ortzadar larunbata, 2017ko urriaren 14a. 516. zenbakia
euskal kulturaren kolore guztiak
JAKOBA ERREKONDO Urte sasoiaren arabera landareak lantzeko jakin beharrekoak jaso ditu agenda-liburu berrian -- 4-5. orrialdeak --
deia.com/ortzadar
02 // Ortzadar
Larunbata, 2017ko urriaren 14a
LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK ·
literatura
ADUNA
Pentsamendu printzak, kontrakoaren bila Juan Kruz Igerabide idazleak 700 aforismo baino gehiago bildu ditu ‘Labur txintan’ lanean. Hirugarren aforismo liburua du, eta askotariko gaiak ditu hizpide, ironiaz zipriztinduta KATTALIN BARBER
LL
ABUR txintan ez da bere aforismo liburu bakarra. Aforismoetan esperientzia handia du Juan Kruz Igerabidek (Aduna, 1956). Herrenaren arrastoan argitaratu zuen 1998an, eta Egia hezur 2004an. Geroztik, nobelak, poema liburuak eta haur eta gazteentzako literatura landu ditu batik bat, baina, harrezkeroztik ere, ez dio utzi aforismoak idazteari. “Labur idazteko joera izan dut hasieratik, eta Lichtenberg idazle alemaniarra irakurtzeak bereziki bultzatu ninduen”, dio idazle gipuzkoarrak. Orain dela 25 urte baino gehiago izan zen hori, eta ordutik ez du etenik hartu. Koadernoak ditu aforismoz beteta, eta baita paper muturrak ere. Hainbat filosofo klasikoen hausnarketak bildu ditu bere hirugarren aforismo liburuan, eta “zirikatzea eta buelta ematea” du helburu. “Aforismoen aforismoak” egiten ditu horrela. “Filosofia irakurtzea asko gustatzen zait eta mokoka irakurri ohi dut. Horrela aurkitzen ditut bizitzari buruzko gogoetak”, kontatu du Igerabidek. Filosofoak existentzia edo egunerokotasunaren aurrean gogoeta batzuk botatzen ditu, eta Igerabidek horiei heltzen die aforismoak idazteko. “Jakina, filosofo berarengan kontraesanak daude garai batetik bestera. Joko horretan sartzen naiz eta punta ateratzen diet, pentsamendua erlatibizatuz”. Argi du Igerabidek: “Pentsamenduak inoiz ez du amaitzen esan nahi duena esaten, inoiz”. Horregatik, adierazi gabeko kontzeptu horietan edota kontzeptu ahulagoetan aforismoak egiteko lekua lortzen du. Batzuetan, hala ere, zail dauka: “Badira aforismo batzuk mutu uzten zaituztenak, eta horien aurrean oraindik ezin izan dut ezer egin. Kontu-
2004tik idatzitako aforismoak dira liburuko guztiak, orotara, 700 baino gehiago. Hamabi koadernotan bildu zituen Igerabidek aforismoak, eta hamabi ataletan banatu ditu liburukoak ere.
“Gauzak labur esatean ez dakit gehiago esaten den, baina gehiago bizitzen da esaten dena”, uste du Juan Kruz Igerabidek
Adunako idazlearen hirugarren aforismo bilduma da ‘Labur Txintan’. JOSE MARI MARTINEZ ratzen zara ez direla erabateko egiak, baina batzuetan oso zaila da buelta ematea”. HISTORIAN ERALDATUZ Aforismo handiak oso txikiak dira. Aforismo horixe darabil Igerabidek aforismo kontzeptuaren beraren definizioa emateko. Pentsamendu laburrak dira aforismoak, baina historian zehar aldatuz joan dira. “Jakintza garatzeko eta legeak egiteko erabiltzen ziren garai batean. Adibidez, medikuntza aforismoen bidez bildu zuen Hipokratesek”, argitu du idazleak. Ondoren, jakintza eraikitzeko erabili izan dira, eta behin jakintza “sistematizatu” denean, aforismoek sistema horren “azpildura” ateratzeko balio izan dute, aduna-
rraren esanetan: “Erroman hasi ziren, eta zer esanik ez berpizkundean: aurreko pentsamendua hausteko eta eraikuntza osatzeko erabiltzen zuten. Indar kritiko handia zuten aforismoek eta kritika soziala egiteko asko erabili izan da, baita gaur egun ere”. Gaur egun, nagusiki, pentsamenduaren deseraikuntza gauzatzeko erabiltzen dira pentsamendu laburrak, Igerabideren ustez. “Mundua ikusteko moduen kritika egiten du. Ez bakarrik arlo politikoan, baizik eta egunerokotasunean izaten ditugun jarreretan, psikologian...”. Ironiaz zipriztindurik, berak ere horretarako erabili ohi ditu.“Normalean, gaur egun oso gutxitan ikusten da
egi oso bat adierazten duten aforismoak; eraikitako egiei ziria sartzeko izaten dira, batik bat. Jaso ditugun egiak erlatibizatzeko erabiltzen ditut, erlatibismoan erori gabe. Edo behintzat, saiatzen naiz”, kontatzen du Igerabidek. LABURREAN SAKON Adunarraren aburuz, labur esatean, asko esaten da. “Ez dakit gehiago esaten den, baina bai, labur esatean, gehiago bizitzen dela esaten dena. Luze esatean zati asko oharkabean pasatzen dira eta labur esatean errazagoa da intentsitate handiagoz bizitzea gogoeta bat. Aforismo bakoitza kolpe baten modukoa da, ziztada bat, edota momentu bateko txinparta bat”, azaldu du.
Editorial Iparraguirre S.A. Jarduneko zuzendaria: Iñaki Gonzalez Koordinazioa: Julene Larrañaga Diseinua: Jesus Santamaria
Azala: Ruben Plaza Maketazioa: Janire Neches Lege Gordailua: BI 1720-06
Gehigarri honek Bizkaiko Foru Aldundiaren laguntza jaso du
Gizarte gaien inguruko kritika egiten du Gizalegearen koaderno ausazkoan; hezkuntzaz mintzo da Educatio non petita-n; heriotzari buruzko gogoetei heldu die Post-mortem kaiera-n; eguneroko gauzen psikologiaz dihardu Norabideen psikokaiera-n; arteaz Arte koaderno minimoa-n, eta poesiaz Poetika minimoa-n; idazteari buruzko jardunaz Zizipazaren koadernoa-n; irudimenaren jolasaz Gezurra apainduz-en; zientziaz Zer-nolakoen koadernoan; erlijioaz Jaikontiar komediaren koadernoa-n; umoreaz Umorez gerotik gerora-n; eta bizitzaren aurreko jarrera kontenplatiboaz Landareen patxada azkenengoan. Liburua gutxika-gutxika irakurtzea gomendatzen du Igerabidek, “mokoka”. Dena den, beste modu batean irakurtzen duen irakurlea konturatuko da saiakera baten egitura duela liburuak. “Segidan irakurri ezkero saiakera baten intentzioa dagoela ikusten da, hamabi ataletan banatuta. Izan liteke saiakera luze baten egitura, gero gai horiek guztiak landu egin daitezke era diskurtsiboan. Propio bilatu dut hori”, argitu du egileak. Hortaz, atal bakoitzaren titulua baina ez dago idatzita, eta irakurlearen esku utzi du Igerabidek interpretazioa eta garapena. “Izan liteke gogoeta baten hasiera, norberaren bizipenaren arabera”.
Ortzadar // 03
Larunbata, 2017ko urriaren 14a
LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK ·
saski-naski
KRITIKA
SALDUENAK
HASIER REKONDO
Kanpora begirako intimismoa
Fikzioa 1. Koadernoa zuri
TITULUA: ‘PEKINEKO KEA’
BB
EATRIZ Chivitek (Iruñea, 1991) Li Bai-ren poemahaiku batekin ekiten dio Pekineko kea (Pamiela, 2017) poemario minimalista honi. “Hemen / zergatik bizi naizen galdetzen baduzue, / irribarrez isilik geldituko naiz”. Izan ere, Chiviteren molde poetikoak badu isiltasunarekin zerikusirik, ezer esan gabe gauza aunitz esateko beharrizan estetiko eta moral batekin. Horrela bada, orientalismo exotiko lar jorratutik harago, arrisku hori beti baitago haikuen eragin gazi-goxoan noizbait erori garenontzat, Pekinen emandako ikastaro batean zehar izandako kanpo eta barne esperientziak profitatu ditu Chivitek. Molde laburreko poesian gizarte txinatarra iluntzetara jartzeko trebezia erakusten du iruindarrak, barne bidaiarekin uztartuz betiere. Txina erraldoiaren irudi sarri erabiliak erabili arren zenbait poemetan, industrializazio zoroaren lasterketan herrialde asiarrak agertzen dituen kontraesanen eta naturaren gehi gizakien aurkako eraso lazgarrien berri ematen duenean nagusiki, Chivitek aise lortzen du oreka mantentzea liburu osoan
EGILEA: BEATRIZ CHIVITE
2. Nola heldu naiz ni... 3. 33 ezkil
ti haiek / hildako orduak / berokiarekin /edo galtza motzetan...Nozilla bokatak / eta inurri-jolasen / urte luze haiek /han egongo dira betiko”. Nozilla bokatak dastatu ditugunak jakin dakigu beti egongo direla hor betiko. Hor egongo direlako dugu gustuko poesia, hain zuzen ere.
zehar, aipatu barne-begiradaren eta errealitatearen gordin eta batzuetan erakargarriaren artean. Poesiaren gaia eternalak jorratzen ditu Chivitek, gehiegikeri teknikoetan erori gabe: denboraren iragan geldiezina, maitasuna, bestea, heltzeko ezintasuna, naturak eskaintzen digun uneko askatasuna eta edertasun geldoa. Txinak berak, pertsonaia gisa eta bertako pertsonaiak behatuz, eskaintzen dituen handitasun eta txikitasun ugarien testigu bilakatzen da poetaren ahotsa. Kontra-azaleko poemak emango digu Chiviteren nondik norakoaren berri. “Udazkeneko / lehen hostoa / erori da. / Gorrira / biratzen da / kale osoa. /Joan da / beste urte bat”. Daga hegalariak poema horretako sinpletasunean ahotsak isildu beharra dauka denboraren aurrean, gehiago baita esaten ez dena.
Haurtzaroko hotza gisako poemetan ematen du onena Chivitek. Oroimenaren, egunerokotasunaren eta ezintasunaren arteko zubi estetikoak eta emozionalak neurriz erabilita, Chivitek zuntz emozionala transzenditzen du. “Arratsalde guz-
Chivitek badu ahots poetiko sakon eta berezi bat, poema gehienak zuzenak eta gardenak dira eta goxo dasta daitezke, edertasunaren gisa
Dena den poemarioak baditu parte ahulagoak ere, batez ere exotismoa hutsalean erortzen denean edota nolabait salaketa lana jorratu nahi duenean, salaketa pertsonala inondik ere, testigantzaren salaketa. Batzuetan ematen du kazetari-turista baten begietatik isurtzen direla poemok eta poesiakazetaritza dikotomia ezin dela gainditu. Horrela bada, Hiri Gorria poeman, esaterako, lar aurreikusten da poetaren ahulezia irudi esanguratsuagoak eraikitzeko, irudiok ez baitira oso lortuak. “Hiri gorriak / bihotz urdina dauka orain, / beira eta altzairuzko bihotza / infinitura abiatzen dena ...”. Topikoak topiko, Chivitek badu ahots poetiko sakon eta berezi bat, poema gehienak zuzenak eta gardenak dira eta goxo dasta daitezke, edertasunaren gisa.
ZALDI EROA
SAIAKERA
LITERATURA
‘‘Mina edo libertatea!’
‘Gizakia zentzu bila’
Kepa Larrea. Pamiela. 224 orr. 18,50 euro.
Viktor E. Frankl; itz.: L. Oihartzabal, M. Arratibel. Erein. 216 orr. 16 euro.
Xabier Mina nafarraren ibilbidea gogora ekartzeko liburua osatu du Kepa Larrea Historian doktoreak. Izan ere, egileak dioenez, etxean baino, gure mugetatik kanpo ezagunagua da haren figura. Nafarroako Otaon 1789an sortua, Napoleonen tropen aurka borrokatu zen, Fernando VII.aren aurka altxatu zen, eta Mexikoren askapen borrokaren buruetako bat ere izan zen, harik eta Guanajuaton fusilatu zuten arte, 28 urte zituela. Haren ibilbidearen eta garaiko gora-beheren kontakizun historikoa egin du Larreak, irudiz eta mapez lagunduta. Lan honen osagarri, beste liburu bat plazaratu du: ‘Biba Mina! Kontuak eta kantuak’.
Arantxa Iturbe. Elkar. Kattalin Miner. Elkar.
ERAKUSLEIHOA
Xabier Mina gogoan
ARGITALETXEA: PAMIELA
Kontzentrazio zelaietako klasikoa Viktor Franklek kontzentrazio-zelaietan bizi izandako esperientziaren kontakizun lazgarria dugu ‘Gizakia zentzu bila’. Sufrimendu handiko urte haietan, bere izatearen barrenean bizi izan zuen Franklek zer den bere existentziaz ez beste guztiaz erabat gabetutako existentzia bat. Dena galdu, gosea, hotza eta basakeriak pairatu eta, hainbat aldiz, exekutatua izateko zorian egon arren, bizitzak merezi duela onartzera iritsi zen, barne-askatasuna eta giza duintasuna suntsiezinak direla esatera. Psikiatra eta preso gisa, Franklek gogoeta egiten du gizakiak zailtasunak gainditzeko ahalmenari buruz.
Miren Gorrotxategi. Elkar.
4. Jenis Joplin Uxue Alberdi. Elkar.
5. Bidean ikasia Arantxa Urretabizkaia. Pamiela.
6. Azken patriarka Najat El Hacmi. Txalaparta.
Ez Fikzioa 1. ETAren historia laburra Iñaki Egaña. Txalaparta.
2. Berriak jaio ginen Jon Maia Soria. Lanku.
3. Erne eta bare, igela... Eline Snel. Kairos.
4. Emakumea, arraza eta klasea Angela Davis. Elkar.
5. King Kong teoria Virginie Despentes. Elkar. ITURRIA: Elkar.
Larunbata, 2017ko urriaren 14a
04 // Ortzadar
LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK ·
elikadura
JAKOBA ERREKONDO AGRONOMOA ETA PAISAIALARIA
“Baratzeak denboraren benetako neurria erakusten digu” Urteko garai bakoitzean baratzean zer lan egin behar den zehaztu du Errekondok ‘Landareak lantzen’ izeneko gida-liburuan; Antton Olariagaren irudiekin edertuta, sasoiko landare eta barazkiak landatu eta zaintzeko aholkuak bildu ditu agendan ANE URRUTIKOETXEA
U U
RTAROEK, eguzkiak eta ilargiak agintzen dute sasoi bakoitzean landak izan behar duen itxura, garai batean baserritarrek ahoz-aho transmititzen zituzten naturaren ezagutza horiek pixkanaka ahanzturan erori diren arren. Jakituria hori bilduz, argitalpen berezia kaleratu du Jakoba Errekondo agronomo eta paisaialariak. Agenda eta liburua baden Landareak lantzen liburua kaleratu berri du. Detaile handiz egindako gida liburua argitaratu duzu. Zeintzuk dira zure informazio iturriak? Urtetako lanaren emaitza da liburu hau; denbora asko igaro dut informazioa jasotzen, apuntatzen... batzuetan baserritarrengana jo dut, bestetan liburuetara. Bata zein bestea informazio iturri handiak izan dira, baina ez pentsa, oraindik erabat osatu gabe dago. Zein da liburuaren erabilgarritasuna? Gaur egun jendeak ez du ezer apuntatzen; nik aldiz, dena apuntatzeko ohitura daukat. Garrantzitsua da gauzak nola egiten diren jasotzea; horrela, hurrengo urtean aurrekoan ondo egin zenuen hori errepikatzeko aukera duzu. Gida honek urtean zehar landan egin daitekeena zehazten du, eta agenda baten moduan planteatuta dago, norberak ere bere gauzak apuntatu ditzan. Nondik datorkizu baratzearekiko zaletasuna? Txiki-txikitatik; amonari baratzean laguntzen genion, aita egurrarekin lan egiten zebilen bitartean. Beraz, betidanik egon naiz nekazaritza munduari lotuta; ohiturak, esaera zaharrak... denak ezagutu ditut. Sasoian sasoikoa kontsumitzeko aldarrikapen sendoa egiten duzu. Horren gaizki egiten ote dugu kontsumitzaileok? Normala iruditzen zaigu urte guztian zehar sagarrak, tomateak edo marrubiak jatea; baina barazki eta fruta guztiek dute beren sasoia. Egunotan supermerkatura hurbiltzen bagara, mota guztietako sagarrak aurkituko ditu-
gu: freskoak, ingurukoak, garaikoak; aldiz, hilabete batzuen buruan denek izango dute itxura berbera, argizariz josiak eta zaporerik gabekoak izango dira. Badira, noski, produktu hauek modu naturalean kontserbatzeko teknikak; baina supermerkatuetan aurkitzen ditugun fruta eta barazki askok produktu kimikoei esker irauten dute. Horregatik, garrantzitsua da bertako ekoizpena bultzatu eta sasoiko produktuak ezagutzen ikastea; Gabonetan gereziak jatea arraroa dela konturatu behar dugu.
“
Elikadurarekin gaizki ohituta gaude. Uste orokorraren aurka, orain inoiz baino gutxiago gastatzen dugu gure elikaduran”
Beraz, erosketa egiterakoan zer izan behar dugu kontuan? Produktu bakoitzaren garaia noiz den ikasi behar dugu, baina ez hori bakarrik; erosketak egiteko orduan neurri kritikoa izan behar dugu. Kontziente izan behar dugu kontsumitzaileok sekulako eragina dugula ekoizpen eta kontsumo katean; guk agintzen dugu zer den kontsumitu nahi duguna, nola eta ze preziotan. Garaiko eta bertako produktuak kontsumitzeko hautua egiten badugu, inguruko nekazarien lana bultzatuko dugu. Aldiz, kontsumitzaileei garestiak iruditzen zaizkie baserritarren prezioak; egia al da? Elikadurarekin oso gaizki ohituta gaude. Uste orokorraren aurka, orain inoiz baino gutxiago gastatzen dugu gure elikaduran; garai
batean etxe bateko ekonomiaren %70 erabiltzen zen elikadurarako; egun, ez da %17ra iristen. Bizitza mailak gora egin du, baina aldiz, elikadurari ez diogu baliorik ematen. Noski, horren atzean nekazaritza industria bortitza dago; etorkin ilegalen erabilera lur lanketan, kanpoan zentimoen truke ekoitzitako fruta eta barazkiak, miseria bat kobratzen duten nekazariak... Letxuga batek 70 zentimo balio badu, atzean zer dagoen galdetu behar diogu gure buruari. Bakoitzak bere baratzea egin beharko lukeela diozu... eta hirietan, zer? Edozeinek izan dezake baratze minimo bat. Jardinera batean bi letxuga jarriz hasi gaitezke, adibidez. Edozein txokotan jarri dezakegu, eta edozeinek zaindu ditzake; aldiz, ekintza xume horrekin asko ikasiko dugu. Supermerkatuan eskua luzatu eta segundo gutxitan eskuratzen dugun produktua hilabetetan hazten ikusiko dugu, bere benetako balioa ezagutzera emanez. Lau hilabetetako lanak 70 zentimo baino gehiago balio duela jakingo dugu. Nondik hasi beharko luke baratzera lehen aldiz hurbiltzen denak? Baratzean lehen pausoak ematen hasteko urtaro egokienean gaude orain. Tipulak landatu daitezke, eta baita baratxuriak, ilarrak, babak... baina onena, datorren urterako lurra prestatzen hastea litzateke. Normalean, baratzean hasten direnek udaberrian ematen dituzte lehen urratsak, baina egokiagoa iruditzen zait orain hastea; horrela, lurrari prest egoteko denbora gehiago emango diogu, ongarriak xurgatu eta udaberrian indarrez ekiteko landaketari. Oinarrizko ze beste gomendio emango zenieke? Lurra ezagutu behar dugu ondo lan egiteko. Euskal Herrian bertan, oso ezberdinak dira barrualdean edo kostaldean dauden landen beharrak. Esate baterako, hegoaldean ur gehiago behar du lurrak, baina kostaldean ia
Landare, paisaia, baratzea, lorezaintza eta aba ez da ureztatzeko beharrik izaten. Bestalde, oso garrantzitsua da zikloak errespetatzea, lurra ondo txandakatuz; ze landare zeinen ondoan jartzen dugun, elkarri kalterik egin gabe... guztiak du garrantzia. Eta zer du hobeto, hazietatik prozesua zerotik hasi, ala landareak erostea? Biak nahastuko nituzke nik. Egia da lehen pausoak ematen ari garenean errazagoa dela landareekin hastea, baina hainbat produkturekin hobeto izaten da hazietatik hastea, hala nola azenarioak, ilarrak, espinakak... Behin baratzean trebetasuna hartuta, ohikoa da jakinmina izan eta haziekin hastea. Zein da, orokorrean, baratzean egiten den akatsik ohikoena? Nire ustez, askotan egiten den akats handi bat da familiak ezagutu eta bereiztea. Horrek, uste duguna baino garrantzi handiagoa du; esate
Larunbata, 2017ko urriaren 14a
Ortzadar // 05
LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK ·
elikadura
USURBIL
Argazkien ordez, irudiak
A
rgia-k argitaratu du Jakoba Errekondoren lana, eta ‘Bizi-Baratzea’ liburuarekin hasitako ildoaren hirugarren argitalpena da. Oraingoan baina, landareak zaintzeko garai bakoitzean zer lan egin behar den eta nola azaldu ditu Errekondok, baratzean hasiberriak diren edota gauza berriak probatu nahi dituztenentzat lagungarri izateko helburuarekin. Besteak beste, Euskal Herriko klima mapa, urteko ilgora-ilbeheren eta ilberri-ilzaharren zikloen egutegia eta baratzea egiteko zortzi urrats bildu ditu Errekondok agendan. Antton Olariagaren irudiekin osatu du gida, argazkirik gabe; izan ere, Errekondoren esanetan, “argazkiek ez dute beti fideltasunez adierazten errealitatea”. Hasieratik izan zuen Errokondok Olariaga buruan lan honetarako, eta ilustratzaileak gustu handiz osatu du liburua: “Aurretik ‘Altza Porru’-n ibili ginen elkarrekin lanean, eta gozamena izan zen. Ilustrazioek argazkiek baino hobeto adierazi ditzakete hainbat teknika, eta baita landare eta fruituen ezaugarri zehatzak ere”, uste du marrazkilariak.
arri buruz euskal erreferente ezagunenetakoda da Jakoba Errekondo. RUBEN PLAZA baterako, solanazeoak elkarrekin jartzen baditugu (tomateak, piperrak, patatak, berenjenak...) lurrari kalte egiten ariko gara, ongarriak xurgatuko dituztelako. Beste akats larri bat gehiegizko ureztaketa izan ohi da, batez ere kostaldeko baratzeetan. Lur horiek biziki aberatsak dira, eta klimak nahiko ureztatzen ditu, beraz, ez dira gehiago ureztatu behar. Mangerak debekatuko nituzke baratzeetan; landareei kalte egiteaz gain, gaitzak ekartzen ditu. Gainera, garrantzitsua da baratzeak ez dezala itxura uniformea izan; gauza bakar bat landatzea baino, askoz aberasgarriagoa da aniztasuna. Euskal Herrian badugu berezitasun hori; baratzeetan denetarik aurkitu dezakegu; sendabelarrak, loreak, usaineko landareak, fruta arbolak... baratze batean denetarik egon behar du, baita jaten ez dena ere. Eta inguruko belarrak kentzearen aldeko edo aurkakoa zara?
Hemen ere, landatu dugunaren araberakoa da erantzuna. Esaterako, letxuga batek hezetasuna behar du, beraz, tartean belar batzuk utzita lagundu egingo diogu; tipulari aldiz, beroa gustatzen zaio, eta hobeto dago bakarrik. Bakoitzak behar duena ezagutzean dago gakoa. Eguzkia eta ilargia dira zure liburuko gidariak. Zer da bietatik jakin behar duguna? Oinarrizkoena eguzkia da. Sasoiez mintzo garenean, argi izan behar dugu eguzkiak indar eta iraupen ezberdinak dituela sasoi bakoitzean; horregatik du landare bakoitzak bere garaia. Ilargiak berriz, zikloak bereizten ditu; garaiekin asmatzeko lagungarria da, baina ez du mirakulurik egiten! Baratze ekologikoek nola egiten diete aurre izurriei? Badira izurriak ekidin edo gelditzeko metodo naturalak. Esate baterako, sulfato ekologikoak
Olariaga komikigilearekin, elkarlanean osatu duten liburua eskutan. R. P. erabili ditzakegu; baina metodorik onena, kaltea sortzen duenaren aurkari naturala aurkitzea da. Adibidez, mantangorriak primerakoak dira zorriekin akabatzeko; baserritarrek asko erabiltzen dituzte. Geroz eta gehiago dira nekazaritza kimikoa baztertu eta ekologikora salto egiten ari direnak, arrazoi argi batengatik; lurra ez da ahultzen, eta beraz, luzarora onura handiagoak ditu. Beraz, nekazaritza ekologikoa indarra hartzen dabil. Hala dela iruditzen zait. Gainera, duela 50 bat urte betiko gauzak landatzen ziren; orain aldiz, gehiago esperimentatzen da. Kanpotarren baratzeak ezagutzen hasi dira nekazariak, eta beste herrialdeetan gauzak nola egiten diren
ikasten ari gara; Peru, Pakistan, Argelia... herri baratze horietan egiten dutena aberasgarria da guretzat, oso gauza polita da. Zeintzuk dira lurra landatzeak eskaintzen dituen onurak? Nik beti esaten dut doako gimnasioa dela baratzea; osasuna mantentzeko ariketa ezin hobea da. Hain zuzen, Bizi baratzea liburuan, lan bakoitzarekin zein muskulu lantzen diren zehaztu nuen. Baina ez da hori bakarrik; jakintza, kultura lantzea ere bada, cultivare. Denborari beste neurri bat hartzen laguntzen digu, bere benetako neurria erakusten digu. Gainontzeko guztia, arazoak, kezkak... atzean gelditzen dira, eta zerbait hazteak eskatzen duen denboraz jabetzeko balio digu.
06 // Ortzadar
Larunbata, 2017ko urriaren 14a
LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK ·
bidaia-koadernoa
DANIEL BURGUI
D D
ENNY Phipps-ek besoa hautsia du; euskarri ortopediko bat jarri du, hezurra finko baina ukondoa artikulatu ahal izateko bezain aske mantentzeko. Bere energia guztia beharko du bridei ondo eutsi edo zuzenean zaldiaren zurdei heldu nahi badie. High Riverreko rodeoaren egun handia da Albertan, Kanadan. Eta Denny Phipps hareara aterako diren faboritoetako bat da: zaldiko basati baten gainean zelarik gabe ibiliko da mila ikusleren aurrean. Denny ahal duen moduan ari da besoa lotzen, hura cowboy alkandoraren azpian ezkutatuta gera dadin. Alde batetik, pilotariek kantxara atera aurretik eskuetan takoak jartzen dituzteneko errituala eta, bestetik, toreatzaileak plazara irten aurretik janzten direneko unea gogora dakarren seriotasunez dihardu.
Rodeoa eta Sanferminak High River-en
Ikuskizunaren zatirik basatiena gizonezkoen eskutik iritsiko da, zezen hezigabeen bizkar gainean. Basapiztiek tona erditik gorako pisua dute, ia ez dute leporik eta gihar hutsezkoak dira: haragiz eta adarrez osatutako animalia puskak. Geldiezinak. Ateak ireki bezain laster, abiadura bizian ateratzen dira hankak jasoz eta jaitsiz, cowboy-ez libratu nahian. Zaldizkoek trapuzko panpinak dirudite, zezenen gainean segundo gutxi batzuk baizik irauten ez dutenak. Eta, lurrera erortzean, azkar egin behar dute bazterrera estadioko harean, animaliaren bidetik kenduz, hark jotzerik, adarka egiterik edo, are okerragoa dena, zapaltzerik nahi ez badute.
Calgary-ko lautadetan, Kanadan, egiten dira Amerikako Mendebalde osoko zaldi basatien ikuskizun nagusienetako bi: ihesaldia eta rodeoak
Harmaila nagusian, Albertako estatuko toki guztietatik etorritako ikusleak himno nazionala ahopeka kantatzen, garagardoa edaten, sakelakoarekin argazkiak egiten eta zaldizkoak madarikatzen dituzte. Eta harmailen aurrean hain justu, mahaitxo baten gainean beira-arasa bat dago, irabazleek zain dituzten belarri formako zilarrezko garaikurrak erakusten dituena. Zilarrezko belarriok eskualdeko meatzaritzako enpresa nagusiak sortuak dira. Igandean banatuko diren garaikurrei jakin-minez begira ari diren ikusleentzat bada ere Sanferminetakoak diruditen lepoan lotzeko zapi bitxi batzuk oparitzen dituen mahai bat.
Calgary hiriaren kanpoaldean gaude, Albertako lautadetan. Cowboy, tranpa-jartzaile, urre-bilatzaile eta whiski-kontrabandisten lurraldea izan zen hau, eta bertan burutu zen Far Westeko egiazko konkista. Leku honetan elkartu eta bat egin zuen betiko herrialdeak, Kanadak trenaren bidez Ozeano Atlantikoko eta Ozeano Bareko kostaldeak lotzea lortu zuenean. Aurten hain zuzen, Kanada bere fundazioaren eta batasunaren 150. urteurrena ospatzen ari da, “itsasoz itsaso” nazio-lelotzat duena. Leku honetan, hainbat hamarkadatan zehar, europar eta indiar kolonoak eta jatorrizko biztanleak Mendi Harritsuen oinean dagoen lurralde zabal hau konkistatzen eta bertan ezartzen ahalegindu ziren. Baita lortu ere, zalgurdiilara jendetsuei esker, hau da, behi, bufalo, idi eta zaldi talde erraldoiz lagundutako giza lekualdaketa masiboei esker. Geroago, mugarik gabeko arrantxotan bizi izan ziren. URTEROKO TRADIZIOA Ikuskizun eta rodeoen bidez, herrialde honetako Mendebaldeko tradizioa ospatzen dute urtero. Goizeko lehen ordutik, Albertako Abeltzainen Elkarteak High Riverren kanpoaldean atondutako zelai batek batbateko aparkaleku gisa balio die ikuskizunak irauten duen hiru egun hauetan hona etorriko diren milaka ikusleei: askok beren furgoiak, kamioiak, roulotte-ak, autokarabanak, zaldiak eta abereak garraiatzen dituzten gurdiak aparkatu dituzte
ospakizuneko giroa da nagusi. Eguerdia eta gero, zelai ondoko estadio txikiaren ateak ireki dituzte eta lasterketa-erakustaldiak hasi dira. Lehendabizi, amazon-en txanda da –emakumezko zaldizkoak–, beren zaldikoen gainean trebe eta ziztu bizian ibiliko direnak. Antzinako jantziekin egin dute jauzi hareara, baina ez zaitezte okertu, proba hau gizonezkoena bezain gogorra eta basatia da eta.
Ekitaldiok milaka ikusle biltzen dituzte estadioetan, apustuak onartuta daude eta jendeak soldata ere jokatzen du High Riverreko rodeoa ikuskizun profesionala da. Bertan, hezi gabeko zaldien gainean edo zezen basatien gainean ibiltzeagatik kobratzen dute hainbat ‘cowboy’-k. DANIEL BURGUI
zelaian, baita kanpai-dendak eta karpak jarri ere. Familia batzuek Albertako estatu osoa zeharkatzen dute udan, lehiaketa hauen atzetik. Aita, seme eta aitonen belaunaldiak; gizonak gehienbat, baina baita zenbait emakume ere. Eta gauez, country,
dantza eta herri-musikako saioak zaldi artean. Denboraldiaren hasieran egiten den ekitaldi nagusia da hauxe. Ikuskizun profesionalak dira, non hezi gabeko zaldien gainean edo zezen basatien
gainean ibiltzeagatik kobratzen duten hainbat cowboy lehiatzen diren. Ekitaldiok milaka ikusle biltzen dituzte estadioetan, apustuak onartuta daude eta jendeak soldata ere jokatzen du. Baina, aldi berean, errespetu, harridura eta familia-
Horiek doan banatzen ari den emakumeak kontatu digunez, zapiak egiatan Calgaryko Ihesaldi Handian jantzi ohi dituzte. Egun batzuk gehiago geratzea gomendatu digu ikuskizun hura bizitzeko. Uda bakoitzean bertan, Albertako hiririk populatuenean, hamar Kanadako ekitaldirik luzeenetako bat egiten da: Calgary Stampede delakoa, munduko aire zabaleko rodeorik garrantzitsuena, urtero milioi eta erdi ikusle baino gehiago eta 350.000 parte hartzailetik gora biltzen dituena. Badakizue zer den ekitaldi horretan bitxiena? Bada, eragozpen txiki bat eta kointzidentzia zoragarri bat: Calgaryko Ihesaldi Handia uztailaren 7an egiten da urtero, San Fermin egunean. Kointzidentzia ote?
Ortzadar // 07
Larunbata, 2017ko urriaren 14a
LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK ·
musika
ARRASATE
Erraietako goragalea Arrasateko Arkada Social taldeak hogei urte bete ditu eta, urteurrena ospatzearren, ‘Eromena besarkatzen da’ atzera begirako bilduma kaleratuko dute, argitaragabeko abesti sorta barne hartzen duena AMAIA SANTANA
E E
ROMENA. Arkada Social taldearen 20 urteko ibilbidea hitz bakar horrekin definitu daiteke. Izan ere, labean duten disko berriak Eromena besakartzen da du izenburu. “Kontzeptu egokia da gure nondiknorakoak laburbiltzeko” dio Hodei Beitiak barre artean. Arrasateko taldearen sortzailetako bat izateaz gain, abestu eta baxua jotzearen ardurak ditu bere gain Beitiak, azkenaldian bere anaia Oier baxua jotzera sartu bada ere. Gaur egungo boskotea osatzen dute Mikel Arriaranek (gitarra eta koruak), Brian de Indak (gitarra) eta Julio Hernandezek (bateria eta koruak). Aipatu albumak bost kantu berri ditu, gehi argitaragabeko “abesti zahar bat”. Horiez gain, 15 bat kantuz osatutako atzera begirako bilduma ere bada. Lan hau elebiduna izango da, taldeak ezaugarri duen bezala. Beitiari jarraiki, ez dago aparteko arrazoirik hizkuntza bat ala bestea aukeratzeko. “Doinuak ezartzen du letra; hau da, melodiaren arabera erabakitzen dugu ea euskara edo gaztelania datxekion, belarrira ematen digunaren arabera, alegia”, argitu du. Jakina, ale berria Durangoko Azokarako prest izango da, “hitzordu berezia da eta”, uste du Beitiak. Plateruenean zuzenekoa ere eskainiko dute, euskal kulturaren aste erabakigarri horretan. 1997an bildu zirenetik, kale-punk talde gisa, “gauza positibo mordoa” bizi
izan dute Arcada Social-ekoek, “ez hain positiboak” ere bai, bidaiak eta lagunak egin dituzte, esperientzia nahiz aldaketa ugari... “Aurrera egiteko” arrazoi anitz topatu ei dituzte bidean, eta une honetan pozik daude, jarraitzaileek erakutsitako fideltasuna eskertuz. Taldeari izena ematen dion kontzeptuak, goragale soziala, ez du galdu inongo gaurkotasunik, zoritxarrez. Beitiak gogora dakar izena aukeratu zuten garaia, prozesu nahiko demokratikoa izan zena. “Lagun bat hasi zitzaigun txantxetan: eta zuek zer, punkiak izango zarete orduan? Eta nola deituko zarete, arkada edo horrelakoren bat?”, kontatu du. Arkada gustatu zitzaien, eta hala aurkeztu zuten beren burua. Baina, lehendabiziko kontzertuan, Arrasaten bertan, jendea hasi zen social hori eransten, “Arkada social! Arkada social!” oihukatuz. “Eta holaxe geratu ginen azkenean”, oroitu du Beitiak. ‘MAKARRA’ IKUTUA Beitiak letrak jarri ohi dizkie kantuei, eta sentimenduak ditu iturri nagusi. “Labur esanda, musika sentitu egiten dut lehenengo eta behin, nire barrenean daramadan zerbait da, kanpora atera eta musikatzen dudana”. Bestelako influentzei dagokienez, reggae nahiz oi! talde ugari entzuten dituzte, horietako asko ingelesak edo alemanak. “Finean, taldekide bakoitzak bere gustuak ditu, eta oro har hortik gatozela esango nuke”, dio Beitiak. Beren musika estiloa definitzerako orduan, street punk edota pun-
Lerroon gainean, Arcada Social osatzen duen egungo boskotea. Goian, hastapenetako formazioa. A. S.
Bi hamarkada, di-da batean
A
rkada Social 1997an sortu zen, hasiera batean “kuadrilla taldea” izateko, ondo pasatzeko asmo hutsez (helburu honek dirau gaur egun ere). Bost kide zituen taldeak orduan: Ciri (ahotsa), Hodei (baxua eta koruak), Brian (gitarra), Unai (gitarra) eta Julio (bateria). 1999an Cirik taldea utzi zuen eta Hodeik hartu zuen haren lekukoa. 2001ean, Unaik taldea uztea erabaki zuen. Hirukote gisa, urte bereko Gabonetan lehen diskoa grabatu zuten, ‘Sin sufrimiento no hay gloria’, Brixton Records-ek argitaratu zuena bi urte geroago. Ordurako, taldea desegitea adostu zuten, baina 2006an “agur bira txiki” batek hain arrakasta handia erdietsi zuen, ezen proiektua berpizteari ekin zioten, 2008an. Mikel Arri sartu zen gitarran 2011n, eta urte betera ‘Beste istorio bat’ diskoa kaleratu zuten, Mauka Musikagintza zigilupean. 2013an, berriz, ‘Hil Orduko Bizi’ argitaratu zuten. Zuzeneko ugaritan ibili ondoren, estudiora bueltatu dira aurten, eta laster ikusiko du argia ‘Eromena besarkatzen da’ bildumak, Maukarekin grabatua hori ere.
kcore etiketak aipatzen dituzte. Halere, hogei urteren ondoren, badirudi oraindik ez daudela guztiz ziur. “Egia esan, ez daukagu argi zer egiten dugun –aitortzen du abeslariak, irribarretsu–; ororen gainetik, toke makarra gailentzen dela esango nuke”, gehitu du. Edozelan ere, hau guztia Youtube-n ikusgai den bideo batekin laburbildu genezake: Hil orduko bizi, zuzenean Berlineko Clash aretoan grabatua: Bizitzak estropezuak jartzen dizkizu bezperan/ Goraldia ikusteko / Leizearen amaieran!....
08 // Ortzadar
Larunbata, 2017ko urriaren 14a
LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA · MUSIKA · DISEINUA · PUBLIZITATEA · ARKITEKTURA · INTERNET · KOMIKIA · BIDAIAK · ZIENTZIA · DANTZA · IRITZIA · KRITIKA · LITERATURA · ANTZERKIA · ARTEA · ZINEMA
Begirada
Bego Ion Markel Elexpe Saez de Urabain Sitio, año
Lazkao, 1970
Ikus: www.elexpephotoart.com Ikus: www.ionmarkel.com @ionmarkel
Datorren Datorren astean... astean... Juan Unai Joxe Endemaño Agirre