen van alcoholconsumptie als onzin te beschouwen.

•

De inspiratie voor de selectieveperceptietheorie* komt uit de ontwikkelingspsychologie, meer bepaald uit de stelling dat mensen niet enkel gevormd worden door erfelijke factoren, maar ook door sociale omstandigheden. Nature en nurture dus. Onze opvoeding en ervaringen creëren een referentiekader dat ook beïnvloedt hoe we boodschappen van de massamedia ervaren. De selectieveperceptietheorie stelt dat ontvangers een boodschap nooit op een objectieve manier verwerken, maar dat ze die informatie filteren. Een uniforme en voorspelbare reactie van het grote publiek is op die manier uitgesloten. We identificeren vier filters die een rol spelen bij de selectieveperceptietheorie.

2.2.1 Selectieveperceptietheorie

•

Een toepassing van de selectieveperceptietheorie is het hostile media effect. Dat beschrijft hoe mensen met een sterke mening over een bepaald onderwerp de verslaggeving in de media over dat onderwerp als bevooroordeeld beschouwen, ook al gaat het volgens neutrale waarnemers om objectieve verslaggeving. Zowel Israël als de Palestijnse autoriteiten beschuldigen de westerse pers regelmatig van vooringenomen berichtgeving. De Israëli’s vinden dat ze worden afgeschilderd als oorlogscriminelen, terwijl de Palestijnen zeggen dat het lijden van de Palestijnse bevolking onvoldoende in beeld wordt gebracht.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 53

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

53 11/07/16 10:24

Opdracht 5 Lees het artikel en beantwoord vervolgens de vragen.

De Standaard en Bart De Wever op ramkoers

Anti-N-VA De Standaard reageert niet op de nieuwe uitspraak van Bart De Wever. Luidop reageren zou de gespannen relaties enkel verder verzieken en de werking van de politieke redactie van de krant (nog) verder bemoeilijken. Maar heeft Bart De Wever dan geen punt? Ontpopte De Standaard zich het voorbije jaar tot een soort anti-N-VA-krant? Ongetwijfeld zijn er kritische stemmen. Zowel op de opiniepagina’s als redactioneel. Mensen als Marc Reynebeau, Paul Goossens en Dyab Abu Jahjah staan niet meteen te boek als fervente supporters van N-VA en krijgen van De Standaard ook ruim baan om hun visie te uiten. Net zoals Bart De Wever dat vroeger in zijn vaste column zélf mocht doen in De Standaard (en eerder in De Morgen). Een uitspraak als ‘De Standaard is ook de werkgever van Dyab Abou Jahjah, ik kan er niet meer over zeggen’ is dan ook te gek voor woorden. Het zou omgekeerd impliceren dat De Standaard ook lange tijd de werkgever was van Bart De Wever zelf.

Afgelopen weekend zei N-VA-voorzitter Bart De Wever dit op het middagnieuws van VTM: ‘Die krant en die journalisten publiceren ongeveer alles, als het maar tegen N-VA is. Die krant is ook de werkgever van Dyab Abou Jahjah, ik kan er niet meer over zeggen, ik lees die krant elke dag met stijgende verbazing, over welke onzin dat daar dikwijls instaat.’ ‘Die krant’ in het betoog van Bart De Wever is De Standaard, met voorsprong de grootste kwaliteitskrant die Vlaanderen rijk is.

Over de ‘haatdragende krant’ Le Soir: ‘Er is wel degelijk een probleem met Le Soir. Dat is een zeer haatdragende krant die haar ware gelaat af en toe laat zien. Ik wil geen interviews meer geven aan die krant. Ik wil er niks meer mee te maken hebben.’ Over ‘de meeste media’: ‘We moeten de moed hebben om door te zetten. Tegen de oppositie in. Tegen de vakbonden in. En tegen de meeste media in, die ons nu afschilderen als sociaaleconomische sadisten, die voor hun plezier de mensen pijn doen.’

ki jk

•

Sommige duidelijk afgewogen redactionele keuzes zijn de N-VA-voorzitter een doorn in het oog. Zo was er indertijd de fameuze uitspraak van De Wever over het niet kunnen van regenboog-T-shirts voor Antwerpse ambtenaren met een loketfunctie. De krant plaatste die uitspraak, los van veel context, op pagina één. Dat was ongetwijfeld vooral bedoeld om extra lezers naar de weekendkrant te trekken en niet meteen om Bart De Wever te schofferen, maar de uitspraak bleef de N-VA-voorzitter, tot zijn groot ongenoegen, lange tijd achtervolgen.

Over de grote en vooral ongecontroleerde rol die media zichzelf toe-eigenen in het politiek bedrijf, valt vanuit democratisch oogpunt heel wat te zeggen, maar ook het omgekeerde geldt: politici horen niet in te grijpen op de redactionele lijn van een krant. Daar komt bij dat Bart De Wever de schijn tegen heeft. De N-VA-voorzitter is niet aan zijn eerste mediaveldslag toe, zoals onderstaand lijstje met uitspraken leert.

Of De Wever met zijn uitspraken nu gelijk heeft of niet, feit is dat niemand anders – op het Vlaams Belang na – ooit een dergelijk brokkenparcours aflegde. Wanneer zowat elk medium de revue passeert, stelt zich uiteindelijk de vraag: is werkelijk iedereen tegen Bart De Wever? Of ziet de N-VA-voorzitter spoken?

Misschien nog het meest last heeft N-VA echter van de redactionele bijdragen die De Standaard over N-VA brengt. Die zijn volgens de partij allesbehalve feitelijk, vaak opiniërend en uitgesproken anti-N-VA. Dat het daarbij om klassieke Wetstraatstukken gaat met vaak veel gespin en een soms flou onderscheid tussen berichtgeving, analyse en opinie, is een kritiek die niet enkel bij N-VA te horen valt, maar het is allerminst zo dat enkel N-VA op die manier wordt aangepakt. Het is, afhankelijk van de bron, een euvel dan wel een kwaliteit van wel meer Wetstraatjournalisten.

Uit: Cochez, T. (2015, 11 maart). De Standaard en Bart De Wever op ramkoers. Geraadpleegd via http://www.apache.be

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 54

Code

11/07/16 10:24

Welke selectieveperceptiefilters gebruikt Bart De Wever volgens de journalist? Verklaar je antwoord.

Welke kritische bedenkingen plaatst de journalist bij de werking van de pers?

2.2.2 Nutstheorie

Opdracht 6 Bekijk klassikaal een nieuwsuitzending. Noteer achteraf welke items jou het meest zijn bijgebleven. Waarom heb je die items meer aandacht gegeven dan de andere? Vergelijk je notities met die van je klasgenoten.

ki jk

Bij de nutstheorie*, die ook wel de uses and gratifications-theorie wordt genoemd, waait de wind uit dezelfde hoek. In het Engels betekent uses toepassingen en gratifications bevredigingen. Ook hier zijn de ontvangers onafhankelijke wezens, die een actieve en doorslaggevende rol spelen in het communicatieproces. De nutstheorie stelt dat consumenten behoeften hebben die ze willen bevredigen. Een medium moet voor onze aandacht concurreren met andere media, hobby’s, sociale contacten … Het publiek is in staat om zijn interesses en motieven te herkennen en te benoemen. Als gevolg daarvan beslist het zelf welke media het raadpleegt. De nutstheorie kwam er in verschillende stadia, maar wordt vooral geassocieerd met Elihu Katz (°1926), Michael Gurevitch (1931-2008) en Hadassah Haas. Zij bundelden de behoeften in vijf categorieën. •

•

Cognitieve behoeften We willen op de hoogte blijven van de actualiteit en kennis opdoen. Affectieve behoeften We zijn op zoek naar emoties, plezier en gevoelens. Persoonlijkheidsvorming We willen onze status verhogen en onze geloofwaardigheid verbeteren. Sociale behoeften We willen onze band met familie en vrienden verstevigen door samen tv te kijken, te roddelen over een programma … Spanning verlagen We willen ontspannen en ontsnappen aan de werkelijkheid.

• •

•

De vraag is echter of we steeds vrij kunnen kiezen welke media we consumeren. Achteraf een motivatie geven voor je mediakeuze is ook iets anders dan bewust vanuit een bepaalde behoefte voor een medium kiezen. Onderzoek toont aan dat wanneer je op bus en trein gratis kranten legt voor jongeren, zij die vaak lezen uit verveling en niet noodzakelijk vanuit een behoefte naar nieuws.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 55

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

55 11/07/16 10:24

Opdracht 7 a Je herkent ongetwijfeld enkele mediafuncties uit het eerste hoofdstuk in de behoeftecategorieën van de nutstheorie. Noteer de juiste functies bij de categorieën. cognitieve behoeften:

•

affectieve behoeften:

•

persoonlijkheidsvorming:

•

sociale behoeften:

•

spanning verlagen:

•

Bij welke theorie uit de gedragswetenschappen sluit de nutstheorie aan? Verklaar je antwoord.

MEDIA-AFHANKELIJKHEIDSTHEORIE Vergelijkbaar met de nutstheorie is de media-afhankelijkheidstheorie of media system dependency-theorie van Sandra Ball-Rokeach (°1941) en Melvin Defleur (°1923). Ook deze sociologen stellen dat mensen de media gebruiken om bepaalde behoeften te vervullen. Welke behoeften dat zijn, hangt af van de interactie van verschillende systemen. Bepaalde omstandigheden kunnen ervoor zorgen dat we een grotere behoefte voelen om de media te raadplegen en dat we er dus afhankelijker van worden. Deze theorie kan je schematisch als volgt voorstellen:

sociaal systeem (stabiliteit varieert)

mediasysteem (aantal en verspreiding van functies varieert)

ki jk

publiek (afhankelijkheidsgraad van media-informatie varieert)

In westerse democratieën vervullen de media een politieke functie, waardoor onze behoefte aan mediaconsumptie stijgt. In de derde wereld vervullen media die politieke functie minder en zijn er bovendien minder media beschikbaar om te raadplegen. Wanneer er belangrijke gebeurtenissen plaatsvinden in de wereld, zoals oorlogen, natuurrampen of economische crisissen, helpen de media ons om die gebeurtenissen te kaderen en te verklaren. Op die momenten oefenen ze dan ook een grotere invloed uit op onze levens.

•

effecten

•

Ball-Rokeach en Defleur verduidelijken bovendien dat mensen meer afhankelijk worden van media die meerdere behoeften bevredigen dan van media die slechts één behoefte bevredigen. De gemiddelde persoon is bijvoorbeeld meer afhankelijk van sociale media dan van film, omdat dat laatste medium vooral dient ter ontspanning, terwijl sociale media ook andere behoeften kan bevredigen.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 56

Code

11/07/16 10:24

2.3 De media sturen het publiek Sinds het einde van de jaren 1960 pleiten enkele onderzoekers voor een herwaardering van de macht van de media. Ze grijpen niet terug naar de eerder simplistische almachttheorieën, maar trachten aan te tonen dat de massamedia een bepaald klimaat creëren en zo wel degelijk een belangrijke invloed op onze levens hebben.

2.3.1 Cultivatietheorie

‘Ik maak gebruik van de perceptie die mensen van me hebben, maar dat ben ik niet echt.’ Kim Kardashian

ki jk

televisiekijken

Bedenk eens hoeveel tijd je doorbrengt met de massamedia. Misschien is dat wel meer tijd dan je doorbrengt met je ouders. Is het dan niet redelijk om te veronderstellen dat deze media een invloed hebben op je beeld van de werkelijkheid? Dat is de centrale vraag die de Hongaars-Amerikaanse communicatiewetenschapper George Gerbner (1919-2005) zich stelde. Omdat televisie begin jaren 1970 het dominante medium was, focuste hij zich daarop. In de decennia die volgden, werd Gerbners cultivatietheorie* door verschillende onderzoekers toegepast op andere media. De cultivatietheorie is dan ook een van de meest geciteerde theorieën in de communicatiewetenschappen. Schematisch kan je die theorie als volgt voorstellen: toevallige informatie

sociale realiteit (constructie)

focus, aandacht, betrokkenheid

gevolgtrekkingen, sociale structuren en andere ervaringen

(leren)

Uit zijn onderzoek naar geweld in televisieseries concludeerde Gerbner dat regelmatig televisiekijken langetermijneffecten heeft op onze perceptie van de werkelijkheid. Televisie is volgens hem een uniek en krachtig medium, aangezien het de ontvanger beelden voorschotelt die erg lijken op onze eigen indrukken. Televisiemakers doen aan beeldvorming en de kijker neemt die gecreëerde beelden over. Mensen die regelmatig televisiekijken worden gecultiveerd om wat ze daar zien voor waar aan te nemen. Eenmaal dat wereldbeeld een plaats heeft gekregen in het brein van de ontvanger, zoekt en vindt die bevestigingen van die sociale realiteit in het dagelijks leven. Gerbners onderzoek focust dan ook meer op attitudes dan op feitelijk gedrag.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 57

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

57 11/07/16 10:24

•

De angst van de schoolkinderen kon misschien ook op een andere manier verklaard worden, bijvoorbeeld door te kijken naar de sociale omgeving van het kind, maar daar hield Gerbner geen rekening mee. Een bericht over een massagraf op het journaal heeft een ander effect op de kijker dan de moord op de butler in een Britse televisieserie. Net zo bekijk je de gewelddaden van een actieheld anders dan de brutaliteiten van een televisieschurk.

•

Gerbners resultaten werden niet door iedereen aanvaard. Volgens zijn critici zou hij te weinig gebruik hebben gemaakt van controlevariabelen. Dat zijn variabelen die niet in de onderzoeksvraag opduiken, maar wel een invloed kunnen hebben op de onderzoeksresultaten. Bovendien maakte hij onvoldoende onderscheid tussen verschillende soorten geweld.

Gerbner hield een enquête bij ongeveer 450 schoolkinderen uit New Jersey. Daaruit bleek dat degenen die regelmatig televisiekeken meer schrik hadden om ’s nachts alleen over straat te wandelen. Ze overschatten ook hoeveel zware misdaden er dagelijks gepleegd werden. Volgens Gerbner had dat te maken met het aantal gewelddaden waarmee ze in televisieseries geconfronteerd werden. Dit effect van televisiekijken wordt ook wel het mean world syndrome genoemd.

In later onderzoek werden deze fouten vermeden en kwam men tot gelijkaardige resultaten. Toch vinden sommige communicatiewetenschappers dat de cultivatietheorie te weinig aandacht besteedt aan de persoonlijkheid van de ontvanger.

ki jk

Opdracht 8 a Wat zijn de gelijkenissen en verschillen tussen de injectienaaldtheorie en de cultivatietheorie?

‘Het medium is de boodschap’ is een bekende uitspraak van de communicatiewetenschapper Marshall McLuhan. Daarmee bedoelt hij dat de keuze van het medium belangrijker is dan de boodschap die het medium brengt, omdat het medium bepaalt wat de structuur van de boodschap is. Wat is het verband met de cultivatietheorie?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 58

Code

11/07/16 10:24

2.3.2 Agendasettingtheorie

McCombs en Shaw bestudeerden de rol van de massamedia bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 1968. Via een enquête gingen ze na welke onderwerpen de stemmers in een bepaalde gemeenschap belangrijk vonden. Vervolgens vergeleken ze die onderwerpen met de berichtgeving tijdens de campagne. Hun conclusie: de massamedia bepaalden in belangrijke mate over welke onderwerpen gesproken werd. Ex-presidentskandidaat Al Gore deed met zijn documentaire An Inconvenient Truth wat hij niet kon tijdens zijn politieke carrière: klimaatverandering op de publieke agenda zetten. Het leverde hem een Nobelprijs voor de vrede op en gaf een nieuwe impuls aan het debat over een bindend klimaatakkoord.

•

In het eerste hoofdstuk leerde je al over de agendafunctie, een deelfunctie van de politieke functie van de massamedia. Die deelfunctie kan je verklaren aan de hand van de agendasettingtheorie* van de communicatiewetenschappers Maxwell McCombs (°1938) en Donald Shaw (°1936). Volgens hen beschikken de media over de mogelijkheid om bepaalde problemen in de openbaarheid te brengen. Wanneer ze veel aandacht besteden aan een gebeurtenis, wordt erover gesproken en nagedacht door het grote publiek. De media-agenda bepaalt zo de publieke agenda, maar ook de politieke agenda, want ook politici volgen het nieuws en ze kunnen niet zomaar negeren wat leeft bij de bevolking. Een belangrijke bemerking van McCombs en Shaw is dat de media de werkelijkheid niet weerspiegelen, maar ze filteren en vervormen. Ze kiezen zelf wat ze belangrijk vinden en hoe daarover bericht wordt. Daardoor hechten mensen meer belang aan sommige dingen, terwijl ze andere zaken negeren. Of zoals de Amerikaanse politicoloog Bernard Cohen (°1926) het in 1963 formuleerde: ‘The press may not be successful much of the time in telling people what to think, but it is stunningly successful in telling its readers what to think about.’

FILTER INVLOEDRIJKE MEDIA

ki jk

Er zijn zeker voorbeelden van onderwerpen die succesvol door de traditionele massamedia op de publieke en politieke agenda’s werden gezet. Toch is de werkelijkheid meestal iets complexer. Je kan eerder spreken van een wisselwerking. Bovendien spitsten de meeste onderzoeken zich toe op de politieke functie van de media, terwijl die uiteraard ook andere functies vervullen. En ten slotte kan je argumenteren dat niet elk medium dezelfde invloed uitoefent. Vandaag wordt dan ook soms gesproken over een agendabuildingtheorie*: de media bepalen de publieke en politieke agenda’s niet, maar leveren er een bijdrage aan. Dat kan je schematisch als volgt voorstellen:

persoonlijke ervaringen en interpersoonlijke communicatie

media-agenda

publieke agenda

politieke agenda

werkelijk belang van een agendapunt of evenement

Een kritische vraag die je hierbij kan stellen, is hoe de sociale media in dit schema passen. Maken discussies op sociale media deel uit van de publieke agenda of de media-agenda? Of moeten we sociale media gewoon tot de invloedrijke media rekenen?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 59

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

59 11/07/16 10:24

LOBBYWERK Lobbygroepen spelen een belangrijke, maar weinig zichtbare rol in het bepalen van de publieke en politieke agenda’s. Ze trachten politici rechtstreeks te beïnvloeden door hen te steunen met giften of diensten en bespelen de media met de hulp van pr-agentschappen. Door een onderwerp op de radar van invloedrijke media te krijgen, hopen ze het politieke beleid onrechtstreeks te kunnen beïnvloeden. De reclamecampagnes van het Nucleair Forum worden soms aangehaald als voorbeelden van sluw lobbywerk. Het forum is een vereniging van bedrijven die actief zijn in de nucleaire sector. In zijn advertenties stelt het vragen over de wenselijkheid van een kernvrije wereld. Door de neutrale toon en sobere vormgeving lijkt het of de vereniging een oprecht debat wil voeren, maar critici wijzen erop dat de aangehaalde feiten en cijfers gepresenteerd worden op een manier die voordelig is voor de adverteerder. Op code.deboeck.com vind je een link naar de website van het Nucleair Forum.

Sommige onderzoekers merken op dat de massamedia aan framing* doen. Ze leveren niet enkel een bijdrage aan de publieke agenda, maar ze bepalen meteen het kader waarin het debat plaatsvindt. Dat doen ze door gebruik te maken van metaforen, verhalen, slogans, contrasten … Ook politici maken veelvuldig gebruik van deze techniek. Opdracht 9 Lees de analyse van Wetstraat-journaliste Linda De Win en beantwoord vervolgens de vragen.

Politieke framing is van alle tijden

De Turteltaks was eigenlijk een Freyafactuur, maar het beeld van een ‘onrechtvaardige’ taks zal Annemie Turtelboom blijvend negatief achtervolgen. Bij framing is een goede regie dus onontbeerlijk. Een geslaagde framing bestaat erin om woorden en beelden zo te kiezen dat het publiek een bepaalde lezing van de feiten krijgt voorgeschoteld. Framing reikt dus een bril aan, waarmee het u – Jan Publiek – naar een kwestie of persoon doet kijken.

ki jk

Nog nooit was de toegang tot de politieke actualiteit zo groot als nu. Kranten, weekbladen, radio, televisie, websites en de laatste jaren vooral sociale media als Twitter en Facebook, ze volgen het politieke toneel op de voet. Een politicus moet in luttele seconden een krachtige quote kunnen neerzetten die blijft plakken. Het publiek moet geloven dat wat het voorgeschoteld krijgt dé waarheid is. Natuurlijk – u heeft het al begrepen – is er doorgaans meer dan één waarheid. Het komt er dus ook op aan de eerste te zijn om het frame te zetten. De politiek is in zekere zin een slagveld waarin frames strijden om de overwinning.

De techniek van framing Framing is een machtig wapen als je de techniek echt onder de knie hebt. Zoals altijd is er wel een angel, het moet goed gebruikt worden. En dat durft al eens verkeerd uitpakken, denk maar aan de Turteltaks, een energietaks van honderd euro per gezin die door minister Turtelboom node moest worden ingevoerd om de schuldenput veroorzaakt door de overdreven subsidiëring van zonnepanelen te delven. Node, want het was niet haar schuld. Maar die van de vorige minister van Energie, Freya Vandenbossche, die te lang had gewacht om in te grijpen. Het was met andere woorden de schuld van de socialisten.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 60

De schurk, het slachtoffer en de held Bij een goede framing is er meestal een schurk, een slachtoffer en een held. Nemen we Molenbeek, het ‘hellegat’ van België. De schuldige is de vroegere PSburgemeester Philippe Moureaux. Een gedroomd doelwit, want zijn partij wordt sinds het aantreden van de regering-Michel geframed als de grote oorzaak van alles wat misloopt in dit land. Het slachtoffer zijn de brave burgers van Molenbeek, maar bij uitbreiding heel België, dat nu in heel de wereld als een failed state wordt gezien. En de held? Dat is uiteraard minister van Binnenlandse Zaken Jambon, die Molenbeek gaat opkuisen. Soms lijkt het of er in onze gemediatiseerde wereld veel meer framing is dan vroeger. Vergeet het, framing

Code

11/07/16 10:24

framing deed de SP.A aanvankelijk haar voordeel, maar de laatste jaren heeft gratis een negatieve bijklank gekregen. Want gratis bestaat niet. Andere tijden, andere zeden.

Vandaar deze goede raad, wees altijd op uw hoede als u politieke toestanden krijgt gepresenteerd. Er wordt u een bril voorgehouden. Zet die gerust af en probeer een kwestie eens te zien vanuit de invalshoek van de beide partijen, de voor- en tegenstanders. Met objectieve ogen, zonder dat u uw eigen gevoelens laat meespelen. Ik wens u alvast veel succes!

ki jk

is van alle tijden. Ook de paarse regeringen onder leiding van Guy Verhofdstadt gebruikten de techniek gretig. Terwijl nu alles de schuld is van de socialisten, was toen de mantra: het is de schuld van de CVP. Het was ook de tijd van Steve Stevaert en ‘het socialisme zal gezellig zijn of niet’. Stevaert werd de voortrekker van de gratis-politiek, er kwamen gratis bussen, het kijken luistergeld werd afgeschaft, er kwam gratis energie én gratis water. Sindsdien is gratis synoniem geworden met socialisme. Ook al werd dat uitgevoerd door een regering geleid door een liberaal en mét groenen in de regering. Met die

Annemie Turtelboom trad in maart 2016 af als minister van Energie omwille van de commotie rond de zogenaamde Turteltaks.

Uit: De Win, L. (2016, 30 januari). Politieke framing is van alle tijden. Geraadpleegd via http://deredactie.be

Welke tips geeft De Win aan politici die een debat succesvol willen kaderen?

Geef zelf een voorbeeld van framing in de media. Verklaar je keuze.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 61

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

61 11/07/16 10:24

Opdracht 10 De leerkracht toont je en filmpje over de rol van de sociale media tijdens de verkiezingen van 2014. Bekijk het en beantwoord vervolgens de vragen. a Welk verband lijkt er volgens Riad Bahri te bestaan tussen de verkiezingsresultaten en het aantal vermeldingen dat een partij kreeg op sociale media?

Waren alle politieke partijen even actief op sociale media?

Wat vertelt dit nieuwsitem je over de relatie tussen traditionele media, sociale media en politieke partijen?

Bevestigt of relativeert dit item de agendasettingtheorie? Verklaar je antwoord.

ki jk

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 62

Code

11/07/16 10:24

Opdracht 11 Teken zelf schematische voorstellingen van de volgende mediatheorieën. nutstheorie

ki jk

2.4 Het publiek is de media

opinieleidertheorie

Zoals je al hebt gemerkt, kan je bij elk van de besproken mediatheorieën kritische vragen stellen. Ze kunnen allemaal toegepast worden in bepaalde omstandigheden, maar het is ook redelijk gemakkelijk om voorbeelden te vinden die ze ontkrachten. Dit zijn trouwens niet de enige bestaande mediatheorieën. Elk decennium en elk nieuw medium lijkt nieuwe mediatheorieën nodig te hebben, maar af en toe wordt er ook teruggegrepen naar oude theorieën. • •

Toen de smartphone zijn intrede deed, waarschuwden verschillende sociologen en psychologen dat het apparaat een te grote invloed zou hebben op het leven van jongeren. Dat klonk als een echo van de injectienaaldtheorie. Een sociaal medium als Twitter lijkt aan te sluiten bij de multi-step-flow-theorie, ook al dateert die theorie uit een vroeger tijdperk.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 63

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

63 11/07/16 10:24

•

ki jk

•

Sociale media zijn anoniem Gebruikers kunnen gebruikmaken van aliassen. Daardoor worden delicate zaken bespreekbaar, maar het kan er ook toe leiden dat zenders geen verantwoordelijkheid nemen voor hun boodschappen. Trolling is een term voor het bewust doen opflakkeren van verhitte discussies op het internet. Trolls plaatsen misplaatste opmerkingen op online fora of onder artikelen, in de hoop om andere internetgebruikers tegen hen in het harnas te jagen. Media-aanbod wordt rijker Dankzij het internet en sociale media hoeven we onze informatie niet langer bij één massamedium te halen. Er zijn veel meer stemmen dan vroeger in het medialandschap. Verschillende onderzoeken tonen aan dat jongeren vaak verschillende media tegelijkertijd gebruiken. Ze zitten bijvoorbeeld op sociale media terwijl de televisie op de achtergrond opstaat. Media zijn overal Aangezien iedereen een potentiële zender is, kan niemand zich nog echt afzonderen van de media. De grenzen tussen privéleven en publiek leven vervagen. De Amerikaanse Anthony Weiner moest ontslag nemen als congreslid toen bleek dat hij expliciete foto’s van zichzelf naar verschillende vrouwen had gestuurd via sociale media. Weiner was op het moment van de feiten getrouwd. Nieuws verspreidt zich sneller dan ooit tevoren Het internet en sociale media dragen ertoe bij dat informatie zich steeds sneller verspreidt. Dat leidt er soms toe dat foute berichten een eigen leven gaan leiden. In 2013 leidde een foutieve tweet van Associated Press ertoe dat de Amerikaanse beurs in vrije val ging. Hackers hadden de account van het nieuwsagentschap gekraakt. Ze verzonden het bericht dat er een aanslag op de Amerikaanse president was gepleegd. Associated Press corrigeerde de fout snel, maar het bericht was intussen al massaal gedeeld. Sociale media kennen geen hiërarchie Op het internet kunnen gebruikers verschillende rollen vervullen. Op het ene moment ben je een ontvanger, maar meteen daarna een verzender. Bovendien kan je een gewone deelnemer zijn aan één forum, maar op een ander forum een beheerdersrol opnemen. De website Wikipedia heeft geen hoofdredacteur. In plaats daarvan werken duizenden auteurs en redacteurs samen aan de inhoud. Wie een fout opmerkt, kan ze zelf aanpassen. Media worden subjectiever Aangezien er zo veel media en zo veel meningen zijn, is het moeilijk om nog te bepalen wie aan objectieve verslaggeving doet. Tegenwoordig zijn er weer ouders die hun kinderen niet laten vaccineren tegen een aantal typische kinderziektes, zoals polio. Zo dreigen die ziektes opnieuw kinderlevens te eisen, al zijn ze perfect te vermijden. Op het internet kan je verschillende websites vinden die je ervan moeten overtuigen dat vaccinaties gevaarlijk zijn. De medische wereld heeft deze argumenten meermaals weerlegd, maar toch zijn er mensen die er geloof aan hechten. Media worden multidisciplinair Sociale media combineren tekst, afbeeldingen, video- en geluidsfragmenten. De traditionele tweedeling tussen geschreven en audiovisuele media is dus niet langer houdbaar. Er zijn wel sociale media die voornamelijk op één type content gericht zijn, zoals YouTube of Pinterest. Een site als Facebook is echter radicaal multidisciplinair. Regulering ontbreekt grotendeels Het wereldwijde web maakt het veel moeilijker voor landen om de media te controleren. Dat is op zich goed nieuws, want zo wordt censuur moeilijker. Anderzijds zorgt dit er ook voor dat extreme meningen zich sneller verspreiden. Terrorisme-experts wijzen erop dat sociale media een belangrijke rekruteringsplaats zijn voor terreurorganisaties.

•

Sociologen spreken weleens van een global village om onze geglobaliseerde en gemediatiseerde samenleving te beschrijven. Dat idee keert ook terug in hedendaagse publicaties over de rol van de sociale media. Het grote publiek is in zekere zin de media geworden, omdat het actief deelneemt aan de creatie en verspreiding van berichten. Doorgaans geldt de 1-9-90-regel voor sociale media: van alle gebruikers creëert 1 % content, terwijl 9 % content hergebruikt en 90 % vooral content consumeert. Traditionele media spelen nog steeds een rol, maar het gaat veel meer om een wisselwerking dan om eenrichtingsverkeer. Voorlopig is het nog wachten op een theorie die deze complexe werkelijkheid in een overzichtelijk schema weet te vatten. Een rapport van het Centre for European Studies wijst alvast op een aantal belangrijke wijzigingen in het medialandschap.

•

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 64

Code

11/07/16 10:24

Mediabezit en -gebruik bij Vlaamse jongeren

In de lijst duiken ook een reeks nieuwe digitale toestellen op, die meteen al relatief hoog scoren. In 56,9 % van de gezinnen is er intussen een smart-tv, een televisie die online kan, aanwezig. Ook de nieuwe draagbare toestellen, de zogenaamde wearables, duiken al op in de cijfers. 3,5 % van de jongeren heeft een eigen smartwatch. 2,2 % heeft een slim polsbandje (een armbandje dat onder andere je polsslag, stappen en verbrande calorieën meet). In de top 20 van de meest gebruikte apps op de smartphone domineren communicatie-apps, bij de tablet zijn het vooral sociale media en iets vaker spelletjes dan bij de smartphone. Helemaal onderaan duiken apps als browser, camera of muziek op.

ki jk

De smartphone is het populairste toestel bij jongeren: 92,3 % van de jongeren heeft een eigen smartphone. Mobiele toestellen scoren sowieso goed: 57,7 % van de jongeren heeft een eigen laptop en 41,6 % van de jongeren heeft een eigen tablet. De opkomst van

Uit het onderzoek van 2016 blijkt dat het internet voor jongeren (12-18 jaar) even evident is als elektriciteit en stromend water. 99,9 % van de bevraagde jongeren kan tegenwoordig thuis online. Dat is ook logisch, aangezien zo goed als alle mediatoestellen die ze gebruiken, internet nodig hebben om er iets uit te halen.

multifunctionele toestellen zoals de smartphone en tablet zorgt ervoor dat toestellen die maar één echte functie hebben, klappen krijgen. Zowel het bezit van vaste (34,9 %) als mobiele gameconsoles (41,9 %) daalt ten opzichte van 2014. Om dezelfde reden zijn er ook minder jongeren (43,7 %) die nog een aparte mp3-speler hebben.

Onder de titel Apestaartjaren voeren de jeugdwerkorganisatie Mediaraven en de sociaal-culturele vormingsorganisatie Linc een tweejaarlijks onderzoek uit naar het mediabezit en -gebruik van Vlaamse jongeren. Het onderzoek bestaat uit twee bevragingen: een uitgebreide enquête bij jongeren (12-18 jaar) in de middelbare school en een steekproef bij kinderen (9-12 jaar) in de lagere school.

Meest gebruikte apps op smartphone van jongeren (12-18 jaar) Aantal ondervraagden = 2 459

Facebook Snapchat Instagram YouTube Facebook Messenger Smartschool Twitter WhatsApp Swarm Google

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1 783 1 316 1 219 940 906 340 245 232 205 188

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Browser Sms Clash Of Clans Muziek Spotify Tumblr Camera Skype 9gag Playtube

184 170 99 98 93 86 82 79 65 27

Naar: Onderzoeksrapport Apestaartjaren 6. (2016). Geraadpleegd via http://www.apestaartjaren.be

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 65

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

65 11/07/16 10:24

3 Hoe mediawijs ben jij?

Opdracht 12 Welke mediatheorieën herken je in de volgende voorbeelden?

Deontologische code voor televisiemakers

Wat vaststaat, is dat de media ons bestoken met steeds meer informatie. Het is dan ook belangrijk om voldoende gewapend op het digitale strijdtoneel te verschijnen. De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) somde een aantal competenties voor de 21ste eeuw op. Daarbij besteedde het bijzondere aandacht aan digitale geletterdheid. Die kan je opdelen in: • informatiegeletterdheid: informatie zoeken, verwerken en delen; • mediageletterdheid: inzicht in de werking van de media en zelf actief media gebruiken en produceren; • ICT-geletterdheid: veilig, verantwoord en doelgericht gebruikmaken van technologie. Na dit thema ben je in ieder geval een stap dichter bij die mediageletterdheid. Hieronder vind je een aantal opdrachten die je kennis van dit hoofdstuk testen.

ki jk

Journalist en cameraman Marc Hoogsteyns pleitte in 2003 voor een deontologische code waaraan televisiemakers zich zouden moeten houden. Bij de opnames van reality-programma’s als Peking Express, Stanley’s Route en Toast Kannibaal merkte hij op dat er regelmatig een loopje met de feiten werd genomen. ‘Dit is geen docureeks, zoals zij beweren’, vertelde Hoogsteyns aan de interculturele beweging Kif Kif. ‘Een documentaire toont misschien ook maar een bepaald deel van de realiteit, maar doet de waarheid nooit geweld aan.’ Als voorbeeld verwijst hij naar de opnames voor Peking Express in Cambodja. Daar liepen veel kinderen met geamputeerde ledematen rond, omdat er nog veel landmijnen liggen. De programmamakers wilden die kinderen volgens hem niet tonen, omdat de kijkers ervan zouden kunnen schrikken. Hoogsteyns pleit voor een deontologisch code voor televisiemakers. ‘Deze mensen noemen zichzelf “reporters”, hebben het over “reality”, over “docu-reality”. Maar dat zijn allemaal holle begrippen. Het gaat hier niet om realiteit, maar om het construeren van een tv-werkelijkheid die goed verkoopt en die mensen bevestigt in clichés die ze hebben over bepaalde culturen en volkeren.’

Onlinegames

Nu videogames zich meer en meer online afspelen smeedt een speler vaak een hechte vriendschap met mensen die hij nog nooit in levenden lijve heeft gezien en die vaak aan het andere eind van de wereld wonen. Informaticabedrijf IBM experimenteerde

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 66

jarenlang met onlinegames als World of Warcraft en Second Life omdat zelfs introverte medewerkers daarin leiderschapskwaliteiten toonden – die niet naar boven kwamen op de echte kantoorvloer.

Code

11/07/16 10:24

aa pl

Volgens het Amerikaanse Parents Music Resource Center verwerkten verschillende muziekgroepen subliminale boodschappen in hun nummers. Dat zijn verborgen boodschappen die verstopt worden in een medium. Judas Priest, Led Zeppelin en zelfs de Eagles zouden satanische boodschappen in hun muziek geplaatst hebben, met het doel om jongeren op het slechte pad te brengen. Soms zou je die boodschappen enkel kunnen horen als de muziek achterwaarts gespeeld wordt. Ook adverteerders worden er weleens van beschuldigd om subliminale boodschappen in hun reclameboodschappen te plaatsen.

Subliminale boodschappen

Opel

De cover van Their satanic majesties request, een album van The Rolling Stones

Zichtbaar nieuws

ki jk

VRT Nieuws ontdekte dat bij twee Opel Zafira’s de uitstoot van schadelijke stikstofoxides was gedaald nadat de auto’s met een 1.6 dieselmotor een software-update hadden gekregen bij een Opel-garage. De Duitse autobouwer ontkende daarna met klem dat de update iets te maken had met het aanpassen van de emissieniveaus. Minister van Consumentenzaken Kris Peeters (CD&V) vroeg een week later, op het autosalon, uitleg aan de top van Opel België en aan de Economische Inspectie vroeg hij om een onderzoek te starten. Die liet er geen gras over groeien en viel binnen bij een tiental Opel-dealers, verspreid over het hele land.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 67

De Zwitserse filosoof Rolf Dobelli is geen fan van nieuws. ‘Nieuwsmedia focussen meestal op wat zichtbaar is’, schrijft hij. ‘Ze tonen aangrijpende verhalen en lugubere foto’s, maar negeren systematisch het subtiele en verraderlijke, zelfs als dat veel belangrijker is. Nieuws grijpt onze aandacht; dat is zijn zakenmodel. Als een gevolg daarvan lopen we rond met een volledig fout idee over de risico’s in de wereld. Terrorisme wordt overschat, terwijl chronische stress wordt onderschat. Astronauten worden overschat, terwijl verpleegsters worden onderschat. Vliegtuigongelukken worden overschat, terwijl resistentie tegen antibiotica wordt onderschat. We zijn niet rationeel genoeg om blootgesteld te worden aan de pers.’

Naar: Dobelli, R. (2010). Avoid News: Towards a Healthy News Diet. Geraadpleegd via http://dobelli.com

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

67 11/07/16 10:24

Opdracht 13 Een aantal videogamemakers worden voor de rechter gedaagd omdat hun spel een groepje tieners zou hebben aangezet tot seksueel geweld. Geef argumenten om het spel te verbieden of in de handel te houden. Maak gebruik van het opiniestuk hieronder en de theorieën die in dit boek aan bod komen. Ga ook op zoek naar andere opiniestukken en rechtszaken waarbij mediageweld een rol speelde om je argumenten kracht bij te zetten. Op code.deboeck.com vind je meer informatie over correct argumenteren en enkele interessante links.

De gamebabe is echt het probleem niet

vrouwen dat volgens hem standaard is in games, zijn wij in onze genres zelden tegengekomen. Opvallend is verder dat er in het onderzoek niets gezegd wordt over de veelheid aan studies die het door Eggermont geclaimde verband tussen gamen en seksisme juist ondergraven of tegenspreken.

Professor mediapsychologie Steven Eggermont en zijn team lieten twee groepen jongens en meisjes tussen 12 en 15 jaar een kwartier een game spelen. De ene groep speelde met een zogezegd ‘geseksualiseerd’ personage: ‘een vrouw met grote borsten, een kort rokje en een wespentaille’. De andere groep speelde met een figuur die een ‘verhullend harnas’ droeg. Uit de vragenlijst achteraf leidden de onderzoekers af dat de groep die het geseksualiseerde personage bestuurde toleranter werd voor verkrachtingsmythes.

Spontane dance-offs Maar vooral problematisch zijn de sprongen die Eggermont maakt vanuit zijn (eenmalig) gemeten attitudes naar effectief gedrag. Om nog maar te zwijgen van de verbodsmaatregelen die hij daaraan koppelt. Eggermonts onderzoek legt geen causaal verband tussen games en geweldpleging, seksueel of anderszins. Over dat gegeven hink-stap-springt hij heen door te stellen dat ‘wie in verkrachtingsmythes gelooft, toleranter is voor seksueel geweld en ook vaker dader wordt’, en dus: ‘Als de overheid schadelijke producten als tabak en alcohol aan banden legt, moet ze ook actie ondernemen tegen geseksualiseerde beelden.’

ki jk

Het is te gek voor woorden dat weer beweerd wordt dat games seksueel geweld uitlokken, terwijl daar geen werkelijk bewijs voor is, vinden Jogchum Vrielink (postdoctoraal onderzoeker KU Leuven) en Hatim El Sghiar (onderzoeksmethodoloog aan de Arteveldehogeschool).

Vreemd om te beginnen is Eggermonts voortdurende generalisatie van zijn bevindingen naar alle games. Zelf spelen wij allebei games, maar het soort

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 68

Code

11/07/16 10:24

De overheid reguleert games bovendien allang, onder andere met leeftijdsgrenzen. Dat ouders hun gamende kinderen in de gaten houden, is het belangrijkste: het ene kind is het andere niet zoals de ene game de andere niet is. Ook moet het onderwijs een zelfstandige en kritische omgang met games en andere media bevorderen. Als die ouderlijke verantwoordelijkheid en mediawijsheid kunnen volstaan, hoeft de overheid niet naast ons op de bank te komen zitten als de PlayStation aan gaat. Game on.

Empowerment Wat de ene persoon als seksualisering of objectivering ziet, wordt door de ander juist ervaren

als empowerment. Censuur stuurt dan ook een verkeerd signaal. We willen onze kinderen toch juist zo opvoeden dat vrouwen zich mogen kleden zoals ze willen, zonder dat ze dat zien als ‘provocatie’ tot eender wat?

Ja zeg. Met die redenering moet je ook misdaadromans, muziekvideo’s, tv-series en vrijwel alle andere culturele fenomenen verregaand aan banden leggen. Het punt is natuurlijk dat ideeën geenszins noodzakelijk tot daden leiden. Als gamen écht tot geweld zou leiden, dan zou je de jongste decennia een spectaculaire toename van het aantal geweldsdelicten door jongeren vaststellen. In de praktijk zien we juist een sterke daling. En terzijde: als er werkelijk zo’n simplistische band was tussen games en gedrag, dan zouden we ook overal spontane dance-offs moeten zien, vanwege het immense succes van dansgames.

Uit: Vrielink, J. & El Sghiar, H. (2016, 12 april). De gamebabe is echt het probleem niet. De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

ki jk

Opdracht 14 Kies een reclamecampagne en pas de injectienaaldtheorie, de nutstheorie en de cultivatietheorie erop toe. Presenteer je bevinden aan de klas in een aantrekkelijke vorm. Beantwoord bij elke theorie de volgende vragen. a Hoe bereikt de boodschap de ontvanger? b Welk effect heeft de boodschap? c Welke kritische bedenkingen kan je maken?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 69

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

69 11/07/16 10:24

ia d e m e d n a v f ie t c Het perspe

Hoofdstuk 3

Beeldvorming ...................................................................................................................................................................................................................... 72 1.1 Beeldvorming in en door de media ............................................................................................................................................................... 72 1.2 Stereotypen en contrastereotypen ................................................................................................................................................................ 75

2.2 Nieuwsfilters .................................................................................................................................................................................................................. 83

Na dit hoofdstuk kan je …

£ beschrijven hoe beeldvorming in en door de media je dagelijkse leven beïnvloedt;

£ stereotypen en contrastereotypen onderscheiden in diverse media;

£ aanduiden welke criteria gebruikt worden bij het selecteren van nieuws; £ aangeven hoe nieuws wordt gefilterd voor het ons bereikt;

ki jk

£ manipulatie herkennen in beelden en woorden en zelf toepassen;

£ propaganda herkennen.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 71

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

71 11/07/16 10:24

INTRO

b c d

1 Beeldvorming

Selecteer vijf berichten uit verschillende rubrieken (binnenland, buitenland, societynieuws, politiek, sport …). Geef telkens aan waarom je denkt dat het door jou gekozen artikel in de krant staat. Per artikel mag je verschillende redenen noteren. Maak een overzichtelijk lijstje van de redenen die je denkt te herkennen. Vergelijk na afloop met je buur. Welke gelijkenissen en verschillen zie je tussen de lijstjes? Hou de notities en lijstjes goed bij. Ze komen verderop in dit hoofdstuk nog van pas.

Breng een krant naar keuze mee naar de les.

1.1 Beeldvorming in en door de media

ki jk

Uit hoofdstuk 1 weet je dat de media allerlei functies vervullen voor de samenleving en het individu. Dat heeft als gevolg dat je dagelijks hopen informatie ontvangt via diverse kanalen. Het begint al ’s ochtends, met het nieuws op de radio. In de loop van de dag swipe je voorbij een Instagramfoto of zie je een gedeeld bericht op Twitter of Facebook. ’s Avonds zijn er de nieuwsuitzendingen op verschillende televisiezenders, die je lokken met breaking news. Vergeet ook niet de talloze reclameboodschappen die je dagelijks te slikken krijgt via folders en pop-ups. Of de vele films, series en documentaires die je bekijkt. Je kan uiteraard niet alles onthouden en filtert wat je niet interesseert weg.

Ook de makers van mediaproducten moeten keuzes maken, omdat ze onmogelijk alle informatie die beschikbaar is kunnen meedelen. Door die keuzes creëren ze een bepaald beeld van de werkelijkheid. We maken een onderscheid tussen beeldvorming in de media en beeldvorming door de media. •

De media stellen de realiteit op een bepaalde manier voor. In dat geval spreken we van beeldvorming in de media*. Reclame voor wasproducten wordt grotendeels bevolkt door vrouwen, terwijl luxewagens in reclamespots meestal bestuurd worden door mannen.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 72

Code

11/07/16 10:24

•

Het beeld dat de media creëren heeft invloed op de manier waarop de ontvanger naar de wereld kijkt. Je vormt je een beeld van de wereld op basis van wat de media je voorschotelen. Dat heet dan beeldvorming door de media*. Vrouwen die verslingerd zijn aan series als Zone Stad of Code 37 schatten het risico om slachtoffer van seksueel geweld te worden veel hoger in dan wie er niet naar kijkt. Dat blijkt uit onderzoek van de KU Leuven. Er is dus een verband tussen kijken naar televisiefictie en risicoperceptie.

Welke beelden roepen deze foto’s bij je op?

ki jk

Opdracht 1 Bekijk de foto’s en beantwoord vervolgens de vragen.

Waarom roepen ze die beelden op, denk je?

Gaat het hier om beeldvorming in de media of beeldvorming door de media?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 73

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

73 11/07/16 10:24

Opdracht 2 Lees het onderstaande artikel en beantwoord vervolgens de vragen.

Mohamed opgepakt na tien meter lopen tijdens 10 Miles

Politie: ‘Bepaalde redenen’ De politie bevestigt de arrestatie. ‘Wij hadden bepaalde redenen om aan te nemen dat die man mogelijk de openbare orde zou verstoren’, zegt woordvoerder Wouter Bruyns. ‘Daarom hebben onze mensen hem bestuurlijk aangehouden en tijdelijk opgesloten. Nadat we hadden geverifieerd dat er geen gevaar voor de veiligheid was, hebben we hem laten beschikken.’ Wat die concrete redenen dan waren, wilde de politie gisteravond niet kwijt. Mohamed Achahbar overweegt een klacht in te dienen tegen de politie. ‘Voor zo’n gedrag heb ik maar één woord: surrealistisch.’

ki jk

Vol goede moed verscheen de 37-jarige Mohamed aan de startlijn van de 10 Miles. Samen met collega’s wilde hij geld inzamelen voor het goede doel. ‘Drie maanden lang had ik me voorbereid. We wilden ons bedrijf in een goed daglicht stellen door geld in te zamelen voor Kom Op Tegen Kanker. Bovendien strijdt mijn moeder al jaren tegen kanker, dus ik wilde de wedstrijd ook in haar naam uitlopen.’

Maar zo ver kwam het niet. Mohamed kon naar eigen zeggen welgeteld tien meter lopen, om dan overmeesterd te worden door vier agenten in burger. ‘Ze sprongen plots uit het publiek, pakten me beet, staken me in een anonieme politiewagen en voerden me weg’, vertelt Mohamed. ‘Daarna werd ik opgesloten in een koude cel op Linkeroever.’ Na twee uur werd hij weer vrijgelaten. ‘Ze zeiden dat ik mocht gaan en dat de politie een fout had gemaakt. Daar stond ik dan. Compleet verbouwereerd heb ik de tram naar huis genomen. De 10 Miles kon ik op mijn buik schrijven. Mijn drie maanden trainen waren voor niets geweest.’

Surrealistisch. Zo omschrijft Mohamed Achahbar (37) wat hij gisteren meemaakte op de Antwerp 10 Miles. Hij werd vlak na de start overmeesterd door vier politiemannen en twee uur opgesloten in een cel. ‘Omdat ik een Antwerpse Marokkaan met een baardje ben’, denkt hij.

Uit: Van Damme, D. (2016, 18 april). Mohamed opgepakt na tien meter lopen tijdens 10 Miles. Het Nieuwsblad. Geraadpleegd via http://www.nieuwsblad.be

Wat zouden de ‘bepaalde redenen’ zijn die de politie aanhaalde om Mohamed Achahbar op te pakken?

Wat bedoelt Mohamed met zijn uitspraak ‘Voor zo’n gedrag heb ik maar één woord: surrealistisch’?

Hoe kan je de term beeldvorming linken aan dit voorval?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 74

Code

11/07/16 10:24

1.2 Stereotypen en contrastereotypen De media bepalen dus het beeld dat je hebt van de wereld. Maar dat betekent niet dat dit beeld strookt met de realiteit. We moeten er ons er bewust van zijn dat de media ons veelvuldig stereotypen voorschotelen.

Moslims en westerlingen vertrouwen elkaar niet. De wederzijdse beeldvorming van moslims en westerlingen blijkt zeer slecht. Dat blijkt uit herhaald onderzoek van het Amerikaanse Pew Research Center. Het onderzoek vond plaats in zes landen met een christelijke achtergrond (zoals Frankrijk, Duitsland en de Verenigde Staten) en zes landen met een islamitische achtergrond (zoals Turkije en Libanon). Westerlingen zien moslims als fanatiek en gewelddadig, moslims zien westerlingen als egoïstisch, immoreel en hebzuchtig.

Een stereotype* is het toeschrijven van al dan niet vermeende karakteristieke kenmerken aan mensen en groepen. Vaak gaan stereotypen over individuen en groepen mensen waarmee we in het echte leven nauwelijks of geen contact hebben. Ze zijn simplistisch en staan ver weg van de objectieve werkelijkheid.

Door steeds weer dezelfde beelden te herhalen, zorgen massamedia ervoor dat er stereotypen ontstaan bij de ontvangers. Stereotypen kunnen leiden tot vooroordelen. Een vooroordeel* is een attitude ten aanzien van een bepaalde groep mensen. Die houding is niet gebaseerd op feiten, maar op meestal foutieve denkbeelden en gevoelens. Een vooroordeel is vaak moeilijk ongedaan te maken zodra het in iemands geest verankerd is.

ki jk

Voor de media heeft het gebruik van stereotypen belangrijke voordelen. Stereotypen zorgen er namelijk voor dat de ontvanger de boodschap snel kan begrijpen. Daarom maken bijvoorbeeld reclamemakers er graag gebruik van. Aangezien je dagelijks overspoeld wordt met allerlei boodschappen die verschillende functies vervullen, willen reclamemakers er zeker van zijn dat hun boodschap eruit springt. Daarvoor gebruiken ze allerlei trucjes, en een van de meest efficiënte trucjes is stereotypering. Aangezien de stereotiepe voorstelling doorgaans al bekend is bij de ontvanger, is een deel van het werk al gedaan. •

•

Zie je een man met een baard opduiken in een reclamespot? Dan weet je doorgaans al dat deze reclamespot je een mannelijk machoproduct wil aansmeren. Bier of boormachines misschien, maar zeker geen toiletpapier. Duikt er een gezin met twee stralende kinderen op? Dan is de kans groot dat de betrouwbaarheid of veiligheid van het product benadrukt moet worden. Iets kostbaars moet worden beschermd, bijvoorbeeld door een stationwagen met airbags achterin.

De zin voor nuance verdwijnt vaak in de media, waardoor een waarheidsgetrouw beeld veraf lijkt. Gelukkig is er sinds kort een trend om aan contrastereotypering* te doen. Dat wil zeggen dat men beelden opvoert die wel een realistische weerspiegeling zijn van onze huidige samenleving. Voorbeelden zijn de vrouw als succesvolle ondernemer, de allesbehalve hulpeloze bejaarde of de nieuwe man, die ook strijkt, stofzuigt en kookt. Het zijn beelden die de traditionele rollen van mannen en vrouwen herdefiniëren en een plaats geven aan allochtonen, mensen met aan handicap, holebi’s, transgenders ...

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 75

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

75 11/07/16 10:24

Nederlanders:

Fransen:

Amerikanen:

Opdracht 3 Welke eigenschappen schrijf je toe aan de volgende bevolkingsgroepen? Waarom?

Opdracht 4 Reclamemakers zijn niet de enigen die gebruikmaken van stereotypen. De leerkracht toont je een filmfragment. Bekijk het en beantwoord vervolgens de vragen. Welke voorbeelden van stereotypen haalt men aan in het fragment?

Welke bedenkingen maakt de voorzitster van de scholierenkoepel?

Hoe reageren de uitgeverijen?

ki jk

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 76

Code

11/07/16 10:24

ki jk

Opdracht 5 a Welke voorbeelden van contrastereotypen vind je terug in de afbeeldingen?

Ook televisiesoaps maken gebruik van contrastereotiepe beelden, waardoor er een beter beeld van onze huidige samenleving ontstaat. Kan je voorbeelden geven van zulke contrastereotypen uit hedendaagse soaps?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 77

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

77 11/07/16 10:24

Opdracht 6 Bekijk een week lang kritisch de massamedia. Alles komt in aanmerking: series, films, fotoâ&#x20AC;&#x2122;s op sociale media, boeken, kranten, magazines ... Maak een takenblad op basis van de volgende vragen. Lijst op welke stereotypen en contrastereotypen je bent tegengekomen en ook waar je ze bent tegengekomen. Dat kan je doen volgens dit schema: contrastereotype

poetsende vrouw

single mama

Familie (VTM)

huishouden, halve minuut in beeld

lokaal gemeenteblad

reclame voor kinderopvang

Voeg enkele van de afbeeldingen die je tegenkwam toe aan het takenblad en motiveer kort waarom je net die afbeeldingen gekozen hebt. Geef je mening over het voorkomen van stereotypen en contrastereotypen in de media. Zijn stereotypen nog steeds de norm of winnen contrastereotypen aan terrein? Hoe komt dat, denk je?

Opdracht 7 Bekijk een soap naar keuze.

extra informatie

Waar gevonden?

stereotype

Welke stereotypen vind je terug in de door jou bekeken aflevering?

Zijn er ook voorbeelden van contrastereotypering terug te vinden?

ki jk

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 78

Code

11/07/16 10:24

2 Wat is nieuws?

aa pl

Charles Bukowski

‘Nieuws reist snel op plaatsen waar weinig gebeurt.’

2.1 Selectiecriteria

•

Dagelijks krijg je veel informatie aangeboden via allerlei media. Een deel van die informatie is het nieuws. Maar wat maakt nieuws tot nieuws? Vele dagelijkse gebeurtenissen halen het nieuws niet. Een nieuwsfeit is dan ook geselecteerd op basis van een of meerdere selectiecriteria. Die bepalen de nieuwswaarde van een gebeurtenis. Een nieuwsfeit moet in de eerste plaats natuurlijk actueel zijn. Nieuws dat vandaag gebeurt, haalt vandaag nog de websites en de journaals en de dag nadien de dagbladen.

•

Als het personeel van de spoorwegen beslist om te staken, is het belangrijk dat dat nieuws zo snel mogelijk verspreid wordt, zodat mensen die de trein willen nemen er rekening mee kunnen houden. Daarnaast moet het nieuws ook zo opvallend en uitzonderlijk mogelijk zijn. Van een alledaagse gebeurtenis kijkt niemand op. Hoe specialer het feit, hoe groter de kans dat de media het zullen oppikken.

ki jk

De identiteit van graffitikunstenaar Banksy was lang een goed bewaard geheim. Toen Britse wetenschappers door onderzoek tot de conclusie kwamen dat het om een zekere Robin Gunningham zou gaan, haalde dat nieuws de wereldpers.

•

Feiten worden nieuwswaardiger naarmate ze meer mensen aanbelangen. Als een gebeurtenis gevolgen voor een grote groep heeft, dan is de kans meteen een stuk groter dat ze ook gepubliceerd zal worden. Grote wegenwerken halen vaak de pers door allerlei campagnes of mededelingen van overheidswege. Gebeurtenissen dichtbij (bv. in de eigen regio) krijgen voorrang op gebeurtenissen in verre landen.

•

Vele dagbladen hebben een lokaal katern, toegespitst op de regio waarin het dagblad wordt verkocht. Journaals behandelen vaak binnenlands nieuws voor ze berichten over gebeurtenissen in het buitenland.

•

Betrokkenheid is ook een factor die de nieuwswaarde bepaalt. Als er landgenoten betrokken zijn bij bepaalde gebeurtenissen in het buitenland, dan voel je je meer betrokken.

Dagelijks gebeuren er dodelijke ongevallen in de hele wereld. Als er een Belg bij betrokken is, haalt het feit hier vaak het nieuws.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 79

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

79 11/07/16 10:25

•

Identificatie zorgt ervoor dat een feit nieuwswaardig is omdat het ook jou zou kunnen treffen. Zodra het gevoel ontstaat dat een bepaalde gebeurtenis ‘iedereen kan overkomen’, neemt de kans op publicatie toe. Ziektebeelden zoals depressies en burn-outs zijn de laatste decennia steeds meer bespreekbaar geworden, onder meer omdat blijkt dat steeds meer mensen er vatbaar voor zijn. Elitepersonen en elitelanden halen ook vaak het nieuws. Elitepersonen zijn belangrijke, rijke of beroemde mensen. Bij elitelanden denken we vooral aan invloedrijke landen zoals de Verenigde Staten, Frankrijk, Duitsland, Groot-Brittannië en Rusland.

•

Vele mensen doen aan hardlopen, maar toen Mark Zuckerberg, de oprichter en eigenaar van Facebook, zich in 2016 ging toeleggen op lopen, berichtten de media daar gretig over.

Daarnaast is ook de continuïteit van het nieuws belangrijk. Als een onderwerp al een tijdje op de agenda staat, is de kans groot dat er bij een nieuwe ontwikkeling naar terugverwezen zal worden.

Negatief nieuws werkt altijd, omdat het de nieuwsgierigheid prikkelt. Hoe slechter het nieuws, hoe groter de kans op publicatie.

•

Sinds 9/11, de terroristische aanslagen in de Verenigde Staten op 11 september 2001, is terrorisme een hot item. De aanslagen in Parijs (2015) en Brussel (2016) versterkten de nieuwswaarde alleen maar.

Spectaculaire verkeersongevallen met lange kettingbotsingen of verschillende doden halen vaak de nieuwsuitzendingen. Nieuws dat te maken heeft met human interest scoort ook vaak goed bij de ontvanger. Bij human interest kan je denken aan onderwerpen zoals gezinsdrama’s, getuigenissen van slachtoffers, uit de hand gelopen (buren)ruzies, razzia’s. Het hoeft niet altijd zo negatief te zijn: ook humor, curiositeiten, avontuur en seks maken onderdeel uit van de humaninterestjournalistiek.

•

Sinds de opkomst van de dashcam, een videocamera voor in de wagen, berichten de media regelmatig over wegpiraten en het verhaal van hun slachtoffers. Algemeen geldt: aan hoe meer selectiecriteria een feit voldoet, hoe groter de nieuwswaarde en dus ook de kans op publicatie.

ki jk

Naast de selectiecriteria, die zich richten op de inhoud van het nieuws, spelen er nog andere factoren mee, die nauw samenhangen met het medium. • De beschikbaarheid van beeldmateriaal is altijd een pluspunt. Beelden spreken meer aan dan woorden. • Nieuws moet rendabel zijn. Als de kosten te hoog zijn, bv. omdat het medium een eigen journalist moet uitsturen, kan de redactie alsnog beslissen om het feit niet in het nieuws te brengen. • Er moet voldoende variatie zitten in de nieuwsitems. Een krant of nieuwsuitzending heeft het over binnenlands en buitenlands nieuws, (wereld)politiek, economie, sport, faits divers, cultureel nieuws en nog vele andere items. Er mag geen overaanbod ontstaan van een bepaalde categorie, tenzij het om uitzonderlijke feiten gaat. • Of een nieuwsfeit een bepaald medium al dan niet haalt, hangt vaak ook af van de doelgroep van dat medium. Een kijker van een regionale televisiezender zoekt ander nieuws dan een kijker van het nationale nieuws. • Het medium zelf is ook een factor. Een krant heeft meer tijd en vooral meer ruimte om achtergrondinformatie te geven dan een nieuwsuitzending op televisie. Onlinenieuws is dan weer een stuk sneller vergeleken met een krant. Een nieuwsuitzending kan livenieuws brengen met beelden, een dagblad heeft meer tijd om de artikels te schikken.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 80

Code

11/07/16 10:25

Opdracht 8 Bekijk de volgende krantenkoppen. Om welke reden zouden deze feiten het nieuws gehaald hebben?

en door m o k e g m o lg e B serland law ine in Zw it

en bij Vrouw omgekom rongen gezinsdrama in D

Bezoek Barack Obama aan België

‘Een psychische aandoening kan iedereen overkomen’ F

Concert van Stromae in Minneapolis afgelast na ‘ongeval ’

Man verliest helft van gezicht na ‘verkoudheid’: ‘Mijn zoontje durft me niet meer te kussen’ A

ki jk

mogelijke reden waarom dit feit het nieuws haalde

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 81

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

81 11/07/16 10:25

Opdracht 9 De onderstaande nieuwsberichtjes zijn fictief. Zouden ze volgens jou het nieuws halen? Waarom? Indien niet, wat zou er moeten veranderen om ze meer nieuwswaarde te geven? a De paus brengt volgende zomer een bezoek aan België

50 mensen komen om het leven bij een aardbeving in Nieuw-Zeeland

Vakbonden kondigen drie spoorstakingen aan

De schepen van communicatie uit jouw gemeente was gisteren betrokken in een kleine autobotsing

Er waren vorige maand minder inbraken in Antwerpen dan de maand voordien

ki jk

Terreurverdachten opgepakt in Schaarbeek

Hacker kraakt bank en kijkt mee naar uw bankrekening

Lerares krijgt een schorsing voor ‘geflirt’ met een leerling

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 82

Code

11/07/16 10:25

2.2 Nieuwsfilters Je weet nu dat nieuws gefilterd wordt. Maar wie doet dat eigenlijk? En welke weg legt het nieuws af voor het je bereikt? Een journalist* is iemand die beroepsmatig nieuwsfeiten zoekt en ze verwerkt, al dan niet in opdracht van een mediabedrijf. We kunnen verschillende soorten journalisten onderscheiden.

Een redacteur* is een journalist die hoofdzakelijk achter zijn bureau artikels schrijft. De gezamenlijke redacteurs van een medium noemen we ook wel de redactie. Er zijn meerdere functies binnen een redactie. • Een hoofdredacteur leidt de redactie en maakt inhoudelijke keuzes. • Een eindredacteur is de laatste die artikels, televisie-items of radioreportages controleert voor ze worden gepubliceerd of uitgezonden. • Een beeldredacteur legt zich toe op foto’s en andere afbeeldingen. • Een webredacteur neemt het internetgedeelte van het nieuwsmedium voor zijn rekening.

Een reporter* of verslaggever* is een journalist die eropuit trekt om (nationaal of internationaal) nieuws te verzamelen. Elk dagblad heeft lokale reporters. Dat zijn journalisten die altijd in dezelfde regio naar nieuws zoeken.

Een correspondent* is een journalist die verslag doet uit het buitenland.

ki jk

Nieuwsredacties hebben correspondenten in dienst voor nieuws uit verafgelegen landen zoals de Verenigde Staten en Rusland, hoewel dat steeds minder voorkomt door de hoge kosten.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 83

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

83 11/07/16 10:25

Nieuws wordt gefilterd in meerdere fasen. In de eerste plaats gebeurt dat door reporters of correspondenten. Zij verzamelen nieuws via bronnen (bv. getuigen, politici en andere bekende figuren, specialisten, persberichten, rapporten van overheidsinstanties of politiediensten ...) en sturen het door naar hun redactie.

In België is Belga het bekendste nieuwsagentschap. Belga heeft een honderdtal journalisten in dienst en verspreidt jaarlijks meer dan 200 000 berichten en 150 000 eigen foto’s. Het nieuwsagentschap houdt zich ook bezig met het aankopen en vertalen van berichten van de wereldnieuwsagentschappen, zodat de nationale media vertaalde berichten kunnen aankopen via Belga.

Soms is er een tweede filter, wanneer journalisten in dienst van een persagentschap* of nieuwsagentschap* werken. Dat is een bedrijf dat op brede schaal nieuws verzamelt, aankoopt en verkoopt aan redacties die daar zelf vaak de middelen niet voor hebben. Het verspreidt nieuws uit het binnen- en buitenland naar afnemers zoals redacties van dagbladen en weekbladen. Op wereldschaal zijn de belangrijkste nieuwsagentschappen Reuters, Agence FrancePresse en Associated Press.

Op het derde niveau maakt de redactie van het nieuwsmedium een selectie op basis van de criteria die we eerder zagen.

Het vierde en laatste niveau van nieuwsfiltering is uiteraard de ontvanger zelf. Een kijker of lezer selecteert zelf het nieuws dat hem interesseert. Sommige ontvangers zullen enkel geïnteresseerd zijn in sport en slaan de rest van het nieuws over, terwijl de interesse van andere ontvangers dan weer uitgaat naar politiek. We kunnen de verschillende stappen in de nieuwsfiltering voorstellen als een trechter, zoals je hieronder kan zien. Van de duizenden dagelijkse gebeurtenissen bereikt slechts een klein percentage jou als ontvanger.

Gebeurtenissen

andere journalisten (reporters of correspondenten)

filter 1

eigen journalisten (reporters of correspondenten)

nieuwagentschap (nationaal of internationaal)

ki jk

filter 2

filter 3

ontvanger

filter 4

lokale redactie

Het is belangrijk om te beseffen dat elke selectie subjectief is. De keuze van de ene journalist komt niet altijd overeen met die van een andere. Je zou kunnen stellen dat elk nieuwsbericht – hoe objectief de weergave ook is – altijd een waas van subjectiviteit met zich meedraagt, net omdat het geselecteerd werd. Een journalist zal een nieuwswaardig feit ook herwerken volgens de door hem gekozen selectiecriteria. Stel je voor dat de eerste minister deelneemt aan de halve marathon van Brussel. De eerste minister is een elitepersoon, en het artikel van de journalist zal dan ook vooral over dat selectiecriterium gaan, eerder dan over de loopwedstrijd zelf, ook al namen daar 40 000 mensen aan deel. Op zo’n moment vertekent de journalist de waarheid, omdat het ene selectiecriterium meer zal doorwegen in zijn verslaggeving. De journalist in kwestie doet dat meestal niet vanuit kwaad opzet. Vanaf het moment dat een journalist wel bewust het nieuws gaat aanpassen, spreken we van manipulatie.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 84

Code

11/07/16 10:25

Opdracht 10 Lees het onderstaande artikel en los daarna vragen op.

De aanslagen en de media: hoofdredacteur Rob Wijnberg over de terreur van het snelle nieuws

Verslaggevers brengen verslag uit, zo snel mogelijk na de feiten: zo gaat het al eeuwen. Journalistiek is per definitie niet feilloos, want mensenwerk, en afhankelijk van bronnen die ook niet altijd even feilloos zijn. ‘Nee. Maar er zijn eenvoudige stelregels, zoals: “Eén bron is niet voldoende.” Tegenwoordig volstaat één tweet al als bron. Bijkomend probleem is dat de media zich zelden afvragen of ze elkaars speculaties en fouten niet te veel recycleren. Daar is een zekere terughoudendheid en bezinning heel belangrijk. Zeker bij dit soort gebeurtenissen, waar heel veel emotie bij komt kijken en veel geruchten in omloop komen. Het Laatste Nieuws heeft op 22 maart al snel een stuk online geplaatst waarin geruchten en foute berichtgeving werden rechtgezet. ‘Dat is een van de voordelen van de toegenomen snelheid en van onlinejournalistiek: je kan ook sneller corrigeren. Alleen: zo’n correctie volstaat meestal niet. Als een fout bericht eenmaal “in de lucht is”, blijft het voortleven op het internet. Als ik nu een compleet fout geïnformeerd verhaal zou willen brengen over de aanslagen, kan ik daar nog altijd bronnen voor vinden, ook al zijn die hier en daar weerlegd. Ze blijven circuleren. Maar ik geef toe dat perfectie niet van deze wereld is. En wat is überhaupt “de waarheid”? Er is een grijs gebied van interpretatie. Zonder cynisch te willen zijn: ik denk dat het percentage foute informatie nog veel groter is dan we kunnen bevroeden.’ De dag na de aanslagen postte u een felbesproken column. U schreef: ‘Over terreur is alles al geschreven.’ ’Ja. Ik zie een eindeloze herhaling van debatten, met enkel stemmen die zich aan de randen van het meningenspectrum bevinden. De grote middenmoot

ki jk

‘Decennialang heeft de journalistiek gewerkt in de veronderstelling dat je álles moet brengen. Als het niet in de krant had gestaan, was het voor je lezers niet gebeurd. Dat denken zit nog altijd in de kranten gebakken: alle media doen allemaal hetzelfde – dat hebben we de voorbije dagen weer gemerkt. Wie het nieuws een beetje volgt, heeft dezelfde berichten en speculaties niet één of twee, maar veertig keer zien voorbijkomen. Het probleem is dat journalisten elkaars referentie zijn voor wat belangrijk en relevant is. Veel redactievergaderingen vertrekken van het uitgangspunt: “Wat staat er in de krant?” En zo krijg je een soort echokamer: de laatste dagen kan je geen krant meer openslaan of geen talkshow meer bekijken zonder dat het gaat over angst. De constatering luidt: “We zijn allemaal bang.” Ik vraag mij echt af waaruit dat dan mag blijken, want ik durf best mijn huis nog uit. Jij niet? De ironie is natuurlijk dat precies die persaandacht angst genereert. Een ander voorbeeld is de stelling die je nu bij werkelijk elke commentator hoort: “We moeten eindelijk durven te benoemen dat religie de olifant in de kamer is.” Ik hoorde het net nog door iemand zeggen op de radio: “We hebben de problemen te lang ontkend.” Dan vraag ik me af: onder welke steen heeft die man de voorbije vijftien jaar geleefd? Het gaat al jaren over niets anders.’

waardevols kunnen toevoegen, en bij een gebeurtenis zoals in Brussel kost dat veel tijd. Meer tijd dan je als journalist meestal gegund wordt. De traditionele reflex is: snel zijn. En liefst sneller dan de snelste concurrent. Maar daar wordt de nieuwsconsument niet beter van. Je krijgt instantspeculaties die achteraf niet blijken te kloppen.’

De berichtgeving over de aanslagen in Brussel en Zaventem van 22 maart 2016 mondde al snel uit in een hitsig opbod tussen zenders, kranten, nieuwssites en twitterati, waarbij snelheid de maatstaf leek, en niet zozeer nauwkeurigheid. ‘Journalistiek is verworden tot een ordinaire nieuwsfabriek’, schreef Rob Wijnberg in zijn boek De nieuwsfabriek. Wijnberg is nu hoofdredacteur van de onlinekrant De Correspondent, die op de dag van de aanslagen liet weten dat ze ‘voorlopig géén verhalen zou publiceren’.

Jullie proberen weg te blijven uit de echokamer. Op de dag van de aanslagen hebben jullie aangekondigd dat jullie de tijd zouden nemen om ze ‘van de juiste context te voorzien’. ‘Wij houden ons sowieso niet bezig met het dagelijkse nieuws. Wij vragen ons altijd af hoe we iets

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 85

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

85 11/07/16 10:25

Uw boek De nieuwsfabriek is al enkele jaren oud: is de situatie sindsdien niet nog veel urgenter geworden? Over Brussel is bijna in realtime verslag uitgebracht. De politie vervroegde de inval in het safehouse van Salah Abdeslam omdat een Franse site had gelekt dat zijn vingerafdrukken waren gevonden. Toen de inval van start ging, stond een cameraploeg op de stoep voor het huis. ‘Het is zelfs institutioneel ingebed: de media zijn een integraal onderdeel geworden van de werkelijkheid die ze presenteren. […] De berichtgeving bepaalt de politieke agenda, en de beeldvorming is bepalend voor de totstandkoming van politieke beslissingen.’

ziet zichzelf niet gerepresenteerd in die discussie. Mensen die weten dat de aanslagen die gepleegd worden door aanhangers van de Islamitische Staat met de islam te maken hebben, maar ook dat de islam niet de enige oorzaak is. Nieuws gaat bijna altijd over de sensationele uitzonderingen op de regel, en dat geldt evengoed voor debatten. Het alledaagse, het normale is onvertegenwoordigd in debatten en de nieuwsstroom. Structurele ontwikkelingen zijn onderbelicht. De journalist Joris Luyendijk heeft het ooit zo gezegd: “Nieuws gaat altijd over wat vandaag gebeurt, nooit over wat elke dag gebeurt.” Wij vragen ons altijd af: kan je het nieuws ook begrijpen aan de hand van de structurele mechanismen, de dingen die elke dag gebeuren?’

Uit: T.P. (2016, 5 april). De aanslagen en de media: hoofdredacteur Rob Wijnberg over de terreur van het snelle nieuws. Humo. Geraadpleegd via http://www.humo.be

Welk probleem klaagt Rob Wijnberg aan? Welk voorbeeld gebruikt hij om dat te verduidelijken?

Welke nieuwsvisie volgt Rob?

Wat is zijn mening over de snelheid van het nieuws?

Welke feiten klaagde Rob aan in zijn column ‘Over terreur is alles al geschreven’?

Wat is jouw mening over de nieuwsvisie van Rob Wijnberg? Heeft hij gelijk of overdrijft hij?

ki jk

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 86

Code

11/07/16 10:25

Opdracht 11 Lees het onderstaande artikel en los daarna de vragen op.

Het is zover: het einde van de VRT-correspondent

ki jk

Tom Van de Weghe bracht voor de VRT jarenlang verslag uit vanuit China en later ook de Verenigde Staten. Van de Weghe kan gaan aftellen. Nog vier dagen en zijn job als VRT-correspondent in de VS zit erop. Zijn collega, Stefan Blommaert, vertrok een tijd geleden al uit China en haalde daar zelfs een reportagereeks uit, De zijderoute, waarvoor hij met een terreinwagen van China naar Europa reed. Sinds eind maart is ook Nederland-correspondent Sabine Vandeputte weer terug in eigen land. Hiermee valt het doek over de buitenlandcorrespondenten van de openbare omroep. De VRT was het enige Vlaamse nieuwsmedium dat nog vaste medewerkers in het buitenland vestigde. Van een besparingsoefening is volgens Het journaal-hoofdredacteur Björn Soenens geen sprake. ‘Correspondenten kosten veel en op het buitenlandbudget van de redactie zit geen rek meer. Het geld dat we uitsparen, investeren we in andere buitenlandse projecten die we anders niet kunnen betalen.’ Soenens mikt op zogeheten ‘popupcorrespondenten’, journalisten die voor langere tijd naar het buitenland trekken, zonder zich daar te vestigen. ‘De zijderoute, de vluchtelingenreeks Tocht naar Europa, Afrika anders, de reportagereeks over Venezuela: het zijn projecten waarvan we er meer willen. Dankzij het vrijgekomen geld kunnen we ook iemand een maand lang naar pakweg Oekraïne sturen. En natuurlijk gaan we naar de VS om de verkiezingen te volgen.’

Voortrekkersrol Het pop-upsysteem laat de buitenlandredactie toe om flexibeler om te gaan met nieuwswaardige gebeurtenissen en bredere thema’s, zoals religie. ‘Het is niet onze bedoeling om aan hit-and-runjournalistiek te doen als er ergens iets losbarst. We kunnen nu journalisten de tijd geven om dieper te graven en werk te leveren voor de website, de duidingsprogramma’s en de radio. De buitenlandjournalisten zijn tevreden over deze beslissing. Er komen voor iedereen meer kansen om zich te verdiepen en om voorstellen in te dienen.’ Katia Segers, professor Communicatiewetenschappen (VUB) en sp.a-lid van de commissie Media in het Vlaams Parlement, betreurt het einde van de buitenlandcorrespondent. ‘Het is de taak van de VRT om de lat hoog te leggen en een voortrekkersrol te spelen. Dus ook wat buitenlands nieuws betreft. Een correspondent die in het buitenland de lokale kranten overschrijft, daar heb je natuurlijk niets aan. Maar een goede journalist kan ter plekke het nieuws najagen, contacten leggen, andere verhalen zoeken. Dat mag niet verloren gaan.’

Eind deze maand zit het erop: Tom Van de Weghe, de laatste buitenlandcorrespondent van de VRT, keert terug naar huis. De nieuwsdienst zet vanaf nu in op ‘pop-upcorrespondenten’. Niet iedereen is enthousiast. ‘Nieuws vind je niet achter een pc.’

CNN nahollen Het een sluit het ander niet uit, vindt Soenens. ‘De wereld is veranderd: via het internet kan je gemakkelijk contacten leggen en onderhouden. Ik heb zelf nog reportages gemaakt in de VS die ik thuis voorbereidde. Trouwens: het is niet zo dat je als Belgische journalist in Washington plots vlotter toegang krijgt tot het Witte Huis. Zo werkt het niet.’ Segers twijfelt: ‘Nieuws maak je niet achter een computer. Een Stefan Blommaert in China maakt toch het verschil.’ Ze pleit ervoor om deze evolutie nauw op te volgen, onder andere door na te gaan hoeveel aandacht de VRT besteedt aan buitenlands nieuws. ‘Maar we moeten ook kwalitatief hoge eisen stellen: als blijkt dat de VRT nu vaker de verhalen van CNN of Al Jazeera achternaholt, dan is dat een probleem.’

Uit: Beckers, L. (2015, 26 juni). Het is zover: einde van de VRT-correspondent. De Morgen. Geraadpleegd via http://www.demorgen.be

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 87

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

87 11/07/16 10:25

Wat zijn ‘pop-upcorrespondenten’?

Waarom zou de VRT voortaan inzetten op dat type journalistiek in het buitenland? Welke voordelen levert dit nieuwe systeem op?

Wat wordt er bedoeld met de term ‘hit-and-run-journalistiek’?

Welke bedenkingen worden in de tekst gemaakt tegen die nieuwe vorm van journalistiek?

ki jk

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 88

Code

11/07/16 10:25

3 Manipulatie 3.1 Objectiviteit, bestaat dat?

Wanneer we een nieuwsuitzending bekijken of de krant lezen, veronderstellen we dat die informatie objectief is. Objectief* betekent dat je niet wordt beïnvloed door je eigen gevoelens of vooroordelen. Je beperkt je met andere woorden tot de feiten. De journalist, de cameraman of de fotograaf gaat ter plaatse, dus we vermoeden dat hij of zij ons de waarheid brengt. Maar soms doen journalisten de waarheid onrecht aan en is de objectiviteit ver zoek. Als de waarheid wordt bewerkt om zo de ontvanger te beïnvloeden, spreken we van manipulatie*.

Om manipulatie tegen te gaan, bestaat er in ons land een Raad voor de Journalistiek. Dat is een instelling voor de zelfregulering van journalisten. De Raad kan journalisten op het matje roepen en morele oordelen vellen, maar hij heeft geen juridische kracht. In de Code van de Raad voor Journalistiek staat onder andere: ‘De journalist schrapt of verdraait geen essentiële informatie in teksten, beelden, klankfragmenten of andere documenten. Bij het verwerken van vraaggesprekken geeft hij de verklaringen van de geïnterviewde getrouw weer en respecteert hij de geest van het gesprek. Beeldbewerkingen die de journalistieke inhoud van een beeld of van een document wijzigen, moeten duidelijk waarneembaar zijn voor de kijker/lezer, die op geen enkele wijze misleid mag worden. Indien niet meteen duidelijk is dat het om een bewerkt beeld gaat, wordt in het beeldonderschrift of de begeleidende tekst duidelijk aangegeven dat het beeld bewerkt is. Indien beelden zodanig worden bewerkt dat ze niet meer weergeven wat de camera reëel heeft vastgelegd, moet dat voor de kijker duidelijk worden gemaakt in de begeleidende commentaar of tekst. Ook nagespeelde gebeurtenissen en reconstructies vallen hieronder.’

Opdracht 12 Journalist Robin Ramaekers kwam in 2011 in een mediastorm terecht toen bekend werd dat hij een reportage over een cholera-epidemie in Haïti gemanipuleerd had. Tijdens de opname, waarin Ramaekers voor de camera sprak, dook hij plotseling weg voor een projectiel dat de kijker niet kon zien. Achteraf werden er geluiden van geweerschoten over gemonteerd, waardoor het leek alsof de journalist zich in een ware oorlogszone bevond. In werkelijkheid was hij enkel voor een steen weggedoken. In het onderstaande artikel doet Ramaekers zijn verhaal. Lees het en beantwoord daarna de vragen.

Robin Ramaekers vertelt één keer over het schietincident

ki jk

Het is al ruim twee jaar geleden, maar het knaagt nog aan VRT-journalist Robin Ramaekers. Nee, hij wilde niet veinzen dat hij in Haïti werd beschoten. Maar zo leek het wel. Nu stelt hij er zijn eigen verhaal tegenover.

In een reportage in Haïti in oktober 2010 leek het alsof hij was beschoten, maar het geluid van het schot was niet authentiek. Het was er achteraf in gemonteerd. Het schietincident blijft knagen. Er is ook iets pikants aan. De montagetruc kwam intern pas na drie maanden aan het licht, net voor hij opnieuw naar Haïti zou vertrekken. Iemand had de zaak bij de hiërarchie aangekaart. En na een volgend ‘lek’ kwam ook de buitenwereld het te weten. Wat is er dan precies gebeurd? ‘Het was de tweede keer dat ik in Haïti was, toen daar na de aardbeving een cholera-epidemie was

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 89

uitgebroken. De dag dat we er aankwamen, trokken we naar Saint-Marc, waar Artsen Zonder Grenzen een ziekenhuis had. Daar mochten we niet filmen en zeer tegen mijn zin stuurde men ons door naar een veldhospitaal in opbouw een paar kilometer verder. Daar stonden de mensen zeer vijandig tegenover dat veldhospitaal, uit angst voor besmetting. Vanuit een school vlakbij gooiden ze met stenen en molotovcocktails naar de hulpverleners. Die riepen de hulp in van Argentijnse blauwhelmen in de buurt, die met rubberkogels terugschoten. Totale chaos.’ ‘Wij waren daar toevallig in beland, als enige journalisten. Plots werd dat een relevant verhaal. Een ongeschreven regel wil wel dat je in buitenlandreportages voor Het journaal ook een statement voor de camera opneemt. Dat was daar niet evident. Pas bij de derde poging kon ik afronden. Net op dat moment zag ik dat een steen naar mijn hoofd kwam gevlogen en ik dook weg. Ik vroeg of

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

89 11/07/16 10:25

mij wordt geschoten. Mijn enige stommiteit is dat ik me voor Het journaal heb laten meeslepen: ik wilde dat het vormelijk werkte. En anders hadden we geen statement.’

Sommigen, zoals Rudi Vranckx, toonden begrip, maar anderen niet. ‘Iedereen die mij een warm hart toedroeg, was van de hand Gods geslagen. Ook voor de redactie van Terzake was het superpijnlijk. Iedereen heeft recht op een mening over wat is gebeurd, maar om te begrijpen hoe zoiets kan, moet je toch in dat soort omstandigheden hebben gewerkt. Je bent dan niet altijd helder van geest.’

alles er wel goed opstond. De cameraman bekeek de opname in zijn zoeker, zei dat ik net de laatste zin had uitgesproken voor ik wegdook en dat we het statement best konden gebruiken.’ ‘Maar bij de montage merkten we dat de steen helemaal niet te zien was. Dat leverde een vreemd beeld op, want waarom duik ik dan weg? Toen kregen we een briljant idee: je kan ook schrikken van een knal. Je zag achter mij blauwhelmen staan, die daar ook echt hadden geschoten. En met het geluid van een geweerschot eronder geschoven, werkte het beeld wel. In het item dat ik toen meteen daarna over hetzelfde onderwerp voor Terzake maakte, is in de verste verte geen sprake van enig incident waarin op

Uit: M.R. & G.P.L. (2012, 23 juni). Robin Ramaekers vertelt één keer over het schietincident. De Standaard Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

Welke motieven had Ramaekers om de beelden te manipuleren?

Hoe reageerde de journalistieke wereld op het incident?

Hoe weerlegt Ramaekers de kritiek?

ki jk

Hoe sta je zelf tegenover het hele verhaal? Kan je begrip opbrengen of vind je zijn acties niet kunnen?

3.2 Manipulatie in beelden Je maakt wellicht zelf heel wat foto’s en filmpjes. Beelden hebben een groot waarheidsgehalte, maar zijn ook vatbaar voor manipulatie. Iedereen kent wel Photoshop, waarmee je beelden gemakkelijk kan bewerken, en Instagram, waarmee je een filter kan toevoegen aan beelden. Het bewerken van beelden is al zo oud als het beeld zelf. Meestal zijn die retouches vrij onschuldig: een puistje wegwerken, de belichting verbeteren, tekst toevoegen ... Maar fotografen of cameramannen die beelden bewust bewerken of ensceneren zijn minder onschuldig. Ze geven de werkelijkheid dan niet meer objectief weer, hoewel dat van hen verwacht wordt. We behandelen hieronder geringe enscenering, verregaande enscenering en verregaande beeldbewerking.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 90

Code

11/07/16 10:25

Bij geringe enscenering zorgt een fotograaf voor een bepaald camerastandpunt, waardoor een foto een ander of meer dramatisch effect krijgt.

Fotograaf Jimmy Kets toont hoe hij beelden Brussel kan manipuleren

In de nasleep van de terreuraanslagen in Parijs in november 2015 ging ons land even gebukt onder terreurdreiging niveau 4. Dat betekende dat de dreiging zeer nabij en ernstig was. Zo leek Brussel bij momenten wel op een spookstad, met alleen maar militairen en politieagenten op straat. Of toch niet? Fotograaf Jimmy Kets toont hoe hij toen beelden wel heel gemakkelijk kon manipuleren, zonder evenwel iets aan de foto zelf te veranderen.

‘BRUSSEL-CENTRAAL. Een veelgebruikt beeld van het treinstation van Brussel-Centraal is er één waar een ogenschijnlijk gigantisch militair voertuig de ingang van het station als het ware barricadeert. Als je dat tuig vanuit kikvorsperspectief fotografeert, lijkt er inderdaad geen doorkomen aan, maar als je enkele stappen achteruitgaat en het gevaarte langs de andere zijde fotografeert, zie je plots de hele wereldpers netjes op een rijtje erachter staan, met als decor het Hilton Hotel.’

ki jk

‘NIEUWSTRAAT. De anders benauwend drukke Nieuwstraat was een pak rustiger dan anders. Druk was ze bezwaarlijk te noemen, maar leeg evenmin. Met een beetje geduld kon ik een stuk verlaten winkelstraat in beeld brengen, zodat het lijkt alsof er geen kat te bespeuren was. Maar met mijn telelens kon ik vanop de vensterbank van Women’s Secret toch een beeld maken van een ogenschijnlijk doordeweekse dag in de Nieuwstraat. De realiteit lag in het midden.’

Uit: C.J.G. & R.D.C. (2015, 24 november). Fotograaf Jimmy Kets toont hoe hij beelden Brussel kan manipuleren. De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 91

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

91 11/07/16 10:25

Een tweede vorm van enscenering is verregaande enscenering. Hierbij zet een fotograaf of cameraman bewust dingen in scène. De gebeurtenissen op de foto’s lijken authentiek, maar ze werden verregaand door de fotograaf of cameraman gemanipuleerd.

Aylan en de vluchtelingenproblematiek

meer aangrijpend beeld te zorgen. De vader van Aylan bleek een mensensmokkelaar te zijn, die de boot bestuurde waarop Aylan zat. Als het lijkje werkelijk was aangespoeld, waar was dan zijn reddingsvestje? Het doel van de foto, de vluchtelingenproblematiek aankaarten, was geslaagd, maar was de manier waarop dit gebeurd was ook gerechtvaardigd?

Aylan Kurdi was een 3-jarig jongetje dat in augustus 2015 samen met zijn familie de oorlog in Syrië probeerde te ontvluchten. Het jongetje overleefde de overtocht niet en werd dood teruggevonden op het strand van de Turkse badplaats Akyarlar. Een ijverige journalist nam een foto van het dode jongetje, met de armen gestrekt langs zijn lichaam en de golven die hem langzaam tot zich namen. De foto bracht een storm van verontwaardiging door Europa teweeg. Dit kleine, onschuldige jongetje deed het besef groeien dat er iets moest worden gedaan aan het droevige lot van de vluchtelingen. Het was een foto die een hoger doel diende en die men links en rechts als iconisch bestempelde. Iedereen deelde in het verdriet van Aylan, zijn familie en de vluchtelingen. Niet veel later onthulde de Franse krant Le Monde dat het geen authentieke foto betrof. De jongen was tientallen meters verderop gevonden, tussen de rotsen. Men had het lijk verplaatst om zo voor een

De beruchte foto van Aylan werd in Frankfurt nagemaakt als een graffititekening.

Een laatste vorm van beeldmanipulatie is verregaande beeldbewerking. De fotograaf grijpt in in het beeld zelf. De camerahoek aanpassen of dingen in scène zetten is niet genoeg: de fotograaf voegt dingen toe of neemt er weg. Het gaat hier niet over het wegwerken van bv. een grijs haartje, maar over ernstige aanpassingen die het waarheidskarakter van de foto volledig ondermijnen.

ki jk

Beeldbewerking door Stalin

niet alleen naar Siberië, maar zorgde hij er ook voor dat elk spoor van Trotski uit de boeken verdween. Hetzelfde deed hij met de volkscommissaris voor Binnenlandse Zaken, Niklaj Jezjov, toen die in 1938 in ongenade was gevallen.

Jozef Stalin (1878-1953), die vanaf de jaren 1920 tot aan zijn dood aan het hoofd van de Sovjet-Unie stond, deed aan Photoshop avant la lettre. Zodra Stalin concurrenten uit de weg had geruimd, wiste hij ze ook uit de geschiedenisboeken en in beelden. Zo verbande Stalin zijn concurrent Leon Trotski

Op de oorspronkelijke foto staat Jezjov duidelijk zichtbaar naast Stalin. De rechtse foto is de bewerkte foto: Jezjov is verdwenen.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 92

Code

11/07/16 10:25

Opdracht 13 Voor deze opdracht neem je zelf de rol van fotograaf op je. a Breng je school op een positieve en op een negatieve manier in beeld op een manier die jij verkiest. Je neemt telkens minstens drie fotoâ&#x20AC;&#x2122;s. b Voor welke vorm van beeldmanipulatie heb je gekozen? Waarom juist die vorm?

3.3 Manipulatie in woorden

Woorden zouden minder krachtig zijn dan beelden, maar toch zijn ze belangrijk genoeg om gemanipuleerd te worden. Het kan daarbij zowel gaan over het geschreven woord als over het gesproken woord.

Enkele voorbeelden van taalmanipulatie

ki jk

We worden door de taal gemanipuleerd. In 1984 van George Orwell wordt een volk gemanipuleerd door woorden meerdere betekenissen te geven en woorden te laten verdwijnen. Deze vorm van manipulatie werkt heel slinks; je moet je ervan bewust zijn om het door te hebben.

Flexibele arbeidsmarkt Een flexibele arbeidsmarkt is een mooi klinkend woord. Je zou bijna denken: dat willen we allemaal wel. In de praktijk betekent het dat er geen vaste contracten meer worden verstrekt. Je krijgt alleen een nulurencontract. Je kan dan flexibele uren per week draaien; oftewel: in principe kan je de ene week niet werken terwijl je jezelf de andere week helemaal krom werkt. Daarnaast hoeft de werkgever je niet meer te ontslaan. Hij stopt gewoon met je in te huren. Flexibel is vooral goed voor de werkgever.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 93

Bestrijdingsmiddelen Bestrijdingsmiddelen in de landbouw klinken alsof ze een goed doel dienen. Er wordt iets bestreden dat ongewenst wordt geacht. Dat klinkt mooi, toch? Bestrijdingsmiddelen zijn voor mens en dier puur vergif. Als het op groente zit die je eet, kan je er ziek van worden. Meestal blijven residuen gif op de voeding of zelfs in de voeding aanwezig. Gif kan namelijk door sommige schillen heen sijpelen. Dat gif hoopt zich op in het lichaam, waar het tot allerlei kwalijke zaken kan leiden. Uiteindelijk bestrijden de middelen vooral de mens. Lightproduct Er is nog nooit iemand afgevallen van een lightproduct. Lightproducten bevatten synthetische zoetstoffen waardoor het lichaam een grote aandrang ontwikkelt om suiker te eten. De synthetica in lightproducten zijn dermate giftig dat je lichaam ze slecht afbreekt.

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

93 11/07/16 10:25

Bezuiniging Een bezuiniging heeft een positieve bijklank; je denkt gelijk dat er iets overbodigs wordt afgeschaft waardoor het geld beter besteed wordt. Dat is complete flauwekul. De werkelijke betekenis van bezuiniging is: lastenverzwaring. Mensen zijn meer geld kwijt aan overheidsdiensten.

Biologische voeding is normale voeding Biologische voeding heeft een aura van alternativiteit. In feite is biologisch voedsel het oorspronkelijke voedsel van de mens. Het is abnormaal om materialen

die in blikjes, pakjes en zakjes zitten voedsel te noemen. De voedselindustrie heeft abnormaliteit tot algemene norm verheven.

Huuraanpassing Huren gaan nooit omlaag. Ze gaan altijd omhoog. Toch zijn er veel woningcorporaties die het woord huuraanpassing hanteren, alsof er eerst nog over nagedacht is om de huren te verlagen.

Het afbreken kost veel energie; daarom worden lightproducten ´nutriëntenrovers´ genoemd. Het teveel aan kunstmatige zoetstoffen wordt in het lichaam geparkeerd. Ze worden opgeslagen door ze in te kapselen met lichaamsvet. Omdat het verteren en opslaan nutriënten kost, schreeuwt het lichaam via het hongergevoel om suiker en wit meel als je lightproducten eet. Het lichaam kan dan beter de synthetische zoetstoffen inkapselen. Het gevolg van het in vet kapselen, is dat je dikker wordt. Light is een leugen; mensen worden door het woord light gemanipuleerd.

Uit: Dijkman, T. (2013, 20 juli). 10 voorbeelden van taalmanipulatie. Geraadpleegd via http://kunst-en-cultuur.infonu.nl

Opdracht 14 Lees het onderstaande artikel en los daarna de vragen op.

Erdogan noemt Hitler als voorbeeld, maar ‘woorden werden verdraaid’

ki jk

De Turkse president Recep Tayyip Erdogan heeft naar het nazi-Duitsland van Adolf Hitler verwezen om het sterke presidentiële systeem te bepleiten dat hij in Turkije wil invoeren. Maar volgens zijn diensten werden zijn woorden verdraaid in de (verschillende) media.

In Turkije is het presidentschap een grotendeels ceremoniële functie. De huidige president en gewezen premier, Recep Tayyip Erdogan, zou daar verandering in willen brengen. Over de mogelijkheid om een sterk presidentschap te combineren met een sterk gecentraliseerde staat, werd hij donderdag door journalisten ondervraagd in het vliegtuig dat hem terugbracht van een werkbezoek aan Saudi-Arabië. ‘In een unitair systeem (zoals Turkije) kan een presidentieel systeem perfect werken. Er zijn vandaag voorbeelden in de wereld en ook in de geschiedenis. U ziet ze bijvoorbeeld in het Duitsland van Hitler’, zei de conservatief-islamitische president. ‘In andere staten zijn gelijkaardige voorbeelden te

vinden. Als het volk gerechtigheid ervaart, zal het zo’n systeem aanvaarden’, aldus Erdogan. Kritiek Nadat er in binnen- en buitenland forse kritiek kwam op de uitspraken, en de sociale media de draak staken met de president door foto’s van Hitler en Erdogan naast of over elkaar te posten, stelden de diensten van de president dat diens woorden verdraaid zijn door de pers. Ze noemen het ‘onaanvaardbaar’ dat de uitspraken weergegeven worden als een positieve referentie aan het Duitsland van Hitler en herinneren aan eerdere veroordelingen van de Holocaust en antisemitisme door Erdogan. Erdogan, die Turkije sinds 2002 leidt, eerst als premier en vervolgens als president, wil de grondwet wijzigen om de macht van de president, die vandaag veeleer symbolisch is, uit te breiden, zoals in de Verenigde Staten, Rusland of Frankrijk. Hij heeft eerder gezegd dat grotere macht voor de president niet automatisch leidt naar een dictatuur, en dat een parlementair systeem ook kan uitmonden in dictatuur.

Uit: R.R. (2016, 1 januari). Erdogan noemt Hitler als voorbeeld, maar ‘woorden werden verdraaid’. Knack. Geraadpleegd via http://www.knack.be

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 94

Code

11/07/16 10:25

Gaat het hier om een verdraaiing van woorden door de pers of om een verspreking van Erdogan?

Hoe kunnen journalisten bewijzen dat iemand effectief een bepaalde uitspraak gedaan heeft?

Kan je iemand letterlijk citeren en toch zijn woorden verdraaien?

ki jk

Opdracht 15 Je leerkrachten gebruiken vaker manipulatief taalgebruik dan je denkt. Kan je enkele voorbeelden geven van uitspraken waarmee ze eigenlijk iets anders bedoelen dan ze zeggen?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 95

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

95 11/07/16 10:25

4 Propaganda 4.1 Propagandatechnieken

‘Propaganda is de kunst om andere mensen te bewijzen dat zij onze mening toegedaan zijn.’

Peter Ustinov

Er zijn verschillende propagandatechnieken. We sommen er enkele op.

Zoals je weet uit hoofdstuk 1, probeert propaganda* de mening of het gedrag van mensen te beïnvloeden. Het verschil met reclame is dat propaganda aanhangers probeert te winnen voor een ideologie in plaats van voor producten of diensten. Typische verspreiders van propaganda zijn politieke partijen, overheden en actiegroepen. Met de komst van nieuwe massacommunicatiemiddelen zoals sociale netwerken is de rol van propaganda alleen maar toegenomen. Meestal wordt propaganda gebruikt voor ideologische doeleinden, maar soms wordt het ook gebruikt voor maatschappelijke doeleinden, bijvoorbeeld om een mentaliteitsverandering te bekomen bij het publiek.

Algemeenheden Je gebruikt algemeen aanvaarde waarden en normen of vooroordelen voor jouw doelstellingen. Die hebben meestal de vorm van eenvoudige zinnen met algemene woorden die voor iedereen duidelijk zijn.

•

Overdraging (en symbolen) Als een persoon of instelling met een goede reputatie je ideologie steunt, krijgt je boodschap meer gezag bij het publiek. Vaak zet men symbolen in bij overdraging. Dat zijn dan symbolen – zoals een vlag of een christelijk kruis – die emoties teweegbrengen bij mensen.

•

Groepsgevoel (groepsdruk) Mensen zijn geneigd om iets te geloven als ze denken dat anderen dat ook doen.

•

Herhaling Door boodschappen telkens te herhalen, zullen mensen ze op den duur voor waar aannemen.

•

Zwart-witvoorstelling Stel de eigen groep zo positief mogelijk voor, en de tegenpartij als ‘de vijand’, als de verpersoonlijking van het kwaad. Er zijn maar twee keuzes: of je bent voor de eigen groep of je bent voor de vijand. Een bekend onderdeel van deze techniek is dat je de vijand niet bij naam noemt, maar aanduidt als ‘hij’ of enkel met een initiaal.

•

Angst Door mensen angst in te boezemen, worden ze volgzamer. Jij hebt de oplossing om die angsten weg te nemen.

•

Gewone mens Je stelt je voor als een gewone mens en doet je niet beter voor dan Jan Modaal. Je bent een van hen, geen autoritair persoon. Vaak uit deze techniek zich in kledij, waarbij een belangrijk persoon gewone kleren aanheeft.

•

Eufemismen Je gebruikt verbloemende taal en stelt de zaken rooskleuriger voor dan ze in werkelijkheid zijn. Jij hebt de oplossing in handen, zolang de mensen zich maar bij je aansluiten.

ki jk

•

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 96

Code

11/07/16 10:25

ki jk

Opdracht 16 Welke technieken werden in de volgende propaganda-affiches toegepast?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 97

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

97 11/07/16 10:25

4.2 Een case: IS

Wat kan je afleiden uit het verhaal van de strijder uit Trinidad en Tobago?

Welke propagandamiddelen gebruikt IS?

Welke verschillende boodschappen verspreidt IS?

ki jk

Opdracht 17 Bekijk het filmpje dat de leerkracht je laat zien en beantwoord vervolgens de vragen.

IS (Islamitische Staat) is een terreurgroepering uit Irak en SyriĂŤ. Ze bestaat uit extremistische milities en pleegde onder andere de aanslagen in Parijs van 13 november 2015 en die in Brussel op 22 maart 2016. De groepering beweert een kalifaat te zijn, een staatsvorm die geleid wordt door een rechtstreekse opvolger van de profeet Mohammed. IS gebruikt talloze propagandamiddelen en -technieken om het ledenaantal te doen groeien en de extremistische ideologie te promoten. De terreurgroepering is volgens de Verenigde Naties verantwoordelijk voor schendingen van de mensenrechten en oorlogsmisdaden op grote schaal, zoals etnische zuiveringen.

Welke maatregelen probeert men hiertegen te treffen? Zijn die succesvol?

Welke propagandatechnieken worden hier gebruikt?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 98

Code

11/07/16 10:25

id le e b ia d e m n e ie t Mediaconcentra

Hoofdstuk 4

Waarom treedt de overheid regulerend op? .......................................................................................................................................... 108 3.1 Technische motieven ........................................................................................................................................................................................... 108

3.2 Economische motieven ...................................................................................................................................................................................... 109

3.3 Maatschappelijke motieven .............................................................................................................................................................................. 110 4

5.2 Openbare of publieke omroep ....................................................................................................................................................................... 116 5.3 Private of particuliere omroepen ................................................................................................................................................................... 117 5.3.1 Private radio-omroepen ........................................................................................................................................................................... 117

5.3.2 Private televisieomroepen en hun lineair aanbod ................................................................................................................... 119 5.3.3 Regionale televisieomroepen en hun lineair aanbod ........................................................................................................... 121 5.3.4 Niet-lineaire televisiediensten .............................................................................................................................................................. 122 6

Na dit hoofdstuk kan je …

£ de waardeketen voor mediaproducten geven;

£ met voorbeelden aantonen dat er in ons land een sterke mediaconcentratie is;

ki jk

£ technische, economische en maatschappelijke motieven geven waarom de overheid regulerend optreedt inzake media; £ het Vlaams mediabeleid inzake geschreven pers kritisch toelichten; £ het Vlaams mediabeleid inzake audiovisuele materialen kritisch toelichten;

£ het Vlaams mediabeleid inzake internet kritisch toelichten; £ aangeven hoe de overheid de media op verschillende manieren ondersteunt; £ de werking en de bevoegdheden van de VRM uitleggen; £ aangeven hoe politiek en media zich in Vlaanderen verhouden.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 99

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

99 11/07/16 10:25

INTRO

herdacht worden in het licht van de huidige en toekomstige mediaomgeving, die in toenemende mate digitaal wordt. Volgens Media.21 is de rol van de overheid in het medialandschap niet vrijblijvend. De groep vindt dat de focus moet verschuiven van het financieel ondersteunen van mediabedrijven naar het structureel ondersteunen van journalistiek. Ze pleiten dan ook voor een drastische herziening van de bestaande perssteun. Het huidige subsidiesysteem leidt volgens Media.21 niet alleen tot oneerlijke concurrentie, maar vooral tot een heel slechte methode om een sterke, toekomstgerichte en kwalitatieve vierde macht te ontwikkelen. Media21.be is vandaag al bezig met een pak innovatieve projecten (digital storytelling, community-building, digitale data-onderzoeksjournalistiek, crowdsourcing, de uitbouw van mediawijsheid en lespakketten in een digitale omgeving …) en claimt zijn plaats in het nieuwe medialandschap. Maar een minimum aan rechtvaardigheid en innovatie in het mediabeleid is volgens Media.21 een absolute must.

ki jk

Het gaat goed met de onafhankelijke en digitale journalistiek in ons land: kleine initiatieven worden groot en vertegenwoordigen een sterk groeiende en innovatieve sector. Acht nieuwemediabedrijven hebben zich verenigd onder de naam Media.21 (Apache.be, DeWereldMorgen.be, Doorbraak.be, Express.be, MO/MO.be, Newsmonkey.be, rekto:verso en StampMedia). Samen publiceerden ze in 2014 meer dan 24 000 artikels en daarbij zaten sterke primeurs en diepgravende journalistiek. De mediabedrijven van Media.21 hebben zo’n 60 mensen vast in dienst en geven op regelmatige basis opdrachten aan 250 freelancejournalisten. Honderden geëngageerde burgers schrijven bijdragen op hun platformen. Zo tonen deze digitale nieuwsmedia de weg naar een nieuwe, permanente maatschappelijke dialoog, naar een nieuwe vierde macht, rijk aan verscheidenheid en wars van gigantische concentratie van middelen en macht. In schril contrast met de pluraliteit van de nieuwe mediabedrijven staan de paar grote mediagroepen die Vlaanderen nog rijk is. Zowel Mediahuis als De Persgroep zijn in handen van enkele rijke families (Leysen, Baert en Van Thillo). Volgens Media.21 geeft de overheid honderden miljoenen euro’s per jaar aan deze ‘oude’ mediagiganten, zonder voorwaarden. De bestaande overheidssteun aan de pers is ondoorzichtig, al loopt die al snel tegen de 400 miljoen euro. In een memorandum vraagt Media.21 dan ook dat ze dezelfde behandeling krijgen van de overheid als de grote, traditionele huizen. Ze wil dat de subsidie

Media.21 vraagt toekomstgericht mediabeleid

Naar: Nieuwe media richten Media.21 op en vragen toekomstgericht mediabeleid. (2014, 15 februari). Geraadpleegd via http://www.dewereldmorgen.be

In onze democratie vervullen de media belangrijke functies, maar die worden steeds meer door nieuwe, digitale partijen ingevuld. Burgers geraken tegenwoordig via vele verschillende kanalen aan informatie. Informeren, agenderen en controleren is niet uitsluitend meer aan de beroepsgroep van professionele journalisten voorbehouden. Het is dan ook logisch dat de overheid haar beleid zal moeten aanpassen.

100

Op code.deboeck.com vind je een link naar de website van het Centrum voor Informatie over de Media (CIM). Zoek daar op hoeveel bezoekers de mediaplatformen van Media.21 halen. Vergelijk dit met de bezoekersaantallen van enkele digitale kranten.

Wat houden de innovatieve projecten van Media.21 in?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 100

Code

11/07/16 10:25

Er zijn in Vlaanderen zeven grote kranten: Het Laatste Nieuws, Het Nieuwsblad, De Standaard, De Morgen, De Tijd, Gazet Van Antwerpen en Het Belang Van Limburg. Deze kranten worden uitgegeven door twee mediagroepen. Kan jij ze correct rangschikken onder Mediahuis of De Persgroep? De Persgroep

Mediahuis

1 Mediaconcentratie

radiocontent

televisiecontent

internetcontent

redactie

websites

uitgeverijen

internetdistributie

distributie pers

verticaal

ki jk

Radio-uitzendingen, televisieprogramma’s, internettoepassingen, krantenartikels en dergelijke noemen we ook wel mediaproducten. Net als andere producten leggen mediaproducten een hele weg af voor ze jou (de consument) bereiken. Bij elke stap vindt een waardetoevoegende activiteit plaats. Daarom spreken we van een waardeketen. Het schema hieronder toont die waardeketen voor mediaproducten. Elke rij in het schema stelt een andere schakel in de waardeketen voor. • De bovenste rij stelt de creatie van content (inhoud) voor. - Een journalist schrijft een artikel voor een krant of website. - Radiojournalisten maken nieuwsuitzendingen. - Pers- en fotoagentschappen leveren informatie aan de redactie. - Een productiehuis maakt een tv-programma. • De tweede rij stelt de aggregatie voor. Verschillende mediaproducten uit de vorige schakel worden samengevoegd tot een groter mediaproduct. - De verschillende artikels worden in een uitgeverij samengevoegd tot een krant. - Een website verzamelt artikels van verschillende journalisten. • De derde rij stelt de distributie voor. Het mediaproduct wordt geleverd aan de consument. - De gedrukte kranten worden geleverd aan krantenwinkels, waar klanten ze kunnen kopen. - Een tijdschrift wordt via een abonnementsformule thuis bezorgd. - Kabeldistributie of zendmasten brengen de content tot bij de consument.

crossmediaal radio-omroep

tv-omroep horizontaal

radiodistributie

tv-distributie

consument

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 101

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

101 11/07/16 10:25

In Vlaanderen zijn een beperkt aantal mediagroepen actief in meerdere mediatakken. Ze bieden via verschillende dochterondernemingen mediacontent aan onder diverse vormen. Het onderstaande schema toont welke Vlaamse mediagroepen deel uitmaken van andere mediagroepen. • Roularta Media Group en De Persgroep bezitten elk 50 procent van Medialaan. Medialaan heeft vier dochterondernemingen. • Concentra bezit 38 procent en Corelio 62 procent van Mediahuis. Mediahuis heeft tien dochterondernemingen. • Corelio bezit 25 procent, Waterman & Waterman 25 procent en Telenet 50 procent van De Vijver Media. De Vijver Media heeft op zijn beurt twaalf dochterondernemingen.

Waterman & Waterman

De Vijver Media

ki jk

Er is duidelijk sprake van een sterke mediaconcentratie*: verschillende mediabedrijven werken samen om kosten te besparen en hun bereik te vergroten. Afhankelijk van de plaats waar de mediaconcentratie voorkomt, spreken we van horizontale, verticale of crossmediale mediaconcentratie. Je ziet die ook op het schema op de vorige bladzijde. • Horizontale mediaconcentratie duidt erop dat het aantal spelers binnen een schakel van de waardeketen beperkt is. Mediahuis is zowel uitgever van De Standaard en Het Nieuwsblad als van Gazet van Antwerpen en Het Belang van Limburg. • Verticale mediaconcentratie geeft aan dat een aantal verschillende opeenvolgende schakels in handen zijn van eenzelfde speler. - Een lokale radio-omroep maakt al zijn radioprogramma’s zelf, en is ook eigenaar van de zendinstallatie. - Telenet is een kabeldistributeur, maar is ook actief in de creatie en aggregatie via zijn participatie bij respectievelijk Woestijnvis, VIER en VIJF. - Medialaan beschikt over een eigen productiehuis. • Crossmediale mediaconcentratie wijst op bindingen tussen de aanbieders van de verschillende mediaketens. - Sommige tv-programma’s hebben een bijhorende website. - De Persgroep is aandeelhouder van 2BE en van Joepie.

Het volgende schema toont de mediaconcentratie in Vlaanderen in 2015. Je ziet dat de Vlaamse mediagroepen onderling erg verstrengeld zijn. Ze gaan wisselende allianties aan om multimediaal sterk te staan. Aandelen worden gekocht en verkocht waardoor samenwerkingsverbanden ontstaan of worden stopgezet.

102

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 102

Code

11/07/16 10:25

r Jim Mobile

Medialaan

Base Company

Pure Quality News

VRT

Mediahuis

RTVM

Proximus

De Persgroep

Roularta

ki jk

Nostalgie

De Vijver Media

Corelio

Vandaag.be

Concentra

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 103

Pebble Media

Telenet

Sanoma Media Belgium

krant

tijdschrift/ gratis pers

reclameregie

website

app

Internet Service Providing

telefonie

productiehuis

televisieomroep

omroepsignaal transmissie

radio-omroep

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

103 11/07/16 10:25

Opdracht 1 Het schema van de mediaconcentratie toont je dat er in Vlaanderen maar twee grote uitgeverijen van kranten zijn. De zeven belangrijkste betalende kranten worden uitgegeven door De Persgroep en Mediahuis. Zoek in het schema en op internet antwoorden op de volgende vragen over mediaconcentratie in Vlaanderen. Door de oprichting van Mediahuis in 2013 is de concentratie van uitgeversgroepen sterk toegenomen. Van welke bedrijven is Mediahuis een dochteronderneming?

Welke ondernemersfamilie is eigenaar van de Persgroep?

Met welke radio-omroep is De Vijver Media onrechtstreeks verbonden?

Van welke merken is Medialaan het moederhuis?

Roularta Media Group staat vooral bekend als de uitgever van periodieke bladen. De belangrijkste titels hebben elk hun eigen app. Hoe is Roularta ook actief op de radio- en televisiemarkt?

Wie is na de openbare omroep (VRT) en Medialaan de derde grootste spelers op de televisiemarkt in Vlaanderen?

Telenet is een dominante speler op de distributiemarkt. Maar ook op andere schakels van de waardeketen neemt Telenet een belangrijke positie in. Hoe groot is de kapitaalsparticipatie van Telenet in De Vijver Media?

In welke tv-omroepen participeert Telenet via De Vijver Media?

In welk productiehuis participeert Telenet via De Vijver Media?

De VRT heeft een aantal interne productiehuizen die in eerste instantie televisieprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s maken, maar ook content leveren voor de VRT-websites. Welke namen hebben de interne productiehuizen van de VRT?

ki jk

104

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 104

Code

11/07/16 10:25

Werkt de VRT mee aan Stievie, het proefproject rond een app voor live en uitgesteld kijken?

Proximus is een belangrijke aanbieder van vaste telefonie, mobiele telefonie, breedbandverbindingen en digitale televisie. Met welk aanbod is Proximus via dochtermaatschappij Skynet iMotion Activities ook actief als televisieomroeporganisatie?

m Uitgeverij Sanoma Media Belgium geeft een uitgebreid gamma aan periodieke bladen uit, waaronder Flair, Libelle en Stijlvol Wonen. Wat is de naam van de digitale magazinekiosk van Sanoma Media Belgium?

Pebble Media werd opgericht door Telenet, Concentra en VAR om de reclameregie te verzorgen van websites, mobiele sites en applicaties. Wie zijn de huidige aandeelhouders van Pebble Media?

1 2

zender

ki jk

productiehuis

programma

Opdracht 2 Ondanks de tendens tot mediaconcentratie zijn er in Vlaanderen opvallend veel onafhankelijke productiehuizen. Er is dus weinig horizontale concentratie. Noteer van vijf verschillende programmaâ&#x20AC;&#x2122;s die deze week op tv te zien zijn het productiehuis. Kijk op verschillende zenders. De naam van het productiehuis verschijnt meestal bij de begin- of eindgeneriek van een programma.

4 5

Opdracht 3 Zoek artikels uit verschillende media die over hetzelfde onderwerp handelen. Wat valt op? Hoe komt dat, denk je?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 105

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

105 11/07/16 10:25

2 Mediabeleid

Opdracht 4 Wie is de huidige minister van Media?

Omdat media in onze samenleving zo belangrijk zijn, is het niet meer dan logisch dat ze ook een belangrijk beleidsthema vormen voor de overheid. Bij de vorming van de federale staat België heeft Vlaanderen een aantal gewestbevoegdheden (plaatsgebonden) en gemeenschapsbevoegdheden (persoonsgebonden) gekregen. Vlaanderen kan voor die bevoegdheden een eigen beleid voeren, dat vaak wordt afgestemd op het Europese beleid. Het mediabeleid is een van de gemeenschapsbevoegdheden. Onder mediabeleid* verstaan we elke overheidsinmenging met betrekking tot de verschillende mediasectoren (geschreven pers, radio- en televisieomroepen, nieuwe media, internetproviders, productiehuizen …). In Vlaanderen is de minister van Media bevoegd voor het mediabeleid. Het Vlaamse medialandschap evolueert continu en steeds sneller. Burgers vervullen tegenwoordig een meer actieve rol. We worden als het ware prosumers, producenten en consumenten in één. We kijken meer televisie wanneer en waar we dat zelf willen. We lezen minder gedrukte dagbladen en magazines. We brengen een flink stuk van onze tijd door op sociale media. We scrollen door nieuwssites, bekijken videobeelden en beluisteren podcasts op tablets, bloggen of posten selfies. We luisteren nog naar muziek en radio, maar niet meer uitsluitend via de FM-band. Allerhande programma’s op televisie krijgen uitbreidingen en discussiefora in andere media. De digitale toekomst staat voor nog meer keuzes, nog meer content, nog meer connectiviteit en interactiviteit. Net als vroeger zal de overheid ook in dit nieuwe medialandschap regulerend moeten optreden om haar eigen belangen en die van de vele mediagebruikers veilig te stellen. Daarbij moet ze gebruik kunnen maken van correcte informatie en relevant cijfermateriaal. Het Steunpunt Media is een van de steunpunten voor beleidsrelevant onderzoek van de Vlaamse overheid. Door gegevens te verzamelen, analyseren en ontsluiten levert deze organisatie een belangrijke bijdrage aan het Vlaamse mediabeleid.

ki jk

Opdracht 5 Het onderzoek van het Steunpunt Media beslaat de volledige nieuwscyclus: de nieuwsproductie (Hoe wordt het nieuws geselecteerd en geproduceerd?), de nieuwsinhoud (Waarover en hoe berichten de media?) en het nieuwsgebruik (Hoe gebruikt het publiek de nieuwsmedia?). Op basis van wetenschappelijke inzichten en bevindingen worden soms beleidsadviezen geformuleerd. Op code.deboeck.com vind je een link naar een onderzoeksrapport over genderdiversiteit in de Vlaamse nieuwsmedia. Gebruik dat rapport om de volgende vragen te beantwoorden. Hoe werd dit onderzoek gevoerd?

106

Hoeveel titels bevat de bibliografie?

Wat staat er in de bijlagen?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 106

Code

11/07/16 10:25

Wat is het antwoord van de onderzoekers op de gestelde onderzoeksvragen?

Worden er in het rapport oplossingen voor het onderzoeksprobleem aangereikt?

Kan je zelf een mogelijke oplossing bedenken?

ki jk

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 107

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

107 11/07/16 10:25

3 Waarom treedt de overheid regulerend op? De overheid heeft verschillende motieven om als regulerende instantie op te treden. We kunnen technische, economische en maatschappelijke motieven onderscheiden.

3.1 Technische motieven

Aanvankelijk waren de tussenkomsten van de overheid in de media ingegeven door louter technische overwegingen. Om te vermijden dat verschillende radiostations op dezelfde frequentie uitzenden, reguleert de overheid het frequentiespectrum. Daarbij wordt rekening gehouden met internationale akkoorden en afspraken en met specifieke regelgeving. In Vlaanderen zorgt het departement Cultuur, Jeugd, Sport en Media voor de opmaak van de frequentieplannen en het continu beheer van het Vlaams omroepfrequentiespectrum. Om te vermijden dat elke producent een eigen technische standaard ontwikkelt, legt de overheid een gemeenschappelijke technische standaard vast.

ki jk

â&#x20AC;˘

Voor radio en televisie via de breedband werden geleverd, was het aantal transmissiekanalen waarover data werden verstuurd beperkt. Daarom regelde de overheid de omroepmarkt. Nieuwe transmissiekanalen zoals kabel en satelliet en de digitalisering maken overheidsinterventies op het technische vlak vandaag evenwel grotendeels overbodig. De nieuwe technologieĂŤn stellen wel steeds zwaardere eisen aan de infrastructuur van vaste en mobiele netwerken. De overheid steunt daarom voluit de ontwikkeling van digitale infrastructuur en technologie, zoals blijkt uit de beleidsinitiatieven van de minister van Media.

108

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 108

Code

11/07/16 10:25

Opdracht 6 Lees de onderstaande perstekst van het kabinet van minister Gatz en geef daarna aan wat de voordelen zijn van de omschakeling van FM naar DAB+.

Van FM naar DAB+

luisteren. Voor kabel en internet heb je altijd abonnementskosten, voor DAB+ heb je alleen de eenmalige (lage) kost van het toestel. De voorbereiding van die omschakeling naar DAB+ zal via een stappenplan gebeuren. Hiervoor zal overleg worden gepleegd met elektrobedrijven die DAB-toestellen verkopen en met de autosector, om de omschakeling van FM naar DAB+ ook bij de autoradio’s te stimuleren. Ook de luisteraars zullen aangespoord worden om de omschakeling naar DAB+ te maken. Daarvoor moeten ze een DABtoestel aanschaffen. Om dit stappenplan uit te rollen zal een extern bureau worden aangesteld. De geluidskwaliteit van DAB+ is beter dan FM en DAB+ is niet storingsgevoelig zoals FM.

ki jk

Op initiatief van minister van Media Sven Gatz heeft de Vlaamse regering op 13 mei 2016 de conceptnota ‘Naar een duurzaam en toekomstgericht radiolandschap’ goedgekeurd. In die conceptnota stelt de minister voor dat alle landelijke radio’s in Vlaanderen over enkele jaren niet meer op FM maar via DAB+, een sterk verbeterde versie van die digitale zendtechnologie, te beluisteren zullen zijn. Er is te weinig ruimte over op de FM-band om een diverser radiolandschap te creëren. Op de FM-band is slechts ruimte voor drie, maximaal vier landelijke commerciële radio-omroepen. DAB+ daarentegen biedt perspectieven om veel meer landelijke radiozenders te kunnen erkennen. Met DAB+ kan je gratis naar digitale radio

3.2 Economische motieven

Het Amerikaanse tijdschrift Radio Broadcasting organiseerde in 1924 een prijsvraag over de toen nog volkomen nieuwe vraag hoe de omroep moest worden betaald. De winnaar schetste met grote voorzienigheid een plan om een omroepbijdrage in te voeren die gekoppeld was aan het bezit van het radiotoestel. In Europa voerde de overheid dat kijken luistergeld* in: een belasting op het bezit van radio- en televisietoestellen. Uit de opbrengst van die heffing werden de programma’s van de openbare of publieke omroep gefinancierd. In Vlaanderen en Nederland bestaat kijken luistergeld niet meer, maar in Wallonië, Duitsland en Frankrijk bijvoorbeeld nog wel. De overheid betaalt de openbare of publieke omroep (bv. de VRT) en reguleert de inkomsten van private omroepen. Private omroepen halen hun inkomsten op de reclamemarkt. Ze slagen er bovendien steeds beter in om een rechtstreekse geldstroom tussen gebruikers en het product tot stand te brengen door kijkers en luisteraars smsberichten te laten sturen of hen te laten bellen via betaalnummers in reactie op uitgezonden programma’s. Verder maken private omroepen tegenwoordig steeds vaker gebruik van conditional access-systemen. Dat zijn systemen die de gebruiker pas toegang tot de informatie geven nadat hij een contract met de aanbieder heeft afgesloten. Afhankelijk van de techniek en de exploitatievorm kan dat een pay per use-constructie of een abonnementsvorm zijn. Voorbeelden zijn pay tv, near video on demand, video on demand via kabel en satelliet, informatie aanbieden via internet en alle varianten daar tussenin. Een belangrijk economisch motief van de overheid is misleiding van de gebruiker voorkomen. Zo moeten reclameboodschappen duidelijk gescheiden blijven van content en is er bijvoorbeeld een verbod op reclame voor tabak.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 109

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

109 11/07/16 10:25

Een andere economisch motief is grote mediaconcentraties vermijden. Het wegvallen van concurrentie en het ontstaan van samenwerkingsverbanden tussen verschillende media heeft een invloed op het aanbod. Wanneer de concurrentie vermindert, kan het aanbod eenzijdiger en beperkter worden. De economische tussenkomst van de overheid is echter niet alleen regulerend. De overheid kan ook directe of indirecte steun geven aan mediagroepen.

•

3.3 Maatschappelijke motieven

• •

De distributie van gedrukte media wordt door de Belgische overheid gesubsidieerd. De ontwikkelingskosten van nieuwe technologieën worden mee door de overheid gefinancierd. Projectsubsidies zijn een directe steun van de overheid. Zo kreeg VTM in 2010 150 000 euro om een jongerenjournaal op te zetten. Het project Kranten in de Klas wordt door de overheid gefinancierd. Een belastingvoordeel of een btw-nultarief voor bepaalde mediagroepen of -producten vormt een indirecte steun van de overheid. Het toestaan of weigeren van samenwerkingsverbanden tussen mediagroepen heeft gevolgen voor de marktaandelen van de bedrijven in kwestie. Toen Telenet bekend maakte dat het een deelname nam in De Vijver Media, was door de omvang van de overname de goedkeuring van de Europese Commissie vereist. Die goedkeuring volgde op 24 februari 2015.

• • •

De alomtegenwoordigheid van media in ons dagelijks leven en het constant geconnecteerd zijn met informatie- en communicatiekanalen maakt dat de overheid ook maatschappelijke motieven heeft om regulerend op te treden. Ze streeft naar mediapluralisme en mediawijsheid. Mediapluralisme* is diversiteit van het media-aanbod. In een democratie is het cruciaal dat burgers goed geïnformeerd worden en met een veelheid aan meningen geconfronteerd worden, zodat ze zelf gefundeerde standpunten kunnen innemen. Idealiter moet er dus een waaier van onafhankelijke en autonome aanbieders van inhoud aanwezig zijn en zouden diverse opinies en standpunten van verschillende strekkingen aan bod moeten komen.

ki jk

•

Omdat bepaalde minderheden nooit aantrekkelijk zullen zijn voor adverteerders en dus voor commerciële omroepen, dreigen zij niet aan bod te komen. Digitale televisie kan een oplossing bieden omdat de kosten in verhouding lager zijn en er meer mogelijkheden zijn. In Vlaanderen leidde dat tot initiatieven als MentTV (een zender die zich toespitst op Vlaamse muziek), PlattelandsTV (een zender die in het teken staat van het leven op het platteland) … Een van de kerntaken van de VRT is het bijdragen tot een democratische samenleving. In haar programma’s streeft ze er dan ook naar om politici van alle partijen aan het woord te laten.

•

Opdracht 7 a Zoek op hoe de Raad van Europa het begrip mediapluralisme definieert.

110

Pas die definitie nu toe op de richtlijnen die de VRT hanteert voor de aanwezigheid van politici in zijn infotainmenten entertainmentprogramma’s.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 110

Code

11/07/16 10:25

De term mediawijsheid* leerde je al kennen in hoofdstuk 2. De Vlaamse overheid hanteert de volgende definitie: ‘Mediawijsheid is het geheel van kennis, vaardigheden en attitudes waarmee burgers zich bewust en kritisch kunnen bewegen in een complexe, veranderende en gemediatiseerde wereld. Het is het vermogen tot een actief en creatief mediagebruik dat gericht is op maatschappelijke participatie.’ De overheid zorgt voor de vorming en begeleiding van allerhande doelgroepen om hen kritisch en zelfbewust te leren omgaan met media.

•

Via het Kenniscentrum voor Mediawijsheid wil de Vlaamse minister van Media mensen kritischer en bewuster leren omgaan met een gemediatiseerde samenleving. Op de website van het centrum vind je bijvoorbeeld informatie over cyberpesten en privacy. De Vlaams minister van Media steunt ook het project Kranten in de Klas. Dat project stelt scholen en leerkrachten van het secundair onderwijs gedurende twee opeenvolgende schoolweken gratis kranten ter beschikking en biedt online een uitgebreide lessendatabank aan. Zo maken jongeren niet alleen kennis met gedrukte media, maar ook met online nieuws en digitale media. Ze leren speuren naar nieuws op maat en leren om informatie kritisch te verwerken.

•

ki jk

Opdracht 8 a Op code.deboeck.com vind je een link naar de website van het Kenniscentrum voor Mediawijsheid. Wat zijn de inhoudelijke pijlers van het centrum?

Welke mediawijze projecten krijgen financiële steun van de overheid?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 111

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

111 11/07/16 10:25

4 Geschreven pers In dit onderdeel bekijken we een aantal manieren waarop de overheid de geschreven pers steunt. Voor 1998 was de steun aan de geschreven pers een federale materie. Daarna ontstonden er protocollen waarbij de Vlaamse overheid rechtstreekse financiële steun gaf aan individuele uitgevers. Die protocollen werden beëindigd in 2011. Toen werd de Mediacademie opgericht, een initiatief van de vier beroepsorganisaties (Vlaamse Nieuwsmedia, The Ppress, UPP en VUKPP) met de steun van Vlaamse overheid.

De Mediacademie krijgt subsidies om opleidingen te verstrekken aan uitgevers, redacties, journalisten en mediaprofessionals zodat ze tegemoet kunnen komen aan de uitdagingen van een snel evoluerend digitaal medialandschap. De Mediacademie werkt samen met een adviesraad, samengesteld uit experten uit de uitgeverswereld, vertegenwoordigers van de opleidingen journalistiek, de Vlaamse Vereniging van Journalisten, de Raad voor de Journalistiek en het Fonds Pascal Decroos.

De Vlaamse Vereniging van Journalisten is een door de overheid gesubsidieerde beroepsvereniging die de professionele, sociale en intellectuele belangen van de Vlaamse beroepsjournalisten behartigt.

In het volgende hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de Raad voor de Journalistiek, die een belangrijke rol vervult op het vlak van zelfregulering in de media.

ki jk

Het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek heeft de voorbije jaren een essentiële rol gespeeld om de onderzoeksjournalistiek in Vlaanderen uit te bouwen. Het Fonds werd opgericht in 1999 om het journalistieke werk van onderzoeksjournalist Pascal Decroos (19641997) voort te zetten en werd van meet af aan door de Vlaamse overheid gesteund.

112

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 112

Code

11/07/16 10:26

Opdracht 9 Lees het onderstaande fragment uit het memorandum van Media.21 en beantwoord daarna de vragen.

Tijd voor een innovatief én fair mediabeleid

paar spelers? Want de enige parameter om de distributiesteun of btw-steun te krijgen, is puur die oplage van het drukwerk zelf. Dag Allemaal, Het Nieuwsblad en Het Laatste Nieuws krijgen het meeste steun, want gaan in de grootste volumes over de toonbank en tot in de brievenbus. Waar is de koppeling met goede, inhoudelijke journalistiek, met kwalitatieve banen voor journalisten, met sterke regionale verslaggeving of mondiale journalistiek? Waar is de garantie dat uw belastinggeld besteed wordt aan iets maatschappelijk nuttigs? Dit land zou dit land niet zijn, als er ook geen communautair kantje aan zit. De 400 miljoen voor de kranten wordt nog steeds federaal uitgedeeld, terwijl de VRT en de rest van het mediabeleid een Vlaamse bevoegdheid is. Een harmonisatie dringt zich op. Maar vooral een eerlijke uitzuivering van het debat, en een radicale keuze voor journalistieke investering en media-innovatie.

400 miljoen euro per jaar, dat is wat we jaarlijks met z’n allen ophoesten om de papieren pers in dit land te ‘ondersteunen’. Een enorm bedrag, dat voornamelijk via twee grote financiële steunmechanismes loopt: een staatssteun om kranten en tijdschriften aan een heftige korting te laten distribueren én een btw-tarief dat hoogst uitzonderlijk op nul procent staat voor elk papieren medium dat minstens 50 maal per jaar verschijnt. Geen enkel andere product kent zo’n gunstmaatregel, en er is maar een handvol bedrijven dat daar dus van profiteert. Om het even in context te plaatsen: de Vlaamse regering voorziet jaarlijks 300 000 euro voor het stimuleren van onderzoeksjournalistiek – in álle media, inclusief digitale en audiovisuele. Kan u zich in de huidige context van overheidsbesparingen en duur bevochten subsidies één sector voorstellen waar quasi zonder voorwaarden honderden miljoenen worden uitgedeeld aan een

De schrijver van dit artikel klaagt de steun aan die de geschreven pers van de overheid krijgt. Gaat het hier over directe of indirecte steun?

ki jk

Uit: Media.21. (2015, 31 maart). Tijd voor een innovatief én fair mediabeleid in plaats van dure blanco cheques. Geraadpleegd via http://www.dewereldmorgen.be

De overheid geeft een economisch voordeel aan papieren media die minstens 50 maal per jaar verschijnen. Welke van de volgende stellingen zijn juist?

£ Deze subsidie zorgt voor meer kwaliteit en inhoudelijk sterke artikels. £ Deze subsidie zorgt ervoor dat meer journalisten aan het werk kunnen. £ Deze subsidie draagt niet bij tot vernieuwing in de sector. £ Deze subsidie zorgt ervoor dat populaire kranten goedkoper zijn.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 113

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

113 11/07/16 10:26

5 Audiovisuele media In dit onderdeel verkennen we de manier waarop de overheid tussenbeide komt in de audiovisuele media. Het omroepbeleid*, het geheel van initiatieven die een overheid neemt in het organiseren van het audiovisuele media, verschilt sterk van land tot land. Een omroepbeleid kan gecentraliseerd of gedecentraliseerd en paternalistisch of libertair zijn. Na het bespreken van die keuzemogelijkheden zoomen we in op de situatie in Vlaanderen. We overlopen de Europese en Vlaamse regelgeving en bekijken vervolgens de impact van die regelgeving op de openbare omroep en op de private televisie- en radio-omroepen.

• •

•

In België vallen media onder de bevoegdheden van de gemeenschappen. De VRT is dus een bevoegdheid van de Vlaamse overheid. In Duitsland kan elke deelstaat zijn eigen omroepsysteem ontwikkelen. Amerika kent een systeem van federale controle, maar de inbreng van de overheid is minimaal. Privaat initiatief heeft het overwicht. In tegenstelling tot wat je misschien zou verwachten viel de omroep in communistische landen zoals China en de SovjetUnie niet uitsluitend onder centraal gezag. Door de uitgestrektheid van die landen en de diversiteit op het gebied van taal en bevolkingsgroepen was er ook een regionale en lokale controle. Dat kon omdat de communistische partijstructuren ook op het kleinschalige niveau goed georganiseerd waren.

•

Een land kan kiezen voor een gecentraliseerde aanpak, waarbij de bevoegdheden bij de nationale overheid blijven, of voor een gedecentraliseerd systeem, waarbij de regionale en/of lokale niveaus inspraak krijgen.

In West-Europese landen is het omroepbeleid dikwijls paternalistisch. Het is niet zozeer de wil van het publiek die centraal staat, maar eerder wat de overheid denkt dat het publiek nodig heeft. Vooral toen openbare omroepen nog een monopolie hadden, dus voor de komst van commerciële radio en televisie, was er duidelijk sprake van paternalisme: de omroep werd beschouwd als een publieke dienst van en voor iedereen en moest objectief, onpartijdig, accuraat en waarheidsgetrouw zijn. Vandaag is het paternalistische model vervangen door een participerend model, dat zich kenmerkt door kleinschaligheid en meer aandacht voor individuen en minderheden. In Amerika is het omroepbeleid eerder libertair. De focus ligt op het laten spelen van de vrije markt, met een zo beperkt mogelijke inbreng van de overheid. Het publiek, en niet de overheid, bepaalt wat wel en niet kan. De media focussen op winst en die jagen ze na door het brengen van ontspanning en informatie. Ze zijn zelfbedruipend.

5.1 Vlaamse en Europese regelgeving

ki jk

De mediaregelgeving in Vlaanderen is sinds 1995 in één decreet gevat: het Mediadecreet. Het decreet maakt een onderscheid tussen openbare of publieke omroepen enerzijds en particuliere of private omroepen anderzijds. Het Mediadecreet bepaalt wat er in de audiovisuele media kan en wat niet met betrekking tot: • dienstenverdelers en netwerken zoals Telenet en Proximus; • televisieomroepen: openbare omroeporganisatie VRT met televisiediensten Eén, Ketnet en Canvas; private televisieomroeporganisaties zoals Medialaan met televisiediensten VTM en 2BE, SBS Belgium met televisiediensten VIER en VIJF; tien regionale televisieomroeporganisaties met televisiediensten: ATV, AVS, ROB-TV, WTV-Zuid, Focus, RTV, TVL, TV-Brussel, TV-Oost, Ring-TV; • radio-omroepen: openbare omroeporganisatie VRT met Radio 1, Radio 2, Klara, Studio Brussel en MNM; drie landelijke radio-omroeporganisaties: JOE fm, Qmusic en Nostalgie; lokale radio-omroeporganisaties in Vlaanderen. Het Mediadecreet bevat in de eerste plaats de regulering van de openbare omroep. Het statuut, de bevoegdheid en de organisatiestructuur van de VRT worden erin bepaald. Ook worden de regels over de beheersovereenkomst* vastgelegd. Dat is een overeenkomst tussen de Vlaamse Gemeenschap en de VRT rond de taken en financiering. De beheersovereenkomst zelf maakt geen onderdeel uit van het Mediadecreet.

114

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 114

Code

11/07/16 10:26

In het Mediadecreet staan verder ook regels om minderjarigen te beschermen bij het bekijken van televisie. Ook wordt er bepaald hoeveel en wat voor soort reclame er op radio en televisie mag komen. En er zijn regels voor ondertiteling en een evenementenregeling die bepaalt welke sportwedstrijden kosteloos uitgezonden moeten worden.

Welke sancties kan de VRM een omroep opleggen?

ki jk

Opdracht 10 a Waarvoor zijn de twee kamers van de VRM bevoegd?

De toezichthouder van het Mediadecreet is de Vlaamse Regulator voor de Media (VRM). In het belang van Vlaamse kijkers en luisteraars ziet die erop toe dat de mediaregelgeving beschreven in het Mediadecreet nageleefd wordt. De werking en bevoegdheid van de VRM worden ook in het Mediadecreet geregeld. De VRM komt tussen bij eventuele geschillen in verband met de mediaregelgeving, geeft media-erkenningen en -vergunningen en houdt toezicht op de naleving van de beheersovereenkomst tussen de openbare omroep en de Vlaamse Gemeenschap. Binnen de Vlaamse Regulator voor de Media zetelen twee kamers, elk met hun eigen specifieke opdracht: de algemene kamer en de kamer voor onpartijdigheid en bescherming van minderjarigen.

Aan het einde van een van de seizoensfinales van de VRT-soap Thuis probeert het personage Luc zelfmoord te plegen. De zelfmoordpoging wordt niet expliciet getoond, maar wel is te zien hoe hij een touw over een balk gooit en de stoel onder zijn voeten wegduwt. Waarom oordeelde de VRM dat de seizoensfinale mogelijk schade heeft toegebracht aan minderjarigen en ingaat tegen het Mediadecreet?

Welke sanctie kregen de televisiemakers van Thuis?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 115

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

115 11/07/16 10:26

5.2 Openbare of publieke omroep

Veel bepalingen in het Mediadecreet zijn gebaseerd op de Europese regelgeving. Op basis van de Europese richtlijn Audiovisuele mediadiensten stemmen Europese landen hun omroepbeleid op elkaar af om: • in alle landen vergelijkbare voorwaarden voor audiovisuele media te scheppen; • kinderen en consumenten te beschermen; • het pluralisme van de media te waarborgen; • religieuze en rassenhaat te bestrijden; • de culturele diversiteit te beschermen; • voor onafhankelijke toezichthouders op de media te zorgen. De Europese richtlijn adviseert elk land volgende minimumnormen te hanteren in het eigen omroepbeleid: • Reclame moet aan bepaalde regels voldoen, is beperkt voor sommige producten (zoals alcohol, tabak en geneesmiddelen) en mag niet meer dan 12 minuten per uur worden uitgezonden. • Belangrijke evenementen, zoals de Olympische Spelen of het WK voetbal, moeten door iedereen te bekijken zijn, en niet alleen via betaal-tv. • Kinderen moeten worden beschermd tegen gewelddadige of pornografische programma’s door deze laat op de avond uit te zenden of ontoegankelijk te maken. • Europese producties moeten worden bevorderd door er minstens de helft van de tv-zendtijd voor te reserveren. Europese producties moeten ook via on demand-diensten worden aangeboden. • Producties moeten ook toegankelijk worden gemaakt voor slechthorenden en slechtzienden.

ki jk

Een van de zaken die het Mediadecreet regelt is het vastleggen van de regels over de beheersovereenkomst. Dat contract tussen de Vlaamse overheid en de VRT is geldig voor een periode van vijf jaar. Ook in andere landen bestaan er beheersovereenkomsten tussen overheid en omroepen. De beheersovereenkomst bevat concrete, vaak kwantitatief meetbare doelstellingen die de omroep dient te halen binnen een vooropgestelde termijn. Die doelstellingen worden ook performantiemaatstaven genoemd. Op 18 december 2015 keurde de Vlaamse regering de beheersovereenkomst 2016-2020 goed. De kerntaken van de VRT blijven dezelfde als vroeger. Ze worden vertaald in zeven strategische doelstellingen: • voor iedereen relevant; • informatie, cultuur en educatie prioritair; • publieke meerwaarde voor ontspanning en sport; • aangescherpte merkenstrategie met VRT als kwaliteitslabel; • toekomstgericht, digitaal en innovatief; • versterking van het media-ecosysteem; • efficiënte en meer wendbare organisatie. Met de nieuwe beheersovereenkomst wordt de VRT verder uitgebouwd tot een toekomstgerichte en toonaangevende publieke omroep. Ze moet werk maken van een wendbare en efficiënte organisatie, inzetten op een digitale en innovatieve toekomst en een marktversterkende rol spelen.

116

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 116

Code

11/07/16 10:26

Opdracht 11 a Verdeel de strategische doelstellingen over de leerlingen in de klas. Ga met je groepje na welke ambities de VRT heeft om de strategische doelstelling te realiseren. b Is commerciële communicatie toegestaan op de VRT?

Maak een collage waarin je de aanbodsmerken van de VRT op een creatieve manier voorstelt.

5.3 Private of particuliere omroepen

Het Mediadecreet heeft niet alleen betrekking op de openbare omroep, maar ook op de private of particuliere omroepen. In wat volgt bekijken we welke private radio- en televisieomroepen er zijn, en welke invloed de overheid heeft op hun werking. 5.3.1 Private radio-omroepen

Het Mediadecreet maakt voor de private radio-omroeporganisaties een onderscheid tussen lineaire en niet-lineaire radio-omroeporganisaties.

ki jk

Niet-lineaire* radio-omroeporganisaties zijn aanbieders van niet-lineaire radiodiensten. Niet-lineaire radiodiensten worden in het Mediadecreet omschreven als ‘omroepdiensten die de gebruiker de mogelijkheid bieden om auditieve programma’s te beluisteren op zijn individuele verzoek en op het door hem gekozen moment op basis van een door de omroeporganisatie geselecteerde programmacatalogus’. Een voorbeeld hiervan is de VRT-radiospeler, die de luisteraar de mogelijkheid biedt uitgezonden radioprogramma’s op te vragen en te beluisteren. De landelijke private radioomroeporganisaties bieden aan de hand van podcasts en audioverslagen ook niet-lineaire radiodiensten aan. Vandaag zijn er geen uitsluitend niet-lineaire radio-omroeporganisaties aangemeld bij de VRM. De lineaire* radio-omroeporganisaties worden onderverdeeld in: • landelijke private radio-omroepen, die heel Vlaanderen bestrijken; • regionale private radio-omroepen, die (grotendeels) een provincie bestrijken; • lokale radio-omroepen, die een kleine regio, een gemeente of een (deel) van een stad bestrijken; • andere radio-omroepen, die uitzendingen van radioprogramma’s met nieuwe technologieën omvatten, zoals internetradio en DAB+. Vandaag zijn er drie landelijke private radio-omroepen: JOE fm, Qmusic en Nostalgie. De mediagroep Medialaan baat zelf Qmusic uit en heeft ook de volledige controle over de radio-omroep JOE fm. De mediagroepen Corelio en Concentra oefenen (al dan niet via enkele tussenbedrijven) de controle uit over Nostalgie.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 117

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

117 11/07/16 10:26

Er is geen aanbod van regionale private radio-omroepen. Er zijn 294 frequenties voor lokale radio-omroepen voorzien in het frequentiebesluit van 2006. In de loop van de jaren werden een aantal radio’s op non-actief gezet. Regelmatig zijn er klachten en/of vaststellingen over ongeoorloofde verhoging van de uitzendkracht van vergunde zendinstallaties, met storingen als gevolg. Een groot aantal lokale radio’s maakt deel uit van een samenwerkingsverband tussen minimaal twee omroeporganisaties.

•

Aangezien door de introductie van nieuwe distributietechnieken programma’s ook op een andere wijze dan via de ether uitgezonden kunnen worden, heeft de decreetgever de categorie andere radio-omroeporganisaties ingevoerd. Binnen die categorie zijn er een aantal subcategorieën.

Andere radio-omroeporganisaties via kabel. In tegenstelling tot de ether is de toegang tot kabel of internet niet schaars en is er geen overheidsinterventie vereist bij de toekenning van licenties. Be One Kabel, Club FM, Hit FM Kabel en Topradio worden uitgezonden via kabel.

Gemeenschapsradio’s besteden minstens 50 procent van de zendtijd aan programma’s die betrekking hebben op informatie, cultuur, educatie en burgerparticipatie. Ze opereren financieel onafhankelijk van elkaar. Katanga, Quindo en Urgent zijn erkende gemeenschapsradio’s.

Een aantal radio-omroepen die uitsluitend via internet uitzenden hebben een kennisgeving ingediend bij de Vlaamse overheid.

•

Nostalgie, Ment Radio, Club FM Radio Stad zenden uit via internet.

RADIORECLAME In Vlaanderen neemt radio nog steeds een relatief groot aandeel van de reclamemarkt in, zeker in verhouding tot het buitenland. Waar in de meeste Europese landen het aandeel radioreclame goed is voor ongeveer 4 % tot 7 % van de totale reclamebestedingen, is dat in België nog steeds 14 %. In Vlaanderen ligt het aandeel wat lager dan in Franstalig België: in Vlaanderen werd in 2014 ongeveer 11,6 % van de bruto reclamebestedingen aan radio gespendeerd, tegenover 17 % in Franstalig België.

ki jk

Opdracht 12 Welke lokale radio-omroepen ken je en op welk transmissiekanaal zenden ze uit?

118

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 118

Code

11/07/16 10:26

5.3.2 Private televisieomroepen en hun lineair aanbod

Volgens het Mediadecreet kan iedereen private lineaire televisiediensten aanbieden. De private omroeporganisaties die een dergelijke lineaire televisiedienst willen aanbieden hoeven zich enkel aan te melden bij de VRM en aan een aantal voorwaarden te voldoen. De eerste private televisieomroep, VTM, werd in 1989 in Vlaanderen geĂŻntroduceerd door de Vlaamse Media Maatschappij, sinds 2014 Medialaan. Medialaan is sinds zijn ontstaan de grootste Vlaamse private televisieomroep gebleven met de zenders VTM, 2BE, Anne en de kinderzenders VTM KZOOM en Cadet. Na de publieke televisieomroep VRT en de private televisieomroep Medialaan is De Vijver Media met de zenders VIER en VIJF de derde grote speler op de Vlaamse televisiemarkt. Telenet bezit vandaag 50 procent van de aandelen van de Vijver Media. Telenet biedt ook betaaltelevisie aan en sportliefhebbers kunnen tegen betaling sport bekijken via verschillende kanalen. Kanaal Zoom is een lineair kanaal dat een selectie van series, films en documentaires uit de op-aanvraag-catalogus in de kijker zet. Via de rode knop kan de kijker vervolgens toegang krijgen tot het VOD-aanbod (Video-On-Demand) van Proximus. Verder zijn er nog enkele kleinere zenders die een bepaald doelpubliek voor ogen hebben, zoals Kanaal Z, Actua TV, Life!TV en Njam! Private televisieomroeporganisaties en hun lineair aanbod onderneming

Actua TV

Actua Tv bvba

Acht Lacht Dobbit TV Life!TV Sport10 Culture7 Vitaya

Bites Europe nv Bites Europe nv Dobbit Nv

Life!Tv Broadcasting Company nv Lint Media nv Lint Media nv

Media ad Infinitum nv Medialaan nv

ki jk

VTM

Belgian Business Television nv

Kanaal Z

naam zender

Medialaan nv

JIM (stopgezet 16 december 2015)

Medialaan nv

KADET (gestart 18 december 2016)

Medialaan nv

Anne

Medialaan nv

VTMKzoom

Medialaan nv

2BE

VTMKzoom+

Medialaan nv

QMusic

Medialaan nv

MENTtv

Ment Media bvba

Njam!

Njam! nv

PlattelandsTV

NTV nv

VIER

SBS Belgium nv

VIJF

SBS Belgium nv

ZOOM

Skynet Imotion Activities nv

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 119

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

119 11/07/16 10:26

Skynet Imotion Activities nv

11+

Skynet Imotion Activities nv

Studio100 TV

Studio 100 nv

Prime Star

Telenet nv

Prime Action

Telenet nv

Prime Series

Telenet nv

Prime Fezztival

Telenet nv

Prime Star +1

Telenet nv

Prime Family

Telenet nv

Play Sports HD1

Telenet nv

Play Sports HD2

Telenet nv

Play Sports HD3

Telenet nv

Play Sports 4

Telenet nv

Play Sports 5

Telenet nv

Play Sports Golf TMF Stories TV

aa pl

Play Sports 8

Telenet nv Telenet nv Telenet nv

VIMN Belgium bvba Vlamex nv

Play Sports 6

ki jk

BEHEERSOVEREENKOMST MET PRIVATE OMROEPEN In de meeste landen beperkt de beheersovereenkomst zich tot de openbare omroep. Maar in een aantal landen, zoals Frankrijk of Zweden, sluit de overheid ook met private omroepen periodieke overeenkomsten af. Dat is eigenlijk logisch: de maatschappelijke verantwoordelijkheid van publieke en private omroepen is in grote lijnen dezelfde. Er zou dus geen groot verschil mogen zijn tussen de regulering van publieke en private omroepen.

120

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 120

Code

11/07/16 10:26

5.3.3 Regionale televisieomroepen en hun lineair aanbod

De regionale televisieomroepen krijgen in artikel 165 van het Mediadecreet een specifieke opdracht met betrekking tot de communicatie onder de bevolking en de algemene sociale en culturele ontwikkeling van de regio. Ze moeten de maatschappelijke betrokkenheid van de inwoners van een regio bevorderen. Dat doen ze door het leveren van nieuws en achtergrondinformatie uit de eigen streek en door het uitzenden van programma’s met bijzondere aandacht voor plaatselijke evenementen, voor het lokale historische en culturele erfgoed en voor de natuurlijke leefomgeving van de regio. Daarnaast sluit de Vlaamse regering samenwerkingsovereenkomsten af met de Vlaamse regionale televisieomroepen. In ruil voor structurele subsidies engageren de Vlaamse regionale televisieomroepen zich in die samenwerkingsovereenkomsten om: • de kwaliteit, de diversiteit en de pluriformiteit van het aanbod van regionale informatie te behouden en te versterken; • programma’s te ondertitelen ten behoeve van doven en slechthorenden zoals vastgesteld in artikel 151 van het Mediadecreet; • de decretale opdrachten zoals vastgelegd in artikel 165 van het Mediadecreet uit te voeren; • de interne werking van de regionale televisieomroepen verder te professionaliseren; • de samenwerking tussen de regionale televisieomroepen verder te bevorderen teneinde de efficiëntie en effectiviteit te vergroten; • het bereik van de regionale televisieomroepen vergroten.

Opdracht 13 Hoeveel bedraagt de subsidie van de Vlaamse regering aan de regionale televisieomroep van jouw regio?

ki jk

RTV Mechelen

Focus AVS TV Oost WTV

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 121

Ring TV

ATV RTV Kempen Rob-tv

TVL

TV Brussel

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

121 11/07/16 10:26

5.3.4 Niet-lineaire televisiediensten

Naast de klassieke, lineaire kanalen kan een televisieomroep ook niet-lineaire televisiediensten aanbieden. Dat zijn volgens het Mediadecreet diensten die de gebruiker de mogelijkheid bieden om audiovisuele programma’s te bekijken op zijn individuele verzoek en op het door hem gekozen moment op basis van een door de omroeporganisatie geselecteerde programmacatalogus. Het gaat hier dus in de eerste plaats over de zogenaamde Video-On-Demanddiensten (VOD) die de omroepen aanbieden (catch-up tv zoals ‘Net gemist’ en ‘Ooit gemist’). In een ruimere definitie omvat dit ook andere televisiediensten die op een niet-lineaire wijze worden aangeboden door distributeurs, zoals het pauzeren en terugspoelen van live-uitzendingen en de interactieve toepassingen die binnen het digitale aanbod van Telenet en Proximus zitten (foto’s, spelletjes, digitext, muziek …).

Niet-lineaire televisiediensten onderneming

Actua +

Actua Tv bvba

Actua TV

Actua Tv bvba

Transactional Video On Demand

Base Company nv

Look@z

Belgian Business Tv nv

Acht

Bites Europe nv

Lacht

Bites Europe nv

Vitaya

Media ad Infinitum nv Media ad Infinitum nv

2BE

Medialaan nv Medialaan nv Medialaan nv

Anne iWatch

i-Watch Niet-Lineair

JIM (stopgezet 16 december 2015)

Medialaan nv

KADET (gestart 18 december 2015)

Medialaan nv

VTM

Medialaan nv Medialaan nv

ki jk

VTMKzoom

naam televisiedienst

Njam! nv

NTV

NTV nv

Video-On-Demand

Numericable nv

Kids Pass

Proximus nv

Rainbow Pass

Proximus nv

Njam!

122

X-Adult Pass

Proximus nv

VIER

SBS Belgium nv

VIJF

SBS Belgium nv

MEER VIER

SBS Belgium nv

MEER VIJF

SBS Belgium nv

Seniorennet

Seniorennet nv

Proximus Tv Overal

Skynet iMotions Activities nv

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 122

Code

11/07/16 10:26

Movie Me

Skynet iMotions Activities nv

Studio100tv

Studio 100 nv

Telenet A La Carte

Telenet nv

Evenaar

Via Plaza nv

Re:Play

Vimn Belgium bvba

TMF

Vimn Belgium bvba

Skynet iMotions Activities nv

Proximus Video Op Aanvraag

6 Internet

Alle Vlaamse mediaspelers hebben minstens een website. Er zijn ook nieuwssites en magazines die enkel een internetbestaan hebben, zoals Apache.be, DeWereldMorgen.be, Express.be, Charlie Magazine of Newsmonkey.

Opdracht 14 Beantwoord de volgende vragen. Op code.deboeck.com vind je links die je op weg zetten. a Hoeveel Vlamingen die een computer in huis hebben, surfen dagelijks naar een nieuwssites?

Hoeveel Vlamingen die een computer in huis hebben maken gebruik van sociale media?

ki jk

Uit onderzoek van de VRM blijkt dat nieuwsmedia het zeer goed doen op sociale media. Sociale media vormen een belangrijke toegangspoort voor de traditionele media om lezers naar hun onlineplatform door te verwijzen. De helft of meer van de bezoekers van nieuwssites komt er terecht via artikels die op Facebook werden gepost. Mediaproducenten kiezen voor een bewuste sociale mediastrategie, waarbij ze mikken op interactie met kijkers, lezers en luisteraars en volop de mogelijkheden van socialenetwerksites benutten. Socialemediasites halen hun inkomsten voornamelijk uit reclame. Wat hen interessant maakt voor bedrijven, is het feit dat ze heel wat weten over het profiel en surfgedrag van hun gebruikers. Die informatie laat hen toe om reclame steeds meer te personaliseren en tegen een hoge prijs te verkopen. Door de populariteit van Amerikaanse (sociale netwerk)sites bij Vlaamse mediagebruikers vloeien advertentie-inkomsten naar die Amerikaanse bedrijven. Een studie van financieel-economisch advieshuis Econopolis wees uit dat er van elke euro digitaal reclamegeld die in Vlaanderen wordt besteed, bijna 70 cent naar buitenlandse partijen zoals Google en Facebook gaat.

Een bedreiging van de reclame-inkomsten op internet zijn de zogenaamde adblockers. Die software kan je installeren als plug-in op je webbrowser en zorgt ervoor dat advertenties weggefilterd worden. Online media beschouwen adblockers als een groot probleem. Bedrijven zoals Google, Microsoft en Amazon betalen Adblock Plus om ervoor te zorgen dat hun advertenties toch zichtbaar blijven. Google heeft met het Digital News Initiative in 2015 een fonds opgericht om innoverende digitale projecten in de Europese pers te financieren. In totaal gaat het om 150 miljoen euro. Elk jaar zijn er twee rondes, waarin nieuwsorganisaties zich kunnen aanmelden. In februari 2016 kreeg De Persgroep als eerste Belgische groep een financiĂŤle ondersteuning voor het project Digital News Rack. Daarmee wil De Persgroep digitaal nieuws verspreiden in bepaalde locaties. Denk bijvoorbeeld aan de wachtzaal bij de dokter, waar je dan gratis digitaal een magazine kan lezen. De dokter heeft dan een abonnement genomen via het Digital News Rack.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 123

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

123 11/07/16 10:26

ent

Hoofdstuk 5

m u tr s in h c s ti ra c o m e De pers als d

De vrijheid om je mening te uiten en te veruiterlijken .................................................................................................................. 127

Persvrijheid in België ................................................................................................................................................................................................. 134 2.1 Persvrijheid in het recht ...................................................................................................................................................................................... 134 2.2 De Raad voor de Journalistiek ......................................................................................................................................................................... 136

Bronnengeheim ............................................................................................................................................................................................................. 139 3.1 Het belang van bronnengeheim .................................................................................................................................................................. 139 3.2 Wet tot bescherming van journalistieke bronnen .............................................................................................................................. 139

3.3 Uitzonderingen op het bronnengeheim ................................................................................................................................................. 139 Beknotting van de persvrijheid.......................................................................................................................................................................... 140

Na dit hoofdstuk kan je …

£ de begrippen censuur en vrije meningsuiting (en het onderscheid tussen de twee) in eigen woorden verklaren; £ voorbeelden van censuur en vrije meningsuiting herkennen;

£ benoemen op welke manieren censuur werd en wordt toegepast;

£ argumenten pro en contra censuur en vrije meningsuiting aanhalen, en dit vanuit verschillende (historische) perspectieven;

ki jk

£ een eigen mening formuleren over censuur en vrije meningsuiting.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 125

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

125 11/07/16 10:26

Burundese journalisten tonen hun ongenoegen tijdens World Press Day 2015. Ze dragen plakband over hun lippen en gaan in het zwart gekleed om de beknotting van de persvrijheid in Burundi aan te klagen.

Toen de Burundese president Pierre Nkurunziza (°1963) zich in 2015 verkiesbaar stelde voor een derde ambtstermijn, braken er zeer gewelddadige protesten uit in het land. De VN zeggen dat er minstens 474 mensen vermoord werden en een kwart miljoen Burundezen op de vlucht sloegen. Volgens de grondwet mag een president in Burundi maar twee opeenvolgende keren deelnemen aan de presidentsverkiezingen. Nkurunziza werd de eerste keer echter niet verkozen, maar door het parlement aangesteld en dus vond hij dat hij wel kon deelnemen aan de verkiezingen. Dat lokte internationaal protest uit en was een reden voor duizenden Burundezen om de straat op te gaan.

INTRO

De bevolking van Burundi is jong en in de steden is er vaak een goede internetverbinding. Zo’n half miljoen Burundezen zit op Facebook en velen maken gretig gebruik van Twitter en WhatsApp. In mei 2015 was er een mislukte poging om de president af te zetten. Radio Publique Africaine en vier andere onafhankelijke radiostations gingen in de vlammen op, een aantal populaire websites gingen op zwart. Want, zo dacht Nkurunziza, wie de sociale media niet onder controle heeft, kan in de 21ste eeuw moeilijk een staatsgreep de kop indrukken. De Burundezen waren zijn censuurpoging echter te slim af. Het internet bewees zijn nut, want via Twitter wisselden ze toch informatie uit onder de veelzeggende hashtag #WhereIsNkurunziza. Na de coup verlieten de meeste journalisten het land. Radio- en tv-stations werden gesloten of vernietigd en er bleef maar één onafhankelijke mediagroep over, Iwacu, met een eigen web-zender, een elektronische nieuwsbrief, een maandblad, een weekblad en een uitgeverij die boeken in vertaling uitbrengt. Antoine Kaburahe, stichter en hoofdredacteur van Iwacu, werd vervolgd en moest uiteindelijk naar België vluchten. De keuze om online door te gaan was snel gemaakt. Het bloggersnetwerk Yaga bestaat uit een dertigtal bloggers. Yaga betekent ‘verhalen vertellen’ in het Kirundi. De bloggers zijn een van de laatste bronnen van informatie over de politieke situatie in Burundi. Ze zien het als hun missie om het geweld te voorkomen en een gevoel van eenheid in Burundi te bewaren. Via hashtags als #ParlonsSolutions kunnen internetgebruikers op de blogs reageren. Is persvrijheid een kenmerk van een democratische samenleving?

Wat maakt het gebruik van sociale media in Burundi anders dan in Egypte tijdens de Arabische Lente van 2011?

ki jk

126

Het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag heeft in mei 2016 een vooronderzoek geopend naar de gebeurtenissen in Burundi. Wat is de huidige stand van zaken? Zoek informatie op over het bloggersnetwerk Yaga en over de onafhankelijke mediagroep Iwacu.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 126

Code

11/07/16 10:26

1 De vrijheid om je mening te uiten en te veruiterlijken

‘Wil je zeker zijn dat je meningen waarheid beva en? Stel ze dan bloot aan de toetssteen van de tegenspraak.’ Claude Adrien Helvétius

ki jk

Terwijl innovaties zoals het internet en de sociale media het voor miljoenen mensen mogelijk maken om zich in het publieke debat te mengen, zijn er tientallen landen waar je mening verkondigen ronduit gevaarlijk is. In België mag je zeggen en schrijven wat je wil, zonder dat de overheid je daarvoor kan straffen. Je mag zelfs proberen om anderen van jouw ideeën te overtuigen, bijvoorbeeld door het schrijven van een blog of door berichten op Twitter te plaatsen. Die vrijheid van burgers om hun overtuigingen kenbaar te maken, zonder voorafgaande controle door de overheid, noemen we vrijheid van meningsuiting*. De vrijheid van meningsuiting is ontegensprekelijk een van de fundamentele waarden van een democratie. Iedereen heeft het recht om zijn eigen mening te verkondigen en de pers heeft het recht om die meningen te publiceren. De vrijheid van meningsuiting is dan ook innig verbonden met de persvrijheid*. Samen maken ze de democratie transparanter. Zo ontstaat er ruimte voor kritische reflectie, waarin meningen kunnen botsen. Ruimte ook waarin de massamedia hun taak als waakhond kunnen uitoefenen, zelfstandig en onafhankelijk informatie kunnen opzoeken en hun bevindingen hierover kunnen publiceren. Wanneer de vrijheid van meningsuiting beknot wordt, spreken we van censuur*. Het betekent dat de overheid vooraf gaat kijken wat gepubliceerd of gezegd zal worden in de pers, op het toneel, in films of zelfs in brieven. Als de overheid daarin schrapt of bepaalde meningsuitingen verbiedt, is dat censuur. Dat je vrij bent om te zeggen wat je wil, staat in de Universele Verklaring van de rechten van de mens (UVRM), maar ook in andere internationale verdragen. Je vindt het recht op vrijheid van meningsuiting bijvoorbeeld terug in artikel 10 van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens (EVRM) en in artikel 19 van het Internationaal Verdrag inzake burgerlijke en politieke rechten (BUPO of IVBPR). Ook artikel 19 van de Belgische Grondwet garandeert het recht op vrije meningsuiting.

Het Europees Hof voor de rechten van de mens zetelt in de Franse stad Straatsburg.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 127

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

127 11/07/16 10:26

s – artikel 10 n e m e d n a v n te h voor de rec rkingen of Europees Verdrag orwaarden, bepe formaliteiten, vo en die in

wet zijn voorzien sancties, die bij de noodzakelijk e samenleving een democratisch veiligheid, van de nationale zijn in het belang veiligheid, het iteit of openbare territoriale integr en strafbare wanordelijkheden n va en m ko or vo heid of de ing van de gezond rm he sc be de n, feite ede naam herming van de go sc be de n, de ze e goed ng van n, om de verspreidi re de an n va n te ch of de re men of om edelingen te voorko vertrouwelijke med chterlijke re partijdigheid van de het gezag en de on en. macht te waarborg

eid van recht op vrijh t ef he er ed ni 1 Ee vrijheid recht omvat de t Di g. tin ui gs menin vrijheid om koesteren en de een mening te tvangen of nkbeelden te on inlichtingen of de van enig zonder inmenging te verstrekken, Dit artikel ongeacht grenzen. openbaar gezag en bioscoop- of dio-omroepen en ra et ni en at st let be n aan een gen te onderwerpe in em rn de on sie vi tele ningen. systeem van vergun en plichten ing van deze vrijhed 2 Daar de uitoefen eebrengt, m kheden met zich en verantwoordelij n bepaalde onderworpen aa kan zij worden

en klacht indienen teg aatsburg kan je een Str te ) RM ste (EH ijk s gr en n de m . De belan f voor de rechten va heeft geschonden Bij het Europees Ho w mensenrechten jou at sta eden binnen de die t jkh da eli t als jij denk alle rechtsmog r ge kla de t da een Europese staat is een klacht het indienen van voorwaarde voor eft benut. betreffende staat he

Internationaal Verdrag inzake burg erlijke en politieke rechten – artikel 19

ki jk

1 Iedereen heeft het recht zonder inm enging een mening te koesteren. 2 Iedereen heeft het recht op vrijheid van meningsuiting; dit recht omvat med e de vrijheid inlichtingen en denkbeelden van welk e aard ook te garen, te ontvangen en door te geve n, ongeacht grenzen, hetzij mondeling, hetzij in geschreven of gedrukte vorm, in de vorm van kunst, of met behulp van andere media naar zijn keuze. 3 Aan de uitoefening van de in het tweede lid van dit artikel bedoelde rechten zijn bijzondere plichten en verantwoordelijkheden verbonden.

128

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 128

Deze kan derhalve aan bepaalde beperkingen worden gebonden, doch alleen bep erkingen die bij de wet worden voorzien en nodig zijn: a) in het belang van de rechten of de goede naam van anderen; b) in het belang van de nationa le veiligheid of ter bescherming van de openba re orde, de volksgezondheid of de goede zeden.

Staten die het verdrag ratificeren moe ten binnen het jaar verslag uitbreng en aan het Comité voor de rechten van de mens over de men senrechtensituatie in hun land, en daar na telkens wanneer het Comité hierom vraagt.

Code

11/07/16 10:26

Belgische Grondwet – artikel 19 De vrijheid van eredienst, de vrije openbare uitoefening ervan, alsmede de vrijheid om op elk gebied zijn mening te uiten, zijn gewaarborgd, behoudens bestraffing van de misdrijven die ter gelegenheid van het gebruikmaken van die vrijheden worden gepleegd.

Belgische rechters moeten de Belgische wetgeving toepassen, dus ook de regels van de Grondwet. De wetgever mag geen wetten opstellen die ingaan tegen de Grondwet. In principe mag de wetgever de vrijheid van meningsuiting dus niet inperken.

Het Europees Hof voor de rechten van de mens (EHRM) heeft, in de loop der jaren, een uitgebreide rechtspraak ontwikkeld met betrekking tot het principe van vrijheid van meningsuiting en zijn beperkingen. Uit die rechtspraak blijkt dat vrijheid van meningsuiting:

betrekking heeft zowel op feiten als op waardeoordelen; ook geldt voor ideeën die kwetsen, choqueren of verontrusten; betrekking heeft zowel op het medium als op de inhoud van de boodschap; van toepassing is ongeacht de vorm waarin het bericht wordt uitgedrukt (zowel kunst als symbolen); niet absoluut is.

• • • • •

Opdracht 1 Lees de tekst en beantwoord vervolgens de vragen. De leerkracht toont je ook een fragment uit het VRT-programma Terzake over de zaak.

Komiek kan vervolgd worden om belediging Erdogan

ki jk

De Duitse komiek Jan Böhmermann presenteert het satirische programma Neo Magazin Royale op de Duitse televisie. Op 31 maart 2015 noemde hij de Turkse president Erdogan in een smaadgedicht onder meer een geitenneuker. Daarmee wilde hij de naar zijn mening dictatoriale regeerstijl van het staatshoofd aanklagen. Dat kon Erdogan niet waarderen. De Duitse bondskanselier Angela Merkel verontschuldigde zich bij Erdogan, omdat ze vond dat het gedicht opzettelijk kwetsend was, maar ze liet ook weten dat aan de vrijheid van meningsuiting, de persvrijheid en de artistieke vrijheid in Duitsland niet kan worden getornd. De Duitse wet staat wel toe dat bevriende buitenlandse staatshoofden die zich beledigd voelen om strafvervolging kunnen vragen. Daar moet de Duitse regering toestemming voor geven. Dat heeft bondskanselier Angela Merkel na bijna een week nadenken gedaan. Zij voegde er meteen aan toe dat het wetsartikel dat vervolging mogelijk maakt, zou moeten verdwijnen. En ook dat zij inhoudelijk geen oordeel velt. Dat is aan de rechter. Het Duitse Openbaar Ministerie moet zich buigen over de vraag

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 129

of Böhmermann echt vervolgd gaat worden. Volgens het Openbaar Ministerie werden er twintig aangiften tegen hem ingediend. Die komen van particulieren, niet van de Turkse regering. Op het beledigen van bevriende buitenlandse staatshoofden staat maximaal drie jaar gevangenisstraf. Er komt ook een civiele procedure, omdat Böhmermann weigert een verklaring te ondertekenen waarin hij belooft zijn Erdogan-gedicht nooit meer voor te lezen. De advocaat van Erdogan in Duitsland wil dit verbod ook via de rechter afdwingen. Volgens experts is het onwaarschijnlijk dat Böhmermann daadwerkelijk voor belediging de cel in moet. Een meerderheid van de Duitse bevolking staat achter Böhmermann, maar Duitsland is verdeeld in twee kampen: sommigen vinden het gedicht smakeloos, anderen beschouwen dergelijke satire als het hoogste goed. De Turkse president Erdogan

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

129 11/07/16 10:26

Waarom schreef de komiek Böhmermann een smaadgedicht over president Erdogan?

Böhmermann zegt in het smaadgedicht ook dat Erdogan een pedofiel is en een klein geslacht heeft. Kan hij dat volgens jou allemaal zeggen onder het mom van satire?

Zoek andere voorbeelden van satire die als beledigend wordt beschouwd door bepaalde personen of groepen.

Opdracht 2 Overheden doen niet enkel aan censuur om politieke redenen, zoals de volgende voorbeelden aantonen. Wat is de terugkerende motivering in de volgende gevallen? Vind je deze beslissingen terecht? Verklaar je antwoord.

Jennifer Lawrence van affiche gehaald in Israël Voor de release van Mockingjay, de tweede film van The Hunger Games, werd bij ons een affiche getoond met daarop actrice Jennifer Lawrence. In Israël werd deze affiche gecensureerd.

ki jk

Het beeld van de met pijl en boog getooide, charismatische Katniss Everdeen, het revolutionaire personage dat Lawrence al een paar films speelt, is er vervangen door een uitvergroot beeld van de sierspeld met de spotvogel. Er is dus geen vrouw te zien. De redenen waarom er in sommige steden in Israël een andere affiche werd gebruikt verschillen. In Jeruzalem worden affiches met afbeeldingen van vrouwen altijd weer opnieuw van de muur gehaald en verscheurd. In Bnei Brak verbiedt de gemeentelijke wetgeving het uithangen van foto’s van vrouwen. Het verbod moet volgens de Israëlische nieuwssite Haaretz voorkomen ‘dat de inwoners opgehitst geraken’ (sic) en het risico op vandalisme verminderen.

Naar: Jennifer Lawrence van affiche gehaald in Israël. (2015, 21 november). De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

130

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 130

Code

11/07/16 10:26

die in de oudheid vaak als zuilen werden gebruikt om een dakconstructie te ondersteunen. Een orthodoxe priester vond het videokunstwerk evenwel niet kunnen en verwittigde de politie. Hoewel de projectie volgens Verdonck geen enkele seksuele connotatie heeft, is de videoinstallatie toch ontmanteld.

In Athene werd in mei 2015 het videokunstwerk Stills van de Belgische kunstenaar Kris Verdonck ontmanteld. Het werk bestond uit de projectie van twee monumentale naakte figuren van vierentwintig bij vijftien meter op de gevel van een privégebouw. Verdonck haalde zijn inspiratie bij de beroemde kariatiden

Videokunstwerk Verdonck ontmanteld

Naar: Verstraete, A. (2015, 29 mei). Athene censureert videokunstwerk Kris Verdonck. Geraadpleegd via http://deredactie.be

China verbiedt erotisch bananen eten op het internet topjes mogen niet meer, en de populaire 29-jarige livestreamingster Papi Jiang is aangesproken op haar grove taalgebruik. De live-streamingindustrie in China groeit razendsnel en blijkt lastig te reguleren voor de overheid. Volgens de krant China Daily zijn er meer dan 100 platforms waarop jonge Chinezen zichzelf al tekenend, dansend, kokend, zingend of etend filmen en daarmee een enorm publiek bereiken. Het grootste platform, YY, zegt meer dan 120 miljoen actieve gebruikers te hebben en daarmee honderden miljoenen binnen te halen.

ki jk

De Chinese overheid wil de boomende en ongereguleerde livestreamingsector in het land onder controle krijgen. President Xi Jinping kondigde in 2015 al aan dat hij ‘beschaafd gedrag’ op het toch al zwaar gecontroleerde internet wilde gaan promoten met een digitale opschoonbeurt van ‘vulgaire’ materie. Filmpjes waarin jonge vrouwen op een verleidelijke manier een banaan soldaat maken moeten er volgens de Chinese omroep CCTV als eerste aan geloven. Populaire livestreamingplatforms zoals Douyu, Panda.tv en YY zijn al gevraagd om de bezem door hun collectie te halen en nieuwe output waarin ongeoorloofd fruit figureert te weren. Ook minirokjes en weinig verhullende

Naar: China verbiedt erotisch bananen eten op internet. (2016, 9 mei). Het Laatste Nieuws. Geraadpleegd via http://www.hln.be

Code

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

Naar: Jennifer Lawrence van affiche gehaald in Israël. (2015, 21 november). De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 131

131 11/07/16 10:26

Opdracht 3 a Is het recht op vrije meningsuiting absoluut? Verklaar je antwoord met behulp van de wetsartikels op p. 128.

Vallen leugens ook onder het recht van vrije meningsuiting?

‘Behoudens bestraffing van de misdrijven die ter gelegenheid van het gebruikmaken van de vrijheden worden gepleegd’ betekent dat iemand die gebruik wil maken van zijn recht op vrije meningsuiting geen misdrijven mag plegen om dat recht uit te oefenen. Kan je een voorbeeld bedenken?

Opdracht 4 Lees het artikel en beantwoord vervolgens de vragen.

‘Hitler was een sympathieke jongen’

ki jk

De correctionele rechtbank van Luik veroordeelde de Franse komiek Dieudonné Mbala Mbala tot een effectieve celstraf van twee maanden en een boete van 9 000 euro voor het aanzetten tot haat en de verspreiding van discriminerende, negationistische en antisemitische uitlatingen tijdens een voorstelling in Herstal in maart 2012. ‘Vermomd als humor banaliseert Dieudonné onmenselijk gedrag van de meest verachtelijke soort’, luidt het vonnis. ‘Zijn optreden bevat elementen die soms oproepen tot geweld, vaak aanzetten tot haat en systematisch discriminerend zijn ten aanzien van groepen op basis van hun ras, handicap of seksuele geaardheid.’

Tijdens de gewraakte voorstelling beweerde Dieudonné onder meer dat ‘Hitler een sympathieke jongen met goede bedoelingen was’ en dat ‘mensen met het syndroom van Down beter niet zouden blijven leven’. Het bestaan van de gaskamers tijdens de Holocaust stelde hij in vraag, ‘want wie heeft ooit de plannen gezien?’ Het Interfederaal Gelijkekansencentrum vindt dat Dieudonné de vrijheid van meningsuiting misbruikt om andere grondrechten te schenden.

Naar: P.O.J. (2015, 26 november). ‘Hitler was een sympathieke jongen’. De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

132

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 132

Code

11/07/16 10:26

De controversiĂŤle optredens van DieudonnĂŠ brengen wel vaker een polemiek over de vrijheid van meningsuiting op gang. Hij heeft al verschillende veroordelingen opgelopen. Hoe motiveert de Luikse correctionele rechtbank haar uitspraak?

Kan je zelf criteria bedenken om te bepalen of iets humoristisch is of gewoon discriminerend? Stel ze voor aan de hand van een schema.

ki jk

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 133

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

133 11/07/16 10:26

2 Persvrijheid in België Het principe van de persvrijheid is zowel in het recht als in de beroepsethiek van de journalist verankerd. Terwijl het recht uitgaat van de overheid, worden de beroepsethische regels opgesteld door de journalisten zelf.

2.1 Persvrijheid in het recht

De UVRM bevat geen artikel over de persvrijheid, omdat daarover in de voorbereidende vergaderingen geen overeenstemming kon worden bereikt. Het principe werd wel ingeschreven in de Belgische Grondwet, zodat kerkelijke noch bestuurlijke overheden de persvrijheid in België kunnen beperken. Een approbatur (Latijn voor ‘het wordt goedgekeurd’) of voorafgaande goedkeuring was voortaan niet meer mogelijk. Het recht om het geschreven of gedrukte woord in de openbaarheid te brengen werd in artikel 25 van de Belgische Grondwet vastgelegd. Dat toont aan dat men al van bij het prille begin van onze democratie de werking van de vierde macht wilde waarborgen. Het recht op persvrijheid geldt trouwens niet alleen voor de schrijver, maar ook voor de uitgever of drukker. Strikt genomen is het grondwetsartikel een anachronisme, omdat daarin expliciet het begrip ‘drukpers’ wordt gebruikt. Vandaag is dat ontoereikend. Drukpersvrijheid geldt volgens het Hof van Cassatie voor het geven van een mening in woord en beeld en dus ook voor audiovisuele en nieuwe media.

Ook in andere Europese landen is persvrijheid nog steeds een hot topic. De blog Netzpolitik strijdt voor de digitale rechten van de Duitsers.

Belgische Grondwet – artikel 25

ki jk

De drukpers is vrij; censuur kan nooit worden ingevoerd; geen borgstelling kan worden geëist van de schrijvers, uitgevers of drukkers. Wanneer de schrijver bekend is en zijn woonplaats in België heeft, kan de uitgever, de drukker of de verspreider niet worden vervolgd.

De Belgische Grondwet laat niet toe dat er overheidscensuur wordt toegepast. De politieke, bestuurlijke of juridische overheid kan dus nooit verhinderen dat nieuwsmedia in ons land informatie verspreiden. De overheid kan geen voorafgaande toestemming (preventieve censuur*) of censurerende maatregelen achteraf (repressieve censuur*) opleggen. Een aangekondigd boek of een artikel in een krant of tijdschrift kan dan ook niet preventief verboden worden door de rechter. Achteraf kan men als journalist wel vervolgd worden of aansprakelijk worden gesteld. In principe wordt de journalist dan rechtstreeks tot de orde geroepen. Enkel als de journalist niet bekend is of niet in België woont, worden volgens het grondwetsartikel achtereenvolgens de uitgever, drukker of verdeler aansprakelijk gesteld. Het idee achter de persoonlijke aansprakelijkheid van de journalist is interne censuur in een mediabedrijf tegen te gaan. Aangezien de uitgever zich geen zorgen moet maken, kan hij zijn journalisten vrij laten werken. Toch stelt moderne rechtspraak meer en meer ook hoofdredacties en zelfs uitgevers aansprakelijk voor journalistieke fouten, althans wanneer het duidelijk is dat zij zelf een deel van de verantwoordelijkheid dragen.

134

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 134

Code

11/07/16 10:26

VERDEELDE RECHTSPRAAK Kan iemand de publicatie van een artikel of het uitzenden van een reportage voorkomen? Op basis van artikel 584 van het Gerechtelijk Wetboek kan een kortgeding worden aangespannen bij de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg. Een kortgeding is een snelle gerechtelijke procedure met het oog op het voorkomen van een nadeel dat anders onherstelbaar zou zijn. Je zou dus naar de rechtbank kunnen stappen met de vraag om de publicatie van een artikel of de uitzending van een reportage tegen te houden wanneer je daar ernstige redenen voor hebt én wanneer de publicatie of uitzending onomkeerbare schade (commerciële schade, imagoschade …) voor jou dreigt teweeg te brengen. De rechtspraak zelf is echter sterk verdeeld over de mogelijkheid om dit te doen. Veel rechters vinden dat het niet kan, omdat de Grondwet in artikel 25 nu eenmaal elke censuur verbiedt. Die rechters wijzen elk kortgeding tegen een nieuwsmedium dan ook bij voorbaat af. Vermeende benadeelden hebben altijd nog de mogelijkheid en het formele recht om zich achteraf te verhalen op het medium en de journalist. Andere rechters menen dat een kortgeding tegen een nieuwsmedium wel kan. Volgens hen staat artikel 584 van het Gerechtelijk Wetboek niet haaks op artikel 25 van de Grondwet. De persvrijheid belet niet dat in hoogdringende gevallen de rechter wel degelijk tussenbeide kan komen om onherstelbare schade te voorkomen. Het Hof van Cassatie oordeelde op 29 juni 2000 dat de rechter de verdere verspreiding van een weekblad kan verbieden (met andere woorden kan terugtrekken uit de handel) wanneer het betreffende nummer al gedrukt, verspreid en verkocht werd. Nog meer omstreden is het eenzijdig verzoekschrift omdat dit betekent dat de tegenpartij niet eens wordt opgeroepen om zijn standpunt te vertolken. Deze praktijk botst niet alleen met de persvrijheid, maar ook met de essentiële rechten van verdediging die iedereen heeft.

ki jk

Opdracht 5 Vat het vonnis in het arrest van het EHRM in de zaak RTBF versus België van 2011 bondig samen.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 135

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

135 11/07/16 10:26

2.2 De Raad voor de Journalistiek De regels van de journalistieke beroepsethiek zijn sinds 2010 neergeschreven in de Code van de Raad voor de Journalistiek. In de Raad voor de Journalistiek zijn journalistenverenigingen, uitgeversfederaties, mediahuizen en persagentschappen vertegenwoordigd. De code is bedoeld als een leidraad voor de praktijk. Hij bevat in totaal 27 artikelen en wordt aangevuld met richtlijnen die sommige artikelen concreet toelichten. De code wordt ook gebruikt om vragen en klachten te beantwoorden die bij de Raad worden ingediend.

Op code.deboeck.com vind je een link naar de Code van de Raad voor de Journalistiek.

Code van de Raad voor de Journalistiek – beginselen

volgen uit het respect voor andere fundamentele mensenrechten. Die normen vloeien voort uit zijn plicht om (I) waarheidsgetrouw te berichten, (II) onafhankelijk informatie te garen en te verstrekken, (III) fair op te treden en (IV) respect te betonen voor het privéleven en de menselijke waardigheid. De journalist kan van sommige bepalingen van deze code afwijken als een voldoende gewichtig maatschappelijk belang dat vereist en de informatie niet op een andere manier kan gebracht worden.

Het recht op informatie en vrije meningsuiting is een fundamenteel mensenrecht en een essentiële voorwaarde voor een democratische samenleving. De pers heeft het recht en de plicht om het publiek te informeren over zaken van maatschappelijk belang. Het recht van het publiek om de feiten en de opinies te kennen bepaalt de journalistieke vrijheid en verantwoordelijkheid. De verantwoordelijkheid van de journalist tegenover het publiek veronderstelt een maximale vrijheid en heeft voorrang op zijn verantwoordelijkheid tegenover zijn werkgever en die tegenover de overheid. De journalist legt zich daarbij normen op, die

ki jk

Opdracht 6 Sinds februari 2011 is Lectrr huiscartoonist bij De Standaard. In de cartoon van de dag laat hij zijn licht schijnen over de actualiteit. Op code.deboeck.com vind je een link naar de cartoons van Lectrr. Ga erover in debat met je klasgenoten. Vind je de cartoons van Lectrr grappig, choquerend, kwetsend, verontrustend …? Vinden je klasgenoten dat ook? De meningen hierover kunnen verdeeld zijn en zelfs botsen met elkaar. Hoe scherp de botsing van meningen ook kan zijn, het is een wezenskenmerk van de persvrijheid, de vrijheid van meningsuiting en de democratie. Dat geldt ook voor meningen die kwetsen, choqueren of verontrusten. In zijn code zegt de Raad voor de Journalistiek dat journalisten ‘een maximale vrijheid van informatie, commentaar en kritiek’ hebben. Geldt die vrijheid ook voor cartoons, columns en opiniebijdragen die levensbeschouwelijke, religieuze, filosofische of politieke overtuigingen van welke strekking ook op de korrel nemen of ermee spotten? Moeten er grenzen gesteld worden aan de vrije meningsuiting om de waarden en normen die in een samenleving heersen in balans te houden? Is het nastreven van een morele consensus wenselijk? Blijven dingen beter ongezegd omdat ze onnodig kwetsten? Bedenk hierbij ook dat meningen laten botsen, ze bekritiseren, aanvechten of ermee spotten iets anders is dan laster verspreiden of aanzetten tot haat.

136

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 136

Code

11/07/16 10:26

‘Niet alle cartoons en jokes over de “Profeet” zijn grappig, ik neem aan dat sommige gelovigen er aanstoot aan kunnen nemen, maar so what, je kiest zelf om je beledigd te voelen, je moet niet, je kan het ook negeren. Als jouw “Profeet”, “opperwezen” of “onzichtbare man” zo machtig is, zal hij zelf wel in het hiernamaals revanche kunnen nemen veronderstel ik, want tenslotte gaan we ooit allemaal dood, met of zonder maagden, rijstepap of eeuwig licht.’

Nigel Williams

2.3 Ook de persvrijheid is niet absoluut

De persvrijheid wordt gegarandeerd door de Grondwet en verschillende internationale verdragen, maar dat betekent niet dat ze absoluut is. De persvrijheid wordt beperkt omdat een journalist rekening moet houden met twee soorten van normen: • juridische normen: het recht, en meer bepaald het mediarecht; • beroepsethische normen: de journalistieke deontologie.

•

Bij politieke onderhandelingen zal de overheid meer belang hechten aan discretie, terwijl het voor journalisten belangrijk is dat ze snel verslag kunnen uitbrengen aan hun publiek. Een journalist zal in principe zijn bron geheimhouden, en wil daar desnoods een juridische veroordeling voor riskeren. Bij een lopend strafonderzoek zal de overheid sneller geneigd zijn om de privacy of het vermoeden van onschuld van de betrokkenen te beschermen dan de journalist die het verhaal wil brengen.

• •

Inhoudelijk gezien lopen de beperkingen op de persvrijheid in het recht en de journalistieke deontologie voor een groot deel gelijk. Beide beschouwen de persvrijheid als het uitgangspunt. Persvrijheid moet wel in overeenstemming zijn met andere essentiële waarden, zoals de privacy, of bepaalde principes, zoals het vermoeden van onschuld. Toch zijn er ook verschillen en die leiden regelmatig tot spanningen tussen het recht en de journalistieke beroepsethiek.

ki jk

Journalisten mogen zich niet alles veroorloven. Ze mogen niet zomaar gelijk welk gerucht verder verspreiden of zonder controle een beschuldiging overnemen van andere media. Ze moeten de objectiviteit van hun bronnen op een redelijke wijze controleren, zodat ze het publiek juiste en betrekkelijk volledige inlichtingen verstrekken. Het principe van de persvrijheid laat de journalist wel toe om kritiek te uiten, maar niet om iemand in diskrediet te brengen. Hij moet zich onthouden van valse en lasterlijke bewoordingen. De journalist moet het bewijs kunnen leveren dat wat hij brengt met de waarheid overeenstemt, omdat hij minstens het nodige opzoekingswerk heeft gedaan om aan het publiek zo waarheidsgetrouw mogelijk informatie te geven. Journalisten moeten dus uiterst voorzichtig en behoedzaam te werk gaan, zowel bij het zoeken naar informatie als bij de verspreiding ervan.

2.4 Drukpersmisdrijven

‘Ongecensureerde en gezonde media zorgen voor een betere levenskwaliteit, omdat ze mensen in staat stellen de wereld waarin ze leven beter te begrijpen.’ Amartya Sen

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 137

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

137 11/07/16 10:26

België werd een onafhankelijk land in 1830. Voordien maakten we deel uit van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Vele journalisten en auteurs werden toen vervolgd. Op die vervolging kwam reactie. Daarom werkte de grondwetgever na de omwenteling van 1830 een gunstig regime uit voor drukpersmisdrijven.

Belgische Grondwet – artikel 150

De terechtzittingen van de rechtbanken zijn openbaar, tenzij de openbaarheid gevaar oplevert voor de orde of de goede zeden; in dat geval wordt zulks door de rechtbank bij vonnis verklaard. Inzake politieke misdrijven en drukpersmisdrijven kan het sluiten der deuren niet dan met algemene stemmen worden uitgesproken.

Belgische Grondwet – artikel 148

De jury wordt ingesteld voor alle criminele zaken, alsmede voor politieke misdrijven en drukpersmisdrijven behoudens voor drukpersmisdrijven die door racisme of xenofobie ingegeven zijn.

ki jk

Drukpersmisdrijven komen net als politieke misdrijven voor het hof van assisen, waar een volksjury rechtspreekt. De grondwetgever oordeelde dat burgers de journalisten gunstiger gezind zouden zijn. Op die manier wilden ze ook vermijden dat de regering druk zou uitoefenen op rechters. Om van een drukpersmisdrijf* te kunnen spreken, moet er sprake zijn van een strafbare mening in een geschrift gepubliceerd en openbaar gemaakt. Een drukpersmisdrijf moet gepleegd worden door middel van een drukpers. Volgens een hedendaagse interpretatie zouden hier ook radio en televisie onder moeten vallen, maar dat wordt meestal niet aanvaard. Digitale verspreiding van een tekst via het internet kan dan weer wel tot een drukpersmisdrijf leiden. Alles wat niet aan de definitie van een drukpersmisdrijf voldoet wordt niet door het hof van assisen behandeld, maar door de correctionele rechtbank (net als andere misdrijven).

Het Internationaal Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie, dat België in 1978 ratificeerde, legt landen de verplichting op om maatregelen te nemen die rassendiscriminatie moeten voorkomen. In 1981 nam België een antiracismewet aan, maar artikel 150 van de Grondwet stond een efficiënte toepassing van die wet in de weg. Daarom werd besloten om een onderscheid te maken tussen gewone en racistische drukpersmisdrijven. In tegenstelling tot de meeste andere drukpersmisdrijven zijn de slachtoffers van racistische drukpersmisdrijven een hele groep of gemeenschap. Wie racistische, xenofobe of negationistische ideeën verspreidt, komt voor de correctionele rechtbank terecht. Opdracht 7 Was er in de zaak van Dieudonné Mbala Mbala (zie opdracht 4) sprake van een racistisch drukpersmisdrijf? Verklaar je antwoord.

138

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 138

Code

11/07/16 10:26

3 Bronnengeheim 3.1 Het belang van het bronnengeheim

Het bronnengeheim* is het recht van journalisten op geheimhouding van hun informatiebronnen, zelfs als ze geconfronteerd worden met juridische vervolging. Het Europees Hof voor de rechten van de mens heeft het principe van journalistiek bronnengeheim erkend in haar rechtspraak. Volgens het Hof is de bescherming van journalisten een van de basisvoorwaarden voor de persvrijheid. Zonder die bescherming zouden bronnen afgeschrikt kunnen worden om de pers bij te staan. De belangrijke functie van de pers als publieke waakhond zou daardoor ondermijnd worden. Maatregelen die journalisten verplichten om hun bronnen bekend te maken zijn dan ook niet in overeenstemming met artikel 10 van het EVRM. • In het arrest Goodwin tegen het Verenigd Koninkrijk uit 1996 erkende het EHRM voor het eerst dat het bronnengeheim gewaarborgd wordt door artikel 10 van het EVRM. De journalist William Goodwin van het weekblad The Engineer had informatie ontvangen van een klokkenluider bij Tetra Engineering Limited, waaruit bleek dat dit constructiebedrijf in slechte papieren zat. De informatie bleek uit een confidentieel ondernemingsplan te komen. Een Britse rechter oordeelde dat Goodwin zijn bron bekend moest maken, maar de journalist weigerde dat te doen. Terecht, volgens het EHRM. • Ook België werd al veroordeeld door het EHRM voor een inbreuk op het bronnengeheim. In 1995 vielen speurders binnen op vier redacties en bij vijf journalisten thuis. Ze waren op zoek naar informatie over het Agusta-corruptieschandaal. Het Hof vond dit ‘ongeoorloofde inbreuk op het bronnengeheim, dat cruciaal is voor een vrije informatiestroom en als dusdanig voor de democratie’.

3.2 Wet tot bescherming van journalistieke bronnen

De Belgische wetgever heeft ervoor gekozen om het bronnengeheim expliciet te beschermen. De wet tot bescherming van de journalistieke bronnen van 2005 geeft journalisten het recht om hun bronnen niet te onthullen en verbiedt onderzoeksmethodes die zouden kunnen leiden tot de onthulling van hun bronnen. De bescherming van journalistieke bronnen geldt voor elke persoon die een journalistieke activiteit beoefent. Daaronder valt het verzamelen, opstellen, produceren of verspreiden van informatie bestemd voor het publiek via een medium. Het bronnengeheim is ook van toepassing op bloggers en op publicaties van amateurjournalisten. Bovendien geldt de bescherming niet alleen voor journalisten, maar ook voor redactiemedewerkers.

ki jk

Wat houdt de bescherming van het bronnengeheim precies in? • Beschermde personen kunnen niet gedwongen worden om hun informatiebronnen vrij te geven of inlichtingen, opnames en documenten te verstrekken die de identiteit van de informant kunnen bekendmaken. • Tegen beschermde personen kunnen geen strafrechtelijke onderzoeksmaatregelen genomen worden. Wanneer de bronnen zelf misdrijven hebben gepleegd (diefstal van documenten, schending van het beroepsgeheim …) zijn ze niet beschermd. • Beschermde personen kunnen niet strafrechtelijk vervolgd worden voor heling als zij hun recht uitoefenen om hun informatiebronnen te verzwijgen. Heling is het verbergen of aannemen van gestolen goederen. • Beschermde personen kunnen niet vervolgd worden voor medeplichtigheid in geval van schending van het beroepsgeheim.

3.3 Uitzonderingen op het bronnengeheim In België kunnen journalisten en redactiemedewerkers op vordering van de rechter gedwongen worden om hun informatiebronnen vrij te geven als aan drie cumulatieve voorwaarden is voldaan: • • •

indien zo misdrijven voorkomen kunnen worden die een ernstige bedreiging opleveren voor de fysieke integriteit van een of meer personen; indien de gevraagde informatie van cruciaal belang is bij het voorkomen van die misdrijven; indien de gevraagde informatie op geen enkele andere wijze verkregen kan worden.

Uit het gebruik van het woord ‘voorkomen’ volgt dat de rechter journalisten en redactiemedewerkers in beginsel niet kan dwingen hun informatiebronnen vrij te geven in het kader van een onderzoek naar reeds gepleegde misdrijven.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 139

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

139 11/07/16 10:26

4 Beknotting van de persvrijheid Freedom House is een ngo die onderzoek voert naar democratie, politieke vrijheid en mensenrechten. Ze publiceert elk jaar een rapport waarin ze de persvrijheid wereldwijd evalueert aan de hand van drie categorieën.

•

Juridische categorie Welke wetten en regelgeving beïnvloeden de inhoud van de berichtgeving? In welke mate gebruiken regeringen die juridische instrumenten om de media in hun functioneren te belemmeren? Politieke categorie Oefent de regering censuur uit? Wordt er druk uitgeoefend op of geweld gebruikt tegen journalisten? Economische categorie Hoe zit het met de persconcentratie? Wat is de impact van advertenties, subsidies en steekpenningen op de journalistieke inhoud?

•

ki jk

Een van de conclusies van het rapport van Freedom House in 2016 was dat slechts dertien procent van de wereldbevolking in landen leeft waar persvrijheid hoog in het vaandel wordt gevoerd. In landen als Noord-Korea, Turkmenistan, Iran, Somalië, Syrië, China en Rusland is persvrijheid een verre illusie. Volgens Reporters Zonder Grenzen, een andere ngo die persvrijheid onderzoekt, gaat de persvrijheid er de laatste jaren ‘diep en verontrustend’ op achteruit. Niet-statelijke entiteiten zoals de Islamitische Staat (IS) in Irak en Syrië en Boko Haram in Nigeria, autoritaire regimes in landen als Turkije en Egypte en gewapende conflicten in landen als Libië, Burundi en Jemen dragen bij aan die evolutie. Maar ook in democratische landen en zelfs in België wordt soms een loopje genomen met de persvrijheid.

140

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 140

Code

11/07/16 10:26

Beknotting van de persvrijheid kan op verschillende manieren gebeuren. De overheid kan de journalistieke garingsvrijheid bemoeilijken, bijvoorbeeld onder het mom van de nationale veiligheid. • Hoewel artikel 32 van de Belgische Grondwet en tal van wetten en decreten de openbaarheid van bestuur waarborgen, krijgen journalisten vaak moeilijk toegang tot documenten die verband houden met maatschappelijk belangrijke hangijzers. Soms moeten ze via beroepsprocedures of zelfs via de Raad van State passeren alvorens (gedeeltelijke) toegang te krijgen tot de gevraagde documenten. Geen moeite wordt gespaard om via drogredenen transparantie te weigeren, of het nu gaat om wapenleveringen, verwerking van kernafval, contracten over gezondheidscampagnes met tabaksfabrikanten, landbouwsubsidies, auditrapporten van de Vlaamse overheid, rapportering over hygiëne en volksgezondheid in restaurants of het overtreden van het rookverbod in cafés. • Ethiopië en Eritrea maken gebruik van antiterrorismewetten om journalisten het zwijgen op te leggen. Er gelden ook restricties op het gebruik van internet en beperkingen op het gebruik van mobiele apparaten. Als gevolg daarvan heeft Eritrea het laagste aantal gebruikers van mobiele telefoons.

De overheid kan preventieve censuur uitoefenen. • Personen die in een aangekondigd tv-programma op een Belgische zender onder de aandacht komen, kunnen in kortgeding en zelfs op eenzijdig verzoekschrift een rechterlijk verbod eisen en krijgen. Toen het programma Koppen van de VRT een reportage wou uitzenden over de gevaren van sociale media oordeelde een rechter in kortgeding dat het gebruik van een fictieve Facebook-account de reputatie kon beschadigen van iemand met een naam die gelijkaardig klinkt. De uitzending werd op het laatste nippertje uitgesteld. Toch is er sinds het arrest van het EHRM in de zaak RTBF versus België van 2011 geen juridische verantwoording mogelijk voor een dergelijk uitzendverbod.

De overheid kan repressieve censuur uitoefenen, censuur na de feiten dus. • Het boek Schoenaerts, over de vader van acteur Matthias Schoenaerts, werd in 2014 uit de handel gehaald door de uitgever. Een kortgedingrechter had na het verschijnen van het boek beslist dat een citaat van Matthias Schoenaerts op de cover overplakt zou moeten worden door een sticker. Die sticker moest aangeven dat het boek onjuistheden bevatte. Over een bepaalde passage uit het boek – het vermeende exhibitionisme van vader Schoenaerts – zou niets gezegd mogen worden in interviews of lezingen.

ki jk

Mediabedrijven zijn commerciële bedrijven. Ze kunnen economische belangen boven de informatieve belangen plaatsen. Als de overheid de geldverstrekker is, bestaat de kans dat de hoofdredactie zich zal schikken naar haar wensen. • Vlaamse politici doen al eens partijdige uitspraken over de openbare omroep VRT en dreigen dan te snijden in de overheidsfinanciering. • Door de goedkeuring eind 2015 van een omstreden mediawet door het Poolse parlement heeft de conservatieve Poolse regering zijn greep op de staatsmedia vergroot. Volgens de Poolse mediawet kan de regering directie en hoofdredactie van de publieke omroep zelf benoemen en ontslaan. De Europese Commissie vreest dat de publieke omroep daardoor zijn belangrijkste functie, namelijk de burgers onafhankelijk informeren, verliest.

De overheid kan de persvrijheid ook onderdrukken door journalisten te bedreigen, vervolgen, mishandelen, ontvoeren, vermoorden of ze gevangen te nemen. Het aantal journalisten in gevangenschap is historisch hoog en de tactieken om mensen aan te zetten tot zelfcensuur worden steeds dwingender. • Volgens het Comité voor de Bescherming van Journalisten zaten er in 2014 in Eritrea minstens 23 journalisten opgesloten. Geen enkele journalist kreeg een proces of werd zelfs maar beschuldigd van een misdaad. De andere landen waar in 2014 het meeste aantal journalisten in de gevangenis zaten, zijn China (44), Iran (30) en Ethiopië (17). • Op 23 november 2006 overleed Aleksandr Litvinenko, een criticus van de Russische president Poetin, in een ziekenhuis in Londen. Onderzoek toonde aan dat hij werd vergiftigd met radioactief polonium-210. Alles wijst erop dat de twee Russen met wie hij een kop thee dronk in een Londens hotel het gif in zijn thee hebben gedaan. Polonium-210 kan alleen in een installatie van een staat worden gemaakt, waardoor de betrokkenheid van de Russische president Poetin en zijn geheime dienst duidelijk is. ‘Je kan een man wel het zwijgen opleggen, maar niet de hele wereld’, zei de weduwe bij de bekendmaking van het onderzoeksrapport. • In de VS werden vijftien journalisten gearresteerd die verslag uitbrachten over de demonstraties naar aanleiding van de dood van Michael Brown, een Amerikaanse zwarte die in augustus 2014 werd doorgeschoten door een blanke politieman in Ferguson, Missouri. Zijn dood en de beslissing van het openbaar ministerie om de agent niet te vervolgen leidden tot rellen in de stad. Ook in de rest van het land veroorzaakten de gebeurtenissen fel protest.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 141

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

141 11/07/16 10:26

De Saoedische blogger Raif Badawi werd in 2012 aangehouden op beschuldiging van ‘belediging van de islam via elektronische kanalen’. Op zijn website had Badawi zich kritisch uitgelaten over het regime in zijn land en zich openlijk uitgesproken over religieuze en politieke kwesties. Hij werd veroordeeld tot tien jaar cel en 1 000 zweepslagen.

Gewapende conflicten en oorlogen gaan altijd gepaard met een beperking van de persvrijheid. • Syrië is sinds het uitbreken van de burgeroorlog in 2011 het gevaarlijkste land voor journalisten. In de Syrische stad Homs ontsnapten VRT-journalisten in januari 2012 nipt aan een dodelijke bomaanslag. Gilles Jacquier, een oorlogscorrespondent voor France 2, werd bij de bomaanslag gedood.

BLOGGEN IS SLECHT VOOR JE RUG

•

Blogger Raif Badawi uit Saudi-Arabië is veroordeeld tot duizend zweepslagen. Twintig weken lang, vijftig zweepslagen na het vrijdaggebed. Bovendien kreeg hij een gevangenisstraf van tien jaar opgelegd, een boete van 191.000 euro en aansluitend een reisverbod van tien jaar. Alleen omdat hij blogt. Help de gruwelijke straf voor Raif Badawi te voorkomen. Kom in actie op amnesty.nl.

Amnesty International ijvert voor de vrijlating van Raif Badawi. De organisatie beschouwt hem als een gewetensgevangene, die alleen maar vastzit omdat hij als blogger op vreedzame wijze gebruik maakte van zijn recht op vrije meningsuiting.

INTERNATIONALE DAG VAN DE PERSVRIJHEID In 1993 riep de Unesco (een orgaan van de Verenigde Naties dat zich bezighoudt met onderwijs, wetenschap en cultuur) 3 mei uit tot de jaarlijkse Internationale Dag van de Persvrijheid. Daarmee wilde ze de beginselen van de persvrijheid onder de aandacht van het publiek en regeringsleiders brengen en ze wereldwijd bevorderen. Een vrije, pluriforme en onafhankelijke pers is volgens de Unesco een essentieel onderdeel van elke democratische samenleving. Beknotting van de persvrijheid is dan ook een inbreuk op de democratie.

Opdracht 8 Op code.deboeck.com vind je een link naar de website van Freedom House. Bekijk daar de wereldkaart die de persvrijheid van de verschillende landen weergeeft. Groen staat voor vrij, geel voor gedeeltelijk vrij en paars voor onvrij. Welke kleurcode heeft Turkije en waarom is dat zo volgens Freedom House?

ki jk

Opdracht 9 Reporters Zonder Grenzen publiceert elk jaar de World Press Freedom Index. Die geeft de mate van persvrijheid aan. Bekijk de index via code.deboeck.com en beantwoord de vragen. Welke landen voeren de lijst aan?

142

Welke landen sluiten de lijst af?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 142

Code

11/07/16 10:26

Welke plaats neemt België in op deze lijst?

Hierboven las je over de nieuwe Poolse mediawet van 2015. Hoe wordt die beslissing gereflecteerd in de index van Reporters Zonder Grenzen?

Opdracht 10 Vergelijk de Belgische wetgeving over de persvrijheid met die van een ander land. Maak daarbij gebruik van het OVUR-stappenplan. OVUR-stappenplan

ORIËNTEREN

Stap 2: formuleren van onderzoeksvragen VOORBEREIDEN

Dit onderzoek wil de persvrijheid in België vergelijken met die in een ander land. Je dataverzamelingsmethode is het bronnenonderzoek.

Stap 1: oriëntatie op onderzoeksprobleem

UITVOEREN

Stap 4: verwerven van onderzoeksinformatie

Voer het onderzoek uit.

ki jk

VERWERKEN

Stel een timing op en bepaal hoe en waar je informatie zal zoeken.

Stap 3: maken van onderzoeksplan

Formuleer een hoofdvraag en verschillende deelvragen. Op code.deboeck.com vind je informatie die je helpt om goede onderzoeksvragen te stellen.

Stap 5: verwerken van informatie

Verwerk de verkregen informatie op een efficiënte wijze.

Stap 6: beantwoorden van vragen en formuleren van conclusies

Beantwoord je hoofd- en deelvragen. Toets je gegevens indien mogelijk aan bestaande literatuur of een ander onderzoek. Trek conclusies en formuleer je eigen mening.

RAPPORTEREN

Stap 7: overdragen van informatie via rapport

Rapporteer de resultaten van het onderzoek aan je leerkracht.

REFLECTEREN EN BIJSTUREN Stap 8: evaluatie van onderzoeksproces

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 143

Hoe verliep het onderzoek? Wat kon nog beter?

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

143 11/07/16 10:26

5 Persvrijheid in het internettijdperk De komst van het internet heeft veel veranderd voor de persvrijheid. Je las in de intro al dat bloggers een van de laatste bronnen van informatie zijn over de politieke situatie in Burundi, nadat andere media monddood werden gemaakt. WikiLeaks is een website waar klokkenluiders documenten kunnen plaatsen om misstanden in een bedrijf of organisatie aan te klagen. Ze kunnen die informatie anoniem ‘lekken’, want WikiLeaks garandeert dat wie documenten op de website plaatst niet traceerbaar is.

•

Telkens als overheden WikiLeaks probeerden te vervolgen, dook er weer ergens anders een draaiende server op. WikiLeaks was ongrijpbaar.

Niet alle klokkenluiders gebruiken WikiLeaks, maar de website heeft wel een grote invloed gehad, bijvoorbeeld op klokkenluider Edward Snowden. Snowden was een medewerker van de CIA, de buitenlandse inlichtingendienst van de Verenigde Staten. In 2013 overhandigde hij aan enkele journalisten een grote hoeveelheid geheime documenten over spionageactiviteiten door de NSA en het GCHQ, de Amerikaanse en Britse geheime diensten.

•

Zo toonde WikiLeaks aan dat honderdduizend mensen in Ivoorkust gezondheidsschade hadden opgelopen als gevolg van het dumpen van afval door het Nederlandse bedrijf Trafigura. In 2009 lekte WikiLeaks interne documenten van de IJslandse bank Kaupthing, waaruit bleek dat die bank voor de ineenstorting van de IJslandse bankensector in 2008 enorme risico’s had genomen voor eigen gewin. In 2010 verschenen er op de website videobeelden uit 2007 waarop te zien was hoe Amerikaanse militairen in Bagdad vanuit een helikopter burgers en Reuters-journalisten vermoordden.

•

Een videoconferentie met Julian Assange, de oprichter van WikiLeaks, in 2015. Op code.deboeck.com kan je een trailer van een film over Assange bekijken: The Fifth Estate.

ki jk

Uit de onthullingen van Snowden bleek onder andere dat het GCHQ 2,5 jaar toegang heeft gehad tot het netwerk van telecommunicatieprovider Belgacom en dochtermaatschappij Belgacom International Carrier Services (BICS). GCHQ wist binnen te dringen door de toegangsgegevens van drie BICS-medewerkers te ontfutselen. Daardoor had de Britse geheime dienst onbelemmerde toegang tot mobiel telefoonverkeer van BICS-klanten over de hele wereld.

Opdracht 11 Maak gebruik van het internet om een antwoord te zoeken op de volgende vragen. a Hoe trachtte de Amerikaanse overheid WikiLeaks te bestrijden?

144

Hoe staan Assange en Snowden er momenteel voor?

Zoek een recent voorbeeld van een klokkenluidersaffaire.

Waarom bestrijden overheden klokkenluiders, denk je?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 144

Code

11/07/16 10:26

r aa pl em Thema 2

ki jk

Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 145

11/07/16 10:26

n e s n e w n e s n e m Economie: wat

Hoofdstuk 1

Wat is economie? ........................................................................................................................................................................................................... 148

Van homo sapiens tot homo economicus ................................................................................................................................................. 162

4.1 Van ruilhandel tot digitale economie ......................................................................................................................................................... 162

4.2 Van agrarische tot postindustriële samenleving ................................................................................................................................. 165

£ met je eigen woorden uitleggen wat economie is;

Na dit hoofdstuk kan je …

£ een onderscheid maken tussen schaarse en vrij beschikbare goederen;

£ de verschillende spelers in het economische proces benoemen en hun rol duiden; £ een productieketen opmaken van een consumptiegoed;

£ aantonen dat je je consumptiegedrag laat leiden door waarden;

£ aantonen dat je ouders, vrienden, school en media een invloed hebben op je consumptiegedrag; £ je eigen consumptiegedrag kritisch benaderen;

£ het onderscheid tussen micro- en macro-economie uitleggen;

ki jk

£ de grote lijnen van de economische geschiedenis schetsen; £ aantonen dat de economie mee evolueert met de samenleving;

£ agrarische samenlevingen vergelijken met industriële en postindustriële samenlevingen.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 147

Hoofdstuk 1 - Economie: wat mensen wensen

147 11/07/16 10:26

INTRO

£ een nieuwe broek of rok kopen £ op mijn spaarrekening zetten £ in mijn spaarpot steken £ in mijn portefeuille steken tot ik het nodig heb £ beleggen in aandelen £ uitlenen aan een vriend £ wegschenken aan het goede doel £ elke dag een brood kopen en zondag een paar koffiekoeken £ een boek kopen £ benzine kopen voor mijn brommer £ schulden afbetalen £ aan mijn ouders geven om de energiefactuur te betalen £ eens goed gaan fuiven £ een doktersbezoek betalen dat ik al enkele weken uitstel wegens geldgebrek £ teruggeven aan de leerkracht; zo goed verdient die nu ook weer niet

Stel, je krijgt 20 euro van je leerkracht. Wat zou je ermee doen?

1 Wat is economie?

£ andere:

Elk individu en elke samenleving heeft nood aan bepaalde goederen en diensten. Jammer genoeg zijn die goederen en diensten niet altijd overvloedig aanwezig. Door de schaarste aan middelen en tijd moeten mensen en samenlevingen voortdurend keuzes maken. Je kan elke euro immers maar één keer uitgeven en de tijd die je besteedt aan het lezen van deze tekst, kan je niet meer aanwenden voor een andere activiteit. Economie* is de wetenschap die deze keuzeproblematiek bestudeert.

ki jk

De meeste goederen zijn schaars*: ze zijn niet voor iedereen in onbeperkte mate aanwezig. Wie ze wil hebben zal er in veel gevallen voor moeten werken of betalen. Een beperkt aantal goederen is niet schaars. Dergelijke goederen noemen we vrije goederen*. Opdracht 1 Zijn de onderstaande goederen schaars of vrij beschikbaar? Verklaar je antwoord. vrij

schaars

verklaring

drinkwater lucht

bouwgrond zand wind zonlicht

148

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 148

Code

11/07/16 10:26

De belangrijkste actoren in de economie zijn de volgende. • Producenten* leveren goederen of diensten. • Consumenten* gebruiken goederen en diensten. • Distributeurs* zorgen ervoor dat goederen en diensten uiteindelijk bij de consumenten geraken. • De overheid* stuurt de samenleving en reguleert dus ook de economie.

Weinig consumenten staan stil bij de weg die producten afleggen voor ze in hun winkelkar belanden. Eerst worden grondstoffen (ertsen, gewassen ...) ontgonnen of gekweekt, daarna worden ze getransporteerd, verder verwerkt, verpakt, nog eens vervoerd, opgeslagen, verhandeld, opnieuw vervoerd … om na een reis rond de wereld terecht te komen in de winkelrekken, waar jij ze koopt. Het hele traject dat een product aflegt vanaf de productie tot bij de consument noemen we de productieketen* (supply chain).

Een groot deel van de economische activiteit gebeurt door de distributiesector, die voor de consument grotendeels onzichtbaar is. De distributiesector bestaat uit: • groothandelaars die grondstoffen, afgewerkte en half afgewerkte producten opkopen en doorverkopen aan bedrijven; • kleinhandelaars, zoals winkelketens en webshops, die afgewerkte producten aan de consument verkopen; • tussenpersonen die allerlei diensten verlenen aan handelaars. Hieronder vallen transportbedrijven, reclamebureaus, bedrijven die opslagplaatsen ter beschikking stellen enz.

DE PRIJS VAN CHOCOLADE De distributie heeft een grote invloed op de prijs die de consument betaalt. Voor consumptiegoederen binnen het eurogebied doet de distributiesector de prijs gemiddeld met een kwart stijgen. Elke speler in de distributie moet immers aan het product kunnen verdienen. Cacaoboeren, de verwerkers van cacaobonen en chocolademakers krijgen samen slechts de helft van de prijs die je voor een reep chocolade betaalt in de supermarkt. De andere helft wordt verdeeld onder de distributeurs.

chocolademakers: 35 %

verwerkers cacaobonen: 8%

cacaoboeren: 7%

ki jk

distributie (supermarkten en transport): 50 %

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 149

Hoofdstuk 1 - Economie: wat mensen wensen

149 11/07/16 10:26

Opdracht 2 a Behoren de volgende zaken tot de productie, consumptie of distributie? Soms zijn meerdere opties mogelijk. productie

consumptie

distributie

winkelkar graafmachine

opslagplaats

opeten vrachtwagen europallet tv-kijken

filmopname publiek van Rock Werchter

redacteur groenteveiling een boek lezen

Noteer bij elke tekening of het gaat om productie, distributie of consumptie.

ruitenwasser

de boer oogst de groenten

ki jk

de boer zaait de groenten

de groenten worden vervoerd naar de veiling

de klant koopt de groenten en eet ze thuis op de winkelier koopt de groenten en vervoert ze naar de winkel

150

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 150

Code

11/07/16 10:26

Opdracht 3 Kies een product dat lokaal of regionaal wordt geproduceerd en teken de hele productieketen, van de productie van de grondstoffen over het transport tot de verkoop aan de consument. a Hoe kies je een product voor deze opdracht? • Kies een product dat lokaal of regionaal wordt geproduceerd. • Kies een relatief eenvoudig product. • Ken je iemand die zelf producten maakt of verkoopt? Die kan je wellicht een eind op weg helpen. b Onderzoeksmethode • Zoek eerst informatie over je product op het internet. Het is belangrijk om te weten van welke grondstoffen het product is gemaakt, want je moet natuurlijk de productieketen van alle grondstoffen uitpluizen. • Neem contact op met één of enkele personen die een rol spelen in het productieproces. Dat kan per mail of telefoon, of je kan het gewoon vragen aan de lokale slager, bakker, frituuruitbater of kruidenier. c Rapportering • Teken de volledige productieketen uit. Gebruik hierbij eenvoudige symbolen en noteer onder elk symbool enkele korte toelichtingen. Let op: een productieketen is niet noodzakelijk lineair. Er kunnen vertakkingen voorkomen. Wanneer het product deels vervaardigd wordt uit recyclagemateriaal is het zelfs circulair. • Rapporteer je resultaten mondeling aan je medeleerlingen aan de hand van de uitgetekende productieketen.

ki jk

Mijn productieketen

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 151

Hoofdstuk 1 - Economie: wat mensen wensen

151 11/07/16 10:26

2 De keuzeproblematiek Economie gaat over keuzes maken. Producenten kiezen bijvoorbeeld welke producten ze maken en in welke kleur of smaak, distributeurs beslissen welke goederen ze aanbieden en op welke manier en consumenten moeten hun weg zoeken in het steeds groeiende aanbod. Heb je trek in een lekker zakje chips of toch liever in een gezond stuk fruit? Een appel of een peer? Een Jonagold of een Pink Lady? Voorverpakt of in bulk?

Telkens wanneer je als consument een product koopt, stem je als het ware voor het product. Indirect en onbewust zeg je aan de producent dat zijn product je aanspreekt. Wanneer individueel verpakte koekjes beter over de toonbank gaan dan gezamenlijk verpakte koekjes, zullen meer producenten individuele verpakkingen aanbieden. Wanneer consumenten te kromme komkommers links laten liggen, zullen producenten bij voorkeur rechte komkommers aanbieden.

Bij de aanschaf van producten laten we ons bewust of onbewust leiden door waarden en normen. De prijs, kleur, vorm, smaak, maar ook de productiewijze, het land van herkomst, de voedingswaarden of gebruikte materialen spelen een rol. De waarden en normen die ten grondslag liggen aan ons consumptiegedrag, verschillen van samenleving tot samenleving. Multinationals zoals The Coca-Cola Company spelen daarop in door bijvoorbeeld de kleur en het suikergehalte van hun producten af te stemmen op de smaak van de verschillende culturen.

Opvoeding speelt een belangrijke rol in de overdracht van waarden en normen die aan de basis liggen van ons consumptiepatroon. Sommige ouders hechten bijvoorbeeld veel waarde aan gezonde voeding, andere houden het liever lekker en gemakkelijk. De prijs speelt natuurlijk ook een rol, want spaarzaamheid is een grote deugd. Maar ook het onderwijs, de peergroup en de media bepalen mee onze voorkeur. Door het massale aanbod van consumptiegoederen en de alomtegenwoordigheid van reclame die producten aanprijst en opdringt, is er een soort consumentisme* ontstaan. Regelmatig dingen kopen is een waarde op zich geworden die bijdraagt tot de vorming van onze identiteit en sociale status. De impact van het consumentisme op het milieu laat zich raden.

Opdracht 4 a Door welke waarden laat jij je leiden bij de aankoop van de onderstaande zaken? Kruis de drie waarden aan die je het belangrijkst vindt bij de aankoop van elk product. voeding

wagen

huis

ki jk

authenticiteit

kleding

bescherming comfort

ecologie

creativiteit

duurzaamheid eerlijkheid

erbij horen gemak genot

gezelligheid gezondheid kwaliteit

152

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 152

Code

11/07/16 10:26

nieuwheid originaliteit prestige schoonheid soberheid

spaarzaamheid sportiviteit

status traditie veiligheid zelfexpressie

zelfontplooiing andere:

andere:

Welke waarden vind jij globaal genomen het belangrijkst wanneer je dingen koopt?

Komen die waarden overeen met die van je leeftijdgenoten?

ki jk

Komen die waarden overeen met die van je ouders?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 153

Hoofdstuk 1 - Economie: wat mensen wensen

153 11/07/16 10:26

Opdracht 5 Wanneer je met een bedrijf in zee gaat, is het belangrijk dat je de basiswaarden van dat bedrijf onderschrijft. a Wat vind jij belangrijk aan een bank? Kruis de drie waarden aan die je het belangrijkst vindt bij de keuze van bank. bank klantvriendelijkheid

hoge interesten op spaarboekjes

transparantie duurzaamheid van de fondsen een mooi logo een kantoor in de buurt

vertrouwen

andere:

Hieronder zie je de basiswaarden van enkele Belgische banken. Bij welke bank zou jij je spaarcentjes plaatsen? Motiveer je antwoord.

inspraak

ki jk

n ibas vorme van BNP Par n e n rd e aa rd w aa ze w De vier kern e groep. De d n va m is o as b as n BNP Parib de culturele e ambitie va d r zijn. aa te n ’ g n n e ri verwijz verande in ld re e w r een ‘de bank voo dheid n beoordelen Vooruitzie ikkelingen tw n o n e s Efficiënt Snel situatie entificeren. id ’s co si ri en . ndernemen en kansen n en acties o e m e n n e g beslissin edigen. Creativiteit eeën aanmo id n e n ve e ti Nieuwe initia eiden. ers ondersch m e fn e ti ia it De in en het nt n de klanten E n g ag e m e va n lle e st st ig in dien n voorbeeld Zich geheel lijk geven va B s. e cc su collectieve gedrag. erschap. Ambitie ingen en leid ag d en it u in n e winnen in e Zin hebb als team te m o . n is r le e te srech De drang vo ant de scheid kl e d n ri aa competitie w

154

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 154

Onze waarden zijn geen lege begrippen; elke dag worden ze door onze medewerkers in de praktijk toegepast. Groei Groei in elke betekenis. Argenta groeit als bedrijf en jij groeit persoonlijk. En dat doen het we liefst samen. Duurzaam Wij kiezen voor een langetermijnrelatie, zowel met onze klanten als met onze medewerkers. No-nonsense Eenvoudige, eerlijke oplossingen en producten voor onze klanten, uitgelegd in mensentaal. Maar dat geldt evengoed voor onze werkwijze: sober en efficiënt. Klantgericht In alles wat we doen, stellen we onze klanten centraal. Samen willen we de beste bank voor gezinnen zijn. Sfeer Een open, familiale sfeer. Een menselijke bedrijfscultuur met ruimte voor dialoog en initiatief.

Code

11/07/16 10:26

Zoek de basiswaarden van jouw bank op (als die niet in opdracht b werd opgenomen). Komen deze basiswaarden overeen met jouw waardehiërarchie? Motiveer je antwoord.

Maatschappelijke inbedding De bank zal steunen op de actieve inbreng van tientallen verenigingen en van tienduizenden burgers. Eenvoud Klanten en coöperanten begrijpen volkomen de structuur en de producten van de bank. Veiligheid De bank zal enkel investeren in financiële middelen van de reële economie; winst is geen doel op zich. Duurzaamheid De bank zal enkel investeren in sociaal verantwoorde projecten. Transparantie De bank zal eerlijk en volledig informeren en deze transparantie laten controleren. Innovatie De bank ontwikkelt samen met haar coöperanten nieuwe producten en creatieve oplossingen.

Participatie De bank zoekt creatieve oplossingen om een reële participatie van haar coöperanten vorm te geven. Eerlijkheid Winst is geen doel op zich, maar het gevolg van goed management. Inclusie De bank zal een universele financiële dienstverlening aanbieden en toegang tot aangepast krediet voor iedereen. Soberheid De werkingsmiddelen van de bank worden zuinig beheerd; geen sprake van buitensporige uitgaven. Diversiteit De bank zal producten en diensten aanbieden die beantwoorden aan de behoeften van al haar klanten. Nabijheid De bank zal dicht bij haar klanten staan en zowel letterlijk als figuurlijk; makkelijk te contacteren zijn.

Deze waarden zijn het DNA van NewB en ze zijn ingeschreven in de statuten van de coöperatie.

ki jk

Opdracht 6 Vlaams minister van Onderwijs Hilde Crevits wil een verbod op frisdrankautomaten op school. Vind je dat een goed idee? Verdedig je antwoord en verwijs hierbij naar ten minste drie belangrijke waarden die meespelen in het debat. Je kan je laten leiden door de waarden uit opdracht 4, maar er zijn er natuurlijk veel meer.

Opdracht 7 Bekijk een reclameblok op tv. Welke waarden schuiven de marketeers naar voren om hun producten aan te prijzen? Je kan je laten leiden door de waarden uit opdracht 4, maar er zijn er natuurlijk veel meer. Vul de onderstaande tabel in. product (soort, merk ...)

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 155

waarden

Hoofdstuk 1 - Economie: wat mensen wensen

155 11/07/16 10:26

3 Micro- en macro-economie In de economie maken we een onderscheid tussen micro-economie en macro-economie. De micro-economie* bestudeert het gedrag van gezinnen en bedrijven en focust voornamelijk op het aanbod van en de vraag naar goederen en diensten.

De micro-economie probeert bijvoorbeeld te verklaren waarom een brood 2,20 euro kost en waarom de bakker meer bruine dan witte broden bakt. De micro-economie behandelt onder meer de volgende vragen: • Hoe komt de prijs van goederen en diensten tot stand? • Hoe evolueren de vraag en het aanbod wanneer de prijs stijgt of daalt? • Wat gebeurt er wanneer het aanbod en de vraag niet overeenkomen?

Enkele belangrijke begrippen uit de micro-economie zijn de volgende. • De marktwerking* of het marktmechanisme* is het spel van vraag en aanbod van goederen en diensten in relatie tot hun prijs. In een ideale vrije markt zorgt het marktmechanisme ervoor dat de vraag van de consumenten overeenstemt met het aanbod van de producenten (zie hoofdstuk 2). • Marktfalen* vindt plaats wanneer de vraag van de consumenten niet overeenstemt met het aanbod van de producenten. Marktfalen kan onder meer voorkomen door tijdsproblemen, communicatieproblemen en gebrek aan concurrentie. • De prijselasticiteit* is de invloed van de prijs op de vraag naar en het aanbod van goederen en diensten. Wanneer de prijs van misbare of vervangbare goederen toeneemt, zal de vraag ernaar sneller afnemen dan wanneer de prijs van levensnoodzakelijke goederen stijgt. • Elastische vraag*: de vraag is elastisch wanneer de gevraagde hoeveelheid snel daalt bij een kleine prijsstijging. De vraag is inelastisch* wanneer een prijsstijging nauwelijks invloed heeft op de gevraagde hoeveelheid.

De macro-economie* bestudeert het collectieve gedrag i.v.m. de productie, consumptie en distributie van geld, goederen en diensten. Hierbij gaat het niet over de individuele actoren, maar over de economische situatie en activiteiten van een regio, land of zelfs van de hele wereld.

ki jk

Onderwerpen die aan bod komen bij de macro-economie zijn onder meer: • economische groei*: een verandering van de economische activiteit; • inflatie*: een stijging van het algemene prijspeil; • werkloosheid*: de situatie waarbij waarbij er onvoldoende arbeidsplaatsen zijn om iedereen werk te bieden; • armoede*: de situatie waarbij mensen niet meer in hun basisbehoeften kunnen voorzien; • duurzaamheid*: het verstandig omgaan met de schaarse hulpbronnen die aan de basis liggen van de hele economie.

Belangrijke begrippen in de macro-economie zijn onder meer de volgende. • Het bbp* of bruto binnenlands product* is de totale waarde van alle in een land geproduceerde goederen en diensten. • Het bbp per capita* houdt rekening met het bevolkingsaantal en geeft een indicatie van de gemiddelde rijkdom van alle inwoners (capita is Latijn voor hoofd). • De Gini-index*, genoemd naar de Italiaanse statisticus Corrado Gini (1884-1965), is een percentage dat de mate van ongelijkheid uitdrukt. In de economie wordt dit getal meestal gebruikt als maat voor de inkomensongelijkheid. De Gini-index is altijd een getal tussen 0 en 100, waarbij 0 staat voor perfecte gelijkheid en 100 voor perfecte ongelijkheid. Hoe lager de waarde, hoe gelijker de samenleving.

156

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 156

Code

11/07/16 10:26

Opdracht 8 Gaan de volgende krantenkoppen over de micro- of de macro-economie? Vink het juiste antwoord aan.

Overschot op Europese handelsbalans neemt toe

£ macro-economie

£ micro-economie

£ macro-economie

rwacht 1,2 % gr

£ micro-economie

oei

£ macro-economie

£ micro-economie

£ macro-economie

Ik moest kiezen tussen toiletpapier of eten

£ micro-economie

£ macro-economie

druk

£ macro-economie

Werkloosheidsg raad in eur ozone op laa gste peil in 4,5 jaar

bij Coolblue 1 000 extra banen zet door stijgende om

Koopkracht Belg ische gezinnen staat ond er

Planbureau ve

£ micro-economie

Hoe kiest u de juiste matras?

£ micro-economie

£ macro-economie

Is de virtuele realiteit van Samsung Gear zijn geld waard?

£ micro-economie

£ macro-economie

ki jk

Opdracht 9 Wanneer je als ondernemer goed geld wil verdienen, ga je het best op zoek naar ‘het gat in de markt’. Dat is een product of dienst die in een bepaalde regio niet wordt aangeboden. Het kan gaan om gewone producten (bv. een dorp zonder bakker) of vernieuwende goederen of diensten (bv. een nieuwe app). Vind jij een gat in de markt? Noteer enkele goederen en diensten die (in jouw buurt) niet worden aangeboden en waar veel vraag naar is of zou zijn.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 157

Hoofdstuk 1 - Economie: wat mensen wensen

157 11/07/16 10:26

Opdracht 10 Is de prijs van de onderstaande goederen en diensten elastisch of inelastisch? a kankermedicijnen: £ elastisch £ inelastisch b ijsjes: £ elastisch £ inelastisch c elektriciteit: £ elastisch £ inelastisch d parfum: £ elastisch £ inelastisch e water: £ elastisch £ inelastisch f benzine: £ elastisch £ inelastisch g merkkledij: £ elastisch £ inelastisch h keukenzout: £ elastisch £ inelastisch

Opdracht 11 Bekijk de kaart, de grafieken en de tabel op de volgende bladzijden en beantwoord de vragen. a Gaan de kaart, de grafieken en de tabel over de micro- of macro-economie?

Welk Europees land heeft het hoogste gezamenlijke inkomen?

Hoe kan je dat verklaren?

Is België een rijk land? Verklaar je antwoord.

Van welk Europees land zijn de inwoners gemiddeld het rijkst?

In welke Europese landen is de welvaart het ongelijkst verdeeld?

ki jk

In welk land heb je het meeste kans om in de armoede terecht te komen?

In welke landen is de kans om in de armoede verzeild te geraken het sterkst gedaald?

In welk Europees land zou je uit financieel-economische overweging het best wonen? Beargumenteer je antwoord.

158

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 158

Code

11/07/16 10:26

Gini-index

22,7 tot 25,1 25,1 tot 28,5 28,5 tot 30,9 30,9 tot 34,4

34,4 tot 38

ki jk

geen gegevens

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 159

Hoofdstuk 1 - Economie: wat mensen wensen

159 11/07/16 10:26

Bbp per land (in USD, tegen constante koers van 2000), 2014

3 bln.

Duitsland

2,8 bln. 2,6 bln. Verendigd Koningkrijk Frankrijk

2,2 bln.

2,4 bln.

2 bln. 1,8 bln. Italië

1,6 bln. 1,4 bln. 1,2 bln.

Spanje

800 mld.

1 bln. Nederland

600 mld.

Zweden België Polen Oostenrijk Denemarken Griekenland Tsjechië Ierland Finland Slovakije Roemenië Portugal Luxemburg Hongarije Bulgarije Letland Kroatië Slovenië Litouwen Cyprus Estland

400 mld. 200 mld. 0

Bbp per capita (in USD, tegen constante koers van 2000) 90 000 85 000 80 000 75 000

ki jk

70 000

Luxemburg

65 000 60 000 55 000

Ierland

50 000 45 000 40 000

35 000 30 000 25 000 20 000 15 000 10 000 5 000 0

160

Denemarken Zweden Nederland Verenigd Koninkrijk Oostenrijk Duitsland Finland België Frankrijk

Italië Spanje Cyprus Slovenië Portugal Griekenland Slowakije Tsjechië Estland Hongarije Polen Litouwen Kroatië Letland Roemenië Bulgarije

1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 160

Code

11/07/16 10:26

Armoederisico in de Europese Unie België

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

22,6

21,5

21,6

20,8

20,2

20,8

21,0

21,6

20,8

21,2

61,3

60,7

44,8

46,2

49,2

49,1

49,3

48,0

40,1

Bulgarije 19,6

18,0

15,8

15,3

14,0

14,4

15,3

15,4

14,6

14,8

Denemarken

17,2

16,7

16,8

16,3

17,6

18,3

18,9

19,0

18,3

17,8

Duitsland

18,4

20,2

20,6

20,1

20,0

19,7

19,9

19,6

20,3

20,6

Estland

25,9

22,0

21,8

23,4

21,7

23,1

Ierland

25,0

23,3

23,1

23,7

25,7

27,3

29,4

Griekenland

29,4

29,3

28,3

28,1

27,6

27,7

Spanje

24,3

24,0

23,3

23,8

24,7

Frankrijk

18,9

18,8

19,0

18,5

23,4

23,5

26,0

30,0

29,5

27,4

31,0

34,6

35,7

36,0

26,1

26,7

27,2

27,3

29,2

19,2

19,3

19,1

18,1

18,5

31,1

32,6

29,9

29,3

25,0

28,1

29,9

28,5

28,3

Kroatië

Tsjechië

25,6

25,9

26,0

25,5

24,9

Cyprus

25,3

25,4

25,2

23,3

23,5

24,6

27,1

27,8

27,4

Letland

46,3

42,2

35,1

34,2

37,9

38,2

40,1

36,2

35,1

32,7

Litouwen

41,0

35,9

28,7

28,3

29,6

34,0

33,1

32,5

30,8

27,3

Luxemburg

17,3

Hongarije

32,1

Malta

20,5

Nederland

16,7

Oostenrijk

17,4

Polen

45,3

Portugal

26,1

Slovenië Slowakije Finland

em 15,9

15,5

17,8

17,1

16,8

18,4

19,0

31,4

29,4

28,2

29,6

29,9

31,0

32,4

33,5

31,1

19,5

19,7

20,1

20,3

21,2

22,1

23,1

24,0

23,8

16,0

15,7

14,9

15,1

15,7

15,0

15,9

16,5

17,8

16,7

20,6

19,1

18,9

19,2

18,5

18,8

19,2

39,5

34,4

30,5

27,8

27,2

26,7

25,8

24,7

25,0

26,0

24,9

25,3

24,4

25,3

27,5

45,9

44,2

43,1

41,1

40,3

41,7

40,4

40,2

18,5

17,1

18,5

17,1

18,3

19,3

19,6

20,4

32,0

26,7

21,3

20,6

19,6

20,6

20,5

19,8

18,4

17,2

17,1

17,4

16,9

17,9

17,2

16,0

17,3

14,4

16,3

13,9

14,9

15,9

15,0

16,1

15,6

16,4

16,9

24,8

23,7

22,6

23,2

22,0

23,2

22,7

24,1

24,8

24,1

ki jk

Zweden

16,5

Roemenië

Italië

Verenigd Koninkrijk

ECONOMISCHE ONGELIJKHEID EN BRUTO NATIONAAL GELUK Thomas Piketty (°1971) is een Franse econoom die zich specialiseert in economische ongelijkheid. Hij stelt dat het verschil tussen de rijken en de armen in het Westen steeds groter zal worden door het kapitalistische systeem. Hoe kunnen we dat vermijden? Door het voorbeeld te volgen van Scandinavië. In Zweden liggen de lonen van de armsten en de rijksten dicht bij elkaar (zie de Gini-index op p. 159) en kan iedereen genieten van een hoge levensstandaard. Een positief gevolg van die kleine ongelijkheid is dat de bevolking gelukkiger is. Zweden heeft een kleine Giniindex en de gelukkigste inwoners. In China is het verschil tussen de hoogste en de laagste lonen het grootst en is de bevolking gemiddeld het minst gelukkig. Meer zelfs: de gelukkigste Zweden geven zichzelf een 9/10 op de geluksschaal, terwijl de gelukkigste Chinezen zichzelf maar een 7/10 geven. Ook bij de ongelukkige mensen zien we dat verband: ongelukkige Zweden geven zichzelf 5/10, ongelukkige Chinezen maar 2/10. In het boeddhistische land Bhutan heeft de overheid daarom besloten om het land niet meer te besturen op basis van economische waarde maar op basis van het bruto nationaal geluk. Daarmee willen ze terug naar wat er voor hen écht toe doet: het welzijn van de inwoners.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 161

Hoofdstuk 1 - Economie: wat mensen wensen

161 11/07/16 10:26

4 Van homo sapiens tot homo economicus

Er gaat geen jaar voorbij of ministers en werkgevers wijzen erop dat het onderwijs jongeren moet voorbereiden op de arbeidsmarkt. Zo worden richtingen die aansluiten op knelpuntberoepen sterk gepromoot. Het onderwijs is evenwel veel meer dan het creëren van goede werkkrachten. Het gaat over persoonlijkheidsontwikkeling, talenten ontdekken, een samenhangend mensen wereldbeeld creëren, inzicht verwerven in complexe mathematische structuren, talen aanleren, de kritische zin stimuleren en zoveel meer. De sterke focus op het economische aspect van de mens, die zich onder andere vertaalt naar de vraag om ook het onderwijs te ‘vermarkten’, is een symptoom van het mensbeeld van de homo economicus. Een mensbeeld* is een concept dat beschrijft wat tot het diepste wezen van de mens behoort en welke consequenties wij daaruit moeten trekken bij de inrichting van ons leven en de samenleving. Het mensbeeld van de homo economicus suggereert dat de mens een economisch wezen is en gaat ervan uit dat mensen rationele keuzes maken uit eigenbelang. In de praktijk maken mensen niet altijd rationele keuzes en worden niet alle beslissingen ingegeven door eigenbelang. Niettemin is de economie een belangrijke motor achter de samenleving.

DE HOMO VANALLESWATUS In de biologie wordt naar de hedendaagse mens verwezen als de homo sapiens (de denkende mens). Vroegere mensensoorten waren onder andere de homo habilis (de handige mens) en de homo erectus (de rechtstaande mens). Denkers en schrijvers hebben allerlei bijnamen bedacht voor de menselijke soort als aanwijzing van hun belangrijkste vaardigheden of functie op aarde. Lang niet iedereen deelt de mening dat mensen in de eerste plaats gericht zijn op de bevrediging van hun behoeften, zoals het concept homo economicus suggereert. De homo faber (de werkende mens) en de homo ludens (de spelende mens) zijn de tegenpolen van de homo economicus. De homo universalis kan zowat alles: hij is wetenschapper, kunstenaar, schrijver enz. Wat voor soort mens ben jij? Verzin je eigen mensensoort. Let wel: het woord achter ‘homo’ moet je even verlatijnsen. Wat dacht je bijvoorbeeld van de homo facebookiensis of de homo whatsappiens?

4.1 Van ruilhandel tot digitale economie

ki jk

Economie ontstond met de eerste ruiltransacties in de prehistorie. Aanvankelijk werden goederen rechtstreeks met elkaar geruild. Door de overgang van een nomadische naar een sedentaire samenleving nam de specialisatie en dus ook de nood aan ruilhandel toe. Die vorm van directe ruil heeft enkele belangrijke nadelen. • De noden van de ruilende partijen moeten overeenstemmen. • De waarde van de ruilgoederen ligt niet vast en moet steeds onderhandeld worden. • Grote goederen zijn niet deelbaar. • Je kan moeilijk vooruit plannen.

Om die problemen weg te werken werden tussengoederen gebruikt als ruilmiddel. Ruilmiddelen moeten aan een aantal belangrijke voorwaarden voldoen. Ruilmiddelen zijn: • in voldoende mate beschikbaar, maar ook niet te veel; • duurzaam; • gemakkelijk transporteerbaar; • deelbaar of in kleine delen beschikbaar; • algemeen aanvaard. Met de toenemende complexiteit van de samenleving en de nood aan meer economische transacties, groeide ook de nood aan betrouwbare betaalmiddelen die je gemakkelijk kan opslaan (sparen). Aanvankelijk sloegen vorsten munten van goud of andere edelmetalen met het koninklijke zegel aan de ene kant (kop) en de nominale waarde van de munt aan de andere (munt). De waarde van de munt was gelijk aan de waarde van het materiaal waaruit de munt was gemaakt.

162

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 162

Code

11/07/16 10:26

Het gebruik van goud was risicovol. Voor grote transacties moesten immers zakken of kisten goud worden aangedragen. Om het risico te verminderen werden waardepapieren in het leven geroepen. De klant gaf zijn goud in bewaring bij een bank en kreeg daarvoor in ruil een waardepapier dat op elk moment opnieuw tegen goud kon worden ingewisseld. Al gauw merkten banken dat ze niet al het geld in hun kluizen moesten houden omdat de eigenaars het nooit allemaal samen kwamen opvragen. Banken leenden een deel van het hen toevertrouwde geld uit en deden op die manier aan geldcreatie.

BITCOINS Ken je bitcoins? Dat zijn virtuele munten die je kan delven met je computer. De rekenkracht van je computer bepaalt de opbrengst. Met de gedolven ‘munten’ kan je eenvoudig en veilig allerlei online diensten kopen. Hoewel het aantal fysieke winkels dat bitcoins aanvaardt eerder beperkt is, zijn er in Gent bijvoorbeeld al een twintigtal zaken (overwegend in de horeca) die bitcoins aanvaarden.

De digitalisering van het betaalverkeer heeft soortgelijke effecten op de economie als de invoering van papieren geld. Transacties worden veiliger (hoewel cybercriminaliteit een reëel probleem is) en het virtuele geld wisselt vlotter van eigenaar. En zoals de boutade zegt: geld moet rollen.

Bitcoins worden ‘gemined’ (gedolven) met supercomputers die snel complexe bewerkingen kunnen maken.

Opdracht 12 Zijn de onderstaande goederen geschikt als ruilmiddel? Hou daarbij rekening met de criteria op de vorige bladzijde. ja

varkens

verklaring

ki jk

gepekelde vis

nee

schelpen goud

kiezels kwik

diamanten zout

kunstwerken ijsjes

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 163

Hoofdstuk 1 - Economie: wat mensen wensen

163 11/07/16 10:26

Opdracht 13 Hoe betaal jij de onderstaande goederen en diensten? Kruis aan. natura

muntgeld

papiergeld

digitaal

broodje fiets

treinticket

boete toegangsticket voor een festival drankje op een festival

notities van een gemiste les kledij

Opdracht 14 Maakt geld gelukkig? Waarom denk je dat? Gebruik voor je antwoord de onderstaande grafiek en de cijfergegevens uit opdracht 11.

World Happiness Report

ki jk

Het World Happiness Report rangschikt 158 landen op basis van het gerapporteerde geluk van de inwoners. Bij het onderzoek wordt rekening gehouden met een aantal geluksfactoren: het bbp per capita, de sociale zekerheid, de gezonde levensverwachting, de keuzevrijheid, de vrijgevigheid en de perceptie van corruptie. Hoe hoger de score, hoe gelukkiger de bevolking.

164

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 164

Code

11/07/16 10:26

4.2 Van agrarische tot postindustriële samenleving Economie is een belangrijk onderdeel van de samenleving. De Duitse filosoof en econoom Karl Marx (1818-1883) toonde aan dat wanneer de economische structuren wijzigen, er ook in andere maatschappelijke domeinen veranderingen optreden.

In een agrarische samenleving* is grond het belangrijkste productiemiddel. De primaire sector*, waaronder landbouw, veeteelt, visserij en mijnbouw vallen, ontgint grondstoffen en natuurlijke producten en vormt de belangrijkste economische activiteit. Wie de grond bezit, vergaart de rijkdom. Wie de grond bewerkt, krijgt er weinig voor terug. Het grootste deel van de bevolking woont op het platteland. Aangezien veel dorpen bijna zelfvoorzienend zijn, zijn handel en arbeidsspecialisatie beperkt. De macht is in handen van de grondbezitters. Tijdens de middeleeuwen waren dat bijvoorbeeld de adel of de katholieke kerk.

Een industriële samenleving* kenmerkt zich door een hoge mate van arbeidsverdeling en specialisatie. Fabrieken hebben de plaats ingenomen van grond als belangrijkste productiemiddel. Die secundaire sector* verwerkt goederen. De fabriekseigenaren delen zowel op economisch als op politiek vlak de lakens uit. De rijke burgerij haalt zijn inkomsten uit de opbrengsten van de fabriek. De arbeiders doen het eigenlijke werk in ruil voor een loon.

De postindustriële samenleving* is gebaseerd op een diensteneconomie. Vandaag is in de westerse wereld de tertiaire sector* de belangrijkste. In een diensteneconomie wordt niet veel geproduceerd, maar zijn de meeste winsten te halen uit dienstverlening. Het is niet langer noodzakelijk grond of een fabriek te bezitten. De postindustriële samenleving draait grotendeels om kennis en informatie. Daarom wordt onze samenleving ook weleens een informatiemaatschappij genoemd en de economie een kenniseconomie. In elke samenleving is er ook een quartaire sector*. Tot de quartaire sector behoren alle ondernemingen zonder winstoogmerk. Naast de overheidsactiviteiten en -ondernemingen, zoals openbaar bestuur, defensie, onderwijs, zorgverlening, openbare orde en sociale zekerheid, vallen hier ook de niet-commerciële bedrijven onder die gesubsidieerd worden door de overheid, zoals ziekenhuizen, brandweer, culturele centra enzovoort.

erts:

webdesign:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

cinema:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

brandweerwagen:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

ki jk

Opdracht 15 Tot welke sector behoren de onderstaande zaken?

fabriek:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

ziekenhuis:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

tractor:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

visnet:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

bank:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

m bouwkraan:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

leerkracht:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

poetshulp:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

bloemkool:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

kip:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

tank:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

vrachtwagen:

£ primair £ tertiair £ secundair £ quartair

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 165

Hoofdstuk 1 - Economie: wat mensen wensen

165 11/07/16 10:26

Opdracht 16 Bekijk de kaarten hieronder en op de volgende bladzijde en beantwoord daarna de vragen. Welke sectoren zijn het meest aanwezig in de grote steden?

Welke sector is het meest aanwezig op het platteland?

Noem twee Belgische provincies waar nog veel aan landbouw wordt gedaan.

In welke provincie is de dienstensector het sterkst aanwezig?

Hoe kan je dat verklaren?

Hoeveel procent van de werkende bevolking in BelgiĂŤ werkt, direct of indirect, in dienst van de overheid?

Zijn de meeste mensen in jouw gemeente tewerkgesteld in de primaire, secundaire, tertiaire of quartaire sector?

ki jk

166

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 166

Code

11/07/16 10:26

r aa pl nadelen

ki jk

voordelen

Opdracht 17 Bedenk enkele voor- en nadelen van de kenniseconomie.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 167

Hoofdstuk 1 - Economie: wat mensen wensen

167 11/07/16 10:26

Opdracht 18 Vul de onderstaande vergelijking aan. Tip: denk aan je lessen geschiedenis (over de westerse wereld). agrarische samenleving (ancien régime)

industriële samenleving (19de eeuw)

postindustriële samenleving (hedendaagse samenleving)

belangrijkste productiemiddel

belangrijkste economische sector

bezitters van de productiemiddelen

ki jk

machthebbers

168

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 168

Code

11/07/16 10:26

Hoofdstuk 2

n ë ie m o n o c e n e t r o o S

De vrijemarkteconomie ........................................................................................................................................................................................... 171 1.1 Kenmerken van de vrijemarkteconomie .................................................................................................................................................... 174 1.2 Vraag en aanbod ...................................................................................................................................................................................................... 178 1.3 Voor- en nadelen van de vrijemarkteconomie ...................................................................................................................................... 179 De centraal geleide economie ............................................................................................................................................................................. 180

2.1 Kenmerken van de centraal geleide economie .................................................................................................................................... 182

2.2 Voor- en nadelen van de centraal geleide economie ....................................................................................................................... 183 3

3.2 Voor- en nadelen van de gemengde economie .................................................................................................................................. 186

Na dit hoofdstuk kan je …

£ aantonen dat het economische systeem verbonden is met het mensen wereldbeeld van een samenleving; £ de visie van de verschillende ideologieën t.o.v. de economie duiden;

£ een standpunt innemen tegenover het privatiseren van overheidsbedrijven;

£ de verschillende soorten economieën van elkaar onderscheiden;

£ de kenmerken van de verschillende soorten economieën benoemen; £ de voor- en nadelen van de verschillende soorten economieën benoemen;

ki jk

£ een standpunt innemen tegenover de verschillende soorten economieën.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 169

Hoofdstuk 2 - Soorten economieën

169 11/07/16 10:26

INTRO

£ Je krijgt van je leerkracht 20 euro die je vrij kan besteden. £ Je krijgt van je leerkracht vier boterhammen met choco, een glaasje melk, een appel en een rittenkaart van de Lijn. £ Je krijgt van je leerkracht 20 euro, maar je mag die enkel besteden aan gezonde, eerlijke of maatschappelijk nuttige zaken. Om dat te bewijzen moet je alle bonnetjes binnenbrengen.

Welke van de onderstaande opties zou jij kiezen?

Een ideologie* is een min of meer samenhangende maatschappijvisie die meestal vertrekt vanuit één centraal idee of centrale gedachte. Ideeën, ideologieën en overtuigingen bepalen in grote mate wat mensen doen. De economische keuzes die mensen maken worden dan ook sterk beïnvloed door de ideologie en de bijhorende waarden en normen van mensen en samenlevingen.

ki jk

Sommige ideologieën hebben een duidelijk economische inslag. • Het liberalisme streeft naar een zo groot mogelijke vrijheid van de bevolking en wenst een minimale staat. De overheid mag zich niet te veel bemoeien met de economie en de belastingen zijn liefst zo laag mogelijk. • Het communisme legt de volledige economie in handen van de overheid. Communisten aanvaarden geen eigendomsrecht van productiemiddelen. Ze verwerpen de vrijemarkteconomie en vinden dat de overheid het hele economische proces moet sturen. • Het socialisme wil dat de overheid de ongelijkheid wegwerkt die eigen is aan het vrijemarktsysteem. Volgens socialisten moet de overheid een actieve rol spelen in de economie. Ze zijn voorstander van de verzorgingsstaat, waarbij de overheid waakt over het welzijn van haar burgers. Om dat te realiseren zijn hogere belastingen nodig.

Een ideologie is een onderdeel van het ruimere mensen wereldbeeld. Mens- en wereldbeelden* zijn een min of meer samenhangend geheel van opvattingen over de werkelijkheid. Ze geven weer hoe je denkt over de wereld, over hoe die eruitziet of zou moeten zien. Het dominante mensen wereldbeeld van een samenleving bepaalt voor een groot deel de relatie tussen politiek en economie. Liberalen zijn bijvoorbeeld voorstander van de vrijemarkteconomie, terwijl veel communisten een centraal geleide economie prefereren. Christendemocraten, socialisten, groenen en gematigde liberalen kiezen het beste van twee werelden en opteren voor een gemengde economie. Het grote verschil tussen de soorten economieën is met andere woorden de mate waarin de overheid ingrijpt in het economische proces. In een vrijemarkteconomie kunnen producenten, distributeurs en consumenten vrij keuzes maken, terwijl ze dat in een centraal geleide economie niet kunnen.

170

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 170

Code

11/07/16 10:26

1 De vrijemarkteconomie

Herbert Hoover

Economische depressie kan niet verholpen worden door wetgeving of rechtspraak. Economische wonden moeten genezen worden door de activiteiten van de cellen van het economische lichaam: de producenten en de consumenten zelf.

De vrijemarkteconomie* is een economisch systeem waarbij de prijzen tot stand komen door de wetten van vraag en aanbod. De overheid grijpt niet in in het economische proces, waardoor de producenten en consumenten volledig vrij zijn. De rol van de overheid beperkt zich tot het creëren van een stabiel ondernemersklimaat. Dat houdt onder meer in dat de overheid zorgt voor veiligheid en de bescherming van de eigendom.

In een vrijemarkteconomie is concurrentie essentieel, omdat de consument anders geen vrijheid heeft.

In de vrijemarkteconomie zijn de productiemiddelen volledig in privéhanden. Dit economisch systeem is nauw verbonden met de ideologie van het liberalisme*. In die politiek-maatschappelijke stroming staat vrijheid centraal. Naast de burgerlijke vrijheden zoals vrijheid van meningsuiting, persvrijheid en godsdienstvrijheid, hechten liberalen veel belang aan economische vrijheid en de vrijheid van ondernemen.

ki jk

Liberalen willen het liefst de hele economie liberaliseren*. Dat betekent dat ze alle beperkende maatregelen voor een sector van de economie willen opheffen, waardoor vrije concurrentie ontstaat. In een vrijemarkteconomie is er geen plaats voor overheidsbedrijven. Daarom menen liberalen dat alle ondernemingen moeten worden geprivatiseerd*: overheidsbedrijven moeten met andere woorden worden omgevormd tot private ondernemingen. De Britse econoom Adam Smith (1723-1790) wordt beschouwd als de grondlegger van het klassieke liberalisme. Volgens Adam Smith zorgen ondernemers voor meer welvaart in de samenleving omdat ze goederen (laten) produceren. Met de winsten die ze door die economische activiteit maken kunnen ze zelf producten van andere bedrijven kopen. Het nastreven van eigenbelang, zo zegt Smith in zijn boek The Wealth of Nations, bevordert het algemeen belang. Toch bedoelde Adam Smith daar niet mee dat ondernemers zomaar mogen doen wat ze willen. Hij ging er immers van uit dat ondernemers deugdzaam zijn en in hun economisch handelen empathie, zelfbeheersing, gematigdheid, respect, eerlijkheid en integriteit aan de dag leggen.

In de 19de eeuw kende België een echte vrijemarkteconomie. De overheid vond dat de economie het domein was van de industriëlen en dat zij dan ook alle economische problemen moesten oplossen. Daardoor waren er geen wetten om de arbeiders te beschermen. Er was geen minimumleeftijd, geen minimumloon, geen maximale werktijd, geen verplichte arbeidsongevallenverzekering en geen milieuwetgeving. In tijden van economische crisis was er ook geen vangnet voor werklozen. Hoewel de liberalen vrijheid erg hoog aanschreven, bleef de vrijheid van de arbeiders beperkt tot de vraag door welke baas ze zich lieten uitbuiten.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 171

Hoofdstuk 2 - Soorten economieën

171 11/07/16 10:26

Opdracht 1 Moeten de onderstaande diensten in handen zijn van de overheid of van de privésector? Beargumenteer je standpunt. overheid

privé

argumentatie

onderwijs

politie

landsverdediging

openbaar vervoer

elektriciteit

watervoorziening

telecommunicatie (telefonie, internet ...)

Opdracht 2 Lees de onderstaande tekst en beantwoord daarna de vragen.

ki jk

Drinkwater en liberalisering

De Wereldbank maakt zich sterk dat door privatisering van de watervoorziening een grotere efficiëntie kan worden bereikt. In tal van ontwikkelingslanden is de realiteit nochtans anders uitgedraaid. Twee jaar na de privatisering van de openbare watermaatschappij in Niger lijdt nog altijd meer dan de helft van de Nigerianen dorst omdat ze geen toegang hebben tot stromend water. Toen Ghana bij de Wereldbank ging aankloppen voor een lening om haar waterdistributienetwerk te moderniseren, was de voorwaarde dat er zou worden samengewerkt met de privésector. Het resultaat was dat de waterprijs met 115 % steeg. In delen van de hoofdstad Accra besteden gezinnen nu 27 % van hun inkomen aan water. In Zuid-Afrika vielen met de waterprivatisering de allerarmsten helemaal uit de boot. Bij ongeveer tien

miljoen Zuid-Afrikanen werd het water tussen 1994 en 2002 afgesloten omdat ze de rekening niet konden betalen. Duizenden mensen zagen zich gedwongen om water te zoeken in vervuilde meren en rivieren. Het zorgde voor de ergste cholera-epidemie uit de geschiedenis van het land.

Uit: Goris, G. (2003, 29 oktober). Drinkwater en liberalisering. Geraadpleegd via http://www.mo.be

172

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 172

Code

11/07/16 10:26

Was de liberalisering van de watervoorziening in Afrika een goede zaak voor de inwoners? Waarom wel/niet?

Waarom zorgde de privatisering van de watervoorziening in Afrika voor een gebrek aan drinkwater, denk je?

Opdracht 3 Adam Smith ging ervan uit dat ondernemers handelen vanuit waarden zoals empathie, zelfbeheersing, gematigdheid, respect, eerlijkheid en integriteit. Toon met een voorbeeld aan dat rijke mensen zich niet altijd aan die basiswaarden houden. Laat je inspireren door de lijst van rijkste mensen ter wereld die het Amerikaanse zakentijdschrift Forbes elk jaar opstelt. Je vindt de link op code.deboeck.com.

Toon ook met een voorbeeld aan dat de rijkste mensen ter wereld zich soms wel aan die basiswaarden houden.

ki jk

VRIJEMARKTECONOMIE EN KAPITALISME De vrijemarkteconomie wordt vaak in één adem genoemd met het kapitalisme, maar ze zijn niet helemaal hetzelfde. Het kapitalisme vertrekt vanuit het idee dat productiemiddelen zoals grond en fabrieken in handen zijn van privépersonen. De vrijemarkteconomie is een economisch systeem dat niet gereguleerd wordt door de overheid, maar door de wetten van vraag en aanbod. Het kapitalisme zegt iets over de productie van goederen, terwijl de vrijemarkteconomie meer over de uitwisseling van de rijkdom, goederen en diensten gaat. Vrije concurrentie is met andere woorden wel een onderdeel van de vrijemarkteconomie, maar niet van het kapitalisme.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 173

Hoofdstuk 2 - Soorten economieën

173 11/07/16 10:26

1.1 Kenmerken van de vrijemarkteconomie Een vrijemarkteconomie wordt gekenmerkt door:

•

Vrijheid In een vrijemarkteconomie is de producent vrij om te produceren wat hij wil, hoeveel hij wil, waar hij wil, wanneer hij wil en hoe hij wil. De overheid bemoeit zich niet met het productieproces. De consument is vrij om te kopen wat hij wil, hoeveel hij wil, waar hij wil en wanneer hij wil. Concurrentie Concurrentie is essentieel in een vrijemarkteconomie omdat de consument anders geen vrijheid heeft. Hij is dan afhankelijk van slechts één of een beperkt aantal aanbieders. De overheid ziet erop toe dat niets de concurrentie in de weg staat, zoals monopolies en kartels. Productiefactoren in handen van private ondernemingen Om goederen te produceren of diensten te verlenen hebben bedrijven nood aan productiefactoren. Hieronder vallen grond, arbeid en kapitaal. In de vrijemarkteconomie zijn de productiemiddelen in handen van private ondernemingen. Ondernemerschap Ondernemers laten de vrijemarkteconomie draaien. Zij zorgen ervoor dat er goederen en diensten beschikbaar zijn. Ondernemerschap gaat om drie onderdelen: kansen zien, kansen benutten en waarde creëren. Hoewel veel ondernemers uit zijn op winst, draait ondernemerschap niet om geld, maar om de waarde die je voor de ander toevoegt. Vraag en aanbod In een vrijemarkteconomie worden de prijzen bepaald door de wetten van vraag en aanbod. Hierover lees je verderop meer. Winstkansen Enkel wanneer ondernemers winstkansen zien, zullen ze tijd en geld investeren in de oprichting van een bedrijf.

•

ki jk

Opdracht 4 Lees de tekst en beantwoord daarna de vragen.

Consumentensoevereiniteit

Het meest typische kenmerk van een vrijemarkteconomie is de heerschappij van de consument. Bedrijven die niet voldoen aan de behoeften van consumenten kunnen het schudden, ook al kan intense reclame tijdelijk voor afwijkingen op die regel zorgen. De consumentensoevereiniteit speelt de doorslaggevende rol in de beslissingen die ondernemingen en investeerders maken. Finaal schrijft de consument de handleiding voor

de zoektocht naar nieuwe en betere producten en diensten, en nieuwe en betere productietechnieken en -processen. Consumentensoevereiniteit maakt dat het economische proces een hoog democratisch gehalte krijgt. In een vrijemarkteconomie stemt de consument dagelijks met zijn portemonnee en de producenten moeten daar rekening mee houden.

Naar: Van Overtveldt, J. (2013, 13 januari). De logica van de markteconomie. Knack. Geraadpleegd via http://trends.knack.be

174

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 174

Code

11/07/16 10:26

Is de bovenstaande tekst objectief of subjectief? Verklaar je antwoord.

Ben je het eens met de analyse die in de tekst wordt gemaakt? Motiveer je antwoord met minstens drie sterke argumenten.

‘In een vrijemarkteconomie stemt de consument dagelijks met zijn portemonnee.’ Wat bedoelt de auteur met deze zin?

ki jk

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 175

Hoofdstuk 2 - Soorten economieën

175 11/07/16 10:26

Opdracht 5 Met deze slogans promoot de Vlaamse overheid investeringen in Vlaanderen. Bekijk ze en beantwoord daarna de vragen. Centrale locatie in het hart van Europa

Transportinfrastructuur zonder weerga

Vlaanderen ligt strategisch in de rijkste streek van Europa. Dit maakt deze regio uitstekend geschikt voor zaken.

Menselijk kapitaal Vlaanderen staat bekend als een regio met zeer productieve, flexibele, leergierige en meertalige arbeidskrachten.

Financiële en fiscale voordelen

Duurzame groei

Vlaanderen biedt een brede waaier van fiscale voordelen en financiële hulpmiddelen aan bedrijven.

Vooraanstaande onderzoekcentra

Goede resultaten

icons made by freepik, www.freepik.com

Wereldwijde studies tonen steeds opnieuw dat Vlaanderen een regio is met volop kansen voor buitenlandse bedrijven.

De kennisclusters van Vlaanderen zijn ideaal voor uw innovatieve projecten, waarmee u uw bedrijf een voorsprong kunt geven.

Wat is het doel van dit document?

Waarom is dat belangrijk?

Hoge levenskwaliteit voor expats Expats hebben altijd al kunnen genieten van een hoge levenskwaliteit in Vlaanderen. De regio staat bekend om zijn sterk sociaal netwerk en een breeddenkende bevolking.

ki jk

Innovatie? Vlaanderen biedt vier vooraanstaande onderzoekcentra die samenwerken met zowel de academische wereld als de zakenwereld.

Vlaanderen staat op het voorfront van meerdere grote sectoren. De regio biedt onderdak aan meerdere multinationals en KMO’s.

Kennisclusters

Vlaanderen mag trots zijn op zijn hypermoderne havens, efficiënte luchthavens en uitstekende autostrades en treinnetwerk.

Zijn de tekstjes objectief of subjectief? Motiveer je antwoord.

Opdracht 6 Welke vaardigheden moet een ondernemer volgens jou hebben?

176

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 176

Code

11/07/16 10:26

Opdracht 7 Het onderstaande artikel gaat over de fraude van autofabrikant Volkswagen die in 2015 aan het licht kwam. Door softwaremanipulaties bij uitstoottests leken de wagens minder schadelijke stoffen uit te stoten dan eigenlijk het geval was. Lees het artikel en beantwoord daarna de vragen.

uitkomt, is de kans groot dat wij niet meer achter het stuur staan en hebben andere machthebbende actoren – zoals onze regeringen – er allicht ook alle belang bij dit in de doofpot te stoppen, klonk het verder. Deze redenering heeft VW lange tijd geen windeieren gelegd. Waardoor het eigenlijk irrationeel zou geweest zijn voor VW – als het streeft naar absolute winstmaximalisatie – om dit niet te doen.

Peter Singer stelde in De Morgen dat het bedrog van Volkswagen vreemd is, zelfs – of vooral – als het bedrijf het doel heeft om zoveel mogelijk winst te maken. Achteraf kan je inderdaad zeggen dat het niet slim is geweest van Volkswagen, nu hun aandeel enorm gekelderd is, hen enorme boetes te wachten staan en hun reputatie onmetelijke schade heeft opgelopen. Het doet het strategisch beleidsinzicht van de bestuursleden geen eer aan, te stellen dat het een ontzettend roekeloze gok was van VW. Uiteraard waren zij zich bewust van de potentiële risico’s als zij betrapt zouden worden. Maar zij hebben de rationele keuze gemaakt dat het risico de moeite loont, juist in het licht van het maximale streven naar winst.

Als VW winstmaximalisatie als ultieme doel blijft voorhouden, zal dit het laatste schandaal niet zijn

Volkswagen heeft lange tijd heel wat winst kunnen maken dankzij fraude met de uitstoot van dieselwagens. Als we voorzichtig zijn hoeft niemand dit ooit te weten, luidde de redenering. En als dit ooit

Het is pas wanneer ethisch handelen de winst kan maximaliseren, dat dit gedaan zal worden. En vaak is dit niet het geval, als de fraude onder de radar blijft. Daarom is het irrationeel voor een bedrijf dat streeft naar absolute winstmaximalisatie om niet te frauderen. Tenzij het generen van winst louter gezien wordt als een weliswaar belangrijk middel, maar dus geen doel op zich – om een positieve bijdrage te leveren aan de samenleving.

ki jk

Uit: Renson, T. (2015, 10 oktober). Als VW winstmaximalisatie als ultieme doel blijft voorhouden, zal dit het laatste schandaal niet zijn. De Morgen. Geraadpleegd via http://www.demorgen.be

Welke waarden conflicteren hier met elkaar?

Welke doelen streeft een bedrijf na?

Is dat een goede zaak voor de economie?

Ga op het internet op zoek naar andere voorbeelden van fraude door bedrijven die hun winst wilden maximaliseren. Noteer de namen van de bedrijven hieronder en licht kort toe wat ze mispeuterd hebben.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 177

Hoofdstuk 2 - Soorten economieën

177 11/07/16 10:26

1.2 Vraag en aanbod Alle economische activiteit in de vrijemarkteconomie vindt plaats op de markt*. Deze markt is niet noodzakelijk een fysieke realiteit. De markt is de (al dan niet fysieke) plaats waar kopers en verkopers, vraag en aanbod elkaar vinden. Dat kan een winkel zijn, maar net zo goed een webshop of een aandelenbeurs. Op de markt worden goederen en diensten uitgewisseld, meestal in ruil voor geld.

De vraag* geeft aan hoeveel de consument bereid is te kopen van een bepaald product. Die vraag is afhankelijk van de prijs van het product. Over het algemeen zijn mensen bereid meer te kopen wanneer een product minder kost.

Het aanbod* is de hoeveelheid die de producent bereid is te maken van een bepaald product. Het aanbod is eveneens afhankelijk van de prijs. Hoe duurder een product verkocht kan worden, hoe meer producenten het willen maken en in hoe grotere hoeveelheden.

Wanneer de vraag en het aanbod gelijk zijn, spreken we van een marktevenwicht*. Bij een marktevenwicht worden alle behoeften van de consumenten vervuld en blijven de producenten niet met overschotten zitten. In deze situatie is sprake van winstmaximalisatie. Om een marktevenwicht te bereiken moeten de geproduceerde goederen tegen de juiste prijs worden verkocht. Die prijs noemen we de evenwichtsprijs*. De hoeveelheid aangeboden en de hoeveelheid gevraagde goederen bij de evenwichtsprijs noemen we de evenwichtshoeveelheid*.

Wanneer de vraag wijzigt, zullen ook de evenwichtsprijs en de verhandelde hoeveelheid goederen veranderen. Dat gebeurt ook wanneer het aanbod verandert. In een goed werkende vrije markt (zonder overheidsinterventie of monopolie) zal de marktprijs altijd evolueren in de richting van de evenwichtsprijs.

prijs (P)

Op code.deboeck.com vind je enkele oefeningen over vraag en aanbod.

ki jk

marktevenwicht

178

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 178

hoeveelheid (Q)

Code

11/07/16 10:26

1.3 Voor- en nadelen van de vrijemarkteconomie

De vrijemarkteconomie was goed voor de eigenaars van de productiemiddelen, maar had grote gevolgen voor de massa’s armen die vaak tegen een hongerloon in de fabrieken moesten werken.

Deze foto uit 1908 toont een Amerikaanse katoenfabriek waar meerdere kinderen werkten.

Anderzijds zorgde de vrijemarkteconomie ervoor dat ondernemers zich op de industrialisatie wierpen, waardoor er steeds meer en goedkopere producten werden geproduceerd, arbeidsplaatsen werden gecreëerd en België een sterke economische groei kende. Door de afwezigheid van arbeidswetgeving konden de fabriekseigenaren de loonkosten drukken en hun winst maximaliseren. Hoewel de vrijemarkteconomie in België nu op nationaal niveau vervangen is door een gemengde economie (zie verder), blijft ze op internationaal vlak grotendeels gehandhaafd. Internationale handel laat zich moeilijk reguleren. De meedogenloze concurrentie leidt ertoe dat opkomende economieën moeten opboksen tegen sterke concurrenten.

nadelen

ki jk

voordelen

Opdracht 8 Welke voor- en nadelen zijn verbonden aan de vrijemarkteconomie? Denk ook na over voor wie het een voor- of nadeel is.

Opdracht 9 Zou jij graag leven in een vrijemarkteconomie? Motiveer je antwoord. Weeg hiervoor de verschillende voor- en nadelen tegen elkaar af en vermeld waarom je het ene voor- of nadeel belangrijker vindt dan het andere.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 179

Hoofdstuk 2 - Soorten economieën

179 11/07/16 10:26

2 De centraal geleide economie

De Duitse filosoof en econoom Karl Marx (18181883), de grondlegger van het communisme*, was van mening dat bedrijven niet in handen mogen zijn van enkelingen, maar ten dienste moeten staan van de hele gemeenschap. Privébezit van productiemiddelen leidt immers tot ongelijkheid. Politieke leiders die zich inspireren op de ideeën van het communisme, nationaliseren* private ondernemingen: ze vormen ze om tot overheidsbedrijven. De leiding over de fabrieken ligt in handen van raden van arbeidersafgevaardigden of overheidsfunctionarissen. De productie gebeurt op de door de overheid voorschreven manier. De overheid is de enige werkgever en bepaalt wie waar en wanneer werkt.

Een centraal geleide economie* of planeconomie* is het tegenovergestelde van een vrijemarkteconomie. In een centraal geleide economie wordt de hele economie georganiseerd door de overheid. Er is geen vrijheid van ondernemen en de wetten van vraag en aanbod spelen niet aangezien de overheid de prijzen bepaalt.

Karl Marx

China had onder Mao Zedong (1893-1976) een centraal geleide economie. In de jaren 1950 besliste de overheid dat de staalproductie verdubbeld moest worden. Iedereen moest daaraan meewerken: arbeiders, maar ook boeren kregen de opdracht om ijzererts te smelten in zelf gebouwde hoogovens.

ki jk

Communistische regimes kennen een centraal geleide economie. Rusland was tussen 1917 en 1991 een communistische, centraal geleide economie. Lenin en Stalin nationaliseerden alle bedrijven en hervormden het agrarische Rusland tot een industriële grootmacht. Door arbeidsdwang en groots opgezette campagnes probeerden ze de productie op peil te houden. Alle economische beslissingen werden genomen door overheidsfunctionarissen.

180

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 180

Het kapitaal is een gemeenschappelijk product en kan slechts door de gemeenschappelijke werkzaamheid van vele leden, ja in laatste instantie slechts door de gemeenschappelijke werkzaamheid van alle leden van de maatschappij in beweging worden gebracht. Karl Marx

Het stakhanovisme was een beweging die Russische arbeiders probeerde aan te zetten meer te produceren. Op deze poster staat: ‘Hier is je lamp, kameraad ingenieur!’

Code

11/07/16 10:26

Opdracht 10 Lees de onderstaande tekst en beantwoord daarna de vragen.

aa pl

Alles voor irrigatie, zo dachten de Sovjets in 1918. Het achterland in Kazachstan en Oezbekistan moest door bewatering geschikt worden gemaakt voor grootschalige katoenbouw. ‘Meer dan wat ook is irrigatie noodzakelijk voor herstel en vernieuwing van het gebied’, schreef Lenin in 1921 over het zuiden van de Sovjet-Unie. Het gebied van Kazachstan en Oezbekistan moest bestemd worden voor katoen, zo oordeelde hij. Het doel was om van het ‘witte goud’ een primair exportproduct te maken. Daar had Lenin grof geld voor over. Al in 1918 investeerde Moskou 30 miljoen roebel in irrigatie van dit achtergestelde gebied. Het water uit de twee grote aanvoerrivieren van het Aralmeer, de Amu Darja en de Syr Darja, werd gretig gebruikt voor de landbouw in het zuiden. ‘Met irrigatie’, aldus Lenin, ‘zullen we het verleden begraven en de overgang naar het socialisme kunnen verzekeren.’ Hier school een waarheid in. De oogsten breidden zich uit in de jaren 1920. Onder Stalins ijzeren regime zou de Sovjet-Unie in 1932 volledig zelfvoorzienend worden in zijn katoenproductie. De vijfjarenplannen werkten. Wel raakte het achtergestelde gebied rond het Aralmeer hierdoor afhankelijk van één product. Tussen 1960 en 2000 verdubbelde de katoenproductie, maar daarmee ook het waterverbruik. Van 1961 tot 1970 zakte het waterpeil in het Aralmeer gemiddeld 20 centimeter per jaar. In de jaren zeventig is dit nog eens verdrievoudigd, om in de jaren tachtig met maar liefst een meter per jaar te zakken. De Russen wisten dat dit zou gebeuren, maar vonden de katoenteelt belangrijker. Het Aralmeer bestaat niet meer. In 1998 besloeg het oppervlak nog maar 40 procent van dat in 1960 en tegenwoordig is de situatie nog erger: het gebied bestaat uit zoutwoestijnen en enkele zoutwatermeren. Wat ooit een levendige visindustrie was, is inmiddels volkomen verwoest. Het klimaat rond het Aralmeer is veranderd: zomers zijn nu droog en heet, winters

Het Aralmeer

2008

ki jk

1989

koud en langdurig. Vroeger had de aanwezigheid van zoveel water immers een matigende werking op het klimaat. Bestrijdingsmiddelen uit de katoenplantages stroomden daarbovenop decennialang met de rivieren mee het meer in en vergiftigden daar de vissen, die al te kampen hadden met een steeds zouter wordende omgeving. De verdwijning van het Aralmeer wordt gezien als een van de grootste milieurampen van onze tijd.

Uit: Sovjets veroorzaakten milieuramp in eigen achtertuin. (2010, 21 oktober). Geraadpleegd via http://www.npogeschiedenis.nl

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 181

Hoofdstuk 2 - Soorten economieën

181 11/07/16 10:27

Welke positieve gevolgen had de irrigatie van het Kazachse en Oezbeekse achterland?

Welke negatieve gevolgen had de irrigatie van het Kazachse en Oezbeekse achterland?

Was de beslissing een goede zaak, achteraf gezien?

2.1 Kenmerken van de centraal geleide economie Een centraal geleide economie wordt gekenmerkt door:

ki jk

•

Planning Het hele productieproces, en bij uitbreiding de hele economie, wordt centraal gepland. Door centrale planning kan een land snel industrialiseren of kunnen grote economische veranderingen worden doorgevoerd. Anderzijds is het moeilijker in te spelen op trends en wijzigende behoeften aangezien de wetten van vraag en aanbod niet spelen. Geen vrijheid In een centraal geleide economie bepaalt de overheid wat er wordt geproduceerd, hoe dat gebeurt en wie wat krijgt. De overheid bepaalt het hele productieen consumptieproces. Geen concurrentie Aangezien de overheid de enige producent en werkgever is, bestaat er geen concurrentie. Productiefactoren in handen van de staat Alle productiefactoren zijn in handen van de staat. Het gaat hierbij om gronden, fabrieken, kapitaal en zelfs de arbeid is niet vrij. De overheid bepaalt immers wie welk beroep uitoefent. Geen privaat ondernemerschap In een centraal geleide economie is er weinig plaats voor ondernemerschap. Omdat het hele productieproces door de overheid is vastgelegd, worden de winstkansen beperkt en wordt innovatie afgeremd.

•

182

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 182

Code

11/07/16 10:27

2.2 Voor- en nadelen van de centraal geleide economie Opdracht 11 Welke voor- en nadelen zijn verbonden aan de centraal geleide economie? Vergeet niet te vermelden voor wie het een voor- of nadeel is. nadelen

ki jk

voordelen

Opdracht 12 Zou jij graag leven in een centraal geleide economie? Motiveer je antwoord. Weeg hiervoor de verschillende voor- en nadelen tegen elkaar af en vermeld waarom je het ene voor- of nadeel belangrijker vindt dan het andere.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 183

Hoofdstuk 2 - Soorten economieĂŤn

183 11/07/16 10:27

3 De gemengde economie

In een gemengde economie zijn zowel overheidsbedrijven als private ondernemingen aanwezig. In België is het overheidsbedrijf NMBS de enige aanbieder van personenvervoer per trein.

Vandaag is België, net als alle landen van de Europese Unie, een gemengde economie. Iedereen is vrij om te kopen en te produceren wat hij of zij wil, maar de overheid legt allerhande regels op. Bedrijven moeten bijvoorbeeld bepaalde uitstootnormen respecteren en producten moeten aan kwaliteitseisen voldoen. Verder legt de overheid minimale arbeidsvoorwaarden vast en is de NMBS een ‘autonoom overheidsbedrijf’.

Een gemengde economie* is gebaseerd op de vrijemarkteconomie, maar probeert de negatieve gevolgen die eigen zijn aan dat systeem weg te werken door overheidsingrijpen. De overheid stelt de economische randvoorwaarden op (minimumlonen, kwaliteitsnormen, emissienormen enz.), produceert zelf goederen en diensten en herverdeelt de inkomsten. In een gemengde economie zijn zowel overheidsbedrijven als private ondernemingen aanwezig.

Een perfecte vrijemarkteconomie of centraal geleide economie bestaat niet. In alle economieën is er sprake van een zekere mate van vrijheid en overheidsinmenging.

Opdracht 13 Op code.deboeck.com vind je een link naar de website van The Heritage Foundation. Bekijk daar de ‘Index of Economic Freedom’ en beantwoord daarna de vragen. Welk land heeft de grootste economische vrijheid?

Welk land kent het minste economische vrijheid?

Welk Europees land heeft de grootste economische vrijheid?

ki jk

Welk Europees land kent het minste economische vrijheid?

Vormen hoge overheidsuitgaven een belemmering voor de vrije economie? Motiveer je antwoord.

184

Is België een vrij land? Motiveer je antwoord.

Is deze website objectief? Motiveer je antwoord.

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 184

Code

11/07/16 10:27

3.1 Kenmerken van de gemengde economie Een gemengde economie wordt gekenmerkt door:

•

Vrijheid De gemengde economie vertrekt vanuit dezelfde vrijheden als de vrijemarkteconomie. Iedereen is vrij om te kopen, verkopen, huren, verhuren, bedrijven op te richten en productiemiddelen te bezitten. Private en overheidsbedrijven In een gemengde economie produceert de overheid zelf goederen en diensten. Soms heeft de overheid het monopolie op het uitoefenen van een activiteit, in andere gevallen bestaan een publieke en een openbare sector naast elkaar. Wetgeving De overheid stelt de randvoorwaarden op waarbinnen de vrije markt haar gang kan gaan. Zo kan de overheid minimumlonen opleggen, een milieuwetgeving opstellen, concurrentiebevorderende maatregelen treffen enzovoort. Ingrepen in de marktwerking Om producenten of consumenten te beschermen, kan de overheid minimum- of maximumprijzen opleggen. Minimumprijzen moeten bepaalde sectoren beschermen tegen faillissementen. Maximumprijzen worden opgelegd voor levensnoodzakelijke goederen of diensten. Herverdeling van de welvaart De overheid herverdeelt de welvaart door belastinggeld te gebruiken om noodlijdenden te ondersteunen. Dat gebeurt onder meer via de sociale zekerheid (zie p. 199).

•

Opdracht 14 Zijn voor de onderstaande goederen maximumprijzen wenselijk? Motiveer je antwoord. nee

argumentatie

ki jk

brood

kraantjeswater

flessenwater elektriciteit

internetverbinding benzine onderwijs openbaar vervoer

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 185

Hoofdstuk 2 - Soorten economieën

185 11/07/16 10:27

Opdracht 15 De Europese Unie is de marktleider op het vlak van bietsuiker. 50 % van de wereldwijd verhandelde hoeveelheid bietsuiker komt uit Europa. De Europese Unie legt quota op aan 19 landen die bietsuiker produceren. Overproductie wordt veelal verwerkt tot biobrandstof. Er is een minimumprijs van 26,29 euro per ton ruwe suikerbiet (2015). Witte suiker uit suikerbiet kost minimaal 404,40 euro per ton.

de concurrentie op wereldvlak?

de consument?

Zijn de maatregelen die Europa oplegt een goede zaak voor: a de producenten van bietsuiker?

3.2 Voor- en nadelen van de gemengde economie

nadelen

ki jk

voordelen

Opdracht 16 Welke voor- en nadelen zijn verbonden aan de gemengde economie? Vergeet niet te vermelden voor wie het een voor- of nadeel is.

186

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 186

Code

11/07/16 10:27

Hoofdstuk 3

nomie

de eco g n e m e g e d in id e an de overh

Taken v

Wettelijk kader ................................................................................................................................................................................................................ 188

Collectieve goederen en diensten .................................................................................................................................................................. 194

Stabilisatiefunctie van de overheid ............................................................................................................................................................... 195

4.2 Prijsstabiliteit .............................................................................................................................................................................................................. 198 Herverdelingsfunctie ................................................................................................................................................................................................. 199 5.1 Sociale zekerheid ..................................................................................................................................................................................................... 199 5.2 Pensioenen ................................................................................................................................................................................................................. 201

Corrigeren van de negatieve gevolgen ...................................................................................................................................................... 204

Na dit hoofdstuk kan je …

£ de taken van de overheid in de gemengde economie benoemen; £ uitleggen waarom concurrentie belangrijk is;

£ uitleggen waarom kartels en monopolies de vrijheid beperken;

£ collectieve van niet-collectieve goederen en diensten onderscheiden; £ verschillende soorten werkloosheid benoemen en van elkaar onderscheiden;

ki jk

£ een standpunt innemen tegenover de automatische indexering van de lonen; £ uitleggen wat de verplichte sociale zekerheid in België inhoudt; £ de takken van de sociale zekerheid benoemen; £ een standpunt innemen tegenover de verplichte sociale zekerheid;

£ een standpunt innemen tegenover het optrekken van de pensioenleeftijd; £ een standpunt innemen tegenover het beperken van werkloosheidsuitkeringen in de tijd; £ met concrete voorbeelden aantonen dat er een wisselwerking bestaat tussen de economie en de politiek; £ aantonen dat de sociale zekerheid kan leiden tot meer solidariteit; £ een standpunt innemen tegenover de manier waarop de overheid de welvaart herverdeelt.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 187

Hoofdstuk 3 - Taken van de overheid in de gemengde economie

187 11/07/16 10:27

INTRO Stel: je krijgt 5 euro zakgeld van je ouders per punt op je toets cultuurwetenschappen. Je wil een nieuwe smartphone en je kan het geld dus best gebruiken. Wat verwacht je van de leerkracht zodat jij zo veel mogelijk punten en dus ook geld verdient?

£ Niets: het is mijn verantwoordelijkheid om goede punten te halen. £ De leerkracht moet gemotiveerd en enthousiast lesgeven. £ De leerkracht moet orde en rust bewaren in de klas zodat ik goed kan opletten en noteren tijdens de les en zodat ik me kan concentreren tijdens de test. £ De leerkracht moet mij bijles geven als ik de leerstof niet begrijp. £ De leerkracht moet gemakkelijkere toetsen geven aan leerlingen die moeilijkheden hebben met de leerstof. £ De leerkracht moet naast het werkboek ook samenvattingen en modeloplossingen aan de leerlingen bezorgen. £ De leerkracht mag alleen maar vragen stellen die ook in het werkboek staan. £ De leerkracht moet gewoon wat extra punten geven zodat iedereen erdoor is en ik mijn smartphone kan kopen. £ De leerkracht moet mij 5 euro betalen per punt dat hij aftrekt. Zo ben ik zeker van de winst.

In het vorige hoofdstuk leerde je dat een gemengde economie gekenmerkt wordt door een zekere mate van overheidsinmenging. In dit hoofdstuk bekijken we welke taken de overheid in een gemengde economie precies heeft. We onderscheiden de volgende taken: • een wettelijk kader creëren; • concurrentiebevorderende maatregelen treffen; • collectieve goederen en diensten aanbieden; • de economie stabiliseren; • de welvaart herverdelen; • negatieve gevolgen corrigeren.

1 Wettelijk kader

ki jk

Om de samenleving in goede banen te leiden, stelt de overheid wetten op. Die wetten kunnen zowat alle domeinen van het maatschappelijke leven bestrijken. Terwijl het burgerlijk recht het leven van de inwoners van een land reguleert, focussen het arbeidsrecht, het handelsrecht en het vennootschapsrecht zich op bepaalde aspecten van de economie. Het klinkt misschien vreemd, maar zulke wetten zijn juist noodzakelijk om de vrijheid van ondernemen mogelijk te maken. De overheid garandeert het eigendomsrecht en zorgt ervoor dat contracten juridisch afdwingbaar zijn. Een degelijk wettelijk kader biedt zekerheid en vertrouwen, twee factoren die noodzakelijk zijn om te kunnen ondernemen.

Het economisch recht moet zorgen voor: • vrijheid van ondernemen; • afdwingbaarheid van contracten; • afbakening van het eigendomsrecht; • bescherming van de consument.

Naast de nationale overheid van elk land is ook de Europese Unie actief betrokken bij de economische regelgeving. De EU kent een eengemaakte markt, waardoor de economie op Europese schaal georganiseerd is. Om eerlijke economische transacties en concurrentie mogelijk te maken, is het dan ook van belang dat alle landen van de EU dezelfde regels hanteren.

188

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 188

Code

11/07/16 10:27

Opdracht 1 Als je in België zelfstandige wil worden, moet je kunnen bewijzen dat je over een basiskennis bedrijfsbeheer beschikt. Een diploma hoger onderwijs of voldoende praktijkervaring volstaan. Wie dat niet kan voorleggen, kan een getuigschrift basiskennis bedrijfsbeheer behalen op school of bij de Centrale Examencommissie. Om je voor te bereiden op het examen stelt de Vlaamse overheid een syllabus ter beschikking. Je vindt die op code.deboeck.com. Bekijk de inhoudstafel van de syllabus en beantwoord de vragen. Vind jij dat iedereen die zelfstandige wil worden dit allemaal moet kennen?

Welke onderdelen zou je schrappen?

Welke zaken zou je toevoegen?

Scrol even door naar het profiel van de ondernemer. Zou jij een goed ondernemer zijn?

Opdracht 2 In het Belgisch wetboek van economisch recht staat: ‘Metingen in het economisch verkeer die tot doel hebben de hoeveelheid van enig goed of de hoegrootheid van een dienst te bepalen, worden met geijkte meetinstrumenten verricht.’ Waarom is het belangrijk dat metingen van economisch goederen worden verricht met geijkte instrumenten?

Waarom is het belangrijk dat de overheid toeziet op de ijking van de instrumenten?

ki jk

Opdracht 3 Lees de twee onderstaande teksten en beantwoord daarna de vraag.

Dieselgate

Volkswagen heeft ‘sjoemelsoftware’ geïnstalleerd in bepaalde auto’s die de emissietests kan omzeilen. De auto’s kunnen met andere woorden een testsituatie herkennen. De auto’s staan tijdens een test namelijk op een rollenbank. Als er gas gegeven wordt, draaien de wielen dus wel, maar gaat de auto niet vooruit. Software kan dat registreren en concluderen dat het waarschijnlijk om een test gaat.

Uit: K.M. (2015, 25 september). Het dieselschandaal in vijf vragen. De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 189

Hoofdstuk 3 - Taken van de overheid in de gemengde economie

189 11/07/16 10:27

Wetboek van economisch recht

Art. VI. 97. Als misleidend wordt beschouwd een handelspraktijk die gepaard gaat met onjuiste informatie en derhalve op onwaarheden berust of, zelfs als de informatie feitelijk correct is, de gemiddelde consument op enigerlei wijze, inclusief door de algemene presentatie, bedriegt of kan bedriegen ten aanzien van een of meer van de volgende elementen, en de gemiddelde consument er zowel in het ene als in het andere geval toe brengt of kan brengen een besluit over een transactie te nemen dat hij anders niet had genomen.

Uit: Wetboek van economisch recht. (2014, 29 september). FOD Economie, K.M.O., Middenstand en Energie. Geraadpleegd via http://economie.fgov.be

Is de software die Volkswagen in zijn autoâ&#x20AC;&#x2122;s installeerde in overeenstemming met de wet? Verklaar je antwoord.

ki jk

Opdracht 4 Zoek op het internet naar een voorbeeld van bedenkelijke praktijken die niet in overeenstemming zijn met de economische wet. Vermeld op een correcte manier je bron.

190

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 190

Code

11/07/16 10:27

2 Concurrentie

De overheid zorgt ervoor dat de concurrentie kan spelen. Hiertoe stelt de overheid de spelregels op waarbinnen economische transacties dienen te gebeuren. Om concurrentie mogelijk te maken bestrijdt de overheid kartelvorming en monopolies. • Een kartel* is een overeenkomst tussen bedrijven om de onderlinge concurrentie te verminderen. Ze maken dan afspraken om bijvoorbeeld prijzen vast te zetten of om het aanbod te verminderen. • Een monopolie* is een situatie waarbij slechts één producent een bepaald goed of een bepaalde dienst aanbiedt, en waarbij de klant dus geen andere keuze heeft dan het goed of de dienst bij die producent te halen. • Een quasimonopolie* is een situatie waarbij meerdere bedrijven een bepaald goed of een bepaalde dienst aanbieden, maar één speler een overdreven groot marktaandeel naar zich toetrekt. • Een oligopolie* is een situatie waarbij slechts enkele grote bedrijven een bepaald goed of een bepaalde dienst produceren.

Concurrentie is belangrijk voor de consument. Concurrentie zorgt ervoor dat: • de prijs van goederen en diensten verlaagt; • de kwaliteit van goederen en diensten verbetert; • de diversiteit van het aanbod van goederen en diensten vergroot. Opdracht 5 Bekijk het filmpje op code.deboeck.com en beantwoord de vragen.

Benoem drie zaken die bedrijven niet mogen van de Europese Unie omdat ze de marktwerking zouden hinderen.

ki jk

Welke nadelen hebben kartels voor de consument?

Hoe bestrijdt de Europese Unie kartelvorming?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 191

Hoofdstuk 3 - Taken van de overheid in de gemengde economie

191 11/07/16 10:27

Niet alle afspraken die bedrijven onderling maken zijn onwettig. Zijn de onderstaande overeenkomsten legaal of illegaal? De bakkers in een dorp spreken af om samen de prijs voor hun brood met 5 cent te verhogen.

De bakkers in een dorp kopen samen graan aan om een betere prijs te bekomen.

De bakkers in een dorp stemmen hun vakantie op elkaar af zodat er altijd een bakker open is.

Verschillende autofabrikanten slaan de handen in elkaar om samen te werken aan betere elektrische motoren.

Een verdeler van een bekend tandpastamerk verplicht de winkelier om zijn product op ooghoogte te etaleren zodat het goed in het zicht ligt.

Twee internationale confectiegiganten verdelen de markt zodat ze elkaar niet beconcurreren in bepaalde Belgische steden.

De bakkers in een dorp beloven aan elkaar dat ze de komende maanden niet meer dan 14 cent per kilo graan zullen betalen aan de graanleveranciers.

illegaal

legaal

ki jk

OPEN SOURCE Wist je dat je sommige programma’s perfect legaal kan downloaden van het internet? We noemen zulke programma’s opensourceprogramma’s. De broncode wordt gratis verspreid en iedereen die wil kan er aanpassingen aan doen. Toen in de jaren 1970 softwarebedrijven hun programma’s gingen afschermen, begonnen hackers zelf programma’s te schrijven om de commerciële bedrijven een ha(c)k te zetten. Grote bedrijven zoals Microsoft leven op gespannen voet met de ontwikkelaars van opensourcesoftware omdat ze een deel van het marktaandeel wegkapen. Voorbeelden van opensourceprogramma’s zijn: • VLC mediaplayer (mediaspeler); • Firefox (browser); • Wikipedia (online encyclopedie); • Linux en Ubuntu (besturingssystemen); • LibreOffice en OpenOffice (kantoorsoftwarepakketten); • Gimp (fotobewerkingssoftware); • Audacity (geluidsbewerkingssoftware); • OpenShot (filmbewerking); • Scribus (software voor desktoppublishing). Al deze programma’s kan je gratis installeren en gebruiken. Maar toch gebruiken de meeste mensen betalende software.

192

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 192

Code

11/07/16 10:27

Opdracht 6 Ga op zoek naar informatie over de onderstaande producten. a Noem van elk product zo veel mogelijk productnamen of merknamen. b Onderstreep de productnaam of merknaam met het grootste marktaandeel. c Is hier sprake van een monopolie, een quasimonopolie, een oligopolie of is er voldoende concurrentie? Motiveer je antwoord. mate van concurrentie

producten of merken

£ monopolie £ quasimonopolie £ vrije concurrentie

tekstverwerkers

besturingssystemen voor desktopcomputers

ki jk

digitale leeromgeving

£ monopolie £ quasimonopolie £ vrije concurrentie

internetzoekmachines

£ monopolie £ quasimonopolie £ vrije concurrentie

posterijen

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 193

£ monopolie £ quasimonopolie £ vrije concurrentie

Hoofdstuk 3 - Taken van de overheid in de gemengde economie

193 11/07/16 10:27

3 Collectieve goederen en diensten

In een gemengde economie zorgt de overheid voor de verdeling van collectieve goederen en diensten. Collectieve goederen* of publieke goederen* zijn goederen waarvan niemand uitgesloten kan worden. Ze zijn met andere woorden ofwel voor iedereen aanwezig, ofwel voor niemand. Collectieve goederen zijn niet in individuele pakketjes leverbaar. Als dusdanig worden collectieve goederen niet voorzien door de vrije markt, aangezien er geen winstkansen inzitten. Een goed of dienst kan ook als collectief beschouwd worden wanneer de kosten om mensen uit te sluiten groter zijn dan de baten. Enkel de overheid kan door inzet van belastinggeld instaan voor het aanbod van collectieve goederen.

Een voorbeeld van collectieve goederen die in principe in individuele pakketjes leverbaar zijn maar waarvan de kosten om dat te doen groter zijn dan de baten, zijn de snelwegen in BelgiĂŤ. Omdat er op onze snelwegen te veel open afritten zijn, zijn de kosten om tol te heffen groter dan de opbrengsten. In Frankrijk is het wel winstgevend om tol te heffen.

Opdracht 7 Zijn de onderstaande goederen en diensten collectief?

landsverdediging wegen

onderwijs

ki jk

internet

niet collectief

appels politie

quasi-collectief

collectief

Goederen die in principe wel voorzien kunnen worden door de private sector maar waarbij dat als onwenselijk wordt beschouwd, noemen we quasi-collectieve goederen*. Hieronder vallen bijvoorbeeld onderwijs, allerhande sociale voorzieningen en een deel van de culturele sector.

dijken

parken

zuivere lucht

drinkwater

openbaar vervoer straatverlichting meren (voor watersport) vuurtoren brandweer

194

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 194

Code

11/07/16 10:27

4 Stabilisatiefunctie van de overheid

De overheid moet een stabiele economische groei ondersteunen. Economische groei* is een verandering van de economische activiteit. Meestal wordt die uitgedrukt in een toe- of afname van het bruto binnenlands product (bbp). Economische groei kan zowel positief als negatief zijn. Een positieve economische groei leidt tot meer jobs, een hogere gemiddelde levensstandaard, een groter consumentenvertrouwen en meer investeringen. Wanneer de economie krimpt, spreken we van negatieve economische groei. Er wordt dan minder verhandeld, er verdwijnen jobs en de gemiddelde levensstandaard daalt.

De evolutie van het bbp kent grote schommelingen. Periodes van toe- en afname wisselen elkaar af. Die afwisseling noemen we de conjunctuur*. De gemiddelde groei over verschillende jaren heen noemen we een trend*.

In tijden van hoogconjunctuur* gaat het goed met de economie. Er wordt veel geproduceerd en veel geconsumeerd, er is veel werkgelegenheid en door al die economische activiteit krijgt de overheid voldoende werkingsmiddelen binnen via de belastingen.

In tijden van laagconjunctuur* zien we het omgekeerde verhaal. Het consumentenvertrouwen daalt, mensen stellen hun aankopen uit en bedrijven blijven met overschotten zitten. Sommige bedrijven gaan failliet, de werkloosheid stijgt en de inkomsten van de overheid dalen door een verminderde economische activiteit. Een langdurige periode van laagconjunctuur noemen we een depressie*.

ki jk

Het is de taak van de overheid om de fluctuaties in de economische groei en de daarmee samenhangende gevolgen op te vangen. Zo kan de overheid in tijden van hoogconjunctuur spaarzaam omspringen met de beschikbare middelen en in periodes van laagconjunctuur de aangelegde reserves aanspreken. Verder moet de overheid actief de werkloosheid aanpakken en de inflatie onder controle houden.

hoogconjunctuur

trend conjunctuurgolf laagconjunctuur

hoogconjunctuur tijd

DE GRENZEN AAN DE GROEI Lange tijd geloofden mensen dat er geen grenzen waren aan de economische groei. De economie zou altijd groeien, voortgestuwd door wetenschappelijke inzichten en technische vernieuwingen. In 1972 stelde de Club van Rome, een groep van Europese wetenschappers, echter vast dat de eindeloze groei niet houdbaar is. De natuurlijke hulpbronnen zouden uitgeput geraken en de vervuiling zou de levenskwaliteit merkbaar doen dalen. Het was de eerste keer dat iemand de link legde tussen economische groei en de gevolgen daarvan op het milieu.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 195

Hoofdstuk 3 - Taken van de overheid in de gemengde economie

195 11/07/16 10:27

4.1 Werkgelegenheid

De overheid moet ervoor zorgen dat er voldoende werkgelegenheid is. Wanneer er onvoldoende arbeidsplaatsen zijn, is er sprake van werkloosheid*. Dat betekent niet dat iedereen die geen betaalde arbeid verricht werkloos is. Studenten, huismoeders- of vaders, mensen die arbeidsongeschikt zijn en gepensioneerden zijn bijvoorbeeld niet werkloos omdat ze niet actief op zoek zijn naar een job. Enkel mensen die graag willen werken maar geen job hebben, zijn werkloos.

ki jk

Er bestaan verschillende vormen van werkloosheid. • Technische werkloosheid* ontstaat wanneer arbeid in een bedrijf of sector onmogelijk is door een technisch probleem, een gebrek aan grondstoffen of stakingen. • Frictionele werkloosheid* ontstaat door wrijvingen (frictie) op de arbeidsmarkt tussen vraag en aanbod. Hieronder valt ook de overgangsperiode tussen de ene en de andere betrekking. • Seizoenswerkloosheid* komt voor in sectoren die bijvoorbeeld afhankelijk zijn van het weer, zoals de bouwsector of de toeristische sector. • Conjuncturele werkloosheid* hangt samen met de conjunctuurgolven van de economie. Wanneer het goed gaat met de economie is er meer werkgelegenheid. Bij een vertraagde of negatieve economische groei zal de werkloosheid toenemen. • Structurele werkloosheid* wordt veroorzaakt door grote veranderingen in de economie, waarbij een hele sector in een regio verdwijnt. Elke vorm van werkloosheid vereist een andere aanpak van de overheid. Technische, frictionele en seizoenswerkloosheid zijn eigen aan de marktwerking en leiden meestal tot relatief korte periodes van werkloosheid. De aanpak van conjuncturele werkloosheid en structurele werkloosheid vereist grote inspanningen van de overheid.

196

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 196

Code

11/07/16 10:27

Opdracht 8 Welk maatregelen moet de overheid nemen bij de verschillende vormen van werkloosheid? technische werkloosheid

frictionele werkloosheid

seizoenswerkloosheid

conjuncturele werkloosheid

structurele werkloosheid

loonkosten verlagen

werknemers omscholen

kosten woonwerkverkeer terugbetalen verhuissubsidies verlenen

uitzendbureaus inschakelen

jobs creĂŤren in publieke sector

openbare werken laten uitvoeren

premies uitkeren voor outplacementbegeleiding

werkzoekenden begeleiden

ki jk

werkloosheidsuitkering verstrekken

onderhandelen bij langdurige stakingen

buitenlandse investeringen aantrekken

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 197

Hoofdstuk 3 - Taken van de overheid in de gemengde economie

197 11/07/16 10:27

4.2 Prijsstabiliteit Door de wetten van vraag en aanbod evolueren de prijzen doorheen de tijd. Maar ook de beschikbare geldhoeveelheid heeft invloed op de prijzen van consumptiegoederen.

Een stijging van het algemene prijspeil noemen we inflatie*. Een jaarlijkse inflatie van 2 tot 3 % kan geen kwaad op voorwaarde dat de lonen mee stijgen. Wanneer de inflatie te hoog dreigt te worden, gaat de koopkracht omlaag. De koopkracht* geeft aan hoeveel goederen en diensten consumenten met hun inkomen kunnen kopen. Tegelijkertijd verliezen mensen hun vertrouwen in de economie en trekken investeerders weg, wat erg slecht is voor de economie van een land. Een te lage inflatie, of erger nog: deflatie*, kan er dan weer toe leiden dat consumenten hun aankopen uitstellen omdat producten in de toekomst goedkoper zullen worden. Wanneer de inflatie te groot dreigt te worden, kan de ECB (Europese Centrale Bank) haar rentetarieven optrekken om ervoor te zorgen dat er minder geld circuleert. Daardoor zullen de prijzen minder snel stijgen. In geval van dreigende deflatie kan de ECB de rente verlagen, zodat mensen worden aangemoedigd hun geld te gebruiken in plaats van het op een onrendabel spaarboekje te laten staan.

Om de inflatie te meten wordt sinds 1920 een indexcijfer voor consumptieprijzen berekend. De index* weerspiegelt de evolutie van de consumptieprijzen van een korf met standaardgoederen en -diensten die gezinnen gebruiken. Omdat het consumptiepatroon evolueert, wordt de korf met goederen regelmatig aangepast. In 2016 bestond de index uit 656 ‘getuigen’, die elk een gewicht toegekend kregen. Om ervoor te zorgen dat de inflatie de koopkracht van de gezinnen niet vermindert, worden lonen en uitkeringen in België automatisch gekoppeld aan de index. De manier waarop dat gebeurt verschilt van sector tot sector. In de privé worden de regels onderhandeld in collectieve arbeidsovereenkomsten* (cao’s), voor de publieke sector zijn de regels bij wet vastgelegd.

De lonen van ambtenaren en uitkeringen kunnen pas stijgen wanneer het indexcijfer de zogenaamde spilindex* heeft overschreden. De spilindex is een door het Federaal Planbureau vastgestelde waarde die wordt gebruikt om de loonindexering toe te kennen.

ki jk

Om de begrotingsregels van de Maastrichtnorm te halen, verving de regering-Dehaene in 1994 de index voor het berekenen van de lonen en uitkeringen door de gezondheidsindex*. In die aangepaste index werden ongezonde producten uit de korf gehaald, met name tabaksproducten, alcoholhoudende dranken, benzine en diesel. Doordat de gezondheidsindex minder snel stijgt dan de gewone index van de consumptieprijzen, moet de overheid minder betalen voor haar ambtenaren en de uitkeringen. Opdracht 9 a Welke argumenten kan je bedenken voor en tegen de automatische indexering? argumenten tegen automatische indexering

argumenten voor automatische indexering

198

Ben jij voor of tegen de automatische indexering van de lonen?

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 198

Code

11/07/16 10:27

5 Herverdelingsfunctie In het kapitalisme bestaat er grote ongelijkheid tussen rijken en armen. Progressieve belastingen zorgen voor overheidsinkomsten die via sociale uitkeringen naar de minderbedeelden vloeien. Daarnaast organiseren sommige overheden zelf de sociale zekerheid. In andere landen blijft die in handen van privéverzekeraars.

‘Gedurende een lange periode was de verspreiding van kennis en vaardigheden de belangrijkste motor van meer gelijkheid.’

Thomas Piketty

5.1 Sociale zekerheid

België kent een systeem van verplichte sociale zekerheid*. Het betreft een verzekering waarbij personen een deel van hun loon afstaan en in ruil daarvoor een zekere sociale bescherming genieten. De sociale zekerheid is gebaseerd op solidariteit. Gezonde, werkende mensen dragen een deel van hun loon af. Het verzamelde geld kan vervolgens gebruikt worden om zieken, werklozen en gepensioneerden te ondersteunen. De sociale zekerheid wordt grotendeels gefinancierd door middel van bijdragen van werknemers en werkgevers. Daarnaast komt een deel van de inkomsten van de sociale zekerheid uit btw-inkomsten (zie volgend hoofdstuk) en accijnzen op tabak. De Rijksdienst voor Sociale Zekerheid* (RSZ) ontvangt de bijdragen van de werkgevers en werknemers en financiert daarmee de verschillende takken van de sociale zekerheid. Verder verzamelt de RSZ administratieve basisgegevens en deelt ze die mee aan de andere socialezekerheidsinstellingen.

ki jk

De sociale zekerheid zorgt voor: • een vervangingsinkomen bij loonverlies door o.a. werkloosheid, ziekte, invaliditeit of pensionering; • een aanvullend inkomen voor sociale lasten zoals het opvoeden van kinderen en ziektekosten; • bijstandsuitkeringen wanneer je onvrijwillig niet meer over beroepsinkomsten beschikt.

De klassieke sociale zekerheid bevat zeven takken: • rust- en overlevingspensioenen; • werkloosheidsuitkeringen; • arbeidsongevallenverzekering; • beroepsziektenverzekering; • gezinsbijslag; • ziekte- en invaliditeitsverzekering; • jaarlijkse vakantie. Wie om de een of andere reden geen aanspraak kan maken op de bovenstaande takken van de sociale zekerheid, valt terug op sociale bijstand. We onderscheiden vier uitkeringen: • leefloon (en sociale bijstand in brede zin); • inkomensgarantie voor ouderen; • gewaarborgde gezinsbijslag; • tegemoetkomingen aan personen met een handicap.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 199

Hoofdstuk 3 - Taken van de overheid in de gemengde economie

199 11/07/16 10:27

Om voldoende middelen te hebben om alle uitkeringen te kunnen betalen, houdt de overheid een deel van je loon af. Het brutoloon* is het loon zonder enige aftrek voor de belastingen of de sociale zekerheid. Hiervan worden naast de bedrijfsvoorheffing (belastingen) ook RSZ-bijdragen en pensioensbijdragen afgehouden. Het bedrag dat je uiteindelijk ontvangt na aftrek van de belastingen en bijdragen noemen we het nettoloon*. In dit onderdeel gaan we dieper in op de pensioenen en werkloosheidsuitkeringen. De takken van de sociale zekerheid die te maken hebben met gezondheidszorg komen aan bod in het zesde jaar.

INVOERING SOCIALE ZEKERHEID Wist je dat de verplichte sociale zekerheid in België is ingevoerd aan het einde van de Tweede Wereldoorlog? Omdat België net bevrijd was en er nog geen nieuw parlement was verkozen, voerde de regering de sociale zekerheid in met een besluitwet zonder inspraak van het volk. Men was immers bang dat het parlement te veel zou palaveren, waardoor er niets van de sociale zekerheid in huis zou komen.

nadelen

ki jk

voordelen

Opdracht 10 Sociale zekerheid is niet overal verplicht. In de Verenigde Staten, bijvoorbeeld, is er een systeem van vrijwillige sociale zekerheid. Welke voor- en nadelen biedt verplichte sociale zekerheid als je die vergelijkt met vrijwillige (private) sociale zekerheid? Denk ook na over voor wie dit een voor- of nadeel is.

HEUPPROTHESE Een heupprothese in België kost ongeveer 10 000 euro. Hiervan betaalt de patiënt ongeveer 800 euro zelf (zonder supplementen voor eenpersoonskamers). In Amerika kan de kostprijs voor dezelfde ingreep oplopen tot meer dan 90 000 euro. Patiënten die niet aangesloten zijn bij een privéverzekeraar, betalen dit bedrag volledig zelf of ... blijven met een slechte heup zitten.

200

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 200

Code

11/07/16 10:27

5.2 Pensioenen

Het Belgische pensioensysteem bestaat uit drie pijlers: • wettelijke pensioenen; • aanvullende of extralegale pensioenen; • vrijwillige pensioenverzekeringen (bv. pensioensparen).

ki jk

De wettelijke pensioenen van de gepensioneerden van vandaag worden betaald met de bijdragen van de actieve bevolking. De Rijksdienst voor Pensioenen berekent de werknemerspensioenen op basis van de duur van de loopbaan, het ontvangen loon en de gezinssituatie. Ruwweg komt het erop neer dat een volledig pensioen ongeveer 60 % bedraagt van het loon dat je gemiddeld verdiende tijdens je loopbaan. Opdracht 12 Welke voor- en nadelen zijn er verbonden aan het optrekken van de pensioenleeftijd? nadelen

voordelen

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 201

Hoofdstuk 3 - Taken van de overheid in de gemengde economie

201 11/07/16 10:27

5.3 Werkloosheidsuitkeringen

Wie recht wil hebben op een werkloosheidsuitkering* moet voorafgaand aan de uitkeringsaanvraag gedurende een minimum aantal dagen in loondienst gewerkt hebben. Zelfstandigen hebben in de regel geen recht op een werkloosheidsuitkering (tenzij ze loontrekkenden waren voor ze zelfstandig begonnen te werken). Ook wie zelf ontslag nam, is niet uitkeringsgerechtigd. Om voor een uitkering in aanmerking te komen, moet je tegen je wil zonder werk en loon zijn gevallen.

‘Er is geen beter sociaal programma dan een goedbetaalde job.’

Ronald Reagan

Het bedrag van de werkloosheidsuitkeringen wordt vastgesteld op basis van het laatst verdiende loon, de gezinstoestand en het beroepsverleden. In principe worden de uitkeringen toegekend voor onbepaalde duur. Gedurende de eerste drie maanden van de werkloosheid bedraagt de uitkering 65 % van het laatst verdiende loon, met een plafond van 1623,44 euro per maand. Nadien vermindert de uitkering, tot je na 48 maanden nog een forfaitaire uitkering overhoudt. Werkloosheidsuitkeringen voor een samenwonend persoon met gezinslast (2016)

min. per dag

€ 44,52

ki jk

maand 1-3

max. per dag

max. per maand

€ 62,44

€ 1 157,52

€ 1 623,44

maand 4-6

€ 44,52

€ 57,63

€ 1 157,52

€ 1 498,38

maand 7-12

€ 44,52

€ 53,71

€ 1 157,52

€ 1 396,46

maand 13-24

€ 44,52

€ 50,20

€ 1 157,52

€ 1 305,20

maand 25-30

€ 44,52

€ 49,06

€ 1 157,52

€ 1 275,56

maand 31-36

€ 44,52

€ 47,93

€ 1 157,52

€ 1 246,18

maand 37-42

€ 44,52

€ 46,79

€ 1 157,52

€ 1 216,54

maand 43-48

€ 44,52

€ 45,66

€ 1 157,52

€ 1 187,16

maand 49 e.v.

€ 44,52

€ 1 157,52

in 202

min. per maand

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 202

Code

11/07/16 10:27

Opdracht 13 Discussie: moeten werkloosheidsuitkeringen beperkt worden in de tijd? Vul eerst de argumenten in het onderstaande schema in en formuleer vervolgens je eigen standpunt. argumenten tegen een beperking in tijd

ki jk

Eigen standpunt:

argumenten voor een beperking in tijd

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 203

Hoofdstuk 3 - Taken van de overheid in de gemengde economie

203 11/07/16 10:27

6 Corrigeren van de negatieve gevolgen De productie en consumptie van goederen kan ongewild schadelijke gevolgen met zich meebrengen, zoals milieuverontreiniging. Tijdens de industriĂŤle productie komen chemische stoffen vrij, fabrieken stoten tonnen CO2 uit, door fouten in het productieproces kunnen gevaarlijke stoffen in de bodem en het grondwater terechtkomen en de verpakking van geproduceerde goederen komt op het einde van de keten in de verbrandingsoven terecht.

De aantasting van het milieu heeft niet alleen gevolgen voor de levenskwaliteit, maar op lange termijn ook voor de economie. Het is dan ook in ieders belang om de hele economie duurzaam te maken. Met een duurzame economie wordt bedoeld dat de economische processen en structuren geen roofbouw plegen op de mens en de aarde.

De aandacht voor de impact van onze levenswijze op het milieu is niet nieuw. in 1972 publiceerde de Club van Rome, een groep Europese wetenschappers die ongerust waren over de toekomst van de wereld, een rapport met de titel De grenzen aan de groei. De bevolkingstoename, industrialisatie, vervuiling en uitputting van de natuurlijke bronnen plaatsen de wereld voor een grote uitdaging, zo stelden de wetenschappers. Het rapport werd in 37 talen vertaald en zette respect voor het milieu wereldwijd op de politieke agenda.

De aandacht voor ecologie en milieubewust handelen kreeg opnieuw een stevige boost door de klimaatfilm An Inconvenient Truth van voormalig Amerikaans presidentskandidaat Al Gore. De film kwam uit in 2006 en een Kapelse huisvrouw wist 200 Belgische politici te motiveren om de film gezamenlijk te bekijken. Alle politieke partijen namen een standpunt in en schreven duurzaamheid in hun programma. Steeds meer burgers, politici en bedrijven zien het belang van een duurzame economie in. Terwijl pakweg een eeuw geleden nauwelijks iemand wakker lag van de impact van industriĂŤle activiteiten op de omgeving, is duurzaamheid vandaag een belangrijke waarde. Maar met goede intenties alleen zijn we er nog lang niet ...

Om de negatieve milieu-effecten van de economie te verminderen, legt de overheid normen en regels op. Bovendien kan de overheid taksen heffen op milieuvervuilende activiteiten, producten of verpakkingen. Ten slotte kan de overheid actief ingrijpen om aan het milieu toegebrachte schade te herstellen, bijvoorbeeld door het saneren van vervuilde terreinen, al dan niet op kosten van de vervuiler.

ki jk

Omdat milieuvervuiling zich niets van grenzen aantrekt, is het belangrijk dat alle landen samenwerken. Sinds 2009 organiseert de VN jaarlijks een klimaatconferentie om de aandacht om de klimaatsverandering te vestigen en te zoeken naar mondiale oplossingen voor het probleem.

INTERNET EN CO2 Het internet stoot meer CO2 uit dan de luchtvaart. Alles wat je op het internet terugvindt is opgeslagen op grote servers die erg veel energie verbruiken. Elke e-mail die je verstuurt zorgt bijvoorbeeld voor 4 gram CO2-uitstoot. Een Facebookpagina bijhouden levert ongeveer 263 gram CO2-uitstoot op. En dan te bedenken dat Facebook 1,7 miljard profielen heeft ...

204

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 204

Code

11/07/16 10:27

Opdracht 14 Lees de onderstaande tekst en beantwoord daarna de vragen.

Brazilië eist miljarden na milieuramp door dambreuk

De Braziliaanse overheid gaat een rechtszaak beginnen tegen de mijnbouwbedrijven Vale en BHP Billiton vanwege de dambreuk bij de Samarcoijzerertsmijn. Brazilië eist een schadevergoeding van 20 miljard real (4,9 miljard euro). Begin november 2015 bezweek een damwand van een reservoir met afvalwater bij de mijn. Door de overstroming kwamen minstens dertien mensen om het leven, en tientallen huizen werden verwoest. De modderstroom die vervolgens richting Atlantische Oceaan vertrok, heeft een verwoestend pad van meer dan 600 kilometer afgelegd. ‘Dit is de grootste milieuramp die Brazilië ooit heeft gekend’, verklaarde Izabella Teixeira, de Braziliaanse minister van Milieu. De oranje modder verstikte al duizenden vissen, en de vrees is groot dat het slijk ook nog eens in beton zal veranderen. De Braziliaanse overheid diende een aanklacht in tegen de mijnbouwbedrijven. De Braziliaanse milieudienst legde eerder al een boete van 250

miljoen real op vanwege de zaak en is van plan om met meer boetes te komen. De Samarco-mijn is een samenwerkingsproject van Vale en BHP Billiton. De mijnbouwers kondigden vandaag aan een fonds op te richten om bij te dragen aan de kosten voor het opruimen van de verontreiniging.

Wat kan de overheid doen om dergelijke rampen te vermijden?

ki jk

Uit: Brazilië eist miljarden na milieuramp door dambreuk. (2015, 27 november). Het Laatste Nieuws. Geraadpleegd via http://www.hln.be

Wat kan de overheid doen om de gevolgen van deze ramp te beperken?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 205

Hoofdstuk 3 - Taken van de overheid in de gemengde economie

205 11/07/16 10:27

Opdracht 15 Lees de onderstaande tekst en beantwoord daarna de vragen.

Emissiehandel

het systeem vallen beperkt wordt door een globaal emissieplafond (de cap). Dit plafond wordt ingesteld door een beperkt aantal emissierechten te verdelen en/of te veilen aan de deelnemers aan het systeem. De emissierechten kunnen vervolgens verder worden verhandeld op een markt (trade). Een emissierecht geeft de houder hiervan het recht om één ton CO2equivalenten uit te stoten. Bedrijven hebben bijgevolg de optie om ofwel te investeren in maatregelen om de emissie te reduceren ofwel om emissierechten aan te kopen. De globale uitstoot van de ETS-sector wordt niet beïnvloed door de individuele keuze van een bedrijf, aangezien het totale aantal emissierechten beperkt is.

Het Europese Emissiehandelssysteem (EU ETS) vormt sinds 2005 de speerpunt van het Europese klimaatbeleid. Momenteel omvat het EU ETS meer dan 10 000 installaties uit de energie-intensieve industrie en de elektriciteitssector, die samen verantwoordelijk zijn voor bijna de helft van de CO2-emissies in de Europese Unie (EU). Een bedrijf dat onder het toepassingsgebied van emissiehandel valt, moet jaarlijks de CO2-uitstoot monitoren en rapporteren. Het bedrijf is ook verplicht een hoeveelheid emissierechten in te leveren die overeenstemt met de hoeveelheid CO2-uitstoot van het voorbije jaar. Het EU ETS is een cap-and-tradesysteem; dit wil zeggen dat de uitstoot van broeikasgassen die onder

Uit: Departement Leefmilieu, Natuur en Energie van de Vlaamse overheid. (s.d.) Emissiehandel. Geraadpleegd via http://www.lne.be

Leg met je eigen woorden uit wat emissiehandel (oftewel EU ETS) betekent.

Is het systeem van emissierechten goed voor het milieu? Motiveer je antwoord.

ki jk

206

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 206

Code

11/07/16 10:27

Opdracht 16 Bekijk de onderstaande gegevens en beantwoord daarna de vragen. Productie van verpakkingsafval (in ton) 2003

2013 1 738 288

glas

419 449

401 792

kunststof

278 068

papier/karton

592 978

674 821

metalen

141 328

125 172

hout

175 582

193 597

1 623 591

329 325

TOTAAL

Recyclage (in ton)

glas kunststof papier/karton metalen hout

1 199 207

1 368 110

403 622

401 792

90 496

128 318

469 430

601 406

130 894

121 443

104 530

114 235

Welk verpakkingsmateriaal wordt het meest gerecycleerd?

ki jk

TOTAAL

2013

2003

Werd er in 2013 beter of slechter gerecycleerd dan in 2003? Motiveer je antwoord en gebruik hierbij de gepaste percentages.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 207

Hoofdstuk 3 - Taken van de overheid in de gemengde economie

207 11/07/16 10:27

Hoofdstuk 4

erheid

v o e d n a v n te s m o k In

Soorten belastingen ................................................................................................................................................................................................... 210

Belasting op toegevoegde waarde (btw) .................................................................................................................................................. 217

Na dit hoofdstuk kan je … £ minstens tien verschillende belastingen opnoemen;

£ vlot rekenen met percentages om de personenbelasting te berekenen;

£ een standpunt innemen over de verschillende belastingen en hun effect op de solidariteit binnen een samenleving; £ een standpunt innemen tegenover progressieve inkomstenbelastingen;

£ een standpunt innemen tegenover het idee van de vlaktaks;

£ een standpunt innemen tegenover de huidige btw-tarieven;

£ een standpunt innemen tegenover de huidige Vlaamse begroting;

£ aantonen dat er een sterke wisselwerking bestaat tussen economie en politiek;

ki jk

£ aantonen dat belastingen een geïnstitutionaliseerde vorm van solidariteit zijn.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 209

Hoofdstuk 4 - Inkomsten van de overheid

209 11/07/16 10:27

INTRO Stel: de leerkracht wordt niet betaald door de overheid en geeft enkel les als de leerlingen hem rechtstreeks betalen. Beeld je vervolgens in dat je absoluut je diploma wil halen om een mooie toekomst uit te kunnen bouwen. Wie betaalt wat? Elke leerling betaalt 20 euro per dag dat hij of zij les volgt. Elke leerling betaalt 20 euro per dag, ongeacht hoe vaak hij of zij afwezig is. Elke klas betaalt 120 euro per dag, ongeacht het aantal leerlingen. De leerlingen staan allemaal een boterham af aan de leerkracht en dragen zijn boekentas, zetten de stoelen op de bank, vegen het bord af en maken het lokaal schoon. Wanneer het koud is nemen de leerlingen zelf kolen mee om de kachel te stoken. De bijdrage van elke leerling wordt berekend op basis van het inkomen van de ouders. Rijke leerlingen betalen meer dan arme. Elke leerling betaalt 2 000 euro voor het verkrijgen van een diploma. Elke leerling betaalt 2 000 euro aan het begin van het schooljaar om les te mogen volgen. Elke leerling koopt zijn of haar lesmateriaal bij de leerkracht, die 20 % meer vraagt dan de marktprijs. Een van de leerlingen is zo rijk dat zijn of haar ouders de leerkracht vrijwillig met hun eigen middelen betalen.

£ £ £ £

Vraag nu aan je leerkracht op welke manier hij of zij betaald wil worden.

1 Soorten belastingen

Probeer vervolgens tot een compromis te komen met de leerkracht.

•

Directe belastingen* zijn belastingen op inkomsten, winst en vermogen. Ze worden voldaan door aanslag of aangifte. Er is dus rechtstreeks contact tussen belastingdienst en belastingplichtige. Indirecte belastingen* zijn belastingen die in de prijs van goederen en diensten worden verrekend.

‘Niets is zeker in deze wereld, behalve de dood en belastingen.’ Benjamin Franklin

ki jk

•

Belastingen dienen in de eerste plaats om de overheid in staat te stellen haar taken naar behoren uit te oefenen. Daarnaast kunnen belastingen aangewend worden om de welvaart te herverdelen (solidariteit), de economische conjunctuur te beïnvloeden of de negatieve gevolgen van bijvoorbeeld vervuilende industrieën weg te werken. Er bestaan twee soorten belastingen.

TAX INSPECTORS WITHOUT BORDERS Er bestaan niet alleen Artsen Zonder Grenzen, maar ook belastinginspecteurs zonder grenzen. Dat zijn geen gehaaide scherpslijpers van de fiscus, maar een gezelschap idealistische belastinginspecteurs die hun kennis ten dienste stellen van ontwikkelingslanden om zich beter te weren tegen sluwe multinationals. Met de hulp van Tax Inspectors Without Borders kon de Keniaanse overheid 23 miljoen extra belastingen ophalen en in Colombia vertienvoudigden de belastingopbrengsten, die het land kan inzetten voor de armen en de kwetsbaren in de samenleving.

210

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 210

Code

11/07/16 10:27

Opdracht 1 Bekijk de onderstaande lijst met hedendaagse Belgische belastingen. a Overloop de onderstaande belastingen en zoek de belastingen op die je niet kent. Verdeel de taken met je medeleerlingen. b Welke belastingen zou jij schrappen? c Welke andere goederen, diensten of activiteiten zou jij nog belasten?

Provinciebelastingen: • algemene provinciebelasting voor gezinnen; • provinciebelasting op de bedrijven; • opcentiemen op de onroerende voorheffing.

Gemeentebelasting (gemeente Kapellen): • activeringsheffing op onbebouwde kavels; • belasting op aflevering van diverse vergunningen en attesten; • belasting op nachtwinkels; • verkoopreglement gronden nisvergunningen op gemeentelijke begraafplaatsen; • aanvullende personenbelasting; • belasting op afgifte van administratieve stukken; • belasting op de lijken asbezorging van personen vreemd aan de gemeente; • belasting op reclamepanelen; • opcentiemen op de onroerende voorheffing; • belasting op foor- en handelsinrichtingen op privéterrein; • belasting op tweede verblijven; • belasting op het ophalen van sluikstort; • verhaalbelasting; • belasting op het verwijderen van graffiti, onwettige aanplakkingen e.d.; • belasting op leegstand van woningen en gebouwen; • belasting voor het openhouden van drankgelegenheden na sluitingsuur; • belasting voor parkeren met beperkte parkeertijd; • belasting voor standplaatsen op kermissen.

Directe belastingen: • personenbelasting; • vennootschapsbelasting; • rechtspersonenbelasting; • onroerende voorheffing; • roerende voorheffing (dividenden, interesten, auteursrechten); • bedrijfsvoorheffing en voorafbetalingen.

ki jk

Indirecte belastingen: • belasting over de toegevoegde waarde (btw); • registratie-, hypotheek- en griffierechten; • successierechten; • diverse rechten en taksen; • rechten op geschriften (akten van notarissen en gerechtsdeurwaarders, bankgeschriften en dwangschriften); • taks op de beursverrichtingen en de reporten; • jaarlijkse taks op de verzekeringsverrichtingen; • jaarlijkse taks op de winstdeelnemingen; • taks op het langetermijnsparen; • belasting voor aanplakking (plakbrieven met een oppervlakte van meer dan 1 m²); • jaarlijkse taks op de kredietinstellingen; • douaneprocedures bij invoer, uitvoer en doorvoer; • accijnzen op alcohol, tabak, energieproducten en elektriciteit; • verpakkingsheffing en milieuheffing; • verkeersbelasting; • belasting op de inverkeerstelling; • kilometerheffing; • belasting op de spelen en de weddenschappen; • belasting op de automatische ontspanningstoestellen; • belasting op de deelname van de werknemers in de winst of in het kapitaal van de vennootschap.

Uit: Federale Overheidsdienst Financiën. (2014). Fiscaal memento. Brussel en http://www.provincieantwerpen.be en http://www.kapellen.be

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 211

Hoofdstuk 4 - Inkomsten van de overheid

211 11/07/16 10:27

Opdracht 2 In hun zoektocht naar inkomsten zijn overheden soms erg creatief in het heffen van belastingen. Waarom leidde het heffen van een zoutbelasting vóór de uitvinding van de koelkast tot sociale onlusten, denk je?

nadelen

voordelen

Opdracht 3 Welke voor- en nadelen zou het heffen van een belasting op C-attesten hebben (m.a.w. dat een school moet betalen om een leerling het jaar opnieuw te laten doen)? Vermeld steeds wie er voor- of nadeel aan ondervindt.

ki jk

DE DOMSTE BELASTINGEN UIT DE GESCHIEDENIS Het belasten van zout is een wijdverspreid gebruik. Het bespoedigde de ondergang van het Chinese rijk, lag mee aan de basis van de Franse Revolutie en leidde tot de onafhankelijkheid van India. In 1622 voerde Engeland een belasting in op open haarden. Om minder belastingen te moeten betalen, verstopten heel wat mensen hun haard, met een verhoogd brandgevaar als gevolg. Gedurende de hele 19de eeuw en een deel van de 20ste eeuw bestond er in België een deuren venstertaks. Afhankelijk van de gemeente moest de eigenaar van een woning 1 tot 2 frank betalen voor elke deur en elk raam. Ook nu nog kom je in heel België dichtgemetselde ramen tegen. In Amerika moeten winnaars van grote prijzen zoals de Nobelprijs en Pulitzerprijs een taks betalen op het prijzengeld. Enkel wie het geld wegschenkt aan een goed doel, ontsnapt aan deze belasting. In 1885 voerde Canada een belasting op Chinese immigranten in. De Engelse staatsman Oliver Cromwell liet in 1655 royalisten belasten. Met de opbrengst bond hij de strijd tegen de koningsgezinden aan. In het antieke Rome moest een slavenhouder een taks betalen wanneer hij een slaaf de vrijheid schonk. De Amerikaanse belastingdienst (IRS) vraagt de belastingbetaler ‘illegale inkomsten, zoals de handel in illegale drugs, aan te geven via regel 21 van formulier 1040’. In de tijd van tsaar Peter I werd het dragen van een baard belast, hoewel dat door de Orthodoxe Kerk werd voorgeschreven. Enkel geestelijken waren vrijgesteld.

Naar: De domste belastingen uit de geschiedenis. (2009, 14 april). De Tijd. Geraadpleegd via http://www.tijd.be

212

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 212

Code

11/07/16 10:27

2 Personenbelasting

inkomensschijf

belasting

belastingvrije som (afhankelijk van inkomsten en aantal kinderen ten laste)

Iedereen die in België woont moet personenbelasting betalen. De belasting wordt berekend op basis van de jaarlijkse belastingaangifte. Er zijn vier soorten belastbaar inkomen: • inkomsten van onroerende goederen (kadastraal inkomen, huur); • inkomsten van roerende goederen en kapitalen (inkomsten van belegde kapitalen, intrest van een spaarboekje); • beroepsinkomsten (werknemersbezoldiging, vervangingsinkomen, pensioen …); • diverse inkomsten (alimentatiegeld, meerwaarden, winstdeelnames of toevallige winsten ...). In België kennen we progressieve inkomstenbelastingen. Progressieve inkomstenbelastingen* zijn belastingen waarbij de belastingpercentages stijgen naarmate je meer verdient. Elke belastingplichtige heeft recht op een belastingvrije som. Voor het aanslagjaar 2016 (inkomsten van het jaar 2015) bedroegen de inkomsten waarop je geen belastingen moest betalen 7 090 euro. Dat bedrag wordt verhoogd voor de laagste inkomens en voor mensen met een of meerdere kinderen ten laste. Alle inkomsten boven de belastingvrije som worden belast. Hierbij wordt het inkomen verdeeld in schijven. Op de eerste schijf betaal je 25 % belastingen, op de tweede 30 % enzovoort. Hoe meer je verdient, hoe meer procent van je inkomen je zal moeten afstaan aan de fiscus. Merk op dat ook miljonairs recht hebben op de belastingvrije som. max. belasting per schijf

max. gecumuleerde belasting

€0

25 %

€ 2 177,50

30 %

€ 1 107,00

€ 3 284,50 (= € 1 107 + € 2 177,50)

40 %

€ 3 304,00

€ 6 588,50 (= € 3 284,50 + € 3 304)

€ 20 660,01 tot € 37 870,00

45 %

€ 7 744,50

€ 14 333,00 (= € 6 588, 50 + € 7 744,50)

vanaf € 37 870,00

50 %

…

€ 0,00 tot € 8 710,00 € 8 710,01 tot € 12 400,00

ki jk

€ 12 400,01 tot € 20 660,00

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB_TH2H4.indd 213

Hoofdstuk 4 - Inkomsten van de overheid

213 11/07/16 11:20

Opdracht 4 Bereken de inkomstenbelasting in de volgende drie situaties. Ter herinnering: bruto-inkomen is het inkomen vóór belastingaftrek; netto-inkomen is het inkomen na belastingaftrek. Tip: gebruik voor je berekening een rekenbladprogramma zoals OpenOffice Calc of MS Excel. a Bereken de inkomstenbelasting van een Belg die bruto 35 000 euro verdient. inkomensschijf

belasting

belasting per schijf

25 %

€ 8 710,01 tot € 12 400,00

30 %

€ 12 400,01 tot € 20 660,00

40 %

€ 20 660,01 tot € 37 870,00

45 %

vanaf € 37 870,00

50 %

€ 0,00 tot € 8 710,00

netto-inkomen per schijf

€ 7 090,00

bruto-inkomen per schijf

TOTAAL

Hoeveel inkomstenbelasting betaalt een Belg die bruto 35 000 euro verdient? Hoeveel houdt die persoon netto over? b

Bereken de inkomstenbelasting van een Belg die bruto 25 000 euro verdient.

€ 7 090,00

belasting

bruto-inkomen per schijf

inkomensschijf

netto-inkomen per schijf

€ 0,00 tot € 8 710,00

25 %

€ 8 710,01 tot € 12 400,00

30 %

€ 12 400,01 tot € 20 660,00

40 %

€ 20 660,01 tot € 37 870,00

45 %

vanaf € 37 870,00

50 %

ki jk

belasting per schijf

TOTAAL

Hoeveel inkomstenbelasting betaalt een Belg die bruto 25 000 euro verdient? Hoeveel houdt die persoon netto over?

214

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 214

Code

11/07/16 10:27

Bereken de inkomstenbelasting van een Belg die bruto 75 000 euro verdient. inkomensschijf

belasting

belasting per schijf

netto-inkomen per schijf

€ 0,00 tot € 8 710,00

25 %

€ 8 710,01 tot € 12 400,00

30 %

€ 12 400,01 tot € 20 660,00

40 %

€ 20 660,01 tot € 37 870,00

45 %

vanaf € 37 870,00

50 %

€ 7 090,00

bruto-inkomen per schijf

TOTAAL

Hoeveel inkomstenbelasting betaalt een Belg die bruto 35 000 euro verdient?

Hoeveel houdt die persoon netto over?

Opdracht 5 Sommige mensen vinden progressieve inkomstenbelastingen oneerlijk en zijn voorstander van een vlaktaks of flattax. Dat is een belastingsysteem waarbij iedereen eenzelfde percentage van zijn inkomen afdraagt aan de belastingen, ongeacht zijn inkomen. Stel je een eenvoudige samenleving voor die bestaat uit tien personen: drie armen die elk 5 000 euro per jaar verdienen, vijf middenklassers met een inkomen van 35 000 euro en twee rijken die 75 000 euro binnenrijven. a Hoeveel belastingen betaalt iedereen volgens het huidige Belgische (progressieve) systeem en hoeveel houdt iedereen over? bruto-inkomen

arme

belastingen

netto-inkomen

procent belastingen

€ 5 000

€ 35 000

rijke

€ 75 000

ki jk

middenklasser

Hoeveel belastingen ontvangt de overheid in totaal volgens het Belgische systeem?

Hoeveel belastingen betaalt iedereen met een vlaktaks van 25 % en hoeveel houdt iedereen over?

arme

bruto-inkomen

belastingen € 5 000

middenklasser

€ 35 000

rijke

€ 75 000

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 215

netto-inkomen

Hoofdstuk 4 - Inkomsten van de overheid

215 11/07/16 10:27

Wie wint bij de invoering van een vlaktaks?

Wie verliest bij de invoering van een vlaktaks?

Is een vlaktaks eerlijker dan progressieve inkomstenbelastingen? Motiveer je antwoord.

Hoeveel belastingen ontvangt de overheid in totaal met een vlaktaks van 25 %?

ki jk

Opdracht 6 Het eerste artikel van het Universele Verklaring van de Rechten van de Mens zegt dat alle mensen gelijk zijn en gelijk behandeld moeten worden. Bespreek met je buur wat dat betekent voor de belastingen. Moeten armen volgens het UVRM evenveel belastingen betalen als rijken of moeten belastingpercentages stijgen naarmate je meer verdient? Beargumenteer.

216

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 216

Code

11/07/16 10:27

3 Belasting op toegevoegde waarde (btw) De btw* (belasting op toegevoegde waarde) is een consumentenbelasting op goederen en diensten. Bij elke stap in het productieproces is btw verschuldigd aan de overheid. Wanneer bedrijven goederen kopen, betalen ze btw die ze kunnen terugvorderen van de overheid. Wanneer ze goederen verkopen, ontvangen ze btw die ze doorstorten aan de overheid. Bedrijven zijn met andere woorden btw-neutraal. De consument of eindverbruiker betaalt alle btw.

De btw-tarieven zijn niet voor alle goederen en diensten gelijk. Dit zijn de Belgische tarieven: • 6 % (vooral) voor basisproducten en geleverde diensten met een sociaal karakter (bijvoorbeeld: levensnoodzakelijke producten, personenvervoer, landbouwdiensten …); • 12 % voor bepaalde goederen en geleverde diensten die vanuit economisch of sociaal oogpunt belangrijk zijn (bijvoorbeeld: kolen, margarine, abonnement voor betaaltelevisie …); • 21 % voor handelingen die betrekking hebben op goederen of diensten die niet elders werden vermeld (bijvoorbeeld: nieuwe auto’s, huishoudelijke apparaten, cosmetica …).

Opdracht 7 Hieronder vind je de btw-tarieven van de verschillende producten. Welke btw-tarieven zou jij wijzigen? Let wel: wanneer je een btw-tarief verlaagt, moet je er andere inkomsten van de overheid tegenover zetten om de begroting in evenwicht te houden. Je mag dus niet zomaar alle btw-tarieven verlagen.

BTW-TARIEVEN Tarief van 0 %: • dagen weekbladen die tenminste 48 keer per jaar verschijnen; • recuperatiestoffen en -producten.

ki jk

Tarief van 6 %: • levende dieren, vlees en slachtafval, vis, schaal-, schelpen weekdieren (uitgezonderd kaviaar, langoustine, krabben, zee- en rivierkreeften, siervissen, oesters en de daarmee bereide voeding); • melk en zuivelproducten, eieren, honing; • groenten, planten, wortels en knollen voor voedingsdoeleinden, fruit, schillen van citrusvruchten en van meloenen; • plantaardige producten; • producten van de meelindustrie, mout, zetmeel; • vetten en oliën; • andere voedingsmiddelen; • voedsel voor dieren, meststoffen, dierlijke producten; • gewoon natuurlijk water; • farmaceutische producten; • tijdschriften en boeken; • originele kunstwerken, voorwerpen voor verzamelingen, antiquiteiten; • auto’s voor personenvervoer voor invaliden, onderdelen, uitrustingsstukken en toebehoren voor deze voertuigen; • doodskisten, orthopedische toestellen, prothesen en invalidenwagens; • landbouwdiensten; • personenvervoer; • hotels en campings; • werk in onroerende staat met betrekking tot privéwoningen die ouder dan vijf jaar zijn (tijdelijk tot 31/12/2005; nu KB van 14 januari 2004); • bloemen sierteelt. Tarief van 12 %: • insulinespuiten, steenkool, banden voor landbouwmachines en tractoren, fytofarmaceutische producten, levering van sociale woningen, margarine. Tarief van 21 %: • alle andere goederen en diensten.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 217

Hoofdstuk 4 - Inkomsten van de overheid

217 11/07/16 10:27

4 De begroting Elk jaar maakt de regering een schatting van de inkomsten en uitgaven die ze het volgende jaar verwacht. Die begroting* moet vervolgens worden goedgekeurd door het parlement. Het parlement geeft dan de toestemming aan de regering om de in de begroting opgenomen belastingen te innen en de voorgestelde uitgaven te verrichten. Aangezien België zes regeringen heeft, moet elke regering een begroting opmaken. In 2015 verwachtte de Vlaamse overheid 38,3 miljard euro aan inkomsten en ongeveer evenveel uitgaven.

Opdracht 8 Hieronder vind je de geplande uitgaven van de begroting van de Vlaamse overheid voor 2015 en 2016. Stel nu dat de economische groei tegenslaat, waardoor de overheid 2 miljard euro minder inkomsten krijgt en dus 2 miljard euro moet besparen. In welke uitgaven zou jij snoeien? Noteer de nieuwe bedragen in de rechterkolom. Tip: om meer te weten te komen over de betekenis van de uitgaven, kan je terecht op de officiële website van Vlaanderen. Je vindt de link op code.deboeck.com.

Begroting van de uitgaven van de Vlaamse overheid (in miljarden euro) 2015

10,9

welzijn, volksgezondheid en gezin

onderwijs

2016

jij

10,9

10,4

10,8

3,71

3,58

2,98

2,65

2,47

4,3

1,46

1,17

1,27

0,96

leefmilieu, natuur en energie

0,84

0,78

ruimtelijke ordening, woonbeleid en onroerend erfgoed

0,66

0,43

landbouw en visserij

0,19

0,1

internationaal Vlaanderen

0,17

0,14

hogere entiteiten

0,13

bestuurszaken

3,08

3,32

38,26

39,12

werk en sociale economie mobiliteit en openbare werken financiën en begroting economie, wetenschap en innovatie

ki jk

cultuur, jeugd, sport en media

TOTAAL

218

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 218

Code

11/07/16 10:27

Opdracht 9 Een basisinkomen is een bedrag dat elke burger van de overheid ontvangt zonder dat daar voorwaarden aan verbonden zijn. Het is een basisbedrag dat je in staat stelt zonder enige luxe rond te komen en te functioneren in de samenleving. Het basisinkomen vervangt een aantal sociale uitkeringen zoals werkloosheid of pensioen, maar niet de medische kosten en andere noodzakelijke ondersteuning. Op code.deboeck.com vind je een link naar een website over het basisinkomen. Bekijk die website en beantwoord vervolgens de vragen. Is deze website objectief? Motiveer je antwoord.

Noteer hieronder in trefwoorden de argumenten voor de invoering van een basisinkomen.

Welke tegenargumenten kan je zelf bedenken?

ki jk

Is een basisinkomen bevorderlijk voor de solidariteit?

Ben je zelf voor of tegen de invoering van een basisinkomen? Motiveer je antwoord.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 219

Hoofdstuk 4 - Inkomsten van de overheid

219 11/07/16 10:27

Hoofdstuk 5

Ethisch

seerde li a b lo g e g n e e in n onderneme

wereld

Globalisering ................................................................................................................................................................................................................... 223

Na dit hoofdstuk kan je … £ een standpunt innemen tegenover de globalisering;

£ de invloed van de globalisering op de verschillende maatschappelijke domeinen illustreren met voorbeelden;

£ een standpunt innemen tegenover de werking van multinationals;

£ een standpunt innemen tegenover de Belgische ontwikkelingssamenwerking;

£ kenmerken van fair trade opsommen;

£ aantonen dat fair trade kan bijdragen tot meer solidariteit in de wereld; £ een standpunt innemen tegenover fair trade;

£ de herkomst van fairtradeproducten vergelijken met die van multinationalproducten; £ aantonen dat productlabels waardegebonden zijn;

ki jk

£ een kleinschalig consumentenonderzoek uitvoeren.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 221

Hoofdstuk 5 - Ethisch ondernemen in een geglobaliseerde wereld

221 11/07/16 10:27

INTRO Stel: je krijgt 5 euro van je leerkracht. Je hebt trek in een hamburger. Waar koop je die? £ McDonalds (1,50 euro) £ Quick (1,95 euro) £ De frituur (2,80 euro) £ Ik maak mijn hamburgers zelf. (2,00 euro) £ Nergens: ik eet geen hamburgers.

Je hebt dorst. In de buurt is een frisdrankautomaat en een waterkraantje. Wat neem je? £ Water in een fles (1,50 euro) £ Coca-Cola (1,50 euro) £ Fruitsap (1,50 euro) £ Kraantjeswater (gratis) £ Niets

Je hebt trek in een stuk fruit. In de winkel liggen bananen. Welke koop je? £ Discount (1 euro per kg) £ Chiquita (1,99 euro per kg) £ Fairtrade (1,99 euro per kg) £ Ik eet geen bananen.

Vanavond eet je graag een omelet. Welke eieren koop je? £ Legbatterij (0,50 euro per 6 eieren) £ Scharreleieren (0,64 euro per 6 eieren) £ Vrije uitloop (0,99 euro per 6 eieren) £ Biologische eieren (1,50 euro per 6 eieren) £ Sorry, mijn geld is op.

ki jk

Stel: je krijgt van je leerkracht 100 euro die je vrij mag beleggen. Na een jaar moet je de 100 euro teruggeven. Als je het geld bent kwijtgespeeld, krijg je geen diploma. De interest mag je houden. Wat doe je met het geld? Ik koop aandelen van een Belgisch bedrijf. Ik koop aandelen van een grote multinational. Ik koop aandelen van een bedrijf dat het charter voor ethisch ondernemen heeft ondertekend. Ik koop enkel aandelen van coöperatieven. Ik koop geen aandelen. Ik zet het geld op mijn spaarboekje. Ik koop geen aandelen. Ik steek het geld in een sok onder mijn bed. Ik koop geen aandelen. Ik geef het geld gewoon uit. Een diploma interesseert me toch niet.

£ £ £ £ £ £ £

222

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 222

Code

11/07/16 10:27

1 Globalisering Globalisering* of mondialisering* is een proces waarbij culturen wereldwijd op economisch, politiek en cultureel vlak informatie uitwisselen en elkaar daardoor gaan beïnvloeden. Globalisering is zo oud als de mens zelf. Door de eeuwen heen migreerde de mens en belandde zo in alle uithoeken van de wereld. Nieuwe transport- en communicatiemiddelen maakten de verspreiding van mensen, goederen en ideeën almaar gemakkelijker. Door de hedendaagse informatietechnologie en de snelle transportmiddelen kent de globalisering vandaag een (voorlopig) hoogtepunt.

De toegenomen internationale economische integratie biedt bedrijven heel wat mogelijkheden om aan goedkope grondstoffen, arbeidskrachten en kapitaal te geraken. Door de globalisering krijgt de consument meer keuze uit producten van over de hele wereld tegen een lagere prijs. Daartegenover staat dan weer dat de productie door de globalisering verplaatst wordt naar lageloonlanden, waar de arbeidsvoorwaarden soms onmenselijk hard zijn. Bij ons heeft die delokalisatie een negatieve invloed op de werkgelegenheid. Arbeidsplaatsen verdwijnen en goedkope, veelal Aziatische, producten overspoelen onze markten.

•

Juridisch:

•

Sociaal:

•

Cultureel:

Politiek:

•

Opdracht 1 Welke invloed heeft de globalisering van de economie op de verschillende maatschappelijke velden? Noteer per maatschappelijk veld ten minste één belangrijk gevolg van de globalisering.

ki jk

2 Multinationals

Multinationale ondernemingen of kortweg multinationals* zijn ondernemingen die economische activiteiten ontwikkelen in meerdere landen. Meestal bevindt de hoofdvestiging zich in een van de rijke industrielanden en bezit de organisatie vestigingen of dochterbedrijven in andere landen. Het ontstaan van multinationals is een rechtstreeks en logisch gevolg van de globalisering. Door te investeren in andere landen kunnen bedrijven nieuwe kapitaalmarkten en afzetmarkten aanboren. Wanneer multinationals hun productie overbrengen naar bijvoorbeeld derdewereldlanden, zorgen ze ook voor extra werkgelegenheid en de verspreiding van kennis. Daartegenover staat dat multinationals zich gemakkelijk kunnen onttrekken aan de controle van nationale overheden en erg creatief zijn in hun boekhouding. Door complexe financiële en fiscale constructies ontduiken multinationals op grote schaal belastingen. Bovendien is het voor multinationals eenvoudig om hun productie te verplaatsen naar de landen met de laagste lonen en dus vaak ook de slechtste arbeidsomstandigheden. In lageloonlanden hebben multinationals geen last van bijvoorbeeld kostenverhogende loonlasten en milieuwetgeving. Wanneer in zo’n land de arbeidsomstandigheden verbeteren en daardoor de loonkosten stijgen, zoeken multinationals eenvoudig andere lageloonlanden op. Multinationals zijn over het algemeen zo kapitaalkrachtig dat zij zelf de regels bepalen. Weinig overheden kunnen op tegen de krachtige lobbymachines van grote multinationals.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 223

Hoofdstuk 5 - Ethisch ondernemen in een geglobaliseerde wereld

223 11/07/16 10:27

Opdracht 2 a Zijn multinationals goed voor de economie? Beargumenteer je antwoord. Ja, want:

Nee, want:

Zijn multinationals goed voor de mens? Beargumenteer je antwoord.

Ja, want:

Nee, want:

Opdracht 3 Lees de tekst en beantwoord daarna de vragen.

De vuile rol van de multinationals op de klimaattop vervuilende bedrijven ter wereld behoren. Zo krijgen ze de kans om zich een ecologisch imago aan te schaffen voor enkele miljoenen euro’s. De sponsoring van de COP21 biedt niet alleen aan multinationals de kans om een jaar lang het logo van de klimaattop te gebruiken, maar ook een ‘uitzonderlijke profilering in de media’ en een ‘geprivilegieerde toegang tot de ontmoetingsplaatsen en plaatsen waar meningen worden geuit’ tijdens de top. Het probleem van de participatie van multinationals aan de top in Parijs gaat veel verder dan hun klimaatincompatibel karakter. Meer nog dan de voordelen van greenwashing, is het duidelijk hun bedoeling om de onderhandelingen te beïnvloeden in functie van hun eigen belangen. Door de deuren van de top voor hen open te zetten, schenken de politieke leiders hun een enorme ruimte om te lobbyen en een grote mogelijkheid om te wegen op de onderhandelingen. Welnu, het is precies dat lobbywerk van multinationals dat al jaren elke vooruitgang in het klimaatvraagstuk blokkeert, ondanks de steeds alarmerendere wetenschappelijke rapporten.

ki jk

Op 30 november [2015] zal in Parijs de 21ste internationale klimaattop (COP21) van start gaan. Op deze top komen vertegenwoordigers van meer dan 200 landen bijeen om een antwoord te vinden op het dringende probleem van de klimaatcrisis. Een drastische vermindering van de uitstoot van broeikasgassen, de financiering van het internationale Klimaatfonds, de uitwisseling van technologische kennis, het bereiken van bindende maatregelen: aan uitdagingen ontbreekt het niet. Sinds Kyoto sluit elke klimaattop af zonder echte vooruitgang te boeken maar met de eindeloos herhaalde belofte dat alles in 2015 zal deblokkeren in Parijs. Nochtans, gezien de huidige omstandigheden, lijkt er weinig kans te zijn dat deze top die verwachtingen zal waarmaken. De COP21 belooft veeleer een top te worden op maat van de multinationals. De top in Parijs lijkt goed op weg te zijn om de grootste onderneming van greenwashing in de geschiedenis te worden. EDF, Engie, Renault-Nissan of Air France staan immers op de lijst van officiële sponsors naast tientallen andere multinationals die tot de meest

Uit: Lebrun, L. (2015, 13 november). De vuile rol van de multinationals op de klimaattop. Knack. Geraadpleegd via http://www.knack.be

224

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 224

Code

11/07/16 10:27

Is deze tekst objectief of subjectief? Leg uit waarom.

Wat betekent ‘greenwashing’? Probeer de verklaring af te leiden uit de tekst.

Ben je het eens met de kritiek van de auteur op de deelname van multinationals aan de klimaattop? Waarom?

Opdracht 4 Lees de tekst en beantwoord daarna de vragen.

Het bitterzoete verhaal over suiker uit Brazilië

ki jk

Wereldwijd worden arme gemeenschappen de dupe van de toegenomen vraag naar suiker voor bijvoorbeeld frisdrank of biobrandstof. De grote vraag naar suiker resulteert in de strijd om land. Zonder consultatie of compensatie worden arme gezinnen en kleine boeren van hun land gegooid, om plaats te maken voor gigantische suikerrietplantages. Op dit moment beslaan suikerplantages een gebied zo groot als Italië (ongeveer 76 miljoen hectare). Tussen 2000 en 2010 is de suikerproductie in Brazilië verdubbeld. In die periode grepen de suikerplantages om zich heen: in Brazilië alleen al bestaat 18,8 miljoen hectare uit suikerriet. De Braziliaanse overheid heeft de groei van de suikerindustrie de afgelopen jaren flink gestimuleerd. Ze investeerde miljarden dollars publiek geld in de sector en garandeert de afzetmarkt voor suikerriet. Landconflicten en landjepik zijn de bittere geheimen van de grootste wereldwijde suikerproducenten. Oxfam waarschuwt de top 10, waaronder Coca-

Geoogst suikerriet

Cola, PepsiCo en Associated British Food. Zij doen niet genoeg om het probleem op te lossen. Oxfam eist een nultolerantie voor landjepik in de suikerproductieketen en verwacht van de grote suikerproducenten dat zij hun invloed gebruiken om landjepik uit de keten te bannen.

Uit: Het bitterzoete verhaal over suiker uit Brazilië. (s.d.). Geraadpleegd via http://www.oxfamnovib.nl

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 225

Hoofdstuk 5 - Ethisch ondernemen in een geglobaliseerde wereld

225 11/07/16 10:27

Welke gevaren schuilen er achter een monocultuur?

Wat is landjepik, denk je?

negatieve invloeden

ki jk

positieve invloeden

Opdracht 5 Monsanto is een Amerikaans multinationaal biotechnologisch bedrijf dat zich onder meer bezig houdt met genetisch gemodificeerde gewassen (ggoâ&#x20AC;&#x2122;s). De ontwikkeling van ggoâ&#x20AC;&#x2122;s is een dure en betwiste aangelegenheid. Monsanto heeft dan ook heel wat voor- en tegenstanders. Ga op het internet op zoek naar zo veel mogelijk positieve en negatieve invloeden van Monsanto op het vlak van economie, werkgelegenheid, milieu, voeding enz.

226

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 226

Code

11/07/16 10:27

3 Ontwikkelingssamenwerking

De globalisering van de economie zorgde voor scheve economische verhoudingen in de wereld. De wereldeconomie werd en wordt gedomineerd door de geïndustrialiseerde wereld. De grootste winsten uit mondiale economische activiteiten gaan naar het Noorden, terwijl de kosten, zoals armoede, uitbuiting, kinderarbeid en milieuvervuiling, voor het Zuiden zijn. Na de Tweede Wereldoorlog begonnen overheden financiële, economische en materiële steun te verlenen aan ontwikkelingslanden. Aanvankelijk waren die landen kolonies van hun geldschieters, maar na de dekolonisatie bleven de ex-moederlanden de voormalige kolonies steunen om geopolitieke redenen. Het einde van de Koude Oorlog betekende meteen ook het einde van veel steunprogramma’s. In 2000 ondertekenden regeringsleiders van 189 landen de zogenaamde millenniumdoelstellingen. Het was de bedoeling dat de voorgeschreven doelstellingen over onder meer armoedebestrijding, onderwijs, gezondheidszorg, gelijkheid tussen mannen en vrouwen en een duurzaam leefmilieu tegen 2015 werden gehaald. Na een grondige evaluatie werden de millenniumdoelstellingen in 2015 vervangen door nog ambitieuzere duurzame ontwikkelingsdoelstellingen*. Terwijl de millenniumdoelstellingen vooral gericht waren op hulp van de geïndustrialiseerde wereld aan de derde wereld, gaan de duurzame ontwikkelingsdoelstellingen over de inspanningen die alle landen moeten leveren om een globale verbetering van de levensstandaard te bekomen. Dat betekent dat ook Vlaanderen, België en de Europese Unie de nodige inspanningen moeten leveren. Van rijke landen wordt verwacht dat ze minstens 0,7 % van hun bnp (bruto nationaal product, het totale inkomen van de mensen in een land) besteden aan ontwikkelingshulp en dat hun economische en handelsbetrekkingen geen nadelige gevolgen hebben voor het Zuiden.

DENK GLOBAAL, EET LOKAAL Veel van ons eten wordt ver van ons bord gekweekt. Onze prinsessenboontjes komen bijvoorbeeld uit Kenia of Burkina Faso. Terwijl de lokale bevolking honger lijdt, worden duizenden hectaren landbouwgrond ingenomen voor de op export gerichte bonenteelt. De boontjes worden vervolgens per vliegtuig vervoerd om de volgende dag in onze winkelrekken te belanden. Wanneer je producten in de winkel koopt, doe je er goed aan naar het land van herkomst te kijken. Worteltjes komen bijvoorbeeld uit België of Spanje, druiven uit Italië, Chili of Zuid-Afrika. Maar ook vlees van een Belgisch varken heeft een grote ecologische impact. Het veevoeder wordt immers ingevoerd vanuit Brazilië of Argentinië. Koop bij voorkeur seizoensproducten die een zo kort mogelijke weg hebben afgelegd.

ki jk

Opdracht 6 Waar komt jouw eten vandaan? Probeer te achterhalen uit welk land de voedingsmiddelen komen die je deze week eet. De winkel is verplicht om de herkomst van zijn producten te afficheren. Duid op de kaart de plaatsen aan van waar jouw eten vandaan komt.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 227

Hoofdstuk 5 - Ethisch ondernemen in een geglobaliseerde wereld

227 11/07/16 10:27

Ontwikkelingssamenwerking is erop gericht om landen en de inwoners in staat te stellen op termijn op eigen benen te staan. De financiële middelen die rijke landen vrijmaken in het kader van ontwikkelingssamenwerking zijn momenteel ruim onvoldoende om de armoede uit de wereld te helpen.

Een van de beste manieren om armoede te bestrijden is het verstrekken van microkredieten. Microkredieten* zijn kleine leningen die aan mensen worden verstrekt om een inkomensgenererende activiteit op te starten. De lening vormt eigenlijk het startkapitaal om een minionderneming op te richten waardoor de persoon die de lening krijgt een inkomen verdient en uit de armoede kan komen. Soms maken enkele euro’s al het verschil. Opmerkelijk is dat de meeste microkredieten verstrekt worden aan vrouwen. Vrouwen zouden beter in staat zijn het geld duurzaam te beheren en dus ook de lening terug te betalen. Hoewel microkredieten een veel belovende vorm van armoedebestrijding zijn, houdt het systeem ook risico’s in. Leningen moeten worden terugbetaald en wanneer gehaaide bankiers leningen verstrekken die hun cliënten niet kunnen dragen, nemen de problemen alleen maar toe. Opdracht 7 Noteer de letters van de duurzame ontwikkelingsdoelen onder de bijhorende afbeelding.

ongelijkheid verminderen

kwaliteitsonderwijs

vrede, veiligheid en sterke publieke diensten

eerlijk werk en economische groei

geen armoede

partnerschap om doelstellingen te bereiken

innovatie en infrastructuur

gendergelijkheid

klimaatactie

goede gezondheid

schoon water en sanitair

leven op het land

duurzame steden en gemeenschappen

geen honger

betaalbare en duurzame energie

leven in het water

verantwoorde consumptie en productie

ki jk

doelstelling

Opdracht 8 Bekijk het filmpje op code.deboeck.com. Vind je dat België voldoende aan ontwikkelingssamenwerking doet? Motiveer je antwoord. Probeer beide kanten te zien. Ja, want: Nee, want:

228

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 228

Code

11/07/16 10:27

4 Fair trade Om tot een duurzame wereldeconomie te komen, is het belangrijk dat er eerlijke handelsrelaties bestaan. Eerlijke handel of fair trade* is gebaseerd op dialoog, transparantie en respect en streeft naar een meer billijke verdeling van de welvaart uit economisch activiteit. Fair trade draagt bij aan duurzame ontwikkeling door betere handelsvoorwaarden en het beschermen van de rechten van kleine producenten en arbeiders in voornamelijk het Zuiden. Verschillende organisaties zetten zich in om eerlijke handel te promoten. Producten die voldoen aan bepaalde standaarden worden gelabeld door Fairtrade Belgium (het vroeger Max Havelaar).

Door een groeiend bewustzijn onder de consumenten zijn er steeds meer fairtradeproducten terug te vinden in de supermarkten. Dat geldt overigens ook voor bioproducten, gezonde voeding enzovoort. Producenten zijn zich maar al te goed bewust van deze trend en voorzien hun producten graag van allerlei labels, waardoor het voor de consument erg lastig wordt om door het bos de bomen te zien. Ook pakken ze uit met labels die niet relevant zijn voor hun product, zoals ‘geen dolfijnenvangst’ op een verpakking van vis die niet eens in dezelfde wateren zwemt als dolfijnen.

HOE FAIR IS FAIR TRADE? Het ene fairtradeproduct is het andere niet. Alle producten van Oxfam-Wereldwinkels bestaan voor ten minste 50 % uit fairtrade-ingrediënten. Producten die het logo van Fairtrade Belgium dragen, bevatten minimaal 20 % fairtrade-ingrediënten.

criterium

Opdracht 9 Welke waarden horen bij de zes criteria die Oxfam-Wereldwinkels hanteert voor eerlijke handel? waarden

rechtvaardige handelsregels

menswaardig inkomen korte productieketens

versterken van achtergestelde producenten respect voor mens en milieu

ki jk

duurzaam partnerschap

Opdracht 10 In deze opdracht doe je een consumentenonderzoek, zoals bv. van Test-Aankoop. Je onderzoekt welk voedingsmiddel (fairtrademerk, A-merk of huismerk) het beste is. Dat doe je door de prijs, de smaak en de voedingswaarde te vergelijken. Hou het OVUR-stappenplan in je achterhoofd en voer de volgende opdrachten uit. Kies voedingsmiddel dat die bestaat in fairtrademerk, A-merk en huismerk. Bv.: chocolade, mueslireep, snoep, chips, koekjes, gedroogd fruit ...

Formuleer je onderzoeksvraag.

Formuleer enkele mogelijke deelvragen.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 229

Hoofdstuk 5 - Ethisch ondernemen in een geglobaliseerde wereld

229 11/07/16 10:27

Ga naar de winkel en koop het fairtradeproduct, een soortgelijk A-merkproduct en een huismerkproduct. Vul de onderstaande tabel in. fairtrademerk

A-merk

huismerk

merk benaming product

prijs

Vraag aan ten minste tien mensen om de producten te proeven zonder dat ze weten of het een fairtrade-, een A-merk- of een huismerkproduct is. Vraag hen welk product ze het lekkerst vinden en welk het minst lekkere. Vul de onderstaande tabel in. Dat kan je doen door te turven. Trek een streepje bij de producten die elke proefpersoon als lekkerst en minst lekker aanwijst. fairtrademerk

A-merk

huismerk

lekkerst minst lekker

herkomst

Vergelijk de ingrediënten van de producten met elkaar. Let op: de volgorde waarin de ingrediënten staan is van belang. Ingrediënten die als eerste genoemd worden maken het grootste deel uit van het product en de laatste het kleinste. A-merk

huismerk

ki jk

fairtrademerk

230

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 230

Code

11/07/16 10:27

Vergelijk de voedingswaarde van de producten met elkaar. per 100 gram

fairtrademerk

A-merk

huismerk

energie (Kcal) vetten waarvan verzadigd

koolhydraten

waarvan suikers vezels eiwitten

Trek nu enkele zinvolle conclusies.

ki jk

zout

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 231

Hoofdstuk 5 - Ethisch ondernemen in een geglobaliseerde wereld

231 11/07/16 10:27

Opdracht 11 Hieronder staan een aantal labels die je terugvindt op heel wat producten. Weet jij op welke producten de labels terug te vinden zijn? Gebruik indien nodig het internet. Noteer in de laatste kolom welke waarden en normen aan de basis liggen van dit keurmerk. omschrijving product

waarden en normen

ki jk

keurmerk

Opdracht 12 Surf naar de website van Rank a Brand. Daar worden bekende merken gerangschikt naar verschillende factoren van duurzaamheid. Je vindt de link op code.deboeck.com. Zoek je favoriete merken op en bekijk hoe duurzaam ze zijn. Wat zijn je favoriete schoenen? Hoe doet je kledingmerk het? Welke merken eten jullie thuis? Wie is je telecomprovider? Enzovoort. Bespreek je bevindingen met je buur.

232

Thema 2 - Economie

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 232

Code

11/07/16 10:27

r aa pl em Thema 3

ki jk

Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 233

11/07/16 10:27

g in v le n e m a s n e ld e e b ld e r e w , p a h c s Weten

Hoofdstuk 1

Wetenschap, wat was dat ook alweer? ........................................................................................................................................................ 237

De ontwikkeling van filosofie en wetenschap ...................................................................................................................................... 246

3.1 Klassieke oudheid .................................................................................................................................................................................................... 246 3.2 Middeleeuwen ......................................................................................................................................................................................................... 249 3.3 Renaissance ................................................................................................................................................................................................................ 249

3.4 Verlichting .................................................................................................................................................................................................................... 251 3.5 Moderne tijd .............................................................................................................................................................................................................. 253 3.6 Heden ............................................................................................................................................................................................................................ 254 Raakvlakken tussen filosofie en wetenschap ......................................................................................................................................... 255

5.2 Enkele concrete toepassingen ........................................................................................................................................................................ 262 5.2.1 Smartphones en tablets ........................................................................................................................................................................ 262 5.2.2 Robots .............................................................................................................................................................................................................. 264

ki jk

Na dit hoofdstuk kan je …

£ de betekenis van het woord wetenschap invullen en de kerngedachten van de wetenschappelijke methode weergeven; £ aangeven waarom mythen en religies geen wetenschappelijke verklaring van de wereld geven; £ de verschillende wereldbeelden beschrijven die filosofen en wetenschappers doorheen de tijd ontwikkelden;

£ aan die wereldbeelden veranderingen in het mensbeeld koppelen; £ de relatie tussen filosofie en wetenschap verduidelijken, vroeger en nu; £ een beeld schetsen van de ontwikkeling van de techniek doorheen de tijd; £ de relatie tussen techniek en wetenschap verduidelijken, vroeger en nu; £ met voorbeelden aantonen dat wetenschap en technologie een impact hebben op je persoonlijke leven en op de samenleving.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 235

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

235 11/07/16 10:27

INTRO Misschien heb je al gehoord over Stephen Hawking (°1942). Hij is een bekende Engelse natuurkundige en kosmoloog. Na een lezing over de kosmos op de BBC mochten luisteraars hem vragen stellen.

Ziet u een oplossing ? Als de mens erin slaagt om ‘kolonies’ te stichten in de ruimte, zal hij kunnen overleven. We moeten uitzwermen naar andere sterren en planeten, zodat een ramp op aarde niet het einde van de mens hoeft te betekenen. Het zal wel nog meer dan honderd jaar duren voor we zelfvoorzienende ruimtekolonies kunnen vestigen. Ondertussen moeten we met z’n allen samen dus zéér voorzichtig zijn en heel zorgzaam met de aarde omspringen. In een democratische samenleving betekent dat ook dat iedereen een basisbegrip van wetenschap moet hebben om mee verantwoorde beslissingen over onze toekomst te kunnen nemen.

Het lijkt vreemd dat u, een van de bekendste wetenschappers van onze tijd, de wetenschappelijke vooruitgang als de grootste bron van nieuwe bedreigingen ziet. We zullen zeker niet stoppen met vooruitgang te maken, we zullen de vooruitgang ook niet terugdraaien, dus moeten we de gevaren erkennen en ze onder con-

trole houden. We zullen manieren vinden om ermee om te gaan. Ik ben een optimist: ik geloof dat we dat kunnen.

Professor, u zei dat u bang bent dat de mens zal uitsterven door gevaren die hij zelf gecreëerd heeft. Hoe ziet u dat? Ik zie kernoorlogen, de opwarming van de aarde en genetisch gecreëerde virussen als scenario’s die de mens kunnen vernietigen. En de wetenschap zal nóg dingen voortbrengen die fout kunnen lopen. Wetenschappers weten niet vooraf welke gevolgen hun ontdekkingen kunnen hebben.

ki jk

Naar: Shukman, D. (2016, 19 januari). Hawking: Humans at risk of lethal ‘own goal’. Geraadpleegd via http://www.bbc.com

236

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 236

Code

11/07/16 10:27

1 Wetenschap, wat was dat ook alweer? ‘De wetenschap heeft gezegd dat …’, ‘Volgens deze wetenschapper is …’ , ‘Uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat …’ Wetenschap, wetenschapper en wetenschappelijk zijn woorden die wij met gemak hanteren. In het derde jaar heb je al nagedacht over wat wetenschap betekent. We frissen je kennis daarover op en gaan dieper op het thema in.

Noem enkele bekende wetenschappelijke theorieën.

Opdracht 1 a Noem enkele bekende wetenschappers.

De Pools-Franse schei- en natuurkundige Marie Skłodowska-Curie (1867-1934) ontdekte de radioactiviteit.

In het derde jaar definieerden we wetenschap* als het systematisch verzamelen en ordenen van menselijke kennis door gebruik te maken van algemeen erkende onderzoeksmethodes, met de bedoeling tot objectieve kennis te komen. Wetenschappers onderzoeken verschijnselen door systematisch te observeren en/of metingen te doen. Die aanpak kan je met een algemene term omschrijven als de wetenschappelijke methode*.

Op code.deboeck.com vind je meer theorie en opdrachten over de wetenschappelijke methode. Wetenschappelijk onderzoek moet aan bepaalde criteria voldoen. Wetenschappelijk onderzoek is objectief*. Objectief betekent dat je niet wordt beïnvloed door je eigen gevoelens of vooroordelen. Je beperkt je met andere woorden tot de feiten. Het resultaat van een onderzoek mag dus niet afhangen van de persoonlijke voorkeuren, meningen of vooroordelen van de onderzoekers. Het gebruik van wetenschappelijke instrumenten is hierbij al een hele hulp.

ki jk

•

Wetenschappelijk onderzoek gebeurt empirisch*. Empirie is zowat tegengesteld aan theorie en empirisch kan je dus omschrijven als in de werkelijkheid getoetst en bewezen, bijvoorbeeld aan de hand van een experiment. Een theorie wordt pas wetenschappelijke werkelijkheid op het ogenblik dat die verkregen is op basis van observeerbare en meetbare gegevens.

•

Wetenschappelijk onderzoek is controleerbaar*. Als je als onderzoeker aan de slag gaat, worden zowel jij als de methodes en technieken die je voor je onderzoek gebruikt voortdurend in vraag gesteld. Alles wordt bijgehouden in een gedetailleerd verslag. Op die manier wordt nagegaan of een andere onderzoeker tot een gelijk resultaat komt wanneer hij dezelfde stappen volgt.

•

Wetenschappers moeten altijd kritisch* zijn. Ten eerste formuleren ze een theorie altijd op een manier dat ze te onderzoeken is met meetbare resultaten. Ten tweede zijn ze kritisch over de verworven resultaten. Ten derde zijn ze kritisch over de conclusies die ze uit de resultaten trekken. Voor wetenschappers is het belangrijker om de waarheid te achterhalen dan om gelijk te hebben. Wetenschappers stellen hun kennis dus vaak in vraag.

•

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 237

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

237 11/07/16 10:27

Opdracht 2 a Lees het onderstaande beknopte onderzoeksrapport. Welke conclusie zou je uit deze resultaten kunnen trekken? Je mag met je buur overleggen.

Lees nu de kritische bespreking van de onderzoekers en beantwoord de vragen.

Amerikaanse onderzoekers van de universiteit van Ohio hebben onderzocht of het stereotype van het domme blondje klopt (hypothese). Motivatie voor dit onderzoek was dat dit stereotype bij sollicitaties soms negatief kan meespelen. Ze namen voor hun onderzoek bij bijna 11 000 blanke Amerikaanse vrouwen dezelfde intelligentiequotiënt-test (IQ-test) af. Resultaten: de blonde meisjes hadden een gemiddeld IQ van 103,2 punten, de brunettes van 102,7 punten en de roodharigen van 101,2 punten.

Formuleer nu de correcte conclusie van dit onderzoek.

ki jk

•

De gemiddelde intelligentie van de verschillende haartinten ligt niet meer dan twee punten uit elkaar, en bovendien bleken blondines in de laagste intelligentieniveaus een lichte ondervertegenwoordiging te kennen. De afwijkingen zijn statistisch niet significant. De studie wijst niet op een genetisch verband tussen haarkleur en intelligentie, maar van de geteste Amerikaanse blonde vrouwen groeiden er meer op in een gezin waar vaker werd gelezen dan bij de anderen. Ze werden dus misschien intellectueel meer gestimuleerd.

Schrap wat fout is. De hypothese is wel/niet bewezen.

•

Wat kan je uit dit voorbeeld leren over wat goed wetenschappelijk onderzoek is?

•

Er wordt meestal een opdeling gemaakt tussen natuurwetenschappen en humane wetenschappen. • Natuurwetenschappen* of exacte wetenschappen* zijn gebaseerd op natuurwetten. Ze besturen alle levende en niet-levende materie. • Humane wetenschappen* of menswetenschappen* hebben betrekking op de mens en worden doorgaans onderverdeeld in twee deelgebieden. - Geesteswetenschappen* bestuderen de producten van de menselijke geest. - Sociale wetenschappen* bestuderen de mens in zijn sociale omgeving.

238

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 238

Code

11/07/16 10:27

Opdracht 3 Geef minstens drie voorbeelden van elk type wetenschap.

natuurwetenschappen

humane wetenschappen

sociale wetenschappen:

geesteswetenschappen:

Verder kan je een onderscheid maken tussen fundamenteel onderzoek en toegepast onderzoek. • Fundamenteel onderzoek* richt zich op de grondbeginselen van een wetenschap. Dit soort onderzoek wordt meestal uitgevoerd aan universiteiten of andere onderzoeksinstituten. • Toegepast onderzoek* heeft als doel om concrete toepassingen te zoeken voor nieuwe of bestaande kennis. Dit soort onderzoek gaat ook uit van bedrijven en kan gebaseerd zijn op vondsten uit fundamenteel onderzoek. In veel gevallen lopen fundamenteel en toegepast onderzoek door elkaar. Er zijn steeds vaker samenwerkingen tussen universiteiten, bedrijven en wetenschappelijke instellingen. Soms sponseren bedrijven het onderzoek, soms delen de partijen een laboratorium.

Opdracht 4 Lees de onderstaande teksten. Welk onderzoek is fundamenteel en welk is toegepast? Leg uit.

ki jk

Onderzoek A Einstein had al in 1916 voorspeld dat er zwaartekrachtgolven bestaan. Op 14 september 2015 was het zover: er werden voor het allereerst zwaartekrachtgolven waargenomen. Ze werden op twee plaatsen in de VS vastgesteld. Zwaartekrachtgolven zijn rimpels in het ruimtetijdweefsel en ze waren hier afkomstig van de botsing van twee zwarte gaten. De ontdekking opent nieuwe mogelijkheden om naar het heelal te kijken en is een van de belangrijkste ontdekkingen van de laatste decennia.

Onderzoek B In Brazilië werden er eind 2015, begin 2016 minstens 4 000 baby’s geboren met microcefalie, een aandoening waarbij de hersenen van de baby niet volgroeid zijn doordat de moeder tijdens haar zwangerschap met het zikavirus besmet werd door een mug. Wetenschappers kennen de structuur van het zikavirus al, maar weten nog niet hoe het virus kan binnendringen in de hersencellen van de foetus. De virusstructuur heeft daar mogelijk mee te maken. Dat moet nu verder onderzocht worden.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 239

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

239 11/07/16 10:27

, want

Onderzoek B is

, want

Onderzoek A is

IEDEREEN WETENSCHAPPER Je hoeft geen wetenschapper te zijn om mee te werken aan een wetenschappelijk onderzoek. Burgerwetenschap (Engels: citizen science) is wetenschap waarbij de burger betrokken wordt. Je kan als vrijwilliger onderzoekstaken uitvoeren zoals observaties, metingen of berekeningen. In Antwerpen deed het project CurieuzeNeuzen (2016) een beroep op de inwoners om de luchtkwaliteit in de stad in kaart te brengen. Bijna 2 000 Antwerpenaren hingen meetsensoren aan hun ramen. Je kan ook elk jaar meedoen aan de vogeltelling tijdens het Grote Vogelweekend.

ki jk

CurieuzeNeuzen bouwde voort op de kennis en ervaring die werd opgedaan tijdens het AIRbezen-project van 2014. Toen plaatsten inwoners een aardbeienplantje op de vensterbank. De analyse van de afzetting van fijnstof op de bladeren van de aardbeiplanten leverde een gedetailleerd inzicht in de ruimtelijke spreiding van verkeersgerelateerd fijnstof in de stad Antwerpen.

240

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 240

Code

11/07/16 10:27

2 Mythen, religie en filosofie Wetenschap is een manier om inzicht te krijgen in de wereld. Via de wetenschap probeert de mens een antwoord te vinden op vragen over de verschijnselen in de natuur, over leven en dood en de zin van het leven, over hoe het heelal en de wereld zijn ontstaan en waar wij vandaan komen ... Maar er zijn ook andere manieren om naar een antwoord op die vragen te zoeken en zo tot een wereldbeeld en mensbeeld te komen. In dit onderdeel bekijken we mythen, religie en filosofie van naderbij.

2.1 Mythen

Mythen* zijn verhalen over goden, halfgoden en goddelijke voorouders die een verklaring geven voor verschijnselen in onze wereld. Ze overstijgen de dagelijkse realiteit. Ze werden mondeling van generatie op generatie doorgegeven. Elke cultuur heeft zijn eigen mythen.

Het oude Egypte

Opdracht 5 Lees de onderstaande mythen over het ontstaan van het heelal, de wereld en de mens en beantwoord daarna de vragen.

Het Oude Egypte (ca. 3300-332 v.C.) kende niet één algemeen aanvaard scheppingsverhaal. Elke stad in Egypte had haar eigen ideeën over hoe de godenwereld in elkaar stak en welke god de rol van de schepper speelde. Maar ook in de verhalen die dezelfde schepper kennen, verschillen de details.

ki jk

‘In het begin was er niets dan de donkere, eindeloze waterige afgrond van Noen. De chaotische energie die daarin verzameld was, bevatte alle manifestaties van het leven. De geest van de schepper was in de oerwateren aanwezig, maar had geen plaats om vorm te krijgen. In de chaos waren ook vernietigende krachten, belichaamd door de slang Apep. Het begin der tijden werd gemarkeerd door het opstijgen van een lotus uit het water, waarop de schepper vorm kreeg als kindgod. Die eerste godheid was Ra, de zonnegod. Hij beschikte over gezag, inzicht en magie en schiep met behulp van die krachten orde uit chaos. Hij veroorzaakte de eerste verdeling in het mannelijke en het vrouwelijke, door Sjoe, de god van de lucht, en Tefnoet, de godin van het water, te scheppen. Zij gingen op verkenning uit in de duisternis van Noen en hun vader was hen kwijt. Hij stuurde zijn goddelijke Oog, een vurige kracht en de dochter van

de zonnegod, erop uit om hen te zoeken. De godin kwam terug met Sjoe en Tefnoet en door de tranen die hun vader moest laten toen hij met hen verenigd werd, ontstonden de eerste mensen. Uit de vereniging van Sjoe en Tefnoet, lucht en water, kwamen Geb, de god van de aarde, en Noet, de godin van de hemel, voort. De twee omarmden elkaar zo stevig, dat er geen ruimte was voor leven tussen Geb (de aarde) en Noet (de hemel) in. Noet raakte zwanger van Geb, maar hun kinderen hadden geen plek om geboren te kunnen worden. Uiteindelijk scheidde hun vader Sjoe (de lucht) hemel en aarde. Het oerwater Noen bleef de kosmos van hemel en aarde omgeven.’

Uit: Willis, R. (1994). Mythen van de mensheid. Baarn: Anthos.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 241

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

241 11/07/16 10:27

Het oude China

‘In het begin was het heelal een ei. Het ei brak in twee: de bovenste helft, het lichtere deel van het ei, werd de hemel en de onderste helft, met de zwaardere ondoordringbare delen, werd de aarde. De hemel werd yang genoemd en de aarde yin. De oergod Pangu zat ook in dat ei. Men zegt dat hij het kind is van yin en yang. Pangu vreest dat aarde en hemel samengaan, stelt zich ertussen op, duwt met zijn hand de hemel omhoog en stampt met zijn voeten de aarde naar beneden. 18 000 jaar lang groeit de afstand tussen

hemel en aarde met drie meter per dag. Pangu groeit even snel om zijn werk te kunnen blijven doen. Als Pangu denkt dat hemel en aarde nooit meer bij elkaar kunnen komen, valt hij in slaap en sterft. Uit zijn lichaam komen alle aardse elementen. Zijn adem wordt wind en wolken, zijn stem de donder. Zijn linkeroog wordt de zon en zijn rechter de maan. Ledematen en romp veranderen in de vier windstreken en de bergen, zijn bloed stroomt door de rivieren en zijn aderen worden wegen. Zijn spieren vormen grond en bomen, de haren op zijn hoofd de sterren aan het firmament en de haren op zijn lichaam het gras en de bloemen in het veld. Tot slot veranderen de vlooien op zijn lichaam in de voorouders van alle mensenrassen op aarde.’

Taoïstische geleerden uit China schreven 2 000 jaar geleden de traditionele verhalen van hun land over het ontstaan van de wereld en de mens op. De mythen zelf zijn nog veel ouder.

Uit: Mills, A. (2008). Mythen uit de Oude Wereld. Knack.

De Vikingen

ze de aarde, van zijn botten de bergen, van zijn tanden stenen en rotsen. De zee en de rivieren maakten ze van zijn bloed. De hemel maakten ze van zijn schedel, ondersteund door vier dwergen: Nordi, Sudri, Austri en Vestri. Aan de binnenkant van de schedel bevestigden ze vonken en sintels om de zon, maan, sterren en planeten te vormen. Ten slotte veranderden ze de hersenen van de reus in wolken.’

De mythen van de oude Scandinavische volkeren staan in de Edda, een boek waarin de IJslandse geschiedschrijver Snorri Sturluson (1179-1241) mondelinge verhalen verzamelde. De onderstaande mythe gaat over het ontstaan van de wereld volgens de Vikingen.

ki jk

‘In het begin was er alleen maar een reusachtige en donkere afgrond. Een reusachtige ijsmassa schoof vanuit het noorden naar de afgrond. Vanuit het zuiden kwam een groot en laaiend vuur. Bij de afgrond ontmoetten ijsmassa en vuur elkaar. Uit het smeltende ijs ontstonden de twee eerste levende wezens: de kwaadaardige ijsreus Ymir en een koe, die Ymir in leven hield met haar melk. Toen die koe aan het ijs begon te likken, likte ze de eerste god vrij uit het ijs: Búri. Hij had drie kleinzonen: Odin, Vili en Vé. Zij doodden de ijsreus Ymir. Van zijn lijf maakten

Naar: Sturluson, S. (1987). Edda. Orion.

242

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 242

Code

11/07/16 10:27

Zijn deze mythen over het ontstaan van het heelal, de wereld en de mens wetenschappelijk of niet? Bepaal dit aan de hand van de criteria van wetenschappelijk onderzoek.

Hoe verklaart de wetenschap vandaag het ontstaan van het heelal?

2.2 Religie

In de meeste culturen waren er aan de mythen bepaalde rituelen verbonden. Daaruit zijn religies* gegroeid, geloofssystemen waarbij een hogere macht of god centraal staat. Sommige religies hebben geen goden, sommige hebben er vele (polytheïsme) en andere hebben slechts één godheid (monotheïsme). In de late oudheid ontstond het christendom en in de 6de eeuw de islam. Het zijn twee monotheïstische godsdiensten die grote delen van de wereld veroverden en hun stempel drukten op het wereldbeeld. Ze plaatsten theologie (godsleer) boven wetenschap en hielden vast aan hun religieus wereldbeeld. Sommige theologen probeerden en proberen wel om nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen in hun theorieën in te passen. Opdracht 6 In de Bijbel staat dat God de wereld creëerde in zes dagen. De verschillende stromingen van het creationisme geven daar elk hun eigen interpretatie aan. Verbind elke stroming met de relatie tegenover de wetenschap door cijfers in de onderste tabel te schrijven.

‘Jonge aarde’-creationisten nemen wat in de Bijbel staat letterlijk: de aarde werd in zes dagen van 24 uur geschapen. Na de schepping was alles klaar. Er was geen verdere ontwikkeling van dieren of mensen, want zij werden volmaakt geschapen. Alles is te ingewikkeld om door toeval te kunnen ontstaan. Verder beweren ze dat de aarde 6 000 jaar oud is, want dat is te berekenen vanuit de Bijbel.

Ze verwerken de wetenschappelijke kennis in hun interpretatie van de Bijbel.

Ze ontkennen de wetenschappelijke kennis. Wat ze geloven is in tegenspraak met wat we weten over de oerknal, de evolutie en de geologie (de aarde is 4,6 miljard jaar oud).

Ze aanvaarden wat de wetenschap ontdekt heeft over de schepping en doen het scheppingsverhaal uit de Bijbel af als een religieuze mythe.

relatie tegenover de wetenschap

ki jk

stroming van het creationisme

‘Oude aarde’-creationisten zien de zes dagen waarover de Bijbel spreekt als een beeldspraak voor zes fasen. Elke dag kan miljoenen of zelfs miljarden dagen geduurd hebben.

Aanhangers van de theïstische evolutie of het evolutionair creationisme geloven niet in de schepping, maar in het geleidelijk ontstaan van dieren en mensen. In feite zijn zij geen creationisten, maar zij noemen zichzelf wel zo omdat zij naast de evolutie ook in God geloven.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 243

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

243 11/07/16 10:27

De laatste decennia heeft religie voor veel westerlingen aan belang ingeboet, maar in andere culturen neemt religie nog steeds een centrale plaats in. Dat zorgt soms voor conflicten of misverstanden. Opdracht 7 Bekijk het filmfragment dat de leerkracht je toont en beantwoord vervolgens de vragen. Waarom is het volgens professor Braeckman nuttig om ook het creationisme aan bod te laten komen in de les?

Waarom is het een probleem dat jongeren niet in de evolutietheorie geloven?

Waarom is ‘het staat in de Koran’ geen geldig wetenschappelijk argument?

Is er dan helemaal geen twijfel mogelijk over de evolutietheorie?

2.3 Filosofie

ki jk

Het begrip filosofie* verwijst enerzijds naar wijsbegeerte, de studie van de grote filosofen uit het heden en het verleden. Anderzijds is het een synoniem van denkwijze, opvatting, levensbeschouwing. In tegenstelling tot wat je misschien denkt, is filosofie niet voorbehouden voor een select clubje oudere mannen die in afzondering gaan discussiëren over dingen die niemand begrijpt. Filosoferen is iets wat we allemaal doen. Zodra we even niet stilstaan bij onze dagelijkse bezigheden, stellen we ons vragen over de wereld rondom ons en onze plaats erin. Wat maakt mij gelukkig? Wat is normaal? Wat is liefde? Waar komt kennis vandaan? Waarom leven we?

• • • • •

Een filosoof probeert steeds opnieuw om antwoorden te formuleren op vragen die soms eeuwenoud zijn. Elk antwoord is met andere woorden slechts tijdelijk: je kan/moet verder blijven zoeken naar alternatieven, verfijningen of bevestigingen.

244

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 244

Code

11/07/16 10:27

‘Om te filosoferen zijn dit de twee eerste vereisten: allereerst, dat men de moed heeft geen enkele vraag voor zich te houden, en ten tweede, dat men alles wat vanzelf spreekt goed tot zijn bewustzijn laat doordringen, om het zodoende als problematisch te gaan zien.’ Arthur Schopenhauer

Reflecteren of nadenken vormt de kern van het filosoferen, maar dat betekent niet dat het exacte synoniemen zijn. Je kan ook nadenken over een examenvraag of je ’s ochtends afvragen welke kleren je zal aantrekken. Dat zijn geen filosofische vragen. Een filosofische vraagstelling* voldoet aan bepaalde kenmerken.

Filosofie … • behandelt fundamentele vragen; • is reflexief; • omvat meerduidige vragen en antwoorden; • stelt en beantwoordt vragen op een creatieve en inventieve wijze; • is kritisch; • kan analytisch of speculatief zijn.

ki jk

Opdracht 8 Welke van de volgende vragen zijn filosofisch van aard? Kruis de juiste antwoorden aan. £ Zie ik dezelfde kleuren als iemand anders? £ Hoe lang kan een mens leven zonder water? £ Wat is vriendschap? £ Waar vind ik een goedkope oplader voor mijn gsm? £ Wat is de oorsprong van de wereld? £ Is er leven na de dood? Filosofie is een heel brede discipline. Je kan over eindeloos veel onderwerpen filosoferen: liefde, geluk, leven na de dood, tijd … Er zijn dan ook heel wat vakgebieden of disciplines in de filosofie. Die disciplines kunnen ingedeeld worden in twee grote categorieën: de theoretische en de praktische filosofie. De theoretische filosofie* is een verzamelnaam voor de meer abstracte takken van de filosofie. Het zijn vakgebieden die losstaan van het dagelijkse leven en waarin wordt nagedacht over meer algemene levensvragen.

•

De praktische filosofie* houdt zich ver weg van speculaties over het heelal, goden of de oorsprong van alles. In plaats daarvan willen deze vakgebieden mensen helpen nadenken over zaken die hun leven direct kunnen beïnvloeden. Een van de vakgebieden van de praktische filosofie is de ethiek of moraalfilosofie. Die discipline onderzoekt de manier waarop we handelen en welke waarden en normen we daarbij (horen te) hanteren. Hierover leer je meer op p. 255. Een medicijn stelen voor je zieke kind, daar kan je misschien in komen. Maar als iedereen met een ziek kind aan het stelen slaat, ontstaat er chaos en wanorde. Daardoor kan deze daad volgens de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804) nooit als moreel goed beoordeeld worden.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 245

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

245 11/07/16 10:27

3 De ontwikkeling van filosofie en wetenschap

3.1 Klassieke oudheid

We bekijken de volgende periodes: • klassieke oudheid; • middeleeuwen; • renaissance; • verlichting; • moderne tijd; • heden. Daarbij staan we telkens stil bij het dominante werelden mensbeeld.

Filosofie en wetenschap zijn altijd nauw verwant geweest, want ze proberen allebei duidelijkheid te scheppen over de wereld en de werkelijkheid. Tot de 16de eeuw werd er geen onderscheid gemaakt tussen de twee. Tijdens de renaissance begonnen filosofie en wetenschap uit elkaar te drijven. Pas in de 18de eeuw, in de periode van de verlichting, kwam er een definitieve opsplitsing.

De Griekse natuurfilosofen* (vanaf ca. 700 v.C.) zochten naar verklaringen voor natuurlijke verschijnselen. Ze waren de eersten die probeerden om de verschijnselen in de wereld te verklaren zonder mythen en zonder de tussenkomst van goden. De natuurfilosofen hielden alleen rekening met de waarneembare kenmerken van de wereld. Ze deden geen experimenten, enkel observaties. Ze keken eens goed om zich heen en bouwden vanuit hun waarnemingen hun redeneringen en theorieën op en discussieerden erover.

ki jk

Plato (427-347 v.C.) maakte in zijn ideeënleer* een onderscheid tussen een zintuiglijke wereld en een ideeënwereld, waarbij de eerste slechts een schaduw van de laatste is. Ideeën bestaan niet enkel in ons verstand (ze staan op zichzelf), maar ons verstand is de enige manier om ermee in contact komen. Het ultieme doel van elke mens (met de filosofen voorop) moet zijn om door te dringen tot de ideeënwereld. Wie daarin slaagt, is een verlicht mens. Daarmee zette Plato belangrijke stappen voor zowel het rationalisme als het dualisme. • Het rationalisme* stelt dat we enkel via de rede tot echte kennis kunnen komen. We mogen niet zomaar vertrouwen op onze zintuigen, maar moeten een beroep doen op onze geest om de wereld te doorgronden. • Het dualisme* maakt een onderscheid tussen het geestelijke en het materiële. Volgens dualisten is er meer dan het oog kan aanschouwen. Aanhangers van het monisme* gaan daar lijnrecht tegenin: volgens hen is er slechts één werkelijkheid.

Aristoteles (384-322 v.C.) was een veelschrijver, die belangrijke bijdragen leverde aan de logica, de natuurwetenschap, de ethiek, de politiek en de letterkunde. Hij geloofde niet in het dualisme, maar stelde dat er slechts één wereld is, de zintuiglijke. Onze zintuigen zijn de enige betrouwbare bron van kennis. ‘Zonder waarneming blijft onze kennis een lege doos’, stelde hij. ‘Je haalt uit de waarnemingen de overbodige gegevens weg om in de dingen de essentie of het wezen te vinden.’ Aristoteles was daarmee een voorloper van het empirisme*.

246

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 246

Code

11/07/16 10:27

Aristoteles observeerde de werkelijkheid rond hem en kwam zo tot een wereldbeeld dat tot in de 16de eeuw overeind bleef. In Aristoteles’ geocentrische model draaien rond de aarde zeven sferen of bollen in verschillende afstanden tot de aarde. Daarop zitten de maan, de zon, Venus, Mercurius, Mars, Jupiter en Saturnus. Daarbuiten, op de koepel van de kosmos, bevinden zich de sterren in sterrenbeelden. De koepel draait rond en die beweging wordt overgebracht op de volgende sfeer en zo verder tot de beweging van de aarde. Buiten de koepel is er niets.

Voorstelling van Aristoteles’ geocentrische kosmos

Opdracht 9 Lees het artikel en beantwoord vervolgens de vragen.

Seizoenen beïnvloeden hersenwerking

ki jk

Dat de seizoenen ons gemoed beïnvloeden was al geweten, alsook dat de hoeveelheid licht waaraan we worden blootgesteld daarin een belangrijke rol speelt. Maar of de werking van onze hersenen ook onafhankelijk van de daglengte en de lichtinval met de seizoenen varieert, zoals voor andere dieren is aangetoond, was vooralsnog grotendeels onbekend.

Tot een team van de Universiteit van Luik zich over de kwestie boog, en 28 gezonde jonge mensen bereid vond om telkens meer dan honderd uur aan een stuk in hun lab door te brengen, waarvan 42 opeenvolgende slapeloze. Gedurende die hele periode bevonden ze zich in zwak licht dan wel in het duister, en er was geen variatie in daglengte, zodat ze de draad van de seizoenen kwijtraakten. Op de ochtend van de vijfde dag werden de proefpersonen aan twee tests onderworpen, één die gewoon hun reactiesnelheid testte, en één waarbij

ze ook hun geheugen moesten gebruiken. Hun score op die tests varieerde niet met het seizoen waarin ze getest werden, maar de activiteit van hun hersenen wel, zo bleek uit fMRI-beelden die de bloedtoevoer in hun brein in beeld brachten. Die was het sterkst half juni, wanneer de dagen het langst zijn, en het zwakst half december, wanneer ze het kortst zijn, schrijven de onderzoekers in PNAS. Aangezien dat geen invloed had op de mate van succes waarmee ze de tests aflegden, tasten ze voorlopig echter in het duister over de impact van dergelijke veranderingen in de hersenen op het functioneren van hun eigenaar.

Uit: T.V. (2016, 1 april). Seizoenen beïnvloeden hersenwerking. Geraadpleegd via http://eoswetenschap.eu

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 247

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

247 11/07/16 10:27

Sluit dit onderzoek aan bij een monistische of een dualistische kijk op de mens? Verklaar je antwoord.

Hangen christenen, moslims en joden een monistisch of een dualistisch mensbeeld aan? Verklaar je antwoord.

Opdracht 10 a Je kan in Aristotelesâ&#x20AC;&#x2122; beeld van de kosmos minstens drie elementen vinden die niet overeenstemmen met wat de wetenschap vandaag over de opbouw van het heelal weet. Welke?

Op welke manier verkreeg Aristoteles zijn kosmosbeeld?

Wat is vermoedelijk de reden waarom zijn kosmosbeeld niet juist is?

Grieks-natuurfilosofisch wereldbeeld klassieke oudheid (vanaf 700 v.C.)

verklaarden de verschijnselen in de wereld zonder mythen en goden

ki jk

geen experimenten, enkel waarnemingen en redeneringen Wat betekent dat voor het mensbeeld?

De wereld is hoe je ze observeert. Daarom staat de mens, als observator, centraal.

248

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 248

Code

11/07/16 10:27

3.2 Middeleeuwen

Klassiek-religieus wereldbeeld middeleeuwen (ca. 500 tot 1500 n.C.)

religieus: godsdienst was belangrijker dan geleerdheid

klassiek: gebaseerd op de filosofische ideeën van de klassieke oudheid

In de late oudheid ontstond het christendom, en in de 6de eeuw n.C. ontstond de islam. Die religies drukten in de eeuwen die volgden autoritair hun eigen stempel op het bestaande wereldbeeld, met de Bijbel en de Koran als basis. In de middeleeuwen (ca. 500 tot 1500 n.C.) stond filosofie daardoor vooral in het teken van God. In wetenschap en andere filosofie hadden de theologen geen interesse. We spreken van een klassiek-religieus wereldbeeld. De belangrijkste denkers uit dat tijdvak probeerden om de bestaande filosofische traditie van Aristoteles te verzoenen met de heersende religieuze ideeën. Zo probeerde aanhangers van de scholastiek*, zoals Albertus Magnus (ca. 1200-1280) en Thomas van Aquino (1225-1274), op een rationele manier het bestaan van God te bewijzen. Geleerden als Anselmus van Canterbury (1033-1109) maakten bovendien gebruik van een onderzoeksmethode die vandaag nog altijd populair is: informatie zoeken, verwerken en erover rapporteren. In de late middeleeuwen ontstonden ook de eerste universiteiten, waar zich stilaan een meer kritische en onderzoekende ingesteldheid ontwikkelde.

Filosofische ideeën werden verzoend met de heersende religieuze ideeën. Wat betekent dat voor het mensbeeld?

De mens is hoe God hem geschapen heeft en alle gebeurtenissen worden door God veroorzaakt. De mens heeft zo goed als geen inspraak in zijn eigen leven. Als mensen iets niet snapte, wezen ze op de goddelijke wijsheid: Gods wegen zijn ondoorgrondelijk.

3.3 Renaissance

ki jk

De invloed van de grote ontdekkingsreizen, de onenigheid binnen de kerk en de uitvinding van de boekdrukkunst (die ervoor zorgde dat ideeën sneller konden verspreiden) deden de wereld schudden op zijn grondvesten. De renaissance betekende een ommekeer: de mens kwam opnieuw centraal te staan (in plaats van een god), net als bij de klassieke natuurfilosofen. Renaissance betekent letterlijk wedergeboorte: de interesse in de Griekse natuurfilosofie leefde opnieuw op. De filosofische stroming die in de 16de en 17de eeuw het meeste aanhangers kende, was het humanisme (humanus betekent menselijk in het Latijn). Het humanisme stelt de mens centraal, in plaats van een god.

Nicolaus Copernicus (1473-1543) ontwikkelde zijn theorie over het heliocentrische heelal, die inhield dat de aarde en de planeten rond de zon draaien en niet omgekeerd, zoals in het geocentrische model van Aristoteles. Met Galileo Galilei (1564-1642) werd waarschijnlijk de eerste stap naar echte natuurwetenschap gezet. We kunnen hem beschouwen als de grondlegger van de experimentele methode. Door zijn observaties met een zelfgemaakte sterrenkijker en zijn berekeningen kon hij het heelalmodel van Copernicus bewijzen. De Bijbel als bron van kennis over de natuur had bij Galilei afgedaan. ‘De Bijbel vertelt je hoe je in de hemel komt, maar niet hoe de hemel beweegt’, zei hij.

Galileo Galilei

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 249

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

249 11/07/16 10:27

r aa pl em

Wereldbeeld in de renaissance

Het draait (letterlijk) niet allemaal om ons. Copernicus ontwikkelde zijn theorie over het heliocentrisme: de zon en de planeten draaien niet rond de aarde, maar de aarde en de andere planeten draaien rond de zon. Die theorie werd bewezen door Galilei.

ki jk

De dwingende greep van de kerk nam stilaan af en wetenschappers stonden stilaan weer open voor vernieuwende ideeĂŤn. Er ontstond veel onzekerheid. De godsdienst als bron van kennis had afgedaan. De wetenschap was nog jong. Wat betekent dat voor het mensbeeld?

Copernicusâ&#x20AC;&#x2122; inzichten betekenden dat wij niet het middelpunt van de schepping zijn. De mens zag in dat niet alles om God en het hiernamaals draaide. Hij voelde zich meer thuis op aarde. Hij begon meer op zichzelf te vertrouwen en zichzelf centraal te stellen. De wetenschap maakte dat de mens verder zelfstandig op zoek moest naar de manier waarop hij zijn leven wilde inrichten.

Wat gebeurt er met de mens, als het wereldbeeld omvergeworpen wordt? Als ik het zwijgende heelal bekijk en de mens, aan zichzelf overgeleverd en als verdwaald in deze uithoek van het heelal, zonder te weten wie hem daar geplaatst heeft, wat er van hem zal worden na zijn dood, niet tot enige kennis in staat, dan bekruipt mij een angst zoals bij een mens die men slapend naar een verlaten en angstwekkend eiland heeft gebracht en die bij zijn ontwaken niet weet waar hij is, zonder mogelijkheid om te ontsnappen. En dan sta ik versteld, dat men niet wanhopig wordt over een dergelijke toestand. Blaise Pascal

250

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 250

Code

11/07/16 10:27

3.4 Verlichting In de verlichting, die doorgaans gesitueerd wordt vanaf het midden van de 17de eeuw tot de Franse Revolutie (1789), kwam de filosofie finaal tot een breuk met de scholastiek, en ook met de kennis van de oude Grieken. De rede werd voorop geplaatst en de wetenschappen werden steeds belangrijker. De geleerden van toen waren wel nog niet de gespecialiseerde wetenschappers zoals we ze vandaag kennen. Ze waren tegelijk filosoof en wetenschapper. O.a. William Harvey, Johannes Kepler, Antoni Van Leeuwenhoek en Isaac Newton deden belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen.

wetenschapper

ontdekking

Opdracht 11 Verbind elke wetenschapper met de juiste ontdekking door cijfers in de onderste tabel te schrijven.

William Harvey (1578-1657)

maakte een microscoop en zag voor het eerst zaadcellen

Johannes Kepler (1571-1630)

ontdekte de zwaartekracht

Antoni Van Leeuwenhoek (1632-1723)

maakte wetten over de beweging van de planeten

Isaac Newton (1643-1727)

beschreef de bloedsomloop

ki jk

Een belangrijke voorloper van die wetenschappers was de Franse filosoof en wiskundige RenĂŠ Descartes (1596-1650). Hij stelde een mechanistisch wereldbeeld voor (ook het cartesiaanse wereldbeeld genoemd). De mechanistische filosofie zegt dat alle verschijnselen in de natuur te verklaren zijn vanuit wiskundige wetten. Met andere woorden, de natuur is als een machine, als een mechaniek: je kan berekenen en voorspellen hoe ze werkt. Willekeur bestaat niet, er zijn enkel wetten die we nog niet kennen. Dit wereldbeeld werd snel heel populair en werd al gauw overgenomen door andere grote denkers. Het gaf wetenschappelijke onderzoekers een stimulans om de wereld verder te blijven onderzoeken.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 251

Het mechanistische wereldbeeld werd wetenschappelijk ondersteund door de theorie van de klassieke mechanica van de Engelse natuurkundige Isaac Newton (1643-1727). Om die reden spreken we ook van een newtoniaans wereldbeeld. Dat beeld kan nog het best samengevat worden als het uurwerkuniversum: de wereld loopt zoals een mechanisch uurwerk. Alle radertjes passen perfect ineen. Het uurwerkmechanisme loopt volmaakt regelmatig en voorspelbaar, en valt nooit stil. Als de wereld als een machine is, kunnen we die perfect ontleden en zijn werking verklaren.

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

251 11/07/16 10:28

r aa

Fritz Kahn (1888-1968) was een Duitse dokter die populairwetenschappelijke boeken publiceerde. In deze illustratie stelt hij de mens voor als een industrieel paleis, een soort chemische centrale.

ki jk

De geleerden uit de verlichting volgden wel de mechanistische filosofie van Descartes, maar hielden niet van zijn rationalisme. Volgens Descartes waren de zintuigen niet te vertrouwen: ze geven de werkelijkheid niet altijd objectief weer. • Lauw water voelt warmer aan als je vanuit de vrieskou komt. • In de mensenmassa ontwaar je plots je broer. Als je dichterbij komt, besef je dat hij het niet is, maar iemand die op hem lijkt. Daarom verwierp Descartes alle kennis die van zintuigen kwam. Hij vond dat je alleen tot kennis kan komen door na te denken en door rationele principes te achterhalen en toe te passen, m.a.w. door te redeneren. Zijn bekendste uitspraak is dan ook ‘Ik denk, dus ik ben’. De geleerden uit de verlichting misten daarin de waarnemingen en de experimenten. ‘Ik heb liever dat een Van Leeuwenhoek mij vertelt wat hij door zijn microscoop ziet dan een cartesiaan die me beschrijft wat hij denkt,’ zei Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) al in 1691. De aanhangers van het empirisme wilden observaties en experimenten om ideeën te verifiëren of omgekeerd: uit experimenten nieuwe kennis halen. Experimenten werden steeds belangrijker. Bekende aanhangers van het empirisme waren bijvoorbeeld David Hume (1711-1776) en John Locke (1632-1704). Vanaf de 18de eeuw kende de empirische of experimentele wetenschap een stormachtige ontwikkeling, met voortdurend nieuwe ontdekkingen en nieuwe theorieën. Het wetenschappelijke verklaringsmodel voor de werkelijkheid veroverde stilaan de wereld en er kwam een definitieve splitsing tussen de filosofie en de wetenschap. Newtoniaans of mechanistisch wereldbeeld

verlichting (tweede helft 17de en 18de eeuw) Er ontstond voor het eerst een meer wetenschappelijk verklaringsmodel voor de wereld. De wereld loopt als een mechaniek. We kunnen hem systematisch analyseren en zo beter leren kennen. Alle verschijnselen van de wereld zijn onderworpen aan de wetten van de natuur en dus perfect te voorspellen en te berekenen wanneer we alle principes en wetten kennen die er spelen. Wat betekent dat voor het mensbeeld? De mens maakt deel uit van de natuur. Daarom is ook de mens perfect te voorspellen en te berekenen wanneer we alle principes en wetten kennen die er spelen. Als we het mechanisme beter begrijpen, kunnen we meer greep krijgen op ons leven. Er ontstaat een vertrouwen in de maakbaarheid van de mens.

252

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 252

Code

11/07/16 10:28

3.5 Moderne tijd In de 19de eeuw werd wetenschapper een beroep – tot dan toe was het meer een hobby voor wie het zich kon veroorloven. De overheid begon de wetenschap te organiseren. Er kwamen wetenschappelijke instellingen en het wetenschappelijk onderzoek werd opgedeeld in aparte disciplines aan de universiteit. Er werken vandaag in één discipline meer onderzoekers dan er in de hele 18de eeuw waren in alle disciplines samen. De wetenschap kent in de laatste eeuwen dan ook een spectaculaire vooruitgang.

Na de schok dat de schepping niet om ons draaide (zie Copernicus) kwam er in de 19de eeuw een nieuwe schok: de Engelse evolutiebioloog Charles Darwin (1809-1882) leerde ons dat de mens niet het hoogtepunt van de schepping is, maar dat we slechts een van de vele dieren zijn (evolutietheorie). Aan het begin van de 20ste eeuw volgde er nog een schok: de Oostenrijkse psycholoog Sigmund Freud (1856-1939) concludeerde dat we niet de kraakheldere mechanische wezens zijn die Descartes in gedachten had, maar eerder raadselachtige wezens, gedreven door een overlevings- en voortplantingsdrang. De mens moet zichzelf alsmaar meer relativeren: hoe meer we van onze wereld weten, hoe nietiger we blijken.

wetenschapper

Opdracht 12 Verbind elke wetenschapper met de juiste ontdekking.

ontdekking 1

onderzocht de erfelijkheid

Dmitri Mendelejev (1834-1907)

bedacht de algemene relativiteitstheorie

Sigmund Freud (1856-1939)

ordende de chemische elementen in een tabel

Albert Einstein (1897-1955)

ontwikkelde de evolutietheorie

Louis Pasteur (1822-1895)

ontdekte dat bacteriën ziekten kunnen verwekken

Gregor Mendel (1822-1884)

ontwikkelde de psychoanalyse

ki jk

Charles Darwin (1809-1882)

Wereldbeeld in de moderne tijd 19de eeuw

Nieuwe wetenschappelijke kennis leert ons dat de wereld complex en dynamisch ineen zit. Om verschijnselen zoals levende wezens, de maatschappij of de evolutie te verklaren is het newtoniaans wereldbeeld te simpel. De wetenschap krijgt steeds meer impact. Mensen geloven in vooruitgang en worden materialistischer.

Wat betekent dat voor het mensbeeld? De mens is niet het hoogtepunt van de schepping, maar slechts een van de vele dieren. We zijn ook geen simpele mechanische wezens maar lichamelijk en psychisch complexe wezens.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 253

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

253 11/07/16 10:28

3.6 Heden Het wetenschappelijk onderzoek heeft sinds de periode van de verlichting een enorme vlucht genomen. We leven vandaag in een echte kennismaatschappij*. Nieuwe wetenschappelijke inzichten vormen de motor van onze economie en levenslang leren is een vereiste voor iedereen die relevant wil blijven op de arbeidsmarkt. De wetenschap maakt, net zoals de rechtspraak, de media, de politiek enz. onmiskenbaar deel uit van onze westerse cultuur. Ons huidige wereldbeeld kunnen we een wetenschappelijk-technologisch wereldbeeld noemen.

Wetenschappelijk-technologisch wereldbeeld

Wat betekent dat voor het mensbeeld? De mens is een consument en verslaafd aan zijn technologie.

Door onze technologieĂŤn proberen we steeds meer om de wereld aan ons aan te passen (en niet omgekeerd). De wereld is maakbaar en staat volledig ten dienste van de mens.

De mens is maakbaar: door wetenschap en de technologie streven we naar het perfecte lichaam.

De mens begint te beseffen dat hij door technologie zijn eigen ondergang kan veroorzaken en maakt zich daar zorgen over.

ki jk

WETENSCHAP ALS KRUISWOORDPUZZEL Wetenschap is volgens Susan Haack (Â°1945), professor filosofie aan de universiteit van Miami, het best te vergelijken met een enorme kruiswoordpuzzel. Er zijn delen van de puzzel waar al veel is ingevuld, andere delen zijn nog vrijwel leeg. Nog in te vullen woorden moeten passen binnen het aantal gegeven letters en moeten passen bij al eerder ingevulde woorden. We moeten er rekening mee houden dat sommige van de eerder ingevulde woorden fout zouden kunnen blijken te zijn. Sommige woorden zijn in het Engels, andere in het Swahili, in het Nederlands, in het Esperanto enzovoort. Sommige woorden staan er al een paar honderd jaar en werden ingevuld door al lang geleden overleden wetenschappers, andere staan er sinds vorige week. Meerdere teams zijn op verschillende plaatsen in de wereld bezig met het oplossen van de puzzel en beschuldigingen van onregelmatigheden zijn niet zeldzaam. Soms moet een lang woord dat er al geruime tijd stond worden gewist en moet ook aan dwars erop ingevulde woorden opnieuw worden getwijfeld.

254

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 254

Code

11/07/16 10:28

4 Raakvlakken tussen filosofie en wetenschap Sinds de verlichting zijn wetenschap en filosofie steeds verder uit elkaar gegroeid. Dat wil niet zeggen dat er geen raakvlakken meer zijn. Om te illustreren hoe nauw verwant de filosofie met de wetenschap blijft, bekijken we hieronder de ethiek en de wetenschapsfilosofie.

NU DE WETENSCHAP DE ANTWOORDEN GEEFT, IS DE FILOSOFIE DAN NIET MEER NODIG? De Engelse natuurkundige en kosmoloog Stephen Hawking (°1942) verklaarde in 2011 dat filosofie dood is. ‘Filosofen kunnen geen voet houden met de ontwikkelingen in de fysica. Voor het antwoord op de grote vragen over het universum moet je bij de wetenschappen zijn.’ De Italiaanse filosoof Carlo Rovelli (°1956) benadrukt echter dat een levendige dialoog tussen filosofie en wetenschap beide disciplines ten goede komt. De methodes verschillen, maar de vraagstelling is vaak hetzelfde. Filosofie kan wetenschappers bovendien helpen om een open geest te behouden en zo belangrijke doorbraken te realiseren. Er blijven voor de filosofie nog duizenden vragen over die de wetenschap voorlopig nog niet kan ophelderen, zoals ‘Wat is geluk?’, ‘Hoe kunnen mensen samenleven?’ of ‘Wat betekent het om vrij te zijn?’ Bovendien roepen sommige nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen nieuwe filosofische vragen op. Blader maar eens terug naar de intro van dit hoofdstuk. Welke filosofische vragen borrelen in je op als je het interview met Stephen Hawking herleest?

4.1 Ethiek

Een directe relatie tussen filosofie en wetenschap vinden we terug in de ethiek* of moraalfilosofie*. Ethici leveren een belangrijke bijdrage aan het debat over thema’s zoals abortus, euthanasie en klonen. Ze stellen vragen als: ‘Mogen wetenschappers alles onderzoeken? Mogen ze alle mogelijke middelen inzetten voor hun onderzoek? Of zijn er grenzen aan wetenschappelijk onderzoek?’ Dat zijn vragen waar zowel filosofen als wetenschappers zich over buigen.

In Europa is er vrijheid van onderzoek. In artikel 13 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie staat dan ook: ‘De kunsten en het onderzoek zijn vrij. De academische vrijheid wordt geëerbiedigd.’ Maar Europa heeft wel een aantal ethische en morele principes vastgelegd die de wetenschappers moeten naleven.

ki jk

Het studieobject van de ethiek is de moraal*, het geheel van de waarden en normen die binnen een samenleving of cultuur gelden. Ethiek gaat over hoe de wereld zou moeten zijn. Het is dan ook een heel praktisch en controversieel deelgebied. Praktisch, omdat ethici zich uitspreken over concrete situaties en daarbij duidelijke en hanteerbare adviezen of leidraden voorzien. Controversieel, omdat ze daarbij soms over gevoelige onderwerpen spreken en niet iedereen het noodzakelijk met hen eens is.

In het derde jaar leerde je al dat een waarde* iets is wat een groep of een individu belangrijk vindt en probeert na te streven. Een waarde is een abstract begrip dat vertaald wordt naar concrete normen*. Dat zijn regels of afspraken die zeggen hoe mensen zich wel of niet moeten gedragen. • De waarde eerlijkheid impliceert dat je geen leugens vertelt. • Diefstal is strafbaar in België. De achterliggende waarde is respect voor andermans bezit. • Uit beleefdheid laat je geen boeren aan tafel. Moraal kan je beschouwen als een van de pijlers van een cultuur. Zo’n cultuur wordt georganiseerd, geïnterpreteerd en overgedragen via opvoeding, tradities, onderwijs … Als iedereen de waarden en normen van je cultuur naleeft, zorgt dat voor orde, regelmaat, voorspelbaarheid en het behoud van de samenleving. Daarom bestaan er binnen een cultuur wetten, regels en taboes. Zo worden verwachtingen duidelijk gemaakt en wordt de kans op ongepast gedrag kleiner. Een belangrijke kanttekening daarbij is dat er zowel intraculturele verschillen (binnen eenzelfde cultuur) als interculturele verschillen (tussen twee of meer culturen) kunnen opduiken binnen eenzelfde land. Die maken het samenleven niet altijd eenvoudig, maar kunnen evengoed noodzakelijk zijn voor de evolutie van de moraal.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 255

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

255 11/07/16 10:28

r aa pl

In Spanje is abortus nog steeds een hot topic. In 2014 brak er massaal protest uit toen een verandering van de wetgeving rond abortus in de maak leek. Volgens een wetsvoorstel zou abortus enkel toegestaan worden als de zwangerschap een gevolg was van verkrachting of als de gezondheid van de moeder in gevaar kwam. De Spaanse regering trok het voorstel uiteindelijk in.

ki jk

Opdracht 13 Wie op zoek is naar een antwoord op een controversieel ethisch vraagstuk in een bepaald maatschappelijk veld of een specifiek vakgebied, doet aan toegepaste ethiek. Ethici zijn de waakhonden die erop letten dat wetenschappers en technici de nodige grenzen stellen. Regelmatig nadenken over de toepassingen en mogelijke nadelen van wetenschappelijke vondsten is absoluut noodzakelijk. Je leerkracht geeft een aantal onderwerpen op. Kies een onderwerp en vorm een werkgroepje. Bekijk per onderwerp de teksten en de filmpjes op code.deboeck.com. Beschrijf wat je onderwerp inhoudt en maak een overzicht van de ethische argumenten waarom je dit onderwerp zou onderzoeken. Vorm vervolgens een doordachte mening.

256

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 256

Code

11/07/16 10:28

4.2 Wetenschapsfilosofie De wetenschapsfilosofie* houdt zich bezig met vragen als ‘Waartoe dient wetenschap?’, ‘Als iets wetenschappelijk bewezen is, kunnen we dit dan de waarheid noemen?’ en ‘Mogen wetenschappers politieke voorkeuren en/of persoonlijke overtuigingen laten meespelen in hun werk?’

‘Wetenschap […] is het meest objectieve dat de mens kent. Maar als activiteit, als doel waarnaar gestreefd wordt is zij even subjectief en psychologisch bepaald als iedere andere vorm van het menselijk handelen. Dit gaat zover dat de vraag “Wat is het doel en de betekenis van de wetenschap?” door verschillende volkeren in verschillende tijdperken steeds verschillend beantwoord wordt.’

Albert Einstein

Waarom is de alomtegenwoordigheid van suiker zo’n probleem?

ki jk

Opdracht 14 De leerkracht toont je een interview met wetenschapsfilosoof Ignaas Devisch. Bekijk het en beantwoord daarna de vragen. a ‘Het is helemaal niet bewezen dat suiker de oorzaak is van gezondheidsproblemen.’ Hoe weerlegt Ignaas Devisch deze stelling?

Vind jij dat de overheid iets moet doen tegen suiker?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 257

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

257 11/07/16 10:28

5 Techniek en technologie 5.1 De impact van techniek en technologie Heel wat uitvindingen hebben een impact op onze levens. Van de paardentram tot zelfrijdende auto’s, van de telegraaf tot een gesofisticeerde smartphone, van zwart-witfotografie tot virtual reality … Op code.deboeck.com vind je filmpjes die de impact van enkele uitvindingen illustreren.

Techniek* is het geheel aan middelen die mensen gebruiken om zich te bevrijden van noodzakelijke arbeid en natuurlijke verplichtingen. Techniek maakt leven en overleven makkelijker. Op wetenschap gebaseerde techniek noemen we technologie*. Het verschil tussen techniek en technologie is een glijdende schaal. Iets uitvinden gebeurde niet altijd op basis van wetenschappelijke kennis, maar door uitproberen en experimenteren tot het goed zat. Vanaf de 19de eeuw werd de band tussen wetenschap en techniek inniger. Nieuwe uitvindingen zijn nu vooral gebaseerd op wetenschappelijke kennis.

ki jk

•

De techniek om bier te maken is al duizenden jaren oud. De Soemeriërs, een volk dat ongeveer 5 000 jaar geleden in Mesopotamië (het huidige Irak) leefde, maakten al bier en ook in het Oude Egypte was bier een geliefde drank. Elke cultuur had zijn eigen methode. Maar het fermentatieproces (gistcellen zetten de suikers van het graan om in alcohol) werd pas in de 19de eeuw ontdekt door de Franse wetenschapper Louis Pasteur. Als gevolg van die nieuwe wetenschappelijke ontdekking werden er halverwege de 19de eeuw nieuwe brouwerijen opgericht en oude gemoderniseerd. Veel van die brouwerijen bestaan vandaag nog en sommige zijn uitgegroeid tot hoogtechnologische bedrijven. Een biomimetische robothand bestaat uit kunstbotten die in 3D geprint zijn. Het 3D-model is afkomstig van een scan van een echt menselijk handskelet. De pezen zijn lichtgewicht draden en de zachte delen bestaan uit lasergesneden rubber. De hand wordt bestuurd via een handschoen vol sensoren. Deze robothand kan dezelfde grepen en handposities aannemen als een echte hand.

•

258

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 258

Code

11/07/16 10:28

De geschiedenis van de mensheid valt samen met de geschiedenis van de techniek en technologie. Een aantal technische en technologische ontwikkelingen betekenden een revolutie voor de menselijke beschaving. Door landbouwtechnieken onder de knie te krijgen, konden mensen evolueren van rondtrekkende jager-verzamelaars naar sedentaire landbouwers. Dat noemen archeologen de neolithische (r)evolutie. Ze begon 11 000 jaar geleden in het Midden-Oosten. Vele eeuwen later volgden er vier industriële revoluties. Eerste Industriële Revolutie - eind 18de eeuw - stoommachines - Met energie uit stoom, opgewekt uit kolen, kunnen machines aangedreven worden. - De productie wordt gemechaniseerd. Tweede Industriële Revolutie - eind 19de eeuw - elektriciteit, massaproductie - Elektriciteit betekent altijd en overal energie. - Producten kunnen nu snel en op zeer grote schaal vervaardigd worden. Derde Industriële Revolutie - halverwege 20ste eeuw - elektronica, ICT, kennismaatschappij - ICT leidt tot de globalisering van de samenleving. - De productie wordt geautomatiseerd. Vierde Industriële Revolutie - nu - fusie van nieuwe technologieën: artificiële intelligentie, Big Data, biotechnologie, nanotechnologie, 3D-printing, Internet of Things - De grenzen tussen de fysieke, digitale en biologische gebieden vervagen.

•

Opdracht 15 Verbind elke uitvinder met de juiste uitvinding. Situeer de uitvindingen ook in een van de vier industriële revoluties door 1, 2, 3 of 4 in de onderste rij te schrijven. uitvinder

James Watt

ki jk

uitvinding 1

kloonschaap Dolly (1996)

Thomas Edison

X-straalfoto (1895)

Wilhelm Röntgen

penicilline (eerste antibioticum) (1929)

Leo Baekeland

Facebook (2003)

Chuck Hull

3D-printing (1984)

Alexander Fleming

stoommachine (1769)

Wilmuth en Campbell

bakeliet (eerste kunststof) (1909)

Mark Zuckerberg

gloeilamp (1878)

uitvinder

uitvinding revolutie

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 259

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

259 11/07/16 10:28

Opdracht 16 Innovatieve technologieën sluipen onze samenleving binnen. Onze kennismaatschappij zal vereisen dat we met ermee vertrouwd raken. Daar beginnen we met deze opdracht aan. Zoek een definitie van de volgende innovatieve technologieën. • Wat is artificiële intelligentie (AI)?

Wat is The Internet of Things?

•

Wat is Big Data?

Welke bedreiging vormen artificiële intelligentie, The Internet of Things en Big Data?

ki jk

•

De Amerikaanse socioloog Gerhard Lenski (1924-2015) meende dat techniek en technologie de belangrijkste oorzaken zijn van socioculturele veranderingen. Hij was bijvoorbeeld van mening dat de overgang van een landbouwmaatschappij naar een industriële maatschappij tot een grotere socio-economische ongelijkheid tussen man en vrouw en tot meer individualisme geleid heeft. We staan nu aan het begin van de Vierde Industriële Revolutie. Ook die zal, zoals de vorige, belangrijke economische en maatschappelijke omwentelingen meebrengen. Er zullen opportuniteiten en bedreigingen zijn, en er zullen nieuwe ethische vragen opduiken.

260

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 260

Code

11/07/16 10:28

Opdracht 17 De Vierde IndustriĂŤle Revolutie zal een grote impact hebben op onze economie. Bekijk het filmpje op code.deboeck. com en beantwoord daarna de vragen. In welke twee domeinen zien we de versnelling van onze technologische ontwikkeling duidelijk terug?

Waarom kan je zeggen dat deze veranderingen een bedreiging vormen?

Waarom kan je zeggen dat deze veranderingen een opportuniteit vormen?

Zijn er vandaag nog ernstige problemen in de wereld waarvan je meent dat de wetenschap en technologie ze mee zouden kunnen oplossen?

ki jk

Opdracht 18 a Zoek enkele voorbeelden van belangrijke ontdekkingen of uitvindingen die in de loop van de tijd de gezondheid van de mens sterk verbeterd hebben.

Opdracht 19 Discussieer. Hebben techniek en technologie voor een betere wereld gezorgd? Hebben jullie het beter dan jullie ouders? Zullen jullie kinderen het nog beter hebben dan jullie?

FUTURISTISCHE TECHNOLOGIE De wetenschappen bieden heel wat inspiratie voor auteurs van fictie. Het bekendste voorbeeld uit de wereldliteratuur is wellicht Brave New World, een roman van Aldous Huxley uit 1932. De Britse auteur beschrijft een Wereldstaat die de levens van alle burgers controleert met behulp van futuristische technologie, zoals slaaponderwijs en feelies (films die alle zintuigen prikkelen). Dat het thema van Huxleys boek vandaag nog steeds actueel is, bewijst de Amerikaanse schrijver Dave Eggers. Hij scoorde enkele jaren geleden een grote hit met The Circle. Daarin beschrijft hij het reilen en zeilen in een internetbedrijf dat het niet al te nauw neemt met de privacy van zijn werknemers.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 261

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

261 11/07/16 10:28

5.2 Enkele concrete toepassingen 5.2.1 Smartphones en tablets

In dit onderdeel zoomen we in op de opportuniteiten en bedreigingen van een technologische innovatie waarmee je wellicht goed vertrouwd bent: smartphones en tablets.

ki jk

Opdracht 20 Lees het onderstaande artikel en beantwoord vervolgens de vragen.

Terreur in de 21ste eeuw? Gescheiden worden van onze smartphone

In een recent Brits onderzoek erkent een op de vier ondervraagden dat ze last hebben van scheidingsangst als ze hun smartphone voor een uurtje moesten missen. Meer dan de helft van de 2 000 ondervraagden gaf ook toe dat ze liever minder tijd online zouden doorbrengen. Een hele bevolking verslaafd aan de geconnecteerde wereld? Daar lijkt het wel op, suggereert het onderzoek. De gemiddelde Brit spendeert 39

procent van zâ&#x20AC;&#x2122;n tijd online en bijna een op de drie ondervraagde Britten geeft toe zijn smartphone elk half uur te checken om te kijken of ze iets gemist hebben. Bijna twee op de drie ondervraagden zegt angstig te worden als ze niet snel kunnen antwoorden op mails, berichten en telefonische oproepen. In de leeftijdsgroep van 18 tot 24 jaar loopt dat zelfs op tot 80 procent.

Uit: Terreur in de 21ste eeuw? Gescheiden worden van onze smartphoneâ&#x20AC;Ś (2016, 12 mei). Geraadpleegd via http://nl.express.live

262

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 262

Code

11/07/16 10:28

Hoelang kan jij je smartphone missen vooraleer je nerveus begint te worden?

Hoeveel procent van je vrienden zouden angstig worden als ze niet snel kunnen antwoorden op mails, berichten, telefoontjes, schat je?

Lees nu de rest van het artikel.

Hoe meer we communiceren, hoe slechter we dat doen

‘We zien een toenemend aantal jonge mensen die zich willen loskoppelen van technologie maar die dat simpelweg niet kunnen,’ reageert welzijns-expert Georgina Jones in de Schotse Daily Mail op het onderzoek.

De overvloed aan communicatietechnologie heeft ons niet beter gemaakt in communicatie, geeft een op de twee Britten toe. Zes op de tien zouden ook liever hebben dat hun vrienden in hun aanwezigheid minder naar hun smartphone of naar computerschermen kijken.

Uit: Terreur in de 21ste eeuw? Gescheiden worden van onze smartphone… (2016, 12 mei). Geraadpleegd via http://nl.express.live

Met welk stellingen ben je het eens? Argumenteer mondeling. • Door mijn smartphone ben ik beter geworden in communiceren met mensen. • Ik zou liever hebben dat mijn vrienden in mijn aanwezigheid minder naar hun smartphone (of tablet) zouden kijken. • Ik zou me willen loskoppelen van die technologie, maar ik slaag daar niet echt in. Opdracht 21 Lees de onderstaande tekst en beantwoord daarna de vragen.

ki jk

Kinesisten: ‘Ban smartphone van speelplaats’

Scholen moeten het gebruik van smartphones op de speelplaats en tussen de lessen verbieden. Dat zegt professor kinesitherapie Annick Timmermans (UHasselt). De verenigingen van Vlaamse kinesisten en chiropractors steunen haar oproep, schrijven Het Nieuwsblad, Het Belang van Limburg en Gazet van Antwerpen. ‘We worden geconfronteerd met een generatie kinderen met een tabletnek’, zegt Timmermans. ‘Jongeren staan te vaak voorovergebogen naar een tabletscherm of smartphone te staren. Dat doet het aantal kinderen met nek- en schouderklachten

enorm toenemen. Ze kijken in de loop van de dag al veel te lang naar die schermen. Tijdens de speeltijd of tussen de lessen moeten ze bewegen.’ De afgelopen jaren heeft de grote meerderheid van de scholen de smartphone toegelaten op de speelplaats. Maar volgens experts verkrampen de spieren daardoor, wat de kans verhoogt om op termijn chronisch nek- of rugpatiënt te worden. In Nederland kampt 40 procent van alle 8- tot 18-jarigen met nek- en rugklachten. Voor België zijn er nog geen cijfers, maar chiropractors zien het aantal kinderen met nek- en schouderklachten eveneens stijgen.

Uit: W.K. (2016, 19 mei). Kinesisten: ‘Ban smartphone van speelplaats’. Knack. Geraadpleegd via http://datanews.knack.be

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 263

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

263 11/07/16 10:28

Zijn smartphones in jouw school toegelaten?

Klassikaal: steek je hand op als je soms last hebt van je rug, nek of schouders.

Vind jij dat scholen smartphones moeten verbieden?

Kan je een andere oplossing bedenken om te voorkomen dat jongeren te vaak voorovergebogen zitten?

Opdracht 22 Bekijk het filmpje op code.deboeck.com. Moet je je zorgen maken over wat smartphones, tablets en games doen met je brein?

Eigenlijk wel, want …

5.2.2 Robots

Misschien …

Robots in de industrie kennen we al lang. Ze doen er het zware werk en nemen routinetaken over. De laatste generaties robots worden echter steeds menselijker. Het zijn humanoïde robots of androïden en ze krijgen vaker een sociale functie in het leven van mensen. Aan androïden in ons leven zullen we stilaan moeten wennen.

ki jk

Sociale robots, ook wel snoezelrobots genoemd, houden kinderen met aandoeningen of eenzame bejaarden gezelschap. Ze zijn steeds populairder omdat ze weinig onderheid vergen en verplegend personeel schaars is. Zelfs in onze gezondheidszorg speelt techniek dus een steeds grotere rol: we maken niet enkel meer gebruik van gesofisticeerde apparatuur om diagnoses te stellen of om operaties te doen, maar patiënten krijgen achteraf ook een knuffel van een androïde. Zora is een schattige humanoïde robot van een halve meter hoog die wordt ingezet voor de activering van ouderen in woonzorgcentra en van jonge autistische kinderen. Paro is een interactieve robot in de vorm van een zeehondje, die dierlijk contact kan vervangen in ziekenhuizen waar levende dieren niet toegelaten zijn. Patiënten kunnen er lekker mee knuffelen, wat de stress verlaagt en zo hun genezing kan versnellen. JustoCat is erg gehoorzaam en vooral geschikt voor dementerende patiënten. Deze robot biedt het gezelschap van een huisdier, zonder het risico op letsels of allergieën.

•

De humanoïde robot Zora

Op code.deboeck.com kan je enkele filmpjes over deze robots bekijken.

264

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 264

Code

11/07/16 10:28

Wat doet de toenemende aanwezigheid van robots met de mens? Aan de laatste schok in ons zelfbeeld zijn we nu langzaam aan het wennen, zegt Luciano Floridi (°1964), hoogleraar filosofie in Oxford. Die schok kwam door het besef dat we allemaal ‘inforgs’ zijn, informatieorganismen die fundamenteel niet anders zijn dan kunstmatige objecten die geleerd hebben om te leren, te spreken, te reageren … kortom zoals androïden. We zullen van hen gaan houden, maar eerst moeten we wel van de gedachte af dat een ‘natuurlijke’ mens beter is dan een ‘kunstmatige’. Floridi is ervan overtuigd dat een volgende generatie bij de vraag ’Wie is mijn naaste?’ niet meer per se aan een mens zal denken.

Repliee Q2 is een humanoïde robot die reageert op spraak en aanraking.

ki jk

Opdracht 23 Floridi deed de volgende uitspraak: ‘De Franse filosoof Descartes beschouwde dieren al als machines. De omkering ervan ligt dan voor de hand.’ Wat bedoelt Floridi daarmee?

BEN IK EEN MENS OF EEN ROBOT? In 1936 stelde de Britse wiskundige en computerpionier Alan Turing (1912-1954) een test voor om na te gaan of je gesprekspartner een mens of een robot is, de Turingtest. In de futuristische film Blade Runner wordt verder doorgegaan op het idee dat het verschil tussen mensen en androïden met het blote oog niet waar te nemen is. Wat zijn de consequenties voor een samenleving waarin mensen en androïden naast elkaar leven? Heb je het recht om een androïde anders te behandelen, ook als hij zelf niet weet dat hij geen mens is?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 265

Hoofdstuk 1 - Wetenschap, wereldbeeld en samenleving

265 11/07/16 10:28

Hoofdstuk 2

Klimaat op hol

Het klimaat verandert, het wordt warmer ............................................................................................................................................... 269 1.1 Het klimaat verandert: hoe weten we dat? ............................................................................................................................................. 269 1.2 Het klimaat verandert: is dat ongewoon? ................................................................................................................................................ 271 1.3 Het klimaat verandert: hoe komt dat? ....................................................................................................................................................... 271 Een graadje warmer, so what? ............................................................................................................................................................................ 276

2.2 Malaria ............................................................................................................................................................................................................................ 280 2.3 De graanprijs en de opkomst van IS ........................................................................................................................................................... 281 2.4 Fauna en flora ............................................................................................................................................................................................................ 282 Omgaan met de klimaatverandering ........................................................................................................................................................... 283

3.1 De beste optie .......................................................................................................................................................................................................... 283 3.2 De Verenigde Naties en het klimaatakkoord .......................................................................................................................................... 284

3.3 Naar een klimaatneutrale en koolstofarme wereld ............................................................................................................................ 285 3.3.1 De transitie ...................................................................................................................................................................................................... 285 3.3.2 Minder uitstoot in Europa .................................................................................................................................................................... 288 3.4 In de praktijk .............................................................................................................................................................................................................. 288 3.5 Klimaatengineering ............................................................................................................................................................................................... 289

3.5.1 TechnologieĂŤn voor zonnewering ................................................................................................................................................... 289 3.5.2 TechnologieĂŤn voor CO2-vermindering ....................................................................................................................................... 290 Believers en non-believers .................................................................................................................................................................................... 290

Wat kan jij doen tegen de klimaatverandering? ................................................................................................................................. 294

ki jk

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 267

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol

267 11/07/16 10:28

Na dit hoofdstuk kan je … £ uitleggen hoe de wetenschap de opwarming van de aarde aantoont; £ aan de hand van het broeikaseffect uitleggen hoe de aarde meer en meer opwarmt;

£ aantonen dat de huidige opwarming veroorzaakt wordt door menselijke activiteit;

£ de belangrijkste veranderingen van het klimaat als gevolg van de opwarming benoemen;

£ de belangrijke rol van het gebruik van fossiele brandstoffen in de klimaatverandering duiden;

£ met voorbeelden illustreren dat de opwarming van de aarde wereldwijd gevolgen heeft voor natuur, mens en maatschappij in verschillende domeinen (gezondheid, economie, politiek, recht);

£ uitleggen hoe het komt dat de negatieve gevolgen van de klimaatverandering onrechtvaardig verdeeld zijn over de wereld; £ uitleggen wat de begrippen mitigatie en adaptatie inhouden en ze met voorbeelden illustreren;

£ uitleggen wat de transitie inhoudt en hoe de transitie wordt bekomen;

£ de rol van wetenschap en technologie in de klimaatproblematiek erkennen en voorbeelden geven van oplossingen tegen de opwarming van de aarde vanuit wetenschap en techniek; £ verklaren welke tegengestelde waarden aan het werk zijn wanneer mensen (het belang van) de klimaatproblematiek ontkennen;

£ voorbeelden geven van mogelijke gedragswijzigingen in je persoonlijk leven ten voordele van het klimaat; £ met voorbeelden aantonen dat de klimaatverandering kansen schept voor een meer rechtvaardige wereld, voor een duurzame economische ontwikkeling en voor meer solidariteit.

ki jk

INTRO

De ecologische voetafdruk geeft weer hoeveel grondoppervlakte nodig is voor de productie van wat we verbruiken, bv. voor de productie van voedsel, veevoeder, vezels (zoals katoen), bossen (papier en hout) ... Op code. deboeck.com kan je nagaan hoe groot jouw ecologische voetafdruk is.

268

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 268

Code

11/07/16 10:28

1 Het klimaat verandert, het wordt warmer

30° C 25° C

1.1 Het klimaat verandert: hoe weten we dat?

20° C

Op het land, in en op de oceanen … Op duizenden locaties op aarde hebben wetenschappers meetapparatuur staan die de temperaturen op aarde dag na dag registreren. Ook via weerballonnen, radiosondes en satellieten worden metingen en observaties uitgevoerd. Die overvloed aan informatie toont het duidelijk aan: de opwarming van de aarde is een feit.

15° C 10° C 5° C 0° C

ki jk

Opdracht 1 Bekijk de afbeelding en beantwoord daarna de vragen.

Waar is de opwarming groter? £ boven land £ boven de zee

Waar is de opwarming groter? £ in het noordelijk halfrond £ in het zuidelijk halfrond

Als je naar Europa kijkt, hoeveel warmer was het in 2015 tegenover 1951?

Welk deel van de wereld is er het ergst aan toe?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 269

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol

269 11/07/16 10:28

De Muir-gletsjer in Alaska, augustus 1941 en 2004

Door metingen en observaties via satellieten hebben wetenschappers nog andere bewijzen van de opwarming van de aarde. • De ijsvlakten krimpen doordat warmte het ijs sneller doet smelten. O.a. het noordpoolijs is de laatste tien jaar met 4 procent gekrompen. • Het zeeniveau stijgt. Als water opwarmt zet het uit, en daardoor vergroot het volume van het zeewater. Ook komt er water bij van het smeltende ijs. • Er is meer waterdamp in de lucht. Warm water verdampt sneller dan koud water, waardoor er meer waterdamp is.

Het belangrijkste gevolg van de opwarming van de aarde is de klimaatverandering. Het klimaat* is het gemiddelde weer van een gebied over een periode van dertig jaar. Het weer* is de lokale dagelijkse toestand van temperatuur, wind, neerslag, luchtdruk … Het weer wisselt vaak en snel, het klimaat over langere termijn en eerder langzaam.

ki jk

Wetenschappers nemen waar dat een aantal klimaatverschijnselen heftiger worden en/of zich vaker voordoen: • langdurige droogteperioden; • meer warme dagen en hittegolven; • tropische cyclonen; • overvloedige regenval, overstromingen; • minder koude winters.

Overvloedige regenval en overstroming in Beloeil in Henegouwen

Alle wetenschappelijke gegevens over het klimaat op aarde worden verzameld en verwerkt door meer dan tweeduizend wetenschappers die verbonden zijn aan het International Panel on Climate Change (IPCC), een instelling van de VN.

270

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 270

Code

11/07/16 10:28

1.2 Het klimaat verandert: is dat ongewoon?

ki jk

De aarde is 4,6 miljard jaar oud en in de loop van haar geschiedenis zijn er perioden geweest waarin de aarde bijna volledig door sneeuw en ijs bedekt was, maar ook meer tropische perioden, zoals 100 miljoen jaar geleden in de tijd van de dinosaurussen. Drastische klimaatveranderingen hadden steeds gevolgen voor het leven op aarde. Er stierven soorten uit en alleen de beter aangepaste soorten konden overleven. Sinds 2,5 miljoen jaar wisselen koudere perioden (glacialen of ijstijden) en warmere perioden (interglacialen) elkaar af. Het verschil in gemiddelde temperatuur op aarde tussen de laatste ijstijd en een interglaciaal was maar 4 à 5 °C. Ook binnen een ijstijd wisselen koudere en warmere perioden elkaar af, en ook tijdens een warmere periode komen er bitterkoude tijden voor (de kleine ijstijden). Het is dus niet ongewoon dat het klimaat verandert, maar het is wél ongewoon is dat aarde nu zo snel opwarmt.

Jagers in de sneeuw (1565) is een van minstens zeven sneeuwtaferelen die Pieter Bruegel de Oude schilderde. Het genre komt ook voor bij andere schilders uit deze periode. We weten intussen dat er toen een kleine ijstijd plaatsvond.

1.3 Het klimaat verandert: hoe komt dat?

Enkele gassen in onze atmosfeer, zoals CO2, methaangas, lachgas en ozon, hebben een invloed op de temperatuur op aarde. Ze worden broeikasgassen* genoemd omdat ze in de dampkring blijven hangen en het vermogen hebben om veel warmte te absorberen. De dampkring krijgt daardoor het effect van een broeikas, een serre, die de aarde warm houdt. De meeste broeikasgassen zijn van nature in de atmosfeer aanwezig. We spreken van het natuurlijk broeikaseffect*. De energie van de zon wordt deels door de lucht, het water en de bodem geabsorbeerd. Een ander deel gaat verloren: het wordt gereflecteerd, wordt geabsorbeerd en opnieuw uitgestoten in de richting van de aarde. Die reflectie is de reden dat de opwarming zich over de hele atmosfeer voordoet. Het komen en gaan van energie houdt de gemiddelde temperatuur op aarde op een aangename 15 °C. Zonder de dampkring zou die gemiddelde temperatuur -18 °C zijn. Dat is voor de mens niet leefbaar. Met andere woorden: de broeikasgassen van de dampkring beschermen ons.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 271

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol

271 11/07/16 10:28

r aa pl em

Door de uitstoot van uitlaatgassen uit autoâ&#x20AC;&#x2122;s, door de industrie en door andere menselijke activiteiten komen er extra broeikasgassen in de atmosfeer, bovenop de broeikasgassen die er van nature al aanwezig zijn. Daardoor verhoogt het broeikaseffect en is de gemiddelde temperatuur aan het stijgen. We spreken in deze context van het versterkte broeikaseffect*. Dat is geen natuurlijk fenomeen. De grootste hoeveelheid broeikasgas in de atmosfeer is koolstofdioxide of CO2, dat overal vrijkomt waar we fossiele brandstoffen (steenkool, aardolie en aardgas) verbranden. Daardoor draagt CO2 het meeste bij aan het broeikaseffect. Daarom gaan we in dit hoofdstuk dieper in op CO2.

ki jk

CO2 in de atmosfeer (Mauna Loa)

400

380

360

340

320 1970

1980

1990

2000

2010

JAAR

272

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 272

Code

11/07/16 10:28

Op 9 mei 2013 noteerde het observatorium te Mauna Loa in Hawaï voor het eerst een waarneming van meer dan 400 ppm (parts per million, deeltjes per miljoen) CO2. Dat betekent dat er op dat moment per miljoen luchtdeeltjes minstens 400 deeltjes CO2 rondzweefden. Dat lijkt weinig, maar dat is het niet. De afgelopen 400 000 jaar bleef de CO2concentratie namelijk altijd tussen de 180 en 280 ppm.

Als we die gegevens bekijken, kunnen we afleiden dat de huidige opwarming sneller gebeurt dan ooit gezien in het verleden en dat de huidige opwarming samenhangt met de snel stijgende concentraties koolstofdioxide (en andere broeikasgassen). De wetenschap concludeert dat de natuurlijke schommeling in de temperatuur op aarde tenietgedaan is door een snelle opwarming die veroorzaakt is door menselijke activiteiten en die serieuze gevolgen heeft voor het klimaat van onze planeet.

Over CO2 in de atmosfeer zouden we ons eigenlijk niet druk hoeven te maken. Het is een natuurlijk gas. Ons lichaam produceert het zelf en we ademen het uit. Groene planten en de algen in de oceanen verbruiken volop CO2 voor hun fotosynthese. In een natuurlijke situatie is er een goede balans tussen de uitstoot (de emissie) en het verbruik (de consumptie).

ki jk

De voornaamste reden van uitstoot van CO2 in de atmosfeer is de verbranding van fossiele brandstoffen (steenkool, aardolie, aardgas). • Onze groeiende economie zorgt er sinds de Industriële Revolutie voor dat onze bedrijven steeds meer uitstoten. • Onze groeiende bevolking zorgt ervoor dat er meer mensen zijn die door hun activiteiten bijdragen aan de uitstoot.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 273

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol

273 11/07/16 10:28

Opdracht 2 Welke economische sectoren stoten de meeste broeikasgassen uit en dragen daardoor het meeste bij tot de opwarming van de aarde? Overleg met je buur en vul het diagram aan. Kies uit: transport – gebouwen – landen bosbouw – energiesector – industrie.

6% 14 %

35 %

21 %

24 %

ki jk

Opdracht 3 a In Maleisië en Indonesië worden al jaren hectaren tropische bos platgebrand voor de aanleg van palmolieplantages. De vraag naar palmolie stijgt elk jaar. Palmolie is in veel dagelijkse producten te vinden, van allerlei voedingsmiddelen tot zeep. Het zit ook in biobrandstoffen, waar ook veel vraag naar is. Waarom neemt de CO2-concentratie toe door de ontbossing?

Welke waarden komen hier met elkaar in conflict?

TRANSPORTUITSTOOT Lucht- en scheepvaart zijn samen verantwoordelijk voor zo’n 8 procent van de totale CO2-uitstoot, waarbij de luchtvaart de grootste helft voor zijn rekening neemt en de scheepvaart, met zijn enorme olietankers en containerschepen die over de hele wereld gaan, de rest. Voor deze sectoren wordt nog een forse groei voorspeld. Vrijhandelsverdragen zoals TTIP (tussen Europa en de Verenigde Staten) en CETA (met Canada) zijn bedoeld om nog veel meer grondstoffen en producten de Atlantische Oceaan over te sturen. Bovendien: hoe beter het gaat in opkomende economieën zoals China en India, hoe meer de mensen daar ook weleens per vliegtuig op vakantie willen naar het buitenland.

274

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 274

Code

11/07/16 10:28

Opdracht 4 Het Belgische wagenpark telde in 2015 meer dan 7 miljoen voertuigen. Dat is 1,4 procent meer dan het jaar voordien. Er zijn meer voertuigen bijgekomen dan mensen. De 5,6 miljoen personenwagens kunnen we indelen volgens brandstof: • diesel: 3,5 miljoen auto’s; • benzine: 2 miljoen auto’s; • LPG: 19 000 auto’s; • elektriciteit: bijna 3 000 auto’s (geen CO2-uitstoot). Als een personenwagen gemiddeld 150 g CO2 per kilometer uitstoot en jaarlijks ongeveer 15 000 km rijdt, hoeveel CO2 stoten de Belgische auto’s dan jaarlijks gezamenlijk uit? Je mag de uitkomst uitdrukken in ton (1 ton is 1 000 000 gram).

Als je die jaarlijkse afstand met je fiets zou afleggen, spaar je niet alleen veel geld uit, maar stoot je ook geen CO2 uit. Hoeveel CO2 spaar je dan uit?

ki jk

Tip: als je toch zou overwegen om een auto te kopen, kan je de CO2-uitstoot per km per merk en type vergelijken. Hoe lager de uitstoot, hoe milieuvriendelijker. Vergeet ook niet om rekening te houden met de uitstoot van fijnstof, zoals bij dieselauto’s. Je kan ook een elektrische wagen kopen; die stoot geen CO2 uit. Of je kan je inschrijven bij een autodeelvereniging, zoals Cambio. Dan bezit je zelf geen wagen (en heb je dus geen vaste kosten zoals verzekeringen of onderhoud), maar kan je er een lenen in je buurt.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 275

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol

275 11/07/16 10:28

2 Een graadje warmer, so what?

ki jk

Een graadje warmer bij ons zal je zeker aangenaam vinden. • De zomer begint eerder en duurt langer. • De winter is zachter. • De factuur van onze verwarming daalt. • De horeca is blij met extra terrasjesdagen. • De gewassen groeien beter. Maar we weten ook dat, als we niks doen, de klimaatopwarming niet stopt bij één graadje meer. En het effect van globale opwarming is niet te beheersen: op sommige plekken wordt het juist koeler door een verandering in zee- en windstromen. In wat volgt bekijken we enkele van de negatieve gevolgen van de klimaatverandering.

CHAMPAGNE UIT … ENGELAND? Het Franse champagnemerk Taittinger gaat nu ook Engelse schuimwijn produceren: schuimwijn van Engelse druiven. Het bekende wijnhuis zegt dat de opwarming van het klimaat dat mogelijk maakt. Taittinger kocht een oude boomgaard in het Engelse graafschap Kent en hoopt binnen vijf jaar de eerste flessen schuimwijn te kunnen produceren.

276

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 276

Code

11/07/16 10:28

Strandhut op Kiribati

2.1 Klimaatvluchtelingen

ki jk

Kiribati is een van de vele eilandstaatjes in de Stille Oceaan. Het bestaat uit tientallen tropische eilandjes die soms maar 1 meter boven de oceaan uitsteken. De zeespiegel stijgt er 1,2 cm per jaar, viermaal sneller dan het wereldgemiddelde. Volgens de klimaatwetenschappers kunnen deze eilanden, als er niet wordt ingegrepen, over vijftig jaar door de zee verzwolgen worden. Het is dus de vraag of ze nog wel geschikt zijn om op te blijven wonen. Zelfs als dat kan, moeten de inwoners rekening houden met verzilting: door het zoute water wordt de bodem onvruchtbaar. Kiribati is niet de enige eilandengroep in de Stille Oceaan die met de zeespiegel kampt. Tientallen dorpen van de Fijieilanden moeten verplaatst worden, hun hervestiging is al aan de gang. Ook 2 000 inwoners van het atol Carteret (PapoeaNieuw-Guinea) worden overgebracht naar Bougainville op het vasteland. De stad Taro (op de Salomonseilanden) is al verplaatst naar het vasteland in de buurt. Maar AustraliĂŤ en Nieuw-Zeeland hebben al te kennen gegeven dat ze niet zitten te wachten op al die klimaatmigranten.

Een gezin uit Tuvalu, een archipel ten zuiden van Kiribati, kreeg in 2014 uitzonderlijk op klimatologische gronden een verblijfsvergunning in Nieuw-Zeeland. Daarmee waren zij de eerste officiĂŤle klimaatvluchtelingen ter wereld. Wetenschappers verwachten dat er miljoenen zullen volgen als de opwarming van de aarde aan het huidige tempo voortgaat. Maar een internationaal juridisch kader voor dit type vluchtelingen ontbreekt. De familie vroeg eerder bij de Australische overheid om een vluchtelingenstatus maar kreeg die niet, omdat klimaatvluchtelingen niet onder het Vluchtelingenverdrag van de VN vallen.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 277

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol

277 11/07/16 10:28

Opdracht 5 Bekijk het filmpje op code.deboeck.com en beantwoord de vragen. a Hoe ondervinden de bewoners van Kiribati dagelijks aan den lijve de gevolgen van de klimaatverandering?

Welke regio is volgens wetenschappelijk onderzoek het sterkst onderhevig aan klimaatverandering?

Wat is de grootste bedreiging voor Kiribati?

Waarom?

Wat zijn de voorlopige oplossingen?

Opdracht 6 a Wat zou jij kiezen als je op Kiribati woonde? Op de eilanden blijven en je aanpassen of toch maar definitief naar het vasteland verhuizen? Schrijf argumenten voor beide keuzes in de tabel. argumenten voor blijven

ki jk

argumenten voor verhuizen

278

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 278

Code

11/07/16 10:28

Evalueer je argumenten: zet een kruisje naast de argumenten die je doorslaggevend vindt.

Mijn beslissing zou zijn omdat

Welke waarden van de inwoners van Kiribati komen in het gedrang?

Opdracht 7 a Hoe definieert de VN vluchtelingen?

Klimaatverandering staat niet in die definitie. Hoe zou jij het begrip klimaatvluchteling omschrijven?

Bedenk drie voorbeelden van hoe solidariteit deze klimaatvluchtelingen zou kunnen helpen.

Hoe beĂŻnvloedt dit ons wereldbeeld?

ki jk

Waarom zijn de negatieve gevolgen van de klimaatopwarming onevenredig verdeeld in de wereld?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 279

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol

279 11/07/16 10:28

2.2 Malaria

Een van de methodes van wetenschappelijk onderzoek is de vraag stellen ‘Wat als …?’ Wetenschappers beantwoorden die vraag door computermodellen voor de toekomst te ontwerpen. Zo weten ze dat de malariamug zich verder buiten Afrika zal verspreiden als de aarde met 2 °C opwarmt. Computermodellen kunnen dan gebruikt worden om te voorspellen naar welke regio’s de mug waarschijnlijk zal trekken en waar dus door de opwarming van de aarde malaria zou kunnen oprukken. Nu komt malaria voornamelijk voor in Latijns-Amerika, Afrika en Azië (zie kaart), maar als de aarde met 2 °C zou opwarmen, is de kans groot dat ze zich ook bij ons in Europa zou gaan vestigen.

Malaria is een ziekte waarmee je besmet kan raken als je gestoken wordt door een mug die besmet is met een malariaparasiet. Onderzoek heeft aangetoond dat de malariamug gevoelig is voor temperatuursveranderingen. De klimaatverandering zorgt ervoor dat de malariamug in meer regio’s goed kan gedijen. In Afrika heeft de mug haar leefgebied al uitgebreid van het laagland naar bergachtige gebieden omdat het daar warmer is geworden. Bij hogere temperaturen wordt de parasiet in de mug sneller volwassen. Bij 20 °C duurt dat 26 dagen, bij 25 °C gaat dat dubbel zo snel. Vooraleer een mug sterft, kan ze dus meer mensen besmetten.

ki jk

Opdracht 8 Er zijn een heleboel middelen ontwikkeld in de strijd tegen malaria. Geef telkens de plus- en minpunten. pluspunt

minpunt

klamboes

insecticiden

antimalariapillen

280

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 280

Code

11/07/16 10:28

vaccin

ggo-muggen

MALARIA, EEN ZIEKTE VAN DE ARMEN Vroeger kwam malaria ook in Europa voor, zelfs tot in de jaren 1900. Dankzij de geneeskunde is malaria bij ons uitgeroeid, maar over heel de wereld zijn er nu nog 200 miljoen mensen besmet en sterven er jaarlijks 500 000 aan de ziekte, vooral kinderen in Afrika. Malaria is perfect behandelbaar, maar in deze arme regio ontbreekt het geld en de infrastructuur. Volgens de WHO (World Health Organisation) blijft een muskietennet dat met insecticide doordrenkt is voorlopig het meest haalbare en meest effectieve preventiemiddel.

Opdracht 9 Ook jij kan je steentje bijdragen aan de strijd tegen malaria. Misschien vraag je je af waarom je dat zou doen en of je kleine bijdrage wel de moeite waard is. Bekijk het filmpje op code.deboeck.com en beantwoord daarna de vragen. Wat houdt ‘effectief altruïsme’ in?

Wat heeft dit te maken met solidariteit?

ki jk

Wat heeft het te maken met malaria?

2.3 De graanprijs en de opkomst van IS Je hebt vast al gehoord over de terreurgroep IS die Syrië teistert. Waarom vermelden we die in een hoofdstuk over klimaatverandering? Opdracht 10 De leerkracht toont enkele filmpjes over de mogelijke relatie tussen de klimaatverandering en IS. Bekijk ze en vat op een apart blad de informatie samen in een schema. Geef in je schema de causale verbanden aan.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 281

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol

281 11/07/16 10:28

2.4 Fauna en flora

Biologen merkten dat de opwarming van de aarde ook zorgt voor veranderingen in fauna en flora. â&#x20AC;˘ Planten komen vroeger in bloei, de pollentijd verlengt, vruchten zijn vroeger rijp, de bladval van bomen vindt later plaats en in noordelijke streken komen er meer warmteminnende plantensoorten voor. â&#x20AC;˘ Dieren migreren, hun leefgebied schuift op naar het noorden of het breidt uit, hun levenscyclus vervroegt (voortplanting van insecten, nestbouw van vogels enz.). De effecten van de klimaatverandering op de biodiversiteit wegen niet zwaar door in het maatschappelijk debat. Over het nut van het beschermen van dieren en planten wordt soms onverschillig gedaan. Veel mensen veronderstellen dat ze zich wel zullen aanpassen. Maar het aanpassingsvermogen van dieren en planten is niet onbegrensd. De veranderingen in fauna en flora hebben bovendien ook voor ons soms gevolgen. We bekijken twee voorbeelden.

Steeds meer mensen hebben last van hooikoorts en daarin speelt de klimaatverandering waarschijnlijk een rol. Door de verhoogde CO2-concentraties in de lucht en de hogere temperatuur groeien planten efficiĂŤnter en daardoor produceren ze meer pollen. In serre-experimenten werd timoteegras, een algemeen voorkomend gras, bij verschillende CO2concentraties opgekweekt. De planten die opgroeiden onder de hoogste CO2-concentraties produceerden de meeste pollen. Daarnaast bloeien planten vroeger op het jaar doordat de lente eerder begint. Geen goed nieuws dus voor hooikoortslijders.

ki jk

De kabeljauw is voor Europa een economisch belangrijke vissoort. De populatie van deze koudwatervissoort ging in de Noordzee sterk achteruit, met een dieptepunt in 2006. De overlevingskans van jonge visjes was door de opwarming van de zee gevoelig gedaald. Ook overbevissing speelde een rol. Europa legde vangstbeperkingen op en sloot visgronden af tijdens het paaiseizoen. De kabeljauwpopulatie in de Noordzee is door die maatregelen al een beetje hersteld. Maar Belgische vissers vissen nog weinig op kabeljauw. Door de opwarming is die meer naar het koudere water in het noorden opgeschoven. In de buurt van onze kust komt hij niet veel meer voor. Onze vissers vissen nu vooral op tong en pladijs. In hun vangsten zitten ondertussen wel meer en meer zuidelijke soorten, zoals mul, sardienen en ansjovis.

282

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 282

Code

11/07/16 10:28

3 Omgaan met de klimaatverandering 3.1 De beste optie De aarde is gewend aan warmere en koudere perioden. Als de volgende ijstijd komt, zal de zeespiegel weer dalen, zullen de hittegolven afnemen enz. De volgende ijstijd is echter pas over duizenden jaren en ondertussen moeten we zonder veel ellende de huidige versnelde opwarming kunnen overleven.

Wat zijn de opties om de klimaatverandering aan te pakken? Overheden en burgers kunnen: â&#x20AC;˘ de uitstoot van broeikasgassen beperken om de aarde niet verder op te warmen en de klimaatverandering af te remmen om zo de effecten te verzachten (mitigatie*); â&#x20AC;˘ de klimaatverandering aanvaarden, zich neerleggen bij de verliezen en de schade herstellen (acceptatie*); â&#x20AC;˘ zich zo goed mogelijk aanpassen en zich voorbereiden op de huidige en te verwachten effecten van de klimaatverandering (adaptatie*).

voorbeeld

Wat betekent dit voor ons?

aanpak

Opdracht 11 a Geef van elke aanpak een voorbeeld en bespreek wat die aanpak voor ons zal betekenen.

ki jk

mitigatie

acceptatie

adaptatie

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 283

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol

283 11/07/16 10:28

Wat is de beste van deze drie opties? Waarom?

3.2 De Verenigde Naties en het klimaatakkoord

Afgezanten vanuit alle hoeken van de wereld kwamen in december 2015 in Parijs samen om tot een tweede internationaal klimaatakkoord te komen dat de opwarming van de aarde aan banden kan leggen. Het akkoord is de opvolger op het eerste klimaatakkoord van Rio de Janeiro dat in 1994 in werking trad. Sindsdien vindt er elk jaar een klimaatconferentie plaats, een COP (Conference of Parties) die erop toekijkt hoe de afspraken van het akkoord door de verschillende landen worden nageleefd. Opdracht 12 De leerkracht toont je een filmfragment over het klimaatakkoord. Bekijk het en beantwoord daarna de vragen. Welke zijn de vier belangrijkste afspraken waartoe de landen zich door dit akkoord verbinden?

Waarom is het zo belangrijk dat de groeilanden China, BraziliĂŤ, India, en de VS nu ook mee dit akkoord hebben ondertekend? (Dat was niet het geval bij het vorige akkoord.)

ki jk

Is het klimaat nu gered met dit akkoord?

284

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 284

Code

11/07/16 10:28

3.3 Naar een klimaatneutrale en koolstofarme wereld 3.3.1 De transitie

•

klimaatvriendelijk: energie uit windmolens en elektrische wagens, vaker vegetarisch eten, met de fiets naar school gaan, bomen planten klimaatonvriendelijk: vliegtuigreizen, voedsel laten invliegen van de andere kant van de wereld, voedselverspilling, hoog elektriciteitsverbruik, gebruiksvoorwerpen (zoals kleding) wegwerpen i.p.v. herstellen

ki jk

•

Om de temperatuur van de aarde zeker niet met meer dan 2°C te laten stijgen, moet de wereld volgens het laatste IPCC-rapport: • tegen 2020 40 procent minder broeikasgassen uitstoten dan in 2010; • tegen het midden van de eeuw 70 procent minder uitstoten; • tegen 2100 volledig stoppen met de uitstoot van broeikasgassen. We streven geleidelijk naar een klimaatneutrale en een koolstofarme samenleving. Die omschakeling of transitie* kunnen we bereiken door technologie in te zetten en het consumptiegedrag van de mensen te veranderen. Kort gezegd: de wetenschap moet oplossingen vinden en wij moeten onze levenswijze aanpassen.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 285

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol

285 11/07/16 10:28

Opdracht 13 Bekijk op code.deboeck.com het filmfragment en beantwoord daarna de vragen. Welke rol speelt de veeteelt in de opwarming van de aarde?

Welke oplossing levert de wetenschap? Wat is het bekomen effect?

Welke gedragswijziging wordt ons aanbevolen?

In welk mate ben je daartoe bereid om het klimaat te redden? Verklaar je nader.

ki jk

Over de omschakeling naar een meer milieuvriendelijke maatschappij, de transitie, zijn al veel studies gemaakt. Die studies tonen aan dat de transitie belangrijke investeringen zal vragen. Mitigatie en adaptatie kosten veel geld. Ze tonen ook aan dat er voordelen aan verbonden zijn: • We worden minder afhankelijk van vervuilende brandstoffen. • Het is een stimulans voor het ontwikkelen van innovatieve technieken die misschien jobs creëren. • Het zal beter zijn voor onze gezondheid en zal de steden leefbaarder maken. De investeringen, zeggen de studies, zullen uiteindelijk goedkoper zijn dan de gevolgen van een klimaatverandering als we niet ingrijpen. De kosten aan volksgezondheid, infrastructuren, migratie, landbouw, enz. zouden wel tot 20 procent van het mondiale bbp kunnen oplopen. Hoe langer men wacht, hoe duurder en hoe moeilijker de oplossingen zullen zijn.

Er zijn en worden ondertussen al tal van initiatieven ontwikkeld op het vlak van de transitie. Acties die uitgaan van de overheid, van de industrie en andere economische sectoren, maar ook van burgers en van steden.

286

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 286

Code

11/07/16 10:28

Opdracht 14 Transition towns zijn lokale gemeenschappen (een buurt, stad, streek, vereniging) die zelf de handen uit de mouwen steken om de transitie geleidelijk mogelijk te maken. Ze ontwikkelen allerlei plaatselijke initiatieven die de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen afbouwen en die te maken kunnen hebben met transport, voeding, wonen, energie enz. Heeft jouw stad of gemeente al een klimaatplan? Kijk op code.deboeck.com naar de interactieve kaart en zoek je woonplaats op. Welke punten zouden er volgens jou zeker in het klimaatplan van je gemeente of stad moeten staan? Overleg met de klasgenoten uit jouw stad of gemeente.

Welke waarden komen aan bod in dit soort initiatieven?

ki jk

Een buurtmoestuin

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 287

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol

287 11/07/16 10:28

3.3.2 Minder uitstoot in Europa

In Europa moeten de klimaatacties passen binnen het Europese plan om de uitstoot van broeikasgassen tegen 2050 met 80 tot 95 procent te verminderen ten opzichte van 1990. Naast inzetten op technologie en gedragswijziging bedacht Europa ook het concept van de emissiehandel om de uitstoot naar omlaag te halen. Emissiehandel is de handel in uitstootrechten. Europa geeft aan landen en bedrijven emissierechten: het recht om een bepaalde hoeveelheid broeikasgassen uit te stoten. Voor sommige bedrijven is het moeilijk of duur om bijvoorbeeld hun CO2-uitstoot te verminderen en voor andere bedrijven gaat dit gemakkelijker. Bedrijven die meer uitstoten dan afgesproken, kunnen dan deze emissierechten overkopen. Op deze manier kost de uitstoot deze bedrijven geld. Het stimuleert ze om minder broeikasgas te produceren.

3.4 In de praktijk

Opdracht 15 Wat kunnen landen, bedrijven en burgers doen om de klimaatverandering het hoofd te bieden en de transitie mogelijk te maken? Hieronder lees je enkele mooie voorbeelden. Noteer telkens of het gaat om mitigatie, acceptatie of adaptatie.

Hernieuwbare energie Zes grote bedrijven he bben zich geĂŤngageerd om enkel nog met hernieu wbare energie te werke n. Ze voegen zich daarmee bij een wereldwijd initia tie f van meer dan 50 bedrijven. Het gaat om Coca-Cola, BMW Group, International Fla vors & Fragrances, No rdea Bank AB, Pearson PLC en Swiss. Ze maken nu de el uit van de RE100, een int ernationaal initiatief va n The Climate Group voor be drijven die de overstap maken naar uitsluitend hernieu wbare stroom. Onder meer Microsoft, Ikea en Goog le maken er al deel van uit.

ki jk

Deltagoot van de universiteit van De deltagoot op de campus van 300 m lang, 5 m Delft is een betonnen goot t kunnen in een paar breed en 9,5 m diep. In de goo meter hoog opgewekt minuten monstergolven tot 5 ten in de goot uit hoe worden. De onderzoekers tes van de stijgende zee dijken en duinen de kracht zouden kunnen doorstaan.

288

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 288

Zoektocht naa r olievoorrad en gestaakt Na een intens e campagne va n Greenpeace Shell beslist om heef t zijn zoektocht naar olievoorra in Alaska stop den te zetten. Het bedrijf geef t hi drie redenen er voor op: het had de weerstand het publiek hi van er tegen onde rschat, het ha voorraden ov d de erschat en ex ploitatiekosten te hoog. Een m waren aand later bes loot ook het N bedrijf Statoil oorse om zich teru g te trekken Chukchizee om uit de dezelfde redene n. De Chukchi is een bijzonde zee r waardevol ge bied voor ijsb en walrussen. er en Eerder dit jaar had Statoil oo gemeld dat he k al t exploraties in de Barentsz ze stopzetten. e zou

Code

11/07/16 10:28

is die uitstoot niet: een groot deel van het land heeft nog geen elektriciteit en de meeste stroom wordt opgewekt met waterkracht. Tegelijk spelen de uitgestrekte bossen een rol als CO2-opslagvat. Bijna driekwart van Bhutan is bedekt met wouden en de regering wil dat percentage nog hoger. Dat Bhutan de klimaatverandering ernstig neemt, is niet verwonderlijk. Het land is voor zijn watervoorziening in sterke mate afhankelijk van de gletsjers in de Himalaya.

Het meest klimaatvriendelijke land ter wereld Het koninkrijkje Bhutan in de Himalaya is het meest klimaatvriendelijke land ter wereld. Dankzij zijn uitgestrekte wouden absorbeert het drie keer meer CO2 dan zijn 700 000 bewoners uitstoten. Groot

Program The Kiribati Adaptation van Kiribati al 20 km² g erin reg Vorig jaar kocht de van de Fiji-eilanden, als land op Vanua Levu, een vel. De president en een soort van noodvluchtheu The Kiribati Adaptation de regering hebben ook t, om Kiribati minder Program (KAP) opgerich r de effecten van de kwetsbaar te maken voo rove aanplanten om zeespiegelstijging: mang gen voor voldoende de kust te beschermen, zor Ze krijgen daarvoor zoetwatervoorraden … rnationale instellingen financiële steun van de inte en van Japan, en nu zoals de Wereldbank, de VN ook van Australië.

ki jk

Zoniënwoud Het Zoniënwoud in Brussel is een beukenbos en beuken kunnen niet goed tegen droogte en hitte. Door het opwarmende klimaat hebben ze meer last van schimmels en zijn ze minder sterk. Bij storm weer waaien ze dan gemakkelijk er om. Het Zoniënw ou d wordt bij voorspelde storm uit veiligheid al gerege ld afgesloten voor het publiek. Da arom heef t men be slist om oude bomen niet meer do or beuken te vervan gen, men kiest voor bomen die be ter tegen de opwarm ing bestand zijn, zoals linde en esdoor n.

3.5 Klimaatengineering

Als het niet zou lukken om, zoals gepland, de uitstoot van broeikasgassen lager te krijgen, dan kunnen we misschien beter al ons technologisch vernuft inzetten om de opwarming te stoppen door de aarde zelf af te koelen. Dat is de redenering van wetenschappers en technologen die inzetten op geo-engineering of klimaatengineering*. Waar gaat het om?

De wetenschap onderzoekt twee systemen voor noodkoeling: • zonwering: de inkomende zonne-energie tegenhouden; • CO2-vermindering: de CO2 uit de lucht wegvangen en opslaan. De technieken die daarvoor nodig zijn, zijn nog niet klaar. Het is ook niet zeker dat er voor de toepassingen van die technieken een voldoende maatschappelijk draagvlak is. Maar aan de universiteiten wordt er wel druk aan gewerkt. 3.5.1 Technologieën voor zonnewering Er bestaan verschillende technologieën die ervoor kunnen zorgen dat de inkomende zonne-energie tegengehouden wordt.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 289

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol

289 11/07/16 10:28

•

• •

Aerosolinjectie: om de aarde te beschermen, verstuiven we kleine deeltjes (o.a. zwavel) in de stratosfeer via ballonnen, vliegtuigen of raketten. Die deeltjes werken als een soort parasol: ze weerkaatsen en verstrooien het zonlicht. Wolkenfabriek: boten op de oceaan vernevelen zout water. Door het zout ontstaan witte wolken die het zonlicht weerkaatsen. Ruimtespiegels: we lanceren een raket met een reusachtig spiegelend scherm dat in de ruimte openvouwt en het zonlicht terug het heelal instuurt.

3.5.2 Technologieën voor CO2-vermindering

Ook voor CO2 -vermindering zijn er al heel wat oplossingen bedacht. • Directe CO2-afzuiging: je filtert de lucht, haalt er de CO2 uit en slaat die ondergronds op. • Olivijn is een doorzichtig groen gesteente. Het reageert chemisch goed met het zure CO2. Met genoeg fijn gemalen olivijn moet het mogelijk zijn om tonnen CO2 op te slorpen. • IJzerbemesting van oceanen: als je algen meer ijzer geeft, groeien ze beter en nemen ze meer CO2 op. Als ze afsterven, zinken ze naar de oceaanbodem, die op die manier als een CO2-opslagplaats dient. • Grootschalige bebossing, over zeer grote oppervlakten.

Wat de gevolgen en de risico’s van deze technieken zijn, dat kan men nog helemaal niet kan inschatten. De onderzoekers hopen dat ze al deze technieken nooit zullen moeten inzetten, maar als het zo ver komt, verwacht men dat de wetenschap zijn verantwoordelijkheid neemt en met oplossingen klaar staat.

Olivijn

4 Believers en non-believers

ki jk

Opdracht 16 Bekijk het filmpje op code.deboeck.com. Welke boodschap wordt er verkondigd?

Alle wetenschappers zijn het erover eens: de aarde warmt op en het klimaat verandert. Ze hebben onderzocht of de mens de oorzaak is van die verandering. 97 procent van de klimaatwetenschappers denkt dat dat inderdaad zo is. Dat is behoorlijk veel. De non-believers, de mensen die niet geloven dat de mens de klimaatverandering veroorzaakt, zoals de Nederlandse geoloog Salomon Kroonenberg (°1947), zijn niet talrijk maar laten wel luid van zich horen. De meeste non-believers zijn echter helemaal geen (klimaat)wetenschappers. Zo heb je bijvoorbeeld de Zweedse politicoloog Bjorn Lomborg, die zijn kritieken publiceerde in zijn boek Cool it, dat in 2010 verfilmd werd. Lomborg vindt dat er te veel geld gaat naar mitigatie en adaptatie van de klimaatverandering, terwijl er nog zoveel andere problemen om een oplossing vragen.

290

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 290

Code

11/07/16 10:28

Opdracht 17 Voer een klas- of groepsdebat. Als je nu vijf miljard euro te besteden had en je moest alles aan één doel schenken, waarin zou je dit bedrag investeren? • Verder aidsonderzoek financieren óf zoveel mogelijk windmolens plaatsen? • Programma’s voor geboortebeperking in Afrika financieren óf onderzoekers budget geven om het malariavaccin af te werken (zodat we voorbereid zijn als de parasiet zich nog meer zou verspreiden)? • Investeren in maatregelen voor een superveilig verkeer op de weg óf in biobrandstof ontwikkelen voor de motoren van vliegtuigen (zodat ze minder uitstoten)? Onderstreep bij elk dilemma de gemaakte keuze. Beargumenteer je keuze tijdens de discussie.

Opdracht 18 Klimaatontkenners en klimaatsceptici zijn in alle lagen van de bevolking aanwezig en dus ook in de politiek. In België trekt de politicus Jean-Marie Dedecker hard van leer tegen de zogenaamde ‘klimaatmythe’. In de Verenigde Staten zijn vooral de republikeinen heftige tegenstanders van een klimaatbeleid, we kunnen daar zelfs spreken van een antiklimaatlobby. Lees het onderstaande artikel en beantwoord daarna de vragen.

Met Lindsey Graham verdwijnt enige ‘klimaatrepublikein’ ‘Het wordt altijd warmer en dan weer koeler’, zei hij eerder dit jaar. ‘Er is geen reden om daar een politiek twistpunt van te maken’. Marco Rubio, die nek aan nek ligt met Carson, steunde vroeger nog een klimaatresolutie maar vreest nu voor banenverlies. Hij zegt ‘niet te geloven dat menselijke activiteiten bijdragen tot deze drastische veranderingen in ons klimaat op de manier zoals wetenschappers het stellen’.

Nu senator Lindsey Graham zijn campagne voor het presidentschap stopt, is er geen enkele republikeinse presidentskandidaat meer die de wetenschappelijke consensus rond de klimaatverandering erkent. De overblijvende kandidaten variëren van sceptici tot harde ontkenners. Graham erkent waar 97 procent van de klimaatwetenschappers over de hele wereld het over eens zijn: het klimaat verandert op een gevaarlijke manier, en de mens ligt aan de oorzaak daarvan. ‘Ik weet dat ik geen wetenschapper ben, maar kijk: als ik naar tien dokters ga, negen zeggen er dat ik ga sterven en eentje zegt dat alles oké is, geloof ik dan die ene dokter?’

ki jk

Misleiding Maar gisteren kondigde Graham aan dat hij niet langer meedingt naar de republikeinse nominatie, en de overblijvende kandidaten variëren van harde klimaatontkenners tot sceptici en twijfelaars. Donald Trump, de huidige koploper in de peilingen, bestempelt de klimaatverandering als misleiding die mogelijk zelfs door China bedacht is om de Amerikaanse economie minder performant te maken. Zijn belangrijkste concurrent Ted Cruz noemt de klimaatwetenschap ‘een vorm van religie’ en betwijfelt openlijk dat de gemiddelde temperatuur stijgt. Volgens voormalig neurochirurg en derde in de peilingen Ben Carson, is er ‘geen overweldigend bewijs’ en is het probleem irrelevant.

Vulkaan Ook de minder succesvolle presidentskandidaten laten zich niet onbetuigd. Rick Santorum spreekt van ‘rommelwetenschap’, gouverneur John Kasich van ‘een theorie die niet bewezen is’ en Mike Huckabee benadrukte verschillende keren dat ‘één vulkaan meer uitstoot dan honderd jaar menselijke activiteit.’ De overige kandidaten proberen het onderwerp zoveel mogelijk te vermijden. Carly Fiorina, voormalig topvrouw van Hewlett-Packard, geeft toe dat wetenschap het eens is dat de mens het klimaat verandert, maar ‘gelooft die persoonlijk niet’. Jeb Bush is nog het meest voorzichtig. In een interview in juli gaf hij toe dat de klimaatverandering een realiteit is en dat menselijke activiteit ertoe ‘bijdraagt’. Maar hij vindt niet dat het aan de overheid is om actie ondernemen.

Uit: I.P.S. (2015, 22 december). Met Lindsey Graham verdwijnt enige ‘klimaatrepublikein’. Knack. Geraadpleegd via http://www.knack.be

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 291

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol

291 11/07/16 10:28

Welke argumenten gebruiken de republikeinen om de klimaatverandering te ontkennen of in vraag te stellen? Onderstreep ze in de tekst.

Hoe evalueer je hun uitspraken? Wie ...

â&#x20AC;˘

verdraait het onderwerp tot een uitspraak die hem politiek populair maakt?

â&#x20AC;˘

reageert emotioneel?

trekt de wetenschappelijkheid in twijfel?

Hoe kan je verklaren dat het klimaatnegationisme onder de republikeinen zo sterk aanwezig is? Denk na over welke belangen ze hebben bij de ontkenning van de klimaatverandering.

â&#x20AC;˘

Opdracht 19 Hieronder vind je enkele drogredenen die mensen gebruiken als ze liever even niet geconfronteerd worden met het probleem van de opwarming van de aarde. Geef telkens een wetenschappelijk onderbouwde repliek. Wat zegt de wetenschap ?

klimaatmythe

ki jk

Het klimaat op aarde is vroeger toch ook al veranderd.

Een graadje warmer is toch niet slecht?

Dieren en planten kunnen zich aanpassen.

292

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 292

Code

11/07/16 10:28

De aarde warmt zogezegd op, maar in de winter van 2008-9 was de sneeuwval en de koude de ergste die ik ooit heb meegemaakt.

De wetenschappers zijn het er zelf niet over eens.

Het gaat maar om een paar graden, de moeite niet om van wakker te liggen.

ki jk

Als we de CO2-uitstoot beperken is dat nadelig voor de economie.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 293

Hoofdstuk 2 - Klimaat op hol

293 11/07/16 10:28

5 Wat kan jij doen tegen de klimaatverandering?

Opschrift op een universiteitsgebouw in Gent

ki jk

Opdracht 20 Iedereen kan meehelpen om de opwarming van de aarde te milderen. Van de industrie, de landbouw en het transport verwachten we technologische inspanningen. Van de overheid verwachten we stimulansen. Van iedereen persoonlijk verwachten we een meer klimaatvriendelijk consumptiegedrag. ‘Low impact man’ Steven Vromman geeft je zes concrete tips. Bekijk het filmpje dat de leerkracht je toont. Wat raadt hij ons aan?

Opdracht 21 Bedenk 50 manieren om je CO2-uitstoot te verminderen. Denk bv. aan je vliegreis compenseren, een wekelijkse veggiedag houden, kleding van biokatoen kopen ...

‘ Het grootste gevaar voor onze toekomst is apathie.’

‘Onze meest gespee rol in het lev ook met onszelf toeschouwer, noem we onze persoonlijk

Louis H

Jane Goodall

294

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 294

Code

11/07/16 10:28

n e g r o m n e g a a d ergie: vroeger, van

Hoofdstuk 3

(Niet-)hernieuwbaar? ................................................................................................................................................................................................. 297 1.1 Fossiele brandstoffen ........................................................................................................................................................................................... 297 1.2 Groene energiebronnen ..................................................................................................................................................................................... 299 1.3 Kernenergie ................................................................................................................................................................................................................ 300

1.3.1 Is kernenergie milieuvriendelijk? ....................................................................................................................................................... 301

1.3.2 Zijn kerncentrales veilig? ........................................................................................................................................................................ 301

1.3.3 Kernenergie in BelgiĂŤ .............................................................................................................................................................................. 303 1.4 De huidige energiemix ........................................................................................................................................................................................ 306 2

Energie morgen .............................................................................................................................................................................................................. 308

2.1 Jaar na jaar stijgt de vraag ................................................................................................................................................................................. 308 2.2 Verschuivingen in de energiemix: andere energiebronnen komen op ................................................................................ 310 2.3 Wat mogen we verwachten? ........................................................................................................................................................................... 313

2.3.1 Fossiele brandstoffen: game over ..................................................................................................................................................... 313 2.3.2 Groene energie zal boomen .............................................................................................................................................................. 314 2.3.3 Kernfusie komt eraan ............................................................................................................................................................................... 315 2.3.4 Slimme en lokale netwerken .............................................................................................................................................................. 315 3

Hoe kunnen we energie besparen? ................................................................................................................................................................ 316

ki jk

3.2 Duurzaam onderweg ........................................................................................................................................................................................... 318

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 295

Hoofdstuk 3 - Energie: vroeger, vandaag en morgen

295 11/07/16 10:28

Na dit hoofdstuk kan je … £ een beeld geven van de hedendaagse globale en Belgische energiemix; £ de kenmerken van een duurzame energiebron geven en met een voorbeeld illustreren; £ een energiebron evalueren op haar duurzaamheid;

£ uitleggen hoe de fossiele brandstoffen ontstaan zijn;

£ aantonen hoe en waarom de handel in fossiele brandstoffen een voorbeeld is van globalisering; £ argumenten geven pro en contra kerncentrales;

£ het verband leggen tussen het huidige energieverbruik en de opwarming van de aarde;

£ aangeven welke energiebronnen de klimaatverandering ten goede komen, welke niet, en waarom;

£ de oorzaken geven van de voortdurende stijgende vraag naar energie;

£ de huidige verschuivingen in de globale energiemix omschrijven en kort verklaren; £ aangeven waardoor fossiele brandstoffen stilaan in de verdrukking kunnen komen; £ verklaren waarom groene energie zal boomen;

£ de term kernfusie uitleggen en vergelijken met kernsplijting; £ met voorbeelden slimme en lokale netwerken verklaren;

ki jk

£ met een voorbeeld illustreren dat landen goed kunnen functioneren met duurzame energie.

INTRO

De avonturen van cowboy Lucky Luke spelen zich af in het Wilde Westen in de VS in de tweede helft van de 19de eeuw. Striptekenaar Morris (1923-2001) verwerkte vaak historische personages in zijn verhalen. Het album In de schaduw der boortorens gaat over Kolonel Drake die de allereerste boortoren voor petroleum uitvindt. Petroleum was toen een zeer gewilde brandstof voor lampen maar moeilijk te winnen. Kolonel Drakes uitvinding is op slag een groot succes en er breekt meteen een olie-rush uit ... De rush naar aardolie en andere energiebronnen is sindsdien niet meer gestopt, want op de energiebehoefte van de wereld staat geen maat.

296

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 296

Code

11/07/16 10:28

1 (Niet-)hernieuwbaar?

1.1 Fossiele brandstoffen

We beginnen met enkele termen. • Hernieuwbaar* of niet-hernieuwbaar* Een energiebron is hernieuwbaar als ze constant wordt aangevuld, zodat er aan die energie nooit een tekort is. We spreken daarom ook van een onuitputtelijke* energiebron. Een niet-hernieuwbare energiebron wordt in de natuur niet aangevuld. Aangezien niet-hernieuwbare energiebronnen op een dag uitgeput zullen raken, noemen we ze ook eindig*. • Schoon* of vervuilend* Een schone energiebron stoot bij verbruik geen vervuilende stoffen uit in het milieu. Een vervuilende wel. • Duurzaam* (groen*) of niet duurzaam (grijs*) Een duurzame of groene energiebron is een energiebron die tegemoetkomt aan de energiebehoeften van het heden zonder het leven van de volgende generaties in het gedrang te brengen. Ze is dus tegelijk hernieuwbaar, schoon en veilig. Ze houdt rekening met de effecten op langere termijn. Voor een grijze (of niet-groene) energiebron geldt het tegenoverstelde. De combinatie van groen en grijs wordt vooral gebruikt bij elektriciteit: groene en grijze stroom. • Traditioneel* of alternatief* De klassieke, traditionele energiebronnen zijn de fossiele brandstoffen en hout. Met de alternatieve energiebronnen worden de andere (meestal dan de groene) bedoeld.

ki jk

Alle planten en dieren bestaan voor een groot deel uit koolstof. Als ze na hun dood vergaan, wordt die koolstof weer opgenomen in de natuur. Miljoenen jaren geleden werden zulke resten van planten en dieren kort na hun dood afgedekt door lagen aarde. Die snelle begraving sloot de resten af van zuurstof en verhinderde zo dat ze konden wegrotten. In de miljoenen jaren die volgden, werden die resten in de aardkorst door een hoge druk en hoge temperaturen chemisch omgezet in allerlei andere koolstofrijke stoffen. Die stoffen halen we weer uit de aardkorst en verbranden we om er energie uit te krijgen. Dit noemen we fossiele brandstoffen*, omdat het eigenlijk gefossiliseerde resten zijn die we verbranden.

De omgeving waarin dit proces plaatsvond, zorgt telkens voor andere eindproducten. • Als bossen fossiliseren in moerassige milieus, krijg je steenkool. Je kan zeggen dat de planten in de ondergrond ‘verkoold’ zijn. • Als plankton en ander zeeleven vergaan in sedimenten op de zeebodem, krijg je aardolie en aardgas. De olie en het gas zijn dan ontsnapt uit de poriën van het gesteente en raakten gevangen onder dikke ondergrondse steenlagen. Aardgas ontstaat bij een grotere druk en temperatuur dan aardolie. • Er bestaan ook nog bruinkool en turf, maar deze fossiele brandstoffen spelen geen grote rol in de globale energievoorziening. Wanneer we deze fossiele materialen verbranden, worden de koolstofrijke verbindingen afgebroken en komt er veel energie vrij. Het zijn zeer efficiënte energiebronnen en ze worden dan ook overal ter wereld gebruikt. Fossiele brandstoffen zitten (soms heel diep) onder de grond en het kost heel wat techniek en moeite om ze te ontginnen. Hun voorraden zijn beperkt, op een dag zijn ze op. Fossiele brandstoffen zijn dus eindig. Het fossilisatieproces duurt miljoenen jaren: nieuwe steenkool of olie hoeven we dus niet direct te verwachten. Ook beschikken niet alle landen over fossiele brandstoffen of ze zitten zo diep dat ze ontginnen te moeilijk en te duur is. Die landen moeten dan steenkool, aardolie of aardgas kopen van andere landen.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 297

Hoofdstuk 3 - Energie: vroeger, vandaag en morgen

297 11/07/16 10:28

Helaas heeft het gebruik van fossiele brandstoffen meerdere negatieve effecten op mens en milieu. Bij hun verbranding komen vervuilende stoffen in de lucht terecht. Daarnaast weten we dat alle fossiele brandstoffen een hoge CO2-uitstoot geven en dus het meest bijdragen tot de klimaatverandering. Om dat te voorkomen, zouden we moeten stoppen met fossiele brandstoffen te gebruiken.

Opdracht 2 Evalueer de fossiele brandstoffen op hun duurzaamheid. a Kruis de juiste kenmerken aan van elke fossiele brandstof. niet-hernieuwbaar

steenkool aardolie

vervuilend

aardgas schaliegas b

schoon

hernieuwbaar

Opdracht 1 Onderzoek in groepjes een fossiele brandstof. Kies uit: steenkool â&#x20AC;&#x201C; aardolie (petroleum) â&#x20AC;&#x201C; aardgas en schaliegas. Presenteer op een creatieve manier wat jullie te weten zijn gekomen over de voorraad van jullie fossiele brandstof, de manier van ontginning, de vervuiling, de gevaren voor de gezondheid en de gevolgen voor het landschap en het ecosysteem.

Fossiele brandstoffen gebruiken heeft gevolgen voor de huidige en de volgende generaties. Noteer ze in de onderstaande tabel.

ki jk

klimaat

Gevolgen fossiele brandstoffen

volksgezondheid

ecosystemen

298

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 298

Code

11/07/16 10:28

Geef de fossiele brandstoffen nu een score op vlak van duurzaamheid.

maatschappij

Duurzaamheid fossiele brandstoffen /10

aardgas

/10

aardolie

/10

schaliegas

/10

steenkool

GLOBALISERING EN AARDOLIE De bekendste en grootste olie-exporteurs liggen in het Midden-Oosten. Ook Rusland is een van de grootste olie-exporteurs. De OPEC is een kartel van dertien landen die olie produceren en uitvoeren. Hoewel die landen elkaars concurrenten zijn, maken ze geregeld onderlinge afspraken. De oliehandel is zo alomtegenwoordig in onze geglobaliseerde wereld dat de koers van de dollar en de euro er soms mee vergeleken wordt.

1.2 Groene energiebronnen

Opdracht 3 Onderzoek in groepjes een groene energiebron. Kies uit: wind – zonlicht – geothermiek – waterkracht – biomassa. Presenteer op een creatieve manier wat jullie te weten zijn gekomen over de voorraad van jullie groene energiebron, de impact op het milieu en op het ecosysteem en de eventuele overlast voor de omwonende bevolking.

ki jk

Opdracht 4 Evalueer de groene energiebronnen op hun duurzaamheid. a Kruis de juiste kenmerken van groene energiebronnen aan. hernieuwbaar

niet-hernieuwbaar

schoon

vervuilend

wind

zonlicht

waterkracht geothermie biomassa

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 299

Hoofdstuk 3 - Energie: vroeger, vandaag en morgen

299 11/07/16 10:28

Het gebruik van de groene energiebronnen heeft gevolgen voor de huidige en de volgende generaties. Noteer ze in de onderstaande tabel. Gevolgen groene energiebronnen

klimaat

volksgezondheid

ecosystemen

maatschappij

Geef de groene energiebronnen een score voor duurzaamheid.

Duurzaamheid groene energiebronnen

wind

waterkracht

/10

geothermie

/10

ki jk

zonlicht

/10

biomassa

/10

1.3 Kernenergie

Kernenergie* of nucleaire energie* is energie die vrijkomt bij het splijten van de kern (nucleus) van uraniumatomen. De splijting van uranium gebeurt in de kernreactor van een kerncentrale. De vrijgekomen energie verwarmt stoom, waarmee elektriciteit wordt opgewekt. De rookpluimen die je kan zien boven kerncentrales zijn dus niet vervuilend: ze bestaan uit waterdamp.

De Franse kerncentrale in Cattenom, vlakbij de Belgische grens

300

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 300

Code

11/07/16 10:28

1.3.1 Is kernenergie milieuvriendelijk?

Maar zo eenvoudig is het niet. Nadat het uranium is gespleten, blijft er radioactief afval of kernafval achter. We kunnen er met onze huidige techniek nog niet voor zorgen dat het niet meer schadelijk is. Er zit voorlopig niets anders op dan het afval zo veilig mogelijk op te slaan.

Uit een kernreactor komen geen broeikasgassen of andere vervuilende stoffen in de atmosfeer terecht. Daarom wordt kernenergie inderdaad schone energie genoemd.

Radioactief afval kunnen we niet verwerken, alleen veilig opslaan.

Het probleem met kernafval is dat het nog lang radioactief blijft. Radioactieve straling neemt vanzelf af met de jaren, maar dat gaat erg traag: we spreken van tienduizenden jaren. En intussen neemt de hoeveelheid kernafval beetje bij beetje toe.

1.3.2 Zijn kerncentrales veilig?

Bij dat jaarlijkse kernafval komt ook het radioactieve afval uit de kerncentrale: bouwmaterialen, pijpleidingen, filters, gereedschappen, koelwater … En de kernreactor zelf. De levensduur van een kernreactor is beperkt, na 22 jaar zou hij moeten worden gesloten. De ontmanteling van een reactor gebeurt geleidelijk en kan gemakkelijk 50 jaar duren. Het is een dure operatie die nog veel bijkomend afval oplevert.

Een kernreactor is goed beveiligd maar toch gebeuren er kernrampen. Daarbij wordt de directe omgeving (enkele tientallen kilometers) radioactief besmet, maar in sommige gevallen kunnen de radioactieve deeltjes zich ook via de lucht of via rivieren en zeeën naar andere gebieden verplaatsen. Radioactieve neerslag (fall out), modder en dieren kunnen eveneens radioactiviteit verspreiden. Als mensen besmet worden met radioactieve straling, kan er genetische schade optreden. Besmette mensen krijgen vaker kanker en hun kinderen worden vaker geboren met afwijkingen.

ki jk

Opdracht 5 Ga op zoek naar informatie over een grote kernramp en zijn nasleep tot op vandaag. Maak een korte presentatie en gebruik sprekend beeldmateriaal.

MUTATIES Je ziet hieronder twee foto’s van een bleke grasvlinder (Zizeeria maha). Links zie je een gezond exemplaar, rechts een exemplaar gevangen in de omgeving van de kerncentrale in Fukushima in Japan, waar in 2011 een kernramp plaatsvond. Hij vertoont mutaties in de vleugels en ogen. Een half jaar na de kernramp was het aantal mutaties bij deze vlindersoort lokaal verdubbeld.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 301

Hoofdstuk 3 - Energie: vroeger, vandaag en morgen

301 11/07/16 10:28

Opdracht 6 In BelgiĂŤ staan de kerncentrales in dichtbevolkte buurten. Bij een kernramp is de kans reĂŤel dat je in getroffen gebied woont. Hoe kan je je beschermen als er een kernramp gebeurt? Lees de onderstaande tekst en beantwoord daarna de vragen.

Nucleair ongeval

Een ongeval in een kerncentrale kan ernstige gevolgen hebben voor de bevolking. Daarom is het belangrijk dat iedereen die in de omgeving van een kerninstallatie woont, werkt of verblijft, perfect weet wat hij of zij moet doen als er een ernstig kernongeval gebeurt. In een zone tot minstens 15 km rond een kerninstallatie staan sirenes opgesteld. Als er radioactieve besmetting dreigt, roept de politie alarmberichten om en spoort ze iedereen aan om te schuilen. Via nieuwsberichten op radio en televisie wordt het ongeval door de overheid officieel bevestigd.

In geval van een alarmsituatie, onderneem volgende stappen: Stap snel een gebouw binnen. Bent u buiten, stap dan snel een gebouw binnen. Belangrijke gebouwen in de omgeving van een kerninstallatie hebben een eigen voorraad jodiumtabletten. Deze jodiumtabletten vindt u ook in elke apotheek binnen een straal van 20 km rond een nucleaire installatie. Blijf binnen en sluit ramen en deuren tot het alarm officieel wordt opgeheven. Blijf binnen. Sluit ramen en deuren om het binnendringen van radioactieve stofdeeltjes te vermijden. De muren van uw woning houden het grootste deel van de straling tegen. Zoek uw jodiumtabletten als u er in huis heeft. Wacht op de aanbeveling van de overheid alvorens ze in te nemen. Als u met de wagen rijdt, zet de ventilatie af en rij van de kerninstallatie weg. Laat uw kinderen op school, daar zijn ze veilig. Zijn de kinderen op school, haal ze dan niet af. Ze zijn er veilig en de leerkrachten weten wat ze moeten doen. Scholen in de omgeving van een kerninstallatie beschikken over een eigen voorraad jodiumtabletten. Wacht met telefoneren. Overbelasting van de telefoonlijnen kan de werking van de hulpdiensten ernstig verstoren. Zet radio en tv aan en stem af op de nieuwsuitzendingen. Volg de aanbevelingen van de overheid op, bijvoorbeeld voor het innemen of de bedeling van jodiumtabletten. Blijf binnen tot het einde van het alarm. Het is niet uitgesloten dat de overheid beslist om een bepaald gebied te evacueren. In dat geval wordt u hiervan tijdig op de hoogte gebracht. De hulpverleners zullen u dan meteen ook vertellen wat u precies moet doen. Volg hun aanbevelingen nauwkeurig op, zodat de evacuatie vlot verloopt. Uit: Nucleair ongeval. (s.d.) Geraadpleegd via http://www.belgium.be

Waarom moet je binnenblijven bij een kernramp, denk je?

Hoever woon jij van een kerncentrale?

Ga na of jouw school beschikt over jodiumtabletten.

Waarom moet je wachten met het innemen van de tabletten tot de overheid het sein geeft?

Hoe kunnen jodiumtabletten ons beschermen?

ki jk

302

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 302

Code

11/07/16 10:28

1.3.3 Kernenergie in België

Uit bezorgdheid om de veiligheid werd in België in 2003 de wet op de kernuitstap goedgekeurd: er mogen geen nieuwe kernreactoren gebouwd worden en de bestaande reactoren moeten stilgelegd worden na 40 jaar dienst. Het doel is de mensen beschermen tegen een kernramp en tegen het langdurig radioactief kernafval. Dat betekent dat de eerste kerncentrales in Doel ondertussen al gesloten zouden moeten zijn. In 2015 kwam de Belgische regering echter op die beslissing terug en besloot ze dat de Belgische kerncentrales nog tien jaar langer open mogen blijven.

De vraag is dus: hebben we kernenergie wel nodig? Zowat de helft van onze elektriciteit komt uit kerncentrales. Waar zal die vandaan komen wanneer de kerncentrales sluiten? De meningen daarover verschillen. Het gaat er soms bitsig aan toe. De ‘groene’ politieke partijen en organisaties zijn ervan overtuigd dat we met alternatieve energiebronnen zeker ons mannetje zullen kunnen staan. Andere landen gaan ons daarin voor. De nucleaire sector denkt dat dit niet mogelijk zal zijn en wijst op de pluspunten van kerncentrales. Via hun website ‘Nucleair Forum’ willen ze de burgers voor kernenergie winnen.

Opdracht 7 De leerkracht toont je een filmpje over de beslissing van de Belgische regering om onze kerncentrales tien jaar langer open te houden. Bekijk het en beantwoord daarna de vragen. Hoeveel kerncentrales heeft België en waar zijn ze gelegen?

Hoeveel kernreactoren staan er samen in die centrales?

Welke twee argumenten zouden kunnen pleiten voor het behoud van de kerncentrales?

ki jk

Welke argument gebruikt de Belgische regering om de kerncentrales langer open te houden?

Welke gevolgen heeft het langer open houden van de kerncentrales voor ons land?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 303

Hoofdstuk 3 - Energie: vroeger, vandaag en morgen

303 11/07/16 10:28

Opdracht 8 Omdat er bij kernenergie geen CO2 vrijkomt, maakt kernenergie deel uit van de oplossing van het klimaatprobleem, zegt het Nucleair Forum. Je leerde eerder al dat CO2 niet de enige factor is om te beoordelen welke energiebron de beste is. Hieronder vind je enkele zinnen van het Nucleair Forum. Geef telkens tegenargumenten. ‘2 000 miljard ton CO2 kwamen al in de atmosfeer terecht met een sterke toename tijdens de laatste jaren (1 000 miljard sedert 40 jaar). Het is dus raadzaam om onmiddellijk de CO2-uitstoot te reduceren, en niet te wachten op nieuwe technologieën, die pas vruchten zullen afwerpen naargelang hun beschikbaarheid tijdens de volgende decennia.’

‘Hernieuwbare energie alleen volstaat niet om aan onze energievraag te voldoen. Daarom zijn steeds meer wetenschappers het eens dat kernenergie een onmisbaar element vormt in de strijd tegen de klimaatverandering.’

‘Tijdens hun volledige levenscyclus (constructie, gebruik, transport, ontmanteling) stoten kerncentrales ongeveer even weinig CO2 uit als elektriciteitscentrales met zonnepanelen en windmolenparken.’ Welke CO2-uitstoot, waarvan bij wind- en zonne-energie geen sprake is, vergeet het Nucleair Forum hier mee te tellen?

ki jk

Opdracht 9 Evalueer kernenergie op haar duurzaamheid. a Kruis de juiste kenmerken van van kernenergie aan. hernieuwbaar

niet-hernieuwbaar

schoon

vervuilend

kernenergie

304

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 304

Code

11/07/16 10:28

Het gebruik van kernenergie heeft gevolgen voor de huidige en de volgende generaties. Noteer ze in de onderstaande tabel. Gevolgen kernenergie

klimaat

volksgezondheid

Geef kernenergie een score voor duurzaamheid.

ki jk

maatschappij

ecosystemen

/10

kernenergie

Duurzaamheid kernenergie

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 305

Hoofdstuk 3 - Energie: vroeger, vandaag en morgen

305 11/07/16 10:28

1.4 De huidige energiemix In dit onderdeel bekijken we de energiemix* van de verschillende regio’s in de wereld: het gehele pakket van onze gebruikte energiebronnen. Opdracht 10 Deze schijfdiagrammen geven de energiemix weer van de Europese Unie en van België. Waarin verschilt België van de EU?

Energiemix België

12 %

Energiemix Europese Unie

33 %

42 %

17 %

14 %

17 %

23 %

aardgas kernenergie hernieuwbaar andere

aardolie steenkool

aardgas kernenergie hernieuwbaar andere

aardolie steenkool

24 %

ki jk

Opdracht 11 Wanneer je zelfstandig gaat wonen, zal je een elektriciteitscontract moeten afsluiten en daarbij een keuze maken uit de vele elektriciteitsproducenten. Om te weten uit welke bronnen deze energieleveranciers hun stroom halen, kan je hun website raadplegen via code.deboeck.com. a

Zoek van drie energieleveranciers op waar hun energie vandaan komt. leverancier: £ fossiele brandstoffen £ hernieuwbare energiebronnen £ nucleaire energie £ andere

•

306

•

leverancier: £ fossiele brandstoffen £ hernieuwbare energiebronnen £ nucleaire energie £ andere

•

leverancier: £ fossiele brandstoffen £ hernieuwbare energiebronnen £ nucleaire energie £ andere

Kies nu zelf een leverancier. Welk bedrijf heeft je voorkeur en waarom?

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 306

Code

11/07/16 10:28

Opdracht 12 De vorige opdrachten ging over de energieproductie. Nu gaan we kijken naar de energieconsumptie. Bekijk de onderstaande grafiek en beantwoord de vragen.

Percentage verbruikte energiebronnen, 2014 100 90

steenkool zon, wind, biomassa en geothermie

70 60 50 40

waterkracht kernenergie aardgas aardolie

20 10

Afrika

Wat is het meest opvallende aspect van elke regio, als je die vergelijkt met de andere regio’s? Azië

•

Midden-Oosten

•

Midden- en Zuid-Amerika

•

Europa en Eurazië

•

ki jk

Midden-Oosten MiddenEuropa en Noord-Amerika en Zuid-Amerika Eurazië

Azië

Noord-Amerika

•

Afrika

•

Welke regio zal het meest bijdragen tot het broeikaseffect en waarom?

In welk regio heb je het meest kans op gezonde, zuivere lucht?

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 307

Hoofdstuk 3 - Energie: vroeger, vandaag en morgen

307 11/07/16 10:28

2 Energie morgen 2.1 Jaar na jaar stijgt de vraag De vraag naar energie is wereldwijd gezien enorm en ze stijgt nog elk jaar. Dit is eenvoudig te verklaren door: • de aanhoudende groei van de wereldbevolking; • de aanhoudende groei van de wereldeconomie.

Deze grafiek geeft een beeld van de verwachte, stijgende vraag in de komende decennia. De eenheid is mtoe: million tonnes of oil equivalent, de hoeveelheid energie die vrijkomt bij het verbranden van een miljoen ton ruwe olie.

Voorbije en verwachte consumptie (in mtoe) 20 000 18 000

16 000 14 000 12 000

10 000 8 000 6 000 4 000 0

1990

2 000 1995

2000

2005

2010

2015

2020

2030

2035

Europa en Eurazië totaal

ki jk

Noord-Amerika Midden- en Zuid-Amerika Midden-Oosten Afrika Azië

2025

Je kan uit de grafiek afleiden dat de wereldvraag naar energie de volgende twintig jaar zeker nog zal blijven toenemen. Dat zal vooral komen door de economische ontwikkelingen in Aziatische landen met een grote bevolking, zoals China en India. In China zal de vraag waarschijnlijk minder snel gaan stijgen omdat de economische groei er vertraagt en de economische activiteiten meer omschakelen van industrie naar diensten. De bevolking van India groeit dan weer razend snel aan en hun economie ook. Ook de opkomende economieën in Afrika en Zuid-Amerika zullen steeds meer energie vragen. In Europa, de VS en Japan is de vraag naar energie ongeveer gestabiliseerd en zelfs hier en daar verminderd.

308

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 308

Code

11/07/16 10:28

energiegebruik (in mtoe)

350 miljoen

2 822,8

Midden- en Zuid-Amerika

440 miljoen

692,8

Europa en Eurazië

600 miljoen

2 830,3

Midden-Oosten

250 miljoen 1 100 miljoen

Azië

4 500 miljoen

420,1

> 7 000 miljoen

5 334,6

100 %

12 928,5

100 %

totaal

827,9

Afrika

Noord-Amerika

aantal inwoners

2014

energiegebruik (in mtoe) per miljoen inwoners

ranking

Opdracht 13 In deze tabel staat de energieconsumptie in 2014 en het aantal inwoners per regio. Bekijk ze en beantwoord daarna de vragen.

In welke regio leven de meeste en in welke de minste inwoners?

Hoeveel procent van de wereldbevolking woont in elke regio? Hoeveel procent van het wereldenergieverbruik gaat naar elke regio? Vul de tabel aan.

ki jk

Welke regio verbruikte de meeste energie en welke de minste? Hoe verklaar je dat?

Regio’s met minder inwoners zullen waarschijnlijk ook minder verbruiken. Om het energieverbruik zo te kunnen vergelijken, bereken je het energieverbruik (in mtoe) per miljoen inwoners.

Rangschik de regio’s in de tabel van 1 tot 6: 1 is de grootste verbruiker per miljoen inwoners, 6 verbruikt het minste.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 309

Hoofdstuk 3 - Energie: vroeger, vandaag en morgen

309 11/07/16 10:28

ENERGIEARMOEDE In augustus 2012 werd de brandweer van Burbach, Duitsland, opgeroepen voor een uitslaande woningbrand. Een man van 28, zijn vrouw en hun baby konden gered worden, maar de vier andere kinderen kwamen om. De oorzaak van de brand: een kaars. Een kortsluiting kon het niet geweest zijn: de energieleverancier had de stroom afgesloten omdat het gezin de factuur niet meer kon betalen. Dus zat er niets anders op dan de kamers te verlichten met kaarsen … Energiearmoede komt ook in ons land steeds meer voor. Wie zijn energierekening niet meer kan betalen, Een budgetmeter voor aardgas krijgt uiteindelijk thuis een budgetmeter geïnstalleerd. Die werkt met voorafbetaling. Dat is te vergelijken met een prepaidkaart voor je gsm: je moet eerst een betaalkaart opladen om energie te kunnen gebruiken. Is het geld op, dan wordt de stroom tot 10 ampère afgeknepen, net genoeg om een waterkoker te gebruiken.

2.2 Verschuivingen in de energiemix: andere energiebronnen komen op

Niet alleen de hoeveelheid gebruikte energie zal veranderen, maar we zien ook een verschuiving in de gebruikte energiebronnen. Verschuivingen in de energiemix

kernenergie

Er worden hier en daar nog nieuwe kerncentrales gebouwd, terwijl andere landen juist van hun kernenergie afstappen of geen kernenergie willen.

fossiele brandstoffen

De fossiele brandstoffen blijven wereldwijd de belangrijkste energiebronnen, maar steenkool wordt stilaan minder gegeerd. In de VS krijgt steenkool concurrentie van het goedkopere schaliegas. Ook China wil de komende jaren van zijn vervuilende steenkool af, want de Chinezen zijn de smog grondig beu.

ki jk

Dit alles gaat samen met de opmars van de alternatieve energiebronnen. Momenteel is nog geen 10 % van alle energie op aarde hernieuwbare energie. Dat is nog niet veel, maar de investeringen in die sector laten op het beste hopen. In China worden op reusachtige schaal windturbines en zonnepanelen geïnstalleerd. De regering is overtuigd geraakt van de noodzaak van een milieuvriendelijke economie.

hernieuwbare energie

310

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 310

Code

11/07/16 10:28

Opdracht 14 Bekijk de grafiek van het verbruik van de energiebronnen gedurende de laatste 25 jaar en beantwoord daarna de vragen.

Energieverbruik in mtoe 14 000

steenkool zonlicht, wind, biomassa en geothermie waterkracht kernenergie aardgas aardolie

13 000

12 000 11 000

10 000 9 000 8 000 7 000 6 000

89 90

93 94 95

5 000

99 00

03 04

05 06

4 000 3 000 2 000 1 000

08 09

10 11

13 14

BP Statisical Review of World Energy 2015

Welke energiebronnen bleven door de jaren heen het meest geconsumeerd?

Van welke energiebron is het verbruik over de laatste 25 jaar het meest gestegen?

Vergelijk het verbruik van de verschillende energiebronnen over de laatste 25 jaar. Wat merk je op?

ki jk

Hoeveel is de totale hoeveelheid duurzame energie in de globale energiemix ongeveer? £ 0,9 % £ 9% £ 19 % £ 2 9%

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 311

Hoofdstuk 3 - Energie: vroeger, vandaag en morgen

311 11/07/16 10:29

Opdracht 15 Lees de onderstaande stellingen over energieconsumptie en de klimaatverandering. Zijn ze juist of fout? Licht je antwoord telkens toe. stelling

juist

fout

Men kan geen verband leggen tussen het verbruik van fossiele brandstoffen en de toenemende opwarming van de aarde.

Om de klimaatverandering in de toekomst tegen te gaan is de beste maatregel: zoveel mogelijk overschakelen naar hernieuwbare energiebronnen.

Er zijn landen, bijvoorbeeld Finland, die de doelstellingen van het klimaatakkoord nastreven door te investeren in groene energie en tegelijk ook in kernreactoren. Dit is een verstandige keuze.

Opdracht 16 Maak een overzicht van wat je leerde over de energiemix.

Energiemix

ki jk

de vraag naar energie

de regioâ&#x20AC;&#x2122;s die de meeste energie gebruiken

fossiele brandstoffen

kernenergie

hernieuwbare energiebronnen

312

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 312

Code

11/07/16 10:29

2.3 Wat mogen we verwachten?

Bij de keuze van energiebronnen voor de toekomst is duurzaamheid een zeer belangrijk criterium. We moeten rekening houden met het broeikaseffect, de milieuvervuiling, de nog beschikbare en betaalbare voorraden, de veiligheid en de gezondheidsrisico’s bij de ontginning, het transport en de verwerking … Wat mogen we verwachten? • Fossiele brandstoffen: game over • Groene energie zal boomen • Kernfusie komt eraan • Slimme en lokale netwerken nemen het over

2.3.1 Fossiele brandstoffen: game over

Onze economie en onze welvaart zouden nooit staan waar ze staan zonder de goedkope en overvloedige energie van steenkool, aardolie en aardgas. De fossiele brandstoffen hebben ons rijk gemaakt, maar hun rol lijkt stilaan uitgespeeld. Hun voorraden zijn eindig, hun gebruik veroorzaakt milieuvervuiling en ligt aan de basis van de klimaatverandering. Om de klimaatdoelstellingen te halen zullen overheden niet anders kunnen dan hun gebruik van fossiele brandstoffen afbouwen. In 2100, als de klimaatdoelstellingen van het klimaatakkoord van Parijs bereikt zullen zijn, zal onze energiemix er heel anders uitzien. Zal dat lukken? Er zijn hoopgevende en ook minder hoopgevende berichten.

Opdracht 17 Lees volgende krantenberichten. Stemmen ze je hoopvol? Waarom (niet)?

ijn bij z r i a d i l o s n e o et EU-landen m s energiecrise usland via el gas in uit R

ki jk

nog steeds ve Om minder de op el st e si is oor Oekraïne. m d en om n C lij e ijp es p p n n Rusland, De Euro r nieuw pla te worden va aa k h lij 16 ke 20 an h i af ar ranciers 16 febru wel zijn leve oorrading van ev a p eb ro gi u er E en l e za jn grote voor om d aaruit blijkt Daarvoor zi D . . en en er ër d fi n si ra er div nieuwe de Europa te ga nodig in or de volgen n vo ge e in si er is st m inve dat de Com wen op r. blijft vertrou k er st infrastructuu ia n t en dec De EU voer s. ga rd aa n de aankoop va

februari). EUA. (2016, 18 Uit: Elshout, bij energiecrin solidair zijn landen moete d via http:// n. Geraadpleeg ses. De Morge n.be www.demorge

Kopenhagen investeert niet meer in fossiele brandstoffen De Deense hoofdstad Kopenh agen wil niet meer investere n in fossiele brandstoffen. ‘Kopenhagen spe elt een leidersrol onder de wer eldsteden op het vlak van groene tra nsitie en we werken hard om de eerste klimaatneutrale hoofdstad te worden tegen 2025’, zegt bur gemeester Frank Jensen. ‘Het lijkt dan ook helemaal verkeerd dat de stad nog investeert in olie, steenkool en gas. We moeten dat verandere n.’

Uit: I.P.S. (2016, 4 februari). Kop enhagen investeert niet meer in fossiele brandstoffen. Geraadpleegd via http://www.dewerel dmorgen.be

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 313

Hoofdstuk 3 - Energie: vroeger, vandaag en morgen

313 11/07/16 10:29

De Lijn en de minister van Verkeer zijn het hier niet mee eens. ‘Als er nieuwe bussen worden gekocht, gebeurt dit met belastinggeld en dan speelt de prijs ook een belangrijke rol’, zeggen ze. ‘Groene bussen zijn tot de helft duurder. We zijn ermee bezig maar de voorstellen zijn nu gewoonweg onbetaalbaar, tenzij we de mensen 10 euro per busrit laten betalen.’

Vandaag rijdt 95 % van de bussen van De Lijn op diesel en 5 % op groene brandstoffen zoals waterstof en elektriciteit. Het afgelopen jaar zijn er weer 238 dieselbussen besteld. Zo geef je niet het goede voorbeeld, zegt een Vlaams parlementslid. Hij wil dat de regering bij elke nieuwe aankoop meer voor groene bussen kiest zodat er tegen 2030 geen enkele dieselbus meer is.

De Lijn blijft verslaafd aan diesel

2.3.2 Groene energie zal boomen

Uit: Van Horenbeek, J. (2016, 29 februari). De Lijn blijft verslaafd aan diesel. De Morgen. Geraadpleegd via http://www.demorgen.be

Hernieuwbare energie zoals zon en wind vind je overal. De technieken om deze groene energie in elektriciteit om te zetten zullen nog blijven verbeteren en de kosten zullen nog blijven dalen. Het economische omslagpunt, het moment waarop groene energie goedkoper wordt dan energie uit fossiele bronnen, komt heel dichtbij en dan kan de omschakeling snel gaan. Een andere reden voor de explosie van groene energie is natuurlijk het positieve effect op de klimaatverandering. Hoewel een keuze voor duurzame energiebronnen van de meeste landen nog veel inspanningen zal vragen, kunnen ze een voorbeeld nemen aan een groep landen die op goede weg zijn.

ki jk

Opdracht 18 Hoe doen Costa Rica, Denemarken en Duitsland het?

314

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 314

Code

11/07/16 10:29

2.3.3 Kernfusie komt eraan Opdracht 19 Zoek meer informatie over kernsplijting en vervolledig in groepjes de onderstaande tabel. kernsplijting

kernfusie

veiligheid

afval vindplaats grondstoffen

beschikbaarheid grondstoffen

uitstoot broeikasgassen

prijs

2.3.4 Slimme en lokale energienetwerken

In ons elektriciteitsnetwerk loopt de stroom voorlopig nog in één richting: van producent naar consument. Vroeger waren er slechts een paar grote elektriciteitscentrales, maar de laatste jaren zijn er veel lokale groenestroomproducenten bij gekomen.

ki jk

In het slim netwerk (smart grid) van de toekomst zal er bijgevolg tweerichtingsverkeer zijn: iedereen zal er op gecontroleerde wijze zowel stroom van het net kunnen afnemen als er zelf stroom op plaatsen, bijvoorbeeld stroom van je zonnepanelen. Alle deelnemers aan het netwerk zullen daarvoor voortdurend met elkaar in digitale communicatie staan, zodat vraag en aanbod van stroom zo goed mogelijk op elkaar afgestemd kunnen worden. Je kan een slim netwerk vergelijken met het internet, een internet voor energie. Het zal zorgen voor een efficiënter gebruik van onze groene stroom.

In een lokaal netwerk (micro grid) zetten de bewoners van een buurt, een universiteitscampus, een afgelegen dorpje … zelf een slim netwerk op. Ze willen zich van duurzame energie voorzien, onafhankelijk van het bestaande elektriciteitsnet. De bewoners investeren in zonnecellen, windmolens, batterijen e.a. en maken zelf hun groene elektriciteit. Ze verdelen en verbruiken de elektriciteit en slaan overschotten op. Er blijft wel een noodverbinding bestaan met een centraal energienet waar de bewoners in geval van nood op kunnen rekenen.

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 315

Het Deense eiland Bornholm is een lokaal netwerk.

Hoofdstuk 3 - Energie: vroeger, vandaag en morgen

315 11/07/16 10:29

3 Hoe kunnen we energie besparen? Opdracht 20 Lees de onderstaande uitspraken en beantwoord daarna de vragen. Onweerlegbaar?

uitspraak

Kernenergie produceert ons land zelf en levert ons dag en nacht door energie.

Er is soms te weinig zon of wind om aan onze huidige energievraag te voldoen.

Besparen op elektriciteit is belachelijk: als we haar nodig hebben, moet ze er zijn.

Onze autoâ&#x20AC;&#x2122;s en elektrische toestellen worden steeds zuiniger.

We zijn momenteel voor onze energie afhankelijk van de invoer van fossiele brandstoffen.

Energie besparen belemmert onze economische groei.

Fossiele brandstoffen stoten te veel CO2 uit.

De aarde wordt warmer, daardoor zullen we energie besparen.

Ik wil enkel op energie besparen als me dat winst in de portemonnee oplevert.

Ons vele autoverkeer is slecht voor het milieu.

Zonne- en windenergie zullen ons binnenkort altijd zoveel energie geven als we wensen.

Als de fossiele brandstoffen op zijn, is dat een probleem voor de volgende generaties, niet voor ons.

Elektriciteit en benzine zijn duur.

Met welke van deze uitspraken ben je het eens? Overleg met je buur. Welke van deze uitspraken zijn onweerlegbare feiten? Zet er een kruisje naast. Welke uitspraken zouden je (het meest) aanzetten om spaarzaam met energie om te gaan?

ki jk

a b c

3.1 Duurzaam in huis

De milieuvriendelijkste energie is de energie die je niet gebruikt. Daarom is het aan te raden om ervoor te zorgen dat er geen onnodige energie verbruikt wordt en dat apparaten zo efficiĂŤnt mogelijk werken. Met kleine of grotere maatregelen kan je ook bij je thuis je energieverbruik verlagen.

Op code.deboeck.com vind je 32 maatregelen om het energieverbruik te verlagen. Lees ze en maak de opdracht.

3.2 Duurzaam onderweg Zoals je thuis energie kan besparen, kan je dat ook onderweg. Het is niet alleen een kwestie van efficiĂŤnt omgaan met energie, maar ook van uitstoot en vervuiling inperken. Je leerde al dat transport een van de grootste luchtvervuilers is. Al die vervuiling tast niet alleen ons milieu aan, maar ook onze ademhaling. Dat kan je voorkomen door waar mogelijk te reizen met de fiets, de bus, de tram, de trein of te voet. Je spaart er brandstof mee, het vermindert vervuilende en stinkende uitlaatgassen en het is goed voor het klimaat en de gezondheid. Als je niet zonder auto kan, kan je kiezen voor een elektrische auto of een auto op waterstof. Die hebben namelijk geen schadelijke uitstoot.

316

Thema 3 - Wetenschap en techniek

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 316

Code

11/07/16 10:29

Index

Dayan, Daniel ..................................................................................................32 deflatie..............................................................................................................198 depressie .........................................................................................................194 Descartes, RenĂŠ ..........................................................................................251 directe belastingen .................................................................................. 210 disfunctie ...........................................................................................................16 distributeur .................................................................................................... 149 diverterende functie (van massamedia) ........................................35 Donoheu, George ........................................................................................43 drukpersmisdrijf.......................................................................................... 138 dualisme ..........................................................................................................246 duiding................................................................................................................19 duurzaamheid ............................................................................................. 156 duurzame energiebron .........................................................................297 duurzame ontwikkelingsdoelstellingen......................................227 economie .......................................................................................................148 economische groei.........................................................................156, 195 educatieve functie (van massamedia).............................................31 edutainment....................................................................................................35 eindige energiebron................................................................................297 elastische vraag .......................................................................................... 156 empirisch ........................................................................................................237 empirisme ......................................................................................................246 energiemix .....................................................................................................306 escapisme .........................................................................................................35 ethiek.................................................................................................................255 eufunctie............................................................................................................16 Europees Hof voor de rechten van de mens (EHRM).......... 129 Europees Verdrag voor de rechten van de mens (EVRM) ...... 127 evenwichtshoeveelheid ........................................................................ 178 evenwichtsprijs ........................................................................................... 178 exacte wetenschappen .........................................................................238 externe pr ..........................................................................................................26 fair trade ..........................................................................................................229 feedback ............................................................................................................47 film .........................................................................................................................18 filosofie .............................................................................................................244 filosofische vraagstelling.......................................................................245 Floridi, Luciano ............................................................................................265 fossiele brandstof ......................................................................................297 framing............................................................................................................... 60 Freedom House ..........................................................................................140 Freud, Sigmund ..........................................................................................253 frictionele werkloosheid .......................................................................196 functie .................................................................................................................16 fundamenteel onderzoek ....................................................................239 Galilei, Galileo ...............................................................................................249 geesteswetenschappen ........................................................................238 gemengde economie ............................................................................184 Gerbner, George............................................................................................57

ki jk

aanbod ............................................................................................................. 178 acceptatie .......................................................................................................283 achtergrondverhaal .....................................................................................19 adaptatie .........................................................................................................283 Agence France-Presse .............................................................................. 84 agendabuildingtheorie.............................................................................59 agendasettingtheorie................................................................................59 agrarische samenleving ........................................................................165 alternatieve energiebron ......................................................................297 amusementsfunctie (van massamedia) .........................................35 Aristoteles .......................................................................................................246 armoede.......................................................................................................... 156 Associated Press ........................................................................................... 84 audiovisuele media .....................................................................................18 bbp ..................................................................................................................... 156 bbp per capita ............................................................................................. 156 beeldvorming door de media..............................................................73 beeldvorming in de media ....................................................................72 begroting........................................................................................................ 218 beheersovereenkomst ............................................................................114 Belga .................................................................................................................... 84 Belgische Grondwet ................................................................................ 127 berichtgeving .................................................................................................19 boek ......................................................................................................................17 broeikasgas....................................................................................................271 bronnengeheim ......................................................................................... 139 bruto binnenlands product ................................................................ 156 brutoloon .......................................................................................................200 btw (belasting op toegevoegde waarde) .................................. 217 censuur ............................................................................................................ 127 centraal geleide economie..................................................................180 Centre for European Studies ................................................................. 64 Cohen, Bernard ..............................................................................................59 collectieve arbeidsovereenkomst (cao) .......................................198 collectieve goederen ..............................................................................194 column ............................................................................................................... 23 commentaar ................................................................................................... 23 commerciĂŤle functie ..................................................................................27 communicatiewetenschappen ...........................................................16 communisme ...............................................................................................180 conjuncturele werkloosheid...............................................................196 conjunctuur ..................................................................................................194 consument..................................................................................................... 149 consumentisme .......................................................................................... 152 contrastereotypering .................................................................................75 controleerbaar .............................................................................................237 Copernicus, Nicolaus ...............................................................................249 correspondent................................................................................................83 cultivatietheorie ............................................................................................57 Darwin, Charles ...........................................................................................253

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 317

Index

317 11/07/16 10:29

lineaire omroep ...........................................................................................117 Locke, John ....................................................................................................252 Lumière, Auguste..........................................................................................18 Lumière, Louis .................................................................................................18 macro-economie ....................................................................................... 156 Magnus, Albertus.......................................................................................249 manifeste functie..........................................................................................16 manipulatie ......................................................................................................89 Marconi, Guglielmo .....................................................................................18 markt ................................................................................................................. 178 marktevenwicht ......................................................................................... 178 marktfalen ...................................................................................................... 156 marktmechanisme.................................................................................... 156 marktwerking............................................................................................... 156 Marx, Karl ..............................................................................................165, 180 massacommunicatie ..................................................................................16 massamedia .....................................................................................................16 McCombs, Maxwell .....................................................................................59 mediabeleid ..................................................................................................106 mediaconcentratie ................................................................................... 102 media-evenement .......................................................................................32 mediapluralisme .........................................................................................110 mediawijsheid ..............................................................................................111 mensbeeld........................................................................................... 162, 170 menswetenschappen .............................................................................238 Merton, Robert...............................................................................................16 micro-economie ........................................................................................ 156 microkrediet..................................................................................................228 mitigatie ..........................................................................................................283 mondialisering ............................................................................................223 monisme .........................................................................................................246 monopolie ..................................................................................................... 191 moraal...............................................................................................................255 moraalfilosofie .............................................................................................255 Morris ................................................................................................................296 multinational ................................................................................................223 multi-step-flowtheorie..............................................................................51 mythe................................................................................................................ 241 nationaliseren...............................................................................................180 natuurfilosofien ..........................................................................................246 natuurlijk broeikaseffect ........................................................................271 natuurwetenschappen ..........................................................................238 nettoloon .......................................................................................................200 Newton, Isaac...............................................................................................251 niet-hernieuwbare energiebron ......................................................297 niet-lineaire omroep .................................................................................117 nieuwe media .................................................................................................18 nieuws .................................................................................................................19 nieuwsagentschap ..................................................................................... 84 nieuwsanalyse ............................................................................................... 23 nieuwsbericht .................................................................................................19 nivellering..........................................................................................................35 Noelle-Neumann, Elisabeth ...................................................................52 norm ..................................................................................................................255

ki jk

geschreven media .......................................................................................17 gezondheidsindex ....................................................................................198 Gini, Corrado ................................................................................................. 156 Gini-index ....................................................................................................... 156 globalisering .................................................................................................223 grijze energiebron.....................................................................................297 groene energiebron ................................................................................297 Gurevitch, Michael .......................................................................................55 Haas, Hadassah ..............................................................................................55 hard nieuws......................................................................................................19 Harvey, William ............................................................................................251 Hawking, Stephen .....................................................................................236 hernieuwbare energiebron .................................................................297 hoogconjunctuur ......................................................................................194 humane wetenschappen .....................................................................238 Hume, David .................................................................................................252 ideeënleer ......................................................................................................246 ideologie ......................................................................................................... 170 index ..................................................................................................................198 indirecte belastingen .............................................................................. 210 industriële samenleving ........................................................................165 inelastische vraag ...................................................................................... 156 inflatie .....................................................................................................156, 198 infotainment ....................................................................................................35 injectienaaldtheorie....................................................................................49 interactief communicatiemodel .........................................................47 Internationaal Verdrag inzake burgerlijke en politieke rechten (BUPO of IVBPR)........................................................................................... 127 International Panel on Climate Change (IPCC) ........................270 interne pr ...........................................................................................................26 internet................................................................................................................18 interpersoonlijke communicatie .........................................................16 interview ............................................................................................................19 journalist.............................................................................................................83 kartel .................................................................................................................. 191 Katz, Elihu ..................................................................................................32, 55 kenniskloofhypothese ...............................................................................43 kennismaatschappij .................................................................................254 Kepler, Johannes ........................................................................................251 kernenergie ...................................................................................................300 kijken luistergeld .....................................................................................109 klimaat ..............................................................................................................270 klimaatengineering ..................................................................................289 koopkracht.....................................................................................................198 krant ......................................................................................................................17 kritisch ..............................................................................................................237 laagconjunctuur .........................................................................................194 Lasswell, Harold ..................................................................................... 16, 47 latente functie ................................................................................................16 Lazarsfeld, Paul ...............................................................................................50 Leibniz, Gottfried Wilhelm ...................................................................252 Lenski, Gerhard............................................................................................260 liberaliseren ................................................................................................... 171 liberalisme ...................................................................................................... 171

318

Index

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 318

Code

11/07/16 10:29

Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ) ....................................199 rolmodellen......................................................................................................31 ruis..........................................................................................................................47 schaarse goederen ...................................................................................148 scholastiek......................................................................................................249 schone energiebron ................................................................................297 Schramm, Wilbur ......................................................................................... 48 schrijvende pers ............................................................................................17 scoop....................................................................................................................21 secundaire sector ......................................................................................165 seizoenswerkloosheid ............................................................................196 selectieveperceptietheorie ....................................................................53 Shaw, Donald ..................................................................................................59 Smith, Adam ................................................................................................. 171 Snowden, Edward .....................................................................................144 sociale media ..................................................................................................18 sociale wetenschappen.........................................................................238 sociale zekerheid........................................................................................199 socialisatie .........................................................................................................31 socialiserende functie (van massamedia)......................................31 spilindex ..........................................................................................................198 stereotype .........................................................................................................75 structurele werkloosheid ......................................................................196 techniek ...........................................................................................................258 technische werkloosheid......................................................................196 technologie ...................................................................................................258 televisie ...............................................................................................................18 tertiaire sector..............................................................................................165 theoretische filosofie ...............................................................................245 Tichenor, Phillip J. .........................................................................................43 tijdschrift ............................................................................................................17 tijdverdringingseffect ................................................................................37 toegepast onderzoek .............................................................................239 traditionele energiebron.......................................................................297 transitie ............................................................................................................285 trend ..................................................................................................................194 two-step-flow-theorie...............................................................................50 Universele Verklaring van de rechten van de mens (UVRM).............................................................................................................. 127 van Aquino, Thomas................................................................................249 van Canterbury, Anselmus ...................................................................249 Van Leeuwenhoek, Antoni ..................................................................251 verslag .................................................................................................................19 verslaggever ....................................................................................................83 versterkt broeikaseffect .........................................................................272 vervuilende energiebron ......................................................................297 vierde macht ...................................................................................................39 vooroordeel .....................................................................................................75 vraag .................................................................................................................. 178 vrije goederen .............................................................................................148 vrijemarkteconomie ................................................................................ 171 vrijheid van meningsuiting ................................................................. 127 waarde..............................................................................................................255 weer ...................................................................................................................270

ki jk

nucleaire energie .......................................................................................300 nutstheorie .......................................................................................................55 objectief .................................................................................................. 89, 237 Olien, Clarice ....................................................................................................43 oligopolie ....................................................................................................... 191 omroepbeleid ...............................................................................................114 onderzoeksjournalistiek ...........................................................................21 onuitputtelijke energiebron ...............................................................297 opinie .................................................................................................................. 23 opinieleider ......................................................................................................50 opinieleidertheorie......................................................................................50 opiniestuk......................................................................................................... 23 Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) ................................................................................. 66 Osgood, Charles ........................................................................................... 48 overheid .......................................................................................................... 149 Payne Study and Experiment Fund...................................................50 persagentschap............................................................................................ 84 perskorps ...........................................................................................................19 persoonsbeschrijving ............................................................................... 23 persuasieve functie (van massamedia) .......................................... 23 persvrijheid...........................................................................................127, 134 planeconomie .............................................................................................180 Plato ...................................................................................................................246 postindustriĂŤle samenleving..............................................................165 praktische filosofie ....................................................................................245 preventieve censuur ................................................................................134 prijselasticiteit .............................................................................................. 156 primaire sector ............................................................................................165 primeur ...............................................................................................................21 privatiseren .................................................................................................... 171 producent ...................................................................................................... 149 productieketen ........................................................................................... 149 progressieve inkomstenbelastingen ............................................. 213 propaganda .............................................................................................30, 96 public relations (pr) .....................................................................................26 publieke goederen ...................................................................................194 Putnam, Robert..............................................................................................37 quartaire sector...........................................................................................165 quasi-collectieve goederen ................................................................194 quasimonopolie ......................................................................................... 191 Raad voor de Journalistiek ......................................................................89 radio ......................................................................................................................18 rationalisme...................................................................................................246 recensie.............................................................................................................. 23 reclame ...............................................................................................................26 redacteur ...........................................................................................................83 redundantie .....................................................................................................47 religie.................................................................................................................253 reportage...........................................................................................................19 reporter ...............................................................................................................83 Reporters Zonder Grenzen ..................................................................140 repressieve censuur..................................................................................134 Reuters ............................................................................................................... 84

Code

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 319

Index

319 11/07/16 10:29

wetenschapsfilosofie...............................................................................257 WikiLeaks ........................................................................................................144 zacht nieuws....................................................................................................19 zuil ......................................................................................................................... 40 zwijgspiraaltheorie ......................................................................................52

ki jk

wereldbeeld.................................................................................................. 170 werkloosheid ......................................................................................156, 196 werkloosheidsuitkering .........................................................................202 wetenschap...................................................................................................237 wetenschappelijke methode .............................................................237

320

Index

Code Cultuur 5 GO_LWB.indb 320

Code

11/07/16 10:29