Code cultuur 5 (vrij onderwijs) by Groupe De Boeck

Voorwoord Code Cultuurwetenschappen 5 (vrij onderwijs) is een leerwerkboek voor leerlingen van het vijfde jaar Humane wetenschappen in het vrij onderwijs. De methode Code bevat ook boeken voor gedragswetenschappen. Je kan de boeken voor cultuurwetenschappen en gedragswetenschappen zowel naast elkaar als afzonderlijk gebruiken. Wil je informatie over de andere leerwerkboeken uit deze methode? Surf dan naar secundair.deboeck.com.

Het leerwerkboek bestaat uit verschillende thema’s, die op hun beurt opgedeeld zijn in hoofdstukken. Achteraan in het boek vind je een index waarin de belangrijkste vaktermen en namen zijn opgenomen.

Elk hoofdstuk bevat een aantal vaste elementen: • een inhoudstafel; • een lijst met doelstellingen die je kan afvinken als je het hoofdstuk helemaal hebt afgewerkt; • een intro die je een eerste keer doet nadenken over de inhoud van het hoofdstuk; • theorie en opdrachten die je helpen om de leerstof onder de knie te krijgen; • voorbeelden die de theorie helpen verduidelijken.

Let op de volgende iconen: Dit icoon duikt op als je onderzoekscompetentie wordt uitgebreid of getest. Als je meer informatie wil over het voeren van onderzoek, kan je het volgende boekje raadplegen: Laureys, B. (2012). Stapstenen. Onderzoek stap voor stap. Berchem: De Boeck. Dit icoon geeft aan dat een titel of opdracht niet tot de verplichte leerstof behoort. Het gaat dan om uitbreiding of verdieping.

Als je dit icoon ziet, surf je het best naar code.deboeck.com voor meer informatie. Wie met een digitaal leerwerkboek werkt, kan vanuit dat leerwerkboek verder klikken. Je moet wel eerst inloggen op de site met je activatiecode. Dit is een ICT-opdracht: om ze te maken, heb je een computer nodig.

ki jk

Hiermee duiden we aan dat het om een wist-je-datje gaat: leuk om te weten, maar je hoeft dit zeker niet van buiten te leren.

Neem zeker een kijkje op code.deboeck.com: naast nuttige links en extra informatie vind je er ook een aantal remediëringsopdrachten bij elk hoofdstuk. Die helpen je om de leerstof nog beter onder de knie te krijgen. We wensen je een leerrijk en inspirerend schooljaar!

Het auteursteam

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 5

Voorwoord

5 11/07/16 10:32

Inhoudstafel THEMA 1 - MEDIA ..................................................................................................................................................................................................................... 11 Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia ........................................................................................................................................................ 13 1

1.1 Waarom spreken we van functies? ................................................................................................................................................................. 16

1.2 Overzicht van de massamedia .......................................................................................................................................................................... 17 Informatieve functie ...................................................................................................................................................................................................... 19

2.1 Berichtgeving en duiding ..................................................................................................................................................................................... 19 2.2 Scoopcultuur vs. onderzoeksjournalistiek .................................................................................................................................................. 21

3.1 OpiniĂŤring ....................................................................................................................................................................................................................... 23 3.2 Reclame en public relations ................................................................................................................................................................................ 26

3.3 Propaganda ................................................................................................................................................................................................................... 30 Socialiserende functie ................................................................................................................................................................................................. 31 4.1 Socialisatie en educatie .......................................................................................................................................................................................... 31 4.2 Rolmodellen .................................................................................................................................................................................................................. 31 4.3 Media als deel van de cultuur ............................................................................................................................................................................ 32 Amusementsfunctie ...................................................................................................................................................................................................... 35

5.1 Escapisme ....................................................................................................................................................................................................................... 35 5.2 Disfunctioneel amusement ................................................................................................................................................................................. 35 5.2.1 Nivellering ........................................................................................................................................................................................................... 35

ki jk

5.2.2 Belemmering van de (vrije)tijdsinvulling......................................................................................................................................... 36 5.2.3 Verminderde maatschappelijke betrokkenheid.......................................................................................................................... 37

Politieke functie ................................................................................................................................................................................................................ 39

En wat doen we ermee? .............................................................................................................................................................................................. 43 7.1 Kenniskloofhypothese ............................................................................................................................................................................................ 43

7.2 Een digitale kloof? ..................................................................................................................................................................................................... 43

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia ...................................................................................................................................................... 45 1

Kritiek op het communicatiemodel van Lasswell .................................................................................................................................. 47

Hoe machtig zijn de massamedia? ..................................................................................................................................................................... 48 2.1 De massamedia zijn almachtig .......................................................................................................................................................................... 49 2.1.1 Injectienaaldtheorie ...................................................................................................................................................................................... 49 2.1.2 Opinieleidertheorie en multi-step-flow-theorie ......................................................................................................................... 50 2.1.3 Zwijgspiraaltheorie ........................................................................................................................................................................................ 52

Thema 1 - Media Inhoudstafel

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 6

Code

11/07/16 10:32

2.2 De macht van de massamedia is beperkt .................................................................................................................................................. 53 2.2.1 Selectieveperceptietheorie ...................................................................................................................................................................... 53 2.2.2 Nutstheorie........................................................................................................................................................................................................ 55 2.3 De massamedia sturen het publiek ................................................................................................................................................................ 57 2.3.1 Cultivatietheorie.............................................................................................................................................................................................. 57 2.3.2 Agendasettingtheorie ................................................................................................................................................................................ 59

Hoe mediawijs ben jij? ................................................................................................................................................................................................. 66

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media ...................................................................................................................................................... 71 1

1.1 Beeldvorming in en door de media ............................................................................................................................................................... 72 1.2 Stereotypen en contrastereotypen ................................................................................................................................................................ 75 2

Wat is nieuws? ...................................................................................................................................................................................................................... 79

2.1 Selectiecriteria ............................................................................................................................................................................................................. 79 2.2 Nieuwsfilters .................................................................................................................................................................................................................. 83 3

Manipulatie ............................................................................................................................................................................................................................ 89 3.1 Objectiviteit, bestaat dat? ..................................................................................................................................................................................... 89 3.2 Manipulatie in beelden .......................................................................................................................................................................................... 90

3.3 Manipulatie in woorden.......................................................................................................................................................................................... 93 Propaganda .......................................................................................................................................................................................................................... 96 4.1 Propagandatechnieken .......................................................................................................................................................................................... 96

ki jk

4.2 Een case: IS ..................................................................................................................................................................................................................... 98

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid ........................................................................................................................................ 99 1

Mediaconcentratie ....................................................................................................................................................................................................... 101

Mediabeleid ...................................................................................................................................................................................................................... 106

Waarom treedt de overheid regulerend op? .......................................................................................................................................... 108

3.1 Technische motieven ........................................................................................................................................................................................... 108 3.2 Economische motieven ...................................................................................................................................................................................... 109 3.3 Maatschappelijke motieven .............................................................................................................................................................................. 110

Geschreven pers ............................................................................................................................................................................................................. 112

Audiovisuele media ..................................................................................................................................................................................................... 114 5.1 Vlaamse en Europese regelgeving ................................................................................................................................................................ 114 5.2 Openbare of publieke omroep ....................................................................................................................................................................... 116 5.3 Private of particuliere omroepen ................................................................................................................................................................... 117

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 7

Inhoudstafel

7 11/07/16 10:32

5.3.1 Private radio-omroepen ......................................................................................................................................................................... 117 5.3.2 Private televisieomroepen en hun lineair aanbod ................................................................................................................. 119 5.3.3 Regionale televisieomroepen en hun lineair aanbod ......................................................................................................... 121 5.3.4 Niet-lineaire televisiediensten ............................................................................................................................................................ 122 6

Internet ................................................................................................................................................................................................................................. 123

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument .................................................................................................................................. 125

De vrijheid om je mening te uiten en te veruiterlijken .................................................................................................................. 127

Persvrijheid in BelgiĂŤ ................................................................................................................................................................................................. 134

2.1 Persvrijheid in het recht ...................................................................................................................................................................................... 134

2.2 De Raad voor de Journalistiek ......................................................................................................................................................................... 136

2.3 Ook de persvrijheid is niet absoluut ........................................................................................................................................................... 137

2.4 Drukpersmisdrijven ............................................................................................................................................................................................... 137 3

3.1 Het belang van bronnengeheim .................................................................................................................................................................. 139 3.2 Wet tot bescherming van journalistieke bronnen .............................................................................................................................. 139 3.3 Uitzonderingen op het bronnengeheim ................................................................................................................................................. 139 Beknotting van de persvrijheid.......................................................................................................................................................................... 140

Persvrijheid in het internettijdperk ............................................................................................................................................................... 144

THEMA 2 - DENKEN OVER ............................................................................................................................................................................................... 145 Hoofdstuk 1 - Filosofie is denksport ....................................................................................................................................................................... 147 Filosoferen is vragen stellen ................................................................................................................................................................................. 148

EĂŠn vraag, verschillende antwoorden .......................................................................................................................................................... 154

ki jk

2.1 Wat is tijd? ..................................................................................................................................................................................................................... 154 2.1.1 Het wiel van de tijd ..................................................................................................................................................................................... 155

2.1.2 Lineaire tijd ...................................................................................................................................................................................................... 156

2.1.3 Natuurkundige tijd en werkelijke tijd .............................................................................................................................................. 157

2.2 Mag je oorlog voeren? .......................................................................................................................................................................................... 160 2.2.1 Plato en Aristoteles ..................................................................................................................................................................................... 160 2.2.2 Augustinus van Hippo ............................................................................................................................................................................. 161

2.2.3 Het just war principle ............................................................................................................................................................................... 163 2.2.4 Realisme en pacifisme.............................................................................................................................................................................. 167

Filosofische argumenten ......................................................................................................................................................................................... 169 3.1 Logisch redeneren................................................................................................................................................................................................... 169 3.1.1 Deductie ............................................................................................................................................................................................................. 169

Thema 1 - Media Inhoudstafel

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 8

Code

11/07/16 10:32

3.1.2 Inductie ............................................................................................................................................................................................................... 170 3.1.3 Abductie ............................................................................................................................................................................................................. 171 3.2 Drogredenen .............................................................................................................................................................................................................. 171 3.2.1 Formele drogredenen .............................................................................................................................................................................. 171 3.2.2 Informele drogredenen .......................................................................................................................................................................... 172

Hoofdstuk 2 - De oorsprong van de filosofie ................................................................................................................................................... 173

Mythe of filosofie? ......................................................................................................................................................................................................... 175

2.1 De presocratische filosofie ................................................................................................................................................................................. 180 2.1.1 De natuurfilosofen ...................................................................................................................................................................................... 180

2.1.2 De sofisten ....................................................................................................................................................................................................... 182 2.2 De klassieke filosofie............................................................................................................................................................................................... 183 2.2.1 Socrates (470-399 v.C.) .............................................................................................................................................................................. 183

2.2.2 Plato (427-347 v.C.) ...................................................................................................................................................................................... 185 2.2.3 Aristoteles (384-322 v.C.) ......................................................................................................................................................................... 187

Hoofdstuk 3 - Food for thought .................................................................................................................................................................................. 189 Wat na de Grieken? ...................................................................................................................................................................................................... 190

2.1 De theoretische filosofie ..................................................................................................................................................................................... 192 2.2 De praktische filosofie .......................................................................................................................................................................................... 193 Ontdek de filosoof in jezelf ................................................................................................................................................................................... 197

ki jk

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij .................................................................................................................................... 201 1

1.2 Mensen zijn dieren â&#x20AC;Ś of toch niet? ............................................................................................................................................................ 205

Mensbeelden .................................................................................................................................................................................................................... 208

2.1 Mensbeelden in verschillende tijden ......................................................................................................................................................... 208 2.1.1 Van middeleeuwen tot verlichting ..................................................................................................................................................... 208

2.1.2 Monisme en dualisme ................................................................................................................................................................................ 209 2.2 Mensbeelden in verschillende culturen .................................................................................................................................................... 211 2.3 De ideale maatschappij ........................................................................................................................................................................................ 214 2.3.1 De meritocratie van Plato ......................................................................................................................................................................... 214 2.3.2 De mens als sociaal wezen ...................................................................................................................................................................... 214

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 9

Inhoudstafel

9 11/07/16 10:32

2.3.3 Het sociaal contract ..................................................................................................................................................................................... 217 2.4 Is iedereen gelijk? ...................................................................................................................................................................................................... 219 3

Een blik op de wereld ................................................................................................................................................................................................ 221 3.1 Wereldbeelden ontwikkelen zich via ideologie ................................................................................................................................... 222 3.2 Wereldbeelden ontwikkelen zich via religie .......................................................................................................................................... 224

3.3 Botsende wereldbeelden? ................................................................................................................................................................................ 227

Hoofdstuk 5 - Denken over wetenschap en techniek ............................................................................................................................... 231 Filosofie of wetenschap? ......................................................................................................................................................................................... 233

1.1 Ontstaan en indeling van de wetenschappen ....................................................................................................................................... 235 1.2 De wetenschappelijke methode ..................................................................................................................................................................... 237

1.2.1 Rationalisme en empirisme ..................................................................................................................................................................... 237 1.2.2 Deductie, inductie en abductie .......................................................................................................................................................... 238 1.2.3 Falsificatie en verificatie ............................................................................................................................................................................. 241

1.2.4 Wetenschappelijke kennis en gezond verstand ......................................................................................................................... 241 Wetenschap en techniek ......................................................................................................................................................................................... 245 2.1 Impact op onze levens .......................................................................................................................................................................................... 245 2.2 Uitdagingen en gevaren ...................................................................................................................................................................................... 247

Hoofdstuk 6 - Ethiek ............................................................................................................................................................................................................. 251 Moraal, waarden en normen ............................................................................................................................................................................... 253

Een universele ethiek? .............................................................................................................................................................................................. 255

ki jk

3.1 Ethische disciplines ................................................................................................................................................................................................ 260 3.2 Ethische theorieĂŤn ................................................................................................................................................................................................. 261 3.2.1 Utilitarisme ....................................................................................................................................................................................................... 262

3.2.3 Deugdethiek .................................................................................................................................................................................................. 264

Ethiek en religie .............................................................................................................................................................................................................. 266

Ethiek is overal ................................................................................................................................................................................................................ 268

Index ................................................................................................................................................................................................................................................... 270

Thema 1 - Media Inhoudstafel

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 10

Code

11/07/16 10:32

r aa pl em Thema 1

ki jk

Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 11

11/07/16 10:32

ia d e m a s s a m e d n Functies va

Hoofdstuk 1

Massamedia ......................................................................................................................................................................................................................... 16 1.1 Waarom spreken we van functies? ................................................................................................................................................................. 16 1.2 Overzicht van de massamedia .......................................................................................................................................................................... 17

Informatieve functie ...................................................................................................................................................................................................... 19

2.2 Scoopcultuur vs. onderzoeksjournalistiek .................................................................................................................................................. 21

Persuasieve functie ........................................................................................................................................................................................................ 23 3.1 OpiniĂŤring ....................................................................................................................................................................................................................... 23 3.2 Reclame en public relations ................................................................................................................................................................................ 26

4.2 Rolmodellen .................................................................................................................................................................................................................. 31 4.3 Media als deel van de cultuur ............................................................................................................................................................................ 32 5

Amusementsfunctie ...................................................................................................................................................................................................... 35 5.1 Escapisme ....................................................................................................................................................................................................................... 35 5.2 Disfunctioneel amusement ................................................................................................................................................................................. 35

5.2.1 Nivellering ........................................................................................................................................................................................................... 35 5.2.2 Belemmering van de (vrije)tijdsinvulling ......................................................................................................................................... 36 5.2.3 Verminderde maatschappelijke betrokkenheid.......................................................................................................................... 37 Politieke functie ................................................................................................................................................................................................................ 39

ki jk

7.1 Kenniskloofhypothese ............................................................................................................................................................................................ 43

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 13

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

13 11/07/16 10:32

Na dit hoofdstuk kan je … £ de functies van de massamedia situeren in de communicatiewetenschappen; £ het onderscheid maken tussen een manifeste en een latente functie; £ het onderscheid maken tussen een eufunctie en een disfunctie;

£ de verschillende functies van de massamedia van elkaar onderscheiden;

£ aantonen dat de massamediafuncties elkaar overlappen; £ enkele mogelijke nadelen van een enquête opsommen;

£ de gevaren van de amusementsfunctie herkennen;

£ voorbeelden geven bij verschillende massamediafuncties;

£ uitleggen wat de kenniskloofhypothese is;

£ de massamediafuncties verbinden aan verschillende geschreven en audiovisuele media;

INTRO

£ de massamedia in België en de Verenigde Staten vergelijken aan de hand van voorbeelden.

ki jk

Als we je voor de vuist weg zouden vragen wat de functie van de massamedia is, zou je antwoord eenvoudigweg ‘informeren’ kunnen zijn. Want waarom kijk je naar het journaal of lees je de krant? Om beter geïnformeerd te zijn, punt. Nochtans hebben de media je meer te bieden. Bekijk de onderstaande voorbeelden en zeg in je eigen woorden welke functies hier vervuld worden. Maak de oefening op het einde van dit hoofdstuk opnieuw. Is je antwoord veranderd?

Kobe onderzoekt: bestaat festivalbier?

Voor heel wat mensen gaat een festivalbezoek hand in hand met het nuttigen van een of meerdere pintjes. Nu wordt er wel eens beweerd dat het bier dat geschonken wordt op festivalweides geen ‘gewone’ pils is. Kwatongen beweren dat het bier betreft met een lager alcoholpercentage, lager dan de 5,2 procent van het standaardpilsbier.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 14

Een goede reden daarvoor zou kunnen zijn dat mensen dan minder snel dronken worden en de spoeddiensten niet overstelpt worden door festivalgangers met intoxicaties. En toch: brouwers hebben dat altijd ontkend in alle toonaarden en doen het af als een indianenverhaal. Dan is er voor Kobe Ilsen natuurlijk geen andere optie dan zelf op onderzoek uit te gaan.

Code

11/07/16 10:32

Wat is een tekenbeet?

e Het rapport van d parlementsleden

(2014, 18 k, J. & Peeters, T. Uit: Van Horenbee entsleden: rt van de parlem april). Het rappo De Morgen. Gucht (Open Vld). Jean-Jacques De orgen.be http://www.dem Geraadpleegd via

Veelgestelde vragen â&#x20AC;˘ Wanneer moet ik naar de dokter? Krijg je rode vlekken, hoofdpijn en/of pijn in de ledematen, moet je zo snel mogelijk een arts raadplegen. Een bloedanalyse zal uitwijzen of je een besmetting hebt opgelopen. In dat geval krijg je een aangepast antibioticum voorgeschreven. â&#x20AC;˘ Hoe kan ik tekenbeten voorkomen? Blijf op de paden om contact met begroeiingen te vermijden. Vermijd lopen door hoog gras. Bescherm je huid met kleding en schoenen: draag een lange broek en stop je broekspijpen in je sokken. Gebruik eventueel insectenwerende producten op basis van DEET (Diethyl toluamide).

Vlaamse en federale Alle vonden bij parlementsleden de paasvakantie de start van De Morgen. Wie hun rapport in entair van de de beste parlem atuur is, mag afgelopen legisl via onze poll. u zelf beslissen weloverwogen Opdat u een en, stellen wij keuze kunt mak en de komende de genomineerd voor. dagen uitgebreid

Een teek is een klein, bruinzwart spinachtig diertje, zo groot als een speldenkop. Het zit op lage begroeiingen in bossen, velden, stadsparken en tuinen. Als je in aanraking komt met die begroeiingen, kan een teek zich aan de huid hechten om bloed op te zuigen.

Uit: Rummens, E. & Callens, M. (s.d.). Tekenbeet. Geraa

ki jk

dpleegd via http://www.cm.be

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 15

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

15 11/07/16 10:32

1 Massamedia Je duikt dit jaar weer in de massamedia*, de kanalen waarmee een zender informatie kan bezorgen aan een grote groep ontvangers. Welke functies vervullen die massamedia, welke invloed oefenen ze uit op onze samenleving, hoe objectief is de berichtgeving in die massamedia en welke regels gelden voor journalisten? Het antwoord op deze en een hoop andere vragen vind je in dit thema.

Op code.deboeck.com kan je de leerstof uit het derde jaar even opfrissen en meer uitleg vinden over de geschiedenis van de massamedia.

1.1 Waarom spreken we van functies?

In het derde jaar leerde je over het lineaire communicatiemodel van Harold Lasswell (1902-1978). Hij identificeerde vijf elementen die van belang zijn bij alle vormen van communicatie. Zijn model geldt dus zowel voor interpersoonlijke communicatie* (informatieoverdracht tussen een zender en één of enkele ontvangers) als voor massacommunicatie* (informatieoverdracht tussen een zender en een grote groep ontvangers).

ZENDER

ZEGT WAT

WIE

Opdracht 1 Vul het communicatiemodel van Lasswell aan.

MEDIUM

ki jk

De zogenaamde communicatiewetenschappen* focussen in essentie op de vijf elementen van Lasswells communicatiemodel. In dit hoofdstuk zijn we vooral geïnteresseerd in de boodschap en het effect. We willen meer bepaald weten welke functies een boodschap kan hebben als ze verstuurd wordt via een massamedium. De Amerikaanse socioloog Robert Merton (1910-2003) beschreef een functie* als de werking die van een bepaald verschijnsel uitgaat. Hij had het dan niet specifiek over de massamedia, maar zijn definitie is wel bruikbaar. • Als de werking tevoren beoogd wordt of bewust ervaren wordt, spreken we van een manifeste functie*. • Als de werking niet beoogd wordt of niet bewust ervaren wordt, gaat het om een latente functie*. • Als de werking positief is, dan spreken we van een eufunctie*. • Als de werking negatief is, dan gaat het om een disfunctie*. In het tweede hoofdstuk zal je merken dat boodschappen die via massamedia verspreid worden hun manifeste functie niet altijd met succes vervullen. Er bestaan dan ook verschillende theorieën over de werkelijke macht van de massamedia.

We vertrekken van vijf belangrijke functies van de massamedia: de informatieve functie, de persuasieve functie, de socialiserende functie, de amusementsfunctie en de politieke functie. Dit is slechts één mogelijke indeling van de functies. Je zou er ook andere kunnen gebruiken (we vermelden zelf een paar bijkomende of verwante functies in dit hoofdstuk), maar deze indeling biedt het voordeel van de eenvoud. Het is belangrijk om te beseffen dat de boodschappen van de massamedia niet enkel een werking kunnen hebben op een individuele ontvanger (bv. door je te informeren of te amuseren), maar dat ze ook de gemeenschap kunnen beïnvloeden (bv. door de werking van de democratie te ondersteunen of waarden en normen te verspreiden).

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 16

Code

11/07/16 10:32

Boeken, kranten en tijdschriften zijn niet enkel meer op papier verkrijgbaar, maar vaak ook in digitale versies.

De Gutenbergbijbel was het eerste boek dat tot stand kwam met behulp van de door Johannes Gutenberg (1397-1468) uitgevonden boekdrukkunst. Die maakte het eenvoudiger om teksten op grote schaal te verspreiden. Dezelfde printtechniek werd gebruikt om de zogenaamde vliegende bladen te drukken, de voorlopers van kranten en tijdschriften.

1.2 Overzicht van de massamedia

•

ki jk

•

Een krant* of dagblad is een publicatie die op regelmatige tijdstippen verschijnt en die haar lezers op de hoogte houdt van de actualiteit via een aantal vaste rubrieken. Er wordt doorgaans een onderscheid gemaakt tussen kwaliteitskranten, populaire kranten, sensatiekranten, gespecialiseerde kranten (of nichekranten) en regionale kranten. Een tijdschrift* verschijnt periodiek en richt zich (meestal) met een vast thema tot een specifiek lezerspubliek. Je kan ze ruwweg onderverdelen in mannen- en vrouwenbladen, tv-bladen, nieuwsbladen, jongerenbladen, sportbladen en gespecialiseerde bladen (of nichebladen). Een boek* is een werk van fictie of non-fictie dat tekst en/of foto’s kan bevatten. Boeken bestaan doorgaans uit papier en worden samengebonden en van een kaft voorzien.

•

Bij massamedia wordt traditioneel een onderscheid gemaakt tussen de schrijvende pers (of bij uitbreiding de geschreven media) en de audiovisuele media. De schrijvende pers* is een verzamelnaam voor kranten en tijdschriften. Als je ook boeken erbij rekent, spreek je van de geschreven media*.

Hoewel filmprojectie niet uitgevonden werd door de Amerikanen, werden zij wel de grootste exporteur van commerciële films. Heel wat Europese regisseurs, waaronder de Duitser Fritz Lang, verhuisden naar Hollywood, waar ze met grotere budgetten konden werken.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 17

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

17 11/07/16 10:32

De audiovisuele media* zijn media die gebruikmaken van (bewegend) beeld en/of geluid. Daartoe kan je radio en televisie, maar ook film, fotografie, muziek en aanplakborden rekenen. •

•

Radio* is historisch gezien een vorm van draadloze communicatie waarbij de zender gebruikmaakt van radiogolven om geluidsboodschappen te verzenden. Deze technologie ontstond uit de draadloze telegrafie, die op punt werd gesteld door Guglielmo Marconi (1874-1937). Gaandeweg werden de radiogolven aangevuld met analoge signalen, die via een kabelnetwerk aan huis werden geleverd. Televisie* is historisch gezien een vorm van draadloze communicatie waarbij de zender gebruikmaakt van radiogolven om bewegende beelden en geluid door te sturen. In het begin van de 20ste eeuw werd er al druk geëxperimenteerd met deze technologie, maar in België werd de televisie pas een massamedium vanaf de jaren 1950. Ook hier werden radiogolven aangevuld (en grotendeels vervangen) door analoge signalen via het kabelnetwerk. Film* is een geheel van stilstaande beelden die achter elkaar geprojecteerd worden, zodat de illusie van beweging gecreëerd wordt. Er zijn allerlei filmgenres, zoals actie, drama, documentaire …

Op code.deboeck.com kan je enkele van de eerste filmopnamen van Auguste Lumière (1862-1954) en Louis Lumière (1864-1948) bekijken. De Franse broers waren pioniers van de cinema. Zij vonden de cinematograaf uit, een voorloper van de filmcamera die ook dienst kon doen als projector.

• • •

ki jk

•

Kranten en tijdschriften bieden tegenwoordig online edities aan en die bevatten vaak audiovisueel materiaal. Boeken kan je ook op tablets of e-readers lezen. Audiovisuele media hebben websites die ook lappen tekst bevatten. Denk bijvoorbeeld aan deredactie.be, de nieuwssite van de VRT. De traditionele radio- en televisiezenders zijn grotendeels overgestapt van radiogolven of analoge signalen naar digitale signalen. Films en televisieseries kan je streamen via betaalzenders die video on demand aanbieden, zoals Netflix. Ook muziek is eindeloos beschikbaar via digitale streamingsdiensten, zoals Spotify. De meeste cinemazalen maken gebruik van digitale technologie om films te projecteren. Dat biedt als voordeel dat er geen filmrollen meer vervoerd moeten worden en dat de kwaliteit van de projectie stijgt..

•

Minstens even belangrijk in onze levens zijn de nieuwe media*, een verzamelnaam voor alle media die niet tot de traditionele geschreven of audiovisuele media behoren. Denk bijvoorbeeld aan het internet*, een wereldwijd netwerk van computers die met elkaar kunnen communiceren dankzij een gemeenschappelijk protocol. Maar ook videogames, virtual reality en andere digitale kanalen kan je tot deze categorie rekenen. Sinds de zogenaamde digitale revolutie zijn de grenzen tussen geschreven en audiovisuele media vervaagd. Heel wat traditionele media hebben de nieuwe media inmiddels omarmd, al ging dat niet altijd zonder slag of stoot.

Allerlei web 2.0-toepassingen zorgen ervoor dat ontvangers niet langer een passieve rol vervullen. Het internet is een interactief medium geworden en het beste voorbeeld daarvan zijn de sociale media*, internettoepassingen of -platformen die gebruikers de mogelijkheid bieden om informatie te delen zonder tussenkomst van een redactie. Een pc of laptop heb je daar zelfs niet meer voor nodig, want je tablet of smartphone biedt je even snel toegang tot het internet. Deze apparaten kan je niet zomaar indelen bij de individuele communicatiemiddelen of de massacommunicatiemiddelen. Je kan er zowel individuele mensen als de hele wereldbevolking mee bereiken. Ondanks die gigantische verschuivingen kunnen we nog steeds een aantal belangrijke functies van de massamedia onderscheiden.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 18

Code

11/07/16 10:32

2 Informatieve functie 2.1 Berichtgeving en duiding

Informatie verstrekken is een van de belangrijkste functies van de massamedia. Je leest een artikel in de krant of luistert naar de radio om op de hoogte te blijven van wat er in de wereld gebeurt. Berichten over belangrijke, recente gebeurtenissen noemen we nieuws*. Het zogenaamde perskorps*, een verzamelnaam voor nationale en internationale journalisten, geeft tekst en uitleg. Je kan daarbij een onderscheid maken tussen berichtgeving en duiding. • Berichtgeving* beperkt zich tot de kern van de zaak. Goede berichtgeving biedt een antwoord op de vijf W’s + H: wie veroorzaakte het nieuws, wat is het nieuws, waar is het gebeurd, wanneer is het gebeurd, waarom is het zo gegaan en hoe is het in zijn werk gegaan? Als al die vragen beantwoord zijn op een zo objectief mogelijke wijze, is de ontvanger terdege geïnformeerd. Met de laatste twee vragen kan je echter ook het terrein van de duiding betreden. • Krijg je naast de harde feiten ook nog achtergrondinformatie, zodat je wat er gebeurd is in een context kan plaatsen en beter kan begrijpen? Dan gaat het niet om pure berichtgeving, maar om duiding*. De waarom- en hoe-vragen krijgen daarbij meer aandacht.

Bij hard nieuws* staat de betekenis van het nieuwsfeit voorop, terwijl bij zacht nieuws* de interesse van de ontvanger de doorslag geeft. In populaire media duikt vaker zacht nieuws op, terwijl kwaliteitsmedia focussen op hard nieuws. Wordt er een panda in de zoo geboren? Heeft een BV zijn heup gebroken? Ook dat komt aan bod in de massamedia. Zacht nieuws moet verbazing, vertedering of verwondering opwekken. We spreken ook weleens van faits divers, human interest-verhalen of nieuws met onmiddellijke beloning. Berichtgeving over politiek, economie, wetenschap … is nieuws met uitgestelde beloning, want je moet er als ontvanger meer moeite voor doen.

Je kan informatief journalistiek werk nog verder onderverdelen in verschillende categorieën of journalistieke genres. • Zo zijn er de reportage* en het achtergrondverhaal*. In beide gevallen gaat het om lange artikelen met een duidelijk persoonlijke inbreng van de journalist, duiding dus. Maar bij de reportage ligt de nadruk op de waarnemingen van de journalist, terwijl het achtergrondverhaal vooral tracht om nuttige informatie over een onderwerp te verzamelen. • Bij berichtgeving kan er dan weer sprake zijn van een nieuwsbericht* of een verslag*. Een nieuwsbericht is doorgaans afkomstig van een bron. Dat kan bijvoorbeeld de woordvoerder van een bedrijf zijn of een rapport van een parlementaire commissie. Een verslag is een verhaal dat een gebeurtenis beschrijft waarbij de journalist aanwezig was. • En dan is er uiteraard nog het interview*, een vraaggesprek naar aanleiding van het nieuws.

ki jk

HET ALLEREERSTE KRANTENINTERVIEW De Amerikaanse professor journalistiek Mitchell (°1949) schrijft het eerste kranteninterview toe aan de journalist James Gordon Bennett (1795-1872), de stichter van de sensatiekrant The New York Herald. Hij ondervroeg in 1836 een bordeelhoudster naar aanleiding van de dood van een van haar meisjes. Bennett drukte de ondervraging bijna letterlijk af. Naar aanleiding daarvan werd een verdachte jongeman vrijgesproken.

Opdracht 3 Lees het artikel en beantwoord daarna de vragen.

Grootste jobaanbod in tien jaar

In het eerste trimester van dit jaar waren er in Vlaanderen 55 489 nieuwe jobaanbiedingen. Dat is 23 procent meer dan in de eerste drie maanden van 2015 en het hoogste aantal in de voorbije tien jaar. Het recordaantal vacatures blijkt uit het trimesterrapport van de RVA, op basis van cijfers

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 19

van de regionale arbeidsdiensten (in Vlaanderen de VDAB, in Brussel Actiris, in Wallonië Forem). Met 55 489 vacatures torent de Vlaamse jobmarkt sinds begin dit jaar op het hoogste peil sinds 2007, dus nog voor het begin van de financieel-economische crisis in het najaar van 2008. Ook in Brussel staat het aantal vacatures bijna op een recordpeil voor de laatste tien jaar, met

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

19 11/07/16 10:32

r aa

5 125 vacatures in de eerste drie maanden, al bleef de toename er in het voorbije jaar beperkt tot 3 procent. In Wallonië was er in de voorbije twaalf maanden een iets grotere toename van het jobaanbod: +10 procent, tot 15 011. Dat is evenwel geen recordcijfer. De goede gezondheid van de arbeidsmarkt blijkt tegelijkertijd uit het erg lage aantal jobs dat in de eerste drie maanden van 2016 is verloren gegaan bij faillissementen of bedrijfsherstructureringen. Volgens het RVA-rapport verdwenen er op die manier in heel België 7 217 jobs, 19 procent minder dan begin vorig jaar en het laagste aantal van de voorbije tien jaar.

Uit: Raskin, J. (2016, 19 mei). Grootste jobaanbod in tien jaar. De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

Duid de antwoorden op de vijf W’s + H aan in het artikel. Welke W-vraag komt niet aan bod in dit artikel?

Zoek zelf een voorbeeld van verschillende informatieve journalistieke genres in de massamedia. Zorg voor een correcte bronvermelding. Op code.deboeck.com vind je meer informatie over het correct vermelden van bronnen. voorbeeld

nieuwsbericht

verslag reportage

genre

a b

achtergrondverhaal interview

ki jk

Opdracht 4 Je wil via een onderzoek nagaan of er een verband is tussen bepaalde demografische factoren (zoals leeftijd, geslacht, beroep, etniciteit) en de voorkeur voor berichtgeving of duiding. Beantwoord de volgende vragen. Wat is volgens jou de beste onderzoeksmethode om dat verband na te gaan? Verklaar je antwoord.

Welke factoren kunnen de nauwkeurigheid van dit onderzoek in het gedrang brengen?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 20

Code

11/07/16 10:32

Hoe kan je onnauwkeurigheden vermijden?

2.2 Scoopcultuur vs. onderzoeksjournalistiek

Er bestaat een tendens om steeds sneller aan berichtgeving te doen. Net nadat een gebeurtenis heeft plaatsgevonden zijn er al journalisten ter plaatse om verslag uit te brengen, ook al is er nog maar weinig informatie beschikbaar. Ze willen absoluut een scoop* of primeur* te pakken krijgen, de eerste bekendmaking van een nieuwsfeit. Zo haal je immers lezers, luisteraars of kijkers naar je medium. De invloed van de digitale media werken dit nog in de hand: de mediaconsument wil en kan continu op de hoogte zijn van de actualiteit, waardoor het steeds belangrijker wordt om meteen te communiceren. Nochtans zijn er in de journalistieke geschiedenis verschillende voorbeelden van berichtgeving die achteraf ingetrokken moest worden, omdat ze niet bleek te kloppen. Eenmaal een vals nieuwtje de media haalt, is het echter moeilijk om het ongedaan te maken.

In 1986 meldden verschillende media dat een Antwerpse notaris zijn twee zoontjes seksueel misbruikt zou hebben. Achteraf bleek de zaak van Notaris X te berusten op valse beschuldigingen die waren geuit tijdens een echtscheidingsprocedure, maar het kwaad was geschied: de man moest zich jarenlang verdedigen in verschillende strafrechtelijke procedures.

ki jk

•

Journalisten van MO*, De Tijd en Trouw wonnen in 2015 De Loep, een prijs voor de beste onderzoeksjournalistiek uitgereikt door de Vlaams-Nederlandse Vereniging van Onderzoeksjournalisten. De jury was vooral gecharmeerd door het internationale opzet van hun gezamenlijke onderzoeksproject LuxLeaks, opgezet door het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ). De journalisten brachten belastingontduiking door verschillende multinationals aan het licht. De documentaire Virunga toont hoe het Britse bedrijf Soco International illegale activiteiten uitvoert in het Virunga National Park in Congo. De documentairemakers zetten hun leven op het spel om de zaak aan het licht te brengen. Op code.deboeck.com kan je de trailer van de film bekijken.

•

Hoewel de zogenaamde scoopcultuur een belangrijke rol speelt in de nieuwsmedia, krijgen sommige journalisten nog steeds de ruimte en tijd om zich vast te bijten in één onderwerp, zoals het milieu, gezonde voeding of technologie. Blogs of documentairefilms zijn vaak volledig aan een thema gewijd. Wanneer een journalist diepgravend en vaak langdurig speurwerk naar nieuwsfeiten verricht, spreek je van onderzoeksjournalistiek*. Organisaties zoals het Fonds Pascal Decroos stellen middelen ter beschikking van onderzoeksjournalisten.

Uit onderzoek van de Europese Unie blijkt dat Europeanen het meeste vertrouwen hebben in radiomakers om hun betrouwbare informatie te bezorgen, gevolgd door televisie, de geschreven pers en het internet. Slechts 20 % van de Europeanen gelooft dat de sociale media hen betrouwbare informatie bezorgen. Heb je bij deze vraag zelf al ooit stil gestaan?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 21

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

21 11/07/16 10:32

Opdracht 5 De leerkracht toont je een interview tussen gewezen VRT-journalist Walter Zinzen en De Standaard-journalist Bart Brinckman over de kwaliteit van de hedendaagse journalistiek. Bekijk het en beantwoord vervolgens de vragen. Welke kritiek uit Zinzen op de hedendaagse journalistiek?

Hoe weerlegt Brinckman die kritiek?

Wat is volgens Brinckman het antwoord op de zogenaamde steekvlamjournalistiek?

ki jk

NIEUWSZENDERS Wereldwijd zijn er verschillende radio- en televisiezenders die bijna uitsluitend nieuws brengen. De Verenigde Staten is koploper, met televisiezenders als CNN, Fox News en MSNBC. Maar er zijn ook Britse (BBC News), Franse (France 24), Russische (RT), Chinese (CCTV) en Arabische (Al Jazeera) varianten. Die laatste was de enige zender die de oorlog in Afghanistan in 2001 live uitzond. Op deze zenders hoor je soms heel verschillende versies van dezelfde nieuwsfeiten. Zo is RT duidelijk een spreekbuis voor het Russische regime, terwijl Fox News zich richt tot conservatieve Amerikaanse kijkers. Objectiviteit is dus soms ver zoek op deze zenders.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 22

De newsroom van Al Jazeera

Code

11/07/16 10:32

3 Persuasieve functie De informatieve functie van de massamedia vereist dat ze objectief en eerlijk verslag uitbrengen over de wereld. Voor het gemiddelde nieuwsfeit kan dat best kloppen, maar soms hebben de media ook andere intenties. In plaats van je te informeren willen ze je dan overtuigen. In zo’n geval spreken we van de persuasieve functie* van de media. Persuadere betekent overtuigen in het Latijn, maar je kent ongetwijfeld ook het Engelse to persuade. Dat kan op allerlei manieren gebeuren, maar wij gaan dieper in op de volgende vier manieren: opiniëring, reclame, public relations en propaganda.

3.1 Opiniëring

Opiniemakers trachten je te overtuigen van hun opinie* door die te verkondigen in de media. In hun betoog is misschien wel plaats voor objectieve feiten, maar die dienen slechts om het vooropgestelde doel te bereiken: je aan hun kant krijgen. Of ten minste, om je aan het denken te zetten. Het woord opinie slaat dus ook op de opinie van de ontvanger, die gevraagd wordt om zijn eigen mening bij te stellen of te verdedigen. Het bekendste voorbeeld zijn de opiniestukken in kranten en magazines, maar net als bij de informatieve functie onderscheiden we verschillende journalistieke genres. • In de nieuwsanalyse* staat de waarom-vraag centraal. Het nieuwsfeit wordt in een perspectief geplaatst. Waar het achtergrondverhaal in de diepte gaat, kiest de nieuwsanalyse voor de breedte. Er komen veronderstellingen, voorspellingen en visies aan te pas. Een analyse is dan ook minder objectief dan een achtergrondverhaal. • De persoonsbeschrijving* focust op een belangrijk figuur en beschrijft die op een afgewogen, analyserende manier voor de ontvanger. Het kan gaan om een profiel, een portret of een necrologie. Het profiel heeft een duidelijke binding met de actualiteit, terwijl het portret daar los van staat. De necrologie of lijkrede schetst het leven van een overledene. • De recensie* geeft het oordeel van een journalist over een bepaalde kunstuiting. Dat kan een tentoonstelling, een voorstelling, een muziekalbum, een televisieprogramma, een boek, een gebouw of iets dergelijks zijn. • Het opiniestuk* biedt een journalist of een andere persoon die zich daartoe geroepen voelt de kans om zijn mening te geven over een onderwerp. Een opiniestuk bevat doorgaans feiten, meningen en een conclusie. • De commentaar* doet hetzelfde als het opiniestuk, maar dan in naam van het massamedium zelf. Vroeger heette dit het hoofdartikel en je vindt het nu nog vaak op de voorpagina of in ieder geval vooraan in de krant. • De column* vormt een soort persoonlijke ontboezeming van de auteur. Hij is kort, prikkelend geschreven, bevat oorspronkelijke waarnemingen en eventueel ook wat scheldwoorden. Een columnist krijgt de kans om op gezette tijden zijn mening te geven en zijn artikelen kan je dan ook als een reeks beschouwen.

ki jk

Helaas zijn we niet altijd even sterk in logisch redeneren en kritisch nadenken. Wanneer iemand een passioneel betoog neerzet, sluiten we daar nogal snel bij aan. Dat kan ertoe leiden dat bepaalde meningen het medialandschap gaan domineren, terwijl ze eigenlijk niet op feiten gestoeld zijn. Bovendien dreigt de grens tussen informatie en opinie weleens te verdwijnen. •

•

Al voor haar veroordeling door het Tongerse hof van assisen werd Els Clottemans schuldig bevonden door de pers. In allerlei opiniestukken werd de vrouw afgeschilderd als een koelbloedige moordenares. De publieke opinie keerde zich dan ook al snel tegen haar. Op code.deboeck.com vind je een voorbeeld van een tendentieus artikel over deze parachutemoord. Bij tienkamper Thomas Van Der Plaetsen werd bij een dopingtest de aanwezigheid van humaan chorion gonadotrofine (HCG) in het bloed vastgesteld. Meteen werd hij door de media veroordeeld als dopingzondaar. Hij bleek echter teelbalkanker te hebben.

Je kan ongetwijfeld zelf nog een aantal gelijkaardige voorbeelden vinden. Die tonen aan dat berichtgeving en duiding het best duidelijk gescheiden worden van opiniëring. Een mening is immers geen feit.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 23

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

23 11/07/16 10:32

Opdracht 6 a Wat is de manifeste functie van opiniëring?

Welke mogelijke disfunctionele effecten kan opiniëring hebben?

Waarom is het geen goed idee om een journalist zowel nieuwsberichten als opiniestukken over een onderwerp te laten schrijven?

Zoek zelf een voorbeeld van verschillende opiniërende journalistieke genres in de massamedia. Zorg voor een correcte bronvermelding. Op code.deboeck.com vind je meer informatie over het correct vermelden van bronnen. genre

voorbeeld

nieuwsanalyse persoonsbeschrijving recensie opiniestuk

ki jk

commentaar column

Opdracht 7 Analyseer het onderstaande opiniestuk en beantwoord vervolgens de vragen.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 24

Code

11/07/16 10:32

Waarom je je wel degelijk schuldig moet voelen als je bij Primark shopt

De consument mag zich in deze liberale wereld niet meer achter het systeem verbergen, want dat is hypocriet. Morele verantwoordelijkheid is niet verhandelbaar en iedereen die weet dat anderen worden mishandeld en niets doet, is evenzeer moreel verantwoordelijk en dus medeplichtig. Daarnaast zijn wij buiten consument ook nog burger in een democratische samenleving en is het onze taak om de overheid te controleren. De gewone mens kan dus zowel op de productie zelf als op de regulering zijn of haar pijlen richten. Wanneer producenten en overheid in gebreke blijven, is het aan de consument om te handelen.

FWF en Rank a Brand stellen bijvoorbeeld onafhankelijke onderzoeken in naar kledingketens om te peilen naar ecologische en sociale omstandigheden. Zo voeren ze enerzijds de druk op slechte merken op door negatieve commentaren te publiceren en anderzijds geven ze merken die op de goede weg zijn een voorsprong. De volledige verslagen zijn telkens te vinden op hun websites. De consument die zich interesseert in eerlijke koopwaar hoeft hierdoor eigenlijk zelf niet eens veel te ondernemen. Het koopgedrag even afstellen aan de hand van dergelijke onderzoeken en klaar is kees.

Moet de consument zich eigenlijk wel schuldig voelen voor aankopen in dumpwinkels als Primark? Het antwoord is eenvoudig: ja. Een onkritische consument is net zo schuldig als een onkritische producent. ‘Een leven dat niet kritisch naar zichzelf kijkt, is het niet waard om geleefd te worden’, heeft Socrates ooit gezegd. Dermate grof willen we het uiteraard niet stellen, maar we begrijpen zijn bezorgdheid. Onkritischheid is vaak de oorzaak van onwetendheid en dan is die niet gerechtvaardigd.

prijs. Tegenwoordig zijn er initiatieven te over om de consument te gidsen naar duurzame kledij, die zeker geen fortuinen kost. Kijk maar naar Fairwear Foundation, Rank a Brand, de Schone Klerencampagne, Labour Behind the Label ... Stuk voor stuk de moeite waard om eens op te zoeken.

Vinsent Nollet en Vincent Cuypers zijn studenten filosofie

ki jk

En de tijd dringt. Want ondertussen hebben we allemaal wel gehoord van de nadelen van goedkope kledij. Onder andere dat het woordje ‘goedkoop’ meestal betekent dat een ander de echte prijs betaalt, op welke manier dan ook. Kleding in de rekken van ketens als Primark wordt in grote hoeveelheden aangekocht in lageloonlanden, waar ze vaak door onderbetaalde textielarbeiders in mensonterende omstandigheden wordt vervaardigd. ‘Gemiddeld kost de arbeid zo’n 0,5 tot – hooguit! – 4 of 5 procent van het afgewerkte product’, zegt Sara Ceustermans van de Schone Klerencampagne. ‘Als een T-shirt 3 euro kost, gaat daarvan nog geen 2 cent naar de textielarbeider’. Het prijskaartje zegt echter niet alles. In alle uithoeken van de mode-industrie worden arbeiders schaamteloos uitgebuit, zeker ook in hogere prijscategorieën.

Uiteraard werd Rome niet op één dag gebouwd, maar er is wel degelijk een kentering aan de gang in de modewereld. Na de instorting van het Rana Plazacomplex in Bangladesh – ook iets om eens op te zoeken – is de aandacht voor duurzame kledij nog nooit zo groot geweest, het (betaalbare) aanbod evenmin. Ook de consument mag dus niet langer geblinddoekt blijven winkelen. Niet omdat van consumenten verwacht moet worden dat ze de wereld redden, wel omdat ze de kracht hebben om het speelveld danig te veranderen. De massa is vaak machtiger dan ze zelf beseft. Hoe groter de vraag naar eerlijke kledij, hoe breder het aanbod. En de politiek zal wel volgen. Koop niet blind, overtuig de ketens hun beleid te veranderen door simpelweg enkel daar te gaan waar dat al gebeurt. Dump de onrechtvaardigheid! Want vele kleine vissen eten de grote.

Maar we weten dat. We weten het allemaal, maar we zijn onverschillig en we bouwen façades om ons geweten niet onder ogen te moeten komen. Eén van die façades is het argument van de hoge Uit: Nollet, V. & Cuypers, V. (2015, 18 augustus). Waarom je je wel degelijk schuldig moet voelen als je bij Primark shopt. De Morgen. Geraadpleegd via http://www.demorgen.be

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 25

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

25 11/07/16 10:32

Welk standpunt nemen de schrijvers in?

Wat voor middelen gebruiken de schrijvers om hun standpunt te ondersteunen?

Vat dit opiniestuk samen in 140 tekens, zodat je het op Twitter kan posten.

Welke informatie heb je moeten laten vallen in je Twitterbericht? Wat kan je hieruit besluiten over sociale media en opiniëring?

3.2 Reclame en public relations

ki jk

Er bestaan nog andere manieren om je te overtuigen via massamedia. In sommige gevallen maakt de zender meteen duidelijk wat zijn bedoeling is, maar in andere gevallen gebeurt dat op een meer omslachtige wijze. Twee goede voorbeelden zijn reclame en public relations. • Reclame* is elk bericht dat rechtstreeks of onrechtstreeks tot doel heeft om de verkoop van een goed of dienst te stimuleren, ongeacht het kanaal of communicatiemiddel dat wordt gebruikt. • Public relations* (pr) is het leggen van contacten en het onderhouden van goede relaties met de ontvangers waartoe je boodschap gericht is (de zogenaamde doelgroep). Dat gebeurt onder meer door het uitsturen van persberichten, het opzetten van fluistercampagnes, het sponsoren of zelf organiseren van evenementen. Je kan een onderscheid maken tussen interne pr en externe pr. Bij interne pr* is de communicatie gericht op de leden van de eigen organisatie, bij externe pr* richt de communicatie zich tot het grote publiek. Als je deze definities naast elkaar legt, kan je public relations dus als een vorm van reclame beschouwen, maar communicatieprofessionals maken toch graag het onderscheid. Public relations maakt namelijk gebruik van subtielere methodes. Positief opvallen met je bedrijf, logo, vereniging … wordt zo tot een kunst verheven. Het doel van de zender is vooral om aan een sterk imago te bouwen, niet zozeer om winst te maken. Heel wat non-profitorganisaties en politici maken dan ook veelvuldig gebruik van public relations.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 26

Code

11/07/16 10:32

•

r aa

•

De ice bucket challenge is een voorbeeld van een geslaagde publicrelationscampagne. De Amerikaanse ALS Association daagde mensen uit om een emmer met ijskoud water over hun hoofd te dumpen, dat te filmen en te delen via sociale media. Zo startte een kettingreactie. Het doel was om de dodelijke spierziekte ALS (amyotrofe laterale sclerose) onder de aandacht te brengen van het grote publiek. De ALS-actie zou 220 miljoen dollar hebben opgebracht. Het Amerikaanse internetbedrijf Google besteedt veel aandacht aan maatschappelijk verantwoord ondernemen en dat levert hen ook veel positieve communicatie op. Google deed in 2014 aan fondsenwerving voor onderzoek tegen ebola. Voor elke dollar die geschonken werd via een website, deed Google er twee dollar bovenop. In totaal verzamelde Google 7,5 miljoen dollar. Het Franse ICT-bedrijf Capgemini publiceert jaarlijks een rapport waarin beschreven wordt hoe rijkdom verspreid is over de wereld. Dat is een nuttige bron van informatie voor journalisten, die het rapport dan ook citeren in hun artikelen. In Zweden werd het culinair hoogstaande popuprestaurant Dill gelanceerd, waar je gratis hoogstaande hapjes kon gaan proeven. Het bleek een stunt van supermarktketen Lidl, waarover uitgebreid bericht werd in de media. Het energiedrankmerk Red Bull produceert video’s waarin waaghalzen allerlei stunts uitvoeren. Zo brachten ze onder meer in beeld hoe de Oostenrijker Felix Baumgartner uit een heliumballon sprong die zich op 39 km boven de aarde bevond.

•

ki jk

Waar public relations draait om shares en positieve vermeldingen in de media, kiest reclame voor een rechtstreekse lijn met de doelgroep. Commerciële bedrijven kopen reclameruimte (advertenties, banners …) of -tijd (reclamespots op radio of televisie) van massamedia om hun boodschap de wereld in te sturen. De doelstelling van de adverteerders is om de verkoop van een product of dienst te stimuleren. Reclamemakers benadrukken graag dat ze door middel van reclame de consument informeren over het bestaan en de werking van producten, zodat die vervolgens een weldoordachte keuze kan maken. Als je het zo bekijkt, zouden we reclame kunnen onderbrengen bij de informatieve functie. De vraag is echter of die informatie op een objectieve wijze wordt aangebracht. Zoals je in het derde jaar al zag, gebruiken reclamemakers immers een specifieke reclametaal om hun boodschap te verpakken. Allerlei inhoudelijke en stilistische trucjes zorgen ervoor dat een product je aandacht trekt en dat je een verlangen voelt om het te bezitten. Dat heeft weinig te maken met een geïnformeerde keuze. Reclame is verstrengeld met de commerciële functie* die de massamedia vervullen. Er worden veel inkomsten gecreëerd in de massamedia, zowel door de verkoop van mediaproducten zoals kranten of tijdschriften, als door het ter beschikking stellen van die massamedia voor reclamedoeleinden. De digitale revolutie zet het commerciële model van de traditionele massamedia echter onder druk. •

•

De Britse krant The Observer besloot in 2016 om enkel nog een digitale editie uit te brengen. De verkoopcijfers waren sinds de opkomst van het internet in dalende lijn. De digitale versie van de krant blijft bestaan, ondersteund door reclameinkomsten uit banners en pop-ups. Die inkomsten liggen echter een pak lager dan in de hoogdagen van de krant. Grote encyclopedieën zoals Brittannica, La Rousse en zelfs Encarta zijn vandaag allemaal verdwenen en hebben plaats moeten maken voor Wikipedia.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 27

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

27 11/07/16 10:32

Ook reclame moet meegaan met zijn tijd. Adverteerders kiezen tegenwoordig voor een communicatiemix, waarin zowel sociale mediacampagnes, traditionele advertenties, de eigen website, merchandising als persoonlijke verkoop een plaats hebben. In kranten duiken als artikel vermomde advertenties op, op televisie zie je de logo’s van merken opduiken in soaps of talkshows en op sociale media is het soms moeilijk om gesponsorde posts van authentieke te onderscheiden. Daarenboven wordt er steeds meer ingezet op de resultaten die je te zien krijgt in je online zoekmachine. Zo zorgen bedrijven ervoor dat hun boodschap je zeker bereikt. Vooral Google is op die manier in geen tijd een belangrijke massamediaspeler en reclameruimte geworden. • Via search engine optimization (SEO) trachten bedrijven ervoor te zorgen dat hun producten of diensten bovenaan de pagina komen te staan als een internetgebruiker een bepaalde zoekterm ingeeft. Bij SEO spelen vooral de autoriteit van een website (het aantal keren dat er wordt doorgelinkt naar die site) en de structuur en inhoud van die website een rol. • Search engine advertising (SEA) betekent dat bedrijven advertenties kopen die verschijnen als een internetgebruiker een bepaalde zoekterm ingeeft. Als het om digitale communicatie gaat, kan je de communicatiemix ook als volgt voorstellen.

Zorg voor meer shares door middel van betaalde media.

VERDIENDE MEDIA

BETAALDE MEDIA

EIGEN MEDIA

ki jk

SEO en merkinformatie zorgen voor een stijging van de verdiende media en het verkeer naar je eigen webdomeinen.

ADVERTENTIES

GEDEELD vermeldingen shares reposts recensies

SEA banners betaalde influencers betaalde inhoudelijke promotie advertenties op sociale media

Haal meer verkeer naar je webdomeinen met betaalde media.

WEBDOMEINEN websites mobiele sites blogs sociale mediakanalen

Met betaalde media wordt mediaruimte bedoeld die wordt ingekocht. Het gaat dan bijvoorbeeld om reclame, advertenties, banners, advertorials en gesponsorde links. Deze betaalde mediavorm is lang dominant geweest binnen de marketing, zowel offline als online, en is nog steeds belangrijk om veel mensen te bereiken en om een consistente boodschap over je merk uit te dragen. De controle van het merk over de content is hier zeer groot. RECLAMEVRIJ? Reclame is alomtegenwoordig: je wordt ermee geconfronteerd op je browser, op culturele evenementen, in de krant, langs de autostrade … In de Braziliaanse stad Sao Paulo hadden ze er even genoeg van. In 2006 introduceerde burgemeester Gilberto Kassab de lei cidade limpa, een regel die reclame in de openbare ruimte verbood. Meer dan 15 000 reclamepanelen en aanplakborden werden verwijderd en de stad oogde plots helemaal anders. Er volgde veel protest van adverteerders, maar de meeste bewoners apprecieerden de beslissing. Een onvoorzien gevolg was dat een aantal sweatshops, fabrieken waar mensen tegen een hongerloon werken, plots aan het daglicht werden blootgesteld. Jarenlang werden ze bedekt door de panelen. In Vlaanderen moeten reclame en sponsoring in scholen verenigbaar zijn met de pedagogische en onderwijskundige

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 28

Code

11/07/16 10:32

taken en doelstellingen van de school. Reclame en sponsoring moeten in overeenstemming zijn met de goede smaak en het fatsoen en ze mogen de objectiviteit, de geloofwaardigheid, de betrouwbaarheid en de onafhankelijkheid van de school niet in het gedrang brengen. Zo kan het feit dat een computerbedrijf een school sponsort de school er niet toe verplichten om computers van dat bedrijf aan te kopen. In de Verenigde Staten denken ze er duidelijk anders over. In sommige staten mag er bijvoorbeeld reclame gemaakt worden op en in schoolbussen. Bedrijven voorzien scholen van educatief materiaal, waarop hun logo zichtbaar is, en de sportteams van scholen worden vaak gesponsord. Er is zelfs een televisiezender gericht op scholen waarvan de educatieve programmaâ&#x20AC;&#x2122;s onderbroken worden door reclame. Voorstanders zeggen dat scholen zo extra middelen krijgen, terwijl tegenstanders opperen dat kinderen erg beĂŻnvloedbaar zijn en dat veel van de geadverteerde producten ongezond zijn.

Een straat zonder reclame in Sao Paulo

ki jk

Opdracht 8 a Zoek een voorbeeld van reclame die de consument op een objectieve wijze tracht te informeren over een product of dienst. Leg uit waarom je dit voorbeeld koos.

Zoek een voorbeeld van reclame die helemaal geen objectieve informatie biedt. Leg uit waarom je dit voorbeeld koos.

Opdracht 9 a

Bedenk een creatieve pr-campagne voor je school. Hoe pak je dat aan? Welke positieve punten breng je onder de aandacht? Welke kanalen zal je gebruiken? Wat is het belang voor de school? Ga na of er bij jouw op school iemand verantwoordelijk is voor pr. Welke visie heeft de school ontwikkeld omtrent pr?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 29

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

29 11/07/16 10:32

3.3 Propaganda

Muurschildering met een uitspraak van de gewezen Cubaanse leider Fidel Castro

ki jk

Standbeeld van Kim Il-sung in Noord-Korea

De persuasieve functie van de massamedia kan ook meer extreme vormen aannemen. Het bewijs daarvan vinden we in propaganda*. Onder die noemer verzamelen we allerlei vormen van massacommunicatie die tot doel hebben om de mening of het gedrag van mensen te beïnvloeden. Het verschil met reclame is dat propaganda aanhangers probeert te winnen voor ideeën of idealen, in plaats van voor producten of diensten. Propaganda is per definitie erg eenzijdige informatie die geen ruimte laat voor enige vorm van nuance of volledigheid. Typische verspreiders van propaganda zijn politieke partijen, overheden en actiegroepen. Het kan een erg efficiënt instrument zijn om eenheid te creëren bij een bevolking, maar betekent daarom ook een gevaar voor de democratie. In hoofdstuk 3 bekijk je de verschillende propagandatechnieken van naderbij.

Amerikaanse oorlogspropaganda ten tijde van WO II

Poster voor een propagandafilm over de nazipartijdag van 1934

Britten worden aangemoedigd om als soldaat deel te nemen aan WO I.

HET SPLINTERNET Het internet wordt vaak een wereldwijd web genoemd, maar toch duiken er onzichtbare grenzen op tussen internetgebruikers. Sociologen spreken daarom weleens van het splinternet. • Het internet zou bijdragen aan extremistisch gedachtegoed. Het creëert als het ware echokamers voor mensen die een bepaalde overtuiging hebben. Politieke of religieuze activisten vinden op het net een heleboel gelijkgezinden en kunnen mensen die een andere mening zijn toegedaan negeren. • Bepaalde landen blokkeren delen van het wereldwijde web voor hun burgers of creëren hun eigen browsers en informatiesites. Via Baidu Baike, de Chinese tegenhanger van Wikipedia, kan je bijvoorbeeld geen informatie vinden over de bloedige protesten die in 1989 op het Tiananmen-plein plaatsvonden. • Cookies zorgen ervoor dat je surfgeschiedenis wordt opgeslagen. Die informatie wordt gebruikt om je informatie aan te bieden die jij interessant kan vinden. Als je bijvoorbeeld een artikel over honden deelt op Facebook, zal je daarna meer posts over honden zien verschijnen. Het risico is wel dat je op de duur een zeer beperkt beeld van de werkelijkheid krijgt. Net als in het echte leven ga je op het internet dus het best op zoek naar verschillende meningen en toevallige ontmoetingen.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 30

Code

11/07/16 10:32

4 Socialiserende functie Televisie is een te bepalend medium, voor de opvoeding en de mentaliteit van de bevolking, om aan de markt over te laten. Joop van den Ende

4.1 Socialisatie en educatie

De massamedia informeren en overtuigen ons niet alleen, ze voeden ons ook op. Je kan dan ook spreken van de socialiserende functie* of ook wel van de educatieve functie* van de media, waarbij de massamedia bijdragen aan cultuur- en kennisoverdracht. In het derde jaar leerde je dat socialisatie* een proces is waarbij iemand de overdracht van waarden, normen en andere cultuurkenmerken (zoals kennis, symbolen en rituelen) van een groep leert. Deze functie van de massamedia is zowel van belang voor het individu als voor de maatschappij. Als een bevolking bepaalde cultuurkenmerken deelt, wordt de samenleving immers hechter en eenvoudiger te besturen. Politicoloog Wilfried Dewachter (°1938) beschouwt het verschillende mediadieet van Vlamingen en Walen dan ook als een van de oorzaken van de groeiende kloof tussen de gemeenschappen. Onderzoek wijst uit dat we vooral kiezen voor televisieprogramma’s uit het eigen landsgedeelte en in de eigen taal. In België is het mediabeleid een bevoegdheid van de gemeenschappen en niet langer van de federale overheid. De educatieve functie komt expliciet aan bod in de beheersovereenkomst van de VRT. Daarin worden de doelstellingen van de openbare omroep vastgelegd voor een bepaalde periode.

Uit de beheersovereenkomst 2016-2020 tussen de Vlaamse Gemeenschap en de VRT: • De VRT hanteert de standaardtaal. Via helder, correct en toegankelijk Nederlands taalgebruik bepaalt de VRT mee de norm ervan. Tussentaal en dialect kunnen enkel per uitzondering en in het belang van een breder concept van een programma en/ of andere mediadienst. De VRT speelt een actieve rol in het stimuleren van de taalbeleving van de Vlaamse mediagebruikers en werkt mee aan en/of neemt initiatieven rond onder meer taalverwerving en taal- en spreekvaardigheid. • De VRT besteedt aandacht aan belangrijke maatschappelijke thema’s en sensibiliseert en/of mobiliseert burgers rond deze thema’s. Het stimuleren van actief burgerschap en aandacht voor wetenschapseducatie, ondernemerschap en innovatie zijn daarbij actiepunten.

ki jk

4.2 Rolmodellen

Een wassen versie van Oprah Winfrey in Madame Tussauds

Een beeld uit de BOB-campagne

Een efficiënte socialisatietruc is het inschakelen van rolmodellen*, echte personen of fictieve personages die het goede voorbeeld geven. • Het animatiefiguurtje Dora leert kinderen dat vriendschap belangrijk is. • De Rode Duivels worden ingeschakeld in mediacampagnes die benadrukken dat racisme niet thuishoort op een voetbalveld. • ‘Een beetje BOB bestaat niet’ is een van de vele slogans die het Belgisch Instituut voor de Verkeersveiligheid (BIVV) sinds 1995 gebruikt om autobestuurders te overtuigen niet dronken achter het stuur te kruipen. De naam BOB roept het rolmodel van de verantwoordelijke chauffeur op. • In het Eén-programma Groenland toont Bartel Van Riet de Vlamingen dat tuinieren leuk en gezond is. • De Amerikaanse presentatrice Oprah Winfrey wordt door veel vrouwen beschouwd als een rolmodel. De koningin van de

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 31

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

31 11/07/16 10:32

talkshow zou volgens Time Magazine zelfs een van de 100 meest invloedrijke personen ter wereld zijn. Als slachtoffer van kindermisbruik sprak ze zich bijvoorbeeld uit voor wetgeving die staten verplichtte om meer zorgvuldig om te gaan met bestaande informatie over misbruik.

4.3 Media als deel van de cultuur

aa Wie Gangnam style of de Harlem shake niet kent, heeft de voorbije jaren waarschijnlijk onder een rots gewoond. Deze dansjes veroverden in een mum van tijd de sociale media. Minder funky, maar evenzeer deel van onze mediacultuur: astronaut Buzz Aldrin tijdens de maanlanding van 1969.

Daarbij moeten we zeker ook de socialiserende rol van de sociale media vermelden. Afbeeldingen, artikelen en filmpjes worden massaal gedeeld en bepalen zo mee wat gangbaar, acceptabel of populair is.

De Mol is een goed voorbeeld van een televisieprogramma dat zich in het dagelijks leven van de Vlaamse bevolking genesteld heeft. Over de identiteit van de mol wordt gespeculeerd op speelplaatsen en aan waterkoelers op de werkvloer. Via een app kan je de spanning van het programma zelf beleven.

Massamedia dragen niet enkel bij aan de overdracht van een cultuur, ze creëren ook nieuwe culturele fenomenen. Je hebt vast al gemerkt dat bepaalde televisieprogramma’s of websites enorm populair zijn bij je leeftijdsgenoten. Ze vormen als het ware een gedeelde ervaring, erover kunnen meespreken wordt erg belangrijk. Zo worden ze ook deel van ons cultureel erfgoed.

ki jk

Sommige gebeurtenissen houden een heel land of zelfs de hele wereld aan de buis gekluisterd. Op het moment zelf dat ze plaatsvinden en uitgezonden worden, worden ze deel van onze cultuur. Ze brengen ons met andere woorden samen achter onze schermen. We spreken dan van media-evenementen*. De Franse socioloog Daniel Dayan (°1943) en zijn Amerikaanse collega Elihu Katz (°1926) analyseerden dit fenomeen in hun boek Media events, the live broadcasting of history. Ze spreken van een media-evenement als de gebeurtenis: • voor hoge kijkcijfers zorgt; • live wordt uitgezonden; • tevoren wordt georganiseerd en aangekondigd; • aanleiding geeft tot samenwerking tussen de organisatoren van het evenement en de massamedia; • gepaard gaat met een zekere mate van ceremonie (ze worden dan ook vaak lang uitgesponnen).

Media-evenementen zijn bovendien vrij voorspelbaar, want ze verlopen doorgaans volgens een van drie scenario’s of verhaallijnen: de wedstrijd (contest), de verovering (conquest) of de kroning (coronation). • De wedstrijd volgt bepaalde regels en vindt plaats tussen kampioenen van de politiek of de sport. De wereldbeker voetbal is een mooi voorbeeld van een wedstrijdscenario, maar het kan evengoed gaan om een politieke strijd. Dayan en Katz vermelden bijvoorbeeld de senaathoorzittingen ten tijde van het Watergateschandaal, waarbij de toenmalige Amerikaanse president Nixon het vuur aan de schenen werd gelegd. • De verovering is een potentiële doorbraak, een grote stap voorwaarts voor de mensheid. Het leven kan hierna nooit meer hetzelfde zijn. De Amerikaanse maanlanding is het klassieke voorbeeld van een veroveringsscenario. • De kroning is een soort parade die volledig om het ceremoniële aspect draait. Begrafenissen, huwelijken en uiteraard ook kroningen van staatshoofden horen thuis in deze categorie.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 32

Code

11/07/16 10:32

EEN MEDIA-EVENEMENT OP HET WEB? In 2016 slaagde het private ruimtebedrijf Space X erin om de Falcon 9, een met commerciële satellieten beladen ruimteraket, in een baan om de aarde te brengen en ze vervolgens weer veilig te laten landen. Het ging om een historische gebeurtenis, die de grenzen van de ruimtevaart aanzienlijk verlegde. De lancering en landing werden tevoren aangekondigd en volledig live uitgezonden op de website van Space X. Presentatoren en medewerkers zorgden voor de nodige ceremoniële luister en het veroveringsscenario werd op de voet gevolgd. Toch kon er geen sprake zijn van een media-evenement in de klassieke zin van het woord. De hoge kijkcijfers bleven uit, omdat de meeste internationale media het vonden volstaan om de beelden achteraf mee te nemen in hun nieuwsuitzendingen en Space X de uitzending in eigen handen wou houden. Het toont aan dat televisie nog steeds een bepalende rol speelt bij het creëren van media-evenementen. Op code.deboeck.com kan je dit historische evenement (nog eens) bekijken.

Sommige gebeurtenissen evolueren van een wedstrijd naar een verovering om ten slotte met een kroning te eindigen. De maanlanding startte bijvoorbeeld als een wedstrijd tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Dat resulteerde in de verovering van de maan en de uiteindelijke kroning van de teruggekeerde astronauten als helden van de ruimtevaart. Het was echter de verovering die in dit geval het echte media-evenement vormde.

De Falcon 9 van Space X

Dragen de hedendaagse massamedia volgens jou bij aan de volksverheffing? Verduidelijk je antwoord met twee voorbeelden.

ki jk

Opdracht 10 a Jan Boon, de eerste directeur van het Nationaal Instituut voor de Radio-omroep (de voorloper van de VRT), zag de massamedia als een instrument in dienst van de volksverheffing. Wat bedoelde hij daarmee?

Geef bij de op p. 31 vermelde punten uit de beheersovereenkomst van de VRT een voorbeeld van een programma dat daarbij aansluit.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 33

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

33 11/07/16 10:32

Wat is het verband en het verschil tussen de socialiserende/educatieve functie en de informatieve functie van de massamedia?

Geef zelf twee voorbeelden van dingen die je het afgelopen jaar via sociale media geleerd hebt.

Opdracht 11

wedstrijd

verovering

kroning

The revolution will not be televised is een nummer van de Amerikaanse muzikant en dichter Gil Scott-Heron. Je kan het beluisteren via code.deboeck.com. Is de revolutie waarover Scott-Heron spreekt een media-evenement of een nieuwsfeit? Verklaar je antwoord.

ki jk

voorbeeld

scenario

Geef een recent voorbeeld van de volgende scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s voor media-evenementen. Verklaar je antwoorden.

DE VAL VAN DE BERLIJNSE MUUR De val van de Berlijnse muur is een voorbeeld van een revolutie die toch de kenmerken van een media-evenement vertoonde. Op een persconferentie kondigde DDR-politicus GĂźnter Schabowski (verkeerdelijk) aan dat de grenzen tussen West- en Oost-Berlijn ogenblikkelijk zouden opengaan. De internationale pers keek toe hoe steeds meer Duitsers de muur beklommen en de grenswachters uiteindelijk de poorten openden.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 34

Code

11/07/16 10:32

5 Amusementsfunctie

Een sfeerbeeld van het Britse muziekfestival Glastonbury

Reclame voor een actiefilm met Angelina Jolie

5.1 Escapisme

•

Praatprogramma’s als Van Gils & gasten (Eén) spelen in op de actualiteit, maar doen dat op een lichtvoetige wijze. De nadruk ligt eerder op emoties dan op nieuwsfeiten en het moet vooral gezellig zijn. Sinds het begin van de 21ste eeuw vermenigvuldigen de kookprogramma’s en voedselblogs zich in sneltempo. De ontvanger leert iets bij en kan ondertussen genieten van vlotte praatjes, sfeervolle muziek en smakelijke beelden.

ki jk

•

Je hebt er even op moeten wachten, maar nu is het tijd voor de leukste massamediafunctie: amusement. Want laten we eerlijk zijn, ontspanning speelt een belangrijke rol in onze mediakeuzes. De amusementsfunctie* of diverterende functie* is niet meer weg te denken uit het medialandschap. Televisie leek lange tijd de aanvoerder van het amusementsteam te blijven, maar moet die plaats nu delen met het internet. In tijden van digitale televisie is het trouwens moeilijk om de grens tussen televisie en internet te trekken. De media helpen je om te vluchten uit de dagelijkse realiteit, weg van je zorgen en beslommeringen. Escapisme* heet dat dan en op zich is er niets mis mee, als het met mate gebeurt. Bovendien kunnen amusementsprogramma’s een gespreksonderwerp vormen in je kennissenkring, zoals je eerder al zag bij de socialiserende functie. De amusementsfunctie weegt ook op de andere mediafuncties. Zo worden informatieve of educatieve televisieprogramma’s vaak voorzien van een laagje ontspanning. In mediakringen heet dat infotainment* en edutainment*. De bedoeling is wederom om meer luisteraars, kijkers of lezers te bereiken.

5.2 Disfunctioneel amusement Niet iedereen vindt het een goede zaak dat de nadruk in de massamedia vaak op amusement ligt. Doorgaans gaat de aandacht naar drie negatieve gevolgen: nivellering, belemmering van de (vrije)tijdsinvulling en verminderde maatschappelijke betrokkenheid. 5.2.1 Nivellering

Je zag op p. 31 al het citaat van Joop van den Ende, de producent van amusementsprogramma’s als Big Brother: ‘Televisie is een te bepalend medium, voor de opvoeding en de mentaliteit van de bevolking, om aan de markt over te laten.’ Zijn uitspraak gaat over televisie, maar is ook toepasbaar op andere massamedia. Van den Ende vindt dat commerciële zenders verplicht moeten worden om een deel van hun zendtijd aan informatie en cultuur te besteden en dat de overheid dit moest subsidiëren door de reclame-inkomsten volledig weg te halen van de openbare omroep. Als je het aan de markt overlaat, blijft er op den duur enkel amusement over en daalt het algemene niveau. Dat staat ook bekend als de nivellering* of vlakmaking van het medialandschap. •

Toen de Vlaamse commerciële televisiezender VT4 op 1 februari 1995 van start ging, beloofde die de meerwaardezoeker te bedienen. Er zou ingezet worden op kwaliteitsfictie, actualiteit en cultuur. De kijkcijfers vielen echter tegen, waardoor de zender zijn koers moest wijzigen. Voortaan zou puur amusement de boventoon voeren. In de programmering verschenen realityshows als Temptation Island (waarin een aantal Vlaamse en Nederlandse koppels geconfronteerd werden met een

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 35

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

35 11/07/16 10:32

Waarom mag je het pleidooi van Joop van den Ende om de reclame-inkomsten weg te halen bij de openbare omroep met argusogen bekijken?

Opdracht 12 a Het verband tussen nivellering en de scoopcultuur.

•

bende begeerlijke vrijgezellen) en spelprogramma’s als Hole in the Wall (waarin deelnemers zich in allerlei bochten moesten wringen om door een vorm in een snel naderende muur te geraken). Grappig (voor even), maar mijlenver verwijderd van volksverheffing. Popcornfilms overheersen de grote cinemacomplexen. Filmproducers willen hun winst vooral vergroten en zijn doorgaans minder geïnteresseerd in kunstfilms. Dankzij subsidiëring kunnen ernstige filmmakers toch nog hun ding doen. Onderzoekers van de universiteit van Wenen hebben vastgesteld dat popnummers steeds meer op elkaar beginnen te lijken. Voor het onderzoek bestudeerden ze meer dan 500 000 albums, 15 genres en 374 subgenres. Ze letten onder meer op klankkleur en akoestische variaties. Hun conclusie: populariteit resulteert uiteindelijk in uniformiteit. Moeilijkere genres verliezen bovendien aan populariteit, omdat de smaak van het publiek eenvoudiger wordt.

5.2.2 Belemmering van de (vrije)tijdsinvulling

ki jk

Wat is gemakkelijker en ontspannender dan met een zak chips voor je tv of laptop te kruipen? Gewoon even lekker bingen op je favoriete serie of site. Maar wat doe je eigenlijk met die tijd? Je zit of ligt en beweegt hooguit met je vingers. Die tijd zou je ook kunnen besteden aan andere zaken, zoals sporten of sociale contacten. Uit het tijdsbestedingsonderzoek dat de Federale Overheidsdienst (FOD) Economie in 2013 uitvoerde, blijkt dat de Belg gemiddeld ongeveer 2 uur 20 minuten per dag televisie kijkt. Dat is meer dan de helft van de beschikbare vrije tijd per dag. Een gemiddelde Belg zit tijdens zijn leven zelfs langer voor de televisie dan dat hij betaald werk verricht. Ook de sociale media eisen onze aandacht voortdurend op, zelfs wanneer we met iets anders horen bezig te zijn.

Sociale media halen studenten uit concentratie

De sociale media houden studenten massaal uit de boeken. Als ze blokken, blijft bijna de helft permanent bereikbaar via Facebook, WhatsApp en co. Dat leert een nieuwe enquête van Teleblok bij 2 687 studenten uit het secundair en hoger onderwijs. ‘Studeren is hard werken. Het vraagt veel concentratie en discipline om dagen aan een stuk te blokken’, zegt Teleblok-coördinator Griet Speeckaert. ‘Een goede planning kan daarbij helpen.’ De enquête leert dat twee derde van de studenten het daarmee eens is.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 36

Code

11/07/16 10:32

Zij maken een studieplan op dat ze in de mate van het mogelijke opvolgen. De rest doet dat niet. ‘We houden er ons toch niet aan’, is de meest gehoorde reden.

Concentratiepeil Studenten blijken erg ambitieus. Bijna twee derde plant meer dan een uur aan een stuk te blokken, een op de zes wil zelfs langer dan twee uur doorgaan. ‘Te lang’, vindt Griet Speeckaert. ‘Na 50 minuten daalt je concentratiepeil met de helft. Je brein gaat op zoek naar afleiding en je begint bijvoorbeeld te dagdromen. Dan moet je even van je bureau weg, een frisse neus halen, wat bewegen, enkele mensen spreken. Langer dan twee uur studeren zonder onderbreking, hou je echt niet vol.’ Dat studenten afgeleid worden, blijkt uit de cijfers. Ruim acht op de tien heeft er vaak last van, een derde zelfs heel vaak. Vooral de sociale media halen hen uit hun concentratie. Zo goed als alle studenten zeggen dat ze erdoor afgeleid worden, twee op de drie zelfs meerdere keren per dag. Dat hoeft niet te verbazen, 46 procent van de studenten blijft tijdens de blok permanent bereikbaar via Facebook, WhatsApp en co. Andere zaken die studenten van hun studies houden, zijn in volgorde van belang: dagdromen, pauzes die uitlopen, tv of internet en paniek- of piekergedachten.

Een ruime meerderheid van de studenten zegt dat ze dagelijks meer dan een uur aan sociale media spenderen, 27 procent zelfs meer dan anderhalf uur. ‘Het is goed dat studenten steun bij familie of vrienden zoeken. Dat kan via sociale media, maar misschien nog beter in levenden lijve’, zegt Griet Speeckaert. ‘De smartphone aanlaten terwijl je blokt, is geen goed idee.’ Naar: Sociale media halen studenten uit concentratie. (2016, 23 mei). Geraadpleegd via http://www.cm.be

ki jk

5.2.3 Verminderde maatschappelijke betrokkenheid

Hoe meer tijd je aan massamedia besteedt, hoe minder tijd overblijft voor andere zaken. Dat zou volgens sommige onderzoekers zelfs een effect hebben op onze maatschappelijke betrokkenheid. We zouden minder deelnemen aan het verenigingsleven en minder participeren aan de politiek. De Amerikaanse politicoloog Robert Putnam (°1941) noemt dat het tijdverdringingseffect*.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 37

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

37 11/07/16 10:32

Opdracht 13 Lees het fragment uit de tekst van de Belgische politicoloog en socioloog Marc Hooghe (°1964). Zoek naar eufunctionele en disfunctionele elementen en vul vervolgens de tabel aan.

Het tijdverdringingseffect

is het toenemend aantal amusementsprogramma’s op de commerciële televisie de grote schuldige. Andere auteurs zijn het er helemaal niet mee eens dat de invloed van de tv zo negatief voorgesteld wordt. Zij halen verschillende argumenten aan om de thesis van de videomalaise te ontkrachten. Eerst en vooral is de empirische evidentie die de vermeende negatieve invloed van het tv kijken moet ondersteunen, niet eenduidig: de meeste studies kunnen geen significant of sterk effect aantonen. Alhoewel analyses met twee variabelen vaak een duidelijk verband aantonen tussen kijkgedrag en burgerzin is dat verband na invoering van controlevariabelen eerder zwak. Dit wijst eerder op een selectie-effect dan op socialisatieeffecten. Andere studies wijzen uit dat tv kijken ook positieve effecten kan hebben: er is een positief verband tussen het volgen van tv-nieuwsuitzendingen, interesse voor de politiek en een positief beeld van het politiek systeem. Recente experimenten tonen overtuigend aan dat blootstelling aan politieke informatie de kennis over de politiek en de graad van betrokkenheid sterk doet toenemen. In deze studies is het voornaamste argument dat we niet alleen moeten kijken naar het aantal uren dat mensen voor hun tv-toestel doorbrengen, maar ook naar de aard van het programma waarnaar ze kijken. Amusementsprogramma’s mogen dan misschien wel negatieve effecten hebben, maar we mogen verwachten dat het volgen van nieuwsuitzendingen en informatieve programma’s een positieve invloed heeft op de kijker. Nog andere auteurs beweren dat niet alleen de programma-inhoud telt, maar dat ook de zendervoorkeur meespeelt. Openbare omroepen zullen burgerschapsattitudes stimuleren, of zouden dat althans moeten doen. Commerciële zenders zullen eerder geneigd zijn een heel ander soort programma’s uit te zenden en zullen dus bij hun kijkers ook een ander waardepatroon stimuleren. In elk geval tonen Zweedse en Belgische studies een duidelijk verschil aan in waardepatronen tussen kijkers met een voorkeur voor de openbare omroep en kijkers die commerciële zenders verkiezen.

ki jk

Toen de televisie in de jaren 1950 voor het eerst zijn intrede deed in de Amerikaanse huiskamer verwachtten veel commentatoren dat het nieuwe medium een stevige impuls zou geven aan de interesse van de burger voor de politiek. De participatiegraad aan het politieke gebeuren zou daardoor ook toenemen, dacht men. Het was tenslotte de allereerste keer in de geschiedenis dat elke burger ooggetuige kon zijn van belangrijke publieke gebeurtenissen. Iedereen kon nu ook met eigen ogen de parlementaire debatten volgen. Een halve eeuw later is het tij wel grondig gekeerd voor de televisie. Verschillende auteurs beweren dat de alomtegenwoordigheid van de tv verantwoordelijk is voor de achteruitgang van het publieke leven en van de sociale cohesie. Putnam ziet de tv zelfs als de voornaamste schuldige voor de geleidelijke erosie van het sociaal kapitaal van de Amerikaanse maatschappij. Andere onderzoekers beweren dat tv kijken gevoelens van onveiligheid aanwakkert. Tegelijkertijd zou de tv bij de kijker een cynische opstelling tegenover de politiek en de maatschappij in de hand werken. Dit verschijnsel kreeg snel de naam ‘video malaise’diagnose. Verdedigers van de ‘video malaise’-thesis zijn het echter niet eens over het mechanisme van de causaliteit waarop zij zich beroepen om de negatieve invloed van de televisie te verklaren. In zijn studie over de daling van de politieke participatiegraad van de Amerikaanse burger gaat Robert Putnam ervan uit dat er een tijdverdringingseffect speelt. Hij suggereert dat het loutere feit dat de tv overal doorgedrongen is verantwoordelijk is voor zeker een kwart van deze verminderde deelname. De achterliggende redenering is dat de tijd die aan tv kijken besteed wordt, niet meer kan gebruikt worden voor andere, meer sociale activiteiten of voor politiek engagement. Andere auteurs beroepen zich op attitude-effecten: de televisie heeft weliswaar misschien geen invloed op het gedrag, maar het is best mogelijk dat kijkers een specifiek waardepatroon gaan ontwikkelen. Over de vraag of een meer negatieve en cynische stijl van berichtgeving verantwoordelijk is voor dit effect zijn de meningen verdeeld. Volgens sommigen is dat wel degelijk het geval; voor anderen

Hooghe, M. (2002). Televisie en burgerschapsattitudes: de impact van televisietijd, programma-inhoud en zendervoorkeur. Ethische perspectieven, 12, nr. 2, pp. 103-121.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 38

Code

11/07/16 10:32

mogelijke disfunctionele gevolgen van televisiekijken voor de politieke participatie

mogelijke eufunctionele gevolgen van televisiekijken voor de politieke participatie

Marc Hooghe vond geen bewijs voor het tijdverdringingseffect in de beschikbare onderzoeksresultaten van de Vlaamse overheid. De tijd die iemand aan televisiekijken besteedt heeft volgens hem geen invloed op de politieke participatie. Maar onze attitudes zouden wel veranderen door al dat televisiekijken. Daarbij is vooral belangrijk naar wat je kijkt. Amusementsprogramma’s zouden een cynische kijk op de politiek in de hand werken. Ook de zenderkeuze zou daarbij een rol spelen. Hooghe geeft wel aan dat het moeilijk is om onderzoek te voeren naar dit onderwerp. Er wordt vaak gebruikgemaakt van laboratoriumexperimenten, maar de vraag blijft of het er in reële situaties ook zo aan toegaat.

6 Politieke functie

ki jk

De politieke functie van de massamedia wordt doorgaans opgesplitst in vier deelfuncties: de openbaarheidsfunctie, de agendafunctie, de commentaarfunctie en de controlefunctie. Deze functies overlappen gedeeltelijk met de functies die we eerder zagen, maar verdienen een aparte vermelding omdat ze een belangrijke bijdrage leveren aan het politieke proces in democratische samenlevingen. • Openbaarheidsfunctie Een democratie bestaat alleen maar bij de gratie van het volk: de essentie van een democratie is dat Journalisten aan de gebouwen van de Europese Unie in Brussel het volk regeert. Aangezien we moeilijk met z’n elf miljoen rond de tafel kunnen gaan zitten voor elke wetgevende beslissing, vertrouwen we op volksvertegenwoordigers om onze belangen te verdedigen. Wie volksvertegenwoordiger mag worden, hangt af van de verkiezingen. In een democratie is het dan ook erg belangrijk dat de burgers voldoende geïnformeerd zijn over relevante politieke gebeurtenissen en ontwikkelingen, zodat ze een weloverwogen keuze kunnen maken. De pers zorgt ervoor dat het politieke proces in de openbaarheid verloopt. • Agendafunctie Voor de goede werking van de democratie is het ook van belang dat politici weten wat er leeft in de maatschappij. Wil de burger graag meer speelpleinen of strengere snelheidsbeperkingen op de weg? Dan kan een carrièrebewuste politicus daar het best rekening mee houden. De media vormen een spreekbuis of megafoon voor actiegroepen en individuele burgers: ze helpen om bepaalde onderwerpen op de politieke agenda te plaatsen. • Commentaarfunctie De media dragen graag hun steentje bij aan het informatieverkeer tussen burgers en politici. Dat doen ze door de politieke actualiteit van commentaar te voorzien. Geen objectieve informatie dus, maar ongezouten meningen. Zo helpen ze ons bij het vormen van onze eigen politieke opinies en wakkeren ze het publieke debat aan. • Controlefunctie Je weet dat de Belgische democratie gestoeld is op een scheiding der machten: het opstellen, uitvoeren en controleren van de naleving van wetten is toegekend aan verschillende instanties. We spreken van de wettelijke, uitvoerende en rechterlijke macht (de zogenaamde trias politica). Deze scheiding moet machtsmisbruik voorkomen. In een democratie voeren de media een bijkomende controle uit. Daarom staan ze bekend als de vierde macht*. Ze zijn een soort waakhond voor de democratie, die blaft en bijt als iemand de spelregels niet respecteert.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 39

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

39 11/07/16 10:32

Tot ver in de 20ste eeuw waren de meeste Belgische kranten stevig verankerd in een zogenaamde zuil* (een groep die een bepaalde ideologie aanhoudt). De Morgen was de krant van de socialisten, terwijl De Standaard, Het Nieuwsblad en Het Volk de katholieken vertegenwoordigden en Het Laatste Nieuws de liberalen een stem gaf. Vandaag is het medialandschap grotendeels ontzuild en werken redacties onafhankelijk van partijbesturen. Maar zijn ze daarom volledig onbevooroordeeld? Critici wijzen erop dat commerciële belangen ervoor zouden kunnen zorgen dat het nieuws in het voordeel van aandeelhouders of adverteerders gekleurd wordt. Dus denk zelf eens na. Hoe kunnen we voorkomen dat de media hun macht misbruiken?

De media houden vandaag alles en iedereen kritisch tegen het licht, maar tegelijk is er niemand die naar de media zelf kijkt. Naar de steeds groter wordende belangen van de grote mediagroepen. Naar de verwevenheid tussen media, politiek en andere machtsstructuren. Naar de steeds dunner wordende scheidingslijnen tussen info- en entertainment, tussen nieuws en reclame.

Uit de inleiding van een bijscholing die de Katholieke Universiteit Leuven organiseerde in samenwerking met het Fonds Pascal Decroos

Opdracht 14 Welke politieke deelfunctie van de media herken je in de volgende voorbeelden?

nnen voor ‘Crevits moet haar pla passen’ lerarenopleiding aan het Centrum voor

ki jk

rs van scholen van Verschillende directeu n de alarmbel over js trekken samen aa wi er nd no ne se as lw Vo Onderwijs Hilde Vlaams minister van die n ge in m or rv he actiegroep de lerarenopleidingen. De de bij nt pla V) D& (C Crevits g. aren’ eist een bijsturin ‘Red zij-instroom ler

Besturen is als

schaken: soms

Regering-Michel bereikt akkoord over begroting

Iets na middernacht heeft de regeringMichel een akkoord bereikt over de bijsturing van de begroting 2016. De regering moest op zoek naar 2,3 miljard euro om zo de minimale inspanning te leveren die de Europese Commissie vraagt van ons land. Dat gat wordt gedicht met een hele rist van kleinere maatregelen.

moet de koning

zelf uit het kot k omen

Het Huis België is geen ruïne, m aar wel een broo hebben er zes’, s skelet met veel zei CD&V-voor koterij. ‘Een fale zi tter Wouter Be pijnlijke wonde nd land heeft ge ke in Terzake. Z heeft gelegd? en regering. Wij ou hij beseffen hoe hij onbewus t de vinger op de

Japanse regering k oo en rd ee n io sp be S Wikileaks: V en Duitsland

onder andere Frankrijk dat de Verenigde Staten ienst NSA nu ook Nadat eerder al uitlekte erikaanse inlichtingend Am de t da jkt bli n, lde nauw in de gaten hie de website Wikileaks. bespioneerde. Dat meldt tig ch du an Jap ot no ge bond

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 40

Code

11/07/16 10:32

Opdracht 15 Bekijk een aflevering van De zevende dag of een ander politiek programma op televisie. Welke politieke deelfuncties komen aan bod?

Opdracht 16 De verschillende massamedia kennen heel wat genres. Een aantal daarvan werden bedacht in de Verenigde Staten en vonden daarna hun weg naar andere delen van de wereld. a Welke mediafuncties vervullen de volgende mediagenres? b Zoek een Belgisch voorbeeld van dit mediagenre.

Howard Stern presenteert een populaire talkshow op de Amerikaanse radio.

De late-night talk show volgt een min of meer vaste formule. Een talkshowhost geeft een humoristische monoloog over de actualiteit, waarna hij plaatsneemt achter zijn bureau om een aantal bekende gasten te interviewen. Eventueel is er ruimte voor wat muziek of een aantal sketches. Het genre werd gepopulariseerd door de legendarische Johnny Carson. Andere bekende namen zijn Ed Sullivan, Jay Leno en David Letterman. Sinds de jaren 1990 zijn er ook enkele shows die voluit voor politieke satire kiezen.

Talk radio is een verzamelnaam voor programmaâ&#x20AC;&#x2122;s waarin gediscussieerd wordt over allerlei onderwerpen, van politiek over sport tot gezondheidsproblemen. In heel wat van die programmaâ&#x20AC;&#x2122;s kan de luisteraar bellen om zijn mening te geven of advies te vragen. Het eerste praatprogramma met participatie van de luisteraars dook al in de jaren 1930 op.

ki jk

Jon Stewart (rechts), de presentator van de satirische Daily Show

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 41

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

41 11/07/16 10:32

r aa

De podcast Serial bijt zich een seizoen lang vast in een spraakmakende rechtszaak. De programmakers creëerden zo een nieuwe vorm van onderzoeksjournalistiek.

Daytime television is gericht tot mensen die overdag thuis zijn, zoals huismannen of -vrouwen. Het gaat om shows die tijdens de week worden uitgezonden tussen 9 en 17 uur, voor de zogenaamde primetime. Talkshows vormen een belangrijk deel van de programmering. Oprah Winfrey is wellicht de bekendste presentatrice, maar je kent ongetwijfeld ook Jerry Springer of Dr. Phil. Vaak worden deze programma’s afgesloten met enkele woorden van advies voor de kijker. Daarnaast is er overdag ruimte voor soapseries, waarin de belevenissen van fictionele personages van dag tot dag gevolgd worden. Series als General Hospital of The Bold and the Beautiful gaan al decennia mee.

Podcasts (het woord is een samenvoeging van iPod en broadcast) behoren tot de nieuwe media. Het zijn reeksen audio- of videobestanden die je kan downloaden of streamen. Abonneren is mogelijk, zodat je geen aflevering mist. Programmamakers appreciëren de vrijheid die podcast bieden, omdat de productieen distributiekosten laag zijn. Wat onderwerp en toon betreft, zijn er geen beperkingen. Er bestaan series over geschiedenis, relaties, politiek, technologische snufjes, muziek, film …

ki jk

President Barack Obama was te gast bij The View, een populaire talkshow die overdag wordt uitgezonden.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 42

Code

11/07/16 10:32

7 En wat doen we ermee? 7.1 De kenniskloofhypothese

ki jk

SESAMSTRAAT De populaire kinderreeks Sesamstraat kan je beschouwen als een poging om de kenniskloof tussen rijk en arm te verkleinen. Bedenker Jim Henson ontwikkelde het programma in het kader van het Great Society Initiative van toenmalig Amerikaans president Lyndon B. Johnson. Kinderen uit lagere sociale klassen begonnen vaak al met een achterstand aan hun schoolcarrière. Henson richtte zich met Sesamstraat vooral tot deze kinderen, maar spijtig genoeg hadden velen van hen thuis geen televisie. Kinderen uit hogere klassen konden wel naar het programma kijken en de kenniskloof vergrootte dus.

Toen de Belgische overheid in 1831 de zegeltaks (een vorm van belastingen) op dagbladen afschafte, deed ze dat in de hoop van de krant een betaalbaar democratisch instrument te maken. Nochtans was op dat moment ongeveer de helft van de Belgen analfabeet en had slechts een minderheid de financiële middelen om elke dag de krant te kopen. Ter vergelijking: een brood kostte toen 1 centiem, maar een krant 3 centiem. Uiteindelijk werden kranten goedkoper en werd het onderwijs toegankelijker. Het kiessysteem veranderde, waardoor meer Belgen mochten stemmen. De krant werd een echt massamedium. In de eerste helft van de 20ste eeuw kregen kranten concurrentie van radiozenders en na de Tweede Wereldoorlog veroverde de televisie stilaan de Belgische huiskamers. Door de komst van het internet en sociale media zijn mensen vandaag voortdurend online en beschikken ze dus constant over informatie. In principe is er dus geen reden om te veronderstellen dat sommigen vandaag beter geïnformeerd zijn dan anderen. De vraag is echter of iedereen hetzelfde doet met de informatie die de massamedia ter beschikking stellen. De kenniskloofhypothese* suggereert dat mensen met een hogere socio-economische status — denk aan een hogere opleiding of een hoger inkomen — sneller informatie verwerven dan mensen met een lagere socio-economische status. Ze halen ook meer uit die informatie, omdat ze de competenties en voorkennis hebben om ze efficiënt te verwerken. Zo wordt de kenniskloof tussen deze groepen steeds groter. Deze hypothese werd voor het eerst zo genoemd door journalist Phillip J. Tichenor (°1931) en sociologen George Donoheu (°1924) en Clarice Olien (°1933) in de jaren 1970.

7.2 Een digitale kloof?

Sinds de jaren 1970 heeft het internet zijn intrede gedaan en is de informatieberg alleen maar toegenomen. Het digitale tijdperk is weliswaar niet voor iedereen even snel van start gegaan, maar dankzij overheidsinitiatieven en dalende prijzen zijn de grootste materiële verschillen vandaag weggewerkt, althans binnen onze landsgrenzen. In 2014 had 83 procent van de Belgen volgens de FOD Economie thuis een internetverbinding. Toch blijft de vraag of er een digitale kenniskloof groeit tussen hoger- en lageropgeleiden. We doen immers niet allemaal hetzelfde met onze snufjes. Hogeropgeleiden maken meer gebruik van de online diensten van de overheid en vinden sneller hun weg naar betrouwbare informatieve en educatieve sites. Bovendien is er ook een kloof ontstaan tussen mensen die kunnen programmeren en de rest van de mensheid. Sociale media en andere zogenaamde web 2.0-toepassingen zijn eenvoudig om te gebruiken, maar hebben hun beperkingen. De gemiddelde gebruiker kan er eenvoudig informatie aan toevoegen. Dat betekent echter niet dat hij weet hoe deze sites eigenlijk functioneren. Gratis websites zoals Codecademy willen die groeiende kenniskloof tegengaan.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 43

Hoofdstuk 1 - Functies van de massamedia

43 11/07/16 10:32

De computer mag je anderzijds niet beschouwen als een magisch middel om de wereldbevolking slimmer te maken, zoals mag blijken uit dit artikel.

‘Leerlingen die meest met computer werken, hebben slechtste resultaten’

Indiase kinderen bekijken een XO, een laptop die speciaal ontwikkeld werd voor kinderen in ontwikkelingsregio’s. De computer werkt op zonne-energie en kan tegen een stootje.

Veel computer, slechtste resultaten In 2012 had 96 procent van de 15-jarige leerlingen uit de OESO-landen een computer. Slechts 72 procent gaf aan dat ze op school een computer gebruikten. Volgens de studie halen leerlingen met een matig gebruik van computers op school iets betere resultaten dan de leerlingen die slechts zelden op school met de computer werken. Maar die leerlingen die de pc op school zeer vaak gebruiken halen veel lagere resultaten, zelfs rekening houdend met hun sociodemografische achtergrond. Ze behalen ook veel slechtere resultaten dan de leerlingen die zelden met een computer werken.

Om leerlingen vertrouwd te maken met het gebruik van informaticatechnologie (ICT) en om de digitale kloof te dichten, kunnen scholen beter het niveau van begrijpend lezen en rekenen van hun leerlingen opkrikken dan te investeren in computers en internetverbindingen.

Fijne lijn Het rapport, met als titel Students, Computers and Learning: Making The Connection toont dat die landen die aanzienlijk investeerden in ICT in het onderwijs ‘geen enkele opvallende verbetering’ lieten optekenen in de PISA-resultaten (PISA is een examen dat 15-jarigen afleggen in OESO-landen). Er is, suggereert het rapport, een fijne lijn tussen waar technologie helpt en waar ze schaadt. In een aantal van de toplanden in wiskunde en digitale kennis, zoals Zuid-Korea en China, wordt relatief weinig van computers gebruik gemaakt bij het onderwijs. Landen die het meest van technologie en computers gebruikmaken, zien de schoolresultaten voor begrijpend lezen achteruitgaan. Een oplossing biedt het rapport niet aan. Leraars die echt op de hoogte zijn van computers, is een eerste stap. Zij kunnen de goede en de slechte kanten aan gebruik van computers inschatten, zodat het niet alleen een kwestie wordt van tijd aan de computer doorbrengen, maar wat men in die tijd wil bereiken.

ki jk

Dat is de verrassende conclusie van een studie die de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) uitvoerde in 31 landen, van China, over Europa, tot de VS. Als elke leerling een basisniveau in begrijpend lezen en wiskunde bereikt, zal dat ‘in onze digitale wereld meer bijdragen tot gelijke kansen dan simpelweg de toegang tot hoogtechnologische apparaten en diensten te vergroten of te subsidiëren’, zegt de studie.

Uit: R.R. (2015, 15 september). OESO: ‘Leerlingen die meest met computer werken, hebben slechtste resultaten’. Knack. Geraadpleegd via http://www.knack.be

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 44

Code

11/07/16 10:32

ia d e m a s s a m e d n a De macht v

Hoofdstuk 2

Kritiek op het communicatiemodel van Lasswell .................................................................................................................................. 47

2.1.2 Opinieleidertheorie en multi-step-flow-theorie ......................................................................................................................... 50

2.1.3 Zwijgspiraaltheorie ........................................................................................................................................................................................ 52

2.3 De massamedia sturen het publiek ................................................................................................................................................................ 57 2.3.1 Cultivatietheorie.............................................................................................................................................................................................. 57 2.3.2 Agendasettingtheorie ................................................................................................................................................................................ 59

2.4 Het publiek is de media ......................................................................................................................................................................................... 63 Hoe mediawijs ben jij? ................................................................................................................................................................................................. 66

Na dit hoofdstuk kan je …

£ verschillende theorieën over de macht van de massamedia benoemen en toelichten; £ deze mediatheorieën kritisch bespreken;

£ deze mediatheorieën toepassen op een casus;

ki jk

£ voorbeelden geven die deze mediatheorieën illustreren; £ de invloed van de massamedia op de politiek en andere maatschappelijke velden beoordelen;

£ op een slimme manier met het media-aanbod omgaan.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 45

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

45 11/07/16 10:32

INTRO

De hoeveelheid informatie die we dagelijks via het internet delen is gigantisch en blijft maar groeien. Dat mag niet verbazen als je het aantal internetgebruikers bekijkt. In 1995 hadden 16 miljoen mensen een internetverbinding, amper tien jaar later werd de kaap van 3 miljard gebruikers gerond. Dat resulteerde elke minuut van de dag in: • meer dan 347 000 tweets; • ongeveer 300 uren nieuw videomateriaal op YouTube; • 3 000 000 posts op Facebook; • meer dan 284 000 snaps op Snapchat; • …

ki jk

Om het met nog grotere cijfers te zeggen: in 2015 produceerde de mensheid elke dag 2,5 quintiljoen bytes aan data, waarvan de media een belangrijk deel voor hun rekening nemen. Daarmee kan je 10 miljoen blu-raydiscs vullen. Als je die discs op elkaar zou leggen, maak je een stapel vier keer zo hoog als de Eiffeltoren. Deze constante stroom van informatie doet communicatiewetenschappers in de haren krabben. Hoe kan je er als hedendaagse zender voor zorgen dat je boodschap het doelpubliek bereikt en bovendien het juiste effect heeft? Hoe gaan de ontvangers om met al die informatie? Maken ze een bewuste selectie of ondergaan ze de media-explosie lijdzaam?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 46

Code

11/07/16 10:33

1 Kritiek op het communicatiemodel van Lasswell In het vorige hoofdstuk vulde je het communicatiemodel van Harold Lasswell (1902-1978) aan. Dat is een eenvoudige en lineaire voorstelling van communicatie die je ook op de massamedia kan toepassen. Lasswell introduceerde het model in 1948 in een artikel met de titel The structure and function of communication in society, dat nog steeds beschouwd wordt als een van de belangrijkste publicaties in de communicatiewetenschappen.

VIA WELK KANAAL

ZENDER

BOODSCHAP

MEDIUM

TEGEN WIE

MET WELK EFFECT

ZEGT WAT

WIE

ONTVANGER

EFFECT

Toch kwam er ook kritiek op het model van Lasswell. De eenvoud die het kenmerkt, kan ook beschouwd worden als simplisme. Zo wordt er geen rekening gehouden met de ruis* die de boodschap kan verstoren. Lasswell gaat er gemakshalve van uit dat de boodschap zonder problemen van zender naar ontvanger reist. Maar er kunnen storingen optreden in de weg in tijd en ruimte die de boodschap moet afleggen. Er zijn verschillende soorten ruis. • Fysieke ruis omvat signalen van buitenaf die de boodschap verstoren. Technische problemen zorgden ervoor dat sommige Snapchat-berichten niet volledig te zien waren. • Psychologische ruis omvat vooroordelen die de ontvanger over de zender heeft, maar ook andere geestelijke obstakels die een goed begrip in de weg staan. - Je voorkeur of afkeer van een bepaalde politieke partij beïnvloedt de manier waarop je hun communicatie ervaart. - Een dagdroom of een extreme emotionele reactie kan ervoor zorgen dat je even niet ontvankelijk bent voor boodschappen. • Fysiologische ruis treedt op wanneer het lichaam van de zender of de ontvanger de boodschap verstoort. Met een kater is het moeilijker om een radio-interview aandachtig te volgen, zeker als de geïnterviewde mompelt. • Semantische ruis treedt op wanneer de zender en de ontvanger niet dezelfde codes hanteren bij het communiceren. Die code kan een taal zijn, maar ook een vakjargon. De Nederlandse rappers van De jeugd van tegenwoordig hanteren een jargon dat soms moeilijk te begrijpen is voor Vlamingen.

ki jk

Een andere factor die roet in het eten kan gooien is redundantie* of overtollige informatieoverdracht. De gemiddelde boodschap bevat heel wat elementen die de ontvanger geen extra informatie opleveren. Als de ontvanger er niet in slaagt om de belangrijke informatie uit de boodschap te filteren, loopt de communicatie mis. Een van de tips die politici en bedrijfsleiders meekrijgen als ze op mediatraining gaan, is om hun boodschappen eenvoudig te houden en steeds terug te keren naar hun zogenaamde talking points. Dat zijn uitspraken die hun standpunt netjes samenvatten. Zo willen ze redundantie vermijden. Journalisten klagen weleens dat interviews zo erg voorspelbaar worden.

Ruis en redundantie kunnen relatief eenvoudig in het lineaire model van Lasswell verwerkt worden, maar verloopt communicatie wel op een rechtlijnige wijze? Heel wat communicatiewetenschappers pleiten voor een interactief communicatiemodel*, dat de zender en de ontvanger op gelijke voet plaatst. Ze merken op dat de ontvanger niet zomaar een passieve rol speelt, maar dat hij de verzonden informatie verwerkt en feedback* geeft aan de zender. Die terugkoppeling kan ervoor zorgen dat de zender zijn boodschap aanpast. In interpersoonlijke communicatie is dat duidelijk te merken. Gesprekspartners geven elkaar voortdurend signalen: ze knikken, wijzigen hun toon, volume of houding, onderbreken elkaar … Maar ook bij de massamedia is er sprake van feedback. • Radiomakers vragen hun luisteraars regelmatig om tips of verzoeknummers door te sturen via sms. Daarop passen die radiomakers hun uitzending aan, door het gevraagde nummer te draaien. • Op sociale media communiceer jij over jezelf via je profielpagina. Daar is echter ook ruimte voor posts en reacties van andere gebruikers, zodat een kluwen van informatie ontstaat, met jouw profiel als bindmiddel. • Zoekmachines en websites passen hun inhoud aan op basis van jouw surfgedrag. Zo ontstaat er een vorm van constante communicatie tussen zender en ontvanger.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 47

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

47 11/07/16 10:33

De Amerikaanse academici Wilbur Schramm (1907-1987) en Charles Osgood (1916-1991) stelden bijvoorbeeld het onderstaande interactieve communicatiemodel voor. Merk op dat de communicatie niet lineair, maar circulair (in een cirkelvorm) verloopt. Er is geen sprake meer van een zender en een ontvanger. Beide partijen in het communicatiemodel encoderen (verzenden), interpreteren en decoderen (ontvangen).

boodschap

decoderen

interpreteren

encoderen

interpreteren

decoderen

encoderen

boodschap

ki jk

2 Hoe machtig zijn de massamedia?

‘Fotograﬁe is een van de belangrijkste middelen geworden om iets te ervaren, om de schijn van deelname op te wekken.’ Susan Sontag

Communicatiewetenschappers hebben uiteenlopende meningen over de werkelijke invloed van de media op onze levens. In dit hoofdstuk komen verschillende theorieën over de macht van de media aan bod. We verdelen ze in vier grote groepen. • De massamedia zijn almachtig: de injectienaaldtheorie, de opinieleidertheorie, de multi-step-flow-theorie en de zwijgspiraaltheorie kennen de media veel macht toe. Ze beschouwen het publiek als passieve ontvangers van mediaboodschappen en focussen op het effect van mediaboodschappen. • De macht van de media is beperkt: de selectieveperceptietheorie en de nutstheorie verschuiven de macht grotendeels naar de ontvangers. • De media sturen het publiek: de cultivatietheorie en de agendasettingtheorie geven een deel van de macht terug aan de massamedia. Ditmaal ligt de nadruk echter op het klimaat dat de media creëren en niet zozeer op het effect van individuele boodschappen. • Het publiek is de media: sinds de opkomst van de sociale media, zijn de oude grenzen tussen massamedia en ontvangers vervaagd. De vraag is dan ook welke waarde de bovenstaande theorieën vandaag nog hebben.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 48

Code

11/07/16 10:33

Opdracht 1 Het is nuttig om de kritiek op het communicatiemodel van Lasswell in je achterhoofd te houden wanneer het over de macht van de massamedia gaat. Verklaar waarom.

2.1 De massamedia zijn almachtig

Tot het midden van de vorige eeuw gingen onderzoekers ervan uit dat de massamedia een grote invloed hadden op het publiek. Film en radio veroverden in de eerste helft van de 20ste eeuw de westerse wereld. Overheden gingen die massamedia al snel inzetten om propaganda te verspreiden. In het licht van die gebeurtenissen is het niet verwonderlijk dat de macht van de massamedia erg hoog ingeschat werd. Ook later werd af en toe teruggegrepen naar deze denkwijze.

2.1.1 Injectienaaldtheorie

Joseph Goebbels was de minister van Propaganda in het nazi-regime van Adolf Hitler. Het was zijn taak om de Duitsers te inspireren tot volgzaamheid. Goebbels maakte dankbaar gebruik van de moderne massamedia om de indruk te wekken dat de nazi’s de steun van de gehele bevolking hadden. De zogenaamde Schriftleitergesetz zorgde ervoor dat journalisten geen kritiek konden uiten op het regime. Radiostations werden onder controle van de nazi’s geplaatst en vanaf september 1939 was het verboden om naar buitenlandse zenders te luisteren. Goebbels liet zelfs een goedkope radio ontwerpen, de zogenaamde Volksempfänger, die enkel Duitse en Oostenrijkse zenders kon ontvangen. Luidsprekers werden in scholen en bedrijven geplaatst, zodat niemand aan de boodschappen van het regime kon ontsnappen. Er bestaan nog meer historische voorbeelden van de injectienaaldtheorie in actie. Tijdens de Rwandese burgeroorlog zette Radio Télévision Libre des Milles Collines Hutu’s aan om hun Tutsi-landgenoten te ‘verdelgen als kakkerlakken’. Zo speelden ze een belangrijke rol in de Rwandese genocide. Minder gruwelijk: op publieke plaatsen in Thailand wordt elke ochtend en avond het nationale volkslied afgespeeld. De Thai worden geacht om op die momenten halt te houden, als teken van respect. Op code. deboeck.com kan je dit dagelijkse ritueel bekijken.

ki jk

•

De communicatiewetenschappen zijn een relatief jonge wetenschappelijke discipline. De oorspronkelijke theorieën over de macht van de massamedia ontstonden dan ook uit de psychologie. Zo leunt de injectienaaldtheorie* aan bij het behaviorisme. Ze gaat er namelijk van uit dat een bepaalde mediaprikkel een uniforme en voorspelbare reactie zal oproepen bij de ontvangers. Psychologen spreken van het stimulus-responsmodel. Op die manier kunnen de massamedia het gedrag van het grote publiek beïnvloeden. Volgens de injectienaaldtheorie spuiten de media hun boodschappen rechtstreeks in onze hersenen. Het publiek bestaat uit passieve en kritiekloze ontvangers, zonder keuzevrijheid. Om een andere metafoor te gebruiken: de ontvangers zijn sponsen die informatie opnemen.

•

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 49

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

49 11/07/16 10:33

Het Amerikaanse Payne Study and Experiment Fund trachtte de injectienaaldtheorie te bewijzen aan de hand van een aantal onderzoeken die gepubliceerd werden in de jaren 1930. Daarmee wilden de onderzoekers aantonen dat films een negatieve invloed hadden op de ontwikkeling van kinderen. Er werd gebruikgemaakt van enquêtes, tests en psychogalvanometers, die elektrische signalen in de hersenen kunnen opvangen. Verschillende prestigieuze universiteiten werkten mee aan het onderzoek, maar vandaag worden de resultaten om verschillende redenen toch als onwetenschappelijk en onnodig alarmerend beschouwd. Het was de eerste, maar zeker niet de laatste keer dat er een onderzoek werd opgezet naar de effecten van de media op de jeugd.

Opdracht 2 Op 13 december 2016 werd de injectienaaldtheorie in ons eigen land geïllustreerd door de Franstalige omroep RTBF. In een ‘speciale uitzending’ met de titel Bye Bye Belgium kondigde zender La Une het einde van België aan. De programmamakers waren duidelijk geïnspireerd door The War of the Worlds, een legendarisch radiohoorspel van de Amerikaanse acteur en regisseur Orson Welles (1915-1985). Het ging om een radioversie van een sciencefictionboek van H.G. Wells, maar heel wat luisteraars hadden dat niet zo begrepen. Sommigen sloegen op de vlucht voor het dreigende gevaar. Ook tijdens de uitzending van de RTBF ontving de zender oproepen van nerveuze kijkers. De leerkracht toont je een samenvatting van het programma Bye Bye Belgium. Bekijk die en beantwoord vervolgens de vragen. Hoe zorgen de programmamakers ervoor dat de uitzending geloofwaardig is?

Waaruit kan je afleiden dat het om fictie gaat?

ki jk

Niet iedereen trapte in de vallen van Welles en de RTBF. De meerderheid van de kijkers besefte dat het om fictie ging. En ondanks de inspanningen van Goebbels moest het nazi-regime ook een beroep doen op geweld en intimidatie om de Duitse bevolking gehoorzaam te houden. Hedendaagse communicatiewetenschappers zijn het er dan ook over eens dat de injectienaaldtheorie te simplistisch is. 2.1.2 Opinieleidertheorie en multi-step-flow-theorie

In de jaren 1940 verscheen The People’s Choice, een invloedrijk boek van de Amerikaanse socioloog Paul Lazarsfeld (19011967). Daarin analyseerde hij de invloed van de massamedia op de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Hij ontdekte dat veel mensen zich niet zozeer laten beïnvloeden door de media, maar wel door zogenaamde opinieleiders*. Dat zijn mensen die met een zekere autoriteit over een onderwerp kunnen spreken. Ze zijn kritischer ingesteld dan de doorsneeburger en maatschappelijk betrokken, maar ze halen hun informatie nog steeds bij de massamedia. We verkiezen hun mening, omdat we ons met hen beter kunnen identificeren. • Iedereen heeft wel een vriend of vriendin die beter op de hoogte is van de laatste modetrends of waarbij je terechtkan voor advies over technologische snufjes. • Het sociale medium Twitter is een hedendaagse opinieleidersfabriek. Wie veel volgers heeft, mag beschouwd worden als een opinieleider. Dat laat zich ook blijken in het politieke veld. Een openlijke steunbetuiging van een bekende persoon voor je campagne is veel waard. Vanwege die tussenpersoon spreekt Lazarsfeld van de opinieleidertheorie* of two-step-flow-theorie*. De nadruk ligt dus op de sociale omgeving van de ontvanger, het netwerk van vrienden, familie en collega’s.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 50

Code

11/07/16 10:33

r aa pl em

Een banner op de gevel van de New York stock exchange kondigde in 2013 de beursgang van Twitter aan.

ki jk

Lazarsfeld verfijnde zijn theorie voortdurend. Gaandeweg begon hij te spreken van een multi-step-flowtheorie*, die meer rekening houdt met de complexe maatschappij waarin we leven. Het zijn niet enkel opinieleiders die ons beïnvloeden, zij beïnvloeden ook elkaar. Bovendien delen we ideeën met andere mensen en vinden die ideeën soms hun weg naar de media. Er is dus sprake van wederzijdse beïnvloeding, die zowel verticaal als horizontaal kan zijn. Een belangrijke bemerking daarbij is dat bij elke stap in het proces de boodschap lichtjes wordt aangepast. Elke schakel voegt zijn eigen interpretatie toe aan de boodschap. Je kan dan ook spreken van informatie uit tweede hand, derde hand, vierde hand … Je kan de multi-step-flowtheorie testen in de klas. Je leerkracht (de opinieleider) verzint een kort verhaaltje en vertelt dat aan één leerling. Die vertelt het verhaal door aan een andere leerling, die op zijn beurt het verhaal doorvertelt aan een derde leerling. Je doet zo voort tot het verhaal heel de klas is rond geweest en door de laatste leerling terug aan de leerkracht wordt verteld. Is het verhaal veranderd? Opdracht 3 a Zoek op wat de vijf populairste Twitter-accounts van het moment zijn. Op code.deboeck.com vind je een link die je daarbij kan helpen. Noteer telkens wat voor beroep deze mensen uitoefenen en waarover ze voornamelijk posten. 1

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 51

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

51 11/07/16 10:33

Sluit Twitter aan bij de two-step-flow-theorie of de multi-step-flow-theorie? Verklaar je antwoord.

2.1.3 Zwijgspiraaltheorie

In 1974 introduceerde de Duitse communicatiewetenschapster Elisabeth Noelle-Neumann (1916-2010) de zwijgspiraaltheorie*. Ook deze theorie kent de media veel macht toe en beschouwt het grote publiek als passieve ontvangers. Wanneer een boodschap steeds herhaald wordt, zijn mensen geneigd zich te conformeren aan de heersende opvattingen uit vrees voor sociaal isolement. Omdat weinigen tegen de heersende opinie durven in te gaan, wordt die nog versterkt. Zo ontstaat een vicieuze cirkel of zwijgspiraal. Aanhangers van de zwijgspiraaltheorie verwijzen graag naar nazi-Duitsland of de Sovjet-Unie onder Stalin. Kritische stemmen werden gesmoord. Wie zich toch durfde uitspreken tegen het regime riskeerde zijn leven.

ki jk

Noelle-Neumann maakt gebruik van drie basiselementen om haar theorie op te bouwen. • Cumulatie Dezelfde boodschap keert steeds terug via verschillende media. • Consonantie De ontvangers passen hun mening aan, zodat die samenvalt met de heersende opinie. • Openbaarheid De massamedia bereiken veel ontvangers, waardoor een mening snel de norm kan worden en afwijkende meningen in sneltreinvaart verdwijnen.

De Hongkongse kunstenaar Kacey Wong protesteert tegen het verdwijnen van enkele boekhandelaars in 2015. Die hadden banden met de politieke auteur Gui Minhai. Over de zaak werd amper gerept in de Chinese media.

Opdracht 4 Welke kritische bedenkingen kan je maken bij de zwijgspiraaltheorie?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 52

Code

11/07/16 10:33

2.2 De macht van de media is beperkt Gaandeweg begon het onderzoek zich te richten op de ontvangers. Die werden niet langer beschouwd als een passieve, kritiekloze massa. Vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog gingen wetenschappers zich focussen op de beslissingen die ontvangers nemen omtrent de boodschappen die hen bereiken. Daarbij speelde de economische heropleving een rol. De huishoudelijke budgetten stegen en bedrijven wilden weten hoe ze kieskeurige consumenten konden overtuigen om hun producten te kopen.

aa pl

ki jk

•

Selectieve aandacht Je schenkt enkel aandacht aan wat je interesseert en de rest dringt niet of nauwelijks tot je door. Wie enkel geïnteresseerd is in binnenlands nieuws, scrolt voorbij een artikel over hongersnood in Haïti. Selectieve waarneming Wat tot je doordringt wordt gekleurd door je referentiekader. Je schaaft aan informatie tot ze erin past. Wie een afkeer heeft van een bepaalde politieke partij, vindt in elk Facebook-bericht over die partij wel iets dat Blinkers van de Nederlandse designer Joachim Rotteveel zijn afkeer bevestigt. Selectief onthouden Van wat je dagelijks ziet en hoort, kan je maar een klein deel onthouden. Daarbij gaat je voorkeur naar zaken die in je referentiekader passen. De uitslag van je favoriete voetbalploeg zal je beter onthouden dan de uitslag van een willekeurige ploeg uit een andere competitie. Selectief geloven Je beschouwt jezelf als een kritisch persoon, die niet zomaar alles voor waar aanneemt. In de praktijk zal je gemakkelijker mediaboodschappen geloven die aansluiten bij je referentiekader. Wie graag een glas wijn drinkt, zal snel geneigd zijn om de resultaten van een onderzoek naar de negatieve gevolgen van alcoholconsumptie als onzin te beschouwen.

•

De inspiratie voor de selectieveperceptietheorie* komt uit de ontwikkelingspsychologie, meer bepaald uit de stelling dat mensen niet enkel gevormd worden door erfelijke factoren, maar ook door sociale omstandigheden. Nature en nurture dus. Onze opvoeding en ervaringen creëren een referentiekader dat ook beïnvloedt hoe we boodschappen van de massamedia ervaren. De selectieveperceptietheorie stelt dat ontvangers een boodschap nooit op een objectieve manier verwerken, maar dat ze die informatie filteren. Een uniforme en voorspelbare reactie van het grote publiek is op die manier uitgesloten. We identificeren vier filters die een rol spelen bij de selectieveperceptietheorie.

2.2.1 Selectieveperceptietheorie

•

Een toepassing van de selectieveperceptietheorie is het hostile media effect. Dat beschrijft hoe mensen met een sterke mening over een bepaald onderwerp de verslaggeving in de media over dat onderwerp als bevooroordeeld beschouwen, ook al gaat het volgens neutrale waarnemers om objectieve verslaggeving. Zowel Israël als de Palestijnse autoriteiten beschuldigen de westerse pers regelmatig van vooringenomen berichtgeving. De Israëli’s vinden dat ze worden afgeschilderd als oorlogscriminelen, terwijl de Palestijnen zeggen dat het lijden van de Palestijnse bevolking onvoldoende in beeld wordt gebracht.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 53

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

53 11/07/16 10:33

Opdracht 5 Lees het artikel en beantwoord vervolgens de vragen.

De Standaard en Bart De Wever op ramkoers

Anti-N-VA De Standaard reageert niet op de nieuwe uitspraak van Bart De Wever. Luidop reageren zou de gespannen relaties enkel verder verzieken en de werking van de politieke redactie van de krant (nog) verder bemoeilijken. Maar heeft Bart De Wever dan geen punt? Ontpopte De Standaard zich het voorbije jaar tot een soort anti-N-VA-krant? Ongetwijfeld zijn er kritische stemmen. Zowel op de opiniepagina’s als redactioneel. Mensen als Marc Reynebeau, Paul Goossens en Dyab Abu Jahjah staan niet meteen te boek als fervente supporters van N-VA en krijgen van De Standaard ook ruim baan om hun visie te uiten. Net zoals Bart De Wever dat vroeger in zijn vaste column zélf mocht doen in De Standaard (en eerder in De Morgen). Een uitspraak als ‘De Standaard is ook de werkgever van Dyab Abou Jahjah, ik kan er niet meer over zeggen’ is dan ook te gek voor woorden. Het zou omgekeerd impliceren dat De Standaard ook lange tijd de werkgever was van Bart De Wever zelf.

Afgelopen weekend zei N-VA-voorzitter Bart De Wever dit op het middagnieuws van VTM: ‘Die krant en die journalisten publiceren ongeveer alles, als het maar tegen N-VA is. Die krant is ook de werkgever van Dyab Abou Jahjah, ik kan er niet meer over zeggen, ik lees die krant elke dag met stijgende verbazing, over welke onzin dat daar dikwijls instaat.’ ‘Die krant’ in het betoog van Bart De Wever is De Standaard, met voorsprong de grootste kwaliteitskrant die Vlaanderen rijk is.

Over de ‘haatdragende krant’ Le Soir: ‘Er is wel degelijk een probleem met Le Soir. Dat is een zeer haatdragende krant die haar ware gelaat af en toe laat zien. Ik wil geen interviews meer geven aan die krant. Ik wil er niks meer mee te maken hebben.’ Over ‘de meeste media’: ‘We moeten de moed hebben om door te zetten. Tegen de oppositie in. Tegen de vakbonden in. En tegen de meeste media in, die ons nu afschilderen als sociaaleconomische sadisten, die voor hun plezier de mensen pijn doen.’

ki jk

•

Sommige duidelijk afgewogen redactionele keuzes zijn de N-VA-voorzitter een doorn in het oog. Zo was er indertijd de fameuze uitspraak van De Wever over het niet kunnen van regenboog-T-shirts voor Antwerpse ambtenaren met een loketfunctie. De krant plaatste die uitspraak, los van veel context, op pagina één. Dat was ongetwijfeld vooral bedoeld om extra lezers naar de weekendkrant te trekken en niet meteen om Bart De Wever te schofferen, maar de uitspraak bleef de N-VA-voorzitter, tot zijn groot ongenoegen, lange tijd achtervolgen.

Over de grote en vooral ongecontroleerde rol die media zichzelf toe-eigenen in het politiek bedrijf, valt vanuit democratisch oogpunt heel wat te zeggen, maar ook het omgekeerde geldt: politici horen niet in te grijpen op de redactionele lijn van een krant. Daar komt bij dat Bart De Wever de schijn tegen heeft. De N-VA-voorzitter is niet aan zijn eerste mediaveldslag toe, zoals onderstaand lijstje met uitspraken leert.

Of De Wever met zijn uitspraken nu gelijk heeft of niet, feit is dat niemand anders – op het Vlaams Belang na – ooit een dergelijk brokkenparcours aflegde. Wanneer zowat elk medium de revue passeert, stelt zich uiteindelijk de vraag: is werkelijk iedereen tegen Bart De Wever? Of ziet de N-VA-voorzitter spoken?

Misschien nog het meest last heeft N-VA echter van de redactionele bijdragen die De Standaard over N-VA brengt. Die zijn volgens de partij allesbehalve feitelijk, vaak opiniërend en uitgesproken anti-N-VA. Dat het daarbij om klassieke Wetstraatstukken gaat met vaak veel gespin en een soms flou onderscheid tussen berichtgeving, analyse en opinie, is een kritiek die niet enkel bij N-VA te horen valt, maar het is allerminst zo dat enkel N-VA op die manier wordt aangepakt. Het is, afhankelijk van de bron, een euvel dan wel een kwaliteit van wel meer Wetstraatjournalisten.

Uit: Cochez, T. (2015, 11 maart). De Standaard en Bart De Wever op ramkoers. Geraadpleegd via http://www.apache.be

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 54

Code

11/07/16 10:33

Welke selectieveperceptiefilters gebruikt Bart De Wever volgens de journalist? Verklaar je antwoord.

Welke kritische bedenkingen plaatst de journalist bij de werking van de pers?

2.2.2 Nutstheorie

Opdracht 6 Bekijk klassikaal een nieuwsuitzending. Noteer achteraf welke items jou het meest zijn bijgebleven. Waarom heb je die items meer aandacht gegeven dan de andere? Vergelijk je notities met die van je klasgenoten.

ki jk

Bij de nutstheorie*, die ook wel de uses and gratifications-theorie wordt genoemd, waait de wind uit dezelfde hoek. In het Engels betekent uses toepassingen en gratifications bevredigingen. Ook hier zijn de ontvangers onafhankelijke wezens, die een actieve en doorslaggevende rol spelen in het communicatieproces. De nutstheorie stelt dat consumenten behoeften hebben die ze willen bevredigen. Een medium moet voor onze aandacht concurreren met andere media, hobby’s, sociale contacten … Het publiek is in staat om zijn interesses en motieven te herkennen en te benoemen. Als gevolg daarvan beslist het zelf welke media het raadpleegt. De nutstheorie kwam er in verschillende stadia, maar wordt vooral geassocieerd met Elihu Katz (°1926), Michael Gurevitch (1931-2008) en Hadassah Haas. Zij bundelden de behoeften in vijf categorieën. •

•

Cognitieve behoeften We willen op de hoogte blijven van de actualiteit en kennis opdoen. Affectieve behoeften We zijn op zoek naar emoties, plezier en gevoelens. Persoonlijkheidsvorming We willen onze status verhogen en onze geloofwaardigheid verbeteren. Sociale behoeften We willen onze band met familie en vrienden verstevigen door samen tv te kijken, te roddelen over een programma … Spanning verlagen We willen ontspannen en ontsnappen aan de werkelijkheid.

• •

•

De vraag is echter of we steeds vrij kunnen kiezen welke media we consumeren. Achteraf een motivatie geven voor je mediakeuze is ook iets anders dan bewust vanuit een bepaalde behoefte voor een medium kiezen. Onderzoek toont aan dat wanneer je op bus en trein gratis kranten legt voor jongeren, zij die vaak lezen uit verveling en niet noodzakelijk vanuit een behoefte naar nieuws.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 55

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

55 11/07/16 10:33

Opdracht 7 a Je herkent ongetwijfeld enkele mediafuncties uit het eerste hoofdstuk in de behoeftecategorieën van de nutstheorie. Noteer de juiste functies bij de categorieën. cognitieve behoeften:

•

affectieve behoeften:

•

persoonlijkheidsvorming:

•

sociale behoeften:

•

spanning verlagen:

•

Bij welke theorie uit de gedragswetenschappen sluit de nutstheorie aan? Verklaar je antwoord.

MEDIA-AFHANKELIJKHEIDSTHEORIE Vergelijkbaar met de nutstheorie is de media-afhankelijkheidstheorie of media system dependency-theorie van Sandra Ball-Rokeach (°1941) en Melvin Defleur (°1923). Ook deze sociologen stellen dat mensen de media gebruiken om bepaalde behoeften te vervullen. Welke behoeften dat zijn, hangt af van de interactie van verschillende systemen. Bepaalde omstandigheden kunnen ervoor zorgen dat we een grotere behoefte voelen om de media te raadplegen en dat we er dus afhankelijker van worden. Deze theorie kan je schematisch als volgt voorstellen:

sociaal systeem (stabiliteit varieert)

mediasysteem (aantal en verspreiding van functies varieert)

ki jk

publiek (afhankelijkheidsgraad van media-informatie varieert)

In westerse democratieën vervullen de media een politieke functie, waardoor onze behoefte aan mediaconsumptie stijgt. In de derde wereld vervullen media die politieke functie minder en zijn er bovendien minder media beschikbaar om te raadplegen. Wanneer er belangrijke gebeurtenissen plaatsvinden in de wereld, zoals oorlogen, natuurrampen of economische crisissen, helpen de media ons om die gebeurtenissen te kaderen en te verklaren. Op die momenten oefenen ze dan ook een grotere invloed uit op onze levens.

•

effecten

•

Ball-Rokeach en Defleur verduidelijken bovendien dat mensen meer afhankelijk worden van media die meerdere behoeften bevredigen dan van media die slechts één behoefte bevredigen. De gemiddelde persoon is bijvoorbeeld meer afhankelijk van sociale media dan van film, omdat dat laatste medium vooral dient ter ontspanning, terwijl sociale media ook andere behoeften kan bevredigen.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 56

Code

11/07/16 10:33

2.3 De media sturen het publiek Sinds het einde van de jaren 1960 pleiten enkele onderzoekers voor een herwaardering van de macht van de media. Ze grijpen niet terug naar de eerder simplistische almachttheorieën, maar trachten aan te tonen dat de massamedia een bepaald klimaat creëren en zo wel degelijk een belangrijke invloed op onze levens hebben.

2.3.1 Cultivatietheorie

‘Ik maak gebruik van de perceptie die mensen van me hebben, maar dat ben ik niet echt.’ Kim Kardashian

ki jk

televisiekijken

Bedenk eens hoeveel tijd je doorbrengt met de massamedia. Misschien is dat wel meer tijd dan je doorbrengt met je ouders. Is het dan niet redelijk om te veronderstellen dat deze media een invloed hebben op je beeld van de werkelijkheid? Dat is de centrale vraag die de Hongaars-Amerikaanse communicatiewetenschapper George Gerbner (1919-2005) zich stelde. Omdat televisie begin jaren 1970 het dominante medium was, focuste hij zich daarop. In de decennia die volgden, werd Gerbners cultivatietheorie* door verschillende onderzoekers toegepast op andere media. De cultivatietheorie is dan ook een van de meest geciteerde theorieën in de communicatiewetenschappen. Schematisch kan je die theorie als volgt voorstellen: toevallige informatie

sociale realiteit (constructie)

focus, aandacht, betrokkenheid

gevolgtrekkingen, sociale structuren en andere ervaringen

(leren)

Uit zijn onderzoek naar geweld in televisieseries concludeerde Gerbner dat regelmatig televisiekijken langetermijneffecten heeft op onze perceptie van de werkelijkheid. Televisie is volgens hem een uniek en krachtig medium, aangezien het de ontvanger beelden voorschotelt die erg lijken op onze eigen indrukken. Televisiemakers doen aan beeldvorming en de kijker neemt die gecreëerde beelden over. Mensen die regelmatig televisiekijken worden gecultiveerd om wat ze daar zien voor waar aan te nemen. Eenmaal dat wereldbeeld een plaats heeft gekregen in het brein van de ontvanger, zoekt en vindt die bevestigingen van die sociale realiteit in het dagelijks leven. Gerbners onderzoek focust dan ook meer op attitudes dan op feitelijk gedrag.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 57

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

57 11/07/16 10:33

•

De angst van de schoolkinderen kon misschien ook op een andere manier verklaard worden, bijvoorbeeld door te kijken naar de sociale omgeving van het kind, maar daar hield Gerbner geen rekening mee. Een bericht over een massagraf op het journaal heeft een ander effect op de kijker dan de moord op de butler in een Britse televisieserie. Net zo bekijk je de gewelddaden van een actieheld anders dan de brutaliteiten van een televisieschurk.

•

Gerbners resultaten werden niet door iedereen aanvaard. Volgens zijn critici zou hij te weinig gebruik hebben gemaakt van controlevariabelen. Dat zijn variabelen die niet in de onderzoeksvraag opduiken, maar wel een invloed kunnen hebben op de onderzoeksresultaten. Bovendien maakte hij onvoldoende onderscheid tussen verschillende soorten geweld.

Gerbner hield een enquête bij ongeveer 450 schoolkinderen uit New Jersey. Daaruit bleek dat degenen die regelmatig televisiekeken meer schrik hadden om ’s nachts alleen over straat te wandelen. Ze overschatten ook hoeveel zware misdaden er dagelijks gepleegd werden. Volgens Gerbner had dat te maken met het aantal gewelddaden waarmee ze in televisieseries geconfronteerd werden. Dit effect van televisiekijken wordt ook wel het mean world syndrome genoemd.

In later onderzoek werden deze fouten vermeden en kwam men tot gelijkaardige resultaten. Toch vinden sommige communicatiewetenschappers dat de cultivatietheorie te weinig aandacht besteedt aan de persoonlijkheid van de ontvanger.

ki jk

Opdracht 8 a Wat zijn de gelijkenissen en verschillen tussen de injectienaaldtheorie en de cultivatietheorie?

‘Het medium is de boodschap’ is een bekende uitspraak van de communicatiewetenschapper Marshall McLuhan. Daarmee bedoelt hij dat de keuze van het medium belangrijker is dan de boodschap die het medium brengt, omdat het medium bepaalt wat de structuur van de boodschap is. Wat is het verband met de cultivatietheorie?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 58

Code

11/07/16 10:33

2.3.2 Agendasettingtheorie

McCombs en Shaw bestudeerden de rol van de massamedia bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 1968. Via een enquête gingen ze na welke onderwerpen de stemmers in een bepaalde gemeenschap belangrijk vonden. Vervolgens vergeleken ze die onderwerpen met de berichtgeving tijdens de campagne. Hun conclusie: de massamedia bepaalden in belangrijke mate over welke onderwerpen gesproken werd. Ex-presidentskandidaat Al Gore deed met zijn documentaire An Inconvenient Truth wat hij niet kon tijdens zijn politieke carrière: klimaatverandering op de publieke agenda zetten. Het leverde hem een Nobelprijs voor de vrede op en gaf een nieuwe impuls aan het debat over een bindend klimaatakkoord.

•

In het eerste hoofdstuk leerde je al over de agendafunctie, een deelfunctie van de politieke functie van de massamedia. Die deelfunctie kan je verklaren aan de hand van de agendasettingtheorie* van de communicatiewetenschappers Maxwell McCombs (°1938) en Donald Shaw (°1936). Volgens hen beschikken de media over de mogelijkheid om bepaalde problemen in de openbaarheid te brengen. Wanneer ze veel aandacht besteden aan een gebeurtenis, wordt erover gesproken en nagedacht door het grote publiek. De media-agenda bepaalt zo de publieke agenda, maar ook de politieke agenda, want ook politici volgen het nieuws en ze kunnen niet zomaar negeren wat leeft bij de bevolking. Een belangrijke bemerking van McCombs en Shaw is dat de media de werkelijkheid niet weerspiegelen, maar ze filteren en vervormen. Ze kiezen zelf wat ze belangrijk vinden en hoe daarover bericht wordt. Daardoor hechten mensen meer belang aan sommige dingen, terwijl ze andere zaken negeren. Of zoals de Amerikaanse politicoloog Bernard Cohen (°1926) het in 1963 formuleerde: ‘The press may not be successful much of the time in telling people what to think, but it is stunningly successful in telling its readers what to think about.’

FILTER INVLOEDRIJKE MEDIA

ki jk

Er zijn zeker voorbeelden van onderwerpen die succesvol door de traditionele massamedia op de publieke en politieke agenda’s werden gezet. Toch is de werkelijkheid meestal iets complexer. Je kan eerder spreken van een wisselwerking. Bovendien spitsten de meeste onderzoeken zich toe op de politieke functie van de media, terwijl die uiteraard ook andere functies vervullen. En ten slotte kan je argumenteren dat niet elk medium dezelfde invloed uitoefent. Vandaag wordt dan ook soms gesproken over een agendabuildingtheorie*: de media bepalen de publieke en politieke agenda’s niet, maar leveren er een bijdrage aan. Dat kan je schematisch als volgt voorstellen:

persoonlijke ervaringen en interpersoonlijke communicatie

media-agenda

publieke agenda

politieke agenda

werkelijk belang van een agendapunt of evenement

Een kritische vraag die je hierbij kan stellen, is hoe de sociale media in dit schema passen. Maken discussies op sociale media deel uit van de publieke agenda of de media-agenda? Of moeten we sociale media gewoon tot de invloedrijke media rekenen?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 59

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

59 11/07/16 10:33

LOBBYWERK Lobbygroepen spelen een belangrijke, maar weinig zichtbare rol in het bepalen van de publieke en politieke agenda’s. Ze trachten politici rechtstreeks te beïnvloeden door hen te steunen met giften of diensten en bespelen de media met de hulp van pr-agentschappen. Door een onderwerp op de radar van invloedrijke media te krijgen, hopen ze het politieke beleid onrechtstreeks te kunnen beïnvloeden. De reclamecampagnes van het Nucleair Forum worden soms aangehaald als voorbeelden van sluw lobbywerk. Het forum is een vereniging van bedrijven die actief zijn in de nucleaire sector. In zijn advertenties stelt het vragen over de wenselijkheid van een kernvrije wereld. Door de neutrale toon en sobere vormgeving lijkt het of de vereniging een oprecht debat wil voeren, maar critici wijzen erop dat de aangehaalde feiten en cijfers gepresenteerd worden op een manier die voordelig is voor de adverteerder. Op code.deboeck.com vind je een link naar de website van het Nucleair Forum.

Sommige onderzoekers merken op dat de massamedia aan framing* doen. Ze leveren niet enkel een bijdrage aan de publieke agenda, maar ze bepalen meteen het kader waarin het debat plaatsvindt. Dat doen ze door gebruik te maken van metaforen, verhalen, slogans, contrasten … Ook politici maken veelvuldig gebruik van deze techniek. Opdracht 9 Lees de analyse van Wetstraat-journaliste Linda De Win en beantwoord vervolgens de vragen.

Politieke framing is van alle tijden

De Turteltaks was eigenlijk een Freyafactuur, maar het beeld van een ‘onrechtvaardige’ taks zal Annemie Turtelboom blijvend negatief achtervolgen. Bij framing is een goede regie dus onontbeerlijk. Een geslaagde framing bestaat erin om woorden en beelden zo te kiezen dat het publiek een bepaalde lezing van de feiten krijgt voorgeschoteld. Framing reikt dus een bril aan, waarmee het u – Jan Publiek – naar een kwestie of persoon doet kijken.

ki jk

Nog nooit was de toegang tot de politieke actualiteit zo groot als nu. Kranten, weekbladen, radio, televisie, websites en de laatste jaren vooral sociale media als Twitter en Facebook, ze volgen het politieke toneel op de voet. Een politicus moet in luttele seconden een krachtige quote kunnen neerzetten die blijft plakken. Het publiek moet geloven dat wat het voorgeschoteld krijgt dé waarheid is. Natuurlijk – u heeft het al begrepen – is er doorgaans meer dan één waarheid. Het komt er dus ook op aan de eerste te zijn om het frame te zetten. De politiek is in zekere zin een slagveld waarin frames strijden om de overwinning.

De techniek van framing Framing is een machtig wapen als je de techniek echt onder de knie hebt. Zoals altijd is er wel een angel, het moet goed gebruikt worden. En dat durft al eens verkeerd uitpakken, denk maar aan de Turteltaks, een energietaks van honderd euro per gezin die door minister Turtelboom node moest worden ingevoerd om de schuldenput veroorzaakt door de overdreven subsidiëring van zonnepanelen te delven. Node, want het was niet haar schuld. Maar die van de vorige minister van Energie, Freya Vandenbossche, die te lang had gewacht om in te grijpen. Het was met andere woorden de schuld van de socialisten.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 60

De schurk, het slachtoffer en de held Bij een goede framing is er meestal een schurk, een slachtoffer en een held. Nemen we Molenbeek, het ‘hellegat’ van België. De schuldige is de vroegere PSburgemeester Philippe Moureaux. Een gedroomd doelwit, want zijn partij wordt sinds het aantreden van de regering-Michel geframed als de grote oorzaak van alles wat misloopt in dit land. Het slachtoffer zijn de brave burgers van Molenbeek, maar bij uitbreiding heel België, dat nu in heel de wereld als een failed state wordt gezien. En de held? Dat is uiteraard minister van Binnenlandse Zaken Jambon, die Molenbeek gaat opkuisen. Soms lijkt het of er in onze gemediatiseerde wereld veel meer framing is dan vroeger. Vergeet het, framing

Code

11/07/16 10:33

framing deed de SP.A aanvankelijk haar voordeel, maar de laatste jaren heeft gratis een negatieve bijklank gekregen. Want gratis bestaat niet. Andere tijden, andere zeden.

Vandaar deze goede raad, wees altijd op uw hoede als u politieke toestanden krijgt gepresenteerd. Er wordt u een bril voorgehouden. Zet die gerust af en probeer een kwestie eens te zien vanuit de invalshoek van de beide partijen, de voor- en tegenstanders. Met objectieve ogen, zonder dat u uw eigen gevoelens laat meespelen. Ik wens u alvast veel succes!

ki jk

is van alle tijden. Ook de paarse regeringen onder leiding van Guy Verhofdstadt gebruikten de techniek gretig. Terwijl nu alles de schuld is van de socialisten, was toen de mantra: het is de schuld van de CVP. Het was ook de tijd van Steve Stevaert en ‘het socialisme zal gezellig zijn of niet’. Stevaert werd de voortrekker van de gratis-politiek, er kwamen gratis bussen, het kijken luistergeld werd afgeschaft, er kwam gratis energie én gratis water. Sindsdien is gratis synoniem geworden met socialisme. Ook al werd dat uitgevoerd door een regering geleid door een liberaal en mét groenen in de regering. Met die

Annemie Turtelboom trad in maart 2016 af als minister van Energie omwille van de commotie rond de zogenaamde Turteltaks.

Uit: De Win, L. (2016, 30 januari). Politieke framing is van alle tijden. Geraadpleegd via http://deredactie.be

Welke tips geeft De Win aan politici die een debat succesvol willen kaderen?

Geef zelf een voorbeeld van framing in de media. Verklaar je keuze.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 61

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

61 11/07/16 10:33

Opdracht 10 De leerkracht toont je en filmpje over de rol van de sociale media tijdens de verkiezingen van 2014. Bekijk het en beantwoord vervolgens de vragen. a Welk verband lijkt er volgens Riad Bahri te bestaan tussen de verkiezingsresultaten en het aantal vermeldingen dat een partij kreeg op sociale media?

Waren alle politieke partijen even actief op sociale media?

Wat vertelt dit nieuwsitem je over de relatie tussen traditionele media, sociale media en politieke partijen?

Bevestigt of relativeert dit item de agendasettingtheorie? Verklaar je antwoord.

ki jk

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 62

Code

11/07/16 10:33

Opdracht 11 Teken zelf schematische voorstellingen van de volgende mediatheorieën. nutstheorie

ki jk

2.4 Het publiek is de media

opinieleidertheorie

Zoals je al hebt gemerkt, kan je bij elk van de besproken mediatheorieën kritische vragen stellen. Ze kunnen allemaal toegepast worden in bepaalde omstandigheden, maar het is ook redelijk gemakkelijk om voorbeelden te vinden die ze ontkrachten. Dit zijn trouwens niet de enige bestaande mediatheorieën. Elk decennium en elk nieuw medium lijkt nieuwe mediatheorieën nodig te hebben, maar af en toe wordt er ook teruggegrepen naar oude theorieën. • •

Toen de smartphone zijn intrede deed, waarschuwden verschillende sociologen en psychologen dat het apparaat een te grote invloed zou hebben op het leven van jongeren. Dat klonk als een echo van de injectienaaldtheorie. Een sociaal medium als Twitter lijkt aan te sluiten bij de multi-step-flow-theorie, ook al dateert die theorie uit een vroeger tijdperk.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 63

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

63 11/07/16 10:33

•

ki jk

•

Sociale media zijn anoniem Gebruikers kunnen gebruikmaken van aliassen. Daardoor worden delicate zaken bespreekbaar, maar het kan er ook toe leiden dat zenders geen verantwoordelijkheid nemen voor hun boodschappen. Trolling is een term voor het bewust doen opflakkeren van verhitte discussies op het internet. Trolls plaatsen misplaatste opmerkingen op online fora of onder artikelen, in de hoop om andere internetgebruikers tegen hen in het harnas te jagen. Media-aanbod wordt rijker Dankzij het internet en sociale media hoeven we onze informatie niet langer bij één massamedium te halen. Er zijn veel meer stemmen dan vroeger in het medialandschap. Verschillende onderzoeken tonen aan dat jongeren vaak verschillende media tegelijkertijd gebruiken. Ze zitten bijvoorbeeld op sociale media terwijl de televisie op de achtergrond opstaat. Media zijn overal Aangezien iedereen een potentiële zender is, kan niemand zich nog echt afzonderen van de media. De grenzen tussen privéleven en publiek leven vervagen. De Amerikaanse Anthony Weiner moest ontslag nemen als congreslid toen bleek dat hij expliciete foto’s van zichzelf naar verschillende vrouwen had gestuurd via sociale media. Weiner was op het moment van de feiten getrouwd. Nieuws verspreidt zich sneller dan ooit tevoren Het internet en sociale media dragen ertoe bij dat informatie zich steeds sneller verspreidt. Dat leidt er soms toe dat foute berichten een eigen leven gaan leiden. In 2013 leidde een foutieve tweet van Associated Press ertoe dat de Amerikaanse beurs in vrije val ging. Hackers hadden de account van het nieuwsagentschap gekraakt. Ze verzonden het bericht dat er een aanslag op de Amerikaanse president was gepleegd. Associated Press corrigeerde de fout snel, maar het bericht was intussen al massaal gedeeld. Sociale media kennen geen hiërarchie Op het internet kunnen gebruikers verschillende rollen vervullen. Op het ene moment ben je een ontvanger, maar meteen daarna een verzender. Bovendien kan je een gewone deelnemer zijn aan één forum, maar op een ander forum een beheerdersrol opnemen. De website Wikipedia heeft geen hoofdredacteur. In plaats daarvan werken duizenden auteurs en redacteurs samen aan de inhoud. Wie een fout opmerkt, kan ze zelf aanpassen. Media worden subjectiever Aangezien er zo veel media en zo veel meningen zijn, is het moeilijk om nog te bepalen wie aan objectieve verslaggeving doet. Tegenwoordig zijn er weer ouders die hun kinderen niet laten vaccineren tegen een aantal typische kinderziektes, zoals polio. Zo dreigen die ziektes opnieuw kinderlevens te eisen, al zijn ze perfect te vermijden. Op het internet kan je verschillende websites vinden die je ervan moeten overtuigen dat vaccinaties gevaarlijk zijn. De medische wereld heeft deze argumenten meermaals weerlegd, maar toch zijn er mensen die er geloof aan hechten. Media worden multidisciplinair Sociale media combineren tekst, afbeeldingen, video- en geluidsfragmenten. De traditionele tweedeling tussen geschreven en audiovisuele media is dus niet langer houdbaar. Er zijn wel sociale media die voornamelijk op één type content gericht zijn, zoals YouTube of Pinterest. Een site als Facebook is echter radicaal multidisciplinair. Regulering ontbreekt grotendeels Het wereldwijde web maakt het veel moeilijker voor landen om de media te controleren. Dat is op zich goed nieuws, want zo wordt censuur moeilijker. Anderzijds zorgt dit er ook voor dat extreme meningen zich sneller verspreiden. Terrorisme-experts wijzen erop dat sociale media een belangrijke rekruteringsplaats zijn voor terreurorganisaties.

•

Sociologen spreken weleens van een global village om onze geglobaliseerde en gemediatiseerde samenleving te beschrijven. Dat idee keert ook terug in hedendaagse publicaties over de rol van de sociale media. Het grote publiek is in zekere zin de media geworden, omdat het actief deelneemt aan de creatie en verspreiding van berichten. Doorgaans geldt de 1-9-90-regel voor sociale media: van alle gebruikers creëert 1 % content, terwijl 9 % content hergebruikt en 90 % vooral content consumeert. Traditionele media spelen nog steeds een rol, maar het gaat veel meer om een wisselwerking dan om eenrichtingsverkeer. Voorlopig is het nog wachten op een theorie die deze complexe werkelijkheid in een overzichtelijk schema weet te vatten. Een rapport van het Centre for European Studies wijst alvast op een aantal belangrijke wijzigingen in het medialandschap.

•

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 64

Code

11/07/16 10:33

Mediabezit en -gebruik bij Vlaamse jongeren

In de lijst duiken ook een reeks nieuwe digitale toestellen op, die meteen al relatief hoog scoren. In 56,9 % van de gezinnen is er intussen een smart-tv, een televisie die online kan, aanwezig. Ook de nieuwe draagbare toestellen, de zogenaamde wearables, duiken al op in de cijfers. 3,5 % van de jongeren heeft een eigen smartwatch. 2,2 % heeft een slim polsbandje (een armbandje dat onder andere je polsslag, stappen en verbrande calorieën meet). In de top 20 van de meest gebruikte apps op de smartphone domineren communicatie-apps, bij de tablet zijn het vooral sociale media en iets vaker spelletjes dan bij de smartphone. Helemaal onderaan duiken apps als browser, camera of muziek op.

ki jk

De smartphone is het populairste toestel bij jongeren: 92,3 % van de jongeren heeft een eigen smartphone. Mobiele toestellen scoren sowieso goed: 57,7 % van de jongeren heeft een eigen laptop en 41,6 % van de jongeren heeft een eigen tablet. De opkomst van

Uit het onderzoek van 2016 blijkt dat het internet voor jongeren (12-18 jaar) even evident is als elektriciteit en stromend water. 99,9 % van de bevraagde jongeren kan tegenwoordig thuis online. Dat is ook logisch, aangezien zo goed als alle mediatoestellen die ze gebruiken, internet nodig hebben om er iets uit te halen.

multifunctionele toestellen zoals de smartphone en tablet zorgt ervoor dat toestellen die maar één echte functie hebben, klappen krijgen. Zowel het bezit van vaste (34,9 %) als mobiele gameconsoles (41,9 %) daalt ten opzichte van 2014. Om dezelfde reden zijn er ook minder jongeren (43,7 %) die nog een aparte mp3-speler hebben.

Onder de titel Apestaartjaren voeren de jeugdwerkorganisatie Mediaraven en de sociaal-culturele vormingsorganisatie Linc een tweejaarlijks onderzoek uit naar het mediabezit en -gebruik van Vlaamse jongeren. Het onderzoek bestaat uit twee bevragingen: een uitgebreide enquête bij jongeren (12-18 jaar) in de middelbare school en een steekproef bij kinderen (9-12 jaar) in de lagere school.

Meest gebruikte apps op smartphone van jongeren (12-18 jaar) Aantal ondervraagden = 2 459

Facebook Snapchat Instagram YouTube Facebook Messenger Smartschool Twitter WhatsApp Swarm Google

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1 783 1 316 1 219 940 906 340 245 232 205 188

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Browser Sms Clash Of Clans Muziek Spotify Tumblr Camera Skype 9gag Playtube

184 170 99 98 93 86 82 79 65 27

Naar: Onderzoeksrapport Apestaartjaren 6. (2016). Geraadpleegd via http://www.apestaartjaren.be

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 65

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

65 11/07/16 10:33

3 Hoe mediawijs ben jij?

Opdracht 12 Welke mediatheorieën herken je in de volgende voorbeelden?

Deontologische code voor televisiemakers

Wat vaststaat, is dat de media ons bestoken met steeds meer informatie. Het is dan ook belangrijk om voldoende gewapend op het digitale strijdtoneel te verschijnen. De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) somde een aantal competenties voor de 21ste eeuw op. Daarbij besteedde het bijzondere aandacht aan digitale geletterdheid. Die kan je opdelen in: • informatiegeletterdheid: informatie zoeken, verwerken en delen; • mediageletterdheid: inzicht in de werking van de media en zelf actief media gebruiken en produceren; • ICT-geletterdheid: veilig, verantwoord en doelgericht gebruikmaken van technologie. Na dit thema ben je in ieder geval een stap dichter bij die mediageletterdheid. Hieronder vind je een aantal opdrachten die je kennis van dit hoofdstuk testen.

ki jk

Journalist en cameraman Marc Hoogsteyns pleitte in 2003 voor een deontologische code waaraan televisiemakers zich zouden moeten houden. Bij de opnames van reality-programma’s als Peking Express, Stanley’s Route en Toast Kannibaal merkte hij op dat er regelmatig een loopje met de feiten werd genomen. ‘Dit is geen docureeks, zoals zij beweren’, vertelde Hoogsteyns aan de interculturele beweging Kif Kif. ‘Een documentaire toont misschien ook maar een bepaald deel van de realiteit, maar doet de waarheid nooit geweld aan.’ Als voorbeeld verwijst hij naar de opnames voor Peking Express in Cambodja. Daar liepen veel kinderen met geamputeerde ledematen rond, omdat er nog veel landmijnen liggen. De programmamakers wilden die kinderen volgens hem niet tonen, omdat de kijkers ervan zouden kunnen schrikken. Hoogsteyns pleit voor een deontologisch code voor televisiemakers. ‘Deze mensen noemen zichzelf “reporters”, hebben het over “reality”, over “docu-reality”. Maar dat zijn allemaal holle begrippen. Het gaat hier niet om realiteit, maar om het construeren van een tv-werkelijkheid die goed verkoopt en die mensen bevestigt in clichés die ze hebben over bepaalde culturen en volkeren.’

Onlinegames

Nu videogames zich meer en meer online afspelen smeedt een speler vaak een hechte vriendschap met mensen die hij nog nooit in levenden lijve heeft gezien en die vaak aan het andere eind van de wereld wonen. Informaticabedrijf IBM experimenteerde

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 66

jarenlang met onlinegames als World of Warcraft en Second Life omdat zelfs introverte medewerkers daarin leiderschapskwaliteiten toonden – die niet naar boven kwamen op de echte kantoorvloer.

Code

11/07/16 10:33

aa pl

Volgens het Amerikaanse Parents Music Resource Center verwerkten verschillende muziekgroepen subliminale boodschappen in hun nummers. Dat zijn verborgen boodschappen die verstopt worden in een medium. Judas Priest, Led Zeppelin en zelfs de Eagles zouden satanische boodschappen in hun muziek geplaatst hebben, met het doel om jongeren op het slechte pad te brengen. Soms zou je die boodschappen enkel kunnen horen als de muziek achterwaarts gespeeld wordt. Ook adverteerders worden er weleens van beschuldigd om subliminale boodschappen in hun reclameboodschappen te plaatsen.

Subliminale boodschappen

Opel

De cover van Their satanic majesties request, een album van The Rolling Stones

Zichtbaar nieuws

ki jk

VRT Nieuws ontdekte dat bij twee Opel Zafira’s de uitstoot van schadelijke stikstofoxides was gedaald nadat de auto’s met een 1.6 dieselmotor een software-update hadden gekregen bij een Opel-garage. De Duitse autobouwer ontkende daarna met klem dat de update iets te maken had met het aanpassen van de emissieniveaus. Minister van Consumentenzaken Kris Peeters (CD&V) vroeg een week later, op het autosalon, uitleg aan de top van Opel België en aan de Economische Inspectie vroeg hij om een onderzoek te starten. Die liet er geen gras over groeien en viel binnen bij een tiental Opel-dealers, verspreid over het hele land.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 67

De Zwitserse filosoof Rolf Dobelli is geen fan van nieuws. ‘Nieuwsmedia focussen meestal op wat zichtbaar is’, schrijft hij. ‘Ze tonen aangrijpende verhalen en lugubere foto’s, maar negeren systematisch het subtiele en verraderlijke, zelfs als dat veel belangrijker is. Nieuws grijpt onze aandacht; dat is zijn zakenmodel. Als een gevolg daarvan lopen we rond met een volledig fout idee over de risico’s in de wereld. Terrorisme wordt overschat, terwijl chronische stress wordt onderschat. Astronauten worden overschat, terwijl verpleegsters worden onderschat. Vliegtuigongelukken worden overschat, terwijl resistentie tegen antibiotica wordt onderschat. We zijn niet rationeel genoeg om blootgesteld te worden aan de pers.’

Naar: Dobelli, R. (2010). Avoid News: Towards a Healthy News Diet. Geraadpleegd via http://dobelli.com

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

67 11/07/16 10:33

Opdracht 13 Een aantal videogamemakers worden voor de rechter gedaagd omdat hun spel een groepje tieners zou hebben aangezet tot seksueel geweld. Geef argumenten om het spel te verbieden of in de handel te houden. Maak gebruik van het opiniestuk hieronder en de theorieën die in dit boek aan bod komen. Ga ook op zoek naar andere opiniestukken en rechtszaken waarbij mediageweld een rol speelde om je argumenten kracht bij te zetten. Op code.deboeck.com vind je meer informatie over correct argumenteren en enkele interessante links.

De gamebabe is echt het probleem niet

vrouwen dat volgens hem standaard is in games, zijn wij in onze genres zelden tegengekomen. Opvallend is verder dat er in het onderzoek niets gezegd wordt over de veelheid aan studies die het door Eggermont geclaimde verband tussen gamen en seksisme juist ondergraven of tegenspreken.

Professor mediapsychologie Steven Eggermont en zijn team lieten twee groepen jongens en meisjes tussen 12 en 15 jaar een kwartier een game spelen. De ene groep speelde met een zogezegd ‘geseksualiseerd’ personage: ‘een vrouw met grote borsten, een kort rokje en een wespentaille’. De andere groep speelde met een figuur die een ‘verhullend harnas’ droeg. Uit de vragenlijst achteraf leidden de onderzoekers af dat de groep die het geseksualiseerde personage bestuurde toleranter werd voor verkrachtingsmythes.

Spontane dance-offs Maar vooral problematisch zijn de sprongen die Eggermont maakt vanuit zijn (eenmalig) gemeten attitudes naar effectief gedrag. Om nog maar te zwijgen van de verbodsmaatregelen die hij daaraan koppelt. Eggermonts onderzoek legt geen causaal verband tussen games en geweldpleging, seksueel of anderszins. Over dat gegeven hink-stap-springt hij heen door te stellen dat ‘wie in verkrachtingsmythes gelooft, toleranter is voor seksueel geweld en ook vaker dader wordt’, en dus: ‘Als de overheid schadelijke producten als tabak en alcohol aan banden legt, moet ze ook actie ondernemen tegen geseksualiseerde beelden.’

ki jk

Het is te gek voor woorden dat weer beweerd wordt dat games seksueel geweld uitlokken, terwijl daar geen werkelijk bewijs voor is, vinden Jogchum Vrielink (postdoctoraal onderzoeker KU Leuven) en Hatim El Sghiar (onderzoeksmethodoloog aan de Arteveldehogeschool).

Vreemd om te beginnen is Eggermonts voortdurende generalisatie van zijn bevindingen naar alle games. Zelf spelen wij allebei games, maar het soort

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 68

Code

11/07/16 10:33

De overheid reguleert games bovendien allang, onder andere met leeftijdsgrenzen. Dat ouders hun gamende kinderen in de gaten houden, is het belangrijkste: het ene kind is het andere niet zoals de ene game de andere niet is. Ook moet het onderwijs een zelfstandige en kritische omgang met games en andere media bevorderen. Als die ouderlijke verantwoordelijkheid en mediawijsheid kunnen volstaan, hoeft de overheid niet naast ons op de bank te komen zitten als de PlayStation aan gaat. Game on.

Empowerment Wat de ene persoon als seksualisering of objectivering ziet, wordt door de ander juist ervaren

als empowerment. Censuur stuurt dan ook een verkeerd signaal. We willen onze kinderen toch juist zo opvoeden dat vrouwen zich mogen kleden zoals ze willen, zonder dat ze dat zien als ‘provocatie’ tot eender wat?

Ja zeg. Met die redenering moet je ook misdaadromans, muziekvideo’s, tv-series en vrijwel alle andere culturele fenomenen verregaand aan banden leggen. Het punt is natuurlijk dat ideeën geenszins noodzakelijk tot daden leiden. Als gamen écht tot geweld zou leiden, dan zou je de jongste decennia een spectaculaire toename van het aantal geweldsdelicten door jongeren vaststellen. In de praktijk zien we juist een sterke daling. En terzijde: als er werkelijk zo’n simplistische band was tussen games en gedrag, dan zouden we ook overal spontane dance-offs moeten zien, vanwege het immense succes van dansgames.

Uit: Vrielink, J. & El Sghiar, H. (2016, 12 april). De gamebabe is echt het probleem niet. De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

ki jk

Opdracht 14 Kies een reclamecampagne en pas de injectienaaldtheorie, de nutstheorie en de cultivatietheorie erop toe. Presenteer je bevinden aan de klas in een aantrekkelijke vorm. Beantwoord bij elke theorie de volgende vragen. a Hoe bereikt de boodschap de ontvanger? b Welk effect heeft de boodschap? c Welke kritische bedenkingen kan je maken?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 69

Hoofdstuk 2 - De macht van de massamedia

69 11/07/16 10:33

ia d e m e d n a v f ie t c Het perspe

Hoofdstuk 3

Beeldvorming ...................................................................................................................................................................................................................... 72 1.1 Beeldvorming in en door de media ............................................................................................................................................................... 72 1.2 Stereotypen en contrastereotypen ................................................................................................................................................................ 75

2.2 Nieuwsfilters .................................................................................................................................................................................................................. 83

Na dit hoofdstuk kan je …

£ beschrijven hoe beeldvorming in en door de media je dagelijkse leven beïnvloedt;

£ stereotypen en contrastereotypen onderscheiden in diverse media;

£ aanduiden welke criteria gebruikt worden bij het selecteren van nieuws; £ aangeven hoe nieuws wordt gefilterd voor het ons bereikt;

ki jk

£ manipulatie herkennen in beelden en woorden en zelf toepassen;

£ propaganda herkennen.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 71

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

71 11/07/16 10:33

INTRO

b c d

1 Beeldvorming

Selecteer vijf berichten uit verschillende rubrieken (binnenland, buitenland, societynieuws, politiek, sport …). Geef telkens aan waarom je denkt dat het door jou gekozen artikel in de krant staat. Per artikel mag je verschillende redenen noteren. Maak een overzichtelijk lijstje van de redenen die je denkt te herkennen. Vergelijk na afloop met je buur. Welke gelijkenissen en verschillen zie je tussen de lijstjes? Hou de notities en lijstjes goed bij. Ze komen verderop in dit hoofdstuk nog van pas.

Breng een krant naar keuze mee naar de les.

1.1 Beeldvorming in en door de media

ki jk

Uit hoofdstuk 1 weet je dat de media allerlei functies vervullen voor de samenleving en het individu. Dat heeft als gevolg dat je dagelijks hopen informatie ontvangt via diverse kanalen. Het begint al ’s ochtends, met het nieuws op de radio. In de loop van de dag swipe je voorbij een Instagramfoto of zie je een gedeeld bericht op Twitter of Facebook. ’s Avonds zijn er de nieuwsuitzendingen op verschillende televisiezenders, die je lokken met breaking news. Vergeet ook niet de talloze reclameboodschappen die je dagelijks te slikken krijgt via folders en pop-ups. Of de vele films, series en documentaires die je bekijkt. Je kan uiteraard niet alles onthouden en filtert wat je niet interesseert weg.

Ook de makers van mediaproducten moeten keuzes maken, omdat ze onmogelijk alle informatie die beschikbaar is kunnen meedelen. Door die keuzes creëren ze een bepaald beeld van de werkelijkheid. We maken een onderscheid tussen beeldvorming in de media en beeldvorming door de media. •

De media stellen de realiteit op een bepaalde manier voor. In dat geval spreken we van beeldvorming in de media*. Reclame voor wasproducten wordt grotendeels bevolkt door vrouwen, terwijl luxewagens in reclamespots meestal bestuurd worden door mannen.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 72

Code

11/07/16 10:33

•

Het beeld dat de media creëren heeft invloed op de manier waarop de ontvanger naar de wereld kijkt. Je vormt je een beeld van de wereld op basis van wat de media je voorschotelen. Dat heet dan beeldvorming door de media*. Vrouwen die verslingerd zijn aan series als Zone Stad of Code 37 schatten het risico om slachtoffer van seksueel geweld te worden veel hoger in dan wie er niet naar kijkt. Dat blijkt uit onderzoek van de KU Leuven. Er is dus een verband tussen kijken naar televisiefictie en risicoperceptie.

Welke beelden roepen deze foto’s bij je op?

ki jk

Opdracht 1 Bekijk de foto’s en beantwoord vervolgens de vragen.

Waarom roepen ze die beelden op, denk je?

Gaat het hier om beeldvorming in de media of beeldvorming door de media?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 73

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

73 11/07/16 10:33

Opdracht 2 Lees het onderstaande artikel en beantwoord vervolgens de vragen.

Mohamed opgepakt na tien meter lopen tijdens 10 Miles

Politie: ‘Bepaalde redenen’ De politie bevestigt de arrestatie. ‘Wij hadden bepaalde redenen om aan te nemen dat die man mogelijk de openbare orde zou verstoren’, zegt woordvoerder Wouter Bruyns. ‘Daarom hebben onze mensen hem bestuurlijk aangehouden en tijdelijk opgesloten. Nadat we hadden geverifieerd dat er geen gevaar voor de veiligheid was, hebben we hem laten beschikken.’ Wat die concrete redenen dan waren, wilde de politie gisteravond niet kwijt. Mohamed Achahbar overweegt een klacht in te dienen tegen de politie. ‘Voor zo’n gedrag heb ik maar één woord: surrealistisch.’

ki jk

Vol goede moed verscheen de 37-jarige Mohamed aan de startlijn van de 10 Miles. Samen met collega’s wilde hij geld inzamelen voor het goede doel. ‘Drie maanden lang had ik me voorbereid. We wilden ons bedrijf in een goed daglicht stellen door geld in te zamelen voor Kom Op Tegen Kanker. Bovendien strijdt mijn moeder al jaren tegen kanker, dus ik wilde de wedstrijd ook in haar naam uitlopen.’

Maar zo ver kwam het niet. Mohamed kon naar eigen zeggen welgeteld tien meter lopen, om dan overmeesterd te worden door vier agenten in burger. ‘Ze sprongen plots uit het publiek, pakten me beet, staken me in een anonieme politiewagen en voerden me weg’, vertelt Mohamed. ‘Daarna werd ik opgesloten in een koude cel op Linkeroever.’ Na twee uur werd hij weer vrijgelaten. ‘Ze zeiden dat ik mocht gaan en dat de politie een fout had gemaakt. Daar stond ik dan. Compleet verbouwereerd heb ik de tram naar huis genomen. De 10 Miles kon ik op mijn buik schrijven. Mijn drie maanden trainen waren voor niets geweest.’

Surrealistisch. Zo omschrijft Mohamed Achahbar (37) wat hij gisteren meemaakte op de Antwerp 10 Miles. Hij werd vlak na de start overmeesterd door vier politiemannen en twee uur opgesloten in een cel. ‘Omdat ik een Antwerpse Marokkaan met een baardje ben’, denkt hij.

Uit: Van Damme, D. (2016, 18 april). Mohamed opgepakt na tien meter lopen tijdens 10 Miles. Het Nieuwsblad. Geraadpleegd via http://www.nieuwsblad.be

Wat zouden de ‘bepaalde redenen’ zijn die de politie aanhaalde om Mohamed Achahbar op te pakken?

Wat bedoelt Mohamed met zijn uitspraak ‘Voor zo’n gedrag heb ik maar één woord: surrealistisch’?

Hoe kan je de term beeldvorming linken aan dit voorval?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 74

Code

11/07/16 10:33

1.2 Stereotypen en contrastereotypen De media bepalen dus het beeld dat je hebt van de wereld. Maar dat betekent niet dat dit beeld strookt met de realiteit. We moeten er ons er bewust van zijn dat de media ons veelvuldig stereotypen voorschotelen.

Moslims en westerlingen vertrouwen elkaar niet. De wederzijdse beeldvorming van moslims en westerlingen blijkt zeer slecht. Dat blijkt uit herhaald onderzoek van het Amerikaanse Pew Research Center. Het onderzoek vond plaats in zes landen met een christelijke achtergrond (zoals Frankrijk, Duitsland en de Verenigde Staten) en zes landen met een islamitische achtergrond (zoals Turkije en Libanon). Westerlingen zien moslims als fanatiek en gewelddadig, moslims zien westerlingen als egoïstisch, immoreel en hebzuchtig.

Een stereotype* is het toeschrijven van al dan niet vermeende karakteristieke kenmerken aan mensen en groepen. Vaak gaan stereotypen over individuen en groepen mensen waarmee we in het echte leven nauwelijks of geen contact hebben. Ze zijn simplistisch en staan ver weg van de objectieve werkelijkheid.

Door steeds weer dezelfde beelden te herhalen, zorgen massamedia ervoor dat er stereotypen ontstaan bij de ontvangers. Stereotypen kunnen leiden tot vooroordelen. Een vooroordeel* is een attitude ten aanzien van een bepaalde groep mensen. Die houding is niet gebaseerd op feiten, maar op meestal foutieve denkbeelden en gevoelens. Een vooroordeel is vaak moeilijk ongedaan te maken zodra het in iemands geest verankerd is.

ki jk

Voor de media heeft het gebruik van stereotypen belangrijke voordelen. Stereotypen zorgen er namelijk voor dat de ontvanger de boodschap snel kan begrijpen. Daarom maken bijvoorbeeld reclamemakers er graag gebruik van. Aangezien je dagelijks overspoeld wordt met allerlei boodschappen die verschillende functies vervullen, willen reclamemakers er zeker van zijn dat hun boodschap eruit springt. Daarvoor gebruiken ze allerlei trucjes, en een van de meest efficiënte trucjes is stereotypering. Aangezien de stereotiepe voorstelling doorgaans al bekend is bij de ontvanger, is een deel van het werk al gedaan. •

•

Zie je een man met een baard opduiken in een reclamespot? Dan weet je doorgaans al dat deze reclamespot je een mannelijk machoproduct wil aansmeren. Bier of boormachines misschien, maar zeker geen toiletpapier. Duikt er een gezin met twee stralende kinderen op? Dan is de kans groot dat de betrouwbaarheid of veiligheid van het product benadrukt moet worden. Iets kostbaars moet worden beschermd, bijvoorbeeld door een stationwagen met airbags achterin.

De zin voor nuance verdwijnt vaak in de media, waardoor een waarheidsgetrouw beeld veraf lijkt. Gelukkig is er sinds kort een trend om aan contrastereotypering* te doen. Dat wil zeggen dat men beelden opvoert die wel een realistische weerspiegeling zijn van onze huidige samenleving. Voorbeelden zijn de vrouw als succesvolle ondernemer, de allesbehalve hulpeloze bejaarde of de nieuwe man, die ook strijkt, stofzuigt en kookt. Het zijn beelden die de traditionele rollen van mannen en vrouwen herdefiniëren en een plaats geven aan allochtonen, mensen met aan handicap, holebi’s, transgenders ...

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 75

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

75 11/07/16 10:33

Nederlanders:

Fransen:

Amerikanen:

Opdracht 3 Welke eigenschappen schrijf je toe aan de volgende bevolkingsgroepen? Waarom?

Opdracht 4 Reclamemakers zijn niet de enigen die gebruikmaken van stereotypen. De leerkracht toont je een filmfragment. Bekijk het en beantwoord vervolgens de vragen. Welke voorbeelden van stereotypen haalt men aan in het fragment?

Welke bedenkingen maakt de voorzitster van de scholierenkoepel?

Hoe reageren de uitgeverijen?

ki jk

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 76

Code

11/07/16 10:33

ki jk

Opdracht 5 a Welke voorbeelden van contrastereotypen vind je terug in de afbeeldingen?

Ook televisiesoaps maken gebruik van contrastereotiepe beelden, waardoor er een beter beeld van onze huidige samenleving ontstaat. Kan je voorbeelden geven van zulke contrastereotypen uit hedendaagse soaps?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 77

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

77 11/07/16 10:33

Opdracht 6 Bekijk een week lang kritisch de massamedia. Alles komt in aanmerking: series, films, fotoâ&#x20AC;&#x2122;s op sociale media, boeken, kranten, magazines ... Maak een takenblad op basis van de volgende vragen. Lijst op welke stereotypen en contrastereotypen je bent tegengekomen en ook waar je ze bent tegengekomen. Dat kan je doen volgens dit schema: contrastereotype

poetsende vrouw

single mama

Familie (VTM)

huishouden, halve minuut in beeld

lokaal gemeenteblad

reclame voor kinderopvang

Voeg enkele van de afbeeldingen die je tegenkwam toe aan het takenblad en motiveer kort waarom je net die afbeeldingen gekozen hebt. Geef je mening over het voorkomen van stereotypen en contrastereotypen in de media. Zijn stereotypen nog steeds de norm of winnen contrastereotypen aan terrein? Hoe komt dat, denk je?

Opdracht 7 Bekijk een soap naar keuze.

extra informatie

Waar gevonden?

stereotype

Welke stereotypen vind je terug in de door jou bekeken aflevering?

Zijn er ook voorbeelden van contrastereotypering terug te vinden?

ki jk

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 78

Code

11/07/16 10:33

2 Wat is nieuws?

aa pl

Charles Bukowski

‘Nieuws reist snel op plaatsen waar weinig gebeurt.’

2.1 Selectiecriteria

•

Dagelijks krijg je veel informatie aangeboden via allerlei media. Een deel van die informatie is het nieuws. Maar wat maakt nieuws tot nieuws? Vele dagelijkse gebeurtenissen halen het nieuws niet. Een nieuwsfeit is dan ook geselecteerd op basis van een of meerdere selectiecriteria. Die bepalen de nieuwswaarde van een gebeurtenis. Een nieuwsfeit moet in de eerste plaats natuurlijk actueel zijn. Nieuws dat vandaag gebeurt, haalt vandaag nog de websites en de journaals en de dag nadien de dagbladen.

•

Als het personeel van de spoorwegen beslist om te staken, is het belangrijk dat dat nieuws zo snel mogelijk verspreid wordt, zodat mensen die de trein willen nemen er rekening mee kunnen houden. Daarnaast moet het nieuws ook zo opvallend en uitzonderlijk mogelijk zijn. Van een alledaagse gebeurtenis kijkt niemand op. Hoe specialer het feit, hoe groter de kans dat de media het zullen oppikken.

ki jk

De identiteit van graffitikunstenaar Banksy was lang een goed bewaard geheim. Toen Britse wetenschappers door onderzoek tot de conclusie kwamen dat het om een zekere Robin Gunningham zou gaan, haalde dat nieuws de wereldpers.

•

Feiten worden nieuwswaardiger naarmate ze meer mensen aanbelangen. Als een gebeurtenis gevolgen voor een grote groep heeft, dan is de kans meteen een stuk groter dat ze ook gepubliceerd zal worden. Grote wegenwerken halen vaak de pers door allerlei campagnes of mededelingen van overheidswege. Gebeurtenissen dichtbij (bv. in de eigen regio) krijgen voorrang op gebeurtenissen in verre landen.

•

Vele dagbladen hebben een lokaal katern, toegespitst op de regio waarin het dagblad wordt verkocht. Journaals behandelen vaak binnenlands nieuws voor ze berichten over gebeurtenissen in het buitenland.

•

Betrokkenheid is ook een factor die de nieuwswaarde bepaalt. Als er landgenoten betrokken zijn bij bepaalde gebeurtenissen in het buitenland, dan voel je je meer betrokken.

Dagelijks gebeuren er dodelijke ongevallen in de hele wereld. Als er een Belg bij betrokken is, haalt het feit hier vaak het nieuws.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 79

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

79 11/07/16 10:34

•

Identificatie zorgt ervoor dat een feit nieuwswaardig is omdat het ook jou zou kunnen treffen. Zodra het gevoel ontstaat dat een bepaalde gebeurtenis ‘iedereen kan overkomen’, neemt de kans op publicatie toe. Ziektebeelden zoals depressies en burn-outs zijn de laatste decennia steeds meer bespreekbaar geworden, onder meer omdat blijkt dat steeds meer mensen er vatbaar voor zijn. Elitepersonen en elitelanden halen ook vaak het nieuws. Elitepersonen zijn belangrijke, rijke of beroemde mensen. Bij elitelanden denken we vooral aan invloedrijke landen zoals de Verenigde Staten, Frankrijk, Duitsland, Groot-Brittannië en Rusland.

•

Vele mensen doen aan hardlopen, maar toen Mark Zuckerberg, de oprichter en eigenaar van Facebook, zich in 2016 ging toeleggen op lopen, berichtten de media daar gretig over.

Daarnaast is ook de continuïteit van het nieuws belangrijk. Als een onderwerp al een tijdje op de agenda staat, is de kans groot dat er bij een nieuwe ontwikkeling naar terugverwezen zal worden.

Negatief nieuws werkt altijd, omdat het de nieuwsgierigheid prikkelt. Hoe slechter het nieuws, hoe groter de kans op publicatie.

•

Sinds 9/11, de terroristische aanslagen in de Verenigde Staten op 11 september 2001, is terrorisme een hot item. De aanslagen in Parijs (2015) en Brussel (2016) versterkten de nieuwswaarde alleen maar.

Spectaculaire verkeersongevallen met lange kettingbotsingen of verschillende doden halen vaak de nieuwsuitzendingen. Nieuws dat te maken heeft met human interest scoort ook vaak goed bij de ontvanger. Bij human interest kan je denken aan onderwerpen zoals gezinsdrama’s, getuigenissen van slachtoffers, uit de hand gelopen (buren)ruzies, razzia’s. Het hoeft niet altijd zo negatief te zijn: ook humor, curiositeiten, avontuur en seks maken onderdeel uit van de humaninterestjournalistiek.

•

Sinds de opkomst van de dashcam, een videocamera voor in de wagen, berichten de media regelmatig over wegpiraten en het verhaal van hun slachtoffers. Algemeen geldt: aan hoe meer selectiecriteria een feit voldoet, hoe groter de nieuwswaarde en dus ook de kans op publicatie.

ki jk

Naast de selectiecriteria, die zich richten op de inhoud van het nieuws, spelen er nog andere factoren mee, die nauw samenhangen met het medium. • De beschikbaarheid van beeldmateriaal is altijd een pluspunt. Beelden spreken meer aan dan woorden. • Nieuws moet rendabel zijn. Als de kosten te hoog zijn, bv. omdat het medium een eigen journalist moet uitsturen, kan de redactie alsnog beslissen om het feit niet in het nieuws te brengen. • Er moet voldoende variatie zitten in de nieuwsitems. Een krant of nieuwsuitzending heeft het over binnenlands en buitenlands nieuws, (wereld)politiek, economie, sport, faits divers, cultureel nieuws en nog vele andere items. Er mag geen overaanbod ontstaan van een bepaalde categorie, tenzij het om uitzonderlijke feiten gaat. • Of een nieuwsfeit een bepaald medium al dan niet haalt, hangt vaak ook af van de doelgroep van dat medium. Een kijker van een regionale televisiezender zoekt ander nieuws dan een kijker van het nationale nieuws. • Het medium zelf is ook een factor. Een krant heeft meer tijd en vooral meer ruimte om achtergrondinformatie te geven dan een nieuwsuitzending op televisie. Onlinenieuws is dan weer een stuk sneller vergeleken met een krant. Een nieuwsuitzending kan livenieuws brengen met beelden, een dagblad heeft meer tijd om de artikels te schikken.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 80

Code

11/07/16 10:34

Opdracht 8 Bekijk de volgende krantenkoppen. Om welke reden zouden deze feiten het nieuws gehaald hebben?

en door m o k e g m o lg e B serland law ine in Zw it

en bij Vrouw omgekom rongen gezinsdrama in D

Bezoek Barack Obama aan België

‘Een psychische aandoening kan iedereen overkomen’ F

Concert van Stromae in Minneapolis afgelast na ‘ongeval ’

Man verliest helft van gezicht na ‘verkoudheid’: ‘Mijn zoontje durft me niet meer te kussen’ A

ki jk

mogelijke reden waarom dit feit het nieuws haalde

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 81

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

81 11/07/16 10:34

Opdracht 9 De onderstaande nieuwsberichtjes zijn fictief. Zouden ze volgens jou het nieuws halen? Waarom? Indien niet, wat zou er moeten veranderen om ze meer nieuwswaarde te geven? a De paus brengt volgende zomer een bezoek aan België

50 mensen komen om het leven bij een aardbeving in Nieuw-Zeeland

Vakbonden kondigen drie spoorstakingen aan

De schepen van communicatie uit jouw gemeente was gisteren betrokken in een kleine autobotsing

Er waren vorige maand minder inbraken in Antwerpen dan de maand voordien

ki jk

Terreurverdachten opgepakt in Schaarbeek

Hacker kraakt bank en kijkt mee naar uw bankrekening

Lerares krijgt een schorsing voor ‘geflirt’ met een leerling

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 82

Code

11/07/16 10:34

2.2 Nieuwsfilters Je weet nu dat nieuws gefilterd wordt. Maar wie doet dat eigenlijk? En welke weg legt het nieuws af voor het je bereikt? Een journalist* is iemand die beroepsmatig nieuwsfeiten zoekt en ze verwerkt, al dan niet in opdracht van een mediabedrijf. We kunnen verschillende soorten journalisten onderscheiden.

Een redacteur* is een journalist die hoofdzakelijk achter zijn bureau artikels schrijft. De gezamenlijke redacteurs van een medium noemen we ook wel de redactie. Er zijn meerdere functies binnen een redactie. • Een hoofdredacteur leidt de redactie en maakt inhoudelijke keuzes. • Een eindredacteur is de laatste die artikels, televisie-items of radioreportages controleert voor ze worden gepubliceerd of uitgezonden. • Een beeldredacteur legt zich toe op foto’s en andere afbeeldingen. • Een webredacteur neemt het internetgedeelte van het nieuwsmedium voor zijn rekening.

Een reporter* of verslaggever* is een journalist die eropuit trekt om (nationaal of internationaal) nieuws te verzamelen. Elk dagblad heeft lokale reporters. Dat zijn journalisten die altijd in dezelfde regio naar nieuws zoeken.

Een correspondent* is een journalist die verslag doet uit het buitenland.

ki jk

Nieuwsredacties hebben correspondenten in dienst voor nieuws uit verafgelegen landen zoals de Verenigde Staten en Rusland, hoewel dat steeds minder voorkomt door de hoge kosten.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 83

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

83 11/07/16 10:34

Nieuws wordt gefilterd in meerdere fasen. In de eerste plaats gebeurt dat door reporters of correspondenten. Zij verzamelen nieuws via bronnen (bv. getuigen, politici en andere bekende figuren, specialisten, persberichten, rapporten van overheidsinstanties of politiediensten ...) en sturen het door naar hun redactie.

In België is Belga het bekendste nieuwsagentschap. Belga heeft een honderdtal journalisten in dienst en verspreidt jaarlijks meer dan 200 000 berichten en 150 000 eigen foto’s. Het nieuwsagentschap houdt zich ook bezig met het aankopen en vertalen van berichten van de wereldnieuwsagentschappen, zodat de nationale media vertaalde berichten kunnen aankopen via Belga.

Soms is er een tweede filter, wanneer journalisten in dienst van een persagentschap* of nieuwsagentschap* werken. Dat is een bedrijf dat op brede schaal nieuws verzamelt, aankoopt en verkoopt aan redacties die daar zelf vaak de middelen niet voor hebben. Het verspreidt nieuws uit het binnen- en buitenland naar afnemers zoals redacties van dagbladen en weekbladen. Op wereldschaal zijn de belangrijkste nieuwsagentschappen Reuters, Agence FrancePresse en Associated Press.

Op het derde niveau maakt de redactie van het nieuwsmedium een selectie op basis van de criteria die we eerder zagen.

Het vierde en laatste niveau van nieuwsfiltering is uiteraard de ontvanger zelf. Een kijker of lezer selecteert zelf het nieuws dat hem interesseert. Sommige ontvangers zullen enkel geïnteresseerd zijn in sport en slaan de rest van het nieuws over, terwijl de interesse van andere ontvangers dan weer uitgaat naar politiek. We kunnen de verschillende stappen in de nieuwsfiltering voorstellen als een trechter, zoals je hieronder kan zien. Van de duizenden dagelijkse gebeurtenissen bereikt slechts een klein percentage jou als ontvanger.

Gebeurtenissen

andere journalisten (reporters of correspondenten)

filter 1

eigen journalisten (reporters of correspondenten)

nieuwagentschap (nationaal of internationaal)

ki jk

filter 2

filter 3

ontvanger

filter 4

lokale redactie

Het is belangrijk om te beseffen dat elke selectie subjectief is. De keuze van de ene journalist komt niet altijd overeen met die van een andere. Je zou kunnen stellen dat elk nieuwsbericht – hoe objectief de weergave ook is – altijd een waas van subjectiviteit met zich meedraagt, net omdat het geselecteerd werd. Een journalist zal een nieuwswaardig feit ook herwerken volgens de door hem gekozen selectiecriteria. Stel je voor dat de eerste minister deelneemt aan de halve marathon van Brussel. De eerste minister is een elitepersoon, en het artikel van de journalist zal dan ook vooral over dat selectiecriterium gaan, eerder dan over de loopwedstrijd zelf, ook al namen daar 40 000 mensen aan deel. Op zo’n moment vertekent de journalist de waarheid, omdat het ene selectiecriterium meer zal doorwegen in zijn verslaggeving. De journalist in kwestie doet dat meestal niet vanuit kwaad opzet. Vanaf het moment dat een journalist wel bewust het nieuws gaat aanpassen, spreken we van manipulatie.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 84

Code

11/07/16 10:34

Opdracht 10 Lees het onderstaande artikel en los daarna vragen op.

De aanslagen en de media: hoofdredacteur Rob Wijnberg over de terreur van het snelle nieuws

Verslaggevers brengen verslag uit, zo snel mogelijk na de feiten: zo gaat het al eeuwen. Journalistiek is per definitie niet feilloos, want mensenwerk, en afhankelijk van bronnen die ook niet altijd even feilloos zijn. ‘Nee. Maar er zijn eenvoudige stelregels, zoals: “Eén bron is niet voldoende.” Tegenwoordig volstaat één tweet al als bron. Bijkomend probleem is dat de media zich zelden afvragen of ze elkaars speculaties en fouten niet te veel recycleren. Daar is een zekere terughoudendheid en bezinning heel belangrijk. Zeker bij dit soort gebeurtenissen, waar heel veel emotie bij komt kijken en veel geruchten in omloop komen. Het Laatste Nieuws heeft op 22 maart al snel een stuk online geplaatst waarin geruchten en foute berichtgeving werden rechtgezet. ‘Dat is een van de voordelen van de toegenomen snelheid en van onlinejournalistiek: je kan ook sneller corrigeren. Alleen: zo’n correctie volstaat meestal niet. Als een fout bericht eenmaal “in de lucht is”, blijft het voortleven op het internet. Als ik nu een compleet fout geïnformeerd verhaal zou willen brengen over de aanslagen, kan ik daar nog altijd bronnen voor vinden, ook al zijn die hier en daar weerlegd. Ze blijven circuleren. Maar ik geef toe dat perfectie niet van deze wereld is. En wat is überhaupt “de waarheid”? Er is een grijs gebied van interpretatie. Zonder cynisch te willen zijn: ik denk dat het percentage foute informatie nog veel groter is dan we kunnen bevroeden.’ De dag na de aanslagen postte u een felbesproken column. U schreef: ‘Over terreur is alles al geschreven.’ ’Ja. Ik zie een eindeloze herhaling van debatten, met enkel stemmen die zich aan de randen van het meningenspectrum bevinden. De grote middenmoot

ki jk

‘Decennialang heeft de journalistiek gewerkt in de veronderstelling dat je álles moet brengen. Als het niet in de krant had gestaan, was het voor je lezers niet gebeurd. Dat denken zit nog altijd in de kranten gebakken: alle media doen allemaal hetzelfde – dat hebben we de voorbije dagen weer gemerkt. Wie het nieuws een beetje volgt, heeft dezelfde berichten en speculaties niet één of twee, maar veertig keer zien voorbijkomen. Het probleem is dat journalisten elkaars referentie zijn voor wat belangrijk en relevant is. Veel redactievergaderingen vertrekken van het uitgangspunt: “Wat staat er in de krant?” En zo krijg je een soort echokamer: de laatste dagen kan je geen krant meer openslaan of geen talkshow meer bekijken zonder dat het gaat over angst. De constatering luidt: “We zijn allemaal bang.” Ik vraag mij echt af waaruit dat dan mag blijken, want ik durf best mijn huis nog uit. Jij niet? De ironie is natuurlijk dat precies die persaandacht angst genereert. Een ander voorbeeld is de stelling die je nu bij werkelijk elke commentator hoort: “We moeten eindelijk durven te benoemen dat religie de olifant in de kamer is.” Ik hoorde het net nog door iemand zeggen op de radio: “We hebben de problemen te lang ontkend.” Dan vraag ik me af: onder welke steen heeft die man de voorbije vijftien jaar geleefd? Het gaat al jaren over niets anders.’

waardevols kunnen toevoegen, en bij een gebeurtenis zoals in Brussel kost dat veel tijd. Meer tijd dan je als journalist meestal gegund wordt. De traditionele reflex is: snel zijn. En liefst sneller dan de snelste concurrent. Maar daar wordt de nieuwsconsument niet beter van. Je krijgt instantspeculaties die achteraf niet blijken te kloppen.’

De berichtgeving over de aanslagen in Brussel en Zaventem van 22 maart 2016 mondde al snel uit in een hitsig opbod tussen zenders, kranten, nieuwssites en twitterati, waarbij snelheid de maatstaf leek, en niet zozeer nauwkeurigheid. ‘Journalistiek is verworden tot een ordinaire nieuwsfabriek’, schreef Rob Wijnberg in zijn boek De nieuwsfabriek. Wijnberg is nu hoofdredacteur van de onlinekrant De Correspondent, die op de dag van de aanslagen liet weten dat ze ‘voorlopig géén verhalen zou publiceren’.

Jullie proberen weg te blijven uit de echokamer. Op de dag van de aanslagen hebben jullie aangekondigd dat jullie de tijd zouden nemen om ze ‘van de juiste context te voorzien’. ‘Wij houden ons sowieso niet bezig met het dagelijkse nieuws. Wij vragen ons altijd af hoe we iets

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 85

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

85 11/07/16 10:34

Uw boek De nieuwsfabriek is al enkele jaren oud: is de situatie sindsdien niet nog veel urgenter geworden? Over Brussel is bijna in realtime verslag uitgebracht. De politie vervroegde de inval in het safehouse van Salah Abdeslam omdat een Franse site had gelekt dat zijn vingerafdrukken waren gevonden. Toen de inval van start ging, stond een cameraploeg op de stoep voor het huis. ‘Het is zelfs institutioneel ingebed: de media zijn een integraal onderdeel geworden van de werkelijkheid die ze presenteren. […] De berichtgeving bepaalt de politieke agenda, en de beeldvorming is bepalend voor de totstandkoming van politieke beslissingen.’

ziet zichzelf niet gerepresenteerd in die discussie. Mensen die weten dat de aanslagen die gepleegd worden door aanhangers van de Islamitische Staat met de islam te maken hebben, maar ook dat de islam niet de enige oorzaak is. Nieuws gaat bijna altijd over de sensationele uitzonderingen op de regel, en dat geldt evengoed voor debatten. Het alledaagse, het normale is onvertegenwoordigd in debatten en de nieuwsstroom. Structurele ontwikkelingen zijn onderbelicht. De journalist Joris Luyendijk heeft het ooit zo gezegd: “Nieuws gaat altijd over wat vandaag gebeurt, nooit over wat elke dag gebeurt.” Wij vragen ons altijd af: kan je het nieuws ook begrijpen aan de hand van de structurele mechanismen, de dingen die elke dag gebeuren?’

Uit: T.P. (2016, 5 april). De aanslagen en de media: hoofdredacteur Rob Wijnberg over de terreur van het snelle nieuws. Humo. Geraadpleegd via http://www.humo.be

Welk probleem klaagt Rob Wijnberg aan? Welk voorbeeld gebruikt hij om dat te verduidelijken?

Welke nieuwsvisie volgt Rob?

Wat is zijn mening over de snelheid van het nieuws?

Welke feiten klaagde Rob aan in zijn column ‘Over terreur is alles al geschreven’?

Wat is jouw mening over de nieuwsvisie van Rob Wijnberg? Heeft hij gelijk of overdrijft hij?

ki jk

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 86

Code

11/07/16 10:34

Opdracht 11 Lees het onderstaande artikel en los daarna de vragen op.

Het is zover: het einde van de VRT-correspondent

ki jk

Tom Van de Weghe bracht voor de VRT jarenlang verslag uit vanuit China en later ook de Verenigde Staten. Van de Weghe kan gaan aftellen. Nog vier dagen en zijn job als VRT-correspondent in de VS zit erop. Zijn collega, Stefan Blommaert, vertrok een tijd geleden al uit China en haalde daar zelfs een reportagereeks uit, De zijderoute, waarvoor hij met een terreinwagen van China naar Europa reed. Sinds eind maart is ook Nederland-correspondent Sabine Vandeputte weer terug in eigen land. Hiermee valt het doek over de buitenlandcorrespondenten van de openbare omroep. De VRT was het enige Vlaamse nieuwsmedium dat nog vaste medewerkers in het buitenland vestigde. Van een besparingsoefening is volgens Het journaal-hoofdredacteur Björn Soenens geen sprake. ‘Correspondenten kosten veel en op het buitenlandbudget van de redactie zit geen rek meer. Het geld dat we uitsparen, investeren we in andere buitenlandse projecten die we anders niet kunnen betalen.’ Soenens mikt op zogeheten ‘popupcorrespondenten’, journalisten die voor langere tijd naar het buitenland trekken, zonder zich daar te vestigen. ‘De zijderoute, de vluchtelingenreeks Tocht naar Europa, Afrika anders, de reportagereeks over Venezuela: het zijn projecten waarvan we er meer willen. Dankzij het vrijgekomen geld kunnen we ook iemand een maand lang naar pakweg Oekraïne sturen. En natuurlijk gaan we naar de VS om de verkiezingen te volgen.’

Voortrekkersrol Het pop-upsysteem laat de buitenlandredactie toe om flexibeler om te gaan met nieuwswaardige gebeurtenissen en bredere thema’s, zoals religie. ‘Het is niet onze bedoeling om aan hit-and-runjournalistiek te doen als er ergens iets losbarst. We kunnen nu journalisten de tijd geven om dieper te graven en werk te leveren voor de website, de duidingsprogramma’s en de radio. De buitenlandjournalisten zijn tevreden over deze beslissing. Er komen voor iedereen meer kansen om zich te verdiepen en om voorstellen in te dienen.’ Katia Segers, professor Communicatiewetenschappen (VUB) en sp.a-lid van de commissie Media in het Vlaams Parlement, betreurt het einde van de buitenlandcorrespondent. ‘Het is de taak van de VRT om de lat hoog te leggen en een voortrekkersrol te spelen. Dus ook wat buitenlands nieuws betreft. Een correspondent die in het buitenland de lokale kranten overschrijft, daar heb je natuurlijk niets aan. Maar een goede journalist kan ter plekke het nieuws najagen, contacten leggen, andere verhalen zoeken. Dat mag niet verloren gaan.’

Eind deze maand zit het erop: Tom Van de Weghe, de laatste buitenlandcorrespondent van de VRT, keert terug naar huis. De nieuwsdienst zet vanaf nu in op ‘pop-upcorrespondenten’. Niet iedereen is enthousiast. ‘Nieuws vind je niet achter een pc.’

CNN nahollen Het een sluit het ander niet uit, vindt Soenens. ‘De wereld is veranderd: via het internet kan je gemakkelijk contacten leggen en onderhouden. Ik heb zelf nog reportages gemaakt in de VS die ik thuis voorbereidde. Trouwens: het is niet zo dat je als Belgische journalist in Washington plots vlotter toegang krijgt tot het Witte Huis. Zo werkt het niet.’ Segers twijfelt: ‘Nieuws maak je niet achter een computer. Een Stefan Blommaert in China maakt toch het verschil.’ Ze pleit ervoor om deze evolutie nauw op te volgen, onder andere door na te gaan hoeveel aandacht de VRT besteedt aan buitenlands nieuws. ‘Maar we moeten ook kwalitatief hoge eisen stellen: als blijkt dat de VRT nu vaker de verhalen van CNN of Al Jazeera achternaholt, dan is dat een probleem.’

Uit: Beckers, L. (2015, 26 juni). Het is zover: einde van de VRT-correspondent. De Morgen. Geraadpleegd via http://www.demorgen.be

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 87

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

87 11/07/16 10:34

Wat zijn ‘pop-upcorrespondenten’?

Waarom zou de VRT voortaan inzetten op dat type journalistiek in het buitenland? Welke voordelen levert dit nieuwe systeem op?

Wat wordt er bedoeld met de term ‘hit-and-run-journalistiek’?

Welke bedenkingen worden in de tekst gemaakt tegen die nieuwe vorm van journalistiek?

ki jk

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 88

Code

11/07/16 10:34

3 Manipulatie 3.1 Objectiviteit, bestaat dat?

Wanneer we een nieuwsuitzending bekijken of de krant lezen, veronderstellen we dat die informatie objectief is. Objectief* betekent dat je niet wordt beïnvloed door je eigen gevoelens of vooroordelen. Je beperkt je met andere woorden tot de feiten. De journalist, de cameraman of de fotograaf gaat ter plaatse, dus we vermoeden dat hij of zij ons de waarheid brengt. Maar soms doen journalisten de waarheid onrecht aan en is de objectiviteit ver zoek. Als de waarheid wordt bewerkt om zo de ontvanger te beïnvloeden, spreken we van manipulatie*.

Om manipulatie tegen te gaan, bestaat er in ons land een Raad voor de Journalistiek. Dat is een instelling voor de zelfregulering van journalisten. De Raad kan journalisten op het matje roepen en morele oordelen vellen, maar hij heeft geen juridische kracht. In de Code van de Raad voor Journalistiek staat onder andere: ‘De journalist schrapt of verdraait geen essentiële informatie in teksten, beelden, klankfragmenten of andere documenten. Bij het verwerken van vraaggesprekken geeft hij de verklaringen van de geïnterviewde getrouw weer en respecteert hij de geest van het gesprek. Beeldbewerkingen die de journalistieke inhoud van een beeld of van een document wijzigen, moeten duidelijk waarneembaar zijn voor de kijker/lezer, die op geen enkele wijze misleid mag worden. Indien niet meteen duidelijk is dat het om een bewerkt beeld gaat, wordt in het beeldonderschrift of de begeleidende tekst duidelijk aangegeven dat het beeld bewerkt is. Indien beelden zodanig worden bewerkt dat ze niet meer weergeven wat de camera reëel heeft vastgelegd, moet dat voor de kijker duidelijk worden gemaakt in de begeleidende commentaar of tekst. Ook nagespeelde gebeurtenissen en reconstructies vallen hieronder.’

Opdracht 12 Journalist Robin Ramaekers kwam in 2011 in een mediastorm terecht toen bekend werd dat hij een reportage over een cholera-epidemie in Haïti gemanipuleerd had. Tijdens de opname, waarin Ramaekers voor de camera sprak, dook hij plotseling weg voor een projectiel dat de kijker niet kon zien. Achteraf werden er geluiden van geweerschoten over gemonteerd, waardoor het leek alsof de journalist zich in een ware oorlogszone bevond. In werkelijkheid was hij enkel voor een steen weggedoken. In het onderstaande artikel doet Ramaekers zijn verhaal. Lees het en beantwoord daarna de vragen.

Robin Ramaekers vertelt één keer over het schietincident

ki jk

Het is al ruim twee jaar geleden, maar het knaagt nog aan VRT-journalist Robin Ramaekers. Nee, hij wilde niet veinzen dat hij in Haïti werd beschoten. Maar zo leek het wel. Nu stelt hij er zijn eigen verhaal tegenover.

In een reportage in Haïti in oktober 2010 leek het alsof hij was beschoten, maar het geluid van het schot was niet authentiek. Het was er achteraf in gemonteerd. Het schietincident blijft knagen. Er is ook iets pikants aan. De montagetruc kwam intern pas na drie maanden aan het licht, net voor hij opnieuw naar Haïti zou vertrekken. Iemand had de zaak bij de hiërarchie aangekaart. En na een volgend ‘lek’ kwam ook de buitenwereld het te weten. Wat is er dan precies gebeurd? ‘Het was de tweede keer dat ik in Haïti was, toen daar na de aardbeving een cholera-epidemie was

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 89

uitgebroken. De dag dat we er aankwamen, trokken we naar Saint-Marc, waar Artsen Zonder Grenzen een ziekenhuis had. Daar mochten we niet filmen en zeer tegen mijn zin stuurde men ons door naar een veldhospitaal in opbouw een paar kilometer verder. Daar stonden de mensen zeer vijandig tegenover dat veldhospitaal, uit angst voor besmetting. Vanuit een school vlakbij gooiden ze met stenen en molotovcocktails naar de hulpverleners. Die riepen de hulp in van Argentijnse blauwhelmen in de buurt, die met rubberkogels terugschoten. Totale chaos.’ ‘Wij waren daar toevallig in beland, als enige journalisten. Plots werd dat een relevant verhaal. Een ongeschreven regel wil wel dat je in buitenlandreportages voor Het journaal ook een statement voor de camera opneemt. Dat was daar niet evident. Pas bij de derde poging kon ik afronden. Net op dat moment zag ik dat een steen naar mijn hoofd kwam gevlogen en ik dook weg. Ik vroeg of

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

89 11/07/16 10:34

mij wordt geschoten. Mijn enige stommiteit is dat ik me voor Het journaal heb laten meeslepen: ik wilde dat het vormelijk werkte. En anders hadden we geen statement.’

Sommigen, zoals Rudi Vranckx, toonden begrip, maar anderen niet. ‘Iedereen die mij een warm hart toedroeg, was van de hand Gods geslagen. Ook voor de redactie van Terzake was het superpijnlijk. Iedereen heeft recht op een mening over wat is gebeurd, maar om te begrijpen hoe zoiets kan, moet je toch in dat soort omstandigheden hebben gewerkt. Je bent dan niet altijd helder van geest.’

alles er wel goed opstond. De cameraman bekeek de opname in zijn zoeker, zei dat ik net de laatste zin had uitgesproken voor ik wegdook en dat we het statement best konden gebruiken.’ ‘Maar bij de montage merkten we dat de steen helemaal niet te zien was. Dat leverde een vreemd beeld op, want waarom duik ik dan weg? Toen kregen we een briljant idee: je kan ook schrikken van een knal. Je zag achter mij blauwhelmen staan, die daar ook echt hadden geschoten. En met het geluid van een geweerschot eronder geschoven, werkte het beeld wel. In het item dat ik toen meteen daarna over hetzelfde onderwerp voor Terzake maakte, is in de verste verte geen sprake van enig incident waarin op

Uit: M.R. & G.P.L. (2012, 23 juni). Robin Ramaekers vertelt één keer over het schietincident. De Standaard Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

Welke motieven had Ramaekers om de beelden te manipuleren?

Hoe reageerde de journalistieke wereld op het incident?

Hoe weerlegt Ramaekers de kritiek?

ki jk

Hoe sta je zelf tegenover het hele verhaal? Kan je begrip opbrengen of vind je zijn acties niet kunnen?

3.2 Manipulatie in beelden Je maakt wellicht zelf heel wat foto’s en filmpjes. Beelden hebben een groot waarheidsgehalte, maar zijn ook vatbaar voor manipulatie. Iedereen kent wel Photoshop, waarmee je beelden gemakkelijk kan bewerken, en Instagram, waarmee je een filter kan toevoegen aan beelden. Het bewerken van beelden is al zo oud als het beeld zelf. Meestal zijn die retouches vrij onschuldig: een puistje wegwerken, de belichting verbeteren, tekst toevoegen ... Maar fotografen of cameramannen die beelden bewust bewerken of ensceneren zijn minder onschuldig. Ze geven de werkelijkheid dan niet meer objectief weer, hoewel dat van hen verwacht wordt. We behandelen hieronder geringe enscenering, verregaande enscenering en verregaande beeldbewerking.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 90

Code

11/07/16 10:34

Bij geringe enscenering zorgt een fotograaf voor een bepaald camerastandpunt, waardoor een foto een ander of meer dramatisch effect krijgt.

Fotograaf Jimmy Kets toont hoe hij beelden Brussel kan manipuleren

In de nasleep van de terreuraanslagen in Parijs in november 2015 ging ons land even gebukt onder terreurdreiging niveau 4. Dat betekende dat de dreiging zeer nabij en ernstig was. Zo leek Brussel bij momenten wel op een spookstad, met alleen maar militairen en politieagenten op straat. Of toch niet? Fotograaf Jimmy Kets toont hoe hij toen beelden wel heel gemakkelijk kon manipuleren, zonder evenwel iets aan de foto zelf te veranderen.

‘BRUSSEL-CENTRAAL. Een veelgebruikt beeld van het treinstation van Brussel-Centraal is er één waar een ogenschijnlijk gigantisch militair voertuig de ingang van het station als het ware barricadeert. Als je dat tuig vanuit kikvorsperspectief fotografeert, lijkt er inderdaad geen doorkomen aan, maar als je enkele stappen achteruitgaat en het gevaarte langs de andere zijde fotografeert, zie je plots de hele wereldpers netjes op een rijtje erachter staan, met als decor het Hilton Hotel.’

ki jk

‘NIEUWSTRAAT. De anders benauwend drukke Nieuwstraat was een pak rustiger dan anders. Druk was ze bezwaarlijk te noemen, maar leeg evenmin. Met een beetje geduld kon ik een stuk verlaten winkelstraat in beeld brengen, zodat het lijkt alsof er geen kat te bespeuren was. Maar met mijn telelens kon ik vanop de vensterbank van Women’s Secret toch een beeld maken van een ogenschijnlijk doordeweekse dag in de Nieuwstraat. De realiteit lag in het midden.’

Uit: C.J.G. & R.D.C. (2015, 24 november). Fotograaf Jimmy Kets toont hoe hij beelden Brussel kan manipuleren. De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 91

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

91 11/07/16 10:34

Een tweede vorm van enscenering is verregaande enscenering. Hierbij zet een fotograaf of cameraman bewust dingen in scène. De gebeurtenissen op de foto’s lijken authentiek, maar ze werden verregaand door de fotograaf of cameraman gemanipuleerd.

Aylan en de vluchtelingenproblematiek

meer aangrijpend beeld te zorgen. De vader van Aylan bleek een mensensmokkelaar te zijn, die de boot bestuurde waarop Aylan zat. Als het lijkje werkelijk was aangespoeld, waar was dan zijn reddingsvestje? Het doel van de foto, de vluchtelingenproblematiek aankaarten, was geslaagd, maar was de manier waarop dit gebeurd was ook gerechtvaardigd?

Aylan Kurdi was een 3-jarig jongetje dat in augustus 2015 samen met zijn familie de oorlog in Syrië probeerde te ontvluchten. Het jongetje overleefde de overtocht niet en werd dood teruggevonden op het strand van de Turkse badplaats Akyarlar. Een ijverige journalist nam een foto van het dode jongetje, met de armen gestrekt langs zijn lichaam en de golven die hem langzaam tot zich namen. De foto bracht een storm van verontwaardiging door Europa teweeg. Dit kleine, onschuldige jongetje deed het besef groeien dat er iets moest worden gedaan aan het droevige lot van de vluchtelingen. Het was een foto die een hoger doel diende en die men links en rechts als iconisch bestempelde. Iedereen deelde in het verdriet van Aylan, zijn familie en de vluchtelingen. Niet veel later onthulde de Franse krant Le Monde dat het geen authentieke foto betrof. De jongen was tientallen meters verderop gevonden, tussen de rotsen. Men had het lijk verplaatst om zo voor een

De beruchte foto van Aylan werd in Frankfurt nagemaakt als een graffititekening.

Een laatste vorm van beeldmanipulatie is verregaande beeldbewerking. De fotograaf grijpt in in het beeld zelf. De camerahoek aanpassen of dingen in scène zetten is niet genoeg: de fotograaf voegt dingen toe of neemt er weg. Het gaat hier niet over het wegwerken van bv. een grijs haartje, maar over ernstige aanpassingen die het waarheidskarakter van de foto volledig ondermijnen.

ki jk

Beeldbewerking door Stalin

niet alleen naar Siberië, maar zorgde hij er ook voor dat elk spoor van Trotski uit de boeken verdween. Hetzelfde deed hij met de volkscommissaris voor Binnenlandse Zaken, Niklaj Jezjov, toen die in 1938 in ongenade was gevallen.

Jozef Stalin (1878-1953), die vanaf de jaren 1920 tot aan zijn dood aan het hoofd van de Sovjet-Unie stond, deed aan Photoshop avant la lettre. Zodra Stalin concurrenten uit de weg had geruimd, wiste hij ze ook uit de geschiedenisboeken en in beelden. Zo verbande Stalin zijn concurrent Leon Trotski

Op de oorspronkelijke foto staat Jezjov duidelijk zichtbaar naast Stalin. De rechtse foto is de bewerkte foto: Jezjov is verdwenen.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 92

Code

11/07/16 10:34

Opdracht 13 Voor deze opdracht neem je zelf de rol van fotograaf op je. a Breng je school op een positieve en op een negatieve manier in beeld op een manier die jij verkiest. Je neemt telkens minstens drie fotoâ&#x20AC;&#x2122;s. b Voor welke vorm van beeldmanipulatie heb je gekozen? Waarom juist die vorm?

3.3 Manipulatie in woorden

Woorden zouden minder krachtig zijn dan beelden, maar toch zijn ze belangrijk genoeg om gemanipuleerd te worden. Het kan daarbij zowel gaan over het geschreven woord als over het gesproken woord.

Enkele voorbeelden van taalmanipulatie

ki jk

We worden door de taal gemanipuleerd. In 1984 van George Orwell wordt een volk gemanipuleerd door woorden meerdere betekenissen te geven en woorden te laten verdwijnen. Deze vorm van manipulatie werkt heel slinks; je moet je ervan bewust zijn om het door te hebben.

Flexibele arbeidsmarkt Een flexibele arbeidsmarkt is een mooi klinkend woord. Je zou bijna denken: dat willen we allemaal wel. In de praktijk betekent het dat er geen vaste contracten meer worden verstrekt. Je krijgt alleen een nulurencontract. Je kan dan flexibele uren per week draaien; oftewel: in principe kan je de ene week niet werken terwijl je jezelf de andere week helemaal krom werkt. Daarnaast hoeft de werkgever je niet meer te ontslaan. Hij stopt gewoon met je in te huren. Flexibel is vooral goed voor de werkgever.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 93

Bestrijdingsmiddelen Bestrijdingsmiddelen in de landbouw klinken alsof ze een goed doel dienen. Er wordt iets bestreden dat ongewenst wordt geacht. Dat klinkt mooi, toch? Bestrijdingsmiddelen zijn voor mens en dier puur vergif. Als het op groente zit die je eet, kan je er ziek van worden. Meestal blijven residuen gif op de voeding of zelfs in de voeding aanwezig. Gif kan namelijk door sommige schillen heen sijpelen. Dat gif hoopt zich op in het lichaam, waar het tot allerlei kwalijke zaken kan leiden. Uiteindelijk bestrijden de middelen vooral de mens. Lightproduct Er is nog nooit iemand afgevallen van een lightproduct. Lightproducten bevatten synthetische zoetstoffen waardoor het lichaam een grote aandrang ontwikkelt om suiker te eten. De synthetica in lightproducten zijn dermate giftig dat je lichaam ze slecht afbreekt.

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

93 11/07/16 10:34

Bezuiniging Een bezuiniging heeft een positieve bijklank; je denkt gelijk dat er iets overbodigs wordt afgeschaft waardoor het geld beter besteed wordt. Dat is complete flauwekul. De werkelijke betekenis van bezuiniging is: lastenverzwaring. Mensen zijn meer geld kwijt aan overheidsdiensten.

Biologische voeding is normale voeding Biologische voeding heeft een aura van alternativiteit. In feite is biologisch voedsel het oorspronkelijke voedsel van de mens. Het is abnormaal om materialen

die in blikjes, pakjes en zakjes zitten voedsel te noemen. De voedselindustrie heeft abnormaliteit tot algemene norm verheven.

Huuraanpassing Huren gaan nooit omlaag. Ze gaan altijd omhoog. Toch zijn er veel woningcorporaties die het woord huuraanpassing hanteren, alsof er eerst nog over nagedacht is om de huren te verlagen.

Het afbreken kost veel energie; daarom worden lightproducten ´nutriëntenrovers´ genoemd. Het teveel aan kunstmatige zoetstoffen wordt in het lichaam geparkeerd. Ze worden opgeslagen door ze in te kapselen met lichaamsvet. Omdat het verteren en opslaan nutriënten kost, schreeuwt het lichaam via het hongergevoel om suiker en wit meel als je lightproducten eet. Het lichaam kan dan beter de synthetische zoetstoffen inkapselen. Het gevolg van het in vet kapselen, is dat je dikker wordt. Light is een leugen; mensen worden door het woord light gemanipuleerd.

Uit: Dijkman, T. (2013, 20 juli). 10 voorbeelden van taalmanipulatie. Geraadpleegd via http://kunst-en-cultuur.infonu.nl

Opdracht 14 Lees het onderstaande artikel en los daarna de vragen op.

Erdogan noemt Hitler als voorbeeld, maar ‘woorden werden verdraaid’

ki jk

De Turkse president Recep Tayyip Erdogan heeft naar het nazi-Duitsland van Adolf Hitler verwezen om het sterke presidentiële systeem te bepleiten dat hij in Turkije wil invoeren. Maar volgens zijn diensten werden zijn woorden verdraaid in de (verschillende) media.

In Turkije is het presidentschap een grotendeels ceremoniële functie. De huidige president en gewezen premier, Recep Tayyip Erdogan, zou daar verandering in willen brengen. Over de mogelijkheid om een sterk presidentschap te combineren met een sterk gecentraliseerde staat, werd hij donderdag door journalisten ondervraagd in het vliegtuig dat hem terugbracht van een werkbezoek aan Saudi-Arabië. ‘In een unitair systeem (zoals Turkije) kan een presidentieel systeem perfect werken. Er zijn vandaag voorbeelden in de wereld en ook in de geschiedenis. U ziet ze bijvoorbeeld in het Duitsland van Hitler’, zei de conservatief-islamitische president. ‘In andere staten zijn gelijkaardige voorbeelden te

vinden. Als het volk gerechtigheid ervaart, zal het zo’n systeem aanvaarden’, aldus Erdogan. Kritiek Nadat er in binnen- en buitenland forse kritiek kwam op de uitspraken, en de sociale media de draak staken met de president door foto’s van Hitler en Erdogan naast of over elkaar te posten, stelden de diensten van de president dat diens woorden verdraaid zijn door de pers. Ze noemen het ‘onaanvaardbaar’ dat de uitspraken weergegeven worden als een positieve referentie aan het Duitsland van Hitler en herinneren aan eerdere veroordelingen van de Holocaust en antisemitisme door Erdogan. Erdogan, die Turkije sinds 2002 leidt, eerst als premier en vervolgens als president, wil de grondwet wijzigen om de macht van de president, die vandaag veeleer symbolisch is, uit te breiden, zoals in de Verenigde Staten, Rusland of Frankrijk. Hij heeft eerder gezegd dat grotere macht voor de president niet automatisch leidt naar een dictatuur, en dat een parlementair systeem ook kan uitmonden in dictatuur.

Uit: R.R. (2016, 1 januari). Erdogan noemt Hitler als voorbeeld, maar ‘woorden werden verdraaid’. Knack. Geraadpleegd via http://www.knack.be

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 94

Code

11/07/16 10:34

Gaat het hier om een verdraaiing van woorden door de pers of om een verspreking van Erdogan?

Hoe kunnen journalisten bewijzen dat iemand effectief een bepaalde uitspraak gedaan heeft?

Kan je iemand letterlijk citeren en toch zijn woorden verdraaien?

ki jk

Opdracht 15 Je leerkrachten gebruiken vaker manipulatief taalgebruik dan je denkt. Kan je enkele voorbeelden geven van uitspraken waarmee ze eigenlijk iets anders bedoelen dan ze zeggen?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 95

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

95 11/07/16 10:34

4 Propaganda 4.1 Propagandatechnieken

‘Propaganda is de kunst om andere mensen te bewijzen dat zij onze mening toegedaan zijn.’

Peter Ustinov

Er zijn verschillende propagandatechnieken. We sommen er enkele op.

Zoals je weet uit hoofdstuk 1, probeert propaganda* de mening of het gedrag van mensen te beïnvloeden. Het verschil met reclame is dat propaganda aanhangers probeert te winnen voor een ideologie in plaats van voor producten of diensten. Typische verspreiders van propaganda zijn politieke partijen, overheden en actiegroepen. Met de komst van nieuwe massacommunicatiemiddelen zoals sociale netwerken is de rol van propaganda alleen maar toegenomen. Meestal wordt propaganda gebruikt voor ideologische doeleinden, maar soms wordt het ook gebruikt voor maatschappelijke doeleinden, bijvoorbeeld om een mentaliteitsverandering te bekomen bij het publiek.

Algemeenheden Je gebruikt algemeen aanvaarde waarden en normen of vooroordelen voor jouw doelstellingen. Die hebben meestal de vorm van eenvoudige zinnen met algemene woorden die voor iedereen duidelijk zijn.

•

Overdraging (en symbolen) Als een persoon of instelling met een goede reputatie je ideologie steunt, krijgt je boodschap meer gezag bij het publiek. Vaak zet men symbolen in bij overdraging. Dat zijn dan symbolen – zoals een vlag of een christelijk kruis – die emoties teweegbrengen bij mensen.

•

Groepsgevoel (groepsdruk) Mensen zijn geneigd om iets te geloven als ze denken dat anderen dat ook doen.

•

Herhaling Door boodschappen telkens te herhalen, zullen mensen ze op den duur voor waar aannemen.

•

Zwart-witvoorstelling Stel de eigen groep zo positief mogelijk voor, en de tegenpartij als ‘de vijand’, als de verpersoonlijking van het kwaad. Er zijn maar twee keuzes: of je bent voor de eigen groep of je bent voor de vijand. Een bekend onderdeel van deze techniek is dat je de vijand niet bij naam noemt, maar aanduidt als ‘hij’ of enkel met een initiaal.

•

Angst Door mensen angst in te boezemen, worden ze volgzamer. Jij hebt de oplossing om die angsten weg te nemen.

•

Gewone mens Je stelt je voor als een gewone mens en doet je niet beter voor dan Jan Modaal. Je bent een van hen, geen autoritair persoon. Vaak uit deze techniek zich in kledij, waarbij een belangrijk persoon gewone kleren aanheeft.

•

Eufemismen Je gebruikt verbloemende taal en stelt de zaken rooskleuriger voor dan ze in werkelijkheid zijn. Jij hebt de oplossing in handen, zolang de mensen zich maar bij je aansluiten.

ki jk

•

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 96

Code

11/07/16 10:34

ki jk

Opdracht 16 Welke technieken werden in de volgende propaganda-affiches toegepast?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 97

Hoofdstuk 3 - Het perspectief van de media

97 11/07/16 10:34

4.2 Een case: IS

Wat kan je afleiden uit het verhaal van de strijder uit Trinidad en Tobago?

Welke propagandamiddelen gebruikt IS?

Welke verschillende boodschappen verspreidt IS?

ki jk

Opdracht 17 Bekijk het filmpje dat de leerkracht je laat zien en beantwoord vervolgens de vragen.

IS (Islamitische Staat) is een terreurgroepering uit Irak en SyriĂŤ. Ze bestaat uit extremistische milities en pleegde onder andere de aanslagen in Parijs van 13 november 2015 en die in Brussel op 22 maart 2016. De groepering beweert een kalifaat te zijn, een staatsvorm die geleid wordt door een rechtstreekse opvolger van de profeet Mohammed. IS gebruikt talloze propagandamiddelen en -technieken om het ledenaantal te doen groeien en de extremistische ideologie te promoten. De terreurgroepering is volgens de Verenigde Naties verantwoordelijk voor schendingen van de mensenrechten en oorlogsmisdaden op grote schaal, zoals etnische zuiveringen.

Welke maatregelen probeert men hiertegen te treffen? Zijn die succesvol?

Welke propagandatechnieken worden hier gebruikt?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 98

Code

11/07/16 10:34

id le e b ia d e m n e ie t Mediaconcentra

Hoofdstuk 4

Waarom treedt de overheid regulerend op? .......................................................................................................................................... 108 3.1 Technische motieven ........................................................................................................................................................................................... 108

3.2 Economische motieven ...................................................................................................................................................................................... 109

3.3 Maatschappelijke motieven .............................................................................................................................................................................. 110 4

5.2 Openbare of publieke omroep ....................................................................................................................................................................... 116 5.3 Private of particuliere omroepen ................................................................................................................................................................... 117 5.3.1 Private radio-omroepen ........................................................................................................................................................................... 117

5.3.2 Private televisieomroepen en hun lineair aanbod ................................................................................................................... 119 5.3.3 Regionale televisieomroepen en hun lineair aanbod ........................................................................................................... 121 5.3.4 Niet-lineaire televisiediensten .............................................................................................................................................................. 122 6

Na dit hoofdstuk kan je …

£ de waardeketen voor mediaproducten geven;

£ met voorbeelden aantonen dat er in ons land een sterke mediaconcentratie is;

ki jk

£ technische, economische en maatschappelijke motieven geven waarom de overheid regulerend optreedt inzake media; £ het Vlaams mediabeleid inzake geschreven pers kritisch toelichten; £ het Vlaams mediabeleid inzake audiovisuele materialen kritisch toelichten;

£ het Vlaams mediabeleid inzake internet kritisch toelichten; £ aangeven hoe de overheid de media op verschillende manieren ondersteunt; £ de werking en de bevoegdheden van de VRM uitleggen; £ aangeven hoe politiek en media zich in Vlaanderen verhouden.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 99

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

99 11/07/16 10:34

INTRO

herdacht worden in het licht van de huidige en toekomstige mediaomgeving, die in toenemende mate digitaal wordt. Volgens Media.21 is de rol van de overheid in het medialandschap niet vrijblijvend. De groep vindt dat de focus moet verschuiven van het financieel ondersteunen van mediabedrijven naar het structureel ondersteunen van journalistiek. Ze pleiten dan ook voor een drastische herziening van de bestaande perssteun. Het huidige subsidiesysteem leidt volgens Media.21 niet alleen tot oneerlijke concurrentie, maar vooral tot een heel slechte methode om een sterke, toekomstgerichte en kwalitatieve vierde macht te ontwikkelen. Media21.be is vandaag al bezig met een pak innovatieve projecten (digital storytelling, community-building, digitale data-onderzoeksjournalistiek, crowdsourcing, de uitbouw van mediawijsheid en lespakketten in een digitale omgeving …) en claimt zijn plaats in het nieuwe medialandschap. Maar een minimum aan rechtvaardigheid en innovatie in het mediabeleid is volgens Media.21 een absolute must.

ki jk

Het gaat goed met de onafhankelijke en digitale journalistiek in ons land: kleine initiatieven worden groot en vertegenwoordigen een sterk groeiende en innovatieve sector. Acht nieuwemediabedrijven hebben zich verenigd onder de naam Media.21 (Apache.be, DeWereldMorgen.be, Doorbraak.be, Express.be, MO/MO.be, Newsmonkey.be, rekto:verso en StampMedia). Samen publiceerden ze in 2014 meer dan 24 000 artikels en daarbij zaten sterke primeurs en diepgravende journalistiek. De mediabedrijven van Media.21 hebben zo’n 60 mensen vast in dienst en geven op regelmatige basis opdrachten aan 250 freelancejournalisten. Honderden geëngageerde burgers schrijven bijdragen op hun platformen. Zo tonen deze digitale nieuwsmedia de weg naar een nieuwe, permanente maatschappelijke dialoog, naar een nieuwe vierde macht, rijk aan verscheidenheid en wars van gigantische concentratie van middelen en macht. In schril contrast met de pluraliteit van de nieuwe mediabedrijven staan de paar grote mediagroepen die Vlaanderen nog rijk is. Zowel Mediahuis als De Persgroep zijn in handen van enkele rijke families (Leysen, Baert en Van Thillo). Volgens Media.21 geeft de overheid honderden miljoenen euro’s per jaar aan deze ‘oude’ mediagiganten, zonder voorwaarden. De bestaande overheidssteun aan de pers is ondoorzichtig, al loopt die al snel tegen de 400 miljoen euro. In een memorandum vraagt Media.21 dan ook dat ze dezelfde behandeling krijgen van de overheid als de grote, traditionele huizen. Ze wil dat de subsidie

Media.21 vraagt toekomstgericht mediabeleid

Naar: Nieuwe media richten Media.21 op en vragen toekomstgericht mediabeleid. (2014, 15 februari). Geraadpleegd via http://www.dewereldmorgen.be

In onze democratie vervullen de media belangrijke functies, maar die worden steeds meer door nieuwe, digitale partijen ingevuld. Burgers geraken tegenwoordig via vele verschillende kanalen aan informatie. Informeren, agenderen en controleren is niet uitsluitend meer aan de beroepsgroep van professionele journalisten voorbehouden. Het is dan ook logisch dat de overheid haar beleid zal moeten aanpassen.

100

Op code.deboeck.com vind je een link naar de website van het Centrum voor Informatie over de Media (CIM). Zoek daar op hoeveel bezoekers de mediaplatformen van Media.21 halen. Vergelijk dit met de bezoekersaantallen van enkele digitale kranten.

Wat houden de innovatieve projecten van Media.21 in?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 100

Code

11/07/16 10:34

Er zijn in Vlaanderen zeven grote kranten: Het Laatste Nieuws, Het Nieuwsblad, De Standaard, De Morgen, De Tijd, Gazet Van Antwerpen en Het Belang Van Limburg. Deze kranten worden uitgegeven door twee mediagroepen. Kan jij ze correct rangschikken onder Mediahuis of De Persgroep? De Persgroep

Mediahuis

1 Mediaconcentratie

radiocontent

televisiecontent

internetcontent

redactie

websites

uitgeverijen

internetdistributie

distributie pers

verticaal

ki jk

Radio-uitzendingen, televisieprogramma’s, internettoepassingen, krantenartikels en dergelijke noemen we ook wel mediaproducten. Net als andere producten leggen mediaproducten een hele weg af voor ze jou (de consument) bereiken. Bij elke stap vindt een waardetoevoegende activiteit plaats. Daarom spreken we van een waardeketen. Het schema hieronder toont die waardeketen voor mediaproducten. Elke rij in het schema stelt een andere schakel in de waardeketen voor. • De bovenste rij stelt de creatie van content (inhoud) voor. - Een journalist schrijft een artikel voor een krant of website. - Radiojournalisten maken nieuwsuitzendingen. - Pers- en fotoagentschappen leveren informatie aan de redactie. - Een productiehuis maakt een tv-programma. • De tweede rij stelt de aggregatie voor. Verschillende mediaproducten uit de vorige schakel worden samengevoegd tot een groter mediaproduct. - De verschillende artikels worden in een uitgeverij samengevoegd tot een krant. - Een website verzamelt artikels van verschillende journalisten. • De derde rij stelt de distributie voor. Het mediaproduct wordt geleverd aan de consument. - De gedrukte kranten worden geleverd aan krantenwinkels, waar klanten ze kunnen kopen. - Een tijdschrift wordt via een abonnementsformule thuis bezorgd. - Kabeldistributie of zendmasten brengen de content tot bij de consument.

crossmediaal radio-omroep

tv-omroep horizontaal

radiodistributie

tv-distributie

consument

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 101

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

101 11/07/16 10:34

In Vlaanderen zijn een beperkt aantal mediagroepen actief in meerdere mediatakken. Ze bieden via verschillende dochterondernemingen mediacontent aan onder diverse vormen. Het onderstaande schema toont welke Vlaamse mediagroepen deel uitmaken van andere mediagroepen. • Roularta Media Group en De Persgroep bezitten elk 50 procent van Medialaan. Medialaan heeft vier dochterondernemingen. • Concentra bezit 38 procent en Corelio 62 procent van Mediahuis. Mediahuis heeft tien dochterondernemingen. • Corelio bezit 25 procent, Waterman & Waterman 25 procent en Telenet 50 procent van De Vijver Media. De Vijver Media heeft op zijn beurt twaalf dochterondernemingen.

Waterman & Waterman

De Vijver Media

ki jk

Er is duidelijk sprake van een sterke mediaconcentratie*: verschillende mediabedrijven werken samen om kosten te besparen en hun bereik te vergroten. Afhankelijk van de plaats waar de mediaconcentratie voorkomt, spreken we van horizontale, verticale of crossmediale mediaconcentratie. Je ziet die ook op het schema op de vorige bladzijde. • Horizontale mediaconcentratie duidt erop dat het aantal spelers binnen een schakel van de waardeketen beperkt is. Mediahuis is zowel uitgever van De Standaard en Het Nieuwsblad als van Gazet van Antwerpen en Het Belang van Limburg. • Verticale mediaconcentratie geeft aan dat een aantal verschillende opeenvolgende schakels in handen zijn van eenzelfde speler. - Een lokale radio-omroep maakt al zijn radioprogramma’s zelf, en is ook eigenaar van de zendinstallatie. - Telenet is een kabeldistributeur, maar is ook actief in de creatie en aggregatie via zijn participatie bij respectievelijk Woestijnvis, VIER en VIJF. - Medialaan beschikt over een eigen productiehuis. • Crossmediale mediaconcentratie wijst op bindingen tussen de aanbieders van de verschillende mediaketens. - Sommige tv-programma’s hebben een bijhorende website. - De Persgroep is aandeelhouder van 2BE en van Joepie.

Het volgende schema toont de mediaconcentratie in Vlaanderen in 2015. Je ziet dat de Vlaamse mediagroepen onderling erg verstrengeld zijn. Ze gaan wisselende allianties aan om multimediaal sterk te staan. Aandelen worden gekocht en verkocht waardoor samenwerkingsverbanden ontstaan of worden stopgezet.

102

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 102

Code

11/07/16 10:34

r Jim Mobile

Medialaan

Base Company

Pure Quality News

VRT

Mediahuis

RTVM

Proximus

De Persgroep

Roularta

ki jk

Nostalgie

De Vijver Media

Corelio

Vandaag.be

Concentra

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 103

Pebble Media

Telenet

Sanoma Media Belgium

krant

tijdschrift/ gratis pers

reclameregie

website

app

Internet Service Providing

telefonie

productiehuis

televisieomroep

omroepsignaal transmissie

radio-omroep

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

103 11/07/16 10:34

Opdracht 1 Het schema van de mediaconcentratie toont je dat er in Vlaanderen maar twee grote uitgeverijen van kranten zijn. De zeven belangrijkste betalende kranten worden uitgegeven door De Persgroep en Mediahuis. Zoek in het schema en op internet antwoorden op de volgende vragen over mediaconcentratie in Vlaanderen. Door de oprichting van Mediahuis in 2013 is de concentratie van uitgeversgroepen sterk toegenomen. Van welke bedrijven is Mediahuis een dochteronderneming?

Welke ondernemersfamilie is eigenaar van de Persgroep?

Met welke radio-omroep is De Vijver Media onrechtstreeks verbonden?

Van welke merken is Medialaan het moederhuis?

Roularta Media Group staat vooral bekend als de uitgever van periodieke bladen. De belangrijkste titels hebben elk hun eigen app. Hoe is Roularta ook actief op de radio- en televisiemarkt?

Wie is na de openbare omroep (VRT) en Medialaan de derde grootste spelers op de televisiemarkt in Vlaanderen?

Telenet is een dominante speler op de distributiemarkt. Maar ook op andere schakels van de waardeketen neemt Telenet een belangrijke positie in. Hoe groot is de kapitaalsparticipatie van Telenet in De Vijver Media?

In welke tv-omroepen participeert Telenet via De Vijver Media?

In welk productiehuis participeert Telenet via De Vijver Media?

De VRT heeft een aantal interne productiehuizen die in eerste instantie televisieprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s maken, maar ook content leveren voor de VRT-websites. Welke namen hebben de interne productiehuizen van de VRT?

ki jk

104

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 104

Code

11/07/16 10:34

Werkt de VRT mee aan Stievie, het proefproject rond een app voor live en uitgesteld kijken?

Proximus is een belangrijke aanbieder van vaste telefonie, mobiele telefonie, breedbandverbindingen en digitale televisie. Met welk aanbod is Proximus via dochtermaatschappij Skynet iMotion Activities ook actief als televisieomroeporganisatie?

m Uitgeverij Sanoma Media Belgium geeft een uitgebreid gamma aan periodieke bladen uit, waaronder Flair, Libelle en Stijlvol Wonen. Wat is de naam van de digitale magazinekiosk van Sanoma Media Belgium?

Pebble Media werd opgericht door Telenet, Concentra en VAR om de reclameregie te verzorgen van websites, mobiele sites en applicaties. Wie zijn de huidige aandeelhouders van Pebble Media?

1 2

zender

ki jk

productiehuis

programma

Opdracht 2 Ondanks de tendens tot mediaconcentratie zijn er in Vlaanderen opvallend veel onafhankelijke productiehuizen. Er is dus weinig horizontale concentratie. Noteer van vijf verschillende programmaâ&#x20AC;&#x2122;s die deze week op tv te zien zijn het productiehuis. Kijk op verschillende zenders. De naam van het productiehuis verschijnt meestal bij de begin- of eindgeneriek van een programma.

4 5

Opdracht 3 Zoek artikels uit verschillende media die over hetzelfde onderwerp handelen. Wat valt op? Hoe komt dat, denk je?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 105

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

105 11/07/16 10:34

2 Mediabeleid

Opdracht 4 Wie is de huidige minister van Media?

Omdat media in onze samenleving zo belangrijk zijn, is het niet meer dan logisch dat ze ook een belangrijk beleidsthema vormen voor de overheid. Bij de vorming van de federale staat België heeft Vlaanderen een aantal gewestbevoegdheden (plaatsgebonden) en gemeenschapsbevoegdheden (persoonsgebonden) gekregen. Vlaanderen kan voor die bevoegdheden een eigen beleid voeren, dat vaak wordt afgestemd op het Europese beleid. Het mediabeleid is een van de gemeenschapsbevoegdheden. Onder mediabeleid* verstaan we elke overheidsinmenging met betrekking tot de verschillende mediasectoren (geschreven pers, radio- en televisieomroepen, nieuwe media, internetproviders, productiehuizen …). In Vlaanderen is de minister van Media bevoegd voor het mediabeleid. Het Vlaamse medialandschap evolueert continu en steeds sneller. Burgers vervullen tegenwoordig een meer actieve rol. We worden als het ware prosumers, producenten en consumenten in één. We kijken meer televisie wanneer en waar we dat zelf willen. We lezen minder gedrukte dagbladen en magazines. We brengen een flink stuk van onze tijd door op sociale media. We scrollen door nieuwssites, bekijken videobeelden en beluisteren podcasts op tablets, bloggen of posten selfies. We luisteren nog naar muziek en radio, maar niet meer uitsluitend via de FM-band. Allerhande programma’s op televisie krijgen uitbreidingen en discussiefora in andere media. De digitale toekomst staat voor nog meer keuzes, nog meer content, nog meer connectiviteit en interactiviteit. Net als vroeger zal de overheid ook in dit nieuwe medialandschap regulerend moeten optreden om haar eigen belangen en die van de vele mediagebruikers veilig te stellen. Daarbij moet ze gebruik kunnen maken van correcte informatie en relevant cijfermateriaal. Het Steunpunt Media is een van de steunpunten voor beleidsrelevant onderzoek van de Vlaamse overheid. Door gegevens te verzamelen, analyseren en ontsluiten levert deze organisatie een belangrijke bijdrage aan het Vlaamse mediabeleid.

ki jk

Opdracht 5 Het onderzoek van het Steunpunt Media beslaat de volledige nieuwscyclus: de nieuwsproductie (Hoe wordt het nieuws geselecteerd en geproduceerd?), de nieuwsinhoud (Waarover en hoe berichten de media?) en het nieuwsgebruik (Hoe gebruikt het publiek de nieuwsmedia?). Op basis van wetenschappelijke inzichten en bevindingen worden soms beleidsadviezen geformuleerd. Op code.deboeck.com vind je een link naar een onderzoeksrapport over genderdiversiteit in de Vlaamse nieuwsmedia. Gebruik dat rapport om de volgende vragen te beantwoorden. Hoe werd dit onderzoek gevoerd?

106

Hoeveel titels bevat de bibliografie?

Wat staat er in de bijlagen?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 106

Code

11/07/16 10:34

Wat is het antwoord van de onderzoekers op de gestelde onderzoeksvragen?

Worden er in het rapport oplossingen voor het onderzoeksprobleem aangereikt?

Kan je zelf een mogelijke oplossing bedenken?

ki jk

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 107

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

107 11/07/16 10:34

3 Waarom treedt de overheid regulerend op? De overheid heeft verschillende motieven om als regulerende instantie op te treden. We kunnen technische, economische en maatschappelijke motieven onderscheiden.

3.1 Technische motieven

Aanvankelijk waren de tussenkomsten van de overheid in de media ingegeven door louter technische overwegingen. Om te vermijden dat verschillende radiostations op dezelfde frequentie uitzenden, reguleert de overheid het frequentiespectrum. Daarbij wordt rekening gehouden met internationale akkoorden en afspraken en met specifieke regelgeving. In Vlaanderen zorgt het departement Cultuur, Jeugd, Sport en Media voor de opmaak van de frequentieplannen en het continu beheer van het Vlaams omroepfrequentiespectrum. Om te vermijden dat elke producent een eigen technische standaard ontwikkelt, legt de overheid een gemeenschappelijke technische standaard vast.

ki jk

â&#x20AC;˘

Voor radio en televisie via de breedband werden geleverd, was het aantal transmissiekanalen waarover data werden verstuurd beperkt. Daarom regelde de overheid de omroepmarkt. Nieuwe transmissiekanalen zoals kabel en satelliet en de digitalisering maken overheidsinterventies op het technische vlak vandaag evenwel grotendeels overbodig. De nieuwe technologieĂŤn stellen wel steeds zwaardere eisen aan de infrastructuur van vaste en mobiele netwerken. De overheid steunt daarom voluit de ontwikkeling van digitale infrastructuur en technologie, zoals blijkt uit de beleidsinitiatieven van de minister van Media.

108

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 108

Code

11/07/16 10:34

Opdracht 6 Lees de onderstaande perstekst van het kabinet van minister Gatz en geef daarna aan wat de voordelen zijn van de omschakeling van FM naar DAB+.

Van FM naar DAB+

luisteren. Voor kabel en internet heb je altijd abonnementskosten, voor DAB+ heb je alleen de eenmalige (lage) kost van het toestel. De voorbereiding van die omschakeling naar DAB+ zal via een stappenplan gebeuren. Hiervoor zal overleg worden gepleegd met elektrobedrijven die DAB-toestellen verkopen en met de autosector, om de omschakeling van FM naar DAB+ ook bij de autoradio’s te stimuleren. Ook de luisteraars zullen aangespoord worden om de omschakeling naar DAB+ te maken. Daarvoor moeten ze een DABtoestel aanschaffen. Om dit stappenplan uit te rollen zal een extern bureau worden aangesteld. De geluidskwaliteit van DAB+ is beter dan FM en DAB+ is niet storingsgevoelig zoals FM.

ki jk

Op initiatief van minister van Media Sven Gatz heeft de Vlaamse regering op 13 mei 2016 de conceptnota ‘Naar een duurzaam en toekomstgericht radiolandschap’ goedgekeurd. In die conceptnota stelt de minister voor dat alle landelijke radio’s in Vlaanderen over enkele jaren niet meer op FM maar via DAB+, een sterk verbeterde versie van die digitale zendtechnologie, te beluisteren zullen zijn. Er is te weinig ruimte over op de FM-band om een diverser radiolandschap te creëren. Op de FM-band is slechts ruimte voor drie, maximaal vier landelijke commerciële radio-omroepen. DAB+ daarentegen biedt perspectieven om veel meer landelijke radiozenders te kunnen erkennen. Met DAB+ kan je gratis naar digitale radio

3.2 Economische motieven

Het Amerikaanse tijdschrift Radio Broadcasting organiseerde in 1924 een prijsvraag over de toen nog volkomen nieuwe vraag hoe de omroep moest worden betaald. De winnaar schetste met grote voorzienigheid een plan om een omroepbijdrage in te voeren die gekoppeld was aan het bezit van het radiotoestel. In Europa voerde de overheid dat kijken luistergeld* in: een belasting op het bezit van radio- en televisietoestellen. Uit de opbrengst van die heffing werden de programma’s van de openbare of publieke omroep gefinancierd. In Vlaanderen en Nederland bestaat kijken luistergeld niet meer, maar in Wallonië, Duitsland en Frankrijk bijvoorbeeld nog wel. De overheid betaalt de openbare of publieke omroep (bv. de VRT) en reguleert de inkomsten van private omroepen. Private omroepen halen hun inkomsten op de reclamemarkt. Ze slagen er bovendien steeds beter in om een rechtstreekse geldstroom tussen gebruikers en het product tot stand te brengen door kijkers en luisteraars smsberichten te laten sturen of hen te laten bellen via betaalnummers in reactie op uitgezonden programma’s. Verder maken private omroepen tegenwoordig steeds vaker gebruik van conditional access-systemen. Dat zijn systemen die de gebruiker pas toegang tot de informatie geven nadat hij een contract met de aanbieder heeft afgesloten. Afhankelijk van de techniek en de exploitatievorm kan dat een pay per use-constructie of een abonnementsvorm zijn. Voorbeelden zijn pay tv, near video on demand, video on demand via kabel en satelliet, informatie aanbieden via internet en alle varianten daar tussenin. Een belangrijk economisch motief van de overheid is misleiding van de gebruiker voorkomen. Zo moeten reclameboodschappen duidelijk gescheiden blijven van content en is er bijvoorbeeld een verbod op reclame voor tabak.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 109

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

109 11/07/16 10:34

Een andere economisch motief is grote mediaconcentraties vermijden. Het wegvallen van concurrentie en het ontstaan van samenwerkingsverbanden tussen verschillende media heeft een invloed op het aanbod. Wanneer de concurrentie vermindert, kan het aanbod eenzijdiger en beperkter worden. De economische tussenkomst van de overheid is echter niet alleen regulerend. De overheid kan ook directe of indirecte steun geven aan mediagroepen.

•

3.3 Maatschappelijke motieven

• •

De distributie van gedrukte media wordt door de Belgische overheid gesubsidieerd. De ontwikkelingskosten van nieuwe technologieën worden mee door de overheid gefinancierd. Projectsubsidies zijn een directe steun van de overheid. Zo kreeg VTM in 2010 150 000 euro om een jongerenjournaal op te zetten. Het project Kranten in de Klas wordt door de overheid gefinancierd. Een belastingvoordeel of een btw-nultarief voor bepaalde mediagroepen of -producten vormt een indirecte steun van de overheid. Het toestaan of weigeren van samenwerkingsverbanden tussen mediagroepen heeft gevolgen voor de marktaandelen van de bedrijven in kwestie. Toen Telenet bekend maakte dat het een deelname nam in De Vijver Media, was door de omvang van de overname de goedkeuring van de Europese Commissie vereist. Die goedkeuring volgde op 24 februari 2015.

• • •

De alomtegenwoordigheid van media in ons dagelijks leven en het constant geconnecteerd zijn met informatie- en communicatiekanalen maakt dat de overheid ook maatschappelijke motieven heeft om regulerend op te treden. Ze streeft naar mediapluralisme en mediawijsheid. Mediapluralisme* is diversiteit van het media-aanbod. In een democratie is het cruciaal dat burgers goed geïnformeerd worden en met een veelheid aan meningen geconfronteerd worden, zodat ze zelf gefundeerde standpunten kunnen innemen. Idealiter moet er dus een waaier van onafhankelijke en autonome aanbieders van inhoud aanwezig zijn en zouden diverse opinies en standpunten van verschillende strekkingen aan bod moeten komen.

ki jk

•

Omdat bepaalde minderheden nooit aantrekkelijk zullen zijn voor adverteerders en dus voor commerciële omroepen, dreigen zij niet aan bod te komen. Digitale televisie kan een oplossing bieden omdat de kosten in verhouding lager zijn en er meer mogelijkheden zijn. In Vlaanderen leidde dat tot initiatieven als MentTV (een zender die zich toespitst op Vlaamse muziek), PlattelandsTV (een zender die in het teken staat van het leven op het platteland) … Een van de kerntaken van de VRT is het bijdragen tot een democratische samenleving. In haar programma’s streeft ze er dan ook naar om politici van alle partijen aan het woord te laten.

•

Opdracht 7 a Zoek op hoe de Raad van Europa het begrip mediapluralisme definieert.

110

Pas die definitie nu toe op de richtlijnen die de VRT hanteert voor de aanwezigheid van politici in zijn infotainmenten entertainmentprogramma’s.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 110

Code

11/07/16 10:34

De term mediawijsheid* leerde je al kennen in hoofdstuk 2. De Vlaamse overheid hanteert de volgende definitie: ‘Mediawijsheid is het geheel van kennis, vaardigheden en attitudes waarmee burgers zich bewust en kritisch kunnen bewegen in een complexe, veranderende en gemediatiseerde wereld. Het is het vermogen tot een actief en creatief mediagebruik dat gericht is op maatschappelijke participatie.’ De overheid zorgt voor de vorming en begeleiding van allerhande doelgroepen om hen kritisch en zelfbewust te leren omgaan met media.

•

Via het Kenniscentrum voor Mediawijsheid wil de Vlaamse minister van Media mensen kritischer en bewuster leren omgaan met een gemediatiseerde samenleving. Op de website van het centrum vind je bijvoorbeeld informatie over cyberpesten en privacy. De Vlaams minister van Media steunt ook het project Kranten in de Klas. Dat project stelt scholen en leerkrachten van het secundair onderwijs gedurende twee opeenvolgende schoolweken gratis kranten ter beschikking en biedt online een uitgebreide lessendatabank aan. Zo maken jongeren niet alleen kennis met gedrukte media, maar ook met online nieuws en digitale media. Ze leren speuren naar nieuws op maat en leren om informatie kritisch te verwerken.

•

ki jk

Opdracht 8 a Op code.deboeck.com vind je een link naar de website van het Kenniscentrum voor Mediawijsheid. Wat zijn de inhoudelijke pijlers van het centrum?

Welke mediawijze projecten krijgen financiële steun van de overheid?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 111

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

111 11/07/16 10:34

4 Geschreven pers In dit onderdeel bekijken we een aantal manieren waarop de overheid de geschreven pers steunt. Voor 1998 was de steun aan de geschreven pers een federale materie. Daarna ontstonden er protocollen waarbij de Vlaamse overheid rechtstreekse financiële steun gaf aan individuele uitgevers. Die protocollen werden beëindigd in 2011. Toen werd de Mediacademie opgericht, een initiatief van de vier beroepsorganisaties (Vlaamse Nieuwsmedia, The Ppress, UPP en VUKPP) met de steun van Vlaamse overheid.

De Mediacademie krijgt subsidies om opleidingen te verstrekken aan uitgevers, redacties, journalisten en mediaprofessionals zodat ze tegemoet kunnen komen aan de uitdagingen van een snel evoluerend digitaal medialandschap. De Mediacademie werkt samen met een adviesraad, samengesteld uit experten uit de uitgeverswereld, vertegenwoordigers van de opleidingen journalistiek, de Vlaamse Vereniging van Journalisten, de Raad voor de Journalistiek en het Fonds Pascal Decroos.

De Vlaamse Vereniging van Journalisten is een door de overheid gesubsidieerde beroepsvereniging die de professionele, sociale en intellectuele belangen van de Vlaamse beroepsjournalisten behartigt.

In het volgende hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de Raad voor de Journalistiek, die een belangrijke rol vervult op het vlak van zelfregulering in de media.

ki jk

Het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek heeft de voorbije jaren een essentiële rol gespeeld om de onderzoeksjournalistiek in Vlaanderen uit te bouwen. Het Fonds werd opgericht in 1999 om het journalistieke werk van onderzoeksjournalist Pascal Decroos (19641997) voort te zetten en werd van meet af aan door de Vlaamse overheid gesteund.

112

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 112

Code

11/07/16 10:35

Opdracht 9 Lees het onderstaande fragment uit het memorandum van Media.21 en beantwoord daarna de vragen.

Tijd voor een innovatief én fair mediabeleid

paar spelers? Want de enige parameter om de distributiesteun of btw-steun te krijgen, is puur die oplage van het drukwerk zelf. Dag Allemaal, Het Nieuwsblad en Het Laatste Nieuws krijgen het meeste steun, want gaan in de grootste volumes over de toonbank en tot in de brievenbus. Waar is de koppeling met goede, inhoudelijke journalistiek, met kwalitatieve banen voor journalisten, met sterke regionale verslaggeving of mondiale journalistiek? Waar is de garantie dat uw belastinggeld besteed wordt aan iets maatschappelijk nuttigs? Dit land zou dit land niet zijn, als er ook geen communautair kantje aan zit. De 400 miljoen voor de kranten wordt nog steeds federaal uitgedeeld, terwijl de VRT en de rest van het mediabeleid een Vlaamse bevoegdheid is. Een harmonisatie dringt zich op. Maar vooral een eerlijke uitzuivering van het debat, en een radicale keuze voor journalistieke investering en media-innovatie.

400 miljoen euro per jaar, dat is wat we jaarlijks met z’n allen ophoesten om de papieren pers in dit land te ‘ondersteunen’. Een enorm bedrag, dat voornamelijk via twee grote financiële steunmechanismes loopt: een staatssteun om kranten en tijdschriften aan een heftige korting te laten distribueren én een btw-tarief dat hoogst uitzonderlijk op nul procent staat voor elk papieren medium dat minstens 50 maal per jaar verschijnt. Geen enkel andere product kent zo’n gunstmaatregel, en er is maar een handvol bedrijven dat daar dus van profiteert. Om het even in context te plaatsen: de Vlaamse regering voorziet jaarlijks 300 000 euro voor het stimuleren van onderzoeksjournalistiek – in álle media, inclusief digitale en audiovisuele. Kan u zich in de huidige context van overheidsbesparingen en duur bevochten subsidies één sector voorstellen waar quasi zonder voorwaarden honderden miljoenen worden uitgedeeld aan een

De schrijver van dit artikel klaagt de steun aan die de geschreven pers van de overheid krijgt. Gaat het hier over directe of indirecte steun?

ki jk

Uit: Media.21. (2015, 31 maart). Tijd voor een innovatief én fair mediabeleid in plaats van dure blanco cheques. Geraadpleegd via http://www.dewereldmorgen.be

De overheid geeft een economisch voordeel aan papieren media die minstens 50 maal per jaar verschijnen. Welke van de volgende stellingen zijn juist?

£ Deze subsidie zorgt voor meer kwaliteit en inhoudelijk sterke artikels. £ Deze subsidie zorgt ervoor dat meer journalisten aan het werk kunnen. £ Deze subsidie draagt niet bij tot vernieuwing in de sector. £ Deze subsidie zorgt ervoor dat populaire kranten goedkoper zijn.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 113

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

113 11/07/16 10:35

5 Audiovisuele media In dit onderdeel verkennen we de manier waarop de overheid tussenbeide komt in de audiovisuele media. Het omroepbeleid*, het geheel van initiatieven die een overheid neemt in het organiseren van het audiovisuele media, verschilt sterk van land tot land. Een omroepbeleid kan gecentraliseerd of gedecentraliseerd en paternalistisch of libertair zijn. Na het bespreken van die keuzemogelijkheden zoomen we in op de situatie in Vlaanderen. We overlopen de Europese en Vlaamse regelgeving en bekijken vervolgens de impact van die regelgeving op de openbare omroep en op de private televisie- en radio-omroepen.

• •

•

In België vallen media onder de bevoegdheden van de gemeenschappen. De VRT is dus een bevoegdheid van de Vlaamse overheid. In Duitsland kan elke deelstaat zijn eigen omroepsysteem ontwikkelen. Amerika kent een systeem van federale controle, maar de inbreng van de overheid is minimaal. Privaat initiatief heeft het overwicht. In tegenstelling tot wat je misschien zou verwachten viel de omroep in communistische landen zoals China en de SovjetUnie niet uitsluitend onder centraal gezag. Door de uitgestrektheid van die landen en de diversiteit op het gebied van taal en bevolkingsgroepen was er ook een regionale en lokale controle. Dat kon omdat de communistische partijstructuren ook op het kleinschalige niveau goed georganiseerd waren.

•

Een land kan kiezen voor een gecentraliseerde aanpak, waarbij de bevoegdheden bij de nationale overheid blijven, of voor een gedecentraliseerd systeem, waarbij de regionale en/of lokale niveaus inspraak krijgen.

In West-Europese landen is het omroepbeleid dikwijls paternalistisch. Het is niet zozeer de wil van het publiek die centraal staat, maar eerder wat de overheid denkt dat het publiek nodig heeft. Vooral toen openbare omroepen nog een monopolie hadden, dus voor de komst van commerciële radio en televisie, was er duidelijk sprake van paternalisme: de omroep werd beschouwd als een publieke dienst van en voor iedereen en moest objectief, onpartijdig, accuraat en waarheidsgetrouw zijn. Vandaag is het paternalistische model vervangen door een participerend model, dat zich kenmerkt door kleinschaligheid en meer aandacht voor individuen en minderheden. In Amerika is het omroepbeleid eerder libertair. De focus ligt op het laten spelen van de vrije markt, met een zo beperkt mogelijke inbreng van de overheid. Het publiek, en niet de overheid, bepaalt wat wel en niet kan. De media focussen op winst en die jagen ze na door het brengen van ontspanning en informatie. Ze zijn zelfbedruipend.

5.1 Vlaamse en Europese regelgeving

ki jk

De mediaregelgeving in Vlaanderen is sinds 1995 in één decreet gevat: het Mediadecreet. Het decreet maakt een onderscheid tussen openbare of publieke omroepen enerzijds en particuliere of private omroepen anderzijds. Het Mediadecreet bepaalt wat er in de audiovisuele media kan en wat niet met betrekking tot: • dienstenverdelers en netwerken zoals Telenet en Proximus; • televisieomroepen: openbare omroeporganisatie VRT met televisiediensten Eén, Ketnet en Canvas; private televisieomroeporganisaties zoals Medialaan met televisiediensten VTM en 2BE, SBS Belgium met televisiediensten VIER en VIJF; tien regionale televisieomroeporganisaties met televisiediensten: ATV, AVS, ROB-TV, WTV-Zuid, Focus, RTV, TVL, TV-Brussel, TV-Oost, Ring-TV; • radio-omroepen: openbare omroeporganisatie VRT met Radio 1, Radio 2, Klara, Studio Brussel en MNM; drie landelijke radio-omroeporganisaties: JOE fm, Qmusic en Nostalgie; lokale radio-omroeporganisaties in Vlaanderen. Het Mediadecreet bevat in de eerste plaats de regulering van de openbare omroep. Het statuut, de bevoegdheid en de organisatiestructuur van de VRT worden erin bepaald. Ook worden de regels over de beheersovereenkomst* vastgelegd. Dat is een overeenkomst tussen de Vlaamse Gemeenschap en de VRT rond de taken en financiering. De beheersovereenkomst zelf maakt geen onderdeel uit van het Mediadecreet.

114

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 114

Code

11/07/16 10:35

In het Mediadecreet staan verder ook regels om minderjarigen te beschermen bij het bekijken van televisie. Ook wordt er bepaald hoeveel en wat voor soort reclame er op radio en televisie mag komen. En er zijn regels voor ondertiteling en een evenementenregeling die bepaalt welke sportwedstrijden kosteloos uitgezonden moeten worden.

Welke sancties kan de VRM een omroep opleggen?

ki jk

Opdracht 10 a Waarvoor zijn de twee kamers van de VRM bevoegd?

De toezichthouder van het Mediadecreet is de Vlaamse Regulator voor de Media (VRM). In het belang van Vlaamse kijkers en luisteraars ziet die erop toe dat de mediaregelgeving beschreven in het Mediadecreet nageleefd wordt. De werking en bevoegdheid van de VRM worden ook in het Mediadecreet geregeld. De VRM komt tussen bij eventuele geschillen in verband met de mediaregelgeving, geeft media-erkenningen en -vergunningen en houdt toezicht op de naleving van de beheersovereenkomst tussen de openbare omroep en de Vlaamse Gemeenschap. Binnen de Vlaamse Regulator voor de Media zetelen twee kamers, elk met hun eigen specifieke opdracht: de algemene kamer en de kamer voor onpartijdigheid en bescherming van minderjarigen.

Aan het einde van een van de seizoensfinales van de VRT-soap Thuis probeert het personage Luc zelfmoord te plegen. De zelfmoordpoging wordt niet expliciet getoond, maar wel is te zien hoe hij een touw over een balk gooit en de stoel onder zijn voeten wegduwt. Waarom oordeelde de VRM dat de seizoensfinale mogelijk schade heeft toegebracht aan minderjarigen en ingaat tegen het Mediadecreet?

Welke sanctie kregen de televisiemakers van Thuis?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 115

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

115 11/07/16 10:35

5.2 Openbare of publieke omroep

Veel bepalingen in het Mediadecreet zijn gebaseerd op de Europese regelgeving. Op basis van de Europese richtlijn Audiovisuele mediadiensten stemmen Europese landen hun omroepbeleid op elkaar af om: • in alle landen vergelijkbare voorwaarden voor audiovisuele media te scheppen; • kinderen en consumenten te beschermen; • het pluralisme van de media te waarborgen; • religieuze en rassenhaat te bestrijden; • de culturele diversiteit te beschermen; • voor onafhankelijke toezichthouders op de media te zorgen. De Europese richtlijn adviseert elk land volgende minimumnormen te hanteren in het eigen omroepbeleid: • Reclame moet aan bepaalde regels voldoen, is beperkt voor sommige producten (zoals alcohol, tabak en geneesmiddelen) en mag niet meer dan 12 minuten per uur worden uitgezonden. • Belangrijke evenementen, zoals de Olympische Spelen of het WK voetbal, moeten door iedereen te bekijken zijn, en niet alleen via betaal-tv. • Kinderen moeten worden beschermd tegen gewelddadige of pornografische programma’s door deze laat op de avond uit te zenden of ontoegankelijk te maken. • Europese producties moeten worden bevorderd door er minstens de helft van de tv-zendtijd voor te reserveren. Europese producties moeten ook via on demand-diensten worden aangeboden. • Producties moeten ook toegankelijk worden gemaakt voor slechthorenden en slechtzienden.

ki jk

Een van de zaken die het Mediadecreet regelt is het vastleggen van de regels over de beheersovereenkomst. Dat contract tussen de Vlaamse overheid en de VRT is geldig voor een periode van vijf jaar. Ook in andere landen bestaan er beheersovereenkomsten tussen overheid en omroepen. De beheersovereenkomst bevat concrete, vaak kwantitatief meetbare doelstellingen die de omroep dient te halen binnen een vooropgestelde termijn. Die doelstellingen worden ook performantiemaatstaven genoemd. Op 18 december 2015 keurde de Vlaamse regering de beheersovereenkomst 2016-2020 goed. De kerntaken van de VRT blijven dezelfde als vroeger. Ze worden vertaald in zeven strategische doelstellingen: • voor iedereen relevant; • informatie, cultuur en educatie prioritair; • publieke meerwaarde voor ontspanning en sport; • aangescherpte merkenstrategie met VRT als kwaliteitslabel; • toekomstgericht, digitaal en innovatief; • versterking van het media-ecosysteem; • efficiënte en meer wendbare organisatie. Met de nieuwe beheersovereenkomst wordt de VRT verder uitgebouwd tot een toekomstgerichte en toonaangevende publieke omroep. Ze moet werk maken van een wendbare en efficiënte organisatie, inzetten op een digitale en innovatieve toekomst en een marktversterkende rol spelen.

116

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 116

Code

11/07/16 10:35

Opdracht 11 a Verdeel de strategische doelstellingen over de leerlingen in de klas. Ga met je groepje na welke ambities de VRT heeft om de strategische doelstelling te realiseren. b Is commerciële communicatie toegestaan op de VRT?

Maak een collage waarin je de aanbodsmerken van de VRT op een creatieve manier voorstelt.

5.3 Private of particuliere omroepen

Het Mediadecreet heeft niet alleen betrekking op de openbare omroep, maar ook op de private of particuliere omroepen. In wat volgt bekijken we welke private radio- en televisieomroepen er zijn, en welke invloed de overheid heeft op hun werking. 5.3.1 Private radio-omroepen

Het Mediadecreet maakt voor de private radio-omroeporganisaties een onderscheid tussen lineaire en niet-lineaire radio-omroeporganisaties.

ki jk

Niet-lineaire* radio-omroeporganisaties zijn aanbieders van niet-lineaire radiodiensten. Niet-lineaire radiodiensten worden in het Mediadecreet omschreven als ‘omroepdiensten die de gebruiker de mogelijkheid bieden om auditieve programma’s te beluisteren op zijn individuele verzoek en op het door hem gekozen moment op basis van een door de omroeporganisatie geselecteerde programmacatalogus’. Een voorbeeld hiervan is de VRT-radiospeler, die de luisteraar de mogelijkheid biedt uitgezonden radioprogramma’s op te vragen en te beluisteren. De landelijke private radioomroeporganisaties bieden aan de hand van podcasts en audioverslagen ook niet-lineaire radiodiensten aan. Vandaag zijn er geen uitsluitend niet-lineaire radio-omroeporganisaties aangemeld bij de VRM. De lineaire* radio-omroeporganisaties worden onderverdeeld in: • landelijke private radio-omroepen, die heel Vlaanderen bestrijken; • regionale private radio-omroepen, die (grotendeels) een provincie bestrijken; • lokale radio-omroepen, die een kleine regio, een gemeente of een (deel) van een stad bestrijken; • andere radio-omroepen, die uitzendingen van radioprogramma’s met nieuwe technologieën omvatten, zoals internetradio en DAB+. Vandaag zijn er drie landelijke private radio-omroepen: JOE fm, Qmusic en Nostalgie. De mediagroep Medialaan baat zelf Qmusic uit en heeft ook de volledige controle over de radio-omroep JOE fm. De mediagroepen Corelio en Concentra oefenen (al dan niet via enkele tussenbedrijven) de controle uit over Nostalgie.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 117

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

117 11/07/16 10:35

Er is geen aanbod van regionale private radio-omroepen. Er zijn 294 frequenties voor lokale radio-omroepen voorzien in het frequentiebesluit van 2006. In de loop van de jaren werden een aantal radio’s op non-actief gezet. Regelmatig zijn er klachten en/of vaststellingen over ongeoorloofde verhoging van de uitzendkracht van vergunde zendinstallaties, met storingen als gevolg. Een groot aantal lokale radio’s maakt deel uit van een samenwerkingsverband tussen minimaal twee omroeporganisaties.

•

Aangezien door de introductie van nieuwe distributietechnieken programma’s ook op een andere wijze dan via de ether uitgezonden kunnen worden, heeft de decreetgever de categorie andere radio-omroeporganisaties ingevoerd. Binnen die categorie zijn er een aantal subcategorieën.

Andere radio-omroeporganisaties via kabel. In tegenstelling tot de ether is de toegang tot kabel of internet niet schaars en is er geen overheidsinterventie vereist bij de toekenning van licenties. Be One Kabel, Club FM, Hit FM Kabel en Topradio worden uitgezonden via kabel.

Gemeenschapsradio’s besteden minstens 50 procent van de zendtijd aan programma’s die betrekking hebben op informatie, cultuur, educatie en burgerparticipatie. Ze opereren financieel onafhankelijk van elkaar. Katanga, Quindo en Urgent zijn erkende gemeenschapsradio’s.

Een aantal radio-omroepen die uitsluitend via internet uitzenden hebben een kennisgeving ingediend bij de Vlaamse overheid.

•

Nostalgie, Ment Radio, Club FM Radio Stad zenden uit via internet.

RADIORECLAME In Vlaanderen neemt radio nog steeds een relatief groot aandeel van de reclamemarkt in, zeker in verhouding tot het buitenland. Waar in de meeste Europese landen het aandeel radioreclame goed is voor ongeveer 4 % tot 7 % van de totale reclamebestedingen, is dat in België nog steeds 14 %. In Vlaanderen ligt het aandeel wat lager dan in Franstalig België: in Vlaanderen werd in 2014 ongeveer 11,6 % van de bruto reclamebestedingen aan radio gespendeerd, tegenover 17 % in Franstalig België.

ki jk

Opdracht 12 Welke lokale radio-omroepen ken je en op welk transmissiekanaal zenden ze uit?

118

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 118

Code

11/07/16 10:35

5.3.2 Private televisieomroepen en hun lineair aanbod

Volgens het Mediadecreet kan iedereen private lineaire televisiediensten aanbieden. De private omroeporganisaties die een dergelijke lineaire televisiedienst willen aanbieden hoeven zich enkel aan te melden bij de VRM en aan een aantal voorwaarden te voldoen. De eerste private televisieomroep, VTM, werd in 1989 in Vlaanderen geĂŻntroduceerd door de Vlaamse Media Maatschappij, sinds 2014 Medialaan. Medialaan is sinds zijn ontstaan de grootste Vlaamse private televisieomroep gebleven met de zenders VTM, 2BE, Anne en de kinderzenders VTM KZOOM en Cadet. Na de publieke televisieomroep VRT en de private televisieomroep Medialaan is De Vijver Media met de zenders VIER en VIJF de derde grote speler op de Vlaamse televisiemarkt. Telenet bezit vandaag 50 procent van de aandelen van de Vijver Media. Telenet biedt ook betaaltelevisie aan en sportliefhebbers kunnen tegen betaling sport bekijken via verschillende kanalen. Kanaal Zoom is een lineair kanaal dat een selectie van series, films en documentaires uit de op-aanvraag-catalogus in de kijker zet. Via de rode knop kan de kijker vervolgens toegang krijgen tot het VOD-aanbod (Video-On-Demand) van Proximus. Verder zijn er nog enkele kleinere zenders die een bepaald doelpubliek voor ogen hebben, zoals Kanaal Z, Actua TV, Life!TV en Njam! Private televisieomroeporganisaties en hun lineair aanbod onderneming

Actua TV

Actua Tv bvba

Acht Lacht Dobbit TV Life!TV Sport10 Culture7 Vitaya

Bites Europe nv Bites Europe nv Dobbit Nv

Life!Tv Broadcasting Company nv Lint Media nv Lint Media nv

Media ad Infinitum nv Medialaan nv

ki jk

VTM

Belgian Business Television nv

Kanaal Z

naam zender

Medialaan nv

JIM (stopgezet 16 december 2015)

Medialaan nv

KADET (gestart 18 december 2016)

Medialaan nv

Anne

Medialaan nv

VTMKzoom

Medialaan nv

2BE

VTMKzoom+

Medialaan nv

QMusic

Medialaan nv

MENTtv

Ment Media bvba

Njam!

Njam! nv

PlattelandsTV

NTV nv

VIER

SBS Belgium nv

VIJF

SBS Belgium nv

ZOOM

Skynet Imotion Activities nv

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 119

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

119 11/07/16 10:35

Skynet Imotion Activities nv

11+

Skynet Imotion Activities nv

Studio100 TV

Studio 100 nv

Prime Star

Telenet nv

Prime Action

Telenet nv

Prime Series

Telenet nv

Prime Fezztival

Telenet nv

Prime Star +1

Telenet nv

Prime Family

Telenet nv

Play Sports HD1

Telenet nv

Play Sports HD2

Telenet nv

Play Sports HD3

Telenet nv

Play Sports 4

Telenet nv

Play Sports 5

Telenet nv

Play Sports Golf TMF Stories TV

aa pl

Play Sports 8

Telenet nv Telenet nv Telenet nv

VIMN Belgium bvba Vlamex nv

Play Sports 6

ki jk

BEHEERSOVEREENKOMST MET PRIVATE OMROEPEN In de meeste landen beperkt de beheersovereenkomst zich tot de openbare omroep. Maar in een aantal landen, zoals Frankrijk of Zweden, sluit de overheid ook met private omroepen periodieke overeenkomsten af. Dat is eigenlijk logisch: de maatschappelijke verantwoordelijkheid van publieke en private omroepen is in grote lijnen dezelfde. Er zou dus geen groot verschil mogen zijn tussen de regulering van publieke en private omroepen.

120

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 120

Code

11/07/16 10:35

5.3.3 Regionale televisieomroepen en hun lineair aanbod

De regionale televisieomroepen krijgen in artikel 165 van het Mediadecreet een specifieke opdracht met betrekking tot de communicatie onder de bevolking en de algemene sociale en culturele ontwikkeling van de regio. Ze moeten de maatschappelijke betrokkenheid van de inwoners van een regio bevorderen. Dat doen ze door het leveren van nieuws en achtergrondinformatie uit de eigen streek en door het uitzenden van programma’s met bijzondere aandacht voor plaatselijke evenementen, voor het lokale historische en culturele erfgoed en voor de natuurlijke leefomgeving van de regio. Daarnaast sluit de Vlaamse regering samenwerkingsovereenkomsten af met de Vlaamse regionale televisieomroepen. In ruil voor structurele subsidies engageren de Vlaamse regionale televisieomroepen zich in die samenwerkingsovereenkomsten om: • de kwaliteit, de diversiteit en de pluriformiteit van het aanbod van regionale informatie te behouden en te versterken; • programma’s te ondertitelen ten behoeve van doven en slechthorenden zoals vastgesteld in artikel 151 van het Mediadecreet; • de decretale opdrachten zoals vastgelegd in artikel 165 van het Mediadecreet uit te voeren; • de interne werking van de regionale televisieomroepen verder te professionaliseren; • de samenwerking tussen de regionale televisieomroepen verder te bevorderen teneinde de efficiëntie en effectiviteit te vergroten; • het bereik van de regionale televisieomroepen vergroten.

Opdracht 13 Hoeveel bedraagt de subsidie van de Vlaamse regering aan de regionale televisieomroep van jouw regio?

ki jk

RTV Mechelen

Focus AVS TV Oost WTV

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 121

Ring TV

ATV RTV Kempen Rob-tv

TVL

TV Brussel

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

121 11/07/16 10:35

5.3.4 Niet-lineaire televisiediensten

Naast de klassieke, lineaire kanalen kan een televisieomroep ook niet-lineaire televisiediensten aanbieden. Dat zijn volgens het Mediadecreet diensten die de gebruiker de mogelijkheid bieden om audiovisuele programma’s te bekijken op zijn individuele verzoek en op het door hem gekozen moment op basis van een door de omroeporganisatie geselecteerde programmacatalogus. Het gaat hier dus in de eerste plaats over de zogenaamde Video-On-Demanddiensten (VOD) die de omroepen aanbieden (catch-up tv zoals ‘Net gemist’ en ‘Ooit gemist’). In een ruimere definitie omvat dit ook andere televisiediensten die op een niet-lineaire wijze worden aangeboden door distributeurs, zoals het pauzeren en terugspoelen van live-uitzendingen en de interactieve toepassingen die binnen het digitale aanbod van Telenet en Proximus zitten (foto’s, spelletjes, digitext, muziek …).

Niet-lineaire televisiediensten onderneming

Actua +

Actua Tv bvba

Actua TV

Actua Tv bvba

Transactional Video On Demand

Base Company nv

Look@z

Belgian Business Tv nv

Acht

Bites Europe nv

Lacht

Bites Europe nv

Vitaya

Media ad Infinitum nv Media ad Infinitum nv

2BE

Medialaan nv Medialaan nv Medialaan nv

Anne iWatch

i-Watch Niet-Lineair

JIM (stopgezet 16 december 2015)

Medialaan nv

KADET (gestart 18 december 2015)

Medialaan nv

VTM

Medialaan nv Medialaan nv

ki jk

VTMKzoom

naam televisiedienst

Njam! nv

NTV

NTV nv

Video-On-Demand

Numericable nv

Kids Pass

Proximus nv

Rainbow Pass

Proximus nv

Njam!

122

X-Adult Pass

Proximus nv

VIER

SBS Belgium nv

VIJF

SBS Belgium nv

MEER VIER

SBS Belgium nv

MEER VIJF

SBS Belgium nv

Seniorennet

Seniorennet nv

Proximus Tv Overal

Skynet iMotions Activities nv

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 122

Code

11/07/16 10:35

Movie Me

Skynet iMotions Activities nv

Studio100tv

Studio 100 nv

Telenet A La Carte

Telenet nv

Evenaar

Via Plaza nv

Re:Play

Vimn Belgium bvba

TMF

Vimn Belgium bvba

Skynet iMotions Activities nv

Proximus Video Op Aanvraag

6 Internet

Alle Vlaamse mediaspelers hebben minstens een website. Er zijn ook nieuwssites en magazines die enkel een internetbestaan hebben, zoals Apache.be, DeWereldMorgen.be, Express.be, Charlie Magazine of Newsmonkey.

Opdracht 14 Beantwoord de volgende vragen. Op code.deboeck.com vind je links die je op weg zetten. a Hoeveel Vlamingen die een computer in huis hebben, surfen dagelijks naar een nieuwssites?

Hoeveel Vlamingen die een computer in huis hebben maken gebruik van sociale media?

ki jk

Uit onderzoek van de VRM blijkt dat nieuwsmedia het zeer goed doen op sociale media. Sociale media vormen een belangrijke toegangspoort voor de traditionele media om lezers naar hun onlineplatform door te verwijzen. De helft of meer van de bezoekers van nieuwssites komt er terecht via artikels die op Facebook werden gepost. Mediaproducenten kiezen voor een bewuste sociale mediastrategie, waarbij ze mikken op interactie met kijkers, lezers en luisteraars en volop de mogelijkheden van socialenetwerksites benutten. Socialemediasites halen hun inkomsten voornamelijk uit reclame. Wat hen interessant maakt voor bedrijven, is het feit dat ze heel wat weten over het profiel en surfgedrag van hun gebruikers. Die informatie laat hen toe om reclame steeds meer te personaliseren en tegen een hoge prijs te verkopen. Door de populariteit van Amerikaanse (sociale netwerk)sites bij Vlaamse mediagebruikers vloeien advertentie-inkomsten naar die Amerikaanse bedrijven. Een studie van financieel-economisch advieshuis Econopolis wees uit dat er van elke euro digitaal reclamegeld die in Vlaanderen wordt besteed, bijna 70 cent naar buitenlandse partijen zoals Google en Facebook gaat.

Een bedreiging van de reclame-inkomsten op internet zijn de zogenaamde adblockers. Die software kan je installeren als plug-in op je webbrowser en zorgt ervoor dat advertenties weggefilterd worden. Online media beschouwen adblockers als een groot probleem. Bedrijven zoals Google, Microsoft en Amazon betalen Adblock Plus om ervoor te zorgen dat hun advertenties toch zichtbaar blijven. Google heeft met het Digital News Initiative in 2015 een fonds opgericht om innoverende digitale projecten in de Europese pers te financieren. In totaal gaat het om 150 miljoen euro. Elk jaar zijn er twee rondes, waarin nieuwsorganisaties zich kunnen aanmelden. In februari 2016 kreeg De Persgroep als eerste Belgische groep een financiĂŤle ondersteuning voor het project Digital News Rack. Daarmee wil De Persgroep digitaal nieuws verspreiden in bepaalde locaties. Denk bijvoorbeeld aan de wachtzaal bij de dokter, waar je dan gratis digitaal een magazine kan lezen. De dokter heeft dan een abonnement genomen via het Digital News Rack.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 123

Hoofdstuk 4 - Mediaconcentratie en mediabeleid

123 11/07/16 10:35

ent

Hoofdstuk 5

m u tr s in h c s ti ra c o m e De pers als d

De vrijheid om je mening te uiten en te veruiterlijken .................................................................................................................. 127

Persvrijheid in België ................................................................................................................................................................................................. 134 2.1 Persvrijheid in het recht ...................................................................................................................................................................................... 134 2.2 De Raad voor de Journalistiek ......................................................................................................................................................................... 136

Bronnengeheim ............................................................................................................................................................................................................. 139 3.1 Het belang van bronnengeheim .................................................................................................................................................................. 139 3.2 Wet tot bescherming van journalistieke bronnen .............................................................................................................................. 139

3.3 Uitzonderingen op het bronnengeheim ................................................................................................................................................. 139 Beknotting van de persvrijheid.......................................................................................................................................................................... 140

Na dit hoofdstuk kan je …

£ de begrippen censuur en vrije meningsuiting (en het onderscheid tussen de twee) in eigen woorden verklaren; £ voorbeelden van censuur en vrije meningsuiting herkennen;

£ benoemen op welke manieren censuur werd en wordt toegepast;

£ argumenten pro en contra censuur en vrije meningsuiting aanhalen, en dit vanuit verschillende (historische) perspectieven;

ki jk

£ een eigen mening formuleren over censuur en vrije meningsuiting.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 125

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

125 11/07/16 10:35

Burundese journalisten tonen hun ongenoegen tijdens World Press Day 2015. Ze dragen plakband over hun lippen en gaan in het zwart gekleed om de beknotting van de persvrijheid in Burundi aan te klagen.

Toen de Burundese president Pierre Nkurunziza (°1963) zich in 2015 verkiesbaar stelde voor een derde ambtstermijn, braken er zeer gewelddadige protesten uit in het land. De VN zeggen dat er minstens 474 mensen vermoord werden en een kwart miljoen Burundezen op de vlucht sloegen. Volgens de grondwet mag een president in Burundi maar twee opeenvolgende keren deelnemen aan de presidentsverkiezingen. Nkurunziza werd de eerste keer echter niet verkozen, maar door het parlement aangesteld en dus vond hij dat hij wel kon deelnemen aan de verkiezingen. Dat lokte internationaal protest uit en was een reden voor duizenden Burundezen om de straat op te gaan.

INTRO

De bevolking van Burundi is jong en in de steden is er vaak een goede internetverbinding. Zo’n half miljoen Burundezen zit op Facebook en velen maken gretig gebruik van Twitter en WhatsApp. In mei 2015 was er een mislukte poging om de president af te zetten. Radio Publique Africaine en vier andere onafhankelijke radiostations gingen in de vlammen op, een aantal populaire websites gingen op zwart. Want, zo dacht Nkurunziza, wie de sociale media niet onder controle heeft, kan in de 21ste eeuw moeilijk een staatsgreep de kop indrukken. De Burundezen waren zijn censuurpoging echter te slim af. Het internet bewees zijn nut, want via Twitter wisselden ze toch informatie uit onder de veelzeggende hashtag #WhereIsNkurunziza. Na de coup verlieten de meeste journalisten het land. Radio- en tv-stations werden gesloten of vernietigd en er bleef maar één onafhankelijke mediagroep over, Iwacu, met een eigen web-zender, een elektronische nieuwsbrief, een maandblad, een weekblad en een uitgeverij die boeken in vertaling uitbrengt. Antoine Kaburahe, stichter en hoofdredacteur van Iwacu, werd vervolgd en moest uiteindelijk naar België vluchten. De keuze om online door te gaan was snel gemaakt. Het bloggersnetwerk Yaga bestaat uit een dertigtal bloggers. Yaga betekent ‘verhalen vertellen’ in het Kirundi. De bloggers zijn een van de laatste bronnen van informatie over de politieke situatie in Burundi. Ze zien het als hun missie om het geweld te voorkomen en een gevoel van eenheid in Burundi te bewaren. Via hashtags als #ParlonsSolutions kunnen internetgebruikers op de blogs reageren. Is persvrijheid een kenmerk van een democratische samenleving?

Wat maakt het gebruik van sociale media in Burundi anders dan in Egypte tijdens de Arabische Lente van 2011?

ki jk

126

Het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag heeft in mei 2016 een vooronderzoek geopend naar de gebeurtenissen in Burundi. Wat is de huidige stand van zaken? Zoek informatie op over het bloggersnetwerk Yaga en over de onafhankelijke mediagroep Iwacu.

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 126

Code

11/07/16 10:35

1 De vrijheid om je mening te uiten en te veruiterlijken

‘Wil je zeker zijn dat je meningen waarheid beva en? Stel ze dan bloot aan de toetssteen van de tegenspraak.’ Claude Adrien Helvétius

ki jk

Terwijl innovaties zoals het internet en de sociale media het voor miljoenen mensen mogelijk maken om zich in het publieke debat te mengen, zijn er tientallen landen waar je mening verkondigen ronduit gevaarlijk is. In België mag je zeggen en schrijven wat je wil, zonder dat de overheid je daarvoor kan straffen. Je mag zelfs proberen om anderen van jouw ideeën te overtuigen, bijvoorbeeld door het schrijven van een blog of door berichten op Twitter te plaatsen. Die vrijheid van burgers om hun overtuigingen kenbaar te maken, zonder voorafgaande controle door de overheid, noemen we vrijheid van meningsuiting*. De vrijheid van meningsuiting is ontegensprekelijk een van de fundamentele waarden van een democratie. Iedereen heeft het recht om zijn eigen mening te verkondigen en de pers heeft het recht om die meningen te publiceren. De vrijheid van meningsuiting is dan ook innig verbonden met de persvrijheid*. Samen maken ze de democratie transparanter. Zo ontstaat er ruimte voor kritische reflectie, waarin meningen kunnen botsen. Ruimte ook waarin de massamedia hun taak als waakhond kunnen uitoefenen, zelfstandig en onafhankelijk informatie kunnen opzoeken en hun bevindingen hierover kunnen publiceren. Wanneer de vrijheid van meningsuiting beknot wordt, spreken we van censuur*. Het betekent dat de overheid vooraf gaat kijken wat gepubliceerd of gezegd zal worden in de pers, op het toneel, in films of zelfs in brieven. Als de overheid daarin schrapt of bepaalde meningsuitingen verbiedt, is dat censuur. Dat je vrij bent om te zeggen wat je wil, staat in de Universele Verklaring van de rechten van de mens (UVRM), maar ook in andere internationale verdragen. Je vindt het recht op vrijheid van meningsuiting bijvoorbeeld terug in artikel 10 van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens (EVRM) en in artikel 19 van het Internationaal Verdrag inzake burgerlijke en politieke rechten (BUPO of IVBPR). Ook artikel 19 van de Belgische Grondwet garandeert het recht op vrije meningsuiting.

Het Europees Hof voor de rechten van de mens zetelt in de Franse stad Straatsburg.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 127

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

127 11/07/16 10:35

s – artikel 10 n e m e d n a v n te h voor de rec rkingen of Europees Verdrag orwaarden, bepe formaliteiten, vo en die in

wet zijn voorzien sancties, die bij de noodzakelijk e samenleving een democratisch veiligheid, van de nationale zijn in het belang veiligheid, het iteit of openbare territoriale integr en strafbare wanordelijkheden n va en m ko or vo heid of de ing van de gezond rm he sc be de n, feite ede naam herming van de go sc be de n, de ze e goed ng van n, om de verspreidi re de an n va n te ch of de re men of om edelingen te voorko vertrouwelijke med chterlijke re partijdigheid van de het gezag en de on en. macht te waarborg

eid van recht op vrijh t ef he er ed ni 1 Ee vrijheid recht omvat de t Di g. tin ui gs menin vrijheid om koesteren en de een mening te tvangen of nkbeelden te on inlichtingen of de van enig zonder inmenging te verstrekken, Dit artikel ongeacht grenzen. openbaar gezag en bioscoop- of dio-omroepen en ra et ni en at st let be n aan een gen te onderwerpe in em rn de on sie vi tele ningen. systeem van vergun en plichten ing van deze vrijhed 2 Daar de uitoefen eebrengt, m kheden met zich en verantwoordelij n bepaalde onderworpen aa kan zij worden

en klacht indienen teg aatsburg kan je een Str te ) RM ste (EH ijk s gr en n de m . De belan f voor de rechten va heeft geschonden Bij het Europees Ho w mensenrechten jou at sta eden binnen de die t jkh da eli t als jij denk alle rechtsmog r ge kla de t da een Europese staat is een klacht het indienen van voorwaarde voor eft benut. betreffende staat he

Internationaal Verdrag inzake burg erlijke en politieke rechten – artikel 19

ki jk

1 Iedereen heeft het recht zonder inm enging een mening te koesteren. 2 Iedereen heeft het recht op vrijheid van meningsuiting; dit recht omvat med e de vrijheid inlichtingen en denkbeelden van welk e aard ook te garen, te ontvangen en door te geve n, ongeacht grenzen, hetzij mondeling, hetzij in geschreven of gedrukte vorm, in de vorm van kunst, of met behulp van andere media naar zijn keuze. 3 Aan de uitoefening van de in het tweede lid van dit artikel bedoelde rechten zijn bijzondere plichten en verantwoordelijkheden verbonden.

128

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 128

Deze kan derhalve aan bepaalde beperkingen worden gebonden, doch alleen bep erkingen die bij de wet worden voorzien en nodig zijn: a) in het belang van de rechten of de goede naam van anderen; b) in het belang van de nationa le veiligheid of ter bescherming van de openba re orde, de volksgezondheid of de goede zeden.

Staten die het verdrag ratificeren moe ten binnen het jaar verslag uitbreng en aan het Comité voor de rechten van de mens over de men senrechtensituatie in hun land, en daar na telkens wanneer het Comité hierom vraagt.

Code

11/07/16 10:35

Belgische Grondwet – artikel 19 De vrijheid van eredienst, de vrije openbare uitoefening ervan, alsmede de vrijheid om op elk gebied zijn mening te uiten, zijn gewaarborgd, behoudens bestraffing van de misdrijven die ter gelegenheid van het gebruikmaken van die vrijheden worden gepleegd.

Belgische rechters moeten de Belgische wetgeving toepassen, dus ook de regels van de Grondwet. De wetgever mag geen wetten opstellen die ingaan tegen de Grondwet. In principe mag de wetgever de vrijheid van meningsuiting dus niet inperken.

Het Europees Hof voor de rechten van de mens (EHRM) heeft, in de loop der jaren, een uitgebreide rechtspraak ontwikkeld met betrekking tot het principe van vrijheid van meningsuiting en zijn beperkingen. Uit die rechtspraak blijkt dat vrijheid van meningsuiting:

betrekking heeft zowel op feiten als op waardeoordelen; ook geldt voor ideeën die kwetsen, choqueren of verontrusten; betrekking heeft zowel op het medium als op de inhoud van de boodschap; van toepassing is ongeacht de vorm waarin het bericht wordt uitgedrukt (zowel kunst als symbolen); niet absoluut is.

• • • • •

Opdracht 1 Lees de tekst en beantwoord vervolgens de vragen. De leerkracht toont je ook een fragment uit het VRT-programma Terzake over de zaak.

Komiek kan vervolgd worden om belediging Erdogan

ki jk

De Duitse komiek Jan Böhmermann presenteert het satirische programma Neo Magazin Royale op de Duitse televisie. Op 31 maart 2015 noemde hij de Turkse president Erdogan in een smaadgedicht onder meer een geitenneuker. Daarmee wilde hij de naar zijn mening dictatoriale regeerstijl van het staatshoofd aanklagen. Dat kon Erdogan niet waarderen. De Duitse bondskanselier Angela Merkel verontschuldigde zich bij Erdogan, omdat ze vond dat het gedicht opzettelijk kwetsend was, maar ze liet ook weten dat aan de vrijheid van meningsuiting, de persvrijheid en de artistieke vrijheid in Duitsland niet kan worden getornd. De Duitse wet staat wel toe dat bevriende buitenlandse staatshoofden die zich beledigd voelen om strafvervolging kunnen vragen. Daar moet de Duitse regering toestemming voor geven. Dat heeft bondskanselier Angela Merkel na bijna een week nadenken gedaan. Zij voegde er meteen aan toe dat het wetsartikel dat vervolging mogelijk maakt, zou moeten verdwijnen. En ook dat zij inhoudelijk geen oordeel velt. Dat is aan de rechter. Het Duitse Openbaar Ministerie moet zich buigen over de vraag

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 129

of Böhmermann echt vervolgd gaat worden. Volgens het Openbaar Ministerie werden er twintig aangiften tegen hem ingediend. Die komen van particulieren, niet van de Turkse regering. Op het beledigen van bevriende buitenlandse staatshoofden staat maximaal drie jaar gevangenisstraf. Er komt ook een civiele procedure, omdat Böhmermann weigert een verklaring te ondertekenen waarin hij belooft zijn Erdogan-gedicht nooit meer voor te lezen. De advocaat van Erdogan in Duitsland wil dit verbod ook via de rechter afdwingen. Volgens experts is het onwaarschijnlijk dat Böhmermann daadwerkelijk voor belediging de cel in moet. Een meerderheid van de Duitse bevolking staat achter Böhmermann, maar Duitsland is verdeeld in twee kampen: sommigen vinden het gedicht smakeloos, anderen beschouwen dergelijke satire als het hoogste goed. De Turkse president Erdogan

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

129 11/07/16 10:35

Waarom schreef de komiek Böhmermann een smaadgedicht over president Erdogan?

Böhmermann zegt in het smaadgedicht ook dat Erdogan een pedofiel is en een klein geslacht heeft. Kan hij dat volgens jou allemaal zeggen onder het mom van satire?

Zoek andere voorbeelden van satire die als beledigend wordt beschouwd door bepaalde personen of groepen.

Opdracht 2 Overheden doen niet enkel aan censuur om politieke redenen, zoals de volgende voorbeelden aantonen. Wat is de terugkerende motivering in de volgende gevallen? Vind je deze beslissingen terecht? Verklaar je antwoord.

Jennifer Lawrence van affiche gehaald in Israël Voor de release van Mockingjay, de tweede film van The Hunger Games, werd bij ons een affiche getoond met daarop actrice Jennifer Lawrence. In Israël werd deze affiche gecensureerd.

ki jk

Het beeld van de met pijl en boog getooide, charismatische Katniss Everdeen, het revolutionaire personage dat Lawrence al een paar films speelt, is er vervangen door een uitvergroot beeld van de sierspeld met de spotvogel. Er is dus geen vrouw te zien. De redenen waarom er in sommige steden in Israël een andere affiche werd gebruikt verschillen. In Jeruzalem worden affiches met afbeeldingen van vrouwen altijd weer opnieuw van de muur gehaald en verscheurd. In Bnei Brak verbiedt de gemeentelijke wetgeving het uithangen van foto’s van vrouwen. Het verbod moet volgens de Israëlische nieuwssite Haaretz voorkomen ‘dat de inwoners opgehitst geraken’ (sic) en het risico op vandalisme verminderen.

Naar: Jennifer Lawrence van affiche gehaald in Israël. (2015, 21 november). De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

130

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 130

Code

11/07/16 10:35

die in de oudheid vaak als zuilen werden gebruikt om een dakconstructie te ondersteunen. Een orthodoxe priester vond het videokunstwerk evenwel niet kunnen en verwittigde de politie. Hoewel de projectie volgens Verdonck geen enkele seksuele connotatie heeft, is de videoinstallatie toch ontmanteld.

In Athene werd in mei 2015 het videokunstwerk Stills van de Belgische kunstenaar Kris Verdonck ontmanteld. Het werk bestond uit de projectie van twee monumentale naakte figuren van vierentwintig bij vijftien meter op de gevel van een privégebouw. Verdonck haalde zijn inspiratie bij de beroemde kariatiden

Videokunstwerk Verdonck ontmanteld

Naar: Verstraete, A. (2015, 29 mei). Athene censureert videokunstwerk Kris Verdonck. Geraadpleegd via http://deredactie.be

China verbiedt erotisch bananen eten op het internet topjes mogen niet meer, en de populaire 29-jarige livestreamingster Papi Jiang is aangesproken op haar grove taalgebruik. De live-streamingindustrie in China groeit razendsnel en blijkt lastig te reguleren voor de overheid. Volgens de krant China Daily zijn er meer dan 100 platforms waarop jonge Chinezen zichzelf al tekenend, dansend, kokend, zingend of etend filmen en daarmee een enorm publiek bereiken. Het grootste platform, YY, zegt meer dan 120 miljoen actieve gebruikers te hebben en daarmee honderden miljoenen binnen te halen.

ki jk

De Chinese overheid wil de boomende en ongereguleerde livestreamingsector in het land onder controle krijgen. President Xi Jinping kondigde in 2015 al aan dat hij ‘beschaafd gedrag’ op het toch al zwaar gecontroleerde internet wilde gaan promoten met een digitale opschoonbeurt van ‘vulgaire’ materie. Filmpjes waarin jonge vrouwen op een verleidelijke manier een banaan soldaat maken moeten er volgens de Chinese omroep CCTV als eerste aan geloven. Populaire livestreamingplatforms zoals Douyu, Panda.tv en YY zijn al gevraagd om de bezem door hun collectie te halen en nieuwe output waarin ongeoorloofd fruit figureert te weren. Ook minirokjes en weinig verhullende

Naar: China verbiedt erotisch bananen eten op internet. (2016, 9 mei). Het Laatste Nieuws. Geraadpleegd via http://www.hln.be

Code

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

Naar: Jennifer Lawrence van affiche gehaald in Israël. (2015, 21 november). De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 131

131 11/07/16 10:35

Opdracht 3 a Is het recht op vrije meningsuiting absoluut? Verklaar je antwoord met behulp van de wetsartikels op p. 128.

Vallen leugens ook onder het recht van vrije meningsuiting?

‘Behoudens bestraffing van de misdrijven die ter gelegenheid van het gebruikmaken van de vrijheden worden gepleegd’ betekent dat iemand die gebruik wil maken van zijn recht op vrije meningsuiting geen misdrijven mag plegen om dat recht uit te oefenen. Kan je een voorbeeld bedenken?

Opdracht 4 Lees het artikel en beantwoord vervolgens de vragen.

‘Hitler was een sympathieke jongen’

ki jk

De correctionele rechtbank van Luik veroordeelde de Franse komiek Dieudonné Mbala Mbala tot een effectieve celstraf van twee maanden en een boete van 9 000 euro voor het aanzetten tot haat en de verspreiding van discriminerende, negationistische en antisemitische uitlatingen tijdens een voorstelling in Herstal in maart 2012. ‘Vermomd als humor banaliseert Dieudonné onmenselijk gedrag van de meest verachtelijke soort’, luidt het vonnis. ‘Zijn optreden bevat elementen die soms oproepen tot geweld, vaak aanzetten tot haat en systematisch discriminerend zijn ten aanzien van groepen op basis van hun ras, handicap of seksuele geaardheid.’

Tijdens de gewraakte voorstelling beweerde Dieudonné onder meer dat ‘Hitler een sympathieke jongen met goede bedoelingen was’ en dat ‘mensen met het syndroom van Down beter niet zouden blijven leven’. Het bestaan van de gaskamers tijdens de Holocaust stelde hij in vraag, ‘want wie heeft ooit de plannen gezien?’ Het Interfederaal Gelijkekansencentrum vindt dat Dieudonné de vrijheid van meningsuiting misbruikt om andere grondrechten te schenden.

Naar: P.O.J. (2015, 26 november). ‘Hitler was een sympathieke jongen’. De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

132

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 132

Code

11/07/16 10:35

De controversiĂŤle optredens van DieudonnĂŠ brengen wel vaker een polemiek over de vrijheid van meningsuiting op gang. Hij heeft al verschillende veroordelingen opgelopen. Hoe motiveert de Luikse correctionele rechtbank haar uitspraak?

Kan je zelf criteria bedenken om te bepalen of iets humoristisch is of gewoon discriminerend? Stel ze voor aan de hand van een schema.

ki jk

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 133

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

133 11/07/16 10:35

2 Persvrijheid in België Het principe van de persvrijheid is zowel in het recht als in de beroepsethiek van de journalist verankerd. Terwijl het recht uitgaat van de overheid, worden de beroepsethische regels opgesteld door de journalisten zelf.

2.1 Persvrijheid in het recht

De UVRM bevat geen artikel over de persvrijheid, omdat daarover in de voorbereidende vergaderingen geen overeenstemming kon worden bereikt. Het principe werd wel ingeschreven in de Belgische Grondwet, zodat kerkelijke noch bestuurlijke overheden de persvrijheid in België kunnen beperken. Een approbatur (Latijn voor ‘het wordt goedgekeurd’) of voorafgaande goedkeuring was voortaan niet meer mogelijk. Het recht om het geschreven of gedrukte woord in de openbaarheid te brengen werd in artikel 25 van de Belgische Grondwet vastgelegd. Dat toont aan dat men al van bij het prille begin van onze democratie de werking van de vierde macht wilde waarborgen. Het recht op persvrijheid geldt trouwens niet alleen voor de schrijver, maar ook voor de uitgever of drukker. Strikt genomen is het grondwetsartikel een anachronisme, omdat daarin expliciet het begrip ‘drukpers’ wordt gebruikt. Vandaag is dat ontoereikend. Drukpersvrijheid geldt volgens het Hof van Cassatie voor het geven van een mening in woord en beeld en dus ook voor audiovisuele en nieuwe media.

Ook in andere Europese landen is persvrijheid nog steeds een hot topic. De blog Netzpolitik strijdt voor de digitale rechten van de Duitsers.

Belgische Grondwet – artikel 25

ki jk

De drukpers is vrij; censuur kan nooit worden ingevoerd; geen borgstelling kan worden geëist van de schrijvers, uitgevers of drukkers. Wanneer de schrijver bekend is en zijn woonplaats in België heeft, kan de uitgever, de drukker of de verspreider niet worden vervolgd.

De Belgische Grondwet laat niet toe dat er overheidscensuur wordt toegepast. De politieke, bestuurlijke of juridische overheid kan dus nooit verhinderen dat nieuwsmedia in ons land informatie verspreiden. De overheid kan geen voorafgaande toestemming (preventieve censuur*) of censurerende maatregelen achteraf (repressieve censuur*) opleggen. Een aangekondigd boek of een artikel in een krant of tijdschrift kan dan ook niet preventief verboden worden door de rechter. Achteraf kan men als journalist wel vervolgd worden of aansprakelijk worden gesteld. In principe wordt de journalist dan rechtstreeks tot de orde geroepen. Enkel als de journalist niet bekend is of niet in België woont, worden volgens het grondwetsartikel achtereenvolgens de uitgever, drukker of verdeler aansprakelijk gesteld. Het idee achter de persoonlijke aansprakelijkheid van de journalist is interne censuur in een mediabedrijf tegen te gaan. Aangezien de uitgever zich geen zorgen moet maken, kan hij zijn journalisten vrij laten werken. Toch stelt moderne rechtspraak meer en meer ook hoofdredacties en zelfs uitgevers aansprakelijk voor journalistieke fouten, althans wanneer het duidelijk is dat zij zelf een deel van de verantwoordelijkheid dragen.

134

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 134

Code

11/07/16 10:35

VERDEELDE RECHTSPRAAK Kan iemand de publicatie van een artikel of het uitzenden van een reportage voorkomen? Op basis van artikel 584 van het Gerechtelijk Wetboek kan een kortgeding worden aangespannen bij de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg. Een kortgeding is een snelle gerechtelijke procedure met het oog op het voorkomen van een nadeel dat anders onherstelbaar zou zijn. Je zou dus naar de rechtbank kunnen stappen met de vraag om de publicatie van een artikel of de uitzending van een reportage tegen te houden wanneer je daar ernstige redenen voor hebt én wanneer de publicatie of uitzending onomkeerbare schade (commerciële schade, imagoschade …) voor jou dreigt teweeg te brengen. De rechtspraak zelf is echter sterk verdeeld over de mogelijkheid om dit te doen. Veel rechters vinden dat het niet kan, omdat de Grondwet in artikel 25 nu eenmaal elke censuur verbiedt. Die rechters wijzen elk kortgeding tegen een nieuwsmedium dan ook bij voorbaat af. Vermeende benadeelden hebben altijd nog de mogelijkheid en het formele recht om zich achteraf te verhalen op het medium en de journalist. Andere rechters menen dat een kortgeding tegen een nieuwsmedium wel kan. Volgens hen staat artikel 584 van het Gerechtelijk Wetboek niet haaks op artikel 25 van de Grondwet. De persvrijheid belet niet dat in hoogdringende gevallen de rechter wel degelijk tussenbeide kan komen om onherstelbare schade te voorkomen. Het Hof van Cassatie oordeelde op 29 juni 2000 dat de rechter de verdere verspreiding van een weekblad kan verbieden (met andere woorden kan terugtrekken uit de handel) wanneer het betreffende nummer al gedrukt, verspreid en verkocht werd. Nog meer omstreden is het eenzijdig verzoekschrift omdat dit betekent dat de tegenpartij niet eens wordt opgeroepen om zijn standpunt te vertolken. Deze praktijk botst niet alleen met de persvrijheid, maar ook met de essentiële rechten van verdediging die iedereen heeft.

ki jk

Opdracht 5 Vat het vonnis in het arrest van het EHRM in de zaak RTBF versus België van 2011 bondig samen.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 135

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

135 11/07/16 10:35

2.2 De Raad voor de Journalistiek De regels van de journalistieke beroepsethiek zijn sinds 2010 neergeschreven in de Code van de Raad voor de Journalistiek. In de Raad voor de Journalistiek zijn journalistenverenigingen, uitgeversfederaties, mediahuizen en persagentschappen vertegenwoordigd. De code is bedoeld als een leidraad voor de praktijk. Hij bevat in totaal 27 artikelen en wordt aangevuld met richtlijnen die sommige artikelen concreet toelichten. De code wordt ook gebruikt om vragen en klachten te beantwoorden die bij de Raad worden ingediend.

Op code.deboeck.com vind je een link naar de Code van de Raad voor de Journalistiek.

Code van de Raad voor de Journalistiek – beginselen

volgen uit het respect voor andere fundamentele mensenrechten. Die normen vloeien voort uit zijn plicht om (I) waarheidsgetrouw te berichten, (II) onafhankelijk informatie te garen en te verstrekken, (III) fair op te treden en (IV) respect te betonen voor het privéleven en de menselijke waardigheid. De journalist kan van sommige bepalingen van deze code afwijken als een voldoende gewichtig maatschappelijk belang dat vereist en de informatie niet op een andere manier kan gebracht worden.

Het recht op informatie en vrije meningsuiting is een fundamenteel mensenrecht en een essentiële voorwaarde voor een democratische samenleving. De pers heeft het recht en de plicht om het publiek te informeren over zaken van maatschappelijk belang. Het recht van het publiek om de feiten en de opinies te kennen bepaalt de journalistieke vrijheid en verantwoordelijkheid. De verantwoordelijkheid van de journalist tegenover het publiek veronderstelt een maximale vrijheid en heeft voorrang op zijn verantwoordelijkheid tegenover zijn werkgever en die tegenover de overheid. De journalist legt zich daarbij normen op, die

ki jk

Opdracht 6 Sinds februari 2011 is Lectrr huiscartoonist bij De Standaard. In de cartoon van de dag laat hij zijn licht schijnen over de actualiteit. Op code.deboeck.com vind je een link naar de cartoons van Lectrr. Ga erover in debat met je klasgenoten. Vind je de cartoons van Lectrr grappig, choquerend, kwetsend, verontrustend …? Vinden je klasgenoten dat ook? De meningen hierover kunnen verdeeld zijn en zelfs botsen met elkaar. Hoe scherp de botsing van meningen ook kan zijn, het is een wezenskenmerk van de persvrijheid, de vrijheid van meningsuiting en de democratie. Dat geldt ook voor meningen die kwetsen, choqueren of verontrusten. In zijn code zegt de Raad voor de Journalistiek dat journalisten ‘een maximale vrijheid van informatie, commentaar en kritiek’ hebben. Geldt die vrijheid ook voor cartoons, columns en opiniebijdragen die levensbeschouwelijke, religieuze, filosofische of politieke overtuigingen van welke strekking ook op de korrel nemen of ermee spotten? Moeten er grenzen gesteld worden aan de vrije meningsuiting om de waarden en normen die in een samenleving heersen in balans te houden? Is het nastreven van een morele consensus wenselijk? Blijven dingen beter ongezegd omdat ze onnodig kwetsten? Bedenk hierbij ook dat meningen laten botsen, ze bekritiseren, aanvechten of ermee spotten iets anders is dan laster verspreiden of aanzetten tot haat.

136

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 136

Code

11/07/16 10:35

‘Niet alle cartoons en jokes over de “Profeet” zijn grappig, ik neem aan dat sommige gelovigen er aanstoot aan kunnen nemen, maar so what, je kiest zelf om je beledigd te voelen, je moet niet, je kan het ook negeren. Als jouw “Profeet”, “opperwezen” of “onzichtbare man” zo machtig is, zal hij zelf wel in het hiernamaals revanche kunnen nemen veronderstel ik, want tenslotte gaan we ooit allemaal dood, met of zonder maagden, rijstepap of eeuwig licht.’

Nigel Williams

2.3 Ook de persvrijheid is niet absoluut

De persvrijheid wordt gegarandeerd door de Grondwet en verschillende internationale verdragen, maar dat betekent niet dat ze absoluut is. De persvrijheid wordt beperkt omdat een journalist rekening moet houden met twee soorten van normen: • juridische normen: het recht, en meer bepaald het mediarecht; • beroepsethische normen: de journalistieke deontologie.

•

Bij politieke onderhandelingen zal de overheid meer belang hechten aan discretie, terwijl het voor journalisten belangrijk is dat ze snel verslag kunnen uitbrengen aan hun publiek. Een journalist zal in principe zijn bron geheimhouden, en wil daar desnoods een juridische veroordeling voor riskeren. Bij een lopend strafonderzoek zal de overheid sneller geneigd zijn om de privacy of het vermoeden van onschuld van de betrokkenen te beschermen dan de journalist die het verhaal wil brengen.

• •

Inhoudelijk gezien lopen de beperkingen op de persvrijheid in het recht en de journalistieke deontologie voor een groot deel gelijk. Beide beschouwen de persvrijheid als het uitgangspunt. Persvrijheid moet wel in overeenstemming zijn met andere essentiële waarden, zoals de privacy, of bepaalde principes, zoals het vermoeden van onschuld. Toch zijn er ook verschillen en die leiden regelmatig tot spanningen tussen het recht en de journalistieke beroepsethiek.

ki jk

Journalisten mogen zich niet alles veroorloven. Ze mogen niet zomaar gelijk welk gerucht verder verspreiden of zonder controle een beschuldiging overnemen van andere media. Ze moeten de objectiviteit van hun bronnen op een redelijke wijze controleren, zodat ze het publiek juiste en betrekkelijk volledige inlichtingen verstrekken. Het principe van de persvrijheid laat de journalist wel toe om kritiek te uiten, maar niet om iemand in diskrediet te brengen. Hij moet zich onthouden van valse en lasterlijke bewoordingen. De journalist moet het bewijs kunnen leveren dat wat hij brengt met de waarheid overeenstemt, omdat hij minstens het nodige opzoekingswerk heeft gedaan om aan het publiek zo waarheidsgetrouw mogelijk informatie te geven. Journalisten moeten dus uiterst voorzichtig en behoedzaam te werk gaan, zowel bij het zoeken naar informatie als bij de verspreiding ervan.

2.4 Drukpersmisdrijven

‘Ongecensureerde en gezonde media zorgen voor een betere levenskwaliteit, omdat ze mensen in staat stellen de wereld waarin ze leven beter te begrijpen.’ Amartya Sen

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 137

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

137 11/07/16 10:35

België werd een onafhankelijk land in 1830. Voordien maakten we deel uit van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Vele journalisten en auteurs werden toen vervolgd. Op die vervolging kwam reactie. Daarom werkte de grondwetgever na de omwenteling van 1830 een gunstig regime uit voor drukpersmisdrijven.

Belgische Grondwet – artikel 150

De terechtzittingen van de rechtbanken zijn openbaar, tenzij de openbaarheid gevaar oplevert voor de orde of de goede zeden; in dat geval wordt zulks door de rechtbank bij vonnis verklaard. Inzake politieke misdrijven en drukpersmisdrijven kan het sluiten der deuren niet dan met algemene stemmen worden uitgesproken.

Belgische Grondwet – artikel 148

De jury wordt ingesteld voor alle criminele zaken, alsmede voor politieke misdrijven en drukpersmisdrijven behoudens voor drukpersmisdrijven die door racisme of xenofobie ingegeven zijn.

ki jk

Drukpersmisdrijven komen net als politieke misdrijven voor het hof van assisen, waar een volksjury rechtspreekt. De grondwetgever oordeelde dat burgers de journalisten gunstiger gezind zouden zijn. Op die manier wilden ze ook vermijden dat de regering druk zou uitoefenen op rechters. Om van een drukpersmisdrijf* te kunnen spreken, moet er sprake zijn van een strafbare mening in een geschrift gepubliceerd en openbaar gemaakt. Een drukpersmisdrijf moet gepleegd worden door middel van een drukpers. Volgens een hedendaagse interpretatie zouden hier ook radio en televisie onder moeten vallen, maar dat wordt meestal niet aanvaard. Digitale verspreiding van een tekst via het internet kan dan weer wel tot een drukpersmisdrijf leiden. Alles wat niet aan de definitie van een drukpersmisdrijf voldoet wordt niet door het hof van assisen behandeld, maar door de correctionele rechtbank (net als andere misdrijven).

Het Internationaal Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie, dat België in 1978 ratificeerde, legt landen de verplichting op om maatregelen te nemen die rassendiscriminatie moeten voorkomen. In 1981 nam België een antiracismewet aan, maar artikel 150 van de Grondwet stond een efficiënte toepassing van die wet in de weg. Daarom werd besloten om een onderscheid te maken tussen gewone en racistische drukpersmisdrijven. In tegenstelling tot de meeste andere drukpersmisdrijven zijn de slachtoffers van racistische drukpersmisdrijven een hele groep of gemeenschap. Wie racistische, xenofobe of negationistische ideeën verspreidt, komt voor de correctionele rechtbank terecht. Opdracht 7 Was er in de zaak van Dieudonné Mbala Mbala (zie opdracht 4) sprake van een racistisch drukpersmisdrijf? Verklaar je antwoord.

138

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 138

Code

11/07/16 10:35

3 Bronnengeheim 3.1 Het belang van het bronnengeheim

Het bronnengeheim* is het recht van journalisten op geheimhouding van hun informatiebronnen, zelfs als ze geconfronteerd worden met juridische vervolging. Het Europees Hof voor de rechten van de mens heeft het principe van journalistiek bronnengeheim erkend in haar rechtspraak. Volgens het Hof is de bescherming van journalisten een van de basisvoorwaarden voor de persvrijheid. Zonder die bescherming zouden bronnen afgeschrikt kunnen worden om de pers bij te staan. De belangrijke functie van de pers als publieke waakhond zou daardoor ondermijnd worden. Maatregelen die journalisten verplichten om hun bronnen bekend te maken zijn dan ook niet in overeenstemming met artikel 10 van het EVRM. • In het arrest Goodwin tegen het Verenigd Koninkrijk uit 1996 erkende het EHRM voor het eerst dat het bronnengeheim gewaarborgd wordt door artikel 10 van het EVRM. De journalist William Goodwin van het weekblad The Engineer had informatie ontvangen van een klokkenluider bij Tetra Engineering Limited, waaruit bleek dat dit constructiebedrijf in slechte papieren zat. De informatie bleek uit een confidentieel ondernemingsplan te komen. Een Britse rechter oordeelde dat Goodwin zijn bron bekend moest maken, maar de journalist weigerde dat te doen. Terecht, volgens het EHRM. • Ook België werd al veroordeeld door het EHRM voor een inbreuk op het bronnengeheim. In 1995 vielen speurders binnen op vier redacties en bij vijf journalisten thuis. Ze waren op zoek naar informatie over het Agusta-corruptieschandaal. Het Hof vond dit ‘ongeoorloofde inbreuk op het bronnengeheim, dat cruciaal is voor een vrije informatiestroom en als dusdanig voor de democratie’.

3.2 Wet tot bescherming van journalistieke bronnen

De Belgische wetgever heeft ervoor gekozen om het bronnengeheim expliciet te beschermen. De wet tot bescherming van de journalistieke bronnen van 2005 geeft journalisten het recht om hun bronnen niet te onthullen en verbiedt onderzoeksmethodes die zouden kunnen leiden tot de onthulling van hun bronnen. De bescherming van journalistieke bronnen geldt voor elke persoon die een journalistieke activiteit beoefent. Daaronder valt het verzamelen, opstellen, produceren of verspreiden van informatie bestemd voor het publiek via een medium. Het bronnengeheim is ook van toepassing op bloggers en op publicaties van amateurjournalisten. Bovendien geldt de bescherming niet alleen voor journalisten, maar ook voor redactiemedewerkers.

ki jk

Wat houdt de bescherming van het bronnengeheim precies in? • Beschermde personen kunnen niet gedwongen worden om hun informatiebronnen vrij te geven of inlichtingen, opnames en documenten te verstrekken die de identiteit van de informant kunnen bekendmaken. • Tegen beschermde personen kunnen geen strafrechtelijke onderzoeksmaatregelen genomen worden. Wanneer de bronnen zelf misdrijven hebben gepleegd (diefstal van documenten, schending van het beroepsgeheim …) zijn ze niet beschermd. • Beschermde personen kunnen niet strafrechtelijk vervolgd worden voor heling als zij hun recht uitoefenen om hun informatiebronnen te verzwijgen. Heling is het verbergen of aannemen van gestolen goederen. • Beschermde personen kunnen niet vervolgd worden voor medeplichtigheid in geval van schending van het beroepsgeheim.

3.3 Uitzonderingen op het bronnengeheim In België kunnen journalisten en redactiemedewerkers op vordering van de rechter gedwongen worden om hun informatiebronnen vrij te geven als aan drie cumulatieve voorwaarden is voldaan: • • •

indien zo misdrijven voorkomen kunnen worden die een ernstige bedreiging opleveren voor de fysieke integriteit van een of meer personen; indien de gevraagde informatie van cruciaal belang is bij het voorkomen van die misdrijven; indien de gevraagde informatie op geen enkele andere wijze verkregen kan worden.

Uit het gebruik van het woord ‘voorkomen’ volgt dat de rechter journalisten en redactiemedewerkers in beginsel niet kan dwingen hun informatiebronnen vrij te geven in het kader van een onderzoek naar reeds gepleegde misdrijven.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 139

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

139 11/07/16 10:35

4 Beknotting van de persvrijheid Freedom House is een ngo die onderzoek voert naar democratie, politieke vrijheid en mensenrechten. Ze publiceert elk jaar een rapport waarin ze de persvrijheid wereldwijd evalueert aan de hand van drie categorieën.

•

Juridische categorie Welke wetten en regelgeving beïnvloeden de inhoud van de berichtgeving? In welke mate gebruiken regeringen die juridische instrumenten om de media in hun functioneren te belemmeren? Politieke categorie Oefent de regering censuur uit? Wordt er druk uitgeoefend op of geweld gebruikt tegen journalisten? Economische categorie Hoe zit het met de persconcentratie? Wat is de impact van advertenties, subsidies en steekpenningen op de journalistieke inhoud?

•

ki jk

Een van de conclusies van het rapport van Freedom House in 2016 was dat slechts dertien procent van de wereldbevolking in landen leeft waar persvrijheid hoog in het vaandel wordt gevoerd. In landen als Noord-Korea, Turkmenistan, Iran, Somalië, Syrië, China en Rusland is persvrijheid een verre illusie. Volgens Reporters Zonder Grenzen, een andere ngo die persvrijheid onderzoekt, gaat de persvrijheid er de laatste jaren ‘diep en verontrustend’ op achteruit. Niet-statelijke entiteiten zoals de Islamitische Staat (IS) in Irak en Syrië en Boko Haram in Nigeria, autoritaire regimes in landen als Turkije en Egypte en gewapende conflicten in landen als Libië, Burundi en Jemen dragen bij aan die evolutie. Maar ook in democratische landen en zelfs in België wordt soms een loopje genomen met de persvrijheid.

140

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 140

Code

11/07/16 10:35

Beknotting van de persvrijheid kan op verschillende manieren gebeuren. De overheid kan de journalistieke garingsvrijheid bemoeilijken, bijvoorbeeld onder het mom van de nationale veiligheid. • Hoewel artikel 32 van de Belgische Grondwet en tal van wetten en decreten de openbaarheid van bestuur waarborgen, krijgen journalisten vaak moeilijk toegang tot documenten die verband houden met maatschappelijk belangrijke hangijzers. Soms moeten ze via beroepsprocedures of zelfs via de Raad van State passeren alvorens (gedeeltelijke) toegang te krijgen tot de gevraagde documenten. Geen moeite wordt gespaard om via drogredenen transparantie te weigeren, of het nu gaat om wapenleveringen, verwerking van kernafval, contracten over gezondheidscampagnes met tabaksfabrikanten, landbouwsubsidies, auditrapporten van de Vlaamse overheid, rapportering over hygiëne en volksgezondheid in restaurants of het overtreden van het rookverbod in cafés. • Ethiopië en Eritrea maken gebruik van antiterrorismewetten om journalisten het zwijgen op te leggen. Er gelden ook restricties op het gebruik van internet en beperkingen op het gebruik van mobiele apparaten. Als gevolg daarvan heeft Eritrea het laagste aantal gebruikers van mobiele telefoons.

De overheid kan preventieve censuur uitoefenen. • Personen die in een aangekondigd tv-programma op een Belgische zender onder de aandacht komen, kunnen in kortgeding en zelfs op eenzijdig verzoekschrift een rechterlijk verbod eisen en krijgen. Toen het programma Koppen van de VRT een reportage wou uitzenden over de gevaren van sociale media oordeelde een rechter in kortgeding dat het gebruik van een fictieve Facebook-account de reputatie kon beschadigen van iemand met een naam die gelijkaardig klinkt. De uitzending werd op het laatste nippertje uitgesteld. Toch is er sinds het arrest van het EHRM in de zaak RTBF versus België van 2011 geen juridische verantwoording mogelijk voor een dergelijk uitzendverbod.

De overheid kan repressieve censuur uitoefenen, censuur na de feiten dus. • Het boek Schoenaerts, over de vader van acteur Matthias Schoenaerts, werd in 2014 uit de handel gehaald door de uitgever. Een kortgedingrechter had na het verschijnen van het boek beslist dat een citaat van Matthias Schoenaerts op de cover overplakt zou moeten worden door een sticker. Die sticker moest aangeven dat het boek onjuistheden bevatte. Over een bepaalde passage uit het boek – het vermeende exhibitionisme van vader Schoenaerts – zou niets gezegd mogen worden in interviews of lezingen.

ki jk

Mediabedrijven zijn commerciële bedrijven. Ze kunnen economische belangen boven de informatieve belangen plaatsen. Als de overheid de geldverstrekker is, bestaat de kans dat de hoofdredactie zich zal schikken naar haar wensen. • Vlaamse politici doen al eens partijdige uitspraken over de openbare omroep VRT en dreigen dan te snijden in de overheidsfinanciering. • Door de goedkeuring eind 2015 van een omstreden mediawet door het Poolse parlement heeft de conservatieve Poolse regering zijn greep op de staatsmedia vergroot. Volgens de Poolse mediawet kan de regering directie en hoofdredactie van de publieke omroep zelf benoemen en ontslaan. De Europese Commissie vreest dat de publieke omroep daardoor zijn belangrijkste functie, namelijk de burgers onafhankelijk informeren, verliest.

De overheid kan de persvrijheid ook onderdrukken door journalisten te bedreigen, vervolgen, mishandelen, ontvoeren, vermoorden of ze gevangen te nemen. Het aantal journalisten in gevangenschap is historisch hoog en de tactieken om mensen aan te zetten tot zelfcensuur worden steeds dwingender. • Volgens het Comité voor de Bescherming van Journalisten zaten er in 2014 in Eritrea minstens 23 journalisten opgesloten. Geen enkele journalist kreeg een proces of werd zelfs maar beschuldigd van een misdaad. De andere landen waar in 2014 het meeste aantal journalisten in de gevangenis zaten, zijn China (44), Iran (30) en Ethiopië (17). • Op 23 november 2006 overleed Aleksandr Litvinenko, een criticus van de Russische president Poetin, in een ziekenhuis in Londen. Onderzoek toonde aan dat hij werd vergiftigd met radioactief polonium-210. Alles wijst erop dat de twee Russen met wie hij een kop thee dronk in een Londens hotel het gif in zijn thee hebben gedaan. Polonium-210 kan alleen in een installatie van een staat worden gemaakt, waardoor de betrokkenheid van de Russische president Poetin en zijn geheime dienst duidelijk is. ‘Je kan een man wel het zwijgen opleggen, maar niet de hele wereld’, zei de weduwe bij de bekendmaking van het onderzoeksrapport. • In de VS werden vijftien journalisten gearresteerd die verslag uitbrachten over de demonstraties naar aanleiding van de dood van Michael Brown, een Amerikaanse zwarte die in augustus 2014 werd doorgeschoten door een blanke politieman in Ferguson, Missouri. Zijn dood en de beslissing van het openbaar ministerie om de agent niet te vervolgen leidden tot rellen in de stad. Ook in de rest van het land veroorzaakten de gebeurtenissen fel protest.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 141

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

141 11/07/16 10:35

De Saoedische blogger Raif Badawi werd in 2012 aangehouden op beschuldiging van ‘belediging van de islam via elektronische kanalen’. Op zijn website had Badawi zich kritisch uitgelaten over het regime in zijn land en zich openlijk uitgesproken over religieuze en politieke kwesties. Hij werd veroordeeld tot tien jaar cel en 1 000 zweepslagen.

Gewapende conflicten en oorlogen gaan altijd gepaard met een beperking van de persvrijheid. • Syrië is sinds het uitbreken van de burgeroorlog in 2011 het gevaarlijkste land voor journalisten. In de Syrische stad Homs ontsnapten VRT-journalisten in januari 2012 nipt aan een dodelijke bomaanslag. Gilles Jacquier, een oorlogscorrespondent voor France 2, werd bij de bomaanslag gedood.

BLOGGEN IS SLECHT VOOR JE RUG

•

Blogger Raif Badawi uit Saudi-Arabië is veroordeeld tot duizend zweepslagen. Twintig weken lang, vijftig zweepslagen na het vrijdaggebed. Bovendien kreeg hij een gevangenisstraf van tien jaar opgelegd, een boete van 191.000 euro en aansluitend een reisverbod van tien jaar. Alleen omdat hij blogt. Help de gruwelijke straf voor Raif Badawi te voorkomen. Kom in actie op amnesty.nl.

Amnesty International ijvert voor de vrijlating van Raif Badawi. De organisatie beschouwt hem als een gewetensgevangene, die alleen maar vastzit omdat hij als blogger op vreedzame wijze gebruik maakte van zijn recht op vrije meningsuiting.

INTERNATIONALE DAG VAN DE PERSVRIJHEID In 1993 riep de Unesco (een orgaan van de Verenigde Naties dat zich bezighoudt met onderwijs, wetenschap en cultuur) 3 mei uit tot de jaarlijkse Internationale Dag van de Persvrijheid. Daarmee wilde ze de beginselen van de persvrijheid onder de aandacht van het publiek en regeringsleiders brengen en ze wereldwijd bevorderen. Een vrije, pluriforme en onafhankelijke pers is volgens de Unesco een essentieel onderdeel van elke democratische samenleving. Beknotting van de persvrijheid is dan ook een inbreuk op de democratie.

Opdracht 8 Op code.deboeck.com vind je een link naar de website van Freedom House. Bekijk daar de wereldkaart die de persvrijheid van de verschillende landen weergeeft. Groen staat voor vrij, geel voor gedeeltelijk vrij en paars voor onvrij. Welke kleurcode heeft Turkije en waarom is dat zo volgens Freedom House?

ki jk

Opdracht 9 Reporters Zonder Grenzen publiceert elk jaar de World Press Freedom Index. Die geeft de mate van persvrijheid aan. Bekijk de index via code.deboeck.com en beantwoord de vragen. Welke landen voeren de lijst aan?

142

Welke landen sluiten de lijst af?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 142

Code

11/07/16 10:35

Welke plaats neemt België in op deze lijst?

Hierboven las je over de nieuwe Poolse mediawet van 2015. Hoe wordt die beslissing gereflecteerd in de index van Reporters Zonder Grenzen?

Opdracht 10 Vergelijk de Belgische wetgeving over de persvrijheid met die van een ander land. Maak daarbij gebruik van het OVUR-stappenplan. OVUR-stappenplan

ORIËNTEREN

Stap 2: formuleren van onderzoeksvragen VOORBEREIDEN

Dit onderzoek wil de persvrijheid in België vergelijken met die in een ander land. Je dataverzamelingsmethode is het bronnenonderzoek.

Stap 1: oriëntatie op onderzoeksprobleem

UITVOEREN

Stap 4: verwerven van onderzoeksinformatie

Voer het onderzoek uit.

ki jk

VERWERKEN

Stel een timing op en bepaal hoe en waar je informatie zal zoeken.

Stap 3: maken van onderzoeksplan

Formuleer een hoofdvraag en verschillende deelvragen. Op code.deboeck.com vind je informatie die je helpt om goede onderzoeksvragen te stellen.

Stap 5: verwerken van informatie

Verwerk de verkregen informatie op een efficiënte wijze.

Stap 6: beantwoorden van vragen en formuleren van conclusies

Beantwoord je hoofd- en deelvragen. Toets je gegevens indien mogelijk aan bestaande literatuur of een ander onderzoek. Trek conclusies en formuleer je eigen mening.

RAPPORTEREN

Stap 7: overdragen van informatie via rapport

Rapporteer de resultaten van het onderzoek aan je leerkracht.

REFLECTEREN EN BIJSTUREN Stap 8: evaluatie van onderzoeksproces

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 143

Hoe verliep het onderzoek? Wat kon nog beter?

Hoofdstuk 5 - De pers als democratisch instrument

143 11/07/16 10:35

5 Persvrijheid in het internettijdperk De komst van het internet heeft veel veranderd voor de persvrijheid. Je las in de intro al dat bloggers een van de laatste bronnen van informatie zijn over de politieke situatie in Burundi, nadat andere media monddood werden gemaakt. WikiLeaks is een website waar klokkenluiders documenten kunnen plaatsen om misstanden in een bedrijf of organisatie aan te klagen. Ze kunnen die informatie anoniem ‘lekken’, want WikiLeaks garandeert dat wie documenten op de website plaatst niet traceerbaar is.

•

Telkens als overheden WikiLeaks probeerden te vervolgen, dook er weer ergens anders een draaiende server op. WikiLeaks was ongrijpbaar.

Niet alle klokkenluiders gebruiken WikiLeaks, maar de website heeft wel een grote invloed gehad, bijvoorbeeld op klokkenluider Edward Snowden. Snowden was een medewerker van de CIA, de buitenlandse inlichtingendienst van de Verenigde Staten. In 2013 overhandigde hij aan enkele journalisten een grote hoeveelheid geheime documenten over spionageactiviteiten door de NSA en het GCHQ, de Amerikaanse en Britse geheime diensten.

•

Zo toonde WikiLeaks aan dat honderdduizend mensen in Ivoorkust gezondheidsschade hadden opgelopen als gevolg van het dumpen van afval door het Nederlandse bedrijf Trafigura. In 2009 lekte WikiLeaks interne documenten van de IJslandse bank Kaupthing, waaruit bleek dat die bank voor de ineenstorting van de IJslandse bankensector in 2008 enorme risico’s had genomen voor eigen gewin. In 2010 verschenen er op de website videobeelden uit 2007 waarop te zien was hoe Amerikaanse militairen in Bagdad vanuit een helikopter burgers en Reuters-journalisten vermoordden.

•

Een videoconferentie met Julian Assange, de oprichter van WikiLeaks, in 2015. Op code.deboeck.com kan je een trailer van een film over Assange bekijken: The Fifth Estate.

ki jk

Uit de onthullingen van Snowden bleek onder andere dat het GCHQ 2,5 jaar toegang heeft gehad tot het netwerk van telecommunicatieprovider Belgacom en dochtermaatschappij Belgacom International Carrier Services (BICS). GCHQ wist binnen te dringen door de toegangsgegevens van drie BICS-medewerkers te ontfutselen. Daardoor had de Britse geheime dienst onbelemmerde toegang tot mobiel telefoonverkeer van BICS-klanten over de hele wereld.

Opdracht 11 Maak gebruik van het internet om een antwoord te zoeken op de volgende vragen. a Hoe trachtte de Amerikaanse overheid WikiLeaks te bestrijden?

144

Hoe staan Assange en Snowden er momenteel voor?

Zoek een recent voorbeeld van een klokkenluidersaffaire.

Waarom bestrijden overheden klokkenluiders, denk je?

Thema 1 - Media

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 144

Code

11/07/16 10:35

r aa pl em Thema 2

ki jk

Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 145

11/07/16 10:35

Hoofdstuk 1

o p s k n e d is e fi o s o il F

Filosoferen is vragen stellen ................................................................................................................................................................................. 148

Eén vraag, verschillende antwoorden .......................................................................................................................................................... 154 2.1 Wat is tijd? ..................................................................................................................................................................................................................... 154 2.1.1 Het wiel van de tijd ..................................................................................................................................................................................... 155

2.1.3 Natuurkundige tijd en werkelijke tijd .............................................................................................................................................. 157 2.2 Mag je oorlog voeren? .......................................................................................................................................................................................... 160 2.2.1 Plato en Aristoteles ..................................................................................................................................................................................... 160 2.2.2 Augustinus van Hippo ............................................................................................................................................................................. 161

3.1 Logisch redeneren................................................................................................................................................................................................... 169 3.1.1 Deductie ............................................................................................................................................................................................................. 169 3.1.2 Inductie ............................................................................................................................................................................................................... 170 3.1.3 Abductie ............................................................................................................................................................................................................. 171 3.2 Drogredenen .............................................................................................................................................................................................................. 171

3.2.1 Formele drogredenen .............................................................................................................................................................................. 171 3.2.2 Informele drogredenen .......................................................................................................................................................................... 172

Na dit hoofdstuk kan je …

ki jk

£ een antwoord geven op de vraag wat filosofie precies is; £ een duidelijk onderscheid maken tussen de verschillende betekenissen van het woord filosofie; £ een filosofische vraag herkennen aan de hand van bepaalde kenmerken;

£ zelf een filosofische vraag opstellen; £ met voorbeelden aantonen hoe de mens in de loop van de geschiedenis op verschillende manieren antwoordt op bepaalde filosofische vragen; £ verschillende soorten argumenten en redeneringen herkennen en toepassen; £ drogredenen onderscheiden van geldige argumenten.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 147

Hoofdstuk 1 - Filosofie is denksport

147 11/07/16 10:35

aa pl

The Matrix, The Truman Show, Interstellar, Groundhog Day, Rashomon, Fight Club … De lijst van films met filosofische thema’s is lang. We pikken er hier eentje uit. In Eternal Sunshine of The Spotless Mind (2004) gaat de Franse regisseur Michel Gondry (°1963) aan de slag met een ogenschijnlijk eenvoudige vraag: wat als je bepaalde herinneringen zou kunnen wissen? Het hoofdpersonage Joel wil alle herinneringen aan zijn ex-vriendin Clementine kwijt, omdat ze te pijnlijk zijn. Gelukkig bestaat daar een procedure voor, die wordt aangeboden door de firma Lacuna Inc. Tijdens de procedure beleeft Joel zijn herinneringen aan Clementine een laatste keer voor ze finaal verloren gaan. Gaandeweg wordt duidelijk dat je herinneringen wissen misschien toch niet zo’n goed idee is.

INTRO

Denk zelf eens na over de volgende vragen. a Zou jij een andere persoon zijn als je bepaalde herinneringen kwijt bent? Ben je met andere woorden een verzameling van je herinneringen? b Ook bij plastische chirurgie wordt er iets wezenlijks veranderd aan een persoon. Verandert de persoonlijkheid van die mensen? c Kan het wissen van herinneringen misbruikt worden? Geef eens een voorbeeld. d Zijn er situaties waarin het zonder twijfel toegestaan is om iemands geheugen te wissen? e Is emotionele pijn een onmisbaar deel van het mens-zijn? f Kan je gestraft worden voor iets dat je je niet herinnert?

Op code.deboeck.com kan je een trailer van de film bekijken.

1 Filosoferen is vragen stellen

ki jk

Opdracht 1 a Maak een tekening van iets dat echt is.

148

Maak een tekening van iets dat niet echt is.

Maak een tekening die niet echt is.

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 148

Code

11/07/16 10:35

Opdracht 2 Welke zaken uit de onderstaande lijst zijn echt? Duid ze aan met een kruisje. Bespreek dit vervolgens met je buur. een foto van jezelf

de wolf uit het sprookje van Roodkapje

de zon in het midden van de nacht

wat je denkt

een pop die kan huilen

Samson en Gert op televisie

het getal negen

wat je ziet door een glas

je spiegelbeeld

je jas

het woord tafel op een vel papier

een zeemeermin

je over-over-grootvader

een vierkante cirkel

een speelgoedauto

de blauwe lucht

Opdracht 3 Formuleer een gemotiveerd antwoord op de volgende vragen. Bespreek de antwoorden vervolgens in de klas. a Als je iets ziet, is het dan echt?

Als je aan iets denkt, is het dan echt?

Kan iets tegelijkertijd echt en niet echt zijn?

ki jk

Deze opdrachten deden je hopelijk even stilstaan bij een aantal zaken die we vaak vanzelfsprekend vinden. Dit thema gaat dan ook over een speciale soort denksport die we filosofie noemen. Het woord filosofie* is afkomstig uit het Grieks: philos betekent vriend en sophia betekent wijsheid. Een filosoof kan je dus beschouwen als een vriend van de wijsheid. In Van Dale vind je echter twee uiteenlopende betekenissen voor het woord filosofie.

filosofie (de; v.) 1 wijsbegeerte, de studie van de grote filosofen uit het heden en het verleden 2 denkwijze, opvatting, levensbeschouwing

In de eerste betekenis is filosofie de studie van de grote namen uit de geschiedenis van de filosofie. Filosofiestudenten aan de universiteit krijgen een dergelijk overzichtsvak voorgeschoteld, waarin alle grote filosofische problemen en alle verschillende pogingen tot het oplossen ervan aan bod komen. Bij deze betekenis kan wijsbegeerte als synoniem dienen.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 149

Hoofdstuk 1 - Filosofie is denksport

149 11/07/16 10:35

Bij de tweede betekenis gaat het meer over een persoonlijke kijk op het leven. Iedereen heeft bepaalde ideeën of opvattingen over thema’s als liefde, vriendschap of geloof. Hier kan je dan ook spreken van een levensbeschouwing. Je kan dus op verschillende manieren aan filosofie doen: door de werken van filosofen te bestuderen of door zelf na te denken over levensvragen. Uiteraard kan er ook een wisselwerking ontstaan tussen beide werkwijzen: een bekende filosoof kan je persoonlijke kijk op het leven beïnvloeden.

Opdracht 4 Bij welke van de twee betekenissen van filosofie horen deze vragen? Antwoord met een W (voor wijsbegeerte) of een L (voor levensbeschouwing). Hoe dacht Plato over de liefde?

Wat maakt mij gelukkig?

Ik moet iets eerst zien om het te kunnen geloven.

Wat zei Immanuel Kant over het verwerven van kennis?

Geloof ik in God?

Wat zei Jean-Jacques Rousseau over het opvoeden van kinderen?

Reflecteren of nadenken vormt de kern van het filosoferen, maar dat betekent niet dat het exacte synoniemen zijn. Je kan ook nadenken over een examenvraag of je ’s ochtends afvragen welke kleren je zal aantrekken. Dat zijn geen filosofische vragen.

In tegenstelling tot wat je misschien denkt, is filosofie niet voorbehouden voor een select clubje oudere mannen die in afzondering gaan discussiëren over dingen die niemand begrijpt. Filosoferen is iets wat we allemaal doen. Zodra we even niet stilstaan bij onze dagelijkse bezigheden, stellen we ons vragen over dingen die we niet verstaan. We zijn van nature nieuwsgierige wezens en kunnen het niet laten om ons allerlei vragen te stellen over de wereld rondom ons en onze plaats erin.

ki jk

Die nieuwsgierigheid of voortdurende verwondering is een centraal kenmerk van de filosofie. Een filosoof probeert steeds opnieuw om antwoorden te formuleren op vragen die soms eeuwenoud zijn. Elk antwoord is met andere woorden slechts tijdelijk: je kan/moet verder blijven zoeken naar alternatieven, verfijningen of bevestigingen.

‘Om te filosoferen zijn dit de twee eerste vereisten: allereerst, dat men de moed heeft geen enkele vraag voor zich te houden, en ten tweede, dat men alles wat vanzelf spreekt goed tot zijn bewustzijn laat doordringen, om het zodoende als problematisch te gaan zien.’ Arthur Schopenhauer

150

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 150

Code

11/07/16 10:35

Filosofie is een heel brede discipline. Zo breed zelfs, dat het soms lijkt alsof er geen grens valt te trekken tussen wat wel en niet tot het filosofische vakgebied behoort. Het is dan ook gemakkelijker om ons in de eerste plaats te concentreren op de filosofische vraagstelling*.

Filosofie … • behandelt fundamentele vragen; • is reflexief; • omvat meerduidige vragen en antwoorden; • stelt en beantwoordt vragen op een creatieve en inventieve wijze; • is kritisch; • kan analytisch of speculatief zijn. We bekijken deze kenmerken van naderbij.

Filosofie behandelt fundamentele vragen. Ze stelt belangrijke, essentiële dingen in vraag: wat we weten over de wereld, de reden van ons bestaan, geluk, vriendschap … Een filosofische vraag gaat dus niet over waar je volgend jaar op reis wil gaan of wanneer je de planten voor het laatst water hebt gegeven.

•

Filosofen denken na over allerlei onderwerpen en dus ook over de filosofie zelf. De filosofie is met andere woorden reflexief: ze stelt vragen over het denken.

•

‘Waar komt kennis vandaan?’ is een voorbeeld van een filosofische vraag. •

Een filosofische vraag is meerduidig: ze kan op meerdere manieren worden geïnterpreteerd en beantwoord, wat weer tot nieuwe vragen en antwoorden leidt. Verschillende antwoorden kunnen perfect naast elkaar bestaan; het ene antwoord is niet beter of juister dan het andere.

Als je de vraag ‘Wat is liefde?’ stelt aan verschillende mensen, zal je evenveel verschillende antwoorden krijgen. Die kunnen elkaar tegenspreken of aanvullen. Ze heffen elkaar alleszins niet op. Andere voorbeelden zijn ‘Wat is geluk?’ of ‘Waarom leven we?’

ki jk

Tegenover deze meerduidige, filosofische vragen staan de empirische vragen. Dat zijn vragen waarop je een eenduidig antwoord kan geven. -

Filosofische vragen en antwoorden getuigen van de creativiteit en inventiviteit van de filosoof. Om op een nieuwe manier naar de wereld te kijken, moet je van de betreden paden durven afwijken. Voor heel wat filosofen betekent dat bijvoorbeeld dat ze nieuwe woorden of begrippen uitvinden om hun ideeën begrijpelijk te maken of nieuwe modellen bedenken om de realiteit voor te stellen.

•

Welke dag is het vandaag? Wanneer schilderde Pablo Picasso het schilderij Guernica? Hoe snel kan een albatros vliegen?

De Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804) was een kanjer in het bedenken van nieuwe begrippen. Zo bedacht hij de categorische imperatief en de hypothetische imperatief, maar ook het Ding an sich en het Ding für mich. Daarover leer je later meer.

•

Filosofen zijn kritisch: de bestaande antwoorden worden niet zomaar aanvaard. Als een filosoof zich bij één bepaald antwoord zou neerleggen, dan zou de verwondering ophouden te bestaan. En dat is net de kern van het filosoferen: nooit stoppen met vragen stellen en hierbij ook je eigen bevindingen in vraag blijven stellen.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 151

Hoofdstuk 1 - Filosofie is denksport

151 11/07/16 10:35

Een filosofische vraag kan analytisch of speculatief zijn (of een beetje van beide). - Analytische vraagstelling vertrekt vanuit een bepaald probleem en veronderstelt een samenhangend, volledig en zo correct mogelijk antwoord. Wat is een logische redeneerwijze? Wat is macht? Wat houdt vrijheid in? - Speculatieve vraagstelling probeert na te gaan hoe iets zou kunnen zijn, zonder daar bewijzen van te kunnen leveren. Er wordt dus gewerkt met hypothesen. Zijn de natuurwetten te verklaren door het bestaan van een hoger wezen of is alles uiteindelijk terug te brengen tot wetenschappelijke principes?

BABY HITLER Het Amerikaanse New York Times Magazine stelde zijn lezers de volgende hypothetische vraag: ‘Als je kon teruggaan in de tijd en de baby Adolf Hitler vermoorden, zou je dat doen?’ 30 % zei nee, 28 % twijfelde en 42 % zou Hitler als baby vermoorden als ze de daartoe de kans kregen. Wat zou jij doen? Speculatieve vragen dienen vaak als uitgangspunt voor romans en films. De Franse schrijver Eric-Emmanuel Schmitt stelt zich in zijn roman La Part de l’autre bijvoorbeeld een wereld voor waarin Hitler kunstenaar werd in plaats van dictator. Zijn Duitse collega Timur Vermes laat Hitler ontwaken in de 21ste eeuw. In de satirische roman Er ist wieder da wordt de Führer een mediaster dankzij optredens in televisieprogramma’s en video’s op YouTube. Het boek werd later ook verfilmd, met een erg overtuigende Oliver Masucci in de hoofdrol.

•

De filosofische verwondering vind je ook terug bij kinderen. Veel kinderen vragen zich af of de wereld verdwijnt als ze gaan slapen of waarom mensen oorlog voeren. Ook dergelijke vragen zijn filosofisch: ze zoeken naar vooronderstellingen, naar datgene wat aan de basis ligt van onze vertrouwde werkelijkheid.

ki jk

Opdracht 5 Het boek De wereld van Sofie van Jostein Gaarder vertelt het verhaal van de 14-jarige Sofie, die op een dag twee postkaartjes in de bus krijgt met daarop twee vragen: ‘Wie ben jij?’ en ‘Waar komt de wereld vandaan?’ Ze gaat op zoek naar antwoorden op deze en andere vragen. Gaandeweg biedt het boek een overzicht van de belangrijkste filosofen uit de westerse geschiedenis (en enkele uit de oosterse traditie), afgewisseld met het verhaal van de zoektocht van Sofie. Lees het fragment en beantwoord vervolgens de vragen.

Als een pasgeboren kind zou kunnen praten, zou het vast en zeker iets zeggen over de wonderlijke wereld waarin het terecht was gekomen. Want hoewel een kind niet kan praten, zien we hoe het om zich heen wijst en nieuwsgierig naar de dingen in de kamer grijpt. Na een tijdje komen de eerste woordjes en iedere keer dat het kind een hond ziet, roept het ‘woef, woef’. Mensen zoals wij, die al wat jaren meegaan, kunnen ons weleens aan het eeuwige enthousiasme van het kind ergeren. We zijn niet meer zo opgetogen. We hebben al vaker honden gezien. Misschien dat het enthousiaste gedrag zich nog honderden keren herhaalt voordat het kind langs een hond kan lopen zonder uit de bol te gaan. Of langs een olifant of een nijlpaard. Lang voordat het kind goed heeft leren praten, en lang voordat het geleerd heeft fi losofisch te denken, is de wereld een gewoonte geworden.

Uit: Gaarder, J. (2004). De wereld van Sofie. Antwerpen: Houtekiet.

152

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 152

Code

11/07/16 10:35

Waarom zijn jonge kinderen verwonderd over alles?

Hoe verklaar je dat de verwondering vervaagt naarmate we ouder worden?

Waarom is dat jammer?

Opdracht 6 Welke van de volgende vragen zijn filosofisch van aard? Kruis de juiste antwoorden aan. £ Waarom leven wij? £ Hoe lang kan een mens leven zonder water? £ Wat is vriendschap? £ Hoe ziet een mens eruit? £ Wat is de oorsprong van de wereld? £ Is er leven na de dood? Opdracht 7 Geef telkens twee voorbeelden van de volgende soorten vragen.

voorbeelden meerduidige vragen

ki jk

empirische vragen

analytische vragen

speculatieve vragen

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 153

Hoofdstuk 1 - Filosofie is denksport

153 11/07/16 10:35

2 Eén vraag, verschillende antwoorden

Filosofen zijn niet gauw tevreden met een antwoord. Een filosofisch vraagstuk kan meerdere eeuwen relevant blijven en filosofen uit verschillende landen inspireren. Culturele en historische elementen beïnvloeden met andere woorden het filosofische discours, wat verklaart waarom de geschiedenis van de filosofie niet op een A4-tje samen te vatten is. In dit deel focussen we op twee belangrijke filosofische vragen. • Wat is tijd? • Mag je oorlog voeren?

ki jk

2.1 Wat is tijd?

Opdracht 8 Kan je het voorbijgaan van de tijd waarnemen? Motiveer je antwoord met drie voorbeelden.

Tijd is een lastig begrip. Eenvoudig gesteld is tijd wat de klok meet. Je staat er amper bij stil, tenzij je ergens te laat aankomt of wanneer een saaie les tergend traag vooruitgaat. Toch zoeken filosofen al eeuwenlang naar een sluitende definitie van het begrip tijd. Telkens weer duiken dezelfde vragen op: is tijd ooit begonnen, zal tijd ooit stoppen, is tijd iets wat we enkel ervaren of bestaat het echt? In dit deel bespreken we de cyclische en de lineaire kijk op tijd. Vervolgens staan we ook stil bij het verschil tussen natuurkundige en werkelijke tijd.

154

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 154

Code

11/07/16 10:35

2.1.1 Het wiel van de tijd

Tijd lijkt een abstract begrip te zijn, dat je niet kan vastpakken. Toch kan je tijd aan het werk zien als je naar de wereld kijkt, zoals je al bewezen hebt in opdracht 8. Tijd zou je dus kunnen gelijkstellen met verandering: als er geen verandering is, dan is er ook geen sprake van tijd. Veranderingen zijn waarneembaar en zelfs als je geen besef hebt van wat tijd nu eigenlijk is, kan je het toch waarnemen. Op een bepaald moment, dat ironisch genoeg niet exact te bepalen is, zijn mensen de tijd beginnen opmeten en vastleggen. Ze hadden door dat bepaalde veranderingen telkens terugkeerden en dus voorspelbaar waren. Vooral de veranderende posities van de hemellichamen waren duidelijk waarneembaar en bleken een soort van cyclus te doorlopen.

ki jk

De maan draait in ongeveer een maand rond de aarde heen. Tegelijkertijd draait de maan samen met de aarde rond de zon. Die bewegingen zorgen ervoor dat we de maan vanop de aarde op verschillende manieren te zien krijgen. De maan geeft zelf geen licht, maar wordt op verschillende tijdstippen anders verlicht. Als de zon achter de maan staat, zien we ze helemaal niet en spreken we van een nieuwe maan. Een maan die voor de helft verlicht wordt, staat in het eerste kwartier. Ongeveer een week later zien we de volle maan.

Andere natuurlijke ritmes overlapten met die van de hemellichamen. Het opkomen en ondergaan van de zon gaf aan wanneer mensen opstonden en gingen slapen, de maancyclus leek verbonden met de vrouwelijke menstruatie, planten groeiden enkel in bepaalde seizoenen … Aanvankelijk werd tijd dus als een cyclisch gegeven beschouwd. Je kan dat vergelijken met een wiel dat steeds rond draait. Net omwille van de veelheid aan ‘informatiebronnen’ ontstonden er verschillende methodes om te tijd op te meten. Sommige volkeren baseerden zich op de sterren, andere op de maan en nog anderen op onze zon. Meestal zijn zonnewijzers cirkelvormig met centraal een wijzer die stil staat. Afhankelijk van de stand van de zon valt de schaduw van de wijzer anders op de plaat. Dankzij tijdsaanduidingen kan je de tijd aflezen. Klein probleem: wat doe je als de zon niet schijnt?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 155

Hoofdstuk 1 - Filosofie is denksport

155 11/07/16 10:35

Het cyclische denken over tijd vind je ook terug in allerlei religies en filosofische stromingen. • Onder meer in het hindoeïsme wordt de term chakra of wiel gebruikt om het continue stromen en hernieuwen van levensenergie aan te duiden. • De Griekse filosoof Plato (427-347 v.C.) dacht dat de aarde na een periode van ongeveer 10 000 jaar vernietigd zou worden en vervolgens weer zou verschijnen. • In zijn belangrijkste werk Der Untergang des Abendlandes beschrijft de Duitse filosoof Oswald Spengler (1880-1936) hoe culturen evolueren als levende wezens. Ze zijn de uitdrukking van een bijzondere ‘ziel’. Elke cultuur heeft een beperkte levensduur en komt onvermijdelijk aan zijn eind. Daarna of daarnaast kan er een nieuwe cultuur ontstaan. Spengler verwerpt de klassieke tijdsindeling (oudheid, middeleeuwen …), omdat die te zeer op Europa gericht is.

KNOEIEN MET DE KLOK Een restant van het circulaire denken vind je in onze zomer- en wintertijd. Die indeling is een redelijk moderne uitvinding, al hadden zelfs de Romeinen hun eigen systeem om het verschil in lengte van de dagen op te lossen. Hun dag begon als de zon opkwam en eindigde als de zon onderging, zeer logisch allemaal. De periode tussen zonsopgang en zonsondergang werd in twaalf stukken of uren opgedeeld. Dat had als gevolg dat de uren in de winter dus korter waren dan in de zomer, omdat de periode om in twaalf stukken te delen aanzienlijk korter was geworden. Zo duurde het Romeinse hora tertia (het derde uur van de dag) in de zomer zo’n 75 minuten, terwijl het in de winter slechts 44 minuten lang was. Pas in de middeleeuwen werd de duur van één uur vastgelegd op zestig minuten, waardoor er gewoon meer zonuren waren tijdens de zomer dan tijdens de winter. Aan het einde van de 19de eeuw en begin van de 20ste eeuw kwamen er onafhankelijk van elkaar enkele voorstellen om in de zomermaanden de klok aan te passen, zodat er langer van het zonlicht kon worden genoten. De allereerste officiële toepassing van de zomertijd kwam er tijdens de Eerste Wereldoorlog: de Duitse troepen voerden die samen met hun Oostenrijkse bondgenoten in op 30 april 1916. Na de oorlog verdween de zomertijd opnieuw en werd hij af en toe opnieuw bovengehaald als de omstandigheden erom vroegen. Vanaf de jaren 1970 werd de zomertijd algemeen in gebruik genomen en sindsdien verzetten we wereldwijd tweemaal per jaar onze klokken. Daardoor kunnen we langer genieten van zomeravonden en besparen we energie. Anderzijds blijft het in de winter ’s ochtends langer donker, verstoort de aanpassing het bioritme van heel wat mensen en gebeuren er door de aanpassing ook weleens vergissingen.

ki jk

2.1.2 Lineaire tijd

Een levenstrap (Life of a woman, 19de eeuw)

Horse in motion (1878) van Eadweard Muybridge

De cyclische kijk op tijd is de oudste, maar gaandeweg ontstond er ook een andere insteek. Wat als er een begin- en een eindpunt was? Deze manier van denken over tijd wordt lineair genoemd, omdat ze tijd als een lijn beschouwt. Doorheen de geschiedenis werd het lineaire denken steeds populairder en verdween het cyclische denken stilaan naar de achtergrond. Dat had onder meer te maken met de opkomst van monotheïstische godsdiensten, zoals het jodenen christendom en de islam. De aanhangers van die godsdiensten geloofden in een duidelijk beginpunt van de tijd, namelijk de schepping.

156

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 156

Code

11/07/16 10:35

•

Lineariteit sluit niet uit dat gebeurtenissen zich herhalen, maar de tijd tikt wel steeds verder weg naar een eindpunt. Dat werkt zowel inspirerend als afschrikwekkend. Denk maar aan de zogenaamde Dag des oordeels, waarop God volgens de aanhangers van verschillende godsdiensten de mensen zal beoordelen op hun daden. Ook het leven van een man of vrouw kan je aftekenen op een lijn en opdelen in verschillende stadia, van de wieg tot het graf. Vooral in de 19de eeuw verschenen er heel wat prenten die deze ‘levenstrap’ uitbeeldden. Ze moesten als een voorbeeld van het goede leven dienen voor de (christelijke) bevolking. Lineair denken over tijd vind je ook buiten religie. De experimenten van de Britse fotograaf Eadweard Muybridge (18301904) zijn een geslaagde poging om beweging en tijd vast te leggen op de camera. Als je zijn foto’s snel na elkaar plaatst, krijg je opnieuw bewegende beelden. Daarvoor vond hij een ingenieus apparaat uit, de zoöpraxiscoop. Op code.deboeck. com kan je dit apparaat in actie zien.

Lineair denken is alomtegenwoordig in onze maatschappij. Denk maar aan het begrip causaliteit* of oorzakelijkheid*, waarmee bedoeld wordt dat gebeurtenissen plaatsvinden als gevolg van andere gebeurtenissen die daaraan vooraf zijn gegaan. Causaliteit speelt een belangrijke rol in de wetenschappen, maar je voelt het ook als natuurlijk aan in je dagelijks leven. Als je tegen een bal trapt, komt die in beweging: er is een duidelijk voor en na. Toch deden fysici de voorbije decennia ontdekkingen die erop wijzen dat causaliteit niet altijd en overal geldt.

De kwantummechanica beschrijft het gedrag van atomaire en subatomaire deeltjes. De fysici die zich in de kwantummechanica verdiepen, kwamen de voorbije decennia tot een aantal verbijsterende vaststellingen. Ze merkten bijvoorbeeld dat het gedrag van subatomaire deeltjes beïnvloed wordt door waarneming. Je kan niet met zekerheid voorspellen waar een deeltje zich op een bepaald moment bevindt; je kan enkel zeggen dat het waarschijnlijk is dat het zich op een bepaalde plek bevindt. Die ontdekking heeft grote gevolgen voor het lineaire denken. Het universum zou (tenminste op subatomair niveau) weleens veel willekeuriger kunnen zijn dan wij dachten. 2.1.3 Natuurkundige tijd en werkelijke tijd

Nog een andere manier om over tijd na te denken, vind je in het werk van de Franse filosoof Henri Bergson (1859-1941). Bergson maakte een onderscheid tussen natuurkundige tijd en werkelijke tijd.

Opdracht 9 Lees de tekst en beantwoord vervolgens de vragen.

ki jk

Hoe nauwgezet we de afgelopen eeuw ook naar de klok zijn gaan leven, toch ervaren we de tijd nog altijd als iets wat ‘uit de maat’ kan lopen. Als de tijd sneller lijkt te gaan dan de wijzers aangeven, zeggen we bijvoorbeeld dat de tijd is omgevlogen. Of als we ons, overrompeld door een intense ervaring of gebeurtenis, even niet bewust van de tijd zijn, menen we dat de tijd lijkt stil te staan. Ook als we ons urenlang sterk op iets geconcentreerd hebben en daarbij in een ‘flow’ zijn geraakt, verbazen we ons erover dat zomaar een hele dag voorbij is gegaan. Hoe sterk ons leven met andere woorden ook op de regelmatig voorttikkende kloktijd is geënt, toch overkomt ons af en toe een ervaring van tijd die met deze monotone wetmatigheid weinig van Henri Bergson doen heeft. We lijken de tijd te vergeten, of liever gezegd, we zijn voor even aan het regime van de kloktijd ontsnapt, en komen terecht in een andere tijd, die niet gestoeld is op afspraken die buiten ons om zijn vastgesteld. Deze tijd bevalt eigenlijk beter dan de strenge chronometer die we gewend zijn om onze pols te dragen, want hij jaagt niet op, maar lijkt eerder verkwikkend te werken. Volgens de Franse fi losoof Henri Bergson ervaren we tijdens die in de moderne samenleving steeds zeldzamer wordende uren een tijd die hij de ‘werkelijke’ of ‘reële tijd’ noemde. Zijn fascinatie voor een ander tijdbegrip kwam voort uit zijn kritische houding ten aanzien van de laatnegentiende-eeuwse natuurwetenschappen, die de tijd voornamelijk als een abstracte, onveranderlijke en homogene grootheid beschouwden. Deze natuurkundige tijd, waarop ook onze kloktijd gebaseerd is, was volgens Bergson een aan de ruimte ontleend beeld van de tijd; men verdeelde de tijd in een reeks homogene en van elkaar geïsoleerde deeltjes – seconden, minuten, uren – die vervolgens netjes naast elkaar op een oneindig lange lijn werden geplaatst en zo geteld kon worden. Dit model van de tijd had volgens Bergson echter weinig te maken met de ‘werkelijke tijd’ die we innerlijk beleven. Het is weliswaar een handig ordeningsprincipe waarmee de wereld op praktische wijze ingericht kan worden, maar het vertelt ons weinig over de ‘reële tijd’, die volgens hem juist ononderbroken, heterogeen en dynamisch van aard is.

Uit: Hermsen, J.J. (2010). Stil de tijd. Amsterdam: De Arbeiderspers.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 157

Hoofdstuk 1 - Filosofie is denksport

157 11/07/16 10:35

Zoek aan de hand van de tekst naar kenmerken van de twee soorten tijd die Bergson onderscheidt.

Heb je zelf ooit al momenten meegemaakt waarin de tijd zich niet lijkt te houden aan de wijzers van de klok? Verklaar je antwoord.

Bergson probeerde zijn theorie te verduidelijken met allerlei beelden en metaforen, waarvan de sneeuwbal en het muziekstuk de bekendste en duidelijkste zijn. Hij vergeleek zijn concept van werkelijke of reële tijd met de structuur van een sneeuwbal: de lagen van zo’n sneeuwbal zijn niet duidelijk van elkaar te onderscheiden, het zijn vloeiende en in elkaar overgaande sneeuwkristallen. Zijn vergelijking met een muziekstuk is ook eenvoudig te begrijpen: als we naar muziek luisteren, horen we niet alle noten apart, maar een melodie. Zo beschouwde hij ook de werkelijke tijd: ‘De werkelijkheid is aan ons verschenen als een voortdurend worden. Ze komt tot stand of valt uiteen, maar ze is nooit een voldongen feit.’ Elk moment gaat voor hem over in het volgende, terwijl in de natuurkundige tijd elke seconde een losstaand feit is. Samen vormen ze weliswaar minuten, uren, dagen en jaren, maar tegelijkertijd blijven het aparte (en vrij abstracte) tijdseenheden.

Opdracht 10 Lees de tekst en beantwoord vervolgens de vragen.

ki jk

Is tijdreizen mogelijk?

In sciencefictionfilms is het de normaalste zaak van de wereld: aanwezig zijn bij de bouw van de piramides, kijken hoe twee dinosaurussen een episch gevecht voeren op leven en dood, zitjes bemachtigen voor een voorstelling van William Shakespeare in het net afgewerkte Globe Theatre, maar evengoed in de toekomst allerlei avonturen beleven samen met je kleindochter of een revolutie saboteren van robots die de mensheid willen overmeesteren. De grootvaderparadox Maar is reizen in de tijd in het echte leven ook mogelijk? Daarbij duiken allerlei filosofische problemen op, zoals de grootvaderparadox. Die gaat als volgt: je reist terug in de tijd en vermoordt je grootvader voor hij je grootmoeder leert kennen. Als gevolg daarvan word je nooit geboren. En als je nooit geboren werd, kan je niet door de tijd reizen om je grootvader te vermoorden …

158

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 158

Hetzelfde geldt trouwens voor de moord op baby Hitler, waar je eerder in dit hoofdstuk over speculeerde. Als je terug in de tijd kan reizen om de kleine Hitler het zwijgen op te leggen, komt er nooit een Tweede Wereldoorlog. En dan heb je ook geen reden om terug te reizen in de tijd. Zwarte gaten In 2014 kwam de film Interstellar uit, met onder meer Matthew McConaughey en Anne Hathaway in de hoofdrollen. In een bepaalde scène keren deze twee hoofdrolspelers terug naar hun ruimteschip na een bezoek aan een planeet vlakbij een zwart gat. Ze waren slechts enkele uren weg, terwijl hun collega die achter was gebleven op het ruimteschip maar liefst 23 jaar op hen had gewacht. In realiteit zou het contrast nooit zo groot zijn, maar het is volgens fysici wel zo dat de tijd vlakbij een zwart gat trager verloopt en je dus in principe naar de toekomst zou

Code

11/07/16 10:35

Een tijdverdrijver

De TARDIS

Stel een top drie samen van momenten uit het verleden waarnaar je zou willen terugreizen.

ki jk

Afspraken Tijdreizen is ook de rode draad in de Britse serie Doctor Who, die sinds 2005 weer op televisie is. Het hoofdpersonage springt voortdurend doorheen ruimte en tijd met zijn ruimteschip TARDIS (kort

voor Time and Relative Dimension In Space), dat eruitziet als een politietelefooncel uit de jaren 1960. Ook in de boeken en films rond Harry Potter komt tijdreizen aan bod. Hermelien, het klasgenootje van Harry, krijgt een tijdverdrijver cadeau. Daamee slaagt ze erin om alle vakken te volgen in het derde jaar, ook als er meerdere op hetzelfde moment worden gegeven. Er hangen wel zeer strikte afspraken aan vast. Zo moeten tijdsreizigers goed opletten dat ze niet door zichzelf betrapt worden in het verleden.

kunnen reizen, als de technologie dat zou toestaan. Albert Einstein stelde in zijn relativiteitstheorieĂŤn al vast dat ruimte en tijd met elkaar verbonden zijn: hij vond het begrip ruimtetijd uit. Hoe sneller je reist, hoe trager de tijd gaat.

Welke films of series ken je nog waarin tijdreizen aan bod komt?

Haal twee films uit je lijstje. Is er in deze films sprake van de grootvaderparadox of een ander probleem dat met tijdreizen gepaard gaat?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 159

Hoofdstuk 1 - Filosofie is denksport

159 11/07/16 10:35

2.2 Mag je oorlog voeren?

‘God schiep oorlog opdat Amerikanen aardrijkskunde zouden leren.’ Mark Twain

2.2.1 Plato en Aristoteles

Zijn er goede redenen om ten oorlog te trekken? Heel wat beleidsmakers en militaire bevelhebbers doorheen de geschiedenis lijken te denken van wel. Filosofen breken er al eeuwen hun hoofd over, met uiteenlopende meningen tot gevolg. In dit deel bekijken we wat Plato, Aristoteles en Augustinus van Hippo erover te zeggen hadden. Verder bekijken we de merites van het just war principle, het realisme en het pacifisme.

Een vlugge blik op de geschiedenis van de klassieke oudheid leert je één ding: deze periode was niet bepaald voor doetjes. Heel wat steden zagen oorlog als een middel om onafhankelijkheid te bereiken en eventueel ook te genieten van wat oorlogsbuit. Sterven tijdens een gevecht was bijgevolg bijzonder eervol, ten strijde trekken was een test van leiderschap en een bewijs van mannelijkheid. Anderzijds mogen we de oude Grieken niet herleiden tot oorlogszuchtige vechtmaniakken. Ze hielden oprecht van vrede en van alles wat zulke periodes van rust met zich meebrachten, zoals de Olympische Spelen. Twee klassieke filosofen die regelmatig over oorlog schreven waren Plato en Aristoteles.

ki jk

Plato (427-347 v.C.) besprak oorlog en rechtvaardigheid onder meer in Staat en Staatsman, twee van zijn bekendste en belangrijkste werken. Hij zag de menselijke natuur als de ultieme oorzaak van oorlog, maar tegelijkertijd was hij ervan overtuigd dat oorlog voeren een noodzakelijk onderdeel was van een goede polis (het Griekse woord voor stadstaat). Voor hem waren oorlog en rechtvaardigheid dan ook intrinsiek met elkaar verbonden. Hij was absoluut geen voorstander van voortdurende vrede, omdat voor hem oorlog essentieel was voor het hebben en in stand houden van rechtvaardigheid. Hij ging zelfs zo ver dat het blijvend bestaan van oorlog (in welke vorm dan ook) noodzakelijk was voor de menselijke ziel. Plato groeide op tijdens de Peloponnesische oorlogen, een conflict tussen Athene en Sparta dat tientallen jaren aansleepte. Die strijd had een grote impact op de Atheense samenleving, waartoe Plato behoorde. Er vielen veel slachtoffers door het geweld en de daaropvolgende epidemieën. Bovendien was de toenmalige regering bijzonder instabiel. Ondanks die ervaring vond Plato dat sommige oorlogen toch gerechtvaardigd kunnen zijn. Doorheen zijn werken komt het idee van een ideale polis meermaals naar voren. Die polis wordt gekenmerkt door goedheid, wijsheid, moed en matigheid. Oorlog blijft noodzakelijk, omdat er ook stadstaten zijn die niet aan het ideaal beantwoorden. De twee belangrijkste voorwaarden voor een rechtvaardige oorlog zijn zelfbescherming en zelfvoorziening. Over dat laatste was Plato vrij dubbelzinnig: de lijn tussen een oorlog die gevoerd wordt uit hebzucht en een oorlog die gevoerd wordt omwille van zelfvoorziening is moeilijk te trekken. Hij maakte wel duidelijk dat rijkdom geen streefdoel mag zijn: zodra een polis genoeg heeft, mogen de inwoners niet op zoek gaan naar nog meer – dat zou onrechtvaardig zijn.

160

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 160

Code

11/07/16 10:35

In zijn uitweiding over het oorlogvoeren maakte Plato een opdeling in conflicten tussen Grieken onderling en conflicten tegen niet-Grieken (of barbaren). Een conflict kan volgens hem enkel een oorlog genoemd worden als er gevochten wordt tussen twee groepen die ‘natuurlijk tegen elkaar gekeerd zijn’. Met andere woorden: voor hem was een conflict tussen Grieken onderling geen oorlog, omdat hij dat als tegennatuurlijk beschouwde. Een oorlog kan enkel gevoerd worden tegen barbaren. Meer zelfs, zo’n oorlog is natuurlijk en hoeft bijgevolg niet te worden beargumenteerd of verklaard. Vreemd detail: Plato vond dat kinderen het best getuige zijn van de gevechten, omdat ze de stad verenigen en de krijgers motiveren. Bovendien worden ze dan meteen opgevoed in de krijgskunde.

Hoewel Aristoteles (384-322 v.C.) een leerling van Plato was, zag hij het ietwat anders. Hij zocht de connectie tussen oorlog en rechtvaardigheid niet in de menselijke psychologie, maar in de kosmos. Voor Aristoteles zijn oorlogen in ‘harmonie’ met de natuur, op voorwaarde dat ze om de juiste redenen worden gevoerd. Er zijn volgens hem drie gerechtvaardigde redenen om oorlog te voeren: het verwerven van eigendom, het tot stand brengen van goed leiderschap en het bereiken van vrede (de belangrijkste van de drie). In tegenstelling tot Plato zag Aristoteles oorlog niet als deugdzaam voor de ziel. Hij stapte af van de mogelijkheid dat een oorlog waarde heeft op zichzelf. Het resultaat moet de polis ten goede komen. Oorlog is een menselijke uitvinding, maar kan dus wel in harmonie zijn met de natuur (de mens is immers ook een deel van die natuur). Aristoteles geloofde trouwens in een natuurlijke politieke hiërarchie: hij was ervan overtuigd dat de Grieken moesten heersen over de barbaren en dat sommige mensen binnen een samenleving meer rechten hebben dan anderen. Een oorlog die deze hiërarchie behoudt en zo goed leiderschap tot stand brengt, beschouwde hij dan ook als rechtvaardig.

2.2.2 Augustinus van Hippo

Ondanks hun meningsverschillen vonden zowel Plato als Aristoteles dat oorlog geen doel op zich mag zijn. Oorlog moest uiteindelijk de polis ten goede komen. Ze gaven beiden kritiek op sterk militaristische steden, zoals Sparta. Daarmee legden ze de basis voor het just war principle.

De naam die het vaakst aan het concept van een ‘rechtvaardige oorlog’ wordt gekoppeld is die van Augustinus van Hippo (354-430), een kerkvader (of leermeester) van de vroegchristelijke kerk. Hij bouwde verder op de ideeën van Plato en Aristoteles, maar voegde er enkele elementen aan toe. Augustinus maakte een onderscheid tussen voorwaarden om tot oorlog te mogen overgaan (ius ad bellum) en regels die binnen de oorlogvoering zelf gelden (ius in bello).

ki jk

Volgens hem waren er vier voorwaarden voor het voeren van een oorlog. • Er is een gerechtvaardigde reden. • De juiste autoriteit moet de oorlog verklaren. • De oorlog moet worden gestart met de juiste intentie. • Oorlog moet het laatste redmiddel zijn. Dat de oorlog een gerechtvaardigde reden moet hebben, is het belangrijkste criterium. Augustinus geeft drie redenen: de bescherming van burgers of staten tegen ongerechtvaardigde aanvallen, het herstellen van ten onrechte afgenomen rechten en het verdedigen of opnieuw vestigen van een rechtvaardige politieke orde. Het moet met andere woorden om defensieve oorlogsvoering gaan: bestaande rechten en grondgebieden moeten worden verdedigd. Deze gerechtvaardigde reden sluit niet uit dat er voordelen bereikt kunnen worden met de oorlog, zoals het openhouden van handelsroutes of het verstevigen van een bestaand netwerk van bondgenoten. Deze voordelen mogen echter niet doorslaggevend zijn.

•

De juiste autoriteit moet de oorlog verklaren. Enkel een staatsmacht mag een oorlogsverklaring uitspreken en dat mag enkel gebeuren omwille van het publieke belang. Augustinus van Hippo door Carlo Crivelli

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 161

Hoofdstuk 1 - Filosofie is denksport

161 11/07/16 10:35

•

Na afloop van de oorlog moet de situatie beter zijn dan voorheen. De bedoeling moet zijn om vrede te bereiken. Je moet een oorlog dus met de juiste intentie starten, niet omdat je de vijand veracht, omdat je wraak wil nemen of een rekening wil vereffenen.

•

Oorlog is enkel te rechtvaardigen als alle andere middelen zijn uitgeput. Oorlog moet dus een laatste redmiddel zijn. In de realiteit blijkt dit een lastig criterium te zijn, want wanneer heb je echt alle andere opties uitgeput?

Tijdens de oorlog zelf zijn er twee principes van belang voor Augustinus: proportionaliteit en discriminatie. • Het proportionaliteitsprincipe houdt in dat het gebruikte geweld en het toegebrachte leed in verhouding moeten zijn met de redenen waarom de oorlog begonnen is. Als je op voorhand kan voorspellen dat er te veel slachtoffers zullen vallen, kan dit zelfs een reden vormen om niet tot oorlog over te gaan. • Het discriminatieprincipe zegt dat mensen die niet meestrijden nooit als middelen mogen worden ingezet in een oorlog. Hoewel het doden van burgers of het nemen van gijzelaars ervoor kan zorgen dat de oorlog ingekort of zelfs beëindigd wordt, is dat niet gerechtvaardigd. De opdeling in strijders en niet-strijders betreft enkel de rol op het strijdtoneel en niet de loyaliteit: iedereen die tot de burgerbevolking behoort (zelfs degenen die het leger steunen) is geen strijder. Soldaten die eigenlijk niet akkoord gaan met de beslissingen van hun oversten behoren nog steeds tot de groep van de strijders.

Opdracht 11 Welke elementen van Aristoteles en Plato vind je terug in de theorie van Augustinus?

ki jk

Opdracht 12 Het gebruik van de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki in 1945 maakte een einde aan de Tweede Wereldoorlog. Er vielen honderdduizenden slachtoffers, waaronder veel burgers. Enkele dagen na de ontploffingen capituleerde de Japanse keizer Hirohito. De Verenigde Staten rechtvaardigden hun beslissing om de atoombommen te gebruiken door te stellen dat de oorlog met Japan zonder deze drastische ingreep nog jaren zou hebben aangesleept. De Japanners voerden in de laatste maanden van de oorlog een verbeten strijd, die aan veel Amerikaanse en Japanse soldaten het leven kostte. Zou Augustinus de atoombom gebruikt hebben? Verklaar je antwoord.

162

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 162

Code

11/07/16 10:35

2.2.3 Het just war principle Sinds de tijd van Augustinus is de oorlogsvoering enorm veranderd. Technologische ontwikkelingen zorgden ervoor dat het steeds gemakkelijker werd om je vijanden schade te berokkenen. Chemische en massavernietigingswapens doken op, waardoor er veel meer burgerslachtoffers vielen. In de 19de eeuw al ontstond het idee dat er een soort van overkoepelend orgaan moest zijn om bloedige conflicten te vermijden door middel van diplomatie. Dat dit geen doorslaand succes was, bewijzen de twee wereldoorlogen die de 20ste eeuw teisterden.

Het just war principle*, dat vandaag als algemene richtlijn wordt aanvaard, bouwt voort op het onderscheid dat Augustinus maakte tussen het ius ad bellum en het ius in bello.

In het ius ad bellum zijn de volgende criteria van belang. • Een oorlog mag enkel worden uitgeroepen door een legitieme autoriteit. • Alle andere manieren van conflictbemiddeling moeten zijn aangewend (en uitgeput). • De zaak waarvoor gevochten wordt en de intentie moeten gerechtvaardigd zijn. • De reactie moet proportioneel zijn. • Er moet een grote waarschijnlijkheid van succes aanwezig zijn.

Het ius in bello stelt onder meer dat: • niet-strijders nooit bij het conflict betrokken worden; • een aantal gebouwen geen doelwit mogen zijn, zoals ziekenhuizen en kerken; • het gebruik van geweld tijdens het conflict proportioneel moet zijn; • bepaalde wapens nooit mogen worden ingezet (het gaat dan vooral om chemische wapens en wapens zoals splinterbommen waarvan de schade niet te voorspellen is).

Deze afspraken werden ook neergelegd in allerlei internationale verdragen, zoals de Conventies van Genève uit 1949 (die handelen over gewonde en zieke strijdkrachten, de behandeling van krijgsgevangenen en de bescherming van burgers in oorlogstijden) en het Verdrag tot verbod van de ontwikkeling, de productie, de aanleg van voorraden en het gebruik van chemische wapens en inzake de vernietiging van deze wapens (kortweg het Verdrag chemische wapens), dat sinds 1997 van kracht is.

ki jk

Een belangrijke opmerking: uiteraard is het mogelijk dat alle partijen vinden dat ze een gerechtvaardigde oorlog voeren. Maar een slechte vijand maakt jou niet noodzakelijk goed.

In de film The Bridge on the River Kwai (1957) verplichten Japanse soldaten hun Britse krijgsgevangenen om een brug te bouwen. Ook de officieren moeten meewerken, hoewel dat ingaat tegen de Conventies van Genève. De bevelhebber van de Britten blijft protesteren tot zijn officieren vrijgesteld worden van de arbeid.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 163

Hoofdstuk 1 - Filosofie is denksport

163 11/07/16 10:35

Opdracht 13 Lees het artikel. Zoek de woorden en historische verwijzingen die je niet begrijpt op en beantwoord vervolgens de vragen.

Was de Groote Oorlog ook een rechtvaardige oorlog?

Het lijkt een uitgemaakte zaak, de Tweede Wereldoorlog was een rechtvaardige oorlog. Het nazisme moest gestopt worden, met alle mogelijke middelen. Maar hoe kijken wij – het just war principle bij de hand – terug op de Eerste Wereldoorlog? Björn Siffer, algemeen coördinator van de HumanistischVrijzinnige Vereniging, zoekt het uit.

Oostenrijks-Hongaarse soldaten executeren Servische gevangenen in 1917.

Het just war principle denkt na over de vraag wanneer en op welke manier het rechtvaardig is om oorlog te voeren. Vooral de Amerikaanse politieke fi losoof Michael Walzer verwierf bekendheid met dit principe. Nochtans gaat de leer al terug op theoloog Augustinus. Ook de fi losofen Seneca (‘Geen offer is god welgevalliger dan het bloed van een tiran’) en Cicero (in De officiis) dachten na over het begrip ‘rechtvaardige oorlog’. In dit artikel hanteer ik de criteria van Michael Walzer, maar ik voeg er nog een derde aan toe: het ius post bellum.

ki jk

IUS AD BELLUM (RECHT TOT OORLOG) Had WO I een rechtvaardige oorzaak? Het uiteenvallen van het Ottomaanse rijk had bij het begin van de 20ste eeuw voor een vacuüm gezorgd, dat vooral door Oostenrijk-Hongarije en Rusland geclaimd werd. De Weltpolitik van de Duitse keizer Wilhelm II schrikte nogal wat Europese staten af. Vooral Groot-Brittannië was bevreesd voor het verlies van zijn economische en koloniale suprematie en zocht daarom toenadering tot andere landen. Al deze onzekerheden leidden tot een opstoot van nationalisme en de creatie van vijandbeelden, aangewakkerd door de opkomst van de massamedia en hun propaganda. Bovendien lieten de toenmalige Europese leiders zich leiden door trots en nationalisme, waardoor ze het diplomatieke proces – dat toch al enkele jaren aan de gang was – veel te snel opgaven. Het is in die opgeklopte sfeer dat de aanslag van de Servische Gavrilo Princip op de Oostenrijkse aartshertog Franz Ferdinand kon leiden tot het uitbreken van een oorlog van wereldomvang. Was de autoriteit van de strijdende partijen legitiem? De steun van de bevolking aan de regeringen en aan de oorlog was aan beide zijden van het confl ict zeer groot. Het Rode Kruis en tal van vrouwenorganisaties protesteerden, maar zowel vakbonden als bevolking steunden de oorlogsretoriek, de oorlogsleningen en de hogere belastingen die geïnd moesten worden om de oorlog te winnen. Een verklaring hiervoor kan zijn dat WO I vooral een soldatenoorlog was: de burgers steunden een oorlog die voor hen door de soldaten werd uitgevochten, en dan nog vooral op het

164

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 164

Code

11/07/16 10:35

platteland. Ook de instemming bij de soldaten was groot en recht evenredig met hun vijandbeeld. Er waren inderdaad spontane kerstbestanden, maar muiterij was lange tijd zeer zeldzaam. In Rusland begon de massale desertie pas in 1917 bij het uitbreken van de Russische revolutie. In diezelfde periode braken er in Frankrijk algemene stakingen uit. Maar algemeen gesproken kon de oorlog rekenen op le grand consentement, ook bij kunstenaars en academici.

Hadden de strijdende partijen de juiste intenties? WO I draaide vooral om het veiligstellen van de eigen macht en invloed, niet om de grote idealen. Het Duitse expansionisme was bedreigend en de schending van de Belgische neutraliteit moest bestraft worden, maar ten gronde waren de andere naties even imperialistisch als Duitsland. Rusland was in handen van een despotische tsaar, maar toch koos Groot-Brittannië ervoor om met dit land een alliantie te sluiten. De these van de Alleinschuld, de ‘alleenschuld’ van Duitsland zoals opgenomen in het Verdrag van Versailles, is niet houdbaar.

Was de oorlog proportioneel? Het confl ict was wel degelijk een wereldoorlog, omdat het zich verplaatste van de Balkan naar West-Europa, Oost-Europa, Afrika, het Midden-Oosten en Azië. Bovendien waren de geostrategische belangen dermate groot dat ook de VS, Japan en de legers van Australië en Nieuw-Zeeland zich aansloten bij de geallieerden. De proporties zijn duidelijk, maar ze werden door de legerleiders en de politici bewust onderschat en fout geschetst aan de bevolking. De chauvinistische pers en de generaals beloofden aan beide zijden snelle overwinningen, maar dit draaide anders uit. De oorlog duurde vier jaar en maakte een paar tientallen miljoenen slachtoffers.

Was de oorlog een laatste redmiddel? Het nationalisme en imperialisme van alle partijen werd in de jaren voor het uitbreken van WO I gepacificeerd dankzij diplomatie. De instabiliteit na de implosie van het Ottomaanse rijk bleef lang onder controle, in 1913 was Albanië onafhankelijk verklaard om als buffer te fungeren tussen Servië en de Adriatische kust (die door Oostenrijk-Hongarije en door Italië gegeerd was) en ook de verdragsverbindingen tussen de partijen van de Triple Entente en die van de Triple Alliantie waren niet van die aard dat het ene land automatisch moest volgen als het andere land ten oorlog trok. Conclusie: er was nog veel ruimte voor verdere diplomatie, maar de oorlogszucht en persoonlijke trots waren aan beide zijden erg sterk.

ki jk

IUS IN BELLO (RECHT TIJDENS OORLOG) Waren de gebruikte middelen tijdens de oorlog binnen proportie? De totale oorlog bracht aan beide zijden miljoenenlegers op de been. De levensomstandigheden in de loopgraven waren mensonterend en de Conventies van Genève en Den Haag werden aan de lopende band geschonden. De machinegeweren, prikkeldraad en loopgraven boden betere kansen tot verdediging, maar leidden ook tot massale slachtpartijen zonder terreinwinst. De bewegingsoorlog aan het oostfront (bijvoorbeeld de Slag bij Tannenberg, 1914) was overigens even cynisch als de loopgravenoorlog ofwel Sitzkrieg aan het westfront (bijvoorbeeld de Slag bij Verdun, 1916): hij maakte een onverdedigbaar aantal slachtoffers. Zij waren kanonnenvoer in handen van generaals als Haig, Foch en von Schlieffen. In de loopgravenoorlog werden eerst bommen en granaten gebruikt om uit de patstelling te komen, maar later schakelde men over op chloorgas en mosterdgas (yperiet).

In oorlogspropaganda werd België afgebeeld als een hulpeloos land, dat vernederd werd door de Duitse troepen.

Maakte men een onderscheid tussen soldaten en burgers? WO I was een totale oorlog, en daarin waren ook burgers doelwitten. Ze bleven echter relatief buiten schot, al werden frontliniesteden als Ieper en Reims toch zwaar getroffen. Tijdens de eerste vijf weken van de oorlog, toen Duitsland België

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 165

Hoofdstuk 1 - Filosofie is denksport

165 11/07/16 10:35

binnenviel, waren er tal van bloedbaden te betreuren. Er vielen toen 6 000 Belgische burgerdoden en er werden 15 000 woningen vernield. Later zouden de Duitsers ook burgers aanvallen in Frankrijk. Er heerste ook overal schaarste door de blokkades en burgers stierven door honger en ziekte (aan het einde van de oorlog sloeg de Spaanse griep zwaar toe). Talloze burgers uit geallieerde gebieden werden als krijgsgevangenen in Duitsland tewerkgesteld en aan het oostfront bestonden er interneringskampen.

IUS POST BELLUM (RECHT NA OORLOG) Werd de oorlog op een verantwoordelijke en toekomstgerichte wijze afgehandeld? De afwikkeling van WO I verliep dermate dramatisch, dat ze aanleiding gaf tot tal van confl icten die decennia later nog steeds voelbaar waren. De Vrede van Versailles (1919) en de strenge voorwaarden waaraan Duitsland moest voldoen, zouden later de oorzaak worden van de Tweede Wereldoorlog. Onder meer de gigantische herstelbetalingen waren de voedingsbodem voor de opkomst van populisten en nationaalsocialisten, die het de Weimarregering onmogelijk maakten om te regeren. Het 14-puntenplan van de Amerikaanse president Wilson voorzag in het zelfbeschikkingsrecht der volkeren en in de oprichting van de Volkenbond. Maar de zelfbeschikking werd zeer selectief toegestaan en de Volkenbond was te zwak, had geen macht en de VS weigerde zelfs om er lid van te zijn.

Op basis van de hierboven geschetste criteria moeten we besluiten dat WO I geen rechtvaardige oorlog was. Hij was te vermijden indien de diplomatieke inspanningen waren opgevoerd en hij maakte buitenproportioneel veel slachtoffers voor een â&#x20AC;&#x2DC;hoger doelâ&#x20AC;&#x2122; dat tot op vandaag zeer discutabel is. De jaren na de oorlog werden er onvoldoende en te weinig doordachte inspanningen geleverd om een herhaling van het bloedvergieten in de toekomst te vermijden.

Vandaag kunnen we tal van parallellen trekken met de explosieve situatie van vlak voor het begin van WO I. Grote machtsblokken bestrijden elkaars politieke en economische hegemonie in een wereld die opnieuw multipolair wordt en waarin de technologische vernieuwingen door de globalisering exponentieel toenemen. Zwakke elites zijn niet in staat om een nieuw verhaal van het algemeen belang te schrijven en voeden de opkomst van populisten en extremisten. De geschiedenis leert ons dat wie zijn geschiedenis niet kent, gedoemd is om haar te herhalen. Oorlog is van alle tijden, en ook in Europa is de beschaving een dun laagje vernis bovenop pretentie en hybris van elites die hun confl icten laten uitvechten door het volk. Naar: Siffer, B. (2014). Was de Groote Oorlog ook een rechtvaardige oorlog? deMens.nu Magazine, 3, extra editie, pp. 40-43. Beantwoord de vragen die de auteur vooraan elke alinea stelt. Plaats je antwoorden in de marge.

ki jk

Welk criterium voegt de auteur toe aan het just war principle?

Waarover gaat dat precies? En waarom is het van belang?

Opdracht 14 Analyseer een conflict dat nu aan de gang is. Omschrijf het (waar speelt het, wie zijn de strijdende krachten) en zoek een antwoord op de volgende vragen. a Heeft dit conflict een rechtvaardige reden? b Is de autoriteit van de strijdende partijen legitiem? c Hebben de strijdende partijen de juiste intenties? d Is het conflict proportioneel? e Zijn de gebruikte middelen tijdens de oorlog binnen proportie? f Wordt het discriminatieprincipe gerespecteerd?

166

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 166

Code

11/07/16 10:35

2.2.4 Realisme en pacifisme

Het just war principle wordt vandaag – in theorie, maar niet altijd in de praktijk – vrij algemeen aanvaard door de internationale gemeenschap. Je kan ook meer radicale houdingen aannemen tegenover oorlogvoering. We bespreken er hier twee: het realisme en het pacifisme.

Mahatma Ghandi (rechts) tijdens een van zijn hongerstakingen

Niccolo Machiavelli

De bekendste voorstander van het realisme* was de Italiaanse filosoof en diplomaat Niccolo Machiavelli (1469-1527). In zijn werk De vorst argumenteert hij dat een politicus zijn macht moet kunnen aanwenden zonder enige morele beperking. Dé uitspraak bij uitstek die met zijn naam verbonden wordt, is ‘het doel heiligt de middelen’, wat onder meer betekent dat je ook een offensieve oorlog mag voeren als de omstandigheden daarom vragen. Wie anders beweert, is naïef. Deze zogenaamde Realpolitik is in de 21ste eeuw nog steeds relevant, al zullen regeringsleiders niet zo snel toegeven dat ze oorlog voeren uit strategische overwegingen. Ze zullen eerder zoeken naar een andere rechtvaardiging voor hun beslissing om ten strijde te trekken, door bijvoorbeeld te verwijzen naar een vermeende bedreiging van de nationale veiligheid.

ki jk

De Russische president Vladimir Putin toonde een sterk staaltje Realpolitik door in 2015 Russische gevechtsvliegtuigen naar Syrië te sturen. Door zich te mengen in de burgeroorlog verzekerde hij de Russische belangen in de regio en versterkte hij zijn band met de Syrische leider Assad.

Diametraal tegenover die manier van denken staat het pacifisme*. Deze filosofische stroming veroordeelt elke vorm van geweld en vindt dat mensen onder alle omstandigheden duurzame vrede moeten nastreven. Je kan een onderscheid maken tussen principiële en pragmatische pacifisten. • Principiële pacifisten zijn tegen oorlogen omdat ze die intrinsiek verkeerd en onacceptabel vinden. Dit soort pacifisme kan religieus geïnspireerd zijn. Het pacifisme dook voor het eerst op in het boeddhisme en later ook in het hindoeïsme. Monniken moesten bijvoorbeeld militaire dienst vermijden. • Pragmatische pacifisten keuren oorlogen niet af omwille van bepaalde principes, maar omdat ze geloven dat ze nutteloos zijn. Geweld creëert enkel meer problemen, dus kan je maar beter naar geweldloze oplossingen zoeken. De Indische vredesactivist Mahatma Ghandi (1869-1948) riep zijn volgelingen op om zich geweldloos te verzetten tegen de Britse kolonisten. Ook de Amerikaanse dominee Martin Luther King (1929-1968) staat symbool voor een geweldloze burgerrechtenbeweging. Beide mannen haalden inspiratie uit hun geloof, maar ze hoopten vooral dat ze via het pacifisme sneller hun doelen zouden bereiken. Tegenstanders van het pacifisme verwijzen graag naar de appeasementpolitiek van de Britse premier Neville Chamberlain (1869-1940), die in 1938 het Verdrag van München onderhandelde met Adolf Hitler. Om de oorlogszuchtige Duitsers te paaien stemde Chamberlain ermee in dat ze het Sudetenland, dat nu tot Tsjechië behoort, in handen kregen. Bij zijn aankomst in eigen land beloofde Chamberlain de Britten ‘peace for our time’, maar op 1 september 1939 vielen de Duitsers alsnog Polen binnen.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 167

Hoofdstuk 1 - Filosofie is denksport

167 11/07/16 10:35

MILITAIRE DOCTRINES De Koude Oorlog was een periode van gewapende, relatieve vrede tussen twee grote ideologieĂŤn: het kapitalisme, onder leiding van de Verenigde Staten, en het communisme, onder leiding van de Sovjet-Unie. Die liep ongeveer van het einde van de Tweede Wereldoorlog tot het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991. In die periode ontwikkelden zowel de Amerikanen als de Russen verschillende militaire doctrines, die bepaalden hoe ze met mogelijke dreigingen zouden omgaan. De Brezjnevdoctrine stelde bijvoorbeeld dat andere socialistische landen moesten ingrijpen als een De Sovjetleider Jozef Stalin, de Amerikaanse president bondgenoot naar het kapitalistische systeem dreigde Harry Truman en de Britse premier Winston Churchill in over te stappen. Zo behielden de Russen een ijzeren 1945. Enkele jaren later zouden Stalin en Truman tegengreep op hun buurlanden. standers worden in de Koude Oorlog. De Reagandoctrine trachtte de invloedssfeer van de Russen te beperken door openlijk en in het geheim revolutionaire bewegingen te steunen in landen waar de communisten aan de macht waren. Beide kampen vonden dat ze een rechtvaardige strijd voerden voor hun ideologie, maar deden daarbij regelmatig aan Realpolitik. Zo leverden de Verenigde Staten in de jaren 1980 wapens aan Iran, niet meteen een bondgenoot van het land. Aanvankelijk gebeurde dat om een aantal Amerikaanse gijzelaars uit Libanon vrij te krijgen, maar de opbrengsten van de wapenverkoop werden vervolgens doorgesluisd naar de Contraâ&#x20AC;&#x2122;s, een rechtse rebellenbeweging in het socialistische Nicaragua. Het zogenaamde Iran-Contraschandaal bracht de Amerikaanse president Reagan in nauwe schoentjes.

Opdracht 15 Geef de volgende citaten van bekende personen een plaats op de lijn. Voeg ten slotte ook jezelf toe en vat je houding ten aanzien van oorlogsvoering bondig samen.

Geweld beantwoorden met geweld vermenigvuldigt geweld en maakt een sterreloze nacht donkerder.

De geschiedenis leert ons dat oorlogen beginnen wanneer regeringen vinden dat de prijs van agressie laag staat.

ki jk

Martin Luther King

Ronald Reagan

Wanneer diplomatie eindigt, begint de oorlog. Adolf Hitler

Er is geen voorbeeld van een natie die gebaat is bij een lange oorlog.

Het volstaat niet om een oorlog te winnen, belangrijker is om de vrede te organiseren. Aristoteles

Sunzi, auteur van De kunst van het oorlogsvoeren

pacifisme

168

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 168

realisme

Code

11/07/16 10:35

3 Filosofische argumenten Filosofen mogen nog zoveel interessante vragen stellen over het leven, de liefde en de mogelijkheid van tijdreizen, als ze er niet in slagen om een goed beargumenteerd antwoord te formuleren, blijven ze ter plaatse trappelen. Gewoon een mening geven volstaat niet. Wie wil filosoferen, moet onderbouwen en tot de essentie komen. In dit deel bekijken we enkele belangrijke termen uit de logica. Vervolgens zien we ook hoe argumenteren niet moet, door in te zoomen op drogredenen.

3.1.1 Deductie

aa pl

Als we elkaar willen verstaan, moeten we dezelfde taal spreken. We sommen dan ook enkele termen op die regelmatig terugkeren in filosofische discussies. Je standpunt* is de houding of positie die je inneemt tegenover een bepaald onderwerp. Je kan instemmen met iemand anders zijn standpunt of je kan dat standpunt net afwijzen. Die instemming of afwijzing maak je duidelijk door bepaalde argumenten* te gebruiken. Om er zeker van te zijn dat die argumenten steek houden, kan je gebruikmaken van de logica*, een filosofische discipline die de wetten van het redeneren vastlegt. In dit deel kunnen we niet alle logische redeneervormen bespreken. We beperken ons hier tot deductie, inductie en abductie, maar je kan bijvoorbeeld ook een autoriteit aanhalen om je gelijk te halen (‘Dat is zo, omdat het in de krant staat’).

3.1 Logisch redeneren

Premisse 1: alle mensen zijn sterfelijk. Premisse 2: Socrates is een mens. Conclusie: Socrates is sterfelijk.

ki jk

• • •

Als je een algemene regel toepast op specifieke gevallen, doe je aan deductie*. Een bekende deductieve redenering is het syllogisme*. In zo’n geval bouw je een redenering op aan de hand van twee premissen* (of vooronderstellingen) en sluit je af met een conclusie*.

Als de eerste premisse een voorwaardelijke uitspraak is die wordt bevestigd door de tweede premisse, spreken we van een modus ponens. Premisse 1: als oorlog een deel van de natuur is, dan trekken we ten strijde. Premisse 2: oorlog is een deel van de natuur. Conclusie: we trekken ten strijde.

• • •

Als de eerste premisse een voorwaardelijke uitspraak is waarvan het tweede deel (de consequens) wordt ontkend door de tweede premisse, dan spreken we van een modus tollens. • • •

Premisse 1: als oorlog een deel van de natuur is, dan trekken we ten strijde. Premisse 2: we strekken niet ten strijde. Conclusie: oorlog is geen deel van de natuur.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 169

Hoofdstuk 1 - Filosofie is denksport

169 11/07/16 10:35

Als het regent, dan zijn er wolken aan de hemel. Er zijn geen wolken aan de hemel.

Ik breng altijd mijn eigen lunch mee op maandag. Vandaag ga ik een broodje kopen.

Als het goed weer is, dan kunnen we naar het strand. Het is goed weer.

Opdracht 16 Vul de syllogismen aan. Van welke modus zijn ze een voorbeeld? a Als je genoeg geld spaart, dan kan je een nieuwe auto kopen. Je kan geen nieuwe auto kopen.

Opdracht 17 ‘Als het regent, dan gaat Bastiaan met de bus naar school.’ Wat kan je zeggen over het vervoer van Bastiaan naar school of over het weer in de volgende situaties? a Bastiaan komt met de bus naar school.

De zon schijnt.

Het regent.

Bastiaan komt met de fiets naar school.

ki jk

3.1.2 Inductie

Bij inductie* vertrek je niet vanuit een algemene regel, maar vanuit specifieke voorbeelden. Die gebruik je om tot een algemene regel te komen.

Je ziet een zwaan en die is wit. De volgende zwaan die je ziet, is ook wit. Hetzelfde geldt voor de volgende, en de volgende … Je conclusie is dat alle zwanen wit zijn.

Opdracht 18 Zijn onderstaande voorbeelden deductief of inductief? a De wijzer op mijn horloge tikt vooruit, net als de wijzer op de horloge van mijn buurman. De tijd gaat dus vooruit.

170

Alle kunstenaars zijn creatief. Sommige studenten zijn kunstenaars. Sommige studenten zijn creatief.

X g X1

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 170

Code

11/07/16 10:35

X1 + X2 + X3 + X4 g X

3.1.3 Abductie Als je een mogelijke verklaring zoekt voor een bepaalde vaststelling, maar over weinig bewijzen beschikt, doe je aan abductie*. Logischerwijze is deze redeneervorm niet erg betrouwbaar.

Vaststelling: het gras is nat. Mogelijke verklaring: het heeft geregend. Uiteraard is regen een mogelijke verklaring, maar het is niet de enige mogelijke verklaring. Misschien is iemand met een gieter langs gekomen of gaat het om dauw.

3.2 Drogredenen

Niet voor het eerst merk ik dat woorden meer kracht hebben dan ideeën, vooral in Frankrijk. George Sand

3.2.1 Formele drogredenen

Een drogreden* is een redenering die geldig lijkt, maar het niet is. Soms wordt ze opzettelijk gehanteerd om de tegenpartij te misleiden of te bedriegen. Als je wil argumenteren, is het nuttig om de drogredenen in de argumentatie van je opponent te herkennen. Drogredenen kunnen in meerdere categorieën worden ingedeeld. Wij hanteren hier een eenvoudige indeling in formele en informele drogredenen, waarbij we telkens een paar voorbeelden geven.

Bij formele drogredenen* zit er een fout in de opbouw van de redenering.

Een voorbeeld daarvan is de generalisatie. In zo’n geval lijkt de conclusie op het eerste gezicht correct, maar is die eenvoudig te ontkrachten met een tegenvoorbeeld. De inductieve redenering kan hieraan ten prooi vallen.

ki jk

‘Rijke mensen zijn hebzuchtig’, klinkt goed als je een standpunt tegen het kapitalisme wil innemen, maar deze generalisatie kan eenvoudig weerlegd worden door te wijzen op het bestaan van rijke weldoeners. Een andere formele drogreden wordt benoemd met een Latijnse spreuk: post hoc ergo propter hoc (na dit, dus door dit). Daarbij worden twee gebeurtenissen die elkaar opvolgen automatisch beschouwd als oorzaak en gevolg, terwijl er geen aantoonbaar oorzakelijk verband is. Gisteren vlogen de zwaluwen hoog en vandaag is het mooi weer. Nu vliegen de zwaluwen opnieuw vrij hoog, dus zal het morgen opnieuw mooi weer zijn.

Bij een foutieve gevolgtrekking (non sequitur) wordt een onlogische conclusie uit de premissen getrokken. Dat kan op verschillende manieren. • •

Wie in België geboren is, is een Belg. Jij bent niet in België geboren, dus je bent geen Belg. Op warme dagen wordt er veel ijs gegeten en hebben veel mensen last van een zonneslag. Van ijs eten krijg je een zonneslag.

Bij een cirkelredenering doet de conclusie ook dienst als premisse. De redenering werkt enkel als je op voorhand van de conclusie uitgaat. In de Bijbel staat geschreven dat dit het woord van God is. Het woord van God mag je niet in twijfel trekken. De Bijbel mag je dus niet in twijfel trekken. Dus de Bijbel moet wel het woord van God zijn.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 171

Hoofdstuk 1 - Filosofie is denksport

171 11/07/16 10:35

Ook het omkeren van gevolg en oorzaak is een voorbeeld van een formele drogreden. Ziekenhuizen veroorzaken ziektes: iedereen die er verblijft, is ziek. 3.2.2 Informele drogredenen Bij informele drogredenen* zit de fout niet in de opbouw van de redenering, maar in de premissen of in het taalgebruik.

Je taalgebruik kan om verschillende redenen misleidend zijn. Een vaak voorkomend geval is emotioneel taalgebruik. Daarmee probeer je de emoties van de tegenpartij of de luisteraar te bespelen, wat je redenering overtuigender moet maken dan ze eigenlijk is. De emoties die je wil oproepen kunnen zowel positief als negatief zijn.

In tijden van oorlog wordt een bevolking vaak voor een keuze gesteld door zijn leiders: ofwel steun je ons, ofwel ben je tegen ons. Daarmee doen ze een beroep op gevoelens van loyaliteit en vrees, maar een solide argument is het niet.

Een andere techniek die tot misleidend taalgebruik kan worden gerekend, is het stellen van strikvragen. Een strikvraag is een slimme manier om iemand meer informatie te laten verklappen dan hij eigenlijk wou, of om iemand een standpunt te laten innemen dat hij eigenlijk niet steunt. Een aantal zaken worden verondersteld door de vraagsteller. Deze techniek wordt ook de drogreden van de meervoudige vraag genoemd.

Een politicus krijgt de volgende vraag voorgeschoteld: â&#x20AC;&#x2DC;Gelooft u nog steeds dat minderjarige kinderen de vrijheid moeten hebben om alcohol te kopen?â&#x20AC;&#x2122; Als hij dit ontkent, dan bevestigt hij tegelijkertijd dat hij dit standpunt vroeger wel innam. Nog een informele drogredenering die heel populair is in politieke kringen, is het argumentum ad hominem. Daarbij wordt niet op de bal, maar op de man gespeeld. Natuurlijk denkt hij er zo over, hij is zelf een profiteur.

ki jk

Opdracht 19 Ga in de krant op zoek naar een aantal opiniestukken, bijvoorbeeld van politici. Probeer daarin een voorbeeld te vinden van een deductieve, een inductieve en een abductieve redenering. Zoek vervolgens ook drie voorbeelden van drogredenen. Noteer hieronder de correcte bronvermelding van elk voorbeeld. Op code.deboeck.com vind je informatie over bronvermeldingen.

DEBATTEREN ALS SPORT In de Verenigde Staten en sommige Europese landen is debatteren een echte sport. Studenten moeten een bepaald standpunt zo overtuigend mogelijk verdedigen en mogen daarbij gebruikmaken van alle debattrucjes. Doorgaans mogen ze wel niet kiezen welke stelling ze moeten verdedigen en bovendien krijgen ze maar een beperkte voorbereidingstijd. Een jury beslist achteraf wie het best gedebatteerd heeft. Tegenwoordig bestaan er zelfs debatten aan hoge snelheid, waarbij leerlingen tot 350 woorden per minuut afratelen. Op code.deboeck.com kan je een filmpje over deze extreme debatvorm bekijken.

172

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 172

Code

11/07/16 10:35

e fi o s lo fi e d n a v g n De oorspro

Hoofdstuk 2

De Grieken ........................................................................................................................................................................................................................... 180 2.1 De presocratische filosofie ................................................................................................................................................................................. 180 2.1.1 De natuurfilosofen ...................................................................................................................................................................................... 180

2.2 De klassieke filosofie............................................................................................................................................................................................... 183

2.2.1 Socrates (470-399 v.C.) .............................................................................................................................................................................. 183 2.2.2 Plato (427-347 v.C.) ...................................................................................................................................................................................... 185

Na dit hoofdstuk kan je …

£ een onderscheid maken tussen mythe en filosofie;

2.2.3 Aristoteles (384-322 v.C.) ......................................................................................................................................................................... 187

£ uitleggen waarom en hoe de westerse filosofie in Griekenland tot bloei kwam; £ het belang van de presocratische en de klassieke filosofen aantonen; £ het onderscheid tussen rationalisme en empirisme maken;

ki jk

£ verklaren waarom de allegorie van de grot een voorbeeld is van dualistisch denken.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 173

Hoofdstuk 2 - De oorsprong van de filosofie

173 11/07/16 10:35

INTRO

Een standbeeld van Confucius in de Chinese stad Nanjing

ki jk

‘Oosterse filosofie’ is een verzamelnaam voor verschillende denkstromingen uit onder meer China, India en Perzië. Een van de bekendste oosterse filosofen is Confucius (551-479 v.C.). Het China waarin hij leefde bevond zich in een continue staat van oorlog, maar de kunsten floreerden. Net zoals veel van zijn tijdgenoten zocht hij naar stabiliteit in een periode van chaos en verandering. In zijn denken concentreerde hij zich op zes morele waarden: menselijkheid, gehoorzaamheid, rechtvaardigheid, fatsoen, trouw en wederkerigheid. De mens die leeft volgens die zes principes noemde hij een junzi, wat vertaald kan worden als een superieure mens of een mens met goede waarden en manieren. De zes basisprincipes zijn gebaseerd op oude, traditionele waarden. Confucius brak wel met de traditie door die waarden niet enkel voor te behouden voor de bovenste klassen, maar binnen het bereik te plaatsen van zowat iedereen.

Hieronder vind je een aantal citaten van Confucius. Wat betekenen ze voor jou? • ‘Geef me werk dat bij me past en ik hoef nooit meer te werken.’ • ‘Als de rijken vermageren, zijn het de armen die van honger omkomen.’ • ‘Een wijs man zoekt het in zichzelf, de dwaas zoekt het in anderen.’ • ‘Mensen struikelen niet over bergen, maar over molshopen.’

Ook het Westen heeft heel wat filosofische stromingen voortgebracht. De westerse filosofie begon vorm te krijgen vanaf de 7de eeuw voor Christus en is geworteld in de cultuur van het klassieke Griekenland en het Romeinse rijk. De belangrijkste filosofen uit de klassieke oudheid zijn Socrates (470-399 v.C.), Plato (427-347 v.C.) en Aristoteles (384-322 v.C). Aan deze heren besteden we in dit hoofdstuk de meeste aandacht. In het volgende hoofdstuk leer je hoe het verhaal van de westerse filosofie sindsdien verliep.

174

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 174

Code

11/07/16 10:35

Averroes Socrates Plato

Dat verhaal staat trouwens niet op zichzelf. Voor de Arabische wereld vormden de Griekse filosofen bijvoorbeeld een belangrijke inspiratiebron. Heel wat werken werden vertaald naar het Arabisch en werden in die vorm bewaard doorheen de eeuwen. De Arabische filosofie kende haar hoogtepunt in de periode van de 9de tot de 12de eeuw. Belangrijke denkers waren onder meer Al-Kindi (801-873), Avicenna (980-1037) en Averroes (1126-1198). Averroes was een meester in de filosofie, de theologie, het recht en de psychologie. Hij was ook thuis in de muziektheorie, de geneeskunde, de astronomie, de geografie, de wiskunde en de fysica. Door sommigen wordt hij zelfs beschouwd als een van de spirituele vaders van Europa. Geen wonder dus dat hij opduikt in het beroemde fresco De school van Athene van de Italiaanse renaissanceschilder Rafaël (1483-1520).

ki jk

Aristoteles

1 Mythe of filosofie?

De fundamenten van de westerse filosofie werden in de klassieke oudheid gelegd. De reikwijdte van de filosofische vraagstelling was toen veel breder dan vandaag. We geven enkele voorbeelden van vragen die de oude Grieken en Romeinen bezighielden, maar die ondertussen niet meer tot de discipline van de filosofie behoren. • • • •

Waarom is het in de winter koud en in de zomer warm? Waar komt vuur vandaan? Waarom maken spinnen een web? Waarom komt de zon elke dag op in het oosten en gaat ze onder in het westen?

De antwoorden die ze daarop formuleerden, namen oorspronkelijk de vorm aan van mythen*. Dat zijn verhalen over goden, halfgoden en goddelijke voorouders die een verklaring geven voor verschijnselen in onze wereld. Deze verhalen werden mondeling doorgegeven van generatie op generatie (het Griekse woord mythos betekent letterlijk ‘mondeling overgeleverd verhaal’). Niet alleen natuurverschijnselen, maar ook de waarden en normen die golden in de maatschappij en het ontstaan van de wereld werden op die manier verklaard.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB_TH2H2.indd 175

Hoofdstuk 2 - De oorsprong van de filosofie

175 11/07/16 11:29

Opdracht 1 Zoek het verhaal van de volgende mythologische personages op: Helios, Persephone, Arachne, Prometheus en Pandora. Som de belangrijkste hoofdrolspelers op en vat het verhaal kort samen. Beantwoord vervolgens de vragen.

Helios

ki jk

Arachne

Persephone

Prometheus

176

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 176

Code

11/07/16 10:36

Welk mythologisch personage biedt een antwoord op de volgende vragen? Waarom is het in de winter koud en in de zomer warm?

•

Waar komt vuur vandaan?

•

Waarom maken spinnen een web?

•

Waarom komt de zon elke dag op in het oosten en gaat ze onder in het westen?

•

Pandora

Formuleer de filosofische vraag die ontbreekt. Welk personage biedt een antwoord op die vraag?

Waarom behoren de eerste vier vragen vandaag niet meer tot het domein van de filosofie?

ki jk

Prometheus gebonden van Peter Paul Rubens (1577-1640)

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 177

Pandora van John William Waterhouse (1849-1917)

Hoofdstuk 2 - De oorsprong van de filosofie

177 11/07/16 10:36

DE METAMORFOSEN Op zoek naar een mythe? Kijk dan zeker eens in de Metamorfosen van de Romeinse dichter Publius Ovidius Naso, kortweg Ovidius (43 v.C.-17 n.C.). Dat werk is één lang gedicht, verdeeld over vijftien boeken. Je vindt er meer dan 250 verhalen uit de Griekse en Romeinse mythologie in terug. Ze zijn allemaal verbonden door één centraal thema: de metamorfose of gedaanteverwisseling. Het werk vormde door de eeuwen heen een dankbare inspiratiebron voor schilders en schrijvers. Wist je dat het bekende toneelstuk Romeo en Julia van William Shakespeare (1564-1616) onrechtstreeks op het mythologische verhaal Pyramus en Thisbe gebaseerd is? Ook dat verhaal duikt op in de Metamorfosen.

De populariteit van mythen in de oudheid mag niet verbazen: ze boden een antwoord op belangrijke vragen en ze deden dat aan de hand van een spannend verhaal. Die kennis zorgde voor zekerheid: mensen wisten bij welke god ze terecht konden voor een bepaald probleem. Elke god(in) had immers een specifiek ‘vakgebied’ en bepaalde attributen. Door hem of haar te vereren of een offer te brengen, kon je hen goedgezind stemmen. Het grote probleem hierbij was dat de mythen zo algemeen aanvaard werden dat ze vernieuwing tegenhielden. Er trad dan ook een zekere verstarring op in de samenleving.

Ga zelf op zoek naar de Scandinavische mythe die een antwoord biedt op de volgende vraag: waarom is het in de winter koud en in de zomer warm? Vat die kort samen.

ki jk

Opdracht 2 Goden die het antwoord bieden op allerlei onverklaarbare fenomenen: ze komen niet enkel voor bij de oude Grieken en Romeinen. Heel wat andere culturen kennen gelijkaardige verhalencycli. De bekendste zijn zonder twijfel die van Egypte en Scandinavië. Die van de Aboriginals uit Australië, de Ashanti uit West-Afrika of de Navajo uit Noord-Amerika zijn minder bekend, maar daarom niet minder interessant.

Ga zelf op zoek naar de Egyptische mythe die een antwoord biedt op de volgende vraag: waarom komt de zon elke dag op in het oosten en gaat ze onder in het westen? Vat die kort samen.

178

Vergelijk nu zelf twee scheppingsmythen uit niet-Europese culturen met elkaar. Noteer hieronder drie gemeenschappelijke elementen.

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 178

Code

11/07/16 10:36

Opdracht 3 Ook vandaag worden er nog steeds mythen gecreĂŤerd, al hebben die niet noodzakelijk tot doel om onze wereld voor ons te verklaren. Denk maar aan de boekentrilogie The Lord of the Rings van de Engelse schrijver J.R.R. Tolkien of de Star Wars-filmreeks. Deze verhalen worden meestal gecategoriseerd onder het genre fantasy. De Amerikaanse schrijver George R.R. Martin (Â°1948) scoorde een gigantische hit met zijn boekencyclus A Song of Ice and Fire. Een van de titels, Game of Thrones, werd door de Amerikaanse betaalzender HBO omgevormd tot een populaire televisieserie. Zoek wat meer informatie over deze reeks en beantwoord vervolgens de vragen.

De Britse Queen Elizabeth II bezoekt de set van Game of Thrones in Belfast.

Game of Thrones kan beschouwd worden als een voorbeeld van een moderne mythologie. Verklaar waarom.

Waar haalde George R.R. Martin zijn inspiratie?

Er zijn nog heel wat televisiereeksen en films waarin mythologische personages een belangrijke rol spelen. Ga op zoek naar een duidelijk voorbeeld.

ki jk

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 179

Hoofdstuk 2 - De oorsprong van de filosofie

179 11/07/16 10:36

2 De Grieken

Een kaart waarop de Griekse nederzettingen, kolonies en handelsroutes te zien zijn

ki jk

Het mythische wereldbeeld begon voor het eerst barsten te vertonen in de 7de eeuw voor Christus. Op dat moment vonden in het oude Griekenland heel wat veranderingen plaats, zowel op politiek als economisch vlak. Daardoor begonnen mensen zich vragen te stellen bij de traditionele verhalen en gingen ze op zoek naar meer rationele, logische verklaringen voor de staat van de wereld. Een belangrijke rol was weggelegd voor de handelsstad Milete, een Griekse nederzetting in het huidige Turkije en de meest zuidelijke van de Ionische steden (de Ioniërs vormden een Griekse bevolkingsgroep, net als de Doriërs of de Achaiers). Deze polis aan de Middellandse Zee kan je zonder overdrijven de geboorteplaats van de filosofie noemen. De bloeiende handel zorgde ervoor dat sommige bewoners rijk werden en niet meer hoefden te werken. Zo kregen ze tijd voor andere bezigheden, zoals filosofie. Bovendien zorgde het contact met verschillende volkeren (en dus culturen) ervoor dat oude denkwijzen overboord werden gegooid. Voor alle duidelijkheid, deze overgang van mythisch naar logisch denken (net zoals heel wat andere belangrijke veranderingen in de geschiedenis) gebeurde niet op één dag. Denkers die vandaag als baanbrekend aanvaard worden, kregen in hun eigen tijd vaak kritiek te verduren. Niet iedereen was onmiddellijk bereid de traditionele antwoorden overboord te gooien.

2.1 De presocratische filosofie

Omdat er in de beginperiode heel wat nieuwe denkers en groeperingen ontstonden, worden ze meestal aangeduid met een verzamelnaam: de presocratici of voorsocraten. Deze oorspronkelijke vernieuwers kregen die naam simpelweg omdat ze voor Socrates leefden, wat meteen aantoont hoe invloedrijk die man was. De presocraten lieten niet enkel de mythische verklaringen achter zich, ze eisten bovendien dat anderen hun kritische manier van denken overnamen. Ook als leerkrachten waren ze dus baanbrekend: leerlingen moesten actief nadenken over wat hen verteld werd. Veel geschriften van deze filosofen zijn er niet bewaard gebleven, maar dankzij allerlei indirecte bronnen (vooral dan het werk van latere filosofen) kunnen we toch achterhalen waar ze voor stonden. Binnen de verzameling van presocratische filosofen kunnen we twee grote groepen onderscheiden: de natuurfilosofen en de sofisten. 2.1.1 De natuurfilosofen Hun naam doet het al vermoeden: de natuurfilosofen* zochten naar verklaringen voor natuurlijke verschijnselen. Je kan hen dan ook beschouwen als de voorlopers van de huidige natuurwetenschappers.

180

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 180

Code

11/07/16 10:36

Vooral de vraag hoe de wereld ontstaan is, wilden de natuurfilosofen graag beantwoord zien. Dat kennen we vandaag als het veranderingsprobleem*. Ze waren het erover eens dat iets niet uit niets kan ontstaan en dat er dus een soort van oerstof moet zijn geweest. Wat die oerstof dan wel was en hoe alles verder evolueerde vanuit die oerstof, daarover verschilden ze van mening. Bij de natuurfilosofen zijn er zes belangrijke namen om te onthouden: Anaximander, Anaximenes, Heraclitus, Parmenides, Pythagoras en Thales. Je herkent waarschijnlijk enkele namen uit de lessen wiskunde of wetenschappen – natuurfilosofen drukten hun stempel op allerlei disciplines.

Opdracht 4 a Vul de tijdlijn aan met behulp van de informatie die je in de tabel vindt. Plaats de correcte naam bij elke parafrase. antwoord op veranderingsprobleem

Anaximander

Anaximander vindt de veronderstelling dat de oerstof een van de vier elementen is ronduit verkeerd. Hoe kan een van die elementen immers overgaan in een van de andere (vooral vuur en water zijn volgens hem te zeer tegengesteld)? Zijn oerstof is dan ook ‘onbegrensd, onzichtbaar en onbepaald’ – zodat er absoluut niets wordt uitgesloten.

Anaximenes

Wat is het verschil tussen niet weten wat de oerstof is en zeggen dat ze ‘onbegrensd, onzichtbaar en onbepaald’ is? Niets, vindt Anaximenes en hij stelt een andere oerstof voor: lucht. Hij verbindt hiermee twee principes (verdunning en verdichting) om de visuele verschillen te verklaren. Als er meer lucht samengepakt zit, spreekt hij van verdichting – bij minder lucht op een bepaalde oppervlakte, is er sprake van verdunning.

Heraclitus

Volgens Heraclitus is de oerstof iets dat tegelijkertijd stabiel en veranderlijk is: het oervuur. Hij zegt dat dit element vormelijk gelijk blijft, terwijl het ook constant aan het veranderen is. Waarschijnlijk denkt hij daarbij niet aan vuur in letterlijke zin, maar aan een soort oerenergie.

Parmenides

Van alles natuurfilosofen is Parmenides degene die het meeste vertrouwt op de rede de zintuigen het hardste wantrouwt. Alleen wat gedacht kan worden, bestaat ook. Hieruit leidt hij af dat ‘niets’ niet bestaat, want je kan er niet aan denken zonder het als een ‘iets’ te beschouwen. Daaruit besluit hij dat beweging eigenlijk niet mogelijk is, want dan zou het zogenaamde zijnde bewegen van waar het is naar waar het niet is.

filosoof

Pythagoras gaat voor zijn oerstof niet zoeken bij de vier elementen, maar gooit het over een andere boeg. Hij vermoedt dat alles uitgedrukt kan worden in wiskundige formules. Een goed voorbeeld is de muzikale harmonie: de verhouding tussen de verschillende muzieknoten is immers te herleiden tot wiskundige formules.

ki jk

Pythagoras

De oerstof moet volgens Thales een van de vier elementen zijn. Hij vindt dat water van die vier elementen het duidelijkst veranderingen ondergaat.

Thales

‘Mijn oerstof is een van de vier elementen, namelijk water.’

650 v.C.

624 v.C.

610 v.C.

‘De oerstof is een van de vier elementen, namelijk lucht. De verschillen die we zien, ontstaan door verdichting en verdunning.’

570 v.C.

572 v.C. ‘De oerstof is onzichtbaar, onbepaald en grenzeloos.’

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 181

546 540 528 515 v.C. v.C. v.C. v.C.

500 v.C.

‘Beweging is onmogelijk, want de oerstof is overal.’

480 v.C.

450 v.C.

430 v.C.

545 v.C. ‘Alles is wiskunde.’

‘Het oervuur blijft hetzelfde en verandert tegelijkertijd.’

Hoofdstuk 2 - De oorsprong van de filosofie

181 11/07/16 10:36

Van Heraclitus komt de uitspraak: ‘We kunnen niet tweemaal in dezelfde rivier afdalen.’ Verklaar die uitspraak.

De antwoorden die de Griekse natuurfilosofen gaven op het veranderingsprobleem zijn vandaag grotendeels fout bewezen of in ieder geval verfijnd door de natuurwetenschappen. Maar ze blijven belangrijke figuren, omdat ze op een compleet nieuwe manier nadachten over de wereld. Daarmee vormden ze een bron van inspiratie voor latere filosofen.

2.1.2 De sofisten

De sofisten*, wat zoveel betekent als ‘wijze mannen’, waren reizende leraren die van stad tot stad trokken. Tegen betaling gaven ze les in allerlei kunsten en vaardigheden, maar vooral in de retorica* (welsprekendheid of redekunst). Ze konden het met andere woorden goed uitleggen en hadden er geen probleem mee om een drogreden in hun betoog te gebruiken. Objectieve kennis was volgens hen onmogelijk en je kan hun houding dan ook beschrijven als sceptisch. Als er geen objectieve maatstaf is om te bepalen wie gelijk heeft, komt het erop aan om je gelijk te halen. De retorica van de sofisten kreeg al snel een negatieve bijklank: de vorm mag dan wel mooi zijn, maar dat zegt niets over de inhoud van het pleidooi. Toch leverden ze een belangrijke bijdrage aan de filosofie, aangezien ze voor het eerst de aandacht volledig op de mens richtten en niet op de natuur. Bovendien maakten ze duidelijk dat er mogelijk grenzen bestaan voor onze kennis. En ten slotte stelden ze ook prangende vragen over wat aanvaard mag worden in een samenleving en tilden ze de debatkunst naar nieuwe hoogten. De sofisten waren gevestigd in Athene en en daar is net zoals bij de natuurfilosofen uit Milete een goede verklaring voor. In de loop van de 5de eeuw voor Christus evolueerde de stad Athene naar een democratie, een staatsvorm waarin de burgers (of toch een deel ervan) heel wat macht hadden. De volksvertegenwoordigers verzamelden in volksvergaderingen, waar beslissingen over de organisatie van de gemeenschap werden genomen. Welsprekendheid en overtuigingskracht waren cruciaal voor het behalen van een politieke overwinning. In dat klimaat verschenen de sofisten ten tonele.

ki jk

DE WATERKLOK In een Atheense volksvergadering kwam het erop aan je standpunt op een bondige manier uit te leggen aan je collega’s. De speeches werden immers getimed door middel van een waterklok. Zo werd erop toegezien dat iedereen evenveel tijd kreeg.

Opdracht 5 a Waarom kan je de sofisten geen echte filosofen noemen?

182

‘De mens is de maat van alle dingen. Van de dingen die zijn wat ze zijn en van de dingen die niet zijn wat ze zijn.’ Wat bedoelde de bekende sofist Protagoras (490-420 v.C.) volgens jou met deze uitspraak (zie ook het schema op de volgende bladzijde)?

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 182

Code

11/07/16 10:36

Waarom hebben de sofisten een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van de democratie?

Een Egyptische bezoeker zegt dat het weer koud is.

De mens is de maat van alle dingen.

2.2 De klassieke filosofie

Beiden spreken de waarheid.

De waarheid hangt af van je perspectief en is dus relatief.

Een Zweedse bezoeker zegt dat het weer warm is.

Het is een lentedag in Athene.

De natuurfilosofen en de sofisten leverden bijzonder waardevolle bijdragen aan het denken, maar pas nadien beleefde de filosofie haar hoogdagen. Tussen 480 en 320 voor Christus ontstonden er ontzettend veel nieuwe ideeën over de wereld en de mens. Dat was voornamelijk te danken aan de drie bekendste westerse filosofen: Socrates, Plato en Aristoteles. Zij legden de basis voor alles wat daarna kwam.

2.2.1 Socrates (470-399 v.C.)

ki jk

Het is moeilijk om iets met zekerheid te zeggen over Socrates, omdat alle informatie die we over deze filosoof hebben uit indirecte bronnen komt. Zelf heeft de man niets van geschriften achtergelaten. Wat we wel over hem weten, werd opgeschreven door een van zijn leerlingen, Plato. Vast staat dat Socrates in Athene verbleef op het moment dat ook de sofisten actief waren in de stad. Hij was een van hun ferventste tegenstanders: voor hem deed de inhoud van een betoog er wel degelijk toe. De wijsheid moest centraal staan en de zoektocht ernaar was een nobel streven. Toch zijn er ook gelijkenissen met de sofisten. Zo deed ook Socrates geen uitspraken over de aard van de natuur, maar was hij vooral geïnteresseerd in de mens. Hij wou weten wat vroom en goddeloos was, rechtvaardig en onrechtvaardig, hoe een staat of staatsman moest handelen … Bovendien getuigde de methode die hij hanteerde ook van een sceptische houding: hij stond bijzonder kritisch tegenover kennis en zei zelfs: ‘Ik weet dat ik niets weet.’ Socrates ging op een heel aparte manier te werk: eenvoudig gekleed wandelde hij rond in de stad en bestookte zijn leerlingen (maar ook willekeurige voorbijgangers) met allerlei vragen. Die vraaggesprekken worden ook socratische dialogen genoemd. Tijdens zo’n gesprek deed Socrates alsof hij absoluut niets wist en op zoek was naar het antwoord op een eenvoudige vraag. Door slimme opvolgingsvragen te stellen probeerde hij zijn gesprekspartner kritisch te laten nadenken. Aan het einde van het gesprek beseften beide gesprekspartners dat de algemeen aanvaarde kennis niet volstond of gewoon fout was. De methode van Socrates wordt soms vergeleken met de manier waarop een vroedvrouw te werk gaat bij een bevalling. De wijsheid is al aanwezig in de gesprekspartner en met behulp van zijn vragen slaagde Socrates erin om ze te bevrijden. De moeder van Socrates was trouwens een vroedvrouw.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 183

Hoofdstuk 2 - De oorsprong van de filosofie

183 11/07/16 10:36

Opdracht 6 De sofisten en Socrates gingen op heel verschillende manieren te werk. Vul het schema aan. Socrates

sofisten De sofisten deden alsof ze de waarheid in pacht hadden.

Socrates gebruikte zijn kennis als hulpmiddel om goede vragen te kunnen stellen.

De sofisten waren continu zelf aan het woord, de anderen moesten luisteren.

ki jk

LAATSTE WOORDEN De staatsinrichting in Athene was democratisch, maar dat werd niet door iedereen aanvaard. Socrates was eigenlijk een voorstander van een aristocratische staatsvorm, al deed hij niet openlijk aan politiek. Na afloop van de bijna dertig jaar durende Peloponnesische oorlog (431-404 v.C.) tussen Athene en Sparta kwamen de democraten weer stevig in het zadel. Socrates werd voor het gerecht gedaagd wegens goddeloosheid en het bederven van de jeugd, wat slechts een excuus was om hem uit de weg te ruimen. Ondanks een overtuigend betoog werd hij ter dood veroordeeld. Hij kon ervoor kiezen om te vluchten, maar dat weigerde hij: op zijn hoge leeftijd wou hij niet meer in ballingschap gaan en bovendien wou hij zijn lot niet ontlopen. Socrates dronk zonder verder protest van de gifbeker die hem werd aangeboden. Na de omstaanders te hebben gevraagd niet om hem te huilen, sprak hij zijn laatste woorden tot een van zijn leerlingen: â&#x20AC;&#x2DC;Crito, aan Asclepius zijn wij een haan schuldig. Verzuim niet hem die te geven.â&#x20AC;&#x2122;

De dood van Socrates (1787) door Jacques-Louis David

184

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 184

Code

11/07/16 10:36

2.2.2 Plato (427-347 v.C.)

• • •

Socrates had heel wat leerlingen en volgelingen, maar Plato is zonder twijfel de bekendste. Na de dood van Socrates vluchtte hij weg uit Athene om pas dertien jaar later terug te keren. In 387 v.C. richtte hij een school op die nog eeuwen na zijn dood bekend zou staan als de Akademeia. Naast filosofie kregen de leerlingen er ook lessen natuurkunde, wiskunde en astronomie. In tegenstelling tot zijn leermeester schreef Plato zijn gedachten wel neer, en die vormden de basis van de filosofische opleiding aan de academie. Niet toevallig waren die teksten in dialoogvorm geschreven, als eerbetoon aan Socrates, die ook regelmatig opduikt in de dialogen. Daardoor is het soms moeilijk om een onderscheid te maken tussen het gedachtegoed van de twee filosofen. In de loop van 50 jaar schreef Plato zo’n 34 dialogen bij elkaar, waarin hij zeer diverse onderwerpen behandelt.

Socrates wordt beschouwd als een van de grondleggers van de westerse filosofie. Da’s des te opmerkelijker als je bedenkt dat dat hij geen geschriften heeft achtergelaten. Bovendien kunnen er ook geen grote ideeën rechtstreeks aan hem verbonden worden. Zijn plaats in het pantheon van de filosofen verdiende hij door zijn vernieuwende methode. Hij ging te werk als een echte onderzoeker, die alles in vraag stelt en steeds zijn kritische ingesteldheid bewaart. Omdat hij daarbij in dialoog trad met anderen, om zo samen naar de waarheid te zoeken, wordt die methode ook de dialectiek* genoemd. Via een stelling en een tegenstelling kom je zo tot een synthese, al was de synthese van Socrates vaak dat hij het antwoord schuldig bleef. Overigens maakten ook de sofisten in wezen gebruik van een dialectische methode, al hadden ze daarbij andere doeleinden.

In Protagoras treedt hij in discussie met de sofisten over de deugd. In Politeia, wat Staat betekent, schetst hij de verhoudingen tussen het individu en de overheid. Phaedo behandelt de onsterfelijkheid van de ziel.

ki jk

FILOSOFEREN IN DE GYM Het woord academie, dat wij vandaag gebruiken om een hogeschool of kunstvereniging aan te duiden, is afgeleid van Plato’s Akademeia. Die naam is trouwens volstrekt niet filosofisch geïnspireerd: de school bevond zich simpelweg op het grondgebied van een zekere Academus. De Grieken gebruikten trouwens wel meer namen die voor ons herkenbaar zijn. De Akademeia deed bijvoorbeeld ook dienst als gymnasion, een plek waar aan sport gedaan kon worden en intellectuele gesprekken gevoerd konden worden in een ontspannen sfeer. Of er vandaag in de gym nog veel gefilosofeerd wordt, durven we te betwijfelen, maar de naam bleef wel plakken.

Een van de zaken die Plato de eeuwige roem opleverden, is de ideeënleer*. Hij maakte een onderscheid tussen een zintuiglijke wereld en een ideeënwereld, waarbij de eerste slechts een schaduw van de laatste is. Ideeën bestaan niet enkel in ons verstand (ze staan op zichzelf), maar ons verstand is de enige manier om ermee in contact komen. Het ultieme doel van elke mens (met de filosofen voorop) moet zijn om door te dringen tot de ideeënwereld. Wie daarin slaagt, is een verlicht mens. Daarmee zette Plato belangrijke stappen voor zowel het rationalisme als het dualisme. • Het rationalisme* stelt dat we enkel via de rede tot echte kennis kunnen komen. We mogen niet zomaar vertrouwen op onze zintuigen, maar moeten een beroep doen op onze geest om de wereld te doorgronden. • Het dualisme* maakt een onderscheid tussen het geestelijke en het materiële. Volgens dualisten is er meer dan het oog kan aanschouwen. Aanhangers van het monisme* gaan daar lijnrecht tegenin: volgens hen is er slechts één werkelijkheid. Omdat hij besefte dat dit allemaal nogal abstract klinkt, gebruikte Plato de allegorie (metafoor of symbolische voorstelling) van de grot om zijn standpunt te verduidelijken.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 185

Hoofdstuk 2 - De oorsprong van de filosofie

185 11/07/16 10:36

Opdracht 7 Lees de verkorte versie van de allegorie van de grot en beantwoord vervolgens de vraag.

De allegorie van de grot

worden. Zulke mensen zullen er ongetwijfeld van uitgaan dat de werkelijkheid niets anders is dan de schaduwen van die voorwerpen. Stel je nu eens hun bevrijding voor uit die gevangenis van onwetendheid. Wanneer iemand werd losgemaakt en gedwongen plotseling op te staan, zijn hoofd te draaien, te lopen en naar het licht op te kijken, en al die handelingen hem pijn zouden doen en hij door de schittering niet in staat zou zijn de voorwerpen te onderscheiden waarvan hij tot dusver de schaduwen had gezien. Hoe zou hij dan reageren, als je hem zou vertellen dat het maar flauwekul was wat hij tot op dat moment had gezien, en dat hij nu dichter bij de werkelijkheid was en een juistere kijk had op de dingen, omdat zijn blik nu was gericht op echte voorwerpen? En als men hem verder zou dwingen de grot te verlaten en naar het zonlicht zelf te kijken, zouden zijn ogen dan geen pijn doen? Zou hij zich niet afwenden en vluchten naar de dingen die hij wel kan onderscheiden, in de overtuiging dat die duidelijker zijn dan wat je hem aanwees?

Stel je een aantal mensen voor in een onderaardse, grotachtige woning. Ze zijn daar van jongs af aan opgesloten, aan handen en voeten en aan hun nek geboeid, zodat ze alleen recht voor zich uit kunnen kijken. Verder is er licht van een vuur dat hoog en ver boven hen brandt, in hun rug, en tussen het vuur en de gevangenen een weg in de hoogte, waarlangs je je moet voorstellen dat een muurtje is aangelegd, zoals bij een poppenkast voor het publiek een wand staat waarboven de poppen worden vertoond. Langs dat muurtje moet je nu mensen allerlei voorwerpen zien dragen, die boven het muurtje uitsteken, en beelden van mensen en dieren, gemaakt van steen en van hout en van allerlei ander materiaal. Een vreemde vergelijking en een vreemde gevangenis, maar die gevangenen lijken op ons. Want hebben zulke mensen van zichzelf of van elkaar ooit iets anders gezien dan de schaduwen die door het vuur op de wand worden geworpen? En hetzelfde geldt natuurlijk voor de dingen die langs gedragen

Wat is de betekenis van de volgende symbolen? de zon

ki jk

de grot

de ontsnapte gevangene

Opdracht 8 Ga creatief aan de slag met de allegorie van de grot. Maak er een fotoverhaal, een poster, een filmpje â&#x20AC;Ś Het hoeft geen letterlijke weergave van het verhaal te zijn, maar zorg wel dat de voornaamste ideeĂŤn duidelijk worden weergegeven. Presenteer het resultaat aan de klas.

186

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 186

Code

11/07/16 10:36

2.2.3 Aristoteles (384-322 v.C.)

Net zoals Plato een leerling was van Socrates, was Aristoteles een leerling van Plato. Na een twintigjarig verblijf aan de Akademeia verliet Aristoteles Griekenland en trok hij naar Macedonië om er aan het hof te werken. Hij werd er de privéleraar van Alexander de Grote, de zoon van koning Philippus II. Toen Alexander aan de macht kwam, keerde Aristoteles terug naar Athene en opende hij er zijn eigen school, het Lykeion (lyceum). Hij ontpopte zich als een verzamelaar van planten en dieren en legde een grote private bibliotheek aan. Net als Socrates werd hij uiteindelijk aangeklaagd wegens goddeloosheid en stierf hij in ballingschap. Aristoteles was een veelschrijver, die belangrijke bijdragen leverde aan de logica, de natuurwetenschap, de metafysica (waarin voorbij de fysica over de oorzaak van de dingen wordt gespeculeerd), de ethiek, de politiek en de letterkunde. Wellicht zouden we hem vandaag als een wetenschapper bestempelen, vanwege zijn grenzeloze nieuwsgierigheid en logische bewijsvoering. Daarmee stond hij ver af van de ideale, bijna dichterlijke wereld die Plato voor ogen had. Hij geloofde niet in het dualisme, maar stelde dat er slechts één wereld is, de zintuiglijke. Onze zintuigen zijn de enige betrouwbare bron van kennis. Dat plaatst hem in het kamp van het empirisme*. Als we dwalen, heeft dat volgens hem te maken met een foute redeneerwijze, die ervoor zorgt dat we informatie verkeerd ordenen en verbinden.

Toch zijn er raakpunten met de ideeënleer van Plato. Aristoteles maakte namelijk een onderscheid tussen vier oorzaken van het zijnde. • De stof (causa materialis) is de materie die in een bepaalde vorm gegoten wordt. Een beeldhouwwerk is gemaakt uit marmer. • De vorm (causa formalis) is onveranderlijk en kan je vergelijken met het idee van Plato. Het beeldhouwwerk stelt een vrouw weer. • De werkoorzaak (causa efficiens) vertelt je wie of wat het zijnde tot stand gebracht heeft. De beeldhouwer heeft het beeldhouwwerk gemaakt. • De doeloorzaak (causa finalis) geeft aan waarvoor het zijnde gebruikt wordt. Het beeldhouwwerk komt in een tentoonstellingsruimte terecht. Vorm en stof zorgen voor beweging. De vormende krachten werken in op de stof en de stof verlangt ernaar om een vorm aan te nemen. Toch moet er volgens Aristoteles een onbewogen beweger zijn, iets of iemand die dit alles in gang heeft gezet. Die onbewogen beweger is volgens hem een god. De vier oorzaken van het zijnde duiken op verschillende momenten in de geschiedenis van de filosofie terug op, maar ook aan andere deeldomeinen van de filosofie leverde Aristoteles belangrijke bijdragen.

ki jk

Opdracht 9 Ga op zoek naar een ander voorbeeld waarop je de vier oorzaken van Aristoteles kan toepassen.

Opdracht 10 In het vorige hoofdstuk zag je verschillende manieren om een logisch argument op te bouwen. Welke filosoof past beter bij de deductieve methode en welke bij de inductieve methode?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 187

Hoofdstuk 2 - De oorsprong van de filosofie

187 11/07/16 10:36

Hoofdstuk 3

t h g u o h t r o f d o o F

Wat na de Grieken? ...................................................................................................................................................................................................... 190

Soorten filosofie ............................................................................................................................................................................................................. 192 2.1 De theoretische filosofie ..................................................................................................................................................................................... 192 2.2 De praktische filosofie .......................................................................................................................................................................................... 193

Ontdek de filosoof in jezelf ................................................................................................................................................................................... 197

Na dit hoofdstuk kan je … £ een aantal belangrijke filosofen situeren in de geschiedenis;

£ het huis van de filosofie schetsen;

£ respectvol met je klasgenoten in dialoog treden;

£ de verschillende soorten filosofie van elkaar onderscheiden;

£ een filosofisch standpunt onderbouwen en verdedigen.

INTRO

ki jk

Elk jaar strijden middelbarescholieren uit meer dan veertig landen om de gouden, zilveren en bronzen medailles tijdens de International Philosophy Olympiad. De bedoeling van de olympiade is om leerlingen uit verschillende culturen met elkaar in dialoog te laten treden over belangrijke onderwerpen. De beste deelnemers van de landelijke preselecties moeten een filosofisch standpunt verdedigen in een essay. Een internationale jury van filosofiedocenten selecteert vervolgens de meest overtuigende argumenten. In 2016 werd de Belgische preselectie gewonnen door Othman El Hammouchi, een Belg met Marokkaanse roots uit Vilvoorde. ‘Jonge mensen neigen ernaar de wereld in zwart-wit te zien’, zegt hij. Filosofie voert je volgens hem terug naar wat het is om mens te zijn. ‘Het creëert een ruimte waarin je alles op tafel kunt gooien.’

Wil je zelf deelnemen aan de olympiade? Op code.deboeck.com vind je meer informatie.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 189

Hoofdstuk 3 - Food for thought

189 11/07/16 10:36

1 Wat na de Grieken?

In het vorige hoofdstuk kwamen de presocratici en de giganten van de klassieke filosofie aan bod. Maar de geschiedenis van de filosofie stopt niet na Socrates, Plato en Aristoteles. Eigenlijk begint ze dan maar net. De Griekse filosofie beleefde haar hoogtepunt tijdens de 5de en 4de eeuw voor Christus. Na de dood van Aristoteles in 322 v.C. viel de filosofie uiteen in allerlei verschillende stromingen. De Griekse cultuur verspreidde zich over Macedonië, Syrië en Egypte en mengde zich met oosterse elementen. We spreken ook wel van hellenisme om die internationale versie van de Griekse cultuur aan te duiden. De Romeinen drongen uiteindelijk Griekenland binnen en werden op hun beurt beïnvloed door de Griekse ideeën. Zij waren niet zozeer geïnteresseerd in het gedachtegoed van de natuurfilosofen, maar eerder in praktische ideeën over de organisatie van de staat en het menszijn. Er ontstonden verschillende Romeinse filosofische scholen. De stoïcijnen preekten bijvoorbeeld een streng stelsel van waarden en normen en een grenzeloze mensenliefde (hiermee effenden ze het pad voor het opkomende christendom), terwijl de sceptici net als de sofisten twijfelden aan de mogelijkheid om echte kennis te vergaren.

Tijdens de middeleeuwen stond filosofie vooral in het teken van God en de christelijke religie. De belangrijkste denkers uit dat tijdvak probeerden vooral om de bestaande filosofische tradities te verzoenen met de heersende religieuze ideeën. Een eerste periode liep tot ongeveer 800 en wordt de patristiek genoemd (pater betekent vader in het Latijn en deze term verwijst naar de oorspronkelijke kerkvaders). In deze eeuwen werkten verschillende denkers, waaronder Augustinus van Hippo, aan een samenhangend systeem van geloofsregels en filosofie. Daarop volgde de scholastiek (scholasticus staat in het Latijn voor kerkelijk leraar), die liep tot het begin van de 16de eeuw. Onder meer Albertus Magnus en Thomas van Aquino leverden belangrijke bijdragen aan het scholastische denken. Dat trachtte om al de kennis die over de wereld beschikbaar was samen te brengen in een wetenschappelijk systeem, waarbij de theologie (godsleer) de kers op de taart vormde.

ki jk

De renaissance betekende een ommekeer: de mens kwam opnieuw centraal te staan (in plaats van een god), net als bij de klassieke filosofen. Renaissance betekent wedergeboorte en er vond werkelijk een heropleving van Griekse ideeën plaats. Niet enkel in de kunsten en de literatuur was dat het geval, maar ook in de filosofie. De filosofische stroming die in de 16de en 17de eeuw het meeste aanhangers kende, was dan ook het humanisme (humanus betekent menselijk in het Latijn). Belangrijke denkers uit dit tijdvak waren Desiderius Erasmus, Thomas Hobbes, Francis Bacon, Baruch Spinoza, Gottfried Wilhelm Leibniz en René Descartes. De invloed van de uitvindingen van het kompas (dat de grote ontdekkingsreizen mogelijk maakte), het buskruit (dat de machtige positie van de ridders aantastte) en de boekdrukkunst (die ervoor zorgde dat ideeën sneller konden verspreiden) mag in dit alles niet onderschat worden. Het nieuwe denken leidde ook tot een hervorming van de kerk: de reformatie kondigde het begin aan van een eeuwenlange strijd tussen katholieken en protestanten.

Wat volgt, staat bekend als de verlichting. In deze periode, die ongeveer samenvalt met de 18de eeuw, kwam de filosofie finaal tot een breuk met de scholastiek. De rede werd voorop geplaatst en de wetenschappen werden steeds belangrijker. De rechten en vrijheden van de mens kwamen uitgebreid aan bod in het filosofisch discours, maar er werd ook weer nagedacht over de grenzen van de menselijke kennis. De Britse filosofen John Locke, George Berkeley en David Hume leverden belangrijke bijdragen aan het empirisme*, een filosofische stroming die stelt dat alle kennis gebaseerd moet zijn op ervaring. Daarbij werden ze geruggesteund door de ontdekkingen van de natuurwetenschapper Isaac Newton. Die laatste beschreef onder meer de werking van de zwaartekracht en maakte daarbij gebruik van empirische waarnemingen, zoals het vallen van een appel uit een boom. In Frankrijk stelden filosofen als Montesquieu, Voltaire en Rousseau belangrijke vragen over vrijheid en de menselijke aard. En in 1781 verscheen in Duitsland de Kritiek van de zuivere rede, het meesterwerk van Immanuel Kant en volgens velen een van de belangrijkste geschriften van de filosofie. Sinds de 19de eeuw heeft de filosofie enerzijds terrein verloren aan de exacte en de humane wetenschappen, maar anderzijds terrein gewonnen omdat nieuwe ontdekkingen en maatschappelijke ontwikkelingen ook nieuwe vragen met zich meebrachten. Ook vandaag nog blijven filosofen vragen stellen over de wereld. Er is sprake van allerlei filosofische stromingen, zoals het idealisme, het positivisme, het marxisme, het pragmatisme, de fenomenologie, het existentialisme en het constructivisme. Denkers als Comte, Bentham, Mill, Hegel, Schopenhauer, Kierkegaard, Nietzsche, Marx, Derrida, Dewey, Heidegger, Wittgenstein, Russell en Popper drukten hun stempel op het kritische denken. Voor nieuwkomers werkt die wildgroei aan ideeën vaak intimiderend, maar het loont de moeite om je erin te verdiepen. Wie weet waar je uitkomt? Op code.deboeck.com vind je alvast enkele websites die je een eind op weg helpen.

190

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 190

Code

11/07/16 10:36

Opdracht 1 Vul de tijdlijn aan met de volgende namen: Jacques Derrida – René Descartes – Plato – Augustinus van Hippo – Desiderius Erasmus – Aristoteles – Friedrich Nietzsche – Socrates – Jean-Jacques Rousseau – Seneca minor.

470 v.C.

4 v.C. KLASSIEKE FILOSOFIE

427 384 v.C. v.C.

250

354

1500

MIDDELEEUWEN

1466

Deze Griekse filosoof maakte een onderscheid tussen de zintuiglijke wereld en wat hij de ideeënwereld noemt. Daarmee stond hij aan de basis van het dualisme.

1700

RENAISSANCE 1596

Deze kerkvader was bovenal geïnteresseerd in het probleem van het kwade. Als God goed en almachtig is, waarom bestaat er dan zoiets als het kwade? Hij redeneerde dat God de mensen vrije wil gegeven heeft, waardoor we de keuze hebben tussen goed en kwaad. Hij nam de schuld dus weg van God zelf en legde de oorsprong van het kwaad bij de mensen.

ki jk

Deze man liet geen geschriften na, maar veranderde wel de manier waarop aan filosofie gedaan werd. Hij stelde alles in vraag en bewaarde steeds een kritische geest, ook tegenover zichzelf en zijn eigen kennis.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 191

De mens is van nature goed, maar wordt door de maatschappij op een negatieve manier beïnvloed. Mensen zijn empathisch en meevoelend van geboorte, maar we verliezen deze eigenschappen zodra we beginnen redeneren en ons beginnen te onderscheiden van de natuur. De opvoeding en het onderwijs krijgen van deze filosoof de schuld: zij zorgen ervoor dat de breuk met de natuur wordt voortgezet en ondersteund.

700 v.C.

De bekendste uitspraak van deze man (en misschien zelfs van de volledige filosofie) is ‘Ik denk, dus ik ben’. Deze uitspraak vormt eigenlijk een antwoord op de vraag ‘Besta ik wel echt of is dit allemaal slechts een illusie?’ Hij gaf toe dat onze zintuigen ons af en toe bedriegen. Maar net doordat we kunnen nadenken en ook beseffen dat we aan het nadenken zijn, kunnen we zeker zijn van ons bestaan.

Deze intellectuele duizendpoot was ervan overtuigd dat er slechts één wereld is, de zintuiglijke. Hij had het volste vertrouwen in de informatie die we krijgen van onze zintuigen. Volgens hem moeten we de dingen eerst waarnemen met onze zintuigen alvorens we er kennis over kunnen opdoen.

In zijn belangrijkste werk Lof der zotheid verdedigde deze man de onwetendheid als een essentiële eigenschap van de mens. Hij zei ook dat het de eigenschap is die ons de meeste vreugde oplevert. Kennis kan voor problemen zorgen. Hij pleitte voor een terugkeer naar eenvoud en soberheid, twee eigenschappen die leiden tot een goed leven.

Deze filosoof stond altijd klaar met tips voor een gelukkig leven. Hij vond dat je het best geen rijkdom of macht nastreeft, omdat je jezelf zo afhankelijk maakt en je vrijheid afneemt. Bovendien word je er niet gelukkiger van. Geluk vind je door jezelf te ontwikkelen en echte vriendschappen aan te gaan.

1844 1930

VERLICHTING

1712 18001900

Deze Fransman wordt vooral geassocieerd met de taalfilosofie. Hij stelde dat de betekenis van woorden continu verandert, afhankelijk van andere woorden die ze omringen en ook van woorden die later nog uitgesproken kunnen worden. Hij ging ervan uit dat taalgebruik altijd gekleurd is, of we het nu beseffen of niet.

De beroemdste uitspraak van deze Duitse filosoof is ‘God is dood’. Hij vond dat religie ervoor gezorgd heeft dat we ons leven niet ten volle benutten, omdat we geprogrammeerd worden om te leven in functie van het leven na de dood. Bovendien stelde hij dat er geen kennis kan zijn over dingen die we niet met onze zintuigen kunnen waarnemen, zoals een god.

Hoofdstuk 3 - Food for thought

191 11/07/16 10:36

2 Soorten filosofie Uit de vorige hoofdstukken bleek al dat filosofie een vlag is die allerlei ladingen dekt. Je kan over eindeloos veel onderwerpen filosoferen: liefde, geluk, leven na de dood, tijd … Er zijn dan ook heel wat vakgebieden of disciplines in de filosofie. Om het allemaal wat overzichtelijker te maken, wordt de filosofie vaak voorgesteld als een groot huis met verschillende kamers. Elke kamer stelt een van de vakgebieden voor. De kamers worden doorgaans verdeeld over twee verdiepingen: de theoretische filosofie (het gelijkvloers) en de praktische filosofie (de eerste verdieping).

2.1 De theoretische filosofie

Op het gelijkvloers van het huis van de filosofie tref je de theoretische filosofie* aan, een verzamelnaam voor de meer abstracte takken van de filosofie. Het zijn vakgebieden die losstaan van het dagelijkse leven en waarin wordt nagedacht over meer algemene levensvragen. Je kan een onderscheid maken tussen vier belangrijke kamers: de ontologie, de metafysica, de wijsgerige godsleer en de kosmologie. In de eerste kamer huist de metafysica*. Zoals het woord al doet vermoeden, staat hier het metafysische (of bovennatuurlijke of transcendente) centraal. In deze discipline wordt dus onderzoek gevoerd naar alles wat de natuur en de mens overstijgt. Vaak wordt de term metafysica gebruikt als een overkoepelende term voor de andere kamers van de theoretische filosofie. ‘Wat is tijd?’ is een mooi voorbeeld van een metafysische vraag. Tijd is onrechtstreeks waarneembaar, maar de essentie ervan is moeilijk te vatten. Dat opent de poort voor filosofen.

•

In de tweede kamer huist de ontologie* of zijnsleer*. Binnen dit vakgebied, dat oorspronkelijk tot de metafysica behoorde, wordt ‘het zijnde’ onderzocht in zijn verschillende verschijningsvormen. - De Franse existentialist Jean-Paul Sartre (1905-1980) vond dat de mens met zijn bewustzijn wezenlijk verschilt van de rest van de wereld. We zijn volledig vrij om te doen wat we wensen en net daarom bezitten we geen essentie, enkel existentie. Onze vrijheid betekent dat we voortdurend keuzes moeten maken en dat vervult ons met een existentiële angst. - De Duitse filosoof Martin Heidegger (1889-1976) stelde zich deze lastige vraag: ‘Waarom is er iets en niet veeleer Niets?’

•

Een derde kamer is die van de wijsgerige godsleer*. Het is een vertakking van de metafysica die zich specifiek bezighoudt met de vraag of er een hoger zijnde bestaat en wat/wie dat dan is. Ook de vraag wat we er als mens over kunnen weten wordt gesteld. - Al in de Griekse oudheid werd er kritisch nagedacht over het bestaan van een hoger wezen of god. We hadden het in hoofdstuk 2 bijvoorbeeld al over de onbewogen beweger van Aristoteles (384-322 v.C.), die de wereld in gang heeft gezet. - De middeleeuwse denker Thomas van Aquino (1225-1274) sloot zich aan bij de redenering van Aristoteles en volgde ook diens standpunt dat alles een doel heeft (Aristoteles sprak over een causa finalis). Voorwerpen in de natuur hebben geen wil of verstand, maar bewegen zich toch steeds op dezelfde manier. De teleologische redenering van Aquino zegt dat ze dat doen omdat God hen een doel heeft gegeven. En zo bewijzen die voorwerpen meteen dat God bestaat.

ki jk

•

De laatste kamer op de benedenverdieping van het huis van de filosofie is de kamer van de kosmologie*. In deze discipline worden de fundamenten van de kosmos of het heelal bevraagd. Letterlijk betekent het woord kosmologie ‘de leer van de bouw van het heelal’. De natuurwetenschappen en de filosofie hebben elkaar heel wat te vertellen in deze kamer. Is er slechts één universum of leven we in een multiversum? Zijn er meer dimensies dan we kunnen waarnemen? Misschien biedt de wetenschap ooit sluitende antwoorden op deze vragen, maar voorlopig behoren ze tot het domein van de filosofie.

•

Opdracht 2 De scholasticus Anselmus van Canterbury (1033-1109) gebruikte een ontologische insteek om een godsbewijs te leveren. Het is dus mogelijk om je tegelijkertijd in twee kamers van het huis van de filosofie te bevinden. Hieronder zie je zijn redenering in een eenvoudige vorm. Kan jij de fout in zijn redenering herkennen? God is het meest volmaakte wezen dat denkbaar is. Het is beter te bestaan dan niet te bestaan. Iets wat niet bestaat, kan dus niet volmaakt zijn. God moet bestaan.

192

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 192

Code

11/07/16 10:36

RUSSELLS THEEPOT De Britse filosoof Russell (1872-1970) begreep dat het onmogelijk is om het niet-bestaan van God te bewijzen. Je kan enkel bewijzen dat iets bestaat, niet dat iets niet bestaat. Als atheïst en filosoof vond hij het wel belangrijk om godsbewijzen te weerleggen met logische argumenten. Uiteindelijk bedacht hij de analogie van de bovennatuurlijke theepot. Die luidt als volgt: ‘Als ik zou stellen dat er tussen de aarde en Mars een porseleinen theepot in een ellipsvormige baan rond de zon draait, dan zou niemand het tegendeel kunnen bewijzen als ik er bij zou zeggen dat de theepot te klein is om gezien te worden, zelfs als onze sterkste telescopen gebruikt zouden worden. Als ik dan zou zeggen dat, aangezien het tegendeel van mijn stelling niet bewezen kan worden, het een niet tolereerbare miskenning van het menselijk verstand zou zijn om aan mijn stelling te twijfelen, dan zou iedereen me voor gek verklaren. Maar als het bestaan van deze theepot erkend zou worden in antieke boeken, als het elke zondag als de heilige waarheid zou worden aangeleerd en de hersenen van kinderen ermee op school geïndoctrineerd zouden worden, dan zou afzien van geloof in zijn bestaan een teken van excentriciteit worden en zou iemand die twijfelt in een verlicht tijdperk naar een psychiater worden gestuurd, of in een eerdere tijd aan de inquisitie uitgeleverd worden.’ De boodschap die Russell met zijn theepot de wereld in wou sturen, is dat je kan geloven in iets wat niet bewezen kan worden, maar dat het onfatsoenlijk is om dat geloof aan anderen op te dringen.

2.2 De praktische filosofie

ki jk

De praktische filosofie* houdt zich ver weg van speculaties over het heelal, goden of de oorsprong van alles. In plaats daarvan willen deze vakgebieden mensen helpen nadenken over zaken die hun leven direct kunnen beïnvloeden. Op deze verdieping onderscheiden we drie kamers: de wijsgerige antropologie, de ethiek en de epistemologie. De eerste kamer op de bovenverdieping is die van de wijsgerige antropologie* of filosofische antropologie*. Antropos is het Griekse woord voor mens en deze discipline stelt ons dan ook centraal. Vooral de vraag wat een mens precies tot mens maakt wordt onderzocht. Deze vraag bekijk je van naderbij in hoofdstuk 4 van dit thema.

•

Een tweede kamer van de praktische filosofie herbergt de ethiek* of moraalfilosofie*. Deze discipline onderzoekt de manier waarop we handelen en welke waarden en normen we daarbij (horen te) hanteren. Daarover leer je meer in hoofdstuk 6 van dit thema.

•

Ten slotte is er plaats voor de epistemologie* of kennisleer*, waarin stilgestaan wordt bij de vraag wat kennis is. Filosofen denken na over het kennen zelf, over de manieren waarop we kennis opdoen en over de vraag of we onze kennis wel kunnen vertrouwen. Cogito ergo sum of ‘Ik denk, dus ik ben’ is een bekende citaat van René Descartes (1596-1650). Je kan aan alles twijfelen, maar niet aan het feit dat je twijfelt. Want dat wil zeggen dat je denkt, dat je een denkend wezen bent.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 193

Hoofdstuk 3 - Food for thought

193 11/07/16 10:36

Intussen mag duidelijk zijn dat er heel wat binnenwegen bestaan in het huis van de filosofie. Je belandt al snel in een andere kamer. Op de bovenverdieping achteraan bevinden zich nog een heleboel kleinere kamertjes. Die worden minder druk bezocht, maar vergroten de vloeroppervlakte aanzienlijk. We treffen er onder meer aan: de sociale filosofie, de politieke filosofie, de cultuurfilosofie, de kunstfilosofie (esthetica), de taalfilosofie, de wetenschapsfilosofie … We bespreken een aantal van de kamertjes. De sociale filosofie* bestudeert de maatschappij en hoe mensen er samenleven. Deze discipline is verwant aan, maar niet hetzelfde als de sociologie. In zijn bekende satire Candide vertelt de Franse filossof Voltaire (1694-1778) hoe een naïeve jongeling op pad trekt met zijn leraar en steeds weer geconfronteerd wordt met oorlog en armoede. Gaandeweg wordt hij wijzer, maar zijn leraar blijft volhouden dat ze in de beste van alle mogelijke werelden leven.

•

De politieke filosofie* stelt kritische vragen bij concepten zoals rechtvaardigheid en macht. Andere onderwerpen die ter sprake komen zijn de werking van een politiek systeem, de impact en werking van een ideologie, de manier om een correcte beslissing te nemen … Plato’s Politeia is een bekend voorbeeld van politieke filosofie. Misschien nog bekender is Das Kapital van de Duitser Karl Marx (1818-1883), waarin hij kritiek geeft op het kapitalisme.

•

De cultuurfilosofie* focust op wat het begrip cultuur allemaal kan inhouden en wat tot een bepaalde cultuur behoort. Er komen heel wat verschillende thema’s aan bod, zoals de invloed van techniek op de samenleving en de beste manier om met de natuur om te gaan. Bovendien wordt gezocht naar manieren om verschillende culturen optimaal te bestuderen. In hoofdstuk 5 van dit thema bekijk je de invloed van wetenschap en techniek op de samenleving en doe je dus eigenlijk aan cultuurfilosofie.

•

De esthetica* of kunstfilosofie* onderzoekt wat schoonheid en kunst zijn. Ook het verband tussen kunst en cultuur komt aan bod. In zijn boek Ways of Seeing werpt de Britse schrijver John Berger (°1926) een kritische blik op esthetische regels. Hij toont bijvoorbeeld aan dat in naaktschilderijen van bekende schilders vrouwen doorgaans op een geïdealiseerde of begerende wijze worden voorgesteld.

•

De taalfilosofie* stelt zich vragen over de aard en het gebruik van taal in relatie tot de werkelijkheid. Ze is verwant aan de linguïstiek, maar spitst zich meer toe op concepten dan op empirisch onderzoek. Een terugkerend probleem in de taalfilosofie is dat van de universaliteit. Bestaat een algemene term zoals ‘kleur’ eigenlijk wel of is er enkel ‘rood’, ‘blauw’ …?

ki jk

•

Opdracht 3 Probeer alle kamers van het huis van de filosofie in een schematische tekening voor te stellen. Plaats in elke kamer een voorbeeld van een filosofische vraag die in deze kamer thuishoort.

194

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 194

Code

11/07/16 10:36

Opdracht 4 Tot welke kamer van het huis van de filosofie behoren de onderstaande kwesties? Leg telkens kort uit waarom dat volgens jou het geval is.

aa Een mars tegen genetisch gemodificeerde organismen (ggo’s) in het Canadese Vancouver

Risico-analyse door Europa Een lidstaat kan een ggo-teelt niet meer weigeren op basis van milieu- en gezondheidsredenen. Die afweging maakt Europa voortaan zelf in een eigen risicoanalyse, en is nadien niet meer weerlegbaar. Daarnaast kunnen bedrijven een nationale ban van ggo’s juridisch aanvechten. Experten verwachten dan ook dat wanneer het vrijhandelsakkoord tussen de EU en de VS in werking treedt, de poorten wijd open komen te staan voor sterke ggo-multinationals als Syngenta en Monsanto.

Het Europese Parlement stemde in met een nieuwe toelatingsprocedure voor genetisch gemodificeerde organismen (ggo’s). Omdat een ruime meerderheid van de lidstaten en inwoners van de EU gekant is tegen ggo’s, geeft Europa landen nu de autonomie om ggo’s op eigen basis te weren. Bond Beter Leefmilieu vindt de Europese aanpak voor dit belangrijk milieu- en gezondheidsthema halfslachtig: er schuilt immers een addertje onder het gras.

Nieuwe Europese ggo-regelgeving mogelijk Trojaans paard

Trojaans paard Het blijft nu vooral afwachten hoe Europa de risicoanalyses bij nieuwe ggo-aanvragen zal aanpakken, alvorens de keuze over te laten aan de lidstaten. Legt ze de lat voldoende hoog, zodat elke lidstaat, boer en consument vrij kan blijven kiezen voor ggo-vrije teelt en product? Of kiest Europa voor een Trojaans paard waarbij een schijnbaar gecontroleerde intrede van ggo’s uiteindelijk iedereen betrokken partij maakt?

ki jk

Kruisbesmetting Bovendien is kruisbesmetting van niet-gemodificeerde planten door ggo-planten in de praktijk niet te vermijden. Zodra een ggo-gewas de risico-analyse van Europa doorstaat, zullen de voorstanders onder de lidstaten deze ggo binnenhalen. Zelfs wanneer naburige lidstaten diezelfde ggo verbieden, ligt besmetting op de loer. België is een goed voorbeeld: het Vlaamse gewest wil ggo’s toelaten, terwijl het Waalse gewest ze weert. Met teelten die soms slechts enkele tientallen meters uit elkaar staan, is dit in de praktijk een onmogelijke situatie. Ook voor het vrije verkeer van landbouwproducten wordt dit een hoofdbreker wanneer lidstaten naast ggoteelten ook de ggo-producten bannen.

Bioboeren Bioboeren maken zich nog grotere zorgen over de zogenaamde ‘co-existentie’ van ggo- en nietggo-gewassen. Hoe kan een Vlaamse bio-boer zijn consumenten nog ggo-vrije producten garanderen als er rondom zijn percelen gelijkaardige teelten staan met ggo’s? Boeren en consumenten die zelf willen kiezen welke producten zij verbouwen of kopen, worden zo voor voldongen feiten gesteld.

Uit: Verdonckt, F. (2015, 23 januari). Nieuwe Europese ggo-regelgeving mogelijk Trojaans paard. Geraadpleegd via http://www.bondbeterleefmilieu.be

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 195

Hoofdstuk 3 - Food for thought

195 11/07/16 10:36

Software print ‘Rembrandt’

resultaat werd in Amsterdam onthuld. ‘Geen nieuwe Rembrandt; alleen Rembrandt kon een Rembrandt maken.’ Hebben ze het DNA van Rembrandt gevangen en daarmee nieuwe kunst geschapen? Of hebben ze alleen maar een grootste gemene deler getrokken, zonder ziel? Daarover kun je blijven discussiëren, net als over de vraag of een computer nu echt schaak of Go kan spelen – en waarom niet: kan denken – of dat hij alleen maar elektronen zo massaal en bliksemsnel kan rondsturen dat het lijkt alsof.

Helemaal Rembrandt, tot en met de penseelstreken, zo juichen de mensen van The Next Rembrandt. Dat project zet moderne computeralgoritmes in – deep learning, gezichtsherkenning, bigdata-analyse – om te achterhalen wat nu eigenlijk de essentie is van ‘een Rembrandt’. ‘Toen we eraan begonnen, wisten we niet wat het resultaat zou zijn’, verklaarde projectleider Bas Korsten, in het dagelijkse leven pr-man. Hij startte het project toen de bank ING hem vroeg om ‘iets in de kunsten te bedenken’. Intussen is ook stap twee gezet: met die kennis iets nieuws scheppen, à la Rembrandt. Het

Uit: Van Dooren, P. (2016, 8 april). Software print ‘Rembrandt’. De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

Optische illusie brengt internet in verwarring

Een voorstelling van de Jastrow-illusie

ki jk

Marc Settle begreep niet waarom twee identieke houten treinsporen niet even groot lijken als je ze naast elkaar legt. De Britse vader zocht hulp op Twitter en bracht daarbij veel internetgebruikers in de war. In het filmpje zie je hoe de stukken perfect op elkaar passen, terwijl ze niet even groot lijken als ze naast elkaar liggen. Voor Marc Settle en veel internetgebruikers is het een echt raadsel. Toch werd het mysterie van deze illusie al in 1882 opgelost door de Amerikaanse psycholoog Joseph Jastrow. Als je twee precies even grote vormen met vier zijden, twee rechte en twee gebogen, op elkaar legt, lijkt de ene langer dan de andere door de manier waarop onze hersenen vormen waarnemen.

Uit: Nieuwe optische illusie brengt internet in verwarring. (2016, 12 april). Metro. Geraadpleegd via http://www.metrotime.be

196

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 196

Code

11/07/16 10:36

3 Ontdek de filosoof in jezelf We gaven je al heel wat voorbeelden van filosofen en hun ideeën. Bovendien leerde je hoe je argumenten kan opbouwen en voor welke drogredenen je moet opletten. Tijd dus om zelf aan het filosoferen te gaan.

Pieter Bauwens – geen familie – verdedigt in deze krant het recht van het ongeboren kind. Met veel ijver probeert hij ideologie te minimaliseren, maar hij slaagt er niet helemaal in. Ik kan hem niet 100 procent in zijn redenering volgen, maar op één punt heeft hij zeker gelijk: tegen abortus zijn wordt niet aanvaard.

Op kosten van de maatschappij Begrijp mij niet verkeerd, als linkse atheïst – de ideologische tegenpool van Pieter Bauwens – ben ik prochoice. Ouders die voor deze keuze komen te staan, maken nooit een verkeerde beslissing. Maar aan keuze schort het. De enige aanvaarde beslissing is de keuze voor abortus. De eerste opmerking die ouders krijgen als een kind geboren wordt met die handicap is: ‘Jullie wisten het niet?’ Combineer eens volgende zaken. Het negatieve stereotiepe beeld dat een gynaecoloog zal ophangen van de handicap: jouw kind heeft spina bifida, het heeft hydrocefalie (waterhoofd), jouw kind zal rolstoelgebonden zijn, jouw kind zal incontinent zijn, het worstcasescenario. Een ontoegankelijke maatschappij (wachtlijsten in de gehandicaptenzorg, het M-decreet, de negatieve beeldvorming van personen met een handicap). En ten slotte: de responsabilisering van het individu.

ki jk

Ik vertegenwoordig personen met een aangeboren handicap, namelijk spina bifida ofwel open rug. Met de steeds verbeterende medische diagnostiek, namelijk niet-invasieve tests, worden zwangerschappen gescreend op potentiële anomalieën. In het geval van een diagnose van spina bifida zal de gynaecoloog, al dan niet na consultatie van een specialist, abortus voorstellen als remedie voor de handicap. Niet-leven als alternatief voor een leven met een handicap. In België wordt 80 procent (of meer) van de zwangerschappen van een kind met spina bifida onderbroken.

het hun keuze zou zijn, moeten zij er dan niet zelf voor opdraaien?

Dan vraag ik mij af: welke keuze hebben de ouders nog? Wat het voor ons, als vertegenwoordigende vereniging, dubbel pijnlijk maakt, is dat een handicap als spina bifida te voorkomen valt via primaire preventie met foliumzuur. Maar ook daar loopt het mank: data worden niet goed bijgehouden en campagnes werken niet (Wie heeft er al gehoord van de website w w w. g e z o n d zw a n g e r w o rd e n . be? Hoe bereik je de belangrijkste doelgroepen: laaggeschoolden en mensen van sociaal-culturele minderheden?). Over verrijking van basisvoedsel als brood en pasta met foliumzuur weigert men te spreken, ook al heeft het in tachtig landen zijn effectiviteit bewezen. En echte preconceptiezorg is niet aanwezig.

Opiniestuk van Lieven Bauwens, secretaris-generaal International Federation for Spina Bifida and Hydrocephalus

Welke vrije keuze?

Opdracht 5 Lees de onderstaande teksten. Ga je akkoord met de stellingen die naar voren gebracht worden door de auteurs? Geef bij elke tekst drie argumenten om je eigen mening duidelijk te maken. Gebruik je argumenten daarna in een klasgesprek. Ga respectvol om met je klasgenoten.

Abortus als therapie is het, gebaseerd op foute aannames. Daar kan ik niet achter staan.

In dergelijke context heet het dat de keuze van de ouders een hele maatschappij laat opdraaien voor de handicap van hun kind. En: als

Uit: Bauwens, L. (2016, 16 maart). Welke vrije keuze? De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 197

Hoofdstuk 3 - Food for thought

197 11/07/16 10:36

Beter een goede vriend dan een verre zus Opiniestuk van Kathleen Vereecken

‘Mijn broer betekent niets voor mij,’ vertelde een man me. ‘We konden het als kind al nauwelijks met elkaar vinden, en de laatste tien jaar heb ik hem amper drie keer gezien. Mijn vrienden, ja, die zijn er altijd voor mij geweest. Hén zou ik missen, hém niet.’ Het was een enigszins schokkende bekentenis, en ook weer niet. Dat we familie niet kiezen en onze vrienden wel, is een weinig originele bedenking, maar dat maakt haar daarom niet minder waar.

bevriend met iemand, enkel en alleen omdat we die relatie waardevol vinden. Vriendengroepen nemen steeds vaker de rol van familie over. Bij het begin van dit millennium leek het nog iets dat voornamelijk thuishoorde in chicklit of comedy series, die rond grootsteedse jonge singles draaien. In Sex and the city zien we op geen enkel moment een ouder van een van de hoofdpersonages opdagen, en over broers en zussen wordt zelfs nooit gesproken. In Friends mag af en toe een vader, moeder of zus figureren. Nooit als steun en toeverlaat, laat staan als prettige gesprekspartner. Wel als randfiguur die voornamelijk gêne en vervelende herinneringen met zich meebrengt.

ki jk

Het was Jong Groen die de kat onlangs de bel aanbond: de familie als enige hoeksteen van de samenleving is achterhaald. Vandaag maken vrienden net zo goed onmiskenbaar deel uit van ons sociaal netwerk. Maar in de praktijk zitten we met een wettelijk vacuüm. De vriend komt in geen enkel wettelijk document voor, kan nergens aanspraak op maken – aangehaalde voorbeelden zijn een dag verlof voor je huwelijk of tijdskrediet voor mantelzorg. Waarom die vriendschap dan niet vatten in een wettelijk kader, door haar bijvoorbeeld tot verwantschap in de tweede graad – gelijk aan broers en zussen – te promoveren?

Friends Het is een idee dat steek houdt. In 1960 beklaagde de Britse schrijver C.S. Lewis zich al over het gebrek aan waardering voor vriendschap in zijn boek De vier liefdes: ‘De Ouden zagen vriendschap als de gelukkigste en de meest menselijke liefde van allemaal; de kroon des levens en de school der deugd. Maar onze tijd heeft er absoluut geen oog voor.’ En in 2012 schreef Piet Joostens Over de vriend, een boek waarin hij zich buigt over het schimmige personage dat de vriend is, over ons onvermogen hem de plaats te geven die hem toekomt. Want is vriendschap vaak niet de meest pure relatie die we in ons leven aangaan? Ze is, anders dan familiale relaties, gebaseerd op vrijwilligheid. Ze is, anders dan liefde, altijd wederkerig. Bovendien eist ze geen exclusiviteit. We zijn doorgaans

198

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 198

Urban tribe De échte familie van de grootstedeling uit tv-series bestaat steevast uit vrienden. Kijk ook naar Girls, Master of none of Love, en, om het eens over zeventigers te hebben, Grace and Franky. Soms delen enkele van die vrienden een huis of appartement, maar zelfs waar dat niet het geval is, blijft de vriendengroep prominent aanwezig. Als dagelijks klankbord voor kleine verhalen en grote histories, voor vreugde en verdriet in al hun vormen. Als zorgzaam netwerk, dat je beurtelings meesleept naar feestjes of op café, je in het holst van de nacht naar de luchthaven rijdt, of soep brengt als je je niet lekker voelt.

Code

11/07/16 10:36

van de hechte vriendengroep waarmee twintigers zich omringen. Ze lijken wel in hetzelfde bedje ziek als familie. Want precies in die jaren waarin een mens ‘het zou moeten maken’ in het leven, sluit hij zich op in een wereld waarin iedereen iedereen kent, waarin smaken en waarden gedeeld worden, waarin het kortom comfortabel toeven is.

En toch blijkt dat beeld van de jonge single en zijn vriendenclan bij nader inzien te beperkend. Want de eenmanshuishoudens rukken op. In Vlaanderen en Nederland bestaat één huishouden op de drie uit slechts één persoon. In stedelijke gebieden loopt dat op tot de helft. De alleenwoners zijn niet uitsluitend jonge twintigers, maar mannen en vrouwen van alle leeftijden. Een hogere levensverwachting, meer relatiebreuken, een bewuste keuze: de redenen lopen uiteen. Tel daarbij het feit dat – althans westerse – families steeds kleiner worden en sneller uitzwermen dan pakweg vijftig jaar geleden, dan is het niet moeilijk te begrijpen dat het belang van de vriendengroep almaar groter wordt.

‘Overrated’ is het woord dat ze nogal genadeloos gebruikt als het over de urban tribe gaat. Ze hekelt de zwakte van sterke banden en pleit met overgave voor het cultiveren van zwakke connecties: kennissen van kennissen, vergeten vrienden uit een ver verleden, toevallige passanten die interessante gesprekspartners blijken te zijn. Zij zijn de sleutel tot boeiend nieuws over interessante carrièremogelijkheden, zij kunnen onze wereld openbreken en zorgen dat we succesvol worden.

Die new urban family of urban tribe, zoals ze weleens genoemd wordt, blijkt – ook in het echte leven – belangrijk te zijn, zeker voor twintigers, zij die in die onbestemde, ietwat onzekere levensfase terechtkomen. Afgestudeerd, nog geen vaste job of relatie, een krap budget en weg uit de zorgende – of misschien wel verstikkende – armen van de familie.

Jay heeft tot op zekere hoogte ongetwijfeld gelijk, alleen jammer dat ze menselijk contact lijkt te reduceren tot iets dat moet opbrengen in economische zin. Want in dat opzicht is vriendschap wellicht weinig zinvol. Of zoals C.S. Lewis het zegt: ‘Vriendschap is onnodig, zoals filosofie, zoals kunst. Het heeft geen overlevingswaarde, maar het is wél een van die dingen die het overleven waardevol maken.’

Maar zoals het zo vaak gaat met fenomenen: de critici veren met graagte overeind om ze te fileren en het belang ervan te decimeren. Zo ook met de urban tribe. De Amerikaanse klinisch psychologe Meg Jay trekt van leer tegen het al te besloten, zelfbevestigende karakter

ki jk

Uit: Vereecken, K. (2016, 14 april). Beter een goede vriend dan een verre zus. De Standaard. Geraadpleegd via http://www.standaard.be

Opdracht 5 Bedenk nu zelf een filosofische vraag en ga op zoek naar de antwoorden van drie filosofen doorheen de geschiedenis. Formuleer vervolgens je eigen antwoord op die vraag.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 199

Hoofdstuk 3 - Food for thought

199 11/07/16 10:36

ij p p a h c s t a a m n e s n Denken over me

Hoofdstuk 4

Wat is een mens? ........................................................................................................................................................................................................... 203 1.1 Mens en robot, een complementair duo? ............................................................................................................................................... 203 1.2 Mensen zijn dieren … of toch niet? ............................................................................................................................................................ 205

2.1 Mensbeelden in verschillende tijden ......................................................................................................................................................... 208

2.1.1 Van middeleeuwen tot verlichting ..................................................................................................................................................... 208 2.1.2 Monisme en dualisme ................................................................................................................................................................................ 209 2.2 Mensbeelden in verschillende culturen .................................................................................................................................................... 211 2.3 De ideale maatschappij ........................................................................................................................................................................................ 214

2.3.1 De meritocratie van Plato ......................................................................................................................................................................... 214 2.3.2 De mens als sociaal wezen ...................................................................................................................................................................... 214 2.3.3 Het sociaal contract ..................................................................................................................................................................................... 217

2.4 Is iedereen gelijk? ...................................................................................................................................................................................................... 219 Een blik op de wereld ................................................................................................................................................................................................ 221 3.1 Wereldbeelden ontwikkelen zich via ideologie ................................................................................................................................... 222 3.2 Wereldbeelden ontwikkelen zich via religie .......................................................................................................................................... 224

Na dit hoofdstuk kan je …

£ de verschillen tussen mens en computer en tussen mens en dier benoemen;

ki jk

£ de nieuwe wetenschappelijke inzichten daarover linken aan een veranderend mensbeeld; £ het concept mensbeeld kaderen in een historische en culturele context; £ uitleggen wat monisme en dualisme inhouden;

£ uitleggen wat een sociaal contract is en de mensen opnoemen die daarbij enkele belangrijke inzichten gegeven hebben; £ beargumenteerd en genuanceerd je visie weergeven over de gelijkheid van mensen; £ de link leggen tussen wereldbeeld en ideologie; £ de link leggen tussen wereldbeeld en religie; £ op basis van verschillende soorten documenten (wetenschappelijke teksten, krantenartikels, liedjes, tabellen, filmpjes …) het mensen wereldbeeld in een samenleving ontmaskeren en toetsen aan de actualiteit; £ enkele visies op de confrontatie van verschillende wereldbeelden linken aan elkaar en plaatsen in onze huidige samenleving.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 201

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

201 11/07/16 10:36

INTRO

Homo ludens: de mens is een spelend wezen. De Nederlandse historicus Johan Huizinga (1872-1945) introduceerde dit begrip in 1938. Hij zag het spelelement als een noodzakelijke voorwaarde bij het voortbrengen van cultuur. Als de mogelijkheid tot spelen onder druk komt te staan, komt de hele cultuur in het gedrang. Spel is volgens Huizinga datgene wat zich voordoet als mensen hun primaire behoeften hebben bevredigd, een vrije handeling zonder direct nut of materieel belang.

Homo faber: volgens deze visie is de mens een werkend wezen, gericht op de ontwikkeling van werktuigen en technieken om de leefomgeving naar zijn hand te zetten. Dit idee werd geïntroduceerd door de Duitse filosoof Karl Marx (1818-1883), die arbeid als een fundamenteel onderdeel van de mens zag. Tenminste, zolang hij een persoonlijke band kan onderhouden met het arbeidsproces en het bijhorende product, en in vrijheid kan werken en leven.

Wat is een mens? En wat is zijn doel op deze aardbol? Het zijn vragen waar tal van filosofen heel uiteenlopende antwoorden op hebben geboden en die tot de wijsgerige antropologie behoren. We pikken er drie uit die in de 20ste eeuw op veel bijval konden rekenen.

ki jk

Homo economicus: de mens is een economisch wezen, gericht op de maximale bevrediging van zijn behoeften met een minimale inspanning. De Engelse econoom John Stuart Mill (1806-1873) was de eerste die dit begrip definieerde, al was het idee dat mensen vooral dat doen waar ze het meeste voordeel uit halen al millennia eerder door Aristoteles benoemd. Deze visie wordt vaak gelinkt aan het kapitalisme, waarbij ervan uitgegaan wordt dat die behoeftebevrediging de beste organisatie van de maatschappij inhoudt.

Ga je akkoord met de volgende stellingen? Bespreek dit met de klas. • We leven om te werken. • Zodra je volwassen bent, wordt spelen kinderachtig. Doe maar normaal, dat is al gek genoeg. • Op het einde van de rit denkt iedereen toch vooral aan zichzelf, de mens is in se een egoïstisch wezen.

202

Wat is het kerndoel van de mens volgens jou?

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 202

Code

11/07/16 10:36

1 Wat is een mens? 1.1 Mens en robot, een complementair duo?

aa pl

Japanners kunnen sinds juni 2015 voor 2 000 euro een robot kopen die emoties herkent. Door de relatief lage prijs kan Pepper ‘de iPhone onder de robots’ worden. De humanoïde robot (een robot met menselijke trekken) verkoopt voor release al beter dan eender welke duurdere variant. Pepper kijkt je met enorme ogen aan en vraagt met een hoog stemmetje hoe het gaat. De machine kan volgens specialisten een doorbraak forceren onder de humanoids. De witte robot op wielen spekt zijn communicatie met beweeglijke armen en handen en een computerscherm. En dankzij software voor artificiële intelligentie (AI), kan Pepper opmerken of iemand blij of down is en ‘gepast’ reageren.

Pepper, de iPhone onder de robots

Naar: De Busschere, B. (2015, 20 juni). Japan valt als een blok voor ‘empathische’ en spotgoedkope robot. De Morgen. Geraadpleegd via http://www.demorgen.be

ki jk

In de fictieve werelden van schrijvers spelen robots* of programmeerbare machines die bepaalde taken kunnen uitvoeren ondertussen al zo’n honderd jaar een belangrijke rol. Tal van films hebben robots in de hoofdrol, soms als een mechanische versie van liefhebbende huisdieren, net iets vaker als alles verwoestende en op macht beluste vijanden. Maar robots maken ook steeds meer deel uit van het dagelijkse leven. In huis (met bijvoorbeeld zelfstandige robotstofzuigers) maar zeker ook op de werkvloer. In sommige industrieën (zoals wagenproductie) hebben robots de mens bijna volledig vervangen. Een robot die als een soort butler alle huishoudelijke taken overneemt, is er weliswaar nog niet. Maar zou dat nog lang duren?

ROBOTMUZIEK Synthesizers en andere elektronische apparatuur zijn niet meer weg te denken uit de popmuziek, maar sommige artiesten gaan een stapje verder en doen alsof ze robots zijn. De Duitsers van Kraftwerk waren pioniers. Ze maakten in 1978 een album dat The Man-Machine heette. Intussen heeft het Franse duo Daft Punk hen bijgebeend. Thomas Bangalter en Guy-Manuel de Homem-Christo verschijnen nooit op een podium zonder een futuristisch ogende helm.

Kraftwerk

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 203

Daft Punk

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

203 11/07/16 10:36

Opdracht 1 a Ga in groepjes van vier leerlingen zitten voor een schrijfdiscussie. Elke leerling krijgt een blad met daarop een stelling. In de eerste ronde schrijf je jouw visie over die stelling mee op het blad. Bij het signaal van de leerkracht worden de bladeren doorgeschoven. Nu krijg je een blad voor je waar een andere stelling op staat, maar ook een reactie van een van je medeleerlingen. Reageer nu zowel op de stelling als op die reactie(s). Ga op deze manier voort tot je opnieuw het eerste blad voor je hebt liggen. Beantwoord klassikaal de volgende vragen. • Wat zijn de belangrijkste conclusies die getrokken kunnen worden uit de schrijfdiscussie? • Wat zijn de grootste verschillen tussen robot en mens? • Hoe kan je een robot en/of computer volgens jou ontmaskeren?

Robots nemen steeds meer menselijke taken over. Verschillende wetenschappers zagen al snel in dat het in de toekomst moeilijker zou worden om mensen van robots te onderscheiden.

In 1950 schreef de Britse wiskundige en computerpionier Alan Turing (1912-1954) een artikel waarin hij een test voorstelde om te bepalen of een machine zelfstandig kan denken. Als dat het geval is, kunnen we spreken van artificiële intelligentie*. De test was gebaseerd op een spelletje dat vooral op feestjes populair was en waarin de ondervrager via de methode van vraag en antwoord (via briefjes) moest bepalen wie van twee onbekende personen de man en wie de vrouw was. In de Turingtest communiceert de ondervrager langs elektronische weg met een mens en een computer, beide fysiek niet aanwezig. De ondervrager stelt vragen om erachter te komen wie de mens en wie de computer is. Wanneer dat na een bepaalde tijd nog niet gelukt is, heeft de computer de test doorstaan.

Alan Turing

ki jk

AI: VAN ZWAK TOT SUPERSTERK Robots worden vaak aangehaald als voorbeelden van artificiële intelligentie, wezens die even intelligent of zelfs intelligenter zijn dan de mens. Maar robots zijn enkel de voortbrengers van die artificiële intelligentie (AI), ze zijn er niet gelijk aan. Artificiële intelligentie komt van de computer die binnenin de robots zit en die als het ware de hersenen vormt, terwijl de robot het lichaam is. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen drie soorten AI. • Zwakke AI is gespecialiseerd in slechts één deelgebied. Een voorbeeld hiervan zijn computers die proberen om de wereldkampioen schaken te verslaan. En dat is dan ook het enige dat ze kunnen. • Sterke AI kan redeneren en problemen oplossen, en kan wellicht een zelfbewustzijn hebben, al dan niet in een menselijke vorm. • Supersterke AI heeft een intellect dat het brein van de mens overtreft. Het is een soort van supercomputer die in staat is om problemen op te lossen die te moeilijk zijn voor de mens, door alle mogelijke deelgebieden te combineren.

ENIGMACODE Alan Turing wordt ook gezien als een van de belangrijkste figuren bij het beëindigen van de Tweede Wereldoorlog. Hij werkte in het geheim bij de Britse crypto-analytische dienst, die als doel had onderschepte gecodeerde berichten van de Duitsers te ontcijferen. Daardoor konden de geallieerden de vijand een stap voor zijn. Turing kraakte de Duitse Enigmacode, waardoor de oorlog een andere wending kreeg. Zo werden waarschijnlijk tienduizenden levens gered.

204

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 204

Een Enigmamachine

Code

11/07/16 10:36

1.2 Mensen zijn dieren … of toch niet? Opdracht 2 Kijk terug naar de verschillen tussen mens en robot die jullie opgelijst hebben in opdracht 1. Zijn die verschillen gelijkaardig aan de verschillen tussen mens en dier?

ki jk

HET ONTSTAAN VAN DE MENS Op deze affiche van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen worden wij, homo sapiens, afgebeeld samen met zes van onze 24 gekende voorlopers, allen uitgestorven. Homo erectus en homo neanderthalensis hebben een bleke huid: ze behoren tot de weinige soorten die uitsluitend in Eurazië hebben geleefd. De anderen hebben een donkere huid: ze leefden in een tropisch klimaat (homo sapiens ontstond 200 000 jaar geleden in Afrika). Australopithecus afarensis (de wereldberoemde ‘Lucy’) en australopithecus sediba vertonen nog sterk aapachtige kenmerken en zijn zwartbehaard: het zijn de oudste soorten op de affiche. In dit beeld staan de zeven mensachtigen niet op een rij. De menselijke evolutie was immers niet lineair maar grillig, met veel vertakkingen en ook kruisingen, zoals tussen de neanderthaler en de moderne mens. Homo sapiens staat ook niet centraal, als was hij het eindproduct van de menselijke evolutie. Die is nog steeds aan de gang!

De mens* is een zoogdier en behoort biologisch gezien dus tot het dierenrijk. En toch vragen al generaties onderzoekers en filosofen zich af wat de mens tot mens maakt en waarin hij zich onderscheidt van andere dieren. Het antwoord op die vragen evolueert mee met de tijdsgeest en nieuwe wetenschappelijke inzichten. Lange tijd waren velen ervan overtuigd dat we de kroon op de schepping waren. Maar sinds de Engelse bioloog Charles Darwin (18091882) stelde dat we onze stamboom delen met de apen, is het onderzoek een andere weg ingeslagen.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 205

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

205 11/07/16 10:36

Enkele kenmerkende verschillen tussen mensen en dieren: • Ons hersenvolume is beduidend groter dan dat van andere dieren. En daar waar alle dieren in staat zijn tot een zekere mate van gespecialiseerd leergedrag, zijn het toch vooral hun instincten en eenvoudig prikkels uit de omgeving die hun gedrag sturen. In welke mate de mens door zijn driften gestuurd en beheerd wordt, is voer voor veel discussies, maar zeker is wel dat we verwacht worden die driften onder controle te houden. • De Franse filosoof René Descartes (1596-1650) was ervan overtuigd dat de mens de enige is met een (zelf-) bewustzijn (‘Ik denk dus ik ben’), maar onderzoek heeft aangetoond dat dit niet exclusief aan de mens is voorbehouden. Olifanten, apen, dolfijnen en vogels als eksters zijn in staat zichzelf te herkennen in de zogeheten spiegelproef. De vraag blijft natuurlijk of die test het bestaan van (zelf)bewustzijn echt bewijst. • Er zijn geen aanwijzingen dat dieren over hun eigen geboorte en uiteindelijke dood kunnen nadenken. Of dat ze zich zouden bezighouden met de zin van het bestaan. De complexiteit van het universum zegt hen niets. • Een ander verschil dat vaak wordt aangehaald is taal. Dieren communiceren ook, al is de complexiteit van de taal uiteraard van een andere orde. Daarnaast hebben mensen als enige de mogelijkheid om met taal informatie over te brengen over zaken die helemaal niet bestaan. Voor zover we weten kunnen alleen mensen praten over dingen die ze nog nooit hebben gezien, aangeraakt of geroken. Legenden, mythen, goden en religies, ze zijn het exclusieve domein van mensen. • Die grote verhalen dragen ook bij aan ons vermogen om samen te werken. Verhalen vormen het verbindende element tussen leden van groepen die te groot zijn om elkaar allemaal persoonlijk te kennen, ze geven zin aan een samenwerking. Mensen bezitten het unieke vermogen om flexibel samen te werken in grote aantallen. Mieren en bijen kunnen ook in groten getale samenwerken, maar dat doen ze op een uiterst starre manier en alleen met nauwe verwanten. Wolven en chimpansees werken veel flexibeler samen dan mieren, maar dat kunnen ze alleen met kleine aantallen andere individuen die ze van nabij kennen. Mensen kunnen op extreem flexibele manieren samenwerken met talloze vreemden.

ki jk

SPIEGELPROEF De spiegelproef is een test ontwikkeld door de Amerikaanse psycholoog Gordon Gallup (°1941) om na te gaan of dieren zichzelf herkennen in hun spiegelbeeld. Daarbij wordt een dier gemarkeerd met een vlek, zo aangebracht dat het dier de vlek enkel kan zien via het spiegelbeeld. Als het dier via de spiegel doorheeft dat de plek zich op het eigen lichaam bevindt, slaagt het voor de spiegeltest. Dat kan hij bijvoorbeeld aantonen door de vlek aan te raken of door zich zo naar de spiegel te draaien dat de vlek beter zichtbaar wordt.

Opdracht 3 Kijk naar de onderstaande uitspraken van filosofen en andere denkers over de mens. Duid de uitspraken aan waarvan jij vindt dat ze een goed antwoord formuleren op de vraag ‘Wat is de mens?’ Bespreek klassikaal waarom je dat vindt. £ De mens is een politiek dier. Aristoteles £ De mens is het enige wezen dat opvoeding nodig heeft. Immanuel Kant £ De mens wordt onderscheiden van alle andere schepselen door het vermogen om te lachen. Joseph Addison £ De mens is het enige dier dat zijn kont afveegt. Bergman £ Het verlangen om medicijnen in te nemen is misschien het belangrijkste verschilpunt tussen de mens en het dier. William Osler £ De mens is een wild dier dat zichzelf getemd heeft. Pierre Reverdy £ De mens is het enige dier dat bloost. Of het althans zou moeten. Mark Twain £ De mens is het enige dier dat op vriendschappelijke voet kan blijven met de slachtoffers die hij van plan is op te eten, tot hij ze opeet. Samuel Butler £ De mens is een sociaal dier doordat hij niet in staat is om de eenzaamheid en daarin zichzelf te verdragen. Arthur Schopenhauer

206

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 206

Code

11/07/16 10:36

Opdracht 4 Wat vormt volgens jou de kern van ons mens-zijn? Wat is een mens? Wie ben jij? Wie zijn wij? Schrijf een gedicht over de mens. Dat doe je volgens dit patroon: a De eerste regel bestaat uit ĂŠĂŠn woord dat het begrip benoemt (in dit geval: mens). b De tweede regel bestaat uit twee woorden die het begrip omschrijven. c De derde regel heeft drie woorden en verklaart wat het begrip doet. d De vierde regel heeft vier woorden en geeft een (alledaagse) toepassing van het begrip. e De vijfde en laatste regel heeft vijf woorden en beschrijft wat je van het begrip vindt.

ki jk

Mens

In De schepping van Adam van Michelangelo (1475-1564) raken de wijsvingers van God en Adam elkaar net niet. Het is een krachtig beeld, dat de christelijke visie op de mens samenvat: God schiep de mens naar zijn gelijkenis.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 207

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

207 11/07/16 10:36

2 Mensbeelden 2.1 Mensbeelden in verschillende tijden

In de loop van de geschiedenis van de mensheid ontstonden verschillende mensbeelden*. Die concepten beschrijven wat tot het diepste wezen van de mens behoort en welke consequenties we daaruit moeten trekken bij de inrichting van ons leven en de samenleving. In de intro zag je al enkele mensbeelden die populair waren in de 20ste eeuw. Nu duiken we wat verder terug in de westerse geschiedenis. 2.1.1 Van middeleeuwen tot verlichting

In de middeleeuwen was het mensbeeld gebaseerd op het idee dat de mens de kroon op de schepping en de verbinding tussen het aardse en God is. Het mensbeeld was met andere woorden erg religieus geïnspireerd. Het middeleeuwse mensbeeld kenmerkt zich door zijn onveranderlijkheid: God is niet aan verandering onderhevig, en zijn schepping dus ook niet. De mens heeft zijn vaste plaats en zijn roeping is om de schepping te hoeden. Het samenleven tussen mensen wordt ook door God bepaald. Zo is de sociale ordening van Gods hand en Thomas van Aquino (1225-1274) behoeft die bijgevolg geen verdere verantwoording. Het leven wordt geleefd in dienst van het hiernamaals. Het aardse leven is voor velen hard en moeilijk, maar wie deugdzaam leeft, verovert zo zijn plekje in de hemel.

ki jk

Tijdens de renaissance, rond de 16de en 17de eeuw, was er een wedergeboorte van de ideeën van de Griekse filosofen uit de oudheid. Nog meer dan de klassieke filosofen droegen de filosofen uit de renaissance het individualisme uit: ‘Wij zijn niet alleen mensen, maar ook unieke individuen!’ Dat idee van de individuele mens staat in contrast met de ideeën uit de middeleeuwen, toen alles in het teken stond van God. Het nieuwe ideaal werd de homo universalis, een mens die actief is op alle gebieden van het leven, de kunst en de wetenschap. Het nieuwe mensbeeld bracht een totaal nieuw wereldbeeld met zich mee. De mens is er niet langer alleen voor God. God schiep de wereld voor de mens, zodat hij er zich ten volle in kan ontplooien. Daarom kan de mens ook aan het gewone, dagelijkse leven plezier beleven. Het doel werd alle grenzen te overschrijden. Op alle gebieden ontstond een ongekende bloei: in de kunst en architectuur, de literatuur en muziek, de filosofie en wetenschap.

Tijdens de verlichting, die ongeveer samenvalt met de 18de eeuw, ontstond een nieuw mensbeeld vanuit de overtuiging dat mensen geheel op eigen kracht alles kunnen kennen wat gekend moet worden, en door te kennen begrijpen, en door te begrijpen de kracht hebben om betere keuzes te maken dan ooit tevoren: de mens als rationeel wezen. Verlichtingsfilosofen ijverden voor de bevordering van de wetenschap en intellectuele uitwisseling en bestreden bijgeloof, machtsmisbruik en intolerantie. Vele hedendaagse grondrechten, waaronder het gelijkheidsbeginsel, de mensenrechten en de burgerrechten, vinden hun grondslag in de periode van de verlichting. Ook een aantal moderne ontwikkelingen in de samenleving, zoals individualisering, emancipatie, secularisering en feminisme, kwamen voor het eerst op tijdens de verlichting.

De mens van Vitruvius volgens Leonardo da Vinci (1452-1519)

208

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 208

Denis Diderot (1713-1784) was samen met D’Alembert redacteur van de eerste encyclopedie.

Code

11/07/16 10:36

Opdracht 5 Neem een groene, een blauwe en een gele markeerstift. Duid in de tekst bij elke periode het volgende aan: a het kernidee over de mens in het groen; b de beschrijving van het mensbeeld in het blauw; c de beschrijving van het wereldbeeld dat daaruit voortvloeit in het geel.

renaissance

verlichting

middeleeuwen

Opdracht 6 Plaats de namen van de onderstaande filosofen bij het juiste tijdvak. Je mag gebruikmaken van het internet. Voltaire – Benedictus de Spinoza – Immanuel Kant – Jean-Jacques Rousseau – Thomas van Aquino – Francis Bacon – René Descartes – Augustinus.

2.1.2 Monisme en dualisme

We hadden het al even over de stelling van René Descartes dat dieren geen ziel hebben, maar mensen wel. Volgens de Franse filosoof vallen dieren volledig samen met hun lichaam en hebben ze geen gevoelens, verlangens of gedachten. Dierenrechtenactivisten zijn het uiteraard niet eens met die stelling, maar ze past wel binnen een breder debat in de filosofie. Filosofen uit verschillende tijdperken hebben uiteenlopende visies op de eigenheid van de mens en de wereld in het algemeen. Daarbij wordt traditioneel een onderscheid gemaakt tussen het monisme en het dualisme. Het monisme* gaat ervan uit dat er in deze wereld slechts één van iets is (het Griekse woord monos betekent één). Deze stroming in de filosofie kan weer opgesplitst worden in verschillende stromingen (zoals het materialisme of het spiritualisme), maar essentieel is dat er geen onderscheid gemaakt kan worden tussen een geestelijke en een materiële wereld. Volgens materialisten bestaat de mens, net als alle andere wezens en voorwerpen in deze wereld, uit materie. Het heeft daarbij geen zin om over een menselijke ziel of geest te spreken. Onze gedachten en emoties zijn gewoon producten van de materie, zoals een auto of een arm dat zijn. Daarmee sluit het materialisme eerder aan bij een (natuur) wetenschappelijke kijk op de wereld. Spiritualisten gaan ervan uit dat alles tot de geest te herleiden is. Het materiële is dan ook slechts een verschijningsvorm van de geest. De Ierse filosoof Georges Berkeley (1685-1753) antwoordde bv. negatief op het klassieke filosofische vraagstuk: ‘Als een boom omvalt in het bos, en niemand hoort het, maakt die boom dan geluid?’ Berkeley ging ervan uit dat er een subject (een persoon) nodig is om een object (een boom) te doen bestaan.

ki jk

•

Het dualisme* maakt een onderscheid tussen het geestelijke (de ziel) en het materiële. Als mensen staan we met één voet in het materiële en één voet in het geestelijke, terwijl dieren en voorwerpen volledig deel uitmaken van het materiële.

•

Een bekend voorbeeld van dualisme is Plato’s allegorie van de grot, waarover je in hoofdstuk 2 al leerde. In de grot zien de gevangenen schaduwen van de echte wereld, die enkel met een verlichte geest waargenomen kan worden. René Descartes verdedigde het zogenaamde substantiedualisme. Volgens hem zijn er twee fundamenteel verschillende substanties: het mentale en het materiële. Dit idee vind je ook terug in heel wat godsdiensten. De film The Matrix bouwt voort op deze dualistische filosofie. In de film is er een materiële wereld, waarin mensen worden geoogst door machines met artificiële intelligentie. Om een opstand te vermijden, krijgen deze mensen een computersimulatie voorgeschoteld, waarin ze hun dagelijkse leven leiden alsof er niets aan de hand is.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 209

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

209 11/07/16 10:36

Seizoenen beïnvloeden hersenwerking

Die was het sterkst half juni, wanneer de dagen het langst zijn, en het zwakst half december, wanneer ze het kortst zijn, schrijven de onderzoekers. Aangezien dat geen invloed had op de mate van succes waarmee ze de tests aflegden, tasten ze voorlopig echter in het duister over de impact van dergelijke veranderingen in de hersenen op het functioneren van hun eigenaar.

Tot een team van de Universiteit van Luik zich over de kwestie boog, en 28 gezonde jonge mensen bereid vond om telkens meer dan honderd uur aan een stuk in hun lab door te brengen, waarvan 42 opeenvolgende slapeloze. Gedurende die hele periode bevonden ze zich in zwak licht dan wel in het duister, en er was geen variatie in daglengte, zodat ze de draad van de seizoenen kwijtraakten.

Op de ochtend van de vijfde dag werden de proefpersonen aan twee tests onderworpen, één die gewoon hun reactiesnelheid testte, en één waarbij ze ook hun geheugen moesten gebruiken. Hun score op die tests varieerde niet met het seizoen waarin ze getest werden, maar de activiteit van hun hersenen wel, zo bleek uit fMRI-beelden die de bloedtoevoer in hun brein in beeld brachten.

Dat de seizoenen ons gemoed beïnvloeden was al geweten, alsook dat de hoeveelheid licht waaraan we worden blootgesteld daarin een belangrijke rol speelt. Maar of de werking van onze hersenen ook onafhankelijk van de daglengte en de lichtinval seizoenaal varieert, zoals voor andere dieren is aangetoond, was vooralsnog grotendeels onbekend.

Opdracht 7 Lees het artikel en beantwoord vervolgens de vragen.

Sluit dit onderzoek aan bij een monistische of een dualistische kijk op de mens? Verklaar je antwoord.

ki jk

Uit: T.V. (2016, 1 april). Seizoenen beïnvloeden hersenwerking. Geraadpleegd via http://eoswetenschap.eu

Hangen christenen, moslims en joden een monistisch of een dualistisch mensbeeld aan? Verklaar je antwoord.

210

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 210

Code

11/07/16 10:36

2.2 Mensbeelden in verschillende culturen

Hoewel we allemaal wereldburgers zijn, vind je in verschillende culturen uiteenlopende visies op wat het betekent om een mens te zijn. En dat kan verstrekkende gevolgen hebben. • De Yanomamö-indianen leven diep in de Zuid-Amerikaanse jungle. Als een stamlid overlijdt, maken ze een soep waarin de gecremeerde botten gemengd worden en consumeren ze die. Over de overledene mag nooit meer gesproken worden, behalve op een jaarlijkse herinneringsdag. Deze voor ons bizarre traditie roept de vraag op wanneer iemand ophoudt om mens te zijn. • Otherkin is een hedendaagse subcultuur van mensen die om een of andere reden geloven dat ze niet menselijk zijn. Ze wanen zich de reïncarnatie van elfen, draken, demonen of andere mythische figuren. Theriantropen geloven dan weer dat ze deel mens, deel dier zijn. Dat idee is niet nieuw, denk maar aan de god Anubis (deels mens, deels hond) uit de Egyptische oudheid.

Maar het kan ook minder spectaculair. Een onderscheid dat vaak gemaakt wordt, is dat tussen het individualistische en het collectivistische wereldbeeld. • Bij een individualistisch mensbeeld* staan persoonlijke vrijheid, verantwoordelijkheid en succes centraal. De onderlinge banden tussen individuen zijn los: iedereen wordt geacht te zorgen voor zichzelf en voor zijn of haar naaste familie. • Bij een collectivistisch mensbeeld* staat het belang van de gemeenschap boven dat van het individu. Er zijn sterke banden tussen de leden van de groep en de leden stellen hun leven ten dienste van die groep, in ruil voor onvoorwaardelijke loyaliteit.

DE BEHOEFTEPIRAMIDE, EEN WESTERSE CONSTRUCTIE? In zijn behoeftepiramide stelde de Amerikaanse psycholoog Abraham Maslow dat we streven naar de bevrediging van enkele belangrijke behoeften. De ultieme behoefte was volgens hem zelfontplooiing, de optimale ontwikkeling van je persoonlijke kansen, talenten en mogelijkheden. Een belangrijke kritiek op Maslows visie was dat die erg westers was. Zelfontplooiing is namelijk een individualistische behoefte en wordt in het collectivistische mensbeeld helemaal niet als hoogst bereikbare gezien. De ontplooiing van de groep staat daar bovenaan.

ki jk

Opdracht 8 Bespreek in de klas de volgende stellingen. Passen ze bij een individualistisch of een collectivistisch mensbeeld? En herken je jezelf erin? a Ik heb het er moeilijk mee dat mijn ouders zich bemoeien met mijn leven. b Als je hard genoeg werkt, kan je bereiken wat je wil. c Falen voor een test is niet leuk, maar wel te vermijden als je je best doet. d Ik heb het recht om mijn persoonlijke, individuele geluk na te streven. e Collectieve systemen zoals co-housen, gemeenschappelijke tuinen of andere deelsystemen zijn gedoemd te mislukken. Mensen zullen uiteindelijk toch hun eigen belang vooropstellen. f Ik bepaal wat mijn omgeving over mij mag weten, ik heb recht op mijn privacy. g Werklozen profiteren vaak van het systeem en nemen genoegen met hun werkloosheidsuitkering in plaats van echt op zoek te gaan naar werk. h Ik vind mijn persoonlijke ontwikkeling erg belangrijk. Als het nodig is, breek ik met de mensen die mij tegenhouden om te bereiken wat ik wil. i Als ik kan kiezen, maak ik taken het liefst alleen. Groepswerk brengt veel nadelen met zich mee. In het derde jaar cultuurwetenschappen bestudeerde je het cultuurmodel van Geert Hofstede (°1928). Dat model bestaat uit zes dimensies die elke cultuur in meerdere of mindere mate bezit: • machtsafstand; • verhouding tussen individu en groep; • rolverdeling tussen mannen en vrouwen; • onzekerheidsvermijding; • langetermijndenken vs. kortetermijndenken; • hedonisme vs. soberheid. Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 211

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

211 11/07/16 10:36

Op basis van die kenmerken kunnen culturen met elkaar vergeleken worden. Hofstede kwam tot dit cultuurmodel op basis van een uitgebreid onderzoek naar de invloed van culturele verschillen op het functioneren van institutionele organisaties (zoals overheden, bedrijven, scholen en gezinnen). Nationale en regionale verschillen werden door zijn werk zichtbaar en meetbaar gemaakt. Het model beoogt beter inzicht in die cultuurverschillen te geven en ze zo beter overbrugbaar te maken.

Individualiteitsindex van Hofstede land of landengroep

rangorde

land of landengroep

IDV-score

Verenigde Staten

Turkije

Australië

Uruguay

Groot-Brittannië

Griekenland

4/5

Canada

Filippijnen

4/5

Nederland

Mexico

Nieuw-Zeeland

33/35

Oost-Afrika

Italië

33/35

Joegoslavië

België

33/35

Portugal

Denemarken

Maleisië

10/11

Zweden

Hongkong

10/11

Frankrijk

Chili

Ierland

39/41

West-Afrika

Noorwegen

39/41

Singapore

Zwitserland

39/41

Thailand

Duitsland

Salvador

Zuid-Afrika

Zuid-Korea

Finland

Taiwan

Oostenrijk

Peru

Israël

Costa Rica

Spanje

47/48

Pakistan

India

47/48

Indonesië

ki jk

in 212

IDV-score

rangorde

Wij focussen ons nu op de tweede dimensie: de verhouding tussen individu en groep. Hofstede stelde een index op waarmee je de mate van individualiteit tussen landen kan vergelijken.

22/23

Japan

Colombia

22/23

Argentinië

Venezuela

Iran

Panama

Jamaica

Ecuador

26/27

Brazilië

Guatemala

26/27

Arabische landen

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 212

Code

11/07/16 10:36

Opdracht 9 a Bekijk de individualiteitsindex van Hofstede op de vorige bladzijde. Kleur vervolgens de onderstaande kaart in volgens de gegeven legende. • rood: IDV-score >75 • oranje: DV-score 50-75 • geel: IDV-score 25-49 • groen: IDV-score <25

Wat valt je op?

Ga op zoek naar enkele fundamentele ideeën van het collectivistische en het individualistische mensbeeld en noteer ze in de tabel.

ki jk

individualistisch mensbeeld

collectivistisch mensbeeld

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 213

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

213 11/07/16 10:36

Tegenwoordig staan mensen van over de hele wereld steeds vaker met elkaar in contact. Welke invloed heeft dat op onze manier van samenleven? Wordt de wereld in zijn geheel individualistischer? Of zal het collectivisme winnen? Beschrijf jouw visie in een twintigtal regels.

2.3 De ideale maatschappij

Mensen leven in maatschappijen. Het is dan ook logisch dat mensen maatschappijbeelden elkaar beïnvloeden. We lichten een aantal ideeën over de ideale maatschappij uit verschillende tijdperken.

2.3.1 De meritocratie van Plato

Het denken over de ideale maatschappij en dus ook de politieke filosofie gaat terug tot Plato (427-347 v.C.). In zijn beroemde dialoog Staat analyseert hij de voor- en nadelen van verschillende staatsvormen en hij verbindt daar steeds een bepaald mensbeeld aan.

•

In een oligarchie* is de macht in handen van een kleine groep mensen. Plato denkt meer bepaald aan een machtsverdeling die gebaseerd is op hoeveel belastingen je betaalt, maar het zou ook kunnen gaan om afkomst of educatie. De rijksten hebben het dus voor het zeggen. Volgens Plato is dat geen goed idee, omdat rijke mensen niet noodzakelijk goede leiders zijn en ook wel omdat armen en rijken dan tegen elkaar opgezet worden. De burgers van deze maatschappij zullen voornamelijk streven naar winst en niet naar rechtvaardigheid. Uit de strijd tussen armen en rijken kan een democratie* ontstaan, een staatsbestuur voor en door het volk. Gelijkheid en vrijheid heersen (demos betekent volk in het Grieks en kratein heersen). Aangezien niemand in dit systeem verplicht kan worden om de leiding te nemen of om te gehoorzamen, ontstaat volgens Plato al snel chaos. Mensen verliezen hun waarden en normen omdat ze niet als autoritair beschouwd willen worden. ‘Matigheid en soberheid in zijn uitgaven zijn tekenen van burgerlijkheid en bekrompenheid’ in dit soort samenleving, zegt Plato. De overdaad aan vrijheid zal omslaan in een overdaad aan onderdrukking en zo ontstaat de tirannie* of alleenheerschappij*. Een volksmenner staat op, die al snel bedwelmd raakt door de macht en die gaat misbruiken. De grote massa volgt als makke schapen.

•

Hoe moet het dan wel? Volgens Plato zijn er het best drie klassen, die verschillende rechten en plichten hebben. Het overgrote deel van de bevolking heeft een economische functie: zij zorgen voor voeding en levensonderhoud. De wachters hebben een militaire functie: zij verdedigen tegen aanvallen van buitenaf. De bestuurders (waartoe ook de filosofen zouden behoren) gebruiken de rede om de maatschappij in goede banen te leiden.

ki jk

• • •

De bestuurders worden geselecteerd op basis van een lang uitgesponnen selectieproces. Zij moeten hun hoge positie verdienen en je kan dan ook spreken van een meritocratie*. Elk kind krijgt bij zijn geboorte dezelfde opvoeding en kansen, wat gegarandeerd wordt door hen uit hun gezin te verwijderen. Gaandeweg wordt duidelijk wie in welke klasse thuishoort. Om misbruik tegen te gaan, mogen de wachters en de bestuurders geen privé-eigendom bezitten. Enkel de werkende klasse behoudt het recht op particulier bezit, maar zij hebben dan weer geen politieke invloed.

2.3.2 De mens als sociaal wezen

Volgens heel wat critici van Plato, waaronder Aristoteles (384-322 v.C.), is zijn meritocratie niet meer dan een utopie. Hoe kan je immers garanderen dat de heersers hun macht toch niet gaan misbruiken? En waarom zouden moeders zomaar toestaan dat hun kinderen worden weggerukt uit hun gezin? Aristoteles beschouwt de mens als een zooion politikon, een sociaal wezen. We moeten met andere woorden in een gemeenschap leven en daarbij houden we het best rekening met wetten en deugden. Hij ziet drie mogelijke bestuursvormen, die telkens kunnen ontaarden:

• • •

214

een monarchie* of heerschappij van een enkeling kan een tirannie worden; de aristocratie* of heerschappij van een elite kan een oligarchie worden; de politeia of heerschappij van velen kan een democratie worden.

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 214

Code

11/07/16 10:36

Aristoteles vindt dat de staatsvorm zich moet richten naar de concrete noden van de tijd. Hij heeft geen voorkeur voor een bepaalde bestuursvorm, maar zegt wel dat het zwaartepunt bij de middenklasse moet liggen. Zo vermijd je extremen. Plato en Aristoteles gingen ervan uit dat de maatschappij maakbaar was en dat de mens de stuwende kracht was achter de vormgeving van de samenleving. Zij leefden beiden in de stadstaat Athene en werden ongetwijfeld gevormd door die ervaring. Aristoteles vond bijvoorbeeld dat een kleine staat (niet groter dan 100 000 mensen) natuurlijker is dan een grote staat.

Opdracht 10 a Platoâ&#x20AC;&#x2122;s meritocratie mag dan nogal utopisch klinken, maar zijn kritiek op de andere bestuursvormen kan niet zo snel van tafel geveegd worden. Wat zou Plato te zeggen hebben over de volgende items?

Miljardair Tom Steyer wil in de aanloop naar de Amerikaanse Congresverkiezingen dit jaar minstens 100 miljoen dollar investeren in reclamespotjes over de klimaatverandering. Geld speelt een bepalende rol in de Amerikaanse politiek zegt hij, en dat mechanisme kan ook voor goede doelen gebruikt worden.

Miljardair in VS pompt 100 miljoen dollar in klimaatspotjes

De Amerikaanse komiek Stephen Colbert richtte zijn eigen Super PAC op, een comitĂŠ waarmee hij ongelimiteerd anonieme giften kan verzamelen voor politieke doeleinden. Daarmee wil hij aantonen dat geld een te grote rol speelt in de Amerikaanse politiek.

ki jk

Dat grote bedrijven en miljardairs de verkiezingen mede bepalen, is geen geheim meer. Onder meer van de beruchte Koch-broers is aangetoond dat ze via schimmige organisaties miljoenen dollars in verkiezingscampagnes van de Republikeinen pompen. Steyer vindt dat ook het andere kamp die tactiek kan volgen. Hij wil dit jaar minstens 100 miljoen dollar (73 miljoen euro) investeren, voornamelijk via zogenaamde attack ads, spotjes die gericht zijn tegen politici die de klimaatverandering blijven ontkennen.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 215

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

215 11/07/16 10:36

loot het tb n o e rd a a e d n va g in rm a De opw falen van de democratie alle wereldcrises

et die dan zo’n milieuramp voordo rechtvaardig je dan overtreft: met welk argument is democratie wel een nog de democratie? Misschien vermogen van mensen totale overschatting van het elang te kiezen.’ om in hun eigen langetermijnb

ontbloot het falen van de ‘De opwarming van de aarde politicus raakt opnieuw democratie, want geen enkele k iets aan wil doen’, zei verkozen als hij er daadwerkelij Joris Luyendijk (°1971) de Nederlandse antropoloog ndaard. ‘Stel dat zich in een interview met De Sta

VN-Veiligheidsraad buigt zich over mensenrechten Noord-Korea

ki jk

De Veiligheidsraad van de Verenigde Naties heeft zich in New York gebogen over de situatie van de mensenrechten in Noord-Korea. China, Rusland, Venezuela en Angola deden een poging om het onderwerp van de agenda van de raad te krijgen, maar dat werd bij stemming verworpen. Noord-Korea werd onlangs in een onderzoek van de Verenigde Naties beschuldigd van ‘praktijken vergelijkbaar met die in het nazitijdperk’, waarna het item op de agenda van de Veiligheidsraad verscheen. China, een trouwe bondgenoot van het regime in Noord-Korea, probeerde dat door een motie te verhinderen. Het land had als argument dat de situatie in Noord-Korea geen bedreiging voor de internationale vrede en veiligheid vormt.

Een massa-evenement in Pyongyang, de hoofdstad van Noord-Korea. De Koreaanse leider Kim Jong-un maakt veelvuldig gebruik van dit soort propagandamiddelen.

216

Geef een historisch voorbeeld van een overgang van een democratie naar een tirannie.

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 216

Code

11/07/16 10:36

2.3.3 Het sociaal contract In de middeleeuwen was het denken vooral afgestemd op het geloof en dat gold ook voor de politieke filosofie. De inrichting van de maatschappij was van Gods hand en stond dus vast. Vorsten deden een beroep op de kerk om hun heerschappij te verantwoorden. Vandaag vind je die innige verwikkeling van macht en religie nog in zogenaamde theocratieën*, staatsvormen waarin een godheid als de bron van het gezag wordt beschouwd.

Iran is sinds de Iraanse revolutie van 1979 een islamitische republiek. De staatsgodsdienst, het sjiisme, bepaalt de staatsstructuur en de religieuze leiders hebben een grote invloed op het beleid.

Vanaf de verlichting ontstond een nieuw mensbeeld en daarmee leefde ook het idee van de maakbare maatschappij terug op. Het sociaal contract* probeert een antwoord te geven op de vraag ‘Waarom zou je de staat gehoorzamen?’ De theorie vertrekt vanuit het idee dat mensen ooit zonder regels en in onbeperkte vrijheid leefden, in een soort natuurtoestand. Om verschillende redenen hebben we dat opgegeven en zijn we een soort contract met elkaar aangegaan. Daarbij gaven we een aantal van onze vrijheden op ten voordele van vrede en veiligheid. Zo zou onze huidige manier van samenleven, een politieke ordening van de staat met een duidelijke en uitgebreide grondwet, ontstaan zijn. De belangrijkste contractdenkers zijn Thomas Hobbes, John Locke en Jean-Jacques Rousseau.

Het verlangen naar zelfbehoud en zekerheid, zo stelde de Engelse filosoof Thomas Hobbes (1588-1679), beweegt de mens tot een constant zoeken naar macht, want alleen macht over de medemens geeft zekerheid. Maar aangezien elke mens dat zoekt, creëren we voor onszelf en alle anderen een onveilige, mogelijk gewelddadige situatie. Om dat te vermijden, is ordening noodzakelijk. Een geordende gemeenschap functioneert dus om ons van angst van onze medemens te bevrijden. Dat gebeurt door een sociaal contract tussen de leden, aan wie we ons onderwerpen in ruil voor bescherming tegen de natuurlijke chaos. Zo vermijden we het risico op een ‘oorlog van iedereen tegen iedereen’. Volgens Hobbes kan die orde slechts door een kleine groep worden opgelegd, of beter nog door één individu, de absolute heerser.

ki jk

Volgens de Engelse filosoof John Locke (1632-1704) is de mens – in tegenstelling tot wat Hobbes beweerde – van nature vreedzaam en geneigd tot samenwerking. Gezag is dan ook geen noodzaak om de mens te beteugelen in zijn of haar streven naar macht. Het sociaal contract hoorde op vrijwillige basis gesloten te worden, tussen vrije mensen onderling, op basis van gelijkwaardigheid. Al is er wel behoefte aan een onpartijdige bemiddelaar en rechtenbewaker (in de vorm van een overheid). Die moet zich gesteund voelen door het volk en wordt bij schending van de regels afgezet door het volk en vervangen. Om machtsmisbruik door de overheid zo veel mogelijk tegen te gaan, moeten uitvoerende en wetgevende macht volgens Locke gescheiden zijn.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 217

De Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) betoogde dat mensen aan politiek gaan doen omdat ze beseffen dat samenwerken noodzakelijk is. De mens is van nature goed en vrij, maar zijn natuurlijke neiging tot zelfbehoud (amour de soi) kan roet in het eten gooien. Daarom maken mensen een contract waarin ze afspreken dat ze afzien van alle natuurlijke rechten ten gunste van het sociale geheel. Daarbij conformeren ze zich aan de ‘algemene wil’, die bepaalt wat goed is voor de samenleving als geheel. Dat is dus geen gemiddelde van wat elke burger voor zichzelf wil, maar wel de ware wil van het geheel. Rousseau aanvaardt alleen directe volksheerschappij. Hij meent dat mensen hun vrijheid kwijtraken zodra ze zich laten vertegenwoordigen.

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

217 11/07/16 10:36

Opdracht 11 a Vat het mensbeeld dat uit de theorieën van deze filosofen spreekt samen in één woord. •

Hobbes:

•

Locke:

•

Rousseau:

In welke versie van het sociaal contract (en het bijhorende mensbeeld) kan jij je het beste vinden?

Vind je aspecten van dat sociaal contract terug in onze samenleving? Verklaar je antwoord.

Het idee van het sociaal contract ontstond zodat we in vrede en veiligheid zouden kunnen samenleven. Daarvoor moesten we natuurlijk wel een aantal vrijheden opgeven. Maar wat gebeurt er als deze evolutie zich voortzet? Hoeveel vrijheid willen we opofferen om dat gevoel van veiligheid te kunnen garanderen? De Amerikaanse politicus Benjamin Franklin (1705-1790) zei al: ‘Those who desire to give up freedom in order to gain security will not have, nor do they deserve, either one.’

ki jk

Opdracht 12 Bekijk het interview op code.deboeck.com. Schrijf minstens drie uitspraken neer die je opvallen. Bespreek ze vervolgens klassikaal.

218

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 218

Code

11/07/16 10:36

2.4 Is iedereen gelijk?

• •

•

Zoals je eerder al zag, stelde Plato dat de rechten en plichten van burgers moeten afhangen van de klasse waartoe ze behoren. Voor hem is rechtvaardigheid dus niet hetzelfde als gelijkheid. Ook zijn collega-filosoof Aristoteles geloofde niet dat alle mensen gelijk zijn. Van hem komt de uitspraak: ‘Een man is nog laf als hij zo moedig is als een vrouw.’ Vandaag worden de rechten van vrouwen in verschillende landen nog steeds met voeten getreden. Zo worden jonge meisjes in sommige Afrikaanse en Aziatische landen tegen hun wil uitgehuwelijkt. Zelfs in België krijgen vrouwen doorgaans minder loon dan mannen om dezelfde job uit te voeren. ‘We hold these truths to be self-evident, that all men are created equal’, klonk het in de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring van 1776. Toch zou het nog een hele tijd duren voor alle Amerikanen werkelijk dezelfde rechten hadden. Slavernij werd afgeschaft in 1865, maar nog lang daarna was er sprake van segregatie en discriminatie tegen zwarten.

•

De afgelopen eeuw kwam het denken over de gelijkwaardigheid van mensen in een stroomversnelling terecht. De Universele Verklaring van de rechten van de mens (UVRM) speelde daarbij een belangrijke rol. Die verklaring werd in 1948, met de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog vers in het geheugen, aangenomen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. Ze geeft een duidelijk mensbeeld weer en is de uitwerking van het zogenaamde gelijkheidsbeginsel*: iedere burger verdient gelijke rechten en een gelijke behandeling in gelijke omstandigheden. De mensenrechten die in het verdrag aan bod komen staan met andere woorden los van de plaats waar je geboren wordt, je huidskleur, geslacht, geloof, geaardheid of overtuiging. De regenboogvlag is een belangrijk Het gelijkheidsbeginsel is gebaseerd op het gedachtegoed van het symbool voor de holebigemeenschap. humanisme en de verlichting, waarbij de emancipatie van de gewone In België kunnen holebi’s trouwen en kinderen burger centraal staat. Dat dit beginsel niet zonder slag of stoot aanvaard adopteren, maar in sommige andere landen krijgen ze te maken met discriminatie. werd, mag blijken uit de volgende voorbeelden.

ki jk

Opdracht 13 a Werk in duo de onderstaande opdrachten uit. • Bekijk op de website van Amnesty International de Universele Verklaring van de rechten van de mens. • Zoek één krantenartikel waaruit blijkt dat die rechten geschonden worden in België en één krantenartikel waaruit blijkt dat ze in een ander land geschonden worden. - Beschrijf welke rechten geschonden worden. - Hoe wordt daarop gereageerd? En door wie? • Probeer een kleine hiërarchie aan te brengen: geef een top vijf van de rechten die volgens jou absoluut onmisbaar zijn. Maak ook een top vijf van de rechten die je zou kunnen laten varen indien nodig. • De universaliteit van de rechten wordt regelmatig ter discussie gesteld. Maak een lijst van minstens vijf argumenten die naar voren komen in deze discussie. Voer een klasdebat a.d.h.v. de volgende vragen en stellingen. Je mag je voorbereiding uit opdracht a gebruiken. Stellingen: • De Universele Verklaring van de rechten van de mens bevat een duidelijk individualistisch mensbeeld. • Mannen en vrouwen zijn per definitie anders. Volledige gelijkheid is dus een utopie. • Gelijkheid nastreven is een ontkenning van de verschillen tussen mensen, tussen landen, tussen culturen … en dus onbegonnen werk. Vragen: • Enerzijds onderschrijven we deze rechten, maar anderzijds willen we wel zo goedkoop mogelijk kunnen consumeren, ook al betekent dit dat we bedrijven en landen ondersteunen die de rechten niet respecteren. Is dat niet hypocriet? • Waarom kunnen vluchtelingen minder aanspraak maken op deze rechten? Is er sprake van een hiërarchie? • Kan je van gelijkheid spreken als sommige mensen vanwege hun afkomst of rijkdom meer kansen krijgen?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 219

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

219 11/07/16 10:36

Individuele opdracht. Schrijf een samenvattende tekst (ongeveer een bladzijde getypt) over jouw visie op de toekomst van de Verklaring van de rechten van de mens en de gelijkheid tussen mensen in deze veranderende maatschappij. Probeer dit filosofisch en kritisch te benaderen, zonder de degelijke opbouw van je tekst uit het oog te verliezen.

Opdracht 14 Lees het artikel en beantwoord daarna de vragen.

werden ingezet,’ zegt Mbembe in een interview met De Correspondent. ‘Nu, in de 21ste eeuw, is er sprake van een steeds groter groeiende groep mensen die niet noodzakelijk zwart zijn, maar wel als neger behandeld worden in plaats van als mens.’

ki jk

Sinds enkele jaren is het denken over de gelijkheid aan een heropleving bezig. In theorie zijn we allemaal gelijk, dankzij verdragen als de UVRM en nationale wetgeving die gebaseerd is op het gelijkheidsbeginsel. Maar in de praktijk bestaat er een grote mate van economische ongelijkheid in de wereld. Dat werd aangetoond door denkers zoals de Franse econoom Thomas Piketty (°1971). In zijn boek Le capital au 21 siècle bewijst hij aan de hand van tientallen statistieken dat de rijkdom steeds meer in handen komt van een kleine groep mensen (minder dan 1 % van de wereldbevolking). Op termijn betekent die evolutie volgens hem een gevaar voor onze democratische samenleving, omdat het merendeel van de wereldbevolking in een hopeloze situatie terecht dreigt te komen. De rijkdom moet dringend herverdeeld worden door middel van hogere belastingen op vermogen en inkomsten. De Kameroeneese filosoof Achille Mbembe (°1957) maakt zich dan weer zorgen over wat hij de ‘vernegering’ van de mens noemt. Het kapitalisme zorgt er volgens hem voor dat mensen steeds meer gericht zijn op het kwantificeerbaar maken van dingen. Of het nu om een auto, een dier of een mens gaat, we willen weten wat iets waard is. Zo krijgen mensen de status van een ding, iets wat je kan bezitten en waarmee je handel kan drijven. ‘Tijdens de transAtlantische mensenhandel waren het met name Afrikanen die als menselijke objecten en koopwaar

Economische ongelijkheid en vernegering

Een Belgische missionaris poseert naast een Congolese jongen wiens hand afgehakt werd door Belgische kolonisten (circa 1890). In Congo werden zwarte slaven onder meer ingezet op rubberplantages.

Wat is het verband tussen economische ongelijkheid en de vernegering waar Achille Mbembe over spreekt?

Leg uit waarom het onfatsoenlijk is om het woord negers te gebruiken om zwarte mensen te beschrijven.

220

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 220

Code

11/07/16 10:36

3 Een blik op de wereld

MERCATOR VS. GALL-PETERS De in Rupelmonde geboren Gerardus Mercator (1512-1594) ontwikkelde in 1569 een wereldkaart als instrument voor de scheepvaart. Vandaag is die kaart nog altijd de meest gebruikte wereldkaart. Maar de aarde (die een bol is) weergeven op een plat vlak, kan niet zonder vervormingen. Hoe verder van de evenaar, hoe groter die vervormingen zijn. Aan de polen is er zelfs een oneindige vergroting. Op de mercatorprojectie lijkt Groenland ongeveer even groot als Afrika, terwijl Afrika in werkelijkheid vele malen groter is. Idem voor Rusland, dat in werkelijkheid amper half zo groot is als Afrika. Verschillende mensen, waaronder de Schotse geestelijke James Gall (1808-1895) en de Duitse historicus Arno Peters (1916-2002), hebben geprobeerd om een correctere weergave te maken, maar ook hun projecties werden op kritiek onthaald door cartografen. Zeker is wel dat de wereldkaart die in de meeste scholen hangt, een vertekend beeld geeft van onze wereld. Critici vinden dat de wereldkaart zo een foutief wereldbeeld in stand houdt, waarbij rijke landen groter worden voorgesteld dan ze werkelijk zijn. Een kaart kan dus ook een politiek instrument zijn.

Projectie van Gall-Peters

Mercatorprojectie

ki jk

Een wereldbeeld* is een samenhangend geheel van opvattingen over de werkelijkheid. Het geeft weer hoe je denkt over de wereld, over hoe die eruitziet of eruit zou moeten zien. We zagen al dat een mensen wereldbeeld onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Het mensbeeld bepaalt het wereldbeeld, het wereldbeeld geeft vorm aan het mensbeeld. In dit onderdeel bekijken we een aantal wereldbeelden die onze samenleving vormgeven.

De Vlaamse filosoof Leo Apostel (1925-1995) schreef dat wereldbeelden zich ontwikkelen in contact met ideologie, religie, ethiek, wetenschappen en kunst. Hij stelde dat de constructie van een wereldbeeld het resultaat is van die vijf domeinen, in combinatie met de problemen, spanningen en conflicten in en tussen de domeinen. Ideologie en religie komen meteen aan bod. Ethiek en wetenschap worden in de volgende hoofdstukken behandeld, en kunst in het zesde jaar. Onthoud dat de domeinen elkaar in werkelijkheid continu beĂŻnvloeden. Opvallend: Apostel maakt geen vermelding van de media of de filosofie. Je weet intussen dat die ook invloed hebben op je beeld van de werkelijkheid.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 221

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

221 11/07/16 10:36

3.1 Wereldbeelden ontwikkelen zich via ideologie

Een ideologie* is een min of meer samenhangende maatschappijvisie die meestal vertrekt vanuit één centraal idee of centrale gedachte. Als een sociaal contract een formule is voor succesvol samenleven, dan verklaart de ideologie waarom het zo belangrijk is om net deze formule en niet een andere te gebruiken. Daartoe bieden alle ideologieën: (1) een beeld van de bestaande orde, meestal in de vorm van een wereldbeeld; (2) een model van een gewenste toekomst, een beeld van de goede samenleving; (3) een visie op hoe de politieke verandering bereikt kan worden, met andere woorden, hoe men van (1) naar (2) kan gaan.

Ideologieën kunnen gemakkelijk misbruikt worden. Een politieke groep die de macht in handen heeft kan ideologie aanwenden om zijn belangen te verdedigen. Die belangen worden dan voorgesteld als publieke belangen, terwijl het eigenlijk om private belangen gaat.

De Communistische Partij van China is sinds 1949 aan de macht in Volksrepubliek China. Echte communisten zijn de partijleiders niet, aangezien ze het recht op private eigendom accepteren en ze actief buitenlandse investeringen aantrekken. Toch gebruiken ze de ideologie nog steeds om kritische stemmen, die vragen om meer politieke inspraak, de mond te snoeren.

Opdracht 15 Lees en beluister op code.deboeck.com de protestsong Over de Muur van Klein Orkest (een Nederlandse groep uit de jaren 1980) en beantwoord daarna de vragen.

Over de Muur Over de muur, over het IJzeren Gordijn Omdat ze soms in het westen, soms ook in het oosten willen zijn

Goed, je mag demonstreren, maar met je rug tegen de muur En alleen als je geld hebt, dan is de vrijheid niet duur

West-Berlijn, de Kurfürstendamm Er wandelen mensen langs porno- en peepshow Waar Mercedes en Cola nog steeds op een voetstuk staan

En de vogels vliegen van West- naar Oost-Berlijn Worden niet teruggefloten, ook niet neergeschoten Over de muur, over het IJzeren Gordijn Omdat ze soms in het oosten, soms ook in het westen willen zijn Omdat er brood ligt soms bij de Gedächtniskirche Soms op het Alexanderplein

Oost-Berlijn, Unter Den Linden Er wandelen mensen langs vlaggen en vaandels Waar Lenin en Marx nog steeds op een voetstuk staan

ki jk

En iedereen werkt, hamers en sikkels Terwijl in paradepas de wacht wordt gewisseld Veertig jaar socialisme, er is in die tijd veel bereikt

Maar wat is nou die heilstaat als er muren omheen staan Als je bang en voorzichtig met je mening moet omgaan Ach wat is nou die heilstaat, zeg mij wat is hij waard Wanneer iemand die afwijkt voor gek wordt verklaard En alleen de vogels vliegen van Oost- naar West-Berlijn Worden niet teruggefloten, ook niet neergeschoten

222

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 222

En de neonreclames die glitterend lokken Kom dansen, kom eten, kom zuipen, kom gokken Dat is nou veertig jaar vrijheid, er is in die tijd veel bereikt

Maar wat is nou die vrijheid zonder huis zonder baan Zoveel Turken in Kreuzberg die amper kunnen bestaan

Code

11/07/16 10:36

Vul de tabel aan. Zoek indien nodig online extra informatie op. Oost-Berlijn

West-Berlijn

Welk wereldbeeld zit daarachter?

Wat is de kerngedachte achter deze ideologie?

Benoem de ideologie.

Welk mensbeeld uit de intro herken je hierin?

ki jk

Wat zijn volgens Klein Orkest de voordelen?

Wat zijn volgens Klein Orkest de nadelen?

Zoek een andere protestsong die jou aanspreekt. Beantwoord de volgende vragen in een goed onderbouwde tekst. • Wat spreekt jou aan in deze protestsong? • Welk wereldbeeld komt erin naar voren? • Wat is de kritiek en hoe zou het volgens de groep/zanger(es) beter kunnen zijn?

Opdracht 16 Maak een eigen ideologie. a Hoe zie jij de wereld vandaag en hoe zou je willen dat de wereld eruitziet? • Beschrijf jouw beeld van de bestaande orde. • Probeer een model te creëren voor de door jou gewenste toekomst. • Op welke manier kan die toekomst bereikt worden? b Leg je ideologie voor aan je klasgenoten en probeer hen ervan te overtuigen dat jouw visie de beste is. c Hou verkiezingen in de klas. Op wiens ideologie zou je stemmen? Je mag niet op jezelf stemmen.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 223

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

223 11/07/16 10:36

3.2 Wereldbeelden ontwikkelen zich via religie Opdracht 17 Bekijk de onderstaande tabel en beantwoord de bijhorende vragen. Levensbeschouwelijke overtuiging van Antwerpse en Gentse leerlingen uit het secundair onderwijs (in absolute aantallen en percentages)

een gelovig katholiek, en ik ga regelmatig naar de kerk

Antwerpen en Gent

Gent

Antwerpen

Hoe zou je jezelf omschrijven op godsdienstig of levensbeschouwelijk vlak?

2,1

1,7

1,9

274

12,9

265

15,7

539

14,1

een gelovig protestant, en ik ga regelmatig naar de kerk

2,1

1,0

1,6

een gelovig protestant, maar ik ga niet zo vaak naar de kerk

1,1

1,0

iemand die twijfelt, maar ik ben toch min of meer christelijk

245

11,5

217

12,9

462

12,1

392

18,4

239

14,2

631

16,5

een gelovig moslim, en ik houd me strikt aan de geloofsregels een gelovig moslim, maar ik houd me niet strikt aan de geloofsregels

een gelovig katholiek, maar ik ga niet zo vaak naar de kerk

14,1

173

10,3

473

12,4

iemand die twijfelt, maar ik ben toch min of meer moslim

1,3

0,7

1,0

een gelovige jood en ik houd me strikt aan de geloofsregels

0,1

een gelovige jood, maar ik houd me niet strikt aan de geloofsregels

0,2

0,1

0,2

iemand die twijfelt, maar ik ben toch min of meer joods

0,1

vrijzinnig (humanisme, zedenleer, moraal)

217

10,2

238

14,1

455

11,9

niet gelovig

371

17,4

317

18,8

688

18,0

101,4

4,7

100

5,9

201

5,3

3,9

3,6

144

3,8

2 131

100,0

1 686

100,0

381,7

100,0

300

Alles wat met godsdienst te maken heeft, interesseert mij niet.

ki jk

Andere: (vul in) Totaal

Uit: JOP-monitor Antwerpen-Gent (2012).

In welke stad zijn er de meeste katholieke jongeren?

224

In welke stad zijn er de meeste islamitische jongeren?

Wat is de top drie van de meest voorkomende levensbeschouwelijke overtuigingen in Antwerpen en Gent samen?

Wat vind je van deze cijfers? Had je dit verwacht of net niet?

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 224

Code

11/07/16 10:36

Sinds mensenheugenis zoeken we als soort naar betekenisvolle verbintenissen, naar de zin van ons bestaan. Verschillende religies bieden een antwoord op dergelijke vragen, meestal met behulp van een hogere macht, een opperwezen of god. Dat godsbeeld* heeft dus ook een invloed op het mensen wereldbeeld van de gelovige. Wie gelooft, kan een beroep doen op een gedeeld mensen wereldbeeld, dat vaak dualistisch getint is.

•

Je zag eerder al dat de oude Grieken een beroep deden op mythen om de wereld te verklaren. De goden namen in hun wereldbeeld de hoogste plaats in en moesten geëerd worden met offers. Dat geloof zorgde voor een zekere verstarring in de samenleving: de mens kon niet anders dan zich neerleggen bij de situatie. Enkele grote filosofen brachten daar echter verandering in. Het hindoeïsme kent verschillende scheppingsverhalen. In elk van die verhalen is er sprake van een ‘oerprincipe’ dat geleidelijk aan de vorm van onze wereld aanneemt. Wie sterft, keert terug naar de oerbron. Hindoes geloven in reïncarnatie of wedergeboorte: de daden die je stelt in je huidige leven (karma) hebben invloed op je volgende leven. Dat heeft ook gevolgen voor de organisatie van de samenleving, die gekenmerkt wordt door een grote mate van ongelijkheid. Het hindoeïstische kastenstelsel is onder meer gebaseerd op dat karma. Sommige gelovigen weigeren de evolutietheorie te aanvaarden, ondanks het overweldigende wetenschappelijke bewijs. Zogenaamde creationisten geloven dat een god de wereld heeft geschapen en dat dit exact is verlopen zoals beschreven staat in hun heilige boeken. Creationisten vind je wereldwijd in elke religie.

•

Naast verschillende soorten geloof bestaan er ook verschillende soorten ongeloof. In zijn boek Het verschijnsel religie identificeert de Belgische antropoloog en godsdienstwetenschapper Herwig Arts (°1935) er vier.

•

Agnosticisme* Een agnosticus vindt dat het onmogelijk is om een definitieve uitspraak te doen over het bestaan van een god. Deze houding sluit niet uit dat de agnosticus zich vragen stelt over het bestaan van een god. Relatieve onverschilligheid Nadenken over religie kost tijd en die besteedt de hedendaagse westerling liever aan andere dingen. Atheïsme* Een atheïst vindt dat wetenschappelijk en filosofisch kan aangetoond worden (of aannemelijk gemaakt worden) dat God niet bestaat. Deïsme* Een deïst accepteert dat er een onbekende kracht aan de oorsprong van het heelal ligt, maar gelooft niet dat die zich met de mens zou bezighouden. Het gaat om een soort van rationele religie.

•

ki jk

Arts geeft ook een aantal mogelijke oorzaken voor het hedendaagse ongeloof, waarvan we er hier vier behandelen. • •

•

Selectieve blindheid De hedendaagse westerling heeft een blinde vlek voor het spirituele en vindt de woorden niet om erover te praten. De interpretatie van ervaringen De psychologie biedt een heel arsenaal aan begrippen om mogelijke godservaringen te verklaren (sublimatie, projectie, fixatie …), waardoor we niet meer op zoek gaan naar een religieuze interpretatie. De invloed van de audiovisuele massamedia Massamedia blijken erg geschikt voor het verzenden van bepaalde boodschappen, maar hebben tot gevolg dat onze verbeelding afneemt. Wat we niet kunnen zien, kunnen we ons maar moeilijk voorstellen. Bovendien zijn de massamedia meer op amusement gericht dan op zingeving. Afkeer van de kerk De verlichting zorgde ervoor dat het wetenschappelijke denken zich kon losmaken van religie. Dat werd door velen ervaren als een bevrijding van het kerkelijke instituut, waarbij het geloof in zijn geheel overboord werd gegooid.

•

Bovenal pleit Arts voor een herwaardering van het mystieke in onze levens. Volgens hem is een geloof in de wetenschappen perfect te verzoenen met een geloof in God. Hij citeert de Franse natuurkundige Blaise Pascal (1623-1662): ‘Een beetje wetenschap verwijdert de mens vaak van God; veel wetenschap echter voert tot hem terug.’

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 225

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

225 11/07/16 10:36

Opdracht 18 Bekijk het filmfragment dat de leerkracht je toont en beantwoord vervolgens de vragen. a Waarom is het volgens professor Braeckman nuttig om ook het creationisme aan bod te laten komen in de les?

Waarom is het een probleem dat jongeren niet in de evolutietheorie geloven?

Waarom is ‘het staat in de Koran’ geen geldig wetenschappelijk argument?

Is er dan helemaal geen twijfel mogelijk over de evolutietheorie?

ki jk

DE CULTUS VAN DE POSITIVISTEN Dat ook wetenschappers niet altijd op een objectieve manier naar de wereld kijken, bewijst het verhaal van het positivisme. Deze beweging was vooral in de tweede helft van de 19de eeuw populair. De positivisten geloofden dat: • de geschiedenis bepaald wordt door de ontwikkeling van de wetenschap; • wetenschap een oplossing biedt voor natuurlijke schaarste; • wetenschappelijke vooruitgang gepaard gaat met vooruitgang in waarden en normen.

Een positivistische tempel in het Braziliaanse Porto Alegre

Dat klinkt allemaal heel logisch. Ook vandaag geloven veel wetenschappers dat ze de wereld een betere plek kunnen maken. Toch vertoont het verhaal van de positivisten enkele vreemde kronkels. Henri de Saint-Simon (1760-1825), een van de vaders van het positivisme, schreef dat elke samenleving evolueerde van een religieus wereldbeeld naar een wetenschappelijk wereldbeeld. Na zijn dood begon het positivisme echter steeds meer op een religieuze cultus te lijken. Er werden bijvoorbeeld priesters aangesteld en een nieuwe kalender opgemaakt, waarbij de namen van de maanden vervangen werden door die van bekende wetenschappers en filosofen. De Franse wiskundige Auguste Comte (1798-1857) maakte de transformatie compleet. In zijn Système de politique positive stelt hij dat een goede positivist drie keer per dag bidt tot zijn huisgodinnen, geeft hij richtlijnen voor het ontwerp van positivistische tempels en bedenkt hij zelfs een alternatief voor het kruisteken van de christenen (drie keer met de wijsvinger tegen het hoofd tikken, op de plek waar de vooruitgangsimpuls zich zou bevinden). De positivistische kerk had onder meer vestigingen in Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Latijns-Amerika. Comtes credo ‘orde en vooruitgang’ staat vandaag nog steeds op de Braziliaanse vlag. De moraal van het verhaal? Het loont om voor jezelf te denken.

Naar: Gray, J. (2003). Al Qaeda and what it means to be modern. London: Faber and Faber.

226

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 226

Code

11/07/16 10:36

3.3 Botsende wereldbeelden? In 1992 schreef de Amerikaanse politieke denker Francis Fukuyama (°1952) in zijn boek The End of History and the Last Man dat het einde van de Koude Oorlog ook het einde van de ideologische evolutie van de menselijke geschiedenis zou inhouden. De westerse, liberale democratie zou wereldwijd gezien worden als de meest ideale vorm van politieke organisatie. Met andere woorden: de democratie en de vrijemarkteconomie zouden overal te wereld ingang vinden.

Een jaar later reageerde de Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington (1927-2008) daarop met de stelling dat de culturele en religieuze identiteit van mensen de belangrijkste bron van conflict zou worden. Niet langer ideologie en economie, wel cultuur en religie zouden leiden tot een clash of civilizations (botsende beschavingen). Het in het Westen wijdverbreide idee dat de westerse waarden en politieke systemen universeel zijn, is naïef volgens Huntington. Het voortdurend aansporen tot democratisering en de overname van zulke ‘universele’ normen door andere beschavingen zouden alleen maar meer vijandigheid oproepen.

De Palestijns-Amerikaanse denker Edward Said (1935-2003) vond de opdeling van de wereld in botsende beschavingen getuigen van weinig inzicht. Voor hem zijn beschavingen geen vastomlijnde dingen, maar interageren ze continu met elkaar. Said werd bekend bij het grote publiek met zijn standaardwerk Orientalism, waarin hij beschrijft hoe het Westen het beeld van het exotische Oosten creëerde in schilderkunst en literatuur. Door de Arabische wereld af te beelden als essentieel anders, kon het Westen zonder scrupules een kolonialistische politiek voeren. Critici van Said zeggen dat de populariteit van zijn werk tot gevolg had dat historici niet meer met een kritische blik naar de Arabische wereld konden kijken. Wie dat wel deed, werd al gauw beschuldigd van oriëntalisme of zelfs racisme.

Opdracht 19 Lees het document. Maak een lijstje van de woorden die je niet kent, zoek de betekenis ervan op in een woordenboek en schrijf die betekenis ernaast. Beantwoord daarna de vragen.

ki jk

Het verband tussen naturalisme, religie en democratische politiek

In zijn boek Zwischen Naturalismus und Religion (2005) onderzoekt de Duitse filosoof en socioloog Jürgen Habermas het verband tussen naturalisme, religie en democratische politiek. Uitgangspunt van dat onderzoek is de vaststelling dat er in onze hedendaagse cultuur twee belangrijke tendensen aanwezig zijn die hoe langer hoe meer met elkaar in conflict komen. Aan de ene kant is er het naturalisme, de tendens om de hele werkelijkheid te reduceren tot een louter fysische werkelijkheid die op een wetenschappelijke manier bestudeerd en op een instrumentele manier gemanipuleerd kan worden. Aangezien volgens het naturalisme ook de mens deel uitmaakt van de causaal gedetermineerde natuur, wordt ook het menselijke

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 227

subject zelf hoe langer hoe meer op een dergelijke objectiverende manier benaderd. Dit naturalisme wortelt in het denken van de verlichting en wordt vandaag bij uitstek belichaamd door ontwikkelingen in de biogenetica, de robotica of het hersenonderzoek.

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

227 11/07/16 10:36

tussen onze democratische politieke cultuur enerzijds en deze beide maatschappelijke tendensen anderzijds. Die vraag is des te prangender omdat het bestaan van beide stromingen ook bij ons steeds vaker leidt tot een gepolariseerde samenleving. Dat blijkt onder meer in de maatschappelijke discussies over ethische en bioethische kwesties (euthanasie, onderzoek op embryo’s of genetische manipulatie) of uit de debatten over de plaats van religie in de multiculturele samenleving (hoofddoekendebat of het ritueel slachten van dieren). Om een adequaat politiek antwoord te vinden op die toenemende polarisering, is het volgens Habermas noodzakelijk om te komen tot een politiek die gebaseerd is op wat hij een democratisch verlichte common sense noemt. Dat betekent dat de politieke oplossing van dit soort conflicten een neutraliteit moet nastreven die een gelijke afstand bewaart tegenover zowel het seculiere naturalisme als tegenover de religieuze tradities. Omdat de neutraliteit van de politieke besluitvorming dus niet – zoals soms gedacht wordt – begrepen mag worden als een vorm van secularisme dat de plaats van religie in de samenleving miskent, stelt Habermas voor om de gewenste democratische samenleving te karakteriseren als een postseculiere samenleving.

Aan de andere kant worden we echter ook geconfronteerd met een heropleving van religie in onze politieke cultuur. Die heropleving moet volgens Habermas begrepen worden als een tegenreactie op de eenzijdigheid van het naturalisme. Versnelde rationaliseringsprocessen bedreigen immers de integriteit van onze leefwereld. Wetenschappelijke vooruitgang, economische ontwikkeling en toenemende culturele diversiteit ondermijnen traditionele sociale verbanden en werken desoriënterend voor het individu. In deze context verschijnt religie voor sommigen als een houvast of als een te herontdekken bron van zingeving. Het wereldwijde religieuze fundamentalisme is in deze analyse dan ook het gevolg van een te snelle modernisering van tot voor kort traditionele gemeenschappen. Dat effect wordt versterkt door het feit dat er geen vangnet en compensatie in het vooruitzicht staan voor de grote groep verliezers van die versnelde economische en culturele globalisering. Diezelfde verklaring geldt wellicht ook voor de religieuze heropleving in de Verenigde Staten, die Habermas associeert met het gebrek aan een sociaal vangnet in de neoliberaal georganiseerde Amerikaanse samenleving. De centrale vraag die Habermas zich stelt is die naar de verhouding

Wat houdt het naturalisme in?

ki jk

Uit: Rummens, S. (s.d.). Hoe seculier is de postseculiere samenleving? Jürgen Habermas over religie in de publieke sfeer. Ethiek en Maatschappij, 8, nr. 4, pp. 7-23.

Waarom is er een heropleving van religie?

228

Waarvan is het wereldwijde religieuze fanatisme volgens Habermas een gevolg?

Wat is de centrale vraag die Habermas zich stelt?

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 228

Code

11/07/16 10:36

Waarom is die vraag prangend?

Waarom stelt Habermas voor om de gewenste democratische samenleving te karakteriseren als een postseculiere samenleving?

Is hier volgens jou sprake van een clash of civilizations?

ki jk

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 229

Hoofdstuk 4 - Denken over mens en maatschappij

229 11/07/16 10:36

k ie n h c e t n e p a h sc n e t e w r e v o n e k n e D

Hoofdstuk 5

Filosofie of wetenschap? ......................................................................................................................................................................................... 233 1.1 Ontstaan en indeling van de wetenschappen ....................................................................................................................................... 235 1.2 De wetenschappelijke methode ..................................................................................................................................................................... 237 1.2.1 Rationalisme en empirisme ..................................................................................................................................................................... 237

1.2.2 Deductie, inductie en abductie .......................................................................................................................................................... 238

1.2.3 Falsificatie en verificatie ............................................................................................................................................................................. 241 1.2.4 Wetenschappelijke kennis en gezond verstand ......................................................................................................................... 241 2

Wetenschap en techniek ......................................................................................................................................................................................... 245 2.1 Impact op onze levens .......................................................................................................................................................................................... 245

2.2 Uitdagingen en gevaren ...................................................................................................................................................................................... 247

Na dit hoofdstuk kan je …

£ de verschillen en gelijkenissen tussen filosofie en wetenschap benoemen; £ omschrijven wat het werkdomein van de wetenschapsfilosofie is;

£ de historische ontwikkeling van de wetenschap kort omschrijven en van voorbeelden voorzien;

£ het verschil tussen de natuur- en de humane wetenschappen met voorbeelden duidelijk maken; £ enkele voorbeelden geven van niet-westerse wetenschappers die een bijdrage leverden aan het wetenschappelijke denken; £ de wetenschappelijke methode omschrijven;

ki jk

£ verschillende wetenschappelijke begrippen omschrijven en van elkaar onderscheiden: rationalisme, empirisme, deductie, inductie, abductie, falsificatie en verificatie; £ een onderscheid maken tussen wetenschappelijke kennis en gezond verstand; £ techniek definiëren en een plaats geven naast de wetenschappen;

£ met voorbeelden aantonen op welke manier technische ontwikkelingen een impact hebben op de mens; £ enkele uitdagingen en gevaren van die technische ontwikkelingen benoemen.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 231

Hoofdstuk 5 - Denken over wetenschap en techniek

231 11/07/16 10:36

De wetenschappen bieden heel wat inspiratie voor auteurs van fictie. Het bekendste voorbeeld uit de wereldliteratuur is wellicht Brave New World, een roman van Aldous Huxley (1894-1963) uit 1932. De Britse auteur beschrijft een Wereldstaat die de levens van alle burgers controleert met behulp van futuristische technologie, zoals slaaponderwijs en feelies (films die alle zintuigen prikkelen). Dat het thema van Huxleys boek vandaag nog steeds actueel is, bewijst de Amerikaanse schrijver Dave Eggers (°1970). Hij scoorde enkele jaren geleden een grote hit met The Circle. Daarin beschrijft hij het reilen en zeilen in een internetbedrijf dat het niet al te nauw neemt met de privacy van zijn werknemers.

INTRO

toestaan dat het merendeel van het menselijk denken, handelen en succes wegsijpelt als uit een lekke emmer’. De Tweede Verlichting is op til. Met slogans als ‘Alles wat gebeurt moet openbaar zijn’, ‘Geheimen zijn leugens’, ‘Delen is meeleven’ en ‘Privacy is diefstal’. Bij de dokter slikt Mae een sensor in die haar hartslag, bloeddruk, cholesterol- en andere waarden meet en uiteraard ook deelt. Ze geniet van een volledige ziekteverzekering en ook haar familie wordt verzekerd. De politiek gaat eveneens overstag. Waar er eerst nog parlementaire discussie was over de vraag of De Cirkel een monopolie is, is het hek van de dam als een eerste parlementslid besluit om ‘transparant te worden’ en zelf een SeeChange-camera rond de nek te dragen. Overal waar ze komt, met wie ze ook praat: de kiezers kunnen het zien. Geen achterkamertjespolitiek meer. Steeds meer politici volgen haar voorbeeld, de druk wordt groter, want ‘als je niet transparant bent, wat heb je dan te verbergen?’ Het einddoel wordt stilaan duidelijk: de cirkel moet gesloten worden, opdat alles en iedereen bekijkt en bekeken wordt, in naam van de democratie. Mae Holland gaat er gestaag en gewillig in mee. Op elke bladzijde omarmt ze wel een nieuw gadget. Ze verloochent haar familie en vrienden van vroeger, ze slaat waarschuwingen in de wind. Het einde nadert en Mae krijgt de sleutel in handen: sluit ze De Cirkel of bevrijdt ze de wereld van een moderne, maar daarom niet minder gevaarlijke wereldheerser?

ki jk

De jonge twintiger Mae Holland begint aan een carrière bij De Cirkel, het hipste computerbedrijf van Amerika. De persoonlijke e-mails van gebruikers, hun sociale media, betalingsverkeer en aankopen zijn met elkaar verbonden door een universeel besturingssysteem, TruYou. Iedereen heeft slechts één online identiteit. Mae begint onderaan de ladder en moet klanten helpen. Daarbij wordt ze non-stop geëvalueerd, niet alleen door haar oversten, maar ook door de klanten zelf. Dat waarderingscijfer is voor iedereen in het bedrijf te zien. Hoe actiever op de interne en externe sociale media, hoe hoger haar plekje op de Participation Rank, dat uiteraard ook weer gedeeld wordt. Mae krijgt steeds meer subtiele, vriendelijke, maar niet mis te verstane instructies en ‘targets’ en tegelijk ook meer schermen voor haar neus. In het begin wordt ze de mantel uitgeveegd omdat ze een feestje mist, omdat ze gaat lunchen zonder telefoon op zak, omdat ze in het weekend kajakt zonder daar een digitaal spoor van achter te laten, maar ze went verbazingwekkend snel aan het nieuwe regime. Op de bedrijfscampus zijn er visionaire ingenieurs aan het werk. Bijvoorbeeld: om te vermijden dat je kind wordt ontvoerd, laat je het een chip inplanten. Niet onderhuids, want misdadigers zouden het er kunnen uithalen, maar in de botten (ChildTrack). LuvLuv is een geavanceerd datingprogramma en via SeeChange, een netwerk van webcams, kan je alles en iedereen op de voet volgen. ‘Dit is de ultieme transparantie. Zonder filter. Alles zien. Altijd’, zegt een baas van De Cirkel, want ‘we willen niet langer

Hieronder vind je een beschrijving van de plot van The Circle. Duid in het groen aan welke ideeën je wel interessant lijken en in het rood wat je te ver vindt gaan. Herken je de praktijken van bepaalde internetbedrijven in het verhaal van Eggers?

232

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 232

Code

11/07/16 10:36

1 Filosofie of wetenschap? Op verschillende manieren heeft de mens getracht inzicht te krijgen in de wereld: door intuïtie, door openbaring, via mystieke ervaringen, door mythen te vertellen, na te denken, te filosoferen, op onderzoek te gaan ...

Opdracht 1 We grijpen even terug naar de vier vragen die gesteld werden in hoofdstuk 2 van dit thema. Tegenwoordig beantwoorden we deze vragen niet meer aan de hand van mythen, maar met behulp van de wetenschap. We hebben met andere woorden geen nood meer aan verhalen die ons een antwoord bieden op deze vragen. Ken je het wetenschappelijke antwoord op deze vragen? Je mag indien nodig gebruikmaken van het internet. a Waarom is het in de winter koud en in de zomer warm?

Waar komt vuur vandaan?

Waarom maken spinnen een web?

ki jk

Waarom komt de zon elke dag op in het oosten en gaat ze onder in het westen?

Anderzijds zijn er vragen waarop de wetenschap nog geen sluitend antwoord kan bieden, zoals ‘Waar komt het kwaad in de wereld vandaan?’ Om die vragen te beantwoorden, moet je eerst het kwaad omschrijven en dan betreed je al snel het terrein van de filosofie. Bovendien roepen sommige wetenschappelijke ontdekkingen op hun beurt weer filosofische vragen op.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 233

Hoofdstuk 5 - Denken over wetenschap en techniek

233 11/07/16 10:36

DE ZIN VAN HET LEVEN VOLGENS EEN CHATBOT Chatbots zijn robots die gebruikmaken van artificiële intelligentie om gesprekken te voeren. Enkele medewerkers van Google hebben de chatbot van dat bedrijf verfijnd, zodat je er ook mee kan filosoferen over de zin van het leven. Een fragmentje uit zo’n gesprek …

Mens: Wat is de zin van het leven? Machine: Om voor altijd te leven. Mens: Wat is de zin van de dood? Machine: Om een leven te hebben. Mens: Wat is de zin van intelligentie? Machine: Om uit te dokteren wat het is. Mens: Wat is de zin van emoties? Machine: Dat weet ik niet.

Naar: Starr, M. (2015, 2 juli). The meaning of life, according to Google’s chatbot AI. Geraadpleegd via http://www.cnet.com

Er bestaat een nauwe historische band tussen filosofie, wetenschap en techniek. De filosofie wordt vaak gezien als de moeder van alle wetenschappen. Een filosoof als Aristoteles kan je zelfs beschouwen als een wetenschapper avant la lettre. Stilaan werd die filosofische kennis uitgediept in verschillende wetenschappelijke disciplines.

Opdracht 2 De klas wordt opgedeeld in groepjes. Elk groepje formuleert een kernachtig antwoord op de onderstaande vragen. Maak daarbij gebruik van je kennis uit de tweede graad. Vergelijk vervolgens de antwoorden van jouw groepje met die van de andere groepen. a Waartoe dient wetenschap? b Wanneer kan een verklaring het etiket ‘wetenschappelijk’ krijgen? c Als iets wetenschappelijk bewezen is, kunnen we dit dan de waarheid noemen? d Mogen wetenschappers politieke voorkeuren en/of persoonlijke overtuigingen laten meespelen in hun werk?

ki jk

Een specifieke tak van de filosofie, de wetenschapsfilosofie*, houdt zich met deze en andere vragen bezig. Wetenschapsfilosofen trachten te verduidelijken wat wetenschap wel en niet is, welke methodes wetenschappers kunnen hanteren, wat de relatie tussen wetenschap en de samenleving is … Ze maken daarbij een onderscheid tussen: • ontologische kenmerken: hoe iets is; Waarden en normen bestaan enkel omdat mensen ze bedacht en benoemd hebben. Fysieke voorwerpen, zoals een boom, bestaan ook als ze niet benoemd worden. • epistemologische kenmerken: hoe je iets kan kennen; ‘Bestaat objectieve kennis of is alle kennis subjectief?’ is een voorbeeld van een epistemologische vraag. • methodologische kenmerken: hoe je iets kan onderzoeken; Een goede socioloog weet hoe je een betrouwbare enquête uitvoert. • sociaal-filosofische kenmerken: hoe onderzoek en omgeving elkaar beïnvloeden. De structuur van een onderzoeksorganisatie kan een invloed hebben op de resultaten van het onderzoek. ‘Wetenschap […] is het meest objectieve dat de mens kent. Maar als activiteit, als doel waarnaar gestreefd wordt is zij even subjectief en psychologisch bepaald als iedere andere vorm van het menselijk handelen. Dit gaat zover dat de vraag “Wat is het doel en de betekenis van de wetenschap?” door verschillende volkeren in verschillende tijdperken steeds verschillend beantwoord wordt.’ Albert Einstein

234

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 234

Code

11/07/16 10:36

1.1 Ontstaan en indeling van de wetenschappen

•

Over de Griekse natuurfilosofen leerde je al in het tweede hoofdstuk. Zij zochten als eersten naar een rationele verklaring van de wereld, waarbij de mythe ingeruild werd voor de logica. Aristoteles (384-322 v.C.) ontwikkelde vervolgens een systeem om de kennis van de wereld te analyseren en te classificeren. Op basis van discussies kwam hij tot een eerste wetenschappelijke methode en classificatie. In de middeleeuwen heerste de scholastiek*. Alle wetenschappelijke kennis moest erop gericht zijn om het bestaan van God te bewijzen. Daarbij werd wel een rationele denkwijze gehanteerd. Geleerden als Anselmus van Canterbury (1033-1109) maakten bovendien gebruik van een onderzoeksmethode die vandaag nog steeds populair is: informatie zoeken, verwerken en erover rapporteren. In de 16de eeuw zetten wetenschappers zoals Copernicus (1473-1543) en Vesalius (1514-1564) de eerste stap richting de empirische, experimentele wetenschap die we vandaag kennen. Vanaf de 17de eeuw kunnen we zelfs spreken van een wetenschappelijke revolutie. De mathematisch geformuleerde natuurwetten van Galileo Galilei (1564-1642), Johannes Kepler (1571-1630) en William Harvey (1578-1657) betekenden een ommekeer in het westerse denken. Vanaf de 18de eeuw won het wetenschappelijke verklaringsmodel nog meer terrein op het middeleeuwse wereldbeeld. Die periode wordt vaak beschreven als de verlichting.

•

De wetenschap zoals we die vandaag kennen heeft al een lange ontwikkeling achter de rug.

Een tekening van een mannelijk torso door de Brabantse arts Andreas Vesalius. Voor zijn onderzoek maakte hij gebruik van de lichamen van terdoodveroordeelden.

ki jk

Door de opkomst van nieuwe wetenschapsdomeinen in de 19de eeuw ontstond de behoefte om een duidelijke opdeling te creëren tussen natuurwetenschappen en humane wetenschappen. • Natuurwetenschappen* of exacte wetenschappen* zijn gebaseerd op natuurwetten. Ze besturen alle levende en niet-levende materie. • Humane wetenschappen* of menswetenschappen* hebben betrekking op de mens en worden doorgaans onderverdeeld in twee deelgebieden. - Geesteswetenschappen* bestuderen de producten van de menselijke geest. - Sociale wetenschappen* bestuderen de mens in zijn sociale omgeving.

Opdracht 3 Geef minstens drie voorbeelden van elk type wetenschap. natuurwetenschappen

humane wetenschappen geesteswetenschappen:

sociale wetenschappen:

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 235

Hoofdstuk 5 - Denken over wetenschap en techniek

235 11/07/16 10:36

•

De Engelse fysicus Stephen Hawking (°1942) verklaarde in 2011 dat filosofie dood is. ‘Filosofen kunnen geen voet houden met de ontwikkelingen in de fysica. Voor het antwoord op de grote vragen over het universum moet je bij de wetenschappen zijn.’ De Italiaanse filosoof Carlo Rovelli (°1956) benadrukt echter dat een levendige dialoog tussen filosofie en wetenschap beide disciplines ten goede komt. De methodes verschillen, maar de vraagstelling is vaak hetzelfde. Filosofie kan wetenschappers bovendien helpen om een open geest te behouden en zo belangrijke doorbraken te realiseren.

•

Het wetenschappelijk onderzoek heeft sinds de periode van de verlichting een enorme vlucht genomen. We leven vandaag in een echte kennismaatschappij*. Nieuwe wetenschappelijke inzichten vormen de motor van onze economie en levenslang leren is een vereiste voor iedereen die relevant wil blijven op de arbeidsmarkt. De menselijke kennis reikt van de macrokosmos (sterren en planeten) tot de microkosmos (moleculen, atomen en subatomaire deeltjes), van de werking van onze hersencellen tot de ideale indeling van een werkvloer. Onze mogelijkheden nemen voortdurend toe, maar we worden tegelijkertijd geconfronteerd met wat er allemaal nog onbekend is. Meer kennis zorgt met andere woorden voor meer vragen. Bovendien is er sprake van hyperspecialisatie: de gemiddelde wetenschapper weet steeds meer over steeds kleinere deeldomeinen. Is er in die wildgroei van wetenschappelijke disciplines nog plaats voor de theoretische filosofie? De meningen lopen uiteen.

De Perzische astronoom Ibn al-Haytham (965-1040) schreef een invloedrijk zevendelig werk over optiek.

ki jk

Opdracht 4 In onze beknopte geschiedenis van de wetenschappen focusten we op westerse wetenschappers, maar ook andere werelddelen leverden waardevolle bijdragen aan het wetenschappelijke denken. Ga zelf op zoek naar twee voorbeelden en zorg voor een correcte bronvermelding.

236

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 236

Code

11/07/16 10:37

1.2 De wetenschappelijke methode In het derde jaar definieerden we wetenschap* als het systematisch verzamelen en ordenen van menselijke kennis door gebruik te maken van algemeen erkende onderzoeksmethodes, met de bedoeling tot objectieve kennis te komen. Wetenschappers onderzoeken verschijnselen door systematisch te observeren en/of metingen te doen. Die aanpak kan je met een algemene term omschrijven als de wetenschappelijke methode*. Intussen mag echter duidelijk zijn dat er doorheen de geschiedenis meer dan één visie op wetenschappelijk onderzoek heeft bestaan. Hieronder nemen we enkele van die denkpistes onder de loep.

1.2.1 Rationalisme en empirisme

Zoals je in hoofdstuk 2 al zag, stelt het rationalisme* dat we enkel via de rede tot kennis kunnen komen. De menselijke geest haalt zijn kennis dus niet passief uit waarnemingen, maar speelt een actieve rol in de vorming van kennis. De Franse filosoof René Descartes (1596-1650) is met zijn beroemde uitspraak 'Ik denk, dus ik ben' een belangrijk figuur voor deze filosofische stroming, maar ook Plato's ideeënleer past hierin. De rede is in dit geval dé weg om kennis te vergaren. Rationalisten menen dat elke waarneming gestuurd en gekleurd wordt door onze opvattingen, verwachtingen en interesses. We beginnen niet met waarnemingen, wel met theorieën, gissingen of verwachtingen die onze waarnemingen sturen. Kennis berust dus niet op ervaring, al kan ze wel in het licht van ervaring worden gecorrigeerd. Je kan dan ook spreken van kennis die a priori* is: de kennis gaat aan het feitelijk bewijs vooraf. Als rationalist kan je dus vertrouwen op zaken die nog niet bewezen zijn.

•

We kunnen kennis over de wereld verzamelen via onze rede (door na te denken) of via onze ervaringen (door waar te nemen). Die tweedeling gaf aanleiding tot verschillende filosofische stromingen: het rationalisme en het empirisme.

René Descartes: ‘Ik denk, dus ik ben’

Het empirisme* gaat ervan uit dat alle kennis uit de zintuigelijke waarneming ontstaat. De basis van onze kennis over wat er buiten onze geest bestaat, ligt in wat we hier en nu ervaren of ons kunnen herinneren van eerdere ervaringen. De kennis is in dit geval a posteriori*. Aristoteles duidde al op het belang van de waarneming. ‘Zonder dergelijke waarneming blijft onze kennis een lege doos’, stelde hij. ‘Je haalt uit de waarnemingen de overbodige gegevens weg om in de dingen de essentie of het wezen te vinden.’ De Engelse empiristen John Locke (1632-1704) en David Hume (1711-1776) bouwden voort op dat gedachtegoed. Locke geloofde dat de bouwstenen voor onze kennis door zintuigelijke waarneming en reflectie geleverd worden. Die reflectie beschouwde hij als een innerlijk zintuig, zodat datgene wat we door reflectie ‘waarnemen’, opgevat kan worden als op empirische wijze verworven kennis.

ki jk

•

Het concept oorzakelijkheid of causaliteit is gebaseerd op kennis die a priori is. Je vertrouwt erop dat een bepaalde oorzaak een bepaald gevolg zal hebben, ook al heeft die oorzaak nog niet plaatsgevonden.

David Hume: ‘De identiteit die we toeschrijven aan de dingen is slechts fictief, vastgesteld door de geest …’

Voor empiristen zijn oorzaak en gevolg vooral menselijke verwachtingen. Om causaliteit te bewijzen, moet je ze a posteriori waarnemen. Causaliteit is dan ook steeds tijdelijk en uniek: ze moet telkens opnieuw aangetoond worden.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 237

Hoofdstuk 5 - Denken over wetenschap en techniek

237 11/07/16 10:37

Dat rationalisme en empirisme toch verzoenbaar zijn, bewees de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804) in zijn Kritiek van de zuivere rede. Volgens hem verzamelen we onze kennis over de wereld zowel via ons verstand als via onze zintuigen. Ons verstand geeft vorm aan onze waarnemingen door ze in de ruimte en de tijd te plaatsen. Het gevolg daarvan is een onderscheid tussen het Ding für mich en het Ding an sich. • Het Ding für mich is een object zoals een persoon het waarneemt. • Het Ding an sich is een object zoals het werkelijk is, maar dat is voor ons niet kenbaar. De verstandsvormen ruimte en tijd stellen ons ook in staat om onze waarnemingen om te vormen tot zogenaamde verstandsbegrippen of categorieën. Kant onderscheidt er twaalf verschillende en één daarvan is de causaliteit. Zo verklaart hij dus hoe wij oorzaak en gevolg kunnen ervaren.

1.2.2 Deductie, inductie en abductie

Voor iets als een wetenschappelijk feit beschouwd mag worden, moeten er voldoende bewijzen voor zijn. Er moeten met andere woorden data zijn om je wetenschappelijke conclusie te ondersteunen. Daarbij kan je op drie manieren te werk gaan: via deductie, inductie of abductie. Hierover leerde je al in het eerste hoofdstuk van dit thema, maar we passen dit nu toe op de wetenschappen.

Premisse 1: vrouwen hebben twee X-chromosomen. Premisse 2: Julie is een vrouw. Conclusie: Julie heeft twee X-chromosomen.

• • •

Als je een algemene regel toepast op specifieke gevallen, doe je aan deductie*. De conclusie is waar als de premissen* (vooronderstellingen) waar zijn.

Aangezien de twee premissen ontegensprekelijk waar zijn, is ook de conclusie logisch, geldig en dus waar. Wie de premissen voor waar aan ziet, maar de conclusie ontkent, begaat een logische contradictie. Maar als een van de premissen onwaar is, kan je ondanks een geldige redenering toch tot een foute conclusie komen. Premisse 1: vrouwen hebben twee X-chromosomen. Premisse 2: alle mensen zijn vrouwen. Conclusie: alle mensen hebben twee X-chromosomen.

• • •

ki jk

Je redenering is dus zo sterk als je premissen. Als je eenmaal algemeen geldende wetten hebt, kan je daaruit alles afleiden. Maar waar leid je die algemeen geldende wetten dan uit af? Uit andere algemeen geldende wetten! De wetten die bovenaan de rangorde staan (en nergens meer uit af te leiden zijn), noemen we axioma’s* of postulaten*. Deductie speelt een belangrijke rol in de wiskunde, maar ook in andere wetenschappen waarbij een strikte bewijsvoering mogelijk is. Dat is echter lang niet altijd het geval. Als je specifieke waarnemingen gebruikt om tot een algemene regel te komen, doe je aan inductie*. Bij een inductieve redenering hoeven de premissen geen logische garantie te bieden, ze hoeven alleen bewijsmateriaal aan te dragen. Op basis daarvan wordt de conclusie getrokken.

Als je dagen, maanden, jaren achtereen ’s morgens de zon ziet opkomen en ’s avonds de zon ziet onder gaan, heb je het bewijsmateriaal voor de conclusie: de zon komt op in de ochtend en gaat ’s avonds onder. Wij redeneren dagelijks op een inductieve wijze en vertrouwen deze methode instinctief. Toch heeft ze haar beperkingen. David Hume noemde dit het probleem van inductie. Hij stelde dat de mens niet in staat was om oneindig te blijven waarnemen. Tegelijk hebben we geen zekerheid over de toekomst op basis van het verleden. Inductie brengt dus geen absolute geldigheid met zich mee, in tegenstelling tot deductie.

238

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 238

Code

11/07/16 10:37

DE ZWARTE ZWAAN Kan inductie je zekerheid bieden over de werking van de markteconomie? Dat is de vraag die de Libanese statisticus Nassim Nicholas Taleb (°1960) zich stelt in zijn boek De zwarte zwaan. Hij merkte op dat banken en verzekeringsmaatschappijen hun beslissingen doorgaans baseren op eerdere waarnemingen, maar dat ze daarbij een blinde vlek hebben voor onverwachte gebeurtenissen. Het zijn net die onverwachte gebeurtenissen die volgens Taleb een grote invloed hebben op de economie en de wereld in het algemeen. De financiële crisis aan het begin van de 21ste eeuw zou op die manier te verklaren zijn. Taleb haalde de titel van zijn boek bij het klassieke voorbeeld van inductie dat je ook al in hoofdstuk 1 zag. Jarenlang gingen westerlingen ervan uit dat er enkel witte zwanen waren, omdat Europese zwanen die kleur hebben. Ontdekkingsreizigers brachten echter aan het licht dat er ook zwarte zwanen bestaan. De inductieve methode heeft dus duidelijk zijn beperkingen. Onverwachte gebeurtenissen kan je per definitie niet voorspellen, dus adviseert Taleb de directeurs van banken en verzekeringen om hun bedrijven robuuster te maken door te diversifiëren en zwakke schakels te versterken.

Als je een mogelijke verklaring voor een verschijnsel formuleert zonder echter over veel bewijsmateriaal te beschikken, doe je aan abductie*. Je kiest dan voor de best mogelijke verklaring. Als er bewijs wordt gevonden dat in strijd is met die verklaring, zoek je een alternatieve verklaring die beter overeenstemt met dat bewijs. Deze aanpak wordt vooral gebruikt in de archeologie en paleontologie. Archeologen gingen er al lang van uit dat homo sapiens zich vanuit Afrika over de wereld heeft verspreid. Ze hadden daar geen sluitend bewijs voor, maar bepaalde vondsten wezen wel in die richting. Intussen heeft genetisch onderzoek aangetoond dat die theorie effectief klopt.

De grenzen tussen deductie, inductie en abductie zijn niet altijd duidelijk te trekken. Een algemene wet die deductief wordt toegepast kan gebaseerd zijn op inductief onderzoek. Er kan ook uiteindelijk voldoende bewijsmateriaal worden verzameld om een best mogelijke verklaring (abductie) om te zetten in een duidelijke conclusie (inductie).

ki jk

Biologen vertrouwen op de wetten van Gregor Mendel (1822-1884), die voorspellen welke kenmerken planten en dieren overdragen op de volgende generaties. In het labo kunnen ze die wetten gebruiken om betrouwbare resultaten te bereiken. Mendel formuleerde die wetten na jarenlange experimenten.

Opdracht 5 Teken een schema dat de verhoudingen tussen deductie en inductie weergeeft.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 239

Hoofdstuk 5 - Denken over wetenschap en techniek

239 11/07/16 10:37

Als u een vogel was, welke van de bedelende bekjes zou Deductie, inductie of abductie? u dan eerst voeden? Onderzoekers van de University of Oxford doorploegden 306 publicaties over deze vraag, waarbij in totaal 143 verschillende vogelsoorten van Rationalisme of empirisme? over de hele wereld werden bestudeerd. Ze stelden vast dat vogelouders in gunstige omstandigheden, wanneer bijvoorbeeld veel voedsel voorradig is, de Onderzoeksmethode? hardste schreeuwers als eerste voeden. In moeilijke omstandigheden krijgen de sterkste jongen voorrang, ongeacht het aantal jongen dat ze hiervoor moeten negeren – en mogelijk laten verhongeren.

Opdracht 6 Gaat het in de volgende gevallen om deductie, inductie of abductie? Is het onderzoek gestoeld op rationalisme of empirisme? Noteer ten slotte welke onderzoeksmethode gebruikt werd: literatuuronderzoek, observatie, veldonderzoek, experiment, enquête, psychologisch test, interview, statistiek …

Naar: K.V. (2016, 29 maart). Hoe kiezen vogelouders welke jongen ze voeden? Geraadpleegd via http://eoswetenschap.eu

Kunnen we op basis van de al gevonden fossielen en Deductie, inductie of abductie? de frequentie waarmee er nieuwe gevonden worden schatten hoeveel soorten we nog te goed hebben? Paleobiologen Jostein Starrfelt en Lee Hsiang Liow van Rationalisme of empirisme? de Universiteit van Oslo waagden zich aan een model om dat te voorspellen. Ze gaan er in dat model van uit dat de kans dat een fossiel gevormd én gevonden wordt een Onderzoeksmethode? Poisson-verdeling volgt – dat is een kansverdeling die vaak geldt voor de kans dat een bepaalde gebeurtenis binnen een bepaalde tijdspanne voorvalt. Dat laat hen toe om op basis van het aantal gevonden fossielen uit een bepaalde tijdperk te voorspellen hoeveel soorten uit die periode we gemist hebben.

ki jk

Naar: T.V. (2016, 22 maart). ‘Nog 900 dinosauriërs te ontdekken’. Geraadpleegd via http://eoswetenschap.eu

In 1964 voorspelden de Belgische natuurkundigen Deductie, inductie of abductie? François Englert en Robert Brout het bestaan van een elementair deeltje dat alle andere deeltjes hun massa geeft. Enkele weken later kwam de Brit Peter Higgs Rationalisme of empirisme? onafhankelijk van hen tot dezelfde conclusie. In de media werd dit deeltje al snel het higgsboson genoemd. Onderzoeksmethode?

Het ventrolaterale deel van de ventromediale Deductie, inductie of abductie? hypothalamus (VMHvl) in het brein is verantwoordelijk voor de drang naar geweld met voorbedachten rade. Dat ontdekten onderzoekers aan New York University met Rationalisme of empirisme? behulp van studies met muizen. Het onderzoeksteam trainde muizen om andere, zwakkere muizen aan te vallen in een speciaal opgezette omgeving. Onderzoeksmethode?

240

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 240

Code

11/07/16 10:37

Opdracht 7 Ga zelf op zoek naar drie voorbeelden van wetenschappelijk onderzoek. Beantwoord voor elk voorbeeld de vragen uit de vorige opdracht en zorg voor een correcte bronvermelding. 1.2.3 Falsificatie en verificatie

De filosoof Karl Popper (1902-1994) bedacht een oplossing voor het probleem van inductie dat David Hume identificeerde. De wetenschap maakt volgens hem geen vorderingen door inductie, wel door falsificatie*, het weerleggen of verwerpen van theorieën. Theorieën die niet gefalsifieerd kunnen worden, blijven behouden. De gefalsifieerde theorieën worden verworpen en vervangen door nieuwe theorieën, die op hun beurt gecontroleerd en al dan niet gefalsifieerd worden.

Zolang er alleen witte zwanen waargenomen worden, is de theorie ‘Alle zwanen zijn wit’ houdbaar. Bij het zien van de eerste zwarte zwaan wordt deze theorie gefalsifieerd. Daardoor ontstaat ruimte voor een nieuwe theorie.

Een belangrijk gevolg van Poppers vondst is dat een theorie in principe nooit de definitieve waarheid zal bevatten. Het blijft mogelijk dat een nieuwe waarneming of een nieuw experiment de theorie weerlegt. Als een theorie door wetenschappers getoetst wordt en blijkt te kloppen, spreken we van verificatie*. Elke nieuwe toetsing doet de waarschijnlijkheid dat de theorie klopt toenemen. Er kan echter alleen volledige zekerheid zijn bij iets wat niet is, dus wanneer een theorie door middel van falsificatie verworpen wordt.

1.2.4 Wetenschappelijke kennis en gezond verstand

ki jk

Boven de Atlantische Oceaan bevond zich een barometrisch minimum; het trok oostwaarts, in de richting van een boven Rusland gelegen maximum, en vertoonde nog niet de neiging hiervoor naar het noorden uit te wijken. De isothermen en isobaren vervulden hun plicht. De luchttemperatuur stond in de voorgeschreven verhouding tot de gemiddelde jaartemperatuur, tot de temperatuur van zowel de koudste als de warmste maand en tot de a-periodische maandelijkse temperatuurschommeling. De opkomst en de ondergang van de zon, van de maan, de lichtvariaties van de maan, van Venus, van de ring van Saturnus en vele andere gewichtige verschijnselen stemden overeen met de voorspellingen daaromtrent in de astronomische jaarboeken. De waterdamp in de lucht had zijn hoogste dampkracht en de luchtvochtigheid was gering. In één woord, dat de feitelijke situatie heel aardig weergeeft, ook al is het wat ouderwets: het was een mooie augustus in het jaar 1913.

Dit fragment uit de roman De man zonder eigenschappen van de Oostenrijkse schrijver Robert Musil (1880-1942) toont het verschil tussen een wetenschappelijke kijk op het weer en de alledaagse ervaring van een leek. Als we betrouwbare kennis willen vergaren, maken we het best gebruik van de wetenschap. Die hoort immers objectief te zijn. Toch maken we allemaal dagelijks gebruik van waarnemingen, leggen we verbanden, doen we voorspellingen … We vertrouwen met andere woorden op onze zintuigen en ons gezond verstand. Wat we met onze eigen ogen gezien hebben of instinctief als logisch ervaren, willen we liever niet betwisten. Toch moet je steeds beseffen dat jouw ervaringen subjectief zijn. •

•

Het dunning-krugereffect beschrijft een denkfout die ervoor zorgt dat relatief incompetente mensen zich superieur wanen en hun vaardigheden hoger inschatten dan ze werkelijk zijn. Competente mensen zouden zichzelf net onderschatten: zij gaan er vaak van uit dat taken die gemakkelijk zijn voor hen ook gemakkelijk zijn voor anderen. Een foto van een jurk beroerde enige tijd de sociale media. De meningen over de kleur van de jurk liepen uiteen. Sommige waarnemers zagen een blauw-zwarte jurk, anderen een goud-witte. De wetenschappelijke verklaring is dat onze ogen de kleur van een lichtbron corrigeren. We filteren automatisch de kleur van de lichtbron weg, waarna we de echte kleur van het object zien. In het geval van de jurk zitten de kleuren echter op een grens, waardoor sommigen de blauwe kleur wegfilteren en anderen de gouden kleur doen verdwijnen.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 241

Hoofdstuk 5 - Denken over wetenschap en techniek

241 11/07/16 10:37

Opdracht 8 Lees het artikel en bepaal of de stellingen eronder juist of fout zijn. Verklaar je antwoord.

Er is geen mannelijk en vrouwelijk brein

ki jk

Het eerste onderzoek naar geslachtsgerelateerde verschillen in de volledige hersenpan toont aan dat de meeste mensen zowel mannelijke als vrouwelijke herseneigenschappen hebben. Het onderzoek steunt het idee dat een indeling op basis van geslacht in veel situaties betekenisloos is. ‘Het bewijs dat menselijke hersenen niet in twee afzonderlijke klassen zijn in te delen is nieuw, overtuigend en enigszins radicaal’, zegt psycholoog Anelis Kaiser van de universiteit van Bern in Zwitserland. Volgens onderzoeksleider Daphna Joel van de Tel Aviv University in Israël is het een aloud idee dat mensen ofwel een vrouwelijk, ofwel een mannelijk brein hebben. ‘De theorie is dat zodra een foetus testikels ontwikkelt, die testikels testosteron uitscheiden, wat het brein vermannelijkt’, zegt ze. ‘Als dat waar zou zijn, dan zouden er twee typen hersenen bestaan.’

Misschien heb je weleens gelezen dat een mannenbrein je meer geld doet verdienen. Of dat vrouwenhersenen beter zijn in multitasken. Onderzoek toont echter aan dat mannen- of vrouwenbreinen helemaal niet bestaan.

Om die theorie te testen, zocht Joel met haar team naar verschillen in hersenscans van 1 400 mensen met een leeftijd tussen 13 en 85 jaar. Het team keek naar variatie in de grootte van zowel de hersengebieden zelf als de verbindingen daartussen. In totaal identificeerden de onderzoekers 29 hersengebieden die bij mannen en vrouwen gemiddeld in grootte verschillen. Daaronder vallen onder andere de hippocampus, die betrokken is bij het geheugen, en de onderste voorhoofdswinding, waarvan gedacht wordt dat die een rol speelt in risicomijdend gedrag. Continuüm Toen de onderzoekers echter de individuele hersenscans bestudeerden, zagen ze dat maar heel weinig mensen alle herseneigenschappen hebben die je op basis van het geslacht zou verwachten.

242

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 242

Afhankelijk van de exacte definitie, hadden tussen 0 en 8 procent van de mensen ‘volledig mannelijke’ of ‘volledig vrouwelijke’ hersenen. ‘De meeste mensen bevinden zich ergens in het midden’, zegt Joel. Dat betekent dat geslachtsverschillen in hersenstructuur weliswaar bestaan wanneer een gemiddelde over veel mensen wordt genomen, maar dat een individueel brein vrijwel altijd heel anders is, met een mengsel van eigenschappen. ‘Er zijn geen twee typen hersenen’, zegt Joel. Hoewel de onderzoekers alleen naar de structuur van het brein keken en niet naar het functioneren ervan, suggereren hun resultaten dat we ons allemaal in een continuüm bevinden van eigenschappen die traditioneel als typisch mannelijk of vrouwelijk worden gezien. ‘Het onderzoek voorziet ons van biologische argumenten voor iets dat we al een tijdlang weten: dat geslacht niet tweeledig is’, zegt Meg John Barker, psycholoog aan de Open University in het Britse Milton Keynes.

Code

11/07/16 10:37

Scheiden Als een neurowetenschapper een brein in handen gedrukt zou krijgen, zou die zonder extra informatie nog altijd kunnen raden of het aan een man of een vrouw toebehoorde. Mannenhersenen zijn bijvoorbeeld groter en hebben meestal een hoger aantal ‘mannelijke’ eigenschappen. Maar de nieuwe resultaten impliceren dat het onmogelijk is om puur op basis van geslacht te voorspellen hoe het mengsel van herseneigenschappen bij iemand eruitziet. Joel ziet een toekomst voor zich waarin mensen niet routinematig alleen op basis van geslacht worden ingedeeld. ‘We scheiden voortdurend jongens van meisjes en mannen van vrouwen’, zegt ze. ‘Dat is niet alleen politiek, maar ook wetenschappelijk verkeerd.’ Andere wetenschappers denken niet dat dat ooit mogelijk zal zijn. Volgens hen zal het voor ons, als seksueel voortplantende soort, altijd van eminent belang zijn om het biologische geslacht van iemand te identificeren. Desondanks kunnen de nieuwe resultaten volgens Barker veel mensen helpen de niet-tweeledige aard van geslacht te begrijpen. ‘We moeten een stuk zorgvuldiger nadenken over hoeveel gewicht we geven aan geslacht als definiërend kenmerk van mensen, en stoppen met ernaar vragen in situaties waar het simpelweg niet relevant is’, zegt hij.

Ruimtelijk inzicht Markus Hausmann van de Britse Durham University is niet verrast door de bevindingen. Hij onderzoekt geslachtsgerelateerde verschillen in cognitie, zoals of mannen beter ruimtelijk inzicht hebben dan vrouwen. ‘Te midden van alle soorten ruimtelijke vaardigheden, vinden we er heel weinig die afhankelijk zijn van het geslacht’, zegt Hausmann. ‘We hebben ook ruimtelijke vraagstukken geïdentificeerd waarbij vrouwen beter zijn dan mannen. Het zwart-witte idee van een mannelijk of vrouwelijk brein is duidelijk te simpel.’ Ondanks aanhoudende stereotyperingen zijn meisjes ook niet slechter dan jongens in bètavakken zoals wiskunde. ‘Mensen zijn getrouwd met het idee dat het geslacht in hoge mate gerelateerd is aan verschillende bekwaamheden of carrièrekeuzes’, zegt Margaret McCarthy, die geslachtsgerelateerde verschillen in de hersenen onderzoekt aan de University of Maryland in Baltimore, VS. ‘Dit onderzoek bestrijdt het idee dat deze uitkomsten voortkomen uit biologische

verschillen, in plaats van uit culturele verwachtingen.’

De resultaten zullen voor velen, waaronder ook wetenschappers, nog altijd als een verrassing komen, zegt Bruce McEwen van de Rockefeller University in New York. ‘We beginnen langzaam de complexiteit te begrijpen van wat we traditioneel als mannelijk en vrouwelijk hebben aangeduid. Dit onderzoek is de eerste stap in die richting’, zegt hij.

Uit: Hamzelou, J. (2015, 1 december). Er is geen mannelijk en vrouwelijk brein. Geraadpleegd via http://www.newscientist.nl

Het onderzoek dat beschreven wordt in dit artikel valt volledig binnen de krijtlijnen van het rationalisme en kan dus als voorbeeld voor die stroming dienen.

ki jk

De volgende deductieve redenering is correct: • Mannen hebben een mannelijk brein, vrouwen hebben een vrouwelijk brein. • Socrates is een man. • Socrates heeft een mannelijk brein.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 243

Hoofdstuk 5 - Denken over wetenschap en techniek

243 11/07/16 10:37

Het bewijsmateriaal voor de conclusie van het onderzoek (er bestaat een continuĂźm tussen mannelijke en vrouwelijke hersenen) hebben de onderzoekers op inductieve wijze verzameld.

De theorie dat er mannen- en een vrouwenbreinen bestaan wordt in dit artikel geverifieerd.

Ons gezond verstand wordt misleid: verschillen tussen mannen en vrouwen zijn cultureel van aard, niet biologisch.

ki jk

Opdracht 9 Waarom is het zo belangrijk om wetenschap en de wetenschappelijke methode duidelijk te definiĂŤren en te onderscheiden van pseudowetenschappen?

244

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 244

Code

11/07/16 10:37

2 Wetenschap en techniek

De menselijke soort is in essentie nieuwsgierig. Een deel van de wetenschappelijke kennis die we verzamelen, kent geen praktische toepassingen. We willen met andere woorden weten om te weten. Toch leiden de wetenschappen ook tot heel wat uitvindingen die een kleine of grote impact hebben op onze levens. Je kan dan ook een onderscheid maken tussen fundamenteel en toegepast onderzoek. • Fundamenteel onderzoek* of zuiver wetenschappelijk onderzoek richt zich op de grondbeginselen van een wetenschap. Dit soort onderzoek wordt meestal uitgevoerd aan universiteiten of andere onderzoeksinstituten. De Large Hadron Collider van het Cern zoekt naar de kleinste deeltjes van ons universum. Deze vondsten leiden niet noodzakelijk tot concrete toepassingen. • Toegepast onderzoek* heeft als doel om concrete toepassingen te zoeken voor nieuwe of bestaande kennis. Dit soort onderzoek gaat meestal uit van bedrijven of technische afdelingen van universiteiten en kan gebaseerd zijn op vondsten uit fundamenteel onderzoek. Het Belgische matrassenbedrijf Equilli is ontstaan in de schoot van de afdeling biomechanica van de KU Leuven. Daar wordt al geruime tijd onderzoek gedaan naar technologieën die de slaapkwaliteit bevorderen.

Van de paardentram tot zelfrijdende auto’s, van de telegraaf tot een gesofisticeerde smartphone, van zwart-witfotografie tot virtual reality … Wetenschap en techniek gaan hand in hand. Op code.deboeck.com vind je filmpjes die de impact van enkele uitvindingen illustreren. De Franse filosoof Michel Onfray (°1959) definieert techniek* als het geheel van de middelen die door mensen in werking worden gezet om zich te bevrijden van noodzakelijke arbeid en natuurlijke verplichtingen. ‘Waar de natuur beperkend werkt, bevrijdt de techniek’, aldus Onfray. ‘Zij verlegt de grenzen van onze onderworpenheid aan de natuurkrachten. Wanneer het barre klimaat de prehistorische mens blootstelt aan kou, wind en regen, vorst en verzengende hitte, ontdekt de techniek huizen, kleding, bouwkunst, werken van leer en dierenhuiden; wanneer honger, dorst en slaap zich doen voelen, biedt de techniek aardewerk, kookkunst, kruiden, gegiste en gealcoholiseerde dranken, bedden; wanneer mensen ziek worden, bied de geneeskunde middelen om beter te worden …’

ki jk

2.1 Impact op onze levens

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 245

Hoofdstuk 5 - Denken over wetenschap en techniek

245 11/07/16 10:37

De geschiedenis van de mensheid valt samen met de geschiedenis van de techniek. Een aantal technische ontwikkelingen betekenden een revolutie voor de menselijke beschaving.

•

Door landbouwtechnieken onder de knie te krijgen, konden mensen evolueren van jager-verzamelaars naar sedentaire landbouwers. Dit noemen archeologen de neolithische revolutie. Door vuur te leren beheersen, konden mensen geleidelijk aan technieken als metaalbewerking en metaalgieterij verwerven. Daardoor konden ze allerhande werktuigen leren maken. Archeologen verdelen de prehistorie dan ook in een steentijd, een kopertijd, een bronstijd en een ijzertijd. Tijdens die eerste periode werkten mensen nog met stenen voorwerpen, maar geleidelijk aan leerden ze verschillende soorten metalen bewerken. Dankzij het wiel kunnen we voorwerpen eenvoudiger verplaatsen. Het is een zuiver menselijke uitvinding, die niet in de natuur voorkomt (vuur en elektriciteit heeft de mens niet uitgevonden, maar leren opwekken en gebruiken). De eerste vondsten van wagens dateren van 3 500 v.C. Lang werd aangenomen dat het wiel door de Soemeriërs werd ontwikkeld, maar recente vondsten wijzen op gelijktijdige innovaties op verschillende plekken. Stoomkracht stelde ons in staat om grote machines aan te drijven. Die vervingen een hoop manuele arbeid. Hoewel Heron van Alexandrië al in de 1ste eeuw van onze jaartelling een stoommachine zou hebben uitgevonden, begon stoomkracht pas echt een belangrijke rol te spelen in de 18de eeuw, dankzij enkele innovaties van de Schot James Watt (1736-1819). Elektriciteit is onmisbaar in ons dagelijks leven. We gebruiken het voor verlichting, verwarming, communicatie, transport en allerlei andere toepassingen. Een hele reeks wetenschappers en uitvinders droegen bij aan deze ontwikkeling, van AndréMarie Ampère over Michael Faraday tot Nikola Tesla en Werner von Siemens. De voorbije decennia maakten we een informaticarevolutie mee. Het wordt steeds eenvoudiger om informatie te creëren, bewerken en delen met de wereld. De steeds toenemende kracht van computers stelt ons ook in staat om onze wereld en het universum met meer precisie te onderzoeken.

•

De humanoïde robot Zora

ki jk

GEZONDHEIDSZORG 2.0 Robots staan doorgaans niet bekend om hun sociale vaardigheden, maar er zijn uitzonderingen. Sociale robots, ook wel snoezelrobots genoemd, houden kinderen met aandoeningen of eenzame bejaarden gezelschap. Ze worden steeds populairder, omdat verplegend personeel schaars is en ze weinig onderhoud vergen. Zelfs in onze gezondheidszorg speelt techniek dus een steeds grotere rol: we maken niet enkel meer gebruik van gesofisticeerde apparatuur om onze diagnoses te stellen, maar krijgen achteraf ook een knuffel van een androïde.

Op code.deboeck.com kan je enkele filmpjes over deze robots bekijken. • Zora is een schattige humanoïde robot van een halve meter hoog die wordt ingezet voor de activering van ouderen in woonzorgcentra en jonge autistische kinderen. • Paro is een interactieve robot die dierlijk contact kan vervangen in ziekenhuizen, waar levende dieren niet toegelaten zijn. • JustoCat is erg gehoorzaam en vooral geschikt voor dementerende patiënten. Ze biedt het gezelschap van een huisdier, zonder het risico op letsels of allergieën.

Opdracht 10 Wat is volgens jou de meest invloedrijke uitvinding of technische ontwikkeling aller tijden? a Ga in groepjes van twee op zoek naar een belangrijke uitvinding. Op code.deboeck.com vind je links die je daarbij kunnen helpen. b Zoek zo veel mogelijk nuttige informatie over deze uitvinding. Zorg telkens voor een correcte bronvermelding. Beantwoord de volgende vragen. • Wie deed deze uitvinding? • Wanneer gebeurde dat? Beschrijf ook het tijdskader. • Was het meteen een populaire uitvinding? • Welke invloed had deze uitvinding op de wereldgeschiedenis? • Welke invloed heeft deze uitvinding op jouw leven?

246

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 246

Code

11/07/16 10:37

Fragmenten van het Antikythera-mechanisme

De productie van de Ford Model T

ZIJN TIJD VOORUIT In 1901 werd een analoge computer uit de Ionische Zee gevist in de buurt van het eiland Antikythera. Archeologen waren verbaasd over de complexiteit van het apparaat, dat dateert uit de 1ste eeuw voor Christus. Het gaf informatie over de stand van de zon, de maan en een aantal planeten. De gebruiker kon er de data van zonsverduisteringen mee berekenen, maar ook een kalender van culturele evenementen raadplegen. Er zijn wel meer voorbeelden van technologie die zijn tijd ver vooruit is. In de tweede helft van de 19de eeuw experimenteerden verschillende mensen, waaronder de grote uitvinders Thomas Edison en Nikola Tesla, met elektrische auto’s. Er werden in die tijd voortdurend nieuwe toepassingen voor elektriciteit gevonden, dus leek het logisch dat ook onze transportmiddelen door stroom aangedreven zouden worden. Dat veranderde allemaal toen Henry Ford zijn Model T op de markt bracht, een wagen met een verbrandingsmotor die geproduceerd werd op een assemblagelijn. Plots werd de auto betaalbaar voor gewone burgers. Dat verbrandingsmotoren grote hoeveelheden schadelijke stoffen in de atmosfeer zouden pompen, was op dat moment niet van belang.

Giet deze informatie in een originele en boeiende presentatie, die je in een vijftal minuten presenteert aan je klasgenoten.

2.2 Uitdagingen en gevaren

ki jk

Opdracht 11 Lees de artikelen en beantwoord vervolgens de vragen.

Zanger Ed Sheeran heeft genoeg van sociale media De Britse zanger Ed Sheeran is een van de meest geliefde sterren op Instagram (5,5 miljoen volgers) en Twitter (16 miljoen volgers), maar het hoeft even niet meer. Sheeran is op het einde van zijn wereldtournee en stelt nu vast dat hij eigenlijk niets gezien heeft. ‘Het is een dolle rit geweest. Maar ik merk dat ik de wereld door een scherm zie, en niet met mijn eigen ogen’, zo laat hij weten via Instagram. Daarom worden alle sociale media geweerd, net als e-mail en gsm. Sheeran, die zijn carrière bouwde op en rond het internet, heeft nu even geen verplichtingen, een pauze van het internet hoort daar voor hem bij. ‘Ik ga deze kans grijpen om rond te reizen en te kijken naar wat ik ondertussen heb gemist.’

Naar: Zanger Ed Sheeran heeft genoeg van sociale media. (2015, 14 december). De Morgen. Geraadpleegd via http://www.demorgen.be

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 247

Hoofdstuk 5 - Denken over wetenschap en techniek

247 11/07/16 10:37

Als er zich een noodsituatie voordoet in België — een natuurramp, terroristische aanslag of industriële ramp —, zal het Crisiscentrum van Binnenlandse Zaken voortaan beslissen hoe de burgers het best geïnformeerd worden. Als een sms de meest efficiënte manier is, zal er een gebied afgetekend worden waarbinnen iedereen zo’n nood-sms krijgt. Via gsm-masten kan bepaald worden wie zich in een bepaald gebied bevindt. ‘Het overhevelen van deze digitale informatie naar politie of overheid in grote hoeveelheden, zelfs als het doel nobel is, creëert een gevaarlijk precedent’, zegt Els Kindt (KU Leuven/iMinds). ‘Dit kan gevaarlijk zijn in een democratische staat. In Turkije kregen de bezetters van een plein ook een sms-bericht dat “ze zich in een illegale betoging bevonden”.’

Een sms die uw leven kan redden

Naar: Een sms die uw leven kan redden. (2015, 14 november). De Morgen. Geraadpleegd via http:// www.demorgen.be

Opgelet, uw verzekeraar ziet u project: chauffeurs trekken minder snel op, gaan minder bruusk in de remmen en houden zich beter aan de maximumsnelheid. Toch dringt een andere belangrijke vraag zich op: die van de privacy. De verzekeraars krijgen via het toestel heel persoonlijke informatie: waar je wanneer geweest bent en hoelang, om maar enkele gegevens aan te halen …

ki jk

Bent u bereid uw privacy op te geven in ruil voor een goedkopere tankbeurt, een goodie of een lagere verzekeringspremie? Baloise Insurance en Corona Direct hopen van wel. Voor het eerst in België introduceren ze een systeem waarbij het rijgedrag van klanten op vrijwillige basis opgeslagen kan worden. Om te beginnen dit: wie zijn auto uitrust met een systeem dat zijn rijgedrag registreert, gaat veiliger rijden. Dat is de belangrijkste conclusie uit een proefproject dat verzekeraar Baloise de voorbije maanden uitvoerde bij 100 Belgische auto’s die uitgerust waren met een dongle, een soort usb-stick waarmee het rijgedrag haarscherp kan geregistreerd worden. Hoe snel u rijdt, hoe bruusk u remt, waar u precies wanneer rijdt, op welke manier u bochten neemt, hoe vaak u toetert: alles kan in principe geregistreerd worden. In het proefproject konden gebruikers via een app of een website hun scores raadplegen. De belangrijkste conclusie van het

Uit: Opgelet, uw verzekeraar ziet u. (2015, 13 november). De Morgen. Geraadpleegd via http://www.demorgen.be

248

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 248

Code

11/07/16 10:37

Facebook mag Belgen niet meer volgen

Volgens de Belgische Privacy-commissie werden op die manier de IP-adressen van computers en browseridentificatiecodes van niet-Facebook-gebruikers verzameld en opgeslagen, wat een inbreuk op de privacy van die mensen betekende. Facebook bracht daartegen in dat de datr-cookies essentieel waren voor de beveiliging tegen allerhande cybercriminelen, aanvallen van internetbots, pogingen om malware te plaatsen, pogingen om valse accounts te creëren of gegevens te stelen, en dat de cookie niet gebruikt wordt om gericht te adverteren naar niet-Facebookgebruikers. De Brusselse kortgedingrechter heeft de Privacycommissie nu echter gelijk gegeven en geoordeeld dat de gegevens die de datr-cookies verzamelen wel degelijk persoonsgegevens zijn. ‘Facebook mag die volgens de Belgische Privacywet alleen maar gebruiken als de surfer daar ondubbelzinnig toestemming voor gegeven heeft’, zegt Anouk Devenyns, persrechter van de Brusselse rechtbank van eerste aanleg. ‘Als de surfer zelf een Facebookaccount heeft, mag men ervan uitgaan dat hij die toestemming gegeven heeft, maar als de surfer géén eigen Facebook-account heeft, moet Facebook voortaan de toestemming uitdrukkelijk vragen en daarbij ook de nodige uitleg geven.

ki jk

Facebook moet stoppen met het volgen en registreren van het internetgebruik van personen die surfen vanuit België. Dat heeft de Brusselse kortgedingrechter beslist. Als een internetgebruiker een website bezoekt, plaatst die website meestal kleine bestandjes of cookies op het systeem van de surfer, om de communicatie van de surfer met de website te vergemakkelijken, bijvoorbeeld door diens taalkeuze bij te houden of om de aankopen van de surfer in zijn winkelmandje bij te houden tot op het ogenblik waarop hij zijn aankoop definitief bevestigt. Die werkwijze is volgens de kortgedingrechter toegelaten zolang de cookies gewist worden bij het einde van de internetsessie. Facebook plaatst echter ook cookies die bijhouden dat de internetgebruiker ooit langskwam op een Facebook-pagina, bijvoorbeeld van een vriend, maar ook van een winkelketen, een politieke partij, een zelfhulpgroep of een andere vereniging. Zo bewaren die cookies, zogenaamde datr-cookies, de mogelijke interesses en voorkeuren van de internetgebruiker. De datr-cookies blijven twee jaar bestaan en Facebook kan ze telkens opnieuw inlezen als de surfer op een andere Facebook-pagina komt of ook als de surfer een pagina van een andere website raadpleegt die hij kan liken of aanbevelen aan andere Facebookgebruikers.

Uit: Facebook mag Belgen niet meer volgen. (2015, 9 november). Het Laatste Nieuws. Geraadpleegd via http://www.hln.be

Wat is het gemeenschappelijke onderwerp van deze artikels?

Wat is het verband met de intro van dit hoofdstuk?

Ga je zelf bewust om met je privacy? Welke maatregelen neem je om die te beschermen?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 249

Hoofdstuk 5 - Denken over wetenschap en techniek

249 11/07/16 10:37

Technologische vooruitgang heeft vaak ook een keerzijde. Zo dreigt privacy steeds meer te verdwijnen, omdat een groot deel van ons leven zich online afspeelt. Commerciële belangen, veiligheidsoverwegingen en gebruiksgemak lijken daarbij voorrang te krijgen op de persoonlijke levenssfeer.

ki jk

Opdracht 12 Ook op andere domeinen zorgen technologische ontwikkelingen voor uitdagingen. Klassikaal kiezen jullie een van de onderstaande thema’s, die aan bod komen in het Canvas-programma Wetenschap redt de wereld. De leerkracht toont je het beeldmateriaal. • Stop de opwarming • Stop de stress • Red ons uit de file • 10 miljard mensen voeden • Misdaad loont niet meer Neem nu een onderbouwd standpunt in tegenover de volgende stellingen. Op code.deboeck.com vind je informatie die je helpt om een goede argumentatie op te bouwen. Blader ook even terug naar hoofdstuk 1, waar je informatie vindt over logisch redeneren en drogredenen. a Technologische ontwikkelingen verhogen onze levenskwaliteit. b Voor elk probleem bieden wetenschappen en techniek een oplossing. c Wetenschap en techniek veroorzaken meer problemen dan ze oplossen. d Wetenschappelijk onderzoek mag geen beperkingen kennen.

250

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 250

Code

11/07/16 10:37

Hoofdstuk 6

Ethiek

Moraal, waarden en normen ............................................................................................................................................................................... 253

Indeling van de ethiek .............................................................................................................................................................................................. 260 3.1 Ethische disciplines ................................................................................................................................................................................................ 260

3.2 Ethische theorieën ................................................................................................................................................................................................. 261

3.2.1 Utilitarisme ....................................................................................................................................................................................................... 262

3.2.2 Plichtethiek ...................................................................................................................................................................................................... 263 3.2.3 Deugdethiek .................................................................................................................................................................................................. 264 Ethiek en religie .............................................................................................................................................................................................................. 266

Na dit hoofdstuk kan je …

£ de begrippen ethiek, moraal, waarden en normen omschrijven en illustreren met voorbeelden;

£ morele standpunten, waarden en normen benoemen in uitspraken en ideeën van jezelf en van anderen; £ de evolutie van moraliteit onderzoeken en benoemen;

£ ethische standpunten innemen en verantwoorden;

£ het ethisch relativisme beschrijven en toepassen op concrete voorbeelden; £ uitleggen wat de relatie is tussen ethiek en wetenschap;

ki jk

£ de verschillende ethische disciplines onderscheiden;

£ enkele normatieve ethische theorieën omschrijven en herkennen; £ de raakvlakken tussen ethiek en religie benoemen;

£ een descriptief ethisch onderzoek voeren.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 251

Hoofdstuk 6 - Ethiek

251 11/07/16 10:37

INTRO

‘Veel mensen willen met je meerijden in de limousine, maar wat je zoekt is iemand die ook met je op de bus stapt als de limousine kapot gaat.’ Oprah Winfrey (Amerikaanse presentatrice)

In onze uitspraken, in ons handelen, in de manier waarop we ons tot anderen verhouden … kortom, in alle interacties wordt duidelijk hoe we in het leven staan, welke principes we hanteren en wat onze morele standpunten zijn. Kijk eens naar de onderstaande voorbeelden. Wat is de achterliggende boodschap bij deze citaten?

‘Als uw zoontje en dat van uw buurman in het water vallen, dan heeft u het recht om eerst uw eigen zoontje uit het water te halen. Maar als uw zoontje kan zwemmen en dat van de buurman niet, dan vraagt een humane ethiek dat u eerst het kind van uw buurman uit het water haalt, en dan pas het uwe.‘ Etienne Vermeersch (filosoof) over het principe ‘Eigen Volk Eerst’

ki jk

‘Cultuur confronteert, ontroert, verbindt mensen. Onbetaalbaar in tijden van twijfel en angst.’ Meyrem Almaci (politica)

‘Wat mensen thuis doen is hun eigen zaak, en het is ook hun eigen zaak met wie ze een relatie aangaan. Er is geen verschil tussen discriminatie van zwarten en deze bestaande discriminatie.’ Jay-Z (Amerikaanse rapper) over het verbod op holebi-huwelijken

‘De regering moet niet de banen beschermen, wel de mensen.’ Mark Eyskens (politicus)

252

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 252

Code

11/07/16 10:37

1 Moraal, waarden en normen In dit hoofdstuk komt de ethiek* aan bod, het deelgebied van de filosofie dat zich bezighoudt met de vraag wat goed en fout is. Het studieobject van de ethiek is de moraal*, het geheel van de waarden en normen die binnen een samenleving of cultuur gelden. Ethiek gaat over hoe de wereld zou moeten zijn. Het is dan ook een van de meest praktische en controversiële deelgebieden van de filosofie. Praktisch, omdat ethici zich uitspreken over concrete situaties en daarbij duidelijke en hanteerbare adviezen of leidraden voorzien. Controversieel, omdat ze daarbij soms over gevoelige onderwerpen spreken en niet iedereen het noodzakelijk met hen eens is.

De waarde eerlijkheid impliceert dat je geen leugens vertelt. Diefstal is strafbaar in België. De achterliggende waarde is respect voor andermans bezit. Uit beleefdheid laat je geen boeren aan tafel.

• • •

In het derde jaar leerde je al dat een waarde* iets is wat een groep of een individu belangrijk vindt en probeert na te streven. Een waarde is een abstract begrip dat vertaald wordt naar concrete normen*. Dat zijn regels of afspraken die zeggen hoe mensen zich wel of niet moeten gedragen.

Verschillende denkers hebben hun visie op de moraal gegeven, met uiteenlopende resultaten. • De Griekse filosoof Aristoteles (384-322 v.C.) opperde dat de moraal dient om de voorwaarden te scheppen die de mens in staat moeten stellen om te streven naar een goed en gelukkig leven. • De Schotse filosoof David Hume (1711-1776) beschouwde de moraal als een begrenzing van zelfzuchtige handelingen. • Volgens de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804) is het doel van de moraal een goede wil te hebben. • De Engelse bioloog Richard Dawkins (°1941) ziet in de moraal een strategie die de overlevingskansen van een diersoort verhoogt door sociaal gedrag te stimuleren. Hij kadert de moraal dus binnen de survival of the fittest.

Moraal kan je beschouwen als een van de pijlers van een cultuur. Zo’n cultuur wordt georganiseerd, geïnterpreteerd en overgedragen via opvoeding, tradities, onderwijs … Als iedereen de waarden en normen van je cultuur naleeft, zorgt dat voor orde, regelmaat, voorspelbaarheid en het behoud van de samenleving. Daarom bestaan er binnen een cultuur wetten, regels en taboes. Zo worden verwachtingen duidelijk gemaakt en wordt de kans op ongepast gedrag kleiner. Een belangrijke kanttekening daarbij is dat er zowel intraculturele verschillen (binnen eenzelfde cultuur) als interculturele verschillen (tussen twee of meer culturen) kunnen opduiken binnen eenzelfde land. Die maken het samenleven niet altijd eenvoudig, maar kunnen evengoed noodzakelijk zijn voor de evolutie van de moraal.

ki jk

Opdracht 1 Zoek op het internet twee voorbeelden van morele conflicten die tot een belangrijke maatschappelijke evolutie hebben geleid. Kies één intracultureel moreel conflict en één intercultureel moreel conflict. Beantwoord de volgende vragen. a Welke waarden en normen komen in botsing met elkaar? b Wat was de aanleiding voor het conflict? c Tot welke evolutie heeft het conflict geleid?

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 253

Hoofdstuk 6 - Ethiek

253 11/07/16 10:37

r aa pl em

ki jk

In Spanje is abortus nog steeds een hot topic. In 2014 brak er massaal protest uit toen een verandering van de wetgeving rond abortus in de maak leek. Volgens een wetsvoorstel zou abortus enkel toegestaan worden als de zwangerschap een gevolg was van verkrachting of als de gezondheid van de moeder in gevaar kwam. De Spaanse regering trok het voorstel uiteindelijk in.

254

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 254

Code

11/07/16 10:37

2 Een universele ethiek?

Een trein rijdt aan een hoge snelheid over een spoor. Op het spoor lopen vijf mensen. De trein rijdt rechtdoor en de vijf mensen zullen doodgaan. Maar! Jij staat bij de wissel. En je hebt een hendel waardoor je kan zorgen dat de trein de andere kant op gaat, waar maar één persoon op het spoor loopt. Als je de hendel overhaalt, red je dus vijf mensen, maar dood je er één. Wat zou je doen? Haal je de hendel over of niet?

£ Ik haal de hendel over. £ Ik doe niets.

Weer komt er een trein aangereden en er lopen vijf mensen op het spoor, maar dit keer is er maar één spoor. Jij staat op een brug. Naast jou staat een hele dikke man. Als je de dikke man een duw geeft zal hij voor de trein op de grond vallen. De trein zal stoppen en de vijf mensen zullen gered worden, maar die ene man gaat dood. Zou je de dikke man duwen?

ki jk

Opdracht 2 Lees de onderstaande situaties. Hoe zou jij handelen? Zet eerst een kruisje bij jouw antwoord. Turf daarna ook de reacties van je medeleerlingen.

£ Ik duw de man van de brug. £ Ik doe niets.

Uit onderzoek blijkt dat de meerderheid van de mensen (ongeveer 80 %) wel de hendel zou overhalen, maar niet de man van de brug zou duwen (dat doet amper 20 %). Komen deze resultaten overeen met de reacties in de klas? Sociaalpsychologen verklaren dat verschil aan de hand van de ervaren afstand. De man op de brug staat naast je, je moet hem over de balustrade duwen, je kan de angst in zijn ogen zien, je kan hem voelen tegenstribbelen. Als je de hendel van de wissel overhaalt, is de persoon die gedood wordt veel verder van je verwijderd. Je bent evengoed verantwoordelijk voor haar dood, maar de afstand is groter. En dat maakt het dus ‘gemakkelijker’. Dit ethische vraagstuk staat bekend als het trolleyprobleem en werd door verschillende filosofen behandeld. Hoe beoordeel je wat ethisch vereist, toelaatbaar of verboden is? Kunnen we vastleggen welke ethische principes universeel (zouden moeten) zijn? Dat zijn enkele van de vragen die het trolleyprobleem oproept.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 255

Hoofdstuk 6 - Ethiek

255 11/07/16 10:37

EMOTIES ZIJN MINDER HEFTIG IN EEN ANDERE TAAL Emoties zijn minder heftig in een andere taal en dat beïnvloedt onze morele beslissingen. Een internationaal onderzoeksteam ontdekte dat mensen bij een moreel dilemma andere beslissingen nemen als ze dat moeten doen in een andere taal dan hun moedertaal. Uit eerder onderzoek bleek dat slechts 20 % van de mensen bij het trolleyprobleem ervoor kiest om de dikke man van de brug te duwen. Als mensen dit dilemma voorgeschoteld kregen in een andere taal dan hun moedertaal (die ze ook goed beheersten), besloot 33 % de man van de brug te duwen. In een vreemde taal zou er meer afstand worden gecreëerd tot de fictieve man, waardoor de beslissing om hem van de brug te duwen een kleinere emotionele impact heeft.

Opdracht 3 a Zet kruisjes in de onderstaande tabel. Als je een actie echt nodig vindt, is die voor jou ethisch vereist. Zaken die kunnen, maar door iedereen afzonderlijk bepaald mogen worden of afhankelijk zijn van de situatie, zijn ethisch toelaatbaar. De dingen die je echt niet oké vindt, om welke reden ook, zijn voor jou ethisch verboden.

vlees eten

mensen vermoorden proeven op dieren

discriminatie abortus

euthanasie

ethisch verboden

werken op zondag

ethisch toelaatbaar

ethisch vereist

ki jk

gelijke kansen voor iedereen oorlog

homohuwelijk

Vergelijk je antwoorden met die van je medeleerlingen. Denkt iedereen hetzelfde?

256

Welke handelingen werden door iedereen in de klas van hetzelfde antwoord voorzien? Wat zegt dat over de universaliteit van die ethische kwesties?

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 256

Code

11/07/16 10:37

Een algemene consensus over wat ethisch correct handelen is bestaat niet. Wat voor jou ethisch vereist is, kan voor je medeleerling ethisch verboden zijn. Soms hangt je oordeel af van de situatie. De zaken die je als ethisch toelaatbaar aanduidde, zijn daar waarschijnlijk voorbeelden van. Dat maakt het behoorlijk moeilijk om sommige ethische vraagstukken in wetten om te zetten.

Net als de meesten van u ben ik geen moslim en geen jood. Ik ben evenmin een schaap. Het debat over het onverdoofd slachten gaat me dus niet direct aan. Ik kan het aan me voorbij laten gaan en me gewoonweg aansluiten bij ‘het ethische kader van onze samenleving’, zoals Ludo Abicht het noemt. Maar is dat echt zo vanzelfsprekend? Ik geef u drie redenen waarom ik een vriendelijk voorstander ben van voortgaand gesprek, alvorens we een recente ethische voorkeur (tégen het onverdoofd slachten) tot absolute norm voor alle burgers van dit land verheffen en een belangrijke minderheid van de bevolking in hun vrijheden beperken.

Eigen ethiek eerst

Opdracht 4 Het onderstaande opiniestuk behandelt een heikel thema en probeert een antwoord te vinden op de vraag of bepaalde ethische kwesties in wetten gegoten kunnen worden. Lees de tekst en vat de belangrijkste argumenten samen.

ki jk

Ethiek van wie? Ten eerste stel ik me vragen bij dat ‘ethische kader van onze samenleving’, waar onverdoofd slachten blijkbaar echt niet meer in past. Onze samenleving is divers, of we dat nu willen of niet. En bijgevolg kent zij een veelheid van ethische kaders en levensovertuigingen. In dit debat wordt een groep burgers als barbaars voorgesteld omdat ze schapen onverdoofd wil slachten. Een groot deel van hen – samen met andere burgers – vindt het barbaars als een ongeboren mens gedood mag worden. Er is ook een groep burgers die het barbaars vindt wanneer iemand niet voor zijn eigen dood mag kiezen. Soms moét een samenleving keuzes maken en ethische grenzen stellen, en dan gebeurt het dat de democratische meerderheid aan ethische kaders van minderheden raakt. Wanneer kan ethiek wet worden? Maar om het iemand onmogelijk te maken zijn ethische principes te volgen, moet de overheid wel écht goede redenen hebben. Ludo Abicht stelt dat het dan gestoeld moet zijn op ‘de relatief beperkte lijst van wetenschappelijke inzichten en morele waarden die door iedereen

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 257

als rationeel en redelijk kunnen beschouwd en aanvaard worden’. Geldt dat voor het verbieden van bepaalde slachtpraktijken? Ik heb zelf weinig wetenschappelijke argumenten in het recente debat zien verschijnen. En de onderliggende ethische waarden worden duidelijk niet door iedereen als redelijk en rationeel beschouwd. In dit debat wordt mijn inziens te gemakkelijk het gevoelen van de (zwijgende) meerderheid gelijkgesteld met ‘het ethische kader van onze samenleving’, en dat ten koste van een minderheid. Het verleden heeft ons geleerd dat deze houding tot een zeer gruwelijke ethiek kan leiden, hetgeen ons tot grote voorzichtigheid moet nopen. Primeert ratio op religie? Ja, maar is het ene ethische kader dan niet meer ‘rationeel en redelijk’ en het andere ‘religieus en fundamentalistisch’? Die erg simplistische tegenstelling is het tweede punt dat relativering behoeft. Ten eerste zijn religieuze waarden en waarheden vaak evenzeer rationeel te gronden, óf zijn ze moeilijk rationeel te gronden maar even moeilijk te ontkennen. Naastenliefde, gastvrijheid, werklust, levensvreugde, altruïsme, het verlichten van lijden en het brengen van hoop … Zijn dit religieuze of

Hoofdstuk 6 - Ethiek

257 11/07/16 10:37

Jelle Creemers is docent aan de Evangelische Theologische Faculteit te Leuven en verricht onderzoek naar religieuze minderheden in België in relatie tot overheid en maatschappij.

Meerderheid en fundamentalisme De derde en misschien wel belangrijkste reden om even stil te staan en ons niet op de borst te kloppen als ‘niet-onverdoofd-slachters’ is de enorme hypocrisie die dit debat kenmerkt. We weten allemaal heel goed dat ontelbaar veel kippen in erg kleine hokjes leven en het daglicht niet zien, omdat we hun eieren graag goedkoop eten. We weten heel goed dat jaarlijks tienduizenden biggen en kalveren hun puberteit niet overleven, omdat we

hun vlees graag mals eten. En we weten dat ieder jaar duizenden ganzen verschrikkelijke pijn moeten doorstaan zodat we in december ‘foie gras’ kunnen eten. Dáár kijkt de democratische meerderheid van weg, want dat raakt aan onze portemonnee en onze smaakpapillen. Maar als het ons tóch niet aangaat, dan zijn we opeens heel ‘ethisch’ en trekken we scherpe lijnen. Zolang de voorstanders van onverdoofd slachten als een minderheid van barbaren en religieuze fanatiekelingen wordt beschouwd, heeft het debat geen enkele waarde. De democratische meerderheid, die ‘het ethische kader van onze samenleving’ bepaalt, weet het toch bij voorbaat beter. Maar is dat ook geen vorm van gelovig fundamentalisme?

rationale waarden, of allebei, of geen van beiden? Andersom zijn ‘verlichte’ waarden vaak religieus te gronden. Gelovigen leggen u graag uit hoe waarden als democratie, onderwijs, gelijkheid en zelfbeschikkingsrecht in heilige Woorden opgeschreven stonden, lang vóór ze als pijlers van de westerse beschaving werden uitgeroepen. Het is intellectueel oneerlijk om één partij in dit debat a priori als ‘verlicht’ te bestempelen en de andere dus als verduisterd.

Uit: Creemers, J. (2015, 13 augustus). Eigen ethiek eerst. Geraadpleegd via http://deredactie.be

ki jk

Belangrijkste argumenten:

Het standpunt dat ideeën over goed en kwaad altijd meningen zijn en dus subjectief, noemen we ethisch relativisme*. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen: • het descriptief ethisch relativisme*: de feitelijke constatering dat er ethische onenigheid heerst tussen mensen, groepen, periodes, culturen …; • het principieel ethisch relativisme*: het idee dat ethische onenigheid bestaat omdat ethische kwesties principieel onbeslisbaar zijn.

258

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 258

Code

11/07/16 10:37

Opdracht 5 Is de houding van Jelle Creemers relativistisch? Schrijf eerst je argumenten neer en bespreek daarna met je buur.

Opdracht 6 Kruip in je pen: beeld je in dat je online een reactie op het opiniestuk van Jelle Creemers post. Ben je het eens met zijn uitspraken? Of net niet? Onderbouw je argumenten zo goed mogelijk en vergeet niet om je daarbij te richten op de argumentatie van de auteur. Ga eventueel op zoek naar extra achtergrondinformatie.

De Duitse filosoof Karl-Otto Apel (°1922) verwoordde de vraag naar een universele ethiek treffend met de volgende paradox: ‘Een universele ethiek is tegelijk noodzakelijk en onmogelijk’. • Noodzakelijk omdat de mens voor het eerst geconfronteerd wordt met een globale verantwoordelijkheid. Wetenschap en techniek hebben effecten die de gehele aarde, natuur en mensheid raken. Een universele ethiek is dan erg handig en kan moeilijke beslissingen rechtvaardigen. • Onmogelijk omdat wetenschap in oorsprong objectief en waardenvrij zou moeten zijn. Ethische kwesties zijn per definitie aan een waardeoordeel verbonden.

ki jk

‘Moraliteit is kudde-instinct in het individu’, schreef de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche (1844-1900) in zijn boek De vrolijke wetenschap. Voor Nietzsche komt moreel gedrag voort uit een slaafse houding. Wie zich aan de geldende morele regels houdt, doet dat enkel uit onmacht. Hij geloofde niet in een universele ethiek, wel in de noodzaak om waarden en normen met voeten te treden en zo een staat van ‘grootsheid’ te bereiken. Het mag dan ook niet verwonderen dat zijn filosofie goed aansloeg bij fascistische bewegingen, waarbij één persoon of groep alle macht heeft. De nazi’s recycleerden zijn idee van een Übermensch, die boven de moraal en zijn medemensen verheven is.

Friedrich Nietzsche

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 259

Hoofdstuk 6 - Ethiek

259 11/07/16 10:37

3 Indeling van de ethiek 3.1 Ethische disciplines

Er is niet zomaar één ethiek. Zoals wel vaker het geval is in de filosofie, kan je verschillende deeldisciplines onderscheiden. Wij hanteren de volgende indeling, maar er zijn andere indelingen mogelijk. • De descriptieve of beschrijvende ethiek houdt zich enkel bezig met de beschrijving van de heersende moraal, zeden en gewoonten, opvattingen over goed en kwaad, verantwoord en onverantwoord gedrag. Zij bestudeert bijvoorbeeld de moraal van bepaalde personen, culturen of periodes in de geschiedenis, maar neemt geen standpunt in. In die zin leunt de descriptieve ethiek aan bij de antropologie, sociologie of psychologie. De Amerikaanse psycholoog Lawrence Kohlberg (1927-1987) vroeg mensen wat volgens hen de juiste handelwijze was: een geneesmiddel stelen om iemands leven te redden of de wet respecteren en de persoon laten sterven? Kohlberg was niet geïnteresseerd in wat moreel gezien de juiste keuze was, maar wel in de redeneerwijze die mensen gebruikten. Op basis daarvan stelde hij een theorie op die beschrijft hoe we tot een morele beslissing komen. • De normatieve of prescriptieve ethiek gaat verder dan de descriptieve ethiek en wil weten hoe mensen zich horen te gedragen. Ze stelt ons in staat ons handelen te beoordelen op basis van weloverwogen uitgangspunten en principes, die gebaseerd zijn op ethische theorieën. Over deze ethische theorieën lees je verderop meer. Is het altijd belangrijk om eerlijk te zijn? De meeste mensen zullen positief antwoorden op deze vraag. Maar wat als een soldaat gevangengenomen wordt door de vijand? Moet hij dan ook eerlijk zijn of net niet? • De meta-ethiek is de theorie en analyse van de betekenis van morele begrippen, concepten en principes. Daarbij is niet zozeer van belang of een daad goed of kwaad is, maar wat de begrippen goed en kwaad precies inhouden. Dit is de meest abstracte vorm van ethiek. De vraag of ethiek relatief is, kan je beschouwen als een meta-ethische vraag. • Wie op zoek is naar een antwoord op een controversieel ethisch vraagstuk in een bepaald maatschappelijk veld of een specifiek vakgebied, doet aan toegepaste ethiek. Eigenlijk kan je ook spreken van toegepaste normatieve ethiek, want deze ethici maken eveneens gebruik van normatieve principes. Deze deeldiscipline werd aanvankelijk niet aanvaard door de klassieke ethici, maar heeft in de 20ste eeuw enorm aan belang gewonnen. De toegepaste ethiek wordt verder ingedeeld in biomedische ethiek, milieu-ethiek, zakenethiek … Moet een dokter zijn patiënt blijven behandelen als de kans op genezing klein is? En wat als de patiënt dat zelf niet wil? Moet je als bedrijf steeds je kennis met de wereld delen of staat winst voorop?

ki jk

Opdracht 7 Om welke ethische discipline gaat het in de volgende gevallen? a Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.

Hebben waarden dezelfde status als objecten of eigenschappen?

Is het toegestaan om proeven op dieren uit te voeren als testen op mensen geen optie is?

260

Ethici stellen vast dat elke gemeenschap duidelijke normen heeft betreffende de organisatie van de familie, het nakomen van beloftes en het verdelen van de welvaart, maar die normen verschillen wel tussen gemeenschappen.

Moet een dokter de partner van een patiënt met HIV op de hoogte brengen van zijn diagnose?

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 260

Code

11/07/16 10:37

Via de toegepaste ethiek heeft de filosofie dus nog steeds een belangrijke invloed op de wetenschappen. Ethici zijn de waakhonden die erop letten dat wetenschappers en technici de nodige grenzen stellen. Regelmatig nadenken over de toepassingen en mogelijke nadelen van wetenschappelijke vondsten is absoluut noodzakelijk. De wetenschap stelt ons in staat om genetische selectie uit te voeren bij embryo’s. Het grootste deel van de wereldbevolking heeft wellicht geen probleem om deze kennis toe te passen om levensbedreigende ziektes uit te roeien. Het debat wordt veel complexer als het ook gaat om het kiezen van geslacht, haarkleur, lengte, intelligentie ...

ki jk

LEVEN NA DE DOOD ‘Is er leven na de dood?’ is een klassieke filosofische vraag. Maar dankzij de vooruitgang van de wetenschappen moeten we daar nog een vraag aan toevoegen: ‘Is het noodzakelijk dat we sterven?’ Gerontologen zijn wetenschappers die het ouderdomsproces bestuderen. Zij besluiten dat ouderdom het gevolg is van het opstapelen van afvalstoffen in onze cellen. Volgens de bekende gerontoloog Aubrey De Grey kunnen we dat proces tegengaan door ons lichaam telkens te hernieuwen. Hij vergelijkt het met het vervangen De Amerikaanse amateurdrummer Jason Barnes verloor zijn arm na een van auto-onderdelen. Daarbij werkongeval. Een team van het Georgia Institute of Technology ontwierp een zou gebruikgemaakt worden van bionische arm voor hem, zodat hij terug achter de drums kon kruipen. stamceltechnologie, nanorobotten en bionische organen. Dat dit helemaal geen sciencefiction meer is, bewijst de Gentse professor Bart Braeckman. Hij slaagde er met zijn team in om een rondworm zeven keer langer te laten leven dan normaal. Voor een mens zou dat betekenen dat hij 600 jaar wordt. Maar is dat wel een goed idee? Is de aarde nu al niet overbevolkt? Bestaat het gevaar dan niet dat enkel de rijken hiervan gebruik zullen kunnen maken? Moeten we niet gewoon bewuster met onze tijd omgaan in plaats van onsterfelijkheid na te streven? Wat denk jij? Naar: http://www.canvas.be

3.2 Ethische theorieën

Normatieve ethici maken gebruik van verschillende theorieën om richting te geven aan hun denken. We bekijken er drie: • het utilitarisme; • de plichtethiek; • de deugdethiek. We bespreken die theorieën uitgebreid, maar eerst mag je in de volgende opdracht zelf aangeven welke ethische normen jij hanteert.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 261

Hoofdstuk 6 - Ethiek

261 11/07/16 10:37

Wat doe je?

Probeer de redenering die achter je beslissing zit neer te schrijven.

Opdracht 8 Beeld je de volgende situatie even in. Je gaat naar een elektrozaak en koopt daar een aantal nieuwe cd’s, een computerspel en printpapier. Bij het buitenlopen bekijk je het kasticket en wat blijkt? De kassière is vergeten om het computerspel, ter waarde van 50 euro, aan te rekenen.

3.2.1 Utilitarisme

‘Een persoon kan kwaad veroorzaken door zijn acties en zijn nietsdoen, en in beide gevallen is hij aansprakelijk voor het letsel.’

John Stuart Mill

ki jk

Het utilitarisme* verdedigt het principe van het meeste geluk. Een daad is goed als ze geluk brengt voor zo veel mogelijk mensen. Hoe meer mensen er baat bij hebben, hoe beter de daad. En de beste daad is die waaruit meerdere mensen voordeel kunnen halen. Daden worden dus niet op zich beoordeeld, maar wel op het gevolg dat ze veroorzaken. Het utilitarisme wordt daarom ook weleens de gevolgethiek* genoemd. Bekende aanhangers van het utilitarisme zijn de Schot David Hume (1711-1776), de Engelsman Jeremy Bentham (17481832) en zijn landgenoot John Stuart Mill (1806-1873). Bij het trolleyprobleem zullen voorstanders van het utilitarisme zowel het overhalen van de hendel als het duwen van de man toejuichen, omdat het ongeluk van dat ene slachtoffer leidt tot het geluk van vijf anderen. Rowan gaat na school met enkele vrienden naar de film. Vooraf hebben ze weinig tijd om te eten, dus ze zoeken een McDonald’s op. Rowan zegt dat hij vegetariër is, en dus weinig keuze zal hebben in McDonald’s. Zijn vrienden beargumenteren dat er niet genoeg tijd is om te eten in een echt restaurant, en dat hij dan maar frietjes of een slaatje moet eten. Het geluk van de meerderheid (tijd winnen) gaat boven het geluk van Rowan (een avondmaal dat bestaat uit meer dan enkel frietjes of een slaatje).

• •

262

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 262

Code

11/07/16 10:37

Immanuel Kant

‘Voor de wet is een man schuldig wanneer hij de rechten van anderen schendt. Voor de ethiek is hij al schuldig als hij erover nadenkt.’

3.2.2 Plichtethiek

Veelgehoorde bezwaren tegen het utilitarisme zijn de volgende. • We kunnen op voorhand niet weten wat het gevolg van een daad zal zijn, welke actie het meeste geluk zal opbrengen. We kunnen dat enkel vermoeden, maar is dat voldoende om onze keuze op te baseren? • Het utilitarisme sluit geen enkele daad uit. Als een groep mensen voordeel (en dus geluk) haalt uit het bestelen van een kleinere groep, is deze daad dan ook goed? Geluk is niet altijd gelijk aan goed. Het bevorderen van zo veel mogelijk geluk lijkt dus niet zo’n goede basis voor het beslechten van morele kwesties. • Als we altijd moeten handelen in functie van het geluk van de meerderheid, kunnen we nog weinig voor onszelf doen. Hou je je zakgeld bij om te sparen voor die nieuwe schoenen? Of doneer je het aan een goed doel, dat met datzelfde bedrag meer mensen gelukkig kan maken? Op die manier wordt het erg moeilijk iets te doen enkel en alleen voor jezelf, want je kan altijd wel een keuze maken die meer opbrengt voor een grotere groep mensen.

De plichtethiek* of deontologie* beschouwt moraliteit als een kwestie van plichten: daden die we moeten doen of laten. Of een daad goed is, hangt niet af van de gevolgen, maar wel van de intentie of goede wil van degene die de daad uitvoert. En het enige wat we bijgevolg als goed kunnen definiëren, is die intentie.

ki jk

Farah ziet in de sportclub dat een kindje lastig wordt gevallen door een groep tieners. ‘Tegen zo’n kleintje kunnen ze wel!’ denkt Farah boos, en ze stapt op hen af. Op het laatste moment twijfelt ze nog even (‘Wat als de groep zich tegen mij keert?’), maar ze komt toch tussenbeide. De leider van de tieners schrikt als Farah haar terechtwijst en de groep druipt af. Meestal worden er twee soorten plichten onderscheiden. • Algemene plichten ten opzichte van anderen, hoofdzakelijk verboden: niet doden, niet liegen … Al kunnen ze ook positief van aard zijn: mensen in nood helpen, anderen respecteren … • Specifieke plichten die voortkomen uit persoonlijke of sociale relaties: voor je kind zorgen, vrienden helpen …

De ethiek van de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804) is een voorbeeld van een plichtethiek. Hij stelde dat mensen rationele wezens zijn die morele principes kunnen afleiden uit de praktische rede, wat te vergelijken is met het gezond verstand. Om moreel te handelen, moet je alleen handelen volgens dat maxime* (een concrete regel op basis waarvan een individu kan handelen) waarvan je wil dat het een algemene wet wordt. Een handeling kan dus alleen als goed beschouwd worden als de wens bestaat dat iedereen op die manier zou handelen. Dat is wat Kant de categorische imperatief* noemt. Het moet dus mogelijk zijn dat iedereen effectief op die manier handelt. Pas dan is een daad moreel goed en bijgevolg ook algemeen en universeel. Een medicijn stelen voor je zieke kind, daar kan je misschien in komen. Maar als iedereen met een ziek kind aan het stelen slaat, ontstaat er chaos en wanorde. Daardoor kan deze daad volgens Kant nooit als moreel goed beoordeeld worden.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 263

Hoofdstuk 6 - Ethiek

263 11/07/16 10:37

3.2.3 Deugdethiek

Aristoteles

‘Voortreffelijkheden van karakter verwerven we door ze eerst te beoefenen. Zo worden we ook rechtvaardig door rechtvaardige daden te verrichten, matig door matig te handelen en dapper door ons dapper te gedragen.’

Aristoteles (384-322 v.C.) omschreef deugden als eigenschappen die mensen helpen om goed te kunnen leven. Daarom zou ons voornaamste doel moeten zijn om deugden te ontwikkelen, want die zorgen ervoor dat we weten wat goed is. Een deugdzaam persoon is iemand die moreel goede karaktereigenschappen heeft en een goede daad is datgene wat een deugdzaam persoon zou doen. Let hierbij op het standvastige van het karakter: deugdzaam leven zit verankerd in je karakter, in je hele zijn, niet in een enkele daad. Deugdethiek* raadt mensen aan om karaktereigenschappen te ontwikkelen die deugden zijn. Je kan pas een compleet mens worden wanneer je je concentreert op het goede door deugdzaam te leven.

Masanori heeft zich een heel weekend ingezet met de chiro om snoep te verkopen voor het goede doel. Op zondagavond tellen ze het resultaat en dat valt toch flink tegen. Masanori besluit om er zelf 50 euro van zijn zakgeld bij te steken, zodat ze het goede doel toch een mooier bedrag kunnen presenteren. Ook al zal hij nooit kunnen opscheppen met deze goede daad, hij voelt zich er toch beter bij.

ki jk

Mensen zijn volgens Aristoteles rationele wezens en horen in overeenstemming met de rede (het gezond verstand) te leven. Om te weten wat in een bepaald geval goed is, kunnen we een beroep doen op de praktische wijsheid. Praktische wijsheid is de praktische kennis over hoe je in elke situatie goed kan leven. Aristoteles noemde die praktische kennis phronèsis. Het is door de combinatie van deugd en rede dat een persoon weet wat hem ethisch te doen staat en daarnaar kan handelen. Iemand met een goed karakter heeft de rede vermengd met de deugd. Praktische wijsheid of phronèsis is geen reeks van regels, maar een soort leidraad die het nadenken over deugden centraal plaatst. Bepalen wat goed is kan je niet aan de hand van regels en wetmatigheden, want het hangt af van de situatie. Daarom kan moreel begrip niet aangeleerd worden en ontstaat het door ervaring en door de herhaalde poging om zo goed mogelijk te handelen. De deugdethiek heeft dus niet als doel om een welomschreven en concrete methode voor goed handelen te geven. Of een deugdzaam leven ook tot geluk leidt, is geen uitgemaakte zaak. De stoïcijnen (een groep Griekse filosofen die een grote invloed hadden op de Romeinse filosofie) vonden dat deugd op zich voldoende is voor een gelukkig leven. Zij geloofden dat de omstandigheden waarin iemand leeft er niet toe doen. Zolang mensen deugdzaam zijn, zullen ze zich gelukkig voelen, zelfs als ze leven in pijn, armoede of eenzaamheid. Aristoteles zag het anders: er zijn naast deugdzaamheid minstens een paar externe factoren nodig om gelukkig te kunnen zijn, zoals goede vrienden, geen pijn, voldoende levensmiddelen … Samengevat: • Het utilitarisme vraagt: ‘Wat levert de beste gevolgen op?’ • De plichtethiek vraagt: ‘Moet iedereen dit doen?’ • De deugdethiek stelt andere vragen: ‘Getuigt deze daad van moed, mededogen, wijsheid en zelfbeheersing? Vermijd ik ondeugden als hebzucht, jaloezie en egoïsme? Ben ik vriendelijk, dapper, eerlijk …?‘

264

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 264

Code

11/07/16 10:37

Opdracht 9 Bij welke theorie of theorieĂŤn horen de onderstaande uitspraken? Leg ook kort uit waarom dat zo is. Iemand martelen is nooit een goede daad.

Iemand martelen zodat een ramp voorkomen wordt, is een goede daad.

ki jk

MARTELING Volgens de ngo Amnesty International komt marteling nog steeds voor in meer dan 150 landen. Maar dat cijfer verhult grote verschillen. Volgens recente Jaarboeken wordt in 20 procent van die landen stelselmatig en in 55 procent geregeld gemarteld, zonder dat dat leidt tot officieel onderzoek of berechting. In 10 procent is marteling onderdeel van oorlogsmisdrijven. In 15 procent is marteling of ernstige mishandeling zeldzaam en volgt er meestal een onderzoek. Er is waarschijnlijk geen land ter wereld waar nooit een gevangene, een arrestant of een dronkelap door de politie wordt mishandeld. Het belangrijkste argument tegen marteling is volgens Een Amerikaanse demonstratie tegen folterpraktijken Amnesty van praktische aard: een door marteling afgedwongen bekentenis geeft geen enkele garantie voor de waarheid. En marteling als een middel om angst aan te jagen kan zich gemakkelijk tegen je keren, als de andere partij ergens de overhand krijgt en net zo hard gaat martelen. Zodra je sommige mensen van de mensenrechten uitsluit, is het einde zoek.

Uit: Wat we weten over marteling (s.d.). Geraadpleegd via http://www.amnesty.nl

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 265

Hoofdstuk 6 - Ethiek

265 11/07/16 10:37

Er bestaat een sterk verband tussen ethiek en religie. Godsdienstige voorschriften houden immers ethische principes in en geven vaak duidelijke adviezen. In het Westen had en heeft het christendom een grote invloed op het morele discours. Voor gelovigen zijn gemeenschap, zingeving, ethiek en rituelen onlosmakelijk met elkaar verbonden. Moraliteit is een logisch gevolg van een van nature (of door een god) gegeven orde. Dat kan zowel positief als negatief zijn: vele religies moedigen hun volgelingen aan tot eerlijkheid en vrijgevigheid, maar de eigen religie is verheven boven de andere, wat tot uitsluiting en geweld kan leiden. Hoewel verschillende religies verschillende ethische codes hebben, worden die ethische codes beschouwd als het algemene goed en dus te volgen door iedereen. Vaak worden die codes heel concreet en duidelijk weergegeven in een heilig schrift.

4 Ethiek en religie

De drie grote monotheïstische godsdiensten (godsdiensten die slechts één god erkennen) hechten veel belang aan de tien geboden. Dat zijn tien leefregels die door God aan de mensen zijn opgelegd. Bij het jodendom en het christendom is deze lijst letterlijk terug te vinden in de heilige boeken, de Thora en de Bijbel. Maar de tien geboden worden ook bevestigd binnen de islam: in de Koran worden op verschillende plaatsen de geboden geciteerd.

Thora

Opdracht 10 Vergelijk de tien geboden van het jodendom, het christendom en de islam. In welke godsdienst komt welk gebod voor? Schrijf de cijfers van de geboden op de juiste plaats in de tabel. Koran

1 Gij zult geen afgoden vereren, maar alleen God aanbidden en boven alles beminnen. 2 Gij zult de naam van God niet misbruiken. 3 Gedenk de sabbat en hou hem in ere. 4 Eert uw moeder en vader. 5 Gij zult niet doden. 6 Gij zult geen overspel plegen. 7 Gij zult niet stelen. 8 Gij zult geen valse getuigenis afleggen. 9 Gij zult de vrouw van uw buurman niet begeren. 10 Gij zult uw buurmans bezit niet begeren.

1 2 3 4

ki jk

1 Ik ben de eeuwige, uw God, die u uit het land Egypte, uit het diensthuis, geleid heeft. 2 Gij zult geen andere goden voor mijn aangezicht hebben. 3 Gij zult de naam van de Eeuwige, uw God niet ijdel gebruiken. 4 Gedenk de Sjabbat, dat gij die heiligt. 5 Eert uw vader en uw moeder. 6 Gij zult niet moorden. 7 Gij zult niet echtbreken. 8 Gij zult niet stelen. 9 Gij zult geen valse getuigenis spreken tegen uw naaste. 10 Gij zult niets begeren dat van uw naaste is.

Bijbel

266

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 266

Weet dat er geen godheid is dan God. Er is niets aan Hem gelijk. Maak God niet tot excuus bij jullie eden. Wanneer op vrijdag de oproep tot het gebed is uitgezonden, haast jullie dan om God te gedenken en laat het zakendoen. 5 Uw Heer heeft bepaald dat men goed moet zijn voor de ouders, of nu een van beiden of allebei bij u de ouderdom bereiken, uit geen ergernis, bejegen hen niet onheus en spreek op een hoffelijke manier tot hen. 6 En snijd de dief en de dievegge de hand af, als straf voor wat zij misdeden. 7 Dat de vloek van God op hem zal rusten als hij een leugenaar is. 8 Dat wie een ander doodt het ware alsof hij het gehele mensdom had gedood. 9 En jullie mogen geen ontucht benaderen. Dat is iets gruwelijks en het is een slechte manier van doen. 10 Bewijst vriendelijkheid aan de ouders en ook aan de verwant, de wezen, de behoeftigen, de verwante buur, de niet-verwante buur, de reiziger.

Code

11/07/16 10:37

parafrase

jodendom

christendom

islam

Er is één God. Misbruik de naam van God niet in vloeken (‘godverdomme’) of eden (‘Ik zweer bij god, het is waar’). Eén dag in de week is heilig en gewijd aan de verering van God.

Je mag niet doden.

Je mag niet stelen. Je mag niet liegen.

Je mag niet verlangen naar de bezittingen van een ander.

Blijf bij je liefdespartner en verlang niet naar iemand die al een liefdespartner heeft.

Toon respect voor je ouders.

Wees vriendelijk voor anderen, zowel familie, vrienden als vreemden.

ki jk

Valt het je op dat enkel de eerste geboden verwijzen naar God? De andere kennen een minder sterke band met een bepaald geloof en worden evengoed door het humanisme* onderschreven, een filosofie die niet een god maar de mens centraal stelt. In onze samenleving bestaan verschillende religieuze en filosofische ideeën naast elkaar. Er bestaat niet langer één omvattende zingeving. Daardoor zijn we als leden van de samenleving doorgaans niet meer in het openbaar bezig met het achterhalen van de zin van het leven: zingeving is een deel van ons privéleven. Sommigen halen hun ethiek nog steeds bij een religie, terwijl ondertussen ook een grote groep mensen zichzelf niet meer als religieus omschrijft. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat die mensen geen ethiek meer hebben, maar dat ze die ergens anders halen. In de ethiek wordt daarom een verschil gemaakt tussen autonome ethiek* (ethiek die niet religieus gefundeerd is) en religieuze ethiek*. Samenvattend kunnen we stellen dat ethiek altijd verwant is aan iemands levensbeschouwing, of die nu religieus is of niet. Ethiek zit vervat in je mensen wereldbeeld.

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 267

Hoofdstuk 6 - Ethiek

267 11/07/16 10:37

5 Ethiek is overal Het mag intussen duidelijk zijn dat ethische kwesties een belangrijke rol spelen in je leven. Bewust en onbewust voer je dagelijks kleine of grote discussies met jezelf en met anderen over de te volgen weg. Daarbij is het belangrijk om voor jezelf te beslissen waar je de meeste waarde aan hecht, hoe jij jezelf in de spiegel kan blijven kijken door zo ethisch mogelijk te handelen. Uiteraard moet je er rekening mee houden dat de mensen rondom je een andere mening kunnen hebben. En bovendien maak je die keuzes binnen een bepaalde omgeving, die kan veranderen.

Opdracht 11 Moet hoger onderwijs gratis zijn? Daarover lopen de meningen uiteen. Voorstanders zeggen dat gratis onderwijs ervoor zorgt dat iedereen dezelfde kansen krijgt en dat jongeren zich niet in de schulden hoeven te steken om een opleiding te krijgen. Tegenstanders wijzen erop dat gratis onderwijs voor iedereen te veel kost aan de maatschappij en dat hoger inschrijvingsgeld studenten zou motiveren om hun beste beentje voor te zetten. Maar wat denken je leeftijdsgenoten ervan?

Je klas gaat zelf aan descriptieve ethiek doen door een onderzoek te voeren op je school. Volg daarbij de verschillende stappen van het OVUR-stappenplan. We helpen je al een eind op weg in de tabel hieronder. OVUR-STAPPENPLAN

ORIËNTEREN

Stap 2: formuleren van onderzoeksvragen

Je dataverzamelingsmethode is de enquête. Formuleer een hoofdvraag en verschillende deelvragen. Op code.deboeck.com vind je informatie die je helpt om goede onderzoeksvragen te stellen.

VOORBEREIDEN

Stap 1: oriëntatie op onderzoeksprobleem

Dit descriptief ethisch onderzoek wil nagaan of onderwijs gratis moet zijn. Je legt een aantal ethische vragen voor aan je schoolgenoten. Op code.deboeck.com vind je enkele artikelen die je meer informatie bieden over de problematiek.

ki jk

Stap 3: maken van onderzoeksplan

Stel je enquête op. Bepaal samen met je klasgenoten waar en wanneer je te werk zal gaan. Hoe vermijd je bv. dat je dezelfde mensen interviewt, hoeveel mensen wil je interviewen, welke persoonsgegevens wil je verzamelen …

UITVOEREN

Stap 4: verwerven van onderzoeksinformatie Voer het onderzoek uit met je klasgenoten. VERWERKEN

Stap 5: verwerken van informatie

Stap 6: beantwoorden van vragen en formuleren van conclusies

Verwerk de verkregen data op een efficiënte wijze en maak een overzichtelijke voorstelling van die data. Beantwoord je hoofd- en deelvragen. Toets je gegevens indien mogelijk aan bestaande literatuur of een ander onderzoek. Trek conclusies en formuleer je eigen mening.

RAPPORTEREN Stap 7: overdragen van informatie via rapport

Rapporteer de resultaten van het onderzoek aan je leerkracht.

REFLECTEREN EN BIJSTUREN Stap 8: evaluatie van onderzoeksproces

268

Thema 2 - Denken over

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 268

Hoe verliep het onderzoek? Wat kon nog beter?

Code

11/07/16 10:37

Opdracht 12 Lees het artikel en beantwoord vervolgens de vragen. Op code.deboeck.com vind je beelden van de begrafenis.

circuleerden nog de hele dag op Italiaanse televisie. De Casamonica-bende wordt verdacht van fraude, uitbuiting en afpersing. Ze is actief in de hele regio Lazio, en hun vermogen wordt geschat op 90 miljoen euro. Veel Italiaanse politici spraken hun misnoegen over het machtsvertoon uit. De oppositie vroeg de minister van Binnenlandse Zaken Angelino Alfano hoe dit soort begrafenissen nog kan plaatsvinden. ‘Deze begrafenissen mogen dan wel lijken op een traditie, maar in werkelijkheid zijn ze een boodschap van de clans: we bestaan nog en we zijn machtig’, zeiden twee politici van oppositiepartij SEL in een statement. ‘Dit is onaanvaardbaar in een democratie.’

Een met goud bezette lijkwagen, getrokken door zes zwarte paarden. Een helikopter van waaruit rozenblaadjes worden uitgestrooid. Affiches met ‘Koning van Rome’ op de kerk. Dat alles begeleid door de soundtrack van The Godfather. Honderden mensen kwamen hun respect betuigen aan de San Giovanni Boscokerk. Op de kerk hingen posters met het opschrift ‘Je hebt Rome veroverd, nu het paradijs’, en Casamonica’s portret boven het Colosseum en de Sint-Pietersbasiliek. De inwoners van Rome stonden versteld van de Hollywoodachtige begrafenisceremonie voor Vittorio Casamonica, baas van de Casamonica-clan. Beelden van de opzichtige koets die de kist vervoerde

Hollywoodachtige begrafenis maffiabaas brengt Romeinse autoriteiten in verlegenheid

Uit: Van Boxel, J. (2015, 21 augustus). Hollywoodachtige begrafenis maffiabaas brengt Romeinse autoriteiten in verlegenheid. Geraadpleegd via http://deredactie.be

Waarom vinden de Romeinse autoriteiten deze begrafenis onethisch?

Moet elke burger volgens jou het recht hebben om zijn begrafenis naar eigen goeddunken in te richten? Kan je daar sluitende regels rond bedenken?

ki jk

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 269

Hoofdstuk 6 - Ethiek

269 11/07/16 10:37

Index

contrastereotypering .................................................................................75 correspondent................................................................................................83 cultivatietheorie ............................................................................................57 cultuurfilosofie ............................................................................................194 Darwin, Charles ...........................................................................................205 Dawkins, Richard ........................................................................................253 Dayan, Daniel ..................................................................................................32 deductie ................................................................................................169, 238 deïsme ..............................................................................................................225 democratie .................................................................................................... 214 deontologie ..................................................................................................263 Descartes, René ............................................................................... 206, 237 descriptief ethisch relativisme ...........................................................258 deugdethiek .................................................................................................264 dialectiek.........................................................................................................185 disfunctie ...........................................................................................................16 diverterende functie (van massamedia) ........................................35 Donoheu, George ........................................................................................43 drogreden ...................................................................................................... 171 drukpersmisdrijf.......................................................................................... 138 dualisme ................................................................................................185, 209 duiding................................................................................................................19 educatieve functie (van massamedia).............................................31 edutainment....................................................................................................35 Eggers, Dave .................................................................................................232 El Hammouchi, Othman........................................................................190 empirisme .................................................................................. 187, 190, 237 epistemologie.............................................................................................. 193 escapisme .........................................................................................................35 esthetica ..........................................................................................................194 ethiek.......................................................................................................193, 253 ethisch relativisme ....................................................................................258 eufunctie............................................................................................................16 Europees Hof voor de rechten van de mens (EHRM).......... 129 Europees Verdrag voor de rechten van de mens (EVRM)...... 127 exacte wetenschappen .........................................................................235 externe pr ..........................................................................................................26 falsificatie ........................................................................................................ 241 feedback ............................................................................................................47 film .........................................................................................................................18 filosofie ............................................................................................................. 149 filosofische antropologie ...................................................................... 193 filosofische vraagstelling....................................................................... 151 formele drogreden ................................................................................... 171 framing............................................................................................................... 60 Franklin, Benjamin ..................................................................................... 218 Freedom House ..........................................................................................140 Fukuyama, Francis .....................................................................................227 functie .................................................................................................................16 fundamenteel onderzoek ....................................................................245

ki jk

a posteriori .....................................................................................................237 a priori...............................................................................................................237 abductie ................................................................................................ 171, 239 achtergrondverhaal .....................................................................................19 Agence France-Presse .............................................................................. 84 agendabuildingtheorie.............................................................................59 agendasettingtheorie................................................................................59 agnosticisme ................................................................................................225 Al-Kindi............................................................................................................. 175 alleenheerschappij ................................................................................... 214 amusementsfunctie (van massamedia) .........................................35 Anaximander ................................................................................................ 181 Anaximenes .................................................................................................. 181 Apel, Karl-Otto.............................................................................................259 Apostel, Leo ..................................................................................................221 argument ........................................................................................................169 aristocratie...................................................................................................... 214 Aristoteles ............................................................... 161, 187, 214, 253, 264 artificiële intelligentie..............................................................................204 Arts, Herwig ..................................................................................................225 Associated Press ........................................................................................... 84 atheïsme..........................................................................................................225 audiovisuele media .....................................................................................18 autonome ethiek .......................................................................................267 Averroes........................................................................................................... 175 Avicenna.......................................................................................................... 175 axioma ..............................................................................................................238 beeldvorming door de media..............................................................73 beeldvorming in de media ....................................................................72 beheersovereenkomst ............................................................................114 Belga .................................................................................................................... 84 Belgische Grondwet ................................................................................ 127 Bentham, Jeremy .......................................................................................262 Bergson, Henri ............................................................................................. 157 berichtgeving .................................................................................................19 boek ......................................................................................................................17 bronnengeheim ......................................................................................... 139 categorische imperatief.........................................................................263 causaliteit ........................................................................................................ 157 censuur ............................................................................................................ 127 Centre for European Studies ................................................................. 64 Chamberlain, Neville................................................................................ 167 Cohen, Bernard ..............................................................................................59 collectivistisch mensbeeld ...................................................................211 column ............................................................................................................... 23 commentaar ................................................................................................... 23 commerciële functie ..................................................................................27 communicatiewetenschappen ...........................................................16 conclusie .........................................................................................................169 Confucius .........................................................................................................174

270

Index

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 270

Code

11/07/16 10:37

manipulatie ......................................................................................................89 Marconi, Guglielmo .....................................................................................18 Marx, Karl ........................................................................................................202 massacommunicatie ..................................................................................16 massamedia .....................................................................................................16 maxime ............................................................................................................263 McCombs, Maxwell .....................................................................................59 mediabeleid ..................................................................................................106 mediaconcentratie ................................................................................... 102 media-evenement .......................................................................................32 mediapluralisme .........................................................................................110 mediawijsheid ..............................................................................................111 mens ..................................................................................................................205 mensbeeld.....................................................................................................208 menswetenschappen .............................................................................235 meritocratie ................................................................................................... 214 Merton, Robert...............................................................................................16 metafysica ...................................................................................................... 192 Mill, John Stuart ................................................................................202, 262 monarchie ...................................................................................................... 214 monisme ...............................................................................................185, 209 moraal...............................................................................................................253 moraalfilosofie ............................................................................................. 193 multi-step-flowtheorie..............................................................................51 Musil, Robert ................................................................................................. 241 mythe................................................................................................................ 175 natuurfilosofen............................................................................................180 natuurwetenschappen ..........................................................................235 niet-lineaire omroep .................................................................................117 Nietzsche, Friedrich ..................................................................................259 nieuwe media .................................................................................................18 nieuws .................................................................................................................19 nieuwsagentschap ..................................................................................... 84 nieuwsanalyse ............................................................................................... 23 nieuwsbericht .................................................................................................19 nivellering..........................................................................................................35 Nkurunziza, Pierre ...................................................................................... 126 Noelle-Neumann, Elisabeth ...................................................................52 norm ..................................................................................................................253 nutstheorie .......................................................................................................55 objectief .............................................................................................................89 Olien, Clarice ....................................................................................................43 oligarchie ........................................................................................................ 214 omroepbeleid ...............................................................................................114 onderzoeksjournalistiek ...........................................................................21 Onfray, Michel ..............................................................................................245 ontologie ........................................................................................................ 192 oorzakelijkheid ............................................................................................ 157 opinie .................................................................................................................. 23 opinieleider ......................................................................................................50 opinieleidertheorie......................................................................................50 opiniestuk......................................................................................................... 23 Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) ................................................................................. 66

ki jk

geesteswetenschappen ........................................................................235 gelijkheidsbeginsel ................................................................................... 219 Gerbner, George............................................................................................57 geschreven media .......................................................................................17 gevolgethiek.................................................................................................262 godsbeeld ......................................................................................................225 Gondry, Michel ............................................................................................148 Gurevitch, Michael .......................................................................................55 Haas, Hadassah ..............................................................................................55 hard nieuws......................................................................................................19 Heraclitus ........................................................................................................ 181 Hobbes, Thomas ........................................................................................ 217 Hofstede, Geert............................................................................................211 Huizinga, Johan ..........................................................................................202 humane wetenschappen .....................................................................235 humanisme ...................................................................................................267 Hume, David .............................................................................237, 253, 262 Huntington, Samuel.................................................................................227 Huxley, Aldous .............................................................................................232 ideeënleer ......................................................................................................185 ideologie .........................................................................................................222 individualistisch mensbeeld ................................................................211 inductie..................................................................................................170, 238 informele drogreden ............................................................................... 172 infotainment ....................................................................................................35 injectienaaldtheorie....................................................................................49 interactief communicatiemodel .........................................................47 Internationaal Verdrag inzake burgerlijke en politieke rechten (BUPO of IVBPR)........................................................................ 127 interne pr ...........................................................................................................26 internet................................................................................................................18 interpersoonlijke communicatie .........................................................16 interview ............................................................................................................19 journalist.............................................................................................................83 just war principle .......................................................................................163 Kant, Immanuel......................................................................238, 253, 263 Katz, Elihu ..................................................................................................32, 55 kenniskloofhypothese ...............................................................................43 kennisleer........................................................................................................ 193 kennismaatschappij .................................................................................236 kijken luistergeld .....................................................................................109 kosmologie .................................................................................................... 192 krant ......................................................................................................................17 kunstfilosofie ................................................................................................194 Lasswell, Harold ..................................................................................... 16, 47 latente functie ................................................................................................16 Lazarsfeld, Paul ...............................................................................................50 lineaire omroep ...........................................................................................117 Locke, John ...........................................................................................217, 237 logica.................................................................................................................169 Lumière, Auguste..........................................................................................18 Lumière, Louis .................................................................................................18 Machiavelli, Niccolo .................................................................................. 167 manifeste functie..........................................................................................16

Code

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 271

Index

271 11/07/16 10:37

socialisatie .........................................................................................................31 socialiserende functie (van massamedia)......................................31 Socrates ...........................................................................................................183 sofisten .............................................................................................................182 standpunt .......................................................................................................169 stereotype .........................................................................................................75 syllogisme ......................................................................................................169 taalfilosofie.....................................................................................................194 techniek ...........................................................................................................245 televisie ...............................................................................................................18 Thales ................................................................................................................ 181 theocratie ....................................................................................................... 217 theoretische filosofie ............................................................................... 192 Tichenor, Phillip J. .........................................................................................43 tijdschrift ............................................................................................................17 tijdverdringingseffect ................................................................................37 tirannie ............................................................................................................. 214 toegepast onderzoek .............................................................................245 Turing, Alan....................................................................................................204 two-step-flow-theorie...............................................................................50 Universele Verklaring van de rechten van de mens (UVRM).....................................................................................................127, 219 utilitarisme .....................................................................................................262 van Hippo, Augustinus .......................................................................... 161 veranderingsprobleem .......................................................................... 181 verificatie......................................................................................................... 241 verslag .................................................................................................................19 verslaggever ....................................................................................................83 vierde macht ...................................................................................................39 vooroordeel .....................................................................................................75 vrijheid van meningsuiting ................................................................. 127 waarde..............................................................................................................253 wereldbeeld..................................................................................................221 wetenschap...................................................................................................237 wetenschappelijke methode .............................................................237 wetenschapsfilosofie...............................................................................234 wijsgerige antropologie ........................................................................ 193 wijsgerige godsleer .................................................................................. 192 WikiLeaks ........................................................................................................144 zacht nieuws....................................................................................................19 zijnsleer ............................................................................................................ 192 zuil ......................................................................................................................... 40 zwijgspiraaltheorie ......................................................................................52

ki jk

Osgood, Charles ........................................................................................... 48 pacifisme......................................................................................................... 167 Parmenides.................................................................................................... 181 Payne Study and Experiment Fund...................................................50 persagentschap............................................................................................ 84 perskorps ...........................................................................................................19 persoonsbeschrijving ............................................................................... 23 persuasieve functie (van massamedia) .......................................... 23 persvrijheid...........................................................................................127, 134 Plato ...............................................................................................160, 185, 214 plichtethiek ....................................................................................................263 politieke filosofie ........................................................................................194 Popper, Karl ................................................................................................... 241 postulaat .........................................................................................................238 premisse ................................................................................................169, 238 preventieve censuur ................................................................................134 primeur ...............................................................................................................21 principieel ethisch relativisme ...........................................................258 propaganda .............................................................................................30, 96 public relations (pr) .....................................................................................26 Putnam, Robert..............................................................................................37 Pythagoras..................................................................................................... 181 Raad voor de Journalistiek ......................................................................89 radio ......................................................................................................................18 RafaĂŤl ................................................................................................................. 175 rationalisme.........................................................................................185, 237 realisme............................................................................................................ 167 recensie.............................................................................................................. 23 reclame ...............................................................................................................26 redacteur ...........................................................................................................83 redundantie .....................................................................................................47 religieuze ethiek .........................................................................................267 reportage...........................................................................................................19 reporter ...............................................................................................................83 Reporters Zonder Grenzen ..................................................................140 repressieve censuur..................................................................................134 retorica .............................................................................................................182 Reuters ............................................................................................................... 84 robot ..................................................................................................................203 rolmodellen......................................................................................................31 Rousseau, Jean-Jacques......................................................................... 217 ruis..........................................................................................................................47 Said, Edward .................................................................................................227 scholastiek......................................................................................................235 Schramm, Wilbur ......................................................................................... 48 schrijvende pers ............................................................................................17 scoop....................................................................................................................21 selectieveperceptietheorie ....................................................................53 Shaw, Donald ..................................................................................................59 Snowden, Edward .....................................................................................144 sociaal contract ........................................................................................... 217 sociale filosofie ............................................................................................194 sociale media ..................................................................................................18 sociale wetenschappen.........................................................................235

272

Index

Code Cultuur 5 VO_LWB.indb 272

Code

11/07/16 10:37