Ruimtegebruik combineren in multifunctionele zonneparken

4

Het klinkt misschien een beetje omslachtig of academisch: multifunctionele zonneparken. Maar achter dit begrip schuilen heel concrete mogelijkheden om het ruimtegebruik van zonne­parken met andere functies te combineren. Op die manier kunnen de belangen vanuit de energietransitie met andere belangen geharmoniseerd worden. Denk hierbij bijvoorbeeld aan landbouw, recreatie of biodiversiteit.

Waar tegenwoordig nog vaak genoeg sprake is van fricties en tegenstrijdige belangen, bieden multifunctionele zonne­ parken oplossingen. Bovendien hoeft opwekken van zonne­ stroom de landbouw of andere activiteiten in het betreffende gebied niet te belemmeren. Sterker nog: als de planning goed is, kan een zonnepark zelfs voordelig uitpakken vanuit het perspectief van deze activiteiten.

Om dit onderwerp in meer detail te belichten sprak Wind & Zon met Kay Cesar, onderzoeker bij TNO en voorzitter van het Nationaal Consortium Zon in Landschap.

DOOR FRANK LENZMANN

A

ls inleiding op het onderwerp spreken we eerst over een paar mooie voorbeelden. Bijvoorbeeld de sinds eind 2018 operationele en 400 meter lange PV geluidsscherminstallatie ‘Solar Highways’ langs de A50 bij Uden. Deze installatie is vooral bekend door de hoge mate aan zichtbaarheid en trekt daardoor met enige regelmaat de aandacht van de media.

Deze installatie is gerealiseerd met zogenaamde bifaciale (dubbelzijdige) zonnecellen, die zowel van de voor- en de achterkant licht opvangen en omzetten in elektriciteit. Tegelijkertijd vervult de installatie volledig de gewenste geluidswerende functie langs de snelweg. Er zijn dan ook speciaal voor deze toepassing ontworpen zonnepanelen gebruikt. Zo wordt aan alle eisen met betrekking tot de primaire, geluidswerende functie volwaardig voldaan. De installatie is een soort van dubbel talent, die én fungeert als geluidswering én, dankzij de geïntegreerde zonnecellen, ook nog groene stroom opwekt.

Met dit concept van de vervlechting van het opwekken van zonnestroom met andere functies, zijn er nog veel meer moge­­lijkheden. Cesar noemt bijvoorbeeld de parkeerterreinen van het Lowlands festival in Biddinghuizen; met 90.000 zonne­­panelen ’s werelds grootste solar carport, die over enkele maanden klaar zal zijn. Hij vertelt ook over Solar­ park De Kwekerij in Bronckhorst. Daar is veel creativiteit gebruikt, om een zonnepark met 7.000 panelen zodanig te ontwerpen, dat het gebied tegelijkertijd een hoogwaardig recreatiegebied is. Van groot belang is ook de combinatie van zonnestroom met landbouw. Dat is een toepassing, die niet alleen in Nederland, maar wereldwijd sinds enige jaren in toenemende mate ontwikkeld wordt en zelfs een eigen WIND & ZON - NR.1 2021

Kay Cesar

naam heeft gekregen: agri-PV. Cesar: “Een erg mooi, actueel voorbeeld, waar wij vanuit TNO nauw bij betrokken zijn, is het Symbizon project. Daarin gaat het over de dubbele functie van landbouw en het opwekken van zonnestroom. Maar niet alleen dat. Het is tevens een project op het kruispunt van de energietransitie en de landbouwtransitie.”

Ook in de landbouw is men bezig met innovaties om oplos­ singen te vinden voor de alarmerende achteruitgang van de biodiversiteit, die (ook) te maken heeft met de conventionele landbouwmethodieken (monoculturen). Cesar: “Een van deze innovaties is de zogeheten strokenteelt. Dit laat zich prima

5

Ruimtegebruik combineren in multifunctionele zonneparken Laadplein Culemborg combineert zonnepanelen met overdekt parkeren én het (slim) opladen van elektrische auto's.

Foto: Amar Sjauw en Wa – Windhorst

combineren met het opwekken van zonnestroom. Wij gaan in dit project onder andere onderzoeken, of deze vorm van ecologische landbouw tot een gezonde business case kan leiden in combinatie met de opwek van zonnestroom. Wij gaan in dit project onder andere onderzoeken, of deze vorm van ecologische landbouw tot een gezonde business case kan leiden in combinatie met de opwek van zonnestroom.”

In de woorden van Eric Tonnaer van projectpartner Vattenfall klinkt de beschrijving van Symbizon als volgt: “Binnen dit project wordt gestreefd naar een optimale symbiose van landbouw en zonne-energie op hetzelfde veld. Het gaat om het toevoegen van zonnepanelen aan landbouw, in plaats van

het vervangen van landbouw door zonne-energie.” TNO is de penvoerder van Symbizon en werkt daarin samen met Vattenfall, Rijksvastgoedbedrijf (RVB), ERF, Hemus en de Aeres Hogeschool."

Strokenteelt met zonnepanelen goed voor biodiversiteit in de landbouw?

Cesar: “Met strokenteelt is het mogelijk, om veel minder, of zelfs geen, pesticiden toe te passen. Schimmels en andere plagen springen namelijk niet makkelijk over van de ene strook naar de andere. Men past daarbij ook zogenaamde ‘kruidenstroken’ toe, die bedoeld zijn om een grote diversiteit WIND & ZON - NR.1 2021

6

Nationaal Consortium Zon in Landschap

H

et Nationaal Con­sor­ tium Zon in Land­schap is een kennis­netwerk met als doel obstakels voor zonnestroom in ons landschap met innovatie en onder­ zoek te overbruggen. TNO en WUR hebben samen hiervoor in 2017 het initiatief genomen. Het con­sortium richt zich op innova­tie en onderzoek, niet op het zelf ont­wik­kelen van zonne­ parken.

Door het verbinden van de diverse spelers en het opzetten van onderzoeksagenda's en -projecten speelt

het consortium een belangrijke rol in de actuele ontwikkelingsfase van multifunctionele zonneparken. Het eerder beschreven Symbizon project is daar een voorbeeld van. Dit project wordt uitgevoerd met subsidie van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat. De vier thema’s waarmee het con­sortium vooral bezig is, zijn agri-PV, biodiversiteit, esthetiek en net inpassing.

Als nieuw, interactief format orga­ niseerde het consortium vorig jaar ook de (online) talkshow, waarin experts uitgebreid in gesprek waren

aan bijvoorbeeld insecten te verkrijgen en een habitat bieden voor de natuurlijke vijanden van de gewasziekten.

Deze kruiden­stroken willen we combineren met moderne ‘zonvolgende’ zonnepanelen. Dat zijn panelen, die over een as de ochtend-, middag-, en avondzon volgen en daarom een hogere stroomopbrengst mogelijk maken.”

Het doel van het Symbizon-project is laten zien dat een slimme combinatie van zonnepanelen en strokenteelt het land in stand houdt voor voedselproductie, de ecologische eigenschappen en biodiversiteit verbetert en tegelijkertijd een positieve business case voor de agrariër oplevert. Als deze doelstellingen aan het einde van dit vierjarige project daadwerkelijk gehaald worden, is er hoop dat hiermee ook een antwoord gegeven kan worden op de aanzienlijke maatschappelijke weerstand tegen zonnepanelen op landbouwgrond.

Uitdagingen De ontwikkeling en opkomst van multifunctionele zonneparken is slechts in de beginfase. Er zijn veel kansen, maar natuurlijk ook de nodige uitdagingen. Bijvoorbeeld dat multifunctionele zonneparken nog in een vroege fase van de ontwikkeling zijn en er daarom nog meer kennis en ook praktische ervaring nodig is. Een andere uitdaging is dat een multifunctioneel systeem per definitie aan tenminste twee verschillende belangen moet voldoen, die elkaar in de weg kunnen staan. Maar dat is eigenlijk typerend voor alle soorten van multifunctionele systemen.

Cesar: “Bijvoorbeeld het vinden van de goede balans tussen de optimale hoeveelheid schaduw op de teelt en de nodige hoeveelheid licht op de zonnepanelen is een belangrijk vraagstuk, dat wetenschappelijk en technisch goed opgelost moet worden.

Daar komt nog bij, dat die balans per type gewas weer heel anders kan liggen.”

WIND & ZON - NR.1 2021

over de genoemde thema’s en waar ook meningen en vragen van toeschouwers aan bod kwamen.

Dit draagt dan misschien ook weer een stukje bij aan draagvlak. Men wil in ieder geval doorgaan met het talkshow-format.

Cesar: “We zijn al bezig met voor­ bereidingen voor de volgende talk­show die 1 april om 15.00 live gaat vanuit de TV studio’s in Hilver­ sum met gerenommeerde gasten op genoemde onderwerpen. Alle afleveringen zijn terug te kijken op www.zoninlandschap.nl.”

Een volgende uitdaging komt meer uit de culturele of esthetische hoek. Het gebruik van hoge montagesystemen kan esthetische bezwaren veroorzaken, want volgens Cesar is men in Nederland erg gewend aan vlakke landschappen, zeker op het gebied van de landbouw. Terwijl hoge montagesystemen een mogelijke oplossing op het gebied van Agri-PV kunnen zijn: in plaats van het neerzetten van zonnepanelen op de boven genoemde kruidenstroken, kunnen zonnepanelen ook op een flinke hoogte van zo’n zes meter over de landbouwgrond geplaatst worden. Landbouw voertuigen kunnen er dan onderdoor rijden. Deze oplossing wordt onder andere in Frankrijk en Duitsland ontwikkeld, maar Cesar ziet er hier in Nederland - vanuit zijn ervaringen in het Nationaal Consortium Zon in Landschap - minder draagvlak voor.

“De zonnepanelen brengen een heel praktische aantoonbare meerwaarde voor de teelt van frambozen met zich mee.”

Tenslotte is het voor het succes van de verschillende multi­­ functionele zonneparken belangrijk, dat de hiervoor nodige actoren elkaar weten te vinden, enthousiasmeren en ver­trou­wen.

Bijvoor­beeld boeren, milieu­organisaties, gemeen­tes, overheids­ instanties, onderzoeks­organisaties, infra­struc­tuur-, project- en zonnepark ontwikkelaars. De ontwikke­ling van deze, deels nieuwe werkrelaties heeft tijd nodig.

Balans tussen (extra) kosten en meerwaarde De vraag of multifunctionele zonneparken naar verwachting uiteindelijk meer gaan kosten dan conventionele zonneparken,

7 hangt onder andere ervan af welke specifieke multifunctionaliteit gerealiseerd zal worden. Het zonnestroom producerende geluidsscherm langs de A50 heeft een ander kostenplaatje dan het recreatieve zonnepark in Bronckhorst, of het Symbizon agriPV park met bijzondere aandacht voor biodiversiteit.

Het is tenslotte ook niet alleen de vraag hoe hoog de extra kosten in vergelijking met een conventionele zonnepark zijn, maar vooral ook welke meerwaarde daar tegenover staat, dus de balans tussen (extra) kosten en meerwaarde. Cesar: “Je moet synergetische voordelen nastreven.” Hij noemt hiervoor nog een extra voorbeeld: het zachtfruitbedrijf van Piet Albers in Babberich. Daar zijn boven frambozen speciale zonnepanelen geplaatst die licht doorlaten voor het fruit en daarbij zorgen voor bescherming van het fruit (zie ook de foto op de cover).

De zonnepanelen bieden in dat geval, naast het opwekken van duurzame energie, extra voordelen voor de frambozenteelt.

Want voor de afscherming van de frambozen wordt traditioneel gewerkt met folieboogtunnels. Die tunnels moeten elk jaar open afgebouwd worden en zijn bovendien kwetsbaar. Daardoor moeten ze regelmatig worden vervangen. De zonnepanelen brengen in dit geval een hele praktische, aantoonbare meerwaarde voor de teelt van de frambozen met zich mee. “Dit is het soort synergiën, waar we met het Nationaal Consortium Zon in Landschap naar op zoek zijn en die we verder willen doorontwikkelen,” aldus Cesar.

Solar Highways langs de A50 bij Uden combineert zonnepanelen met het weren van geluidsoverlast van de snelweg.

Foto: Rijkswaterstaat

Kansen ter verhoging van maatschappelijk draagvlak Het maatschappelijk draagvlak is voor de hele energietransitie van cruciaal belang. Het gaat tenslotte niet alleen over de vraag of er her en der eens een zonne- of windpark vanwege weerstand niet gerealiseerd kan worden. Het gaat veel meer over het nieuwe energiesysteem in zijn geheel. En bijvoorbeeld ook over het hiervoor benodigde elektriciteitsnet.

Cesar legt uit dat het voor het net voordelig is als veel van het elektriciteitsverbruik qua ruimte en tijd correleert met de elektriciteitsopwekking. Op die manier blijft de afstand tussen verbruik en opwekking klein, daarmee kan infrastructuur voor het elektriciteitsnet bespaard worden. Verder is het wenselijk om de netten optimaal te benutten. In dit laatste verband komt de complementariteit van zon en wind langs, dat wil zeggen dat er zeker in Nederland, maar ook in veel andere gebieden van de wereld, de zon vaak schijnt, als het minder waait en andersom.

Op die manier pakt de combinatie van zon en wind goed uit voor de benutting van het elektriciteitsnet: op zonnige zomerdagen transporteert het net meer zonnestroom en op windrijke winterdagen en ook ‘s nachts windstroom. De goede balans tussen zon en wind kan het beste bereikt worden, als het maatschappelijke draagvlak groot is. Cesar: “Draagvlak maakt het mogelijk, om dichter bij de ideale mix te komen.”

Tussen het maatschappelijke draagvlak en de multifunctionele mogelijkheden van zonneparken ligt een direct verband. Een goed voorbeeld hiervoor is opnieuw agri-PV: sterke weerstand tegen conventionele zonneparken kun je vooral van pachtende boeren verwachten, omdat deze boeren in tegenstelling tot landeigenaren geen inkomen verkrijgen uit een zonnepark maar wel van dat stuk land verdreven worden. Er is dan sprake van het spanningsveld tussen landbouw en zonnestroom.

Met de multifunctionaliteit kan dit spanningsveld opgeheven, of ten­minste duidelijk verzacht worden, want de landbouw kan, ondanks de toevoeging van zonnestroom opwekking, prima verder doorgaan.

Bijzonder belang in Nederland voor multifunctionele zonneparken?

Als gevolg van het relatief kleine landoppervlak en de hoge bevolkingsdichtheid is de ruimtelijke concurrentie in Nederland bijzonder hoog. De noodzaak om oplossingen te vinden, die ruimtelijk en economisch efficiënt zijn, is dat daarom ook.

Conclusie hierover van hoogleraar zonne-energie Wim Sinke tijdens de talkshow over multifunctionele zonneparken, die vorig jaar door het Nationaal Consortium Zon in Landschap werd georganiseerd: “Als je wilt zien hoe dat gaat, dan moet je in Nederland zijn!”

Gezien de spannende projecten, die op dit gebied tegenwoordig in Nederland al gaande zijn, en waarvan een aantal in het eerste deel van dit artikel kort zijn beschreven, lijkt dit inder­ daad een geloofwaardige voorspelling. Toch zal het nog even duren voordat die multifunctionele zonneparken hier breder uitgerold worden. Cesar: “We zijn in Nederland nu in de test­ fase, waarbij we zin en onzin van elkaar willen scheiden en de meest veelbelovende combinaties willen identificeren, die echte meerwaarde opleveren. Dat gaat een aantal jaren duren en ook de marktontwikkeling zelf heeft nog wat tijd nodig.”

Desalniettemin mag aangenomen worden, dat de potentie hoog is. Cesar vertelt, dat met name Frankrijk in de agri-PV sector een potentiele miljardenmarkt ziet en daarom zeer actief is op dit gebied.

WIND & ZON - NR.1 2021