REOS Internationale Vergelijking (oktober 2014)

REOS INTERNATIONALE VERGELIJKING

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

INHOUDSTABEL Inleiding

3

Overzicht regio’s

4

4 thema’s

8

Polycentric Variety

10

Smart Delta

16

Economic Future Europe

22

Place To Be

26

11 EU regio’s

34

Berlijn

36

Frankfurt

40

Grenoble

44

48

Kopenhagen Malmö

Londen

52

Madrid

56

München

60

Parijs

64

Stockholm

68

Wenen

72

Zürich

76

Niet EU regio’s

80

Inleiding

San Fancisco

82

Singapore

92

Samenvatting

100

Colofon

103

84

2

INTERNATIONALE VERGELIJKING

INLEIDING Het belang van steden voor de economische toekomst lijkt steeds verder toe te nemen. Zo concludeert ook de OESO dat stedelijke regio’s in toenemende mate een grotere rol spelen in het vergroten van de concurrentiekracht en productiviteit van Nederland1. Dit vraagt van overheden - naast de inzet op het vergroten van de innovatiekracht van economische sectoren - ook gerichte aandacht voor het versterken van de krachten en voor de opgaven van onze stedelijke regio’s.

In de afgelopen jaren hebben de stedelijke regio’s in Nederland in regionaal verband sterktes uitgebouwd en opgaven aangepakt. Dit lijkt echter niet voldoende; diverse studies2 3 wijzen uit dat Nederland de voordelen van agglomeratiekracht mist door het ontbreken van één of meerdere metropolen. Hierdoor mist Nederland op de lange termijn concurrentiekracht en dus ook economische groei. Volgens de studies ligt de oplossing in het sterker gebruik maken van het Nederlandse netwerk van stedelijke regio’s en het stimuleren van meer samenwerking en economische samenhang.

Doel en aanpak

Het Rijk en Noordelijke Randstad, Zuidelijke Randstad en de Brainportregio verkennen of en hoe meer samenwerking en (economische) samenhang de concurrentiekracht van de stedelijke gebieden in Nederland kan vergroten. Dit vraagstuk vormt de kern van de ruimtelijk-economische ontwikkelstrategie (REOS). In lijn met de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR) richt REOS zich op de Noordelijke- en Zuidelijke Randstad en de Brainportregio.

Vereniging Deltametropool is gevraagd een internationale vergelijking uit te voeren - aan de hand van verschillende criteria – met als resultaat een selectie van internationale stedelijke regio’s die als voorbeeld kunnen dienen voor het REOS proces. Ook wordt geïllustreerd wat Nederland kan leren of lenen van deze regio’s.

De internationale vergelijking is opgebouwd uit vier stappen: 1. Er is een longlist van regio’s samengesteld. Deze longlist bestaat enerzijds uit de top twintig van best presterende Europese regio’s op vijfentwintig indicatoren (op het gebied van ruimte en economie), en anderzijds is er gekeken naar het bestaande economische profiel van REOS en zijn de best presterende internationale regio’s per economische sector gezocht.

2. De resultaten van beide onderzoeken zijn besproken tijdens een workshop met de verschillende REOS regio’s.

3. Vanuit de longlist is een shortlist van elf stedelijke regio’s samengesteld. De basis hiervan zijn de scores van regio’s op indicatoren gerelateerd aan de thema’s Polycentric Variety, Smart Delta, Economic future Europe en Place to be.

Deze thema’s zijn opgesteld in de “Tussennotitie Ruimtelijk-Economische Ontwikkelstrategie”. Per thema zijn de vier meest interessante regio’s benoemd, die als voorbeeld kunnen dienen om de thema’s verder aan te scherpen.

4. Er is een overzicht gemaakt van de strategieën, projecten en organisatie van twee niet-Europese stedelijke regio’s (San Francisco en Singapore) als voorbeeld voor de ruimtelijk-economische ontwikkelstrategie in Nederland.

Dit cahier beschrijft de 3e en 4e stap. Allereerst de elf Europese regio’s op de shortlist op basis van de scores op de vier voorgenoemde thema’s en vervolgens zijn, op advies van het directeurenoverleg d.d. 16 juli 2014, ook twee niet-Europese regio’s opgenomen. San Francisco en Singapore zijn geen directe concurrenten voor het aantrekken van internationale bedrijven en investeringen. Verder kan de data van deze steden niet zomaar worden vergeleken met het

REOS gebied (andere definities, meetmethode,…). Daarom wordt voor deze regio’s - in tegenstelling tot bij de Europese stedelijke regio’s - niet zozeer ingegaan op hun score ten opzichte van het REOS gebied, maar is ervoor gekozen om bij deze steden dieper in te gaan op zowel de organisatie, de ruimtelijke economische ontwikkel strategieën als de projecten die uit de strategieën volgen en te bekijken wat hieruit geleerd of geleend kan worden voor het REOS traject.

1

Territorial Review of The Netherlands, april 2014.

2

Planbureau voor de Leefomgeving, De Internationale concurrentiepositie van topsectoren, Den Haag 2012

3

Planbureau voor de Leefomgeving, De ratio van ruimtelijk-economisch topsectorenbeleid, Den Haag 2012.

3

OVERZICHT 4

REGIO’S 5

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

KOPENHAGEN-MALMÖ PARIJS LONDEN GRENOBLE MADRID

SAN FRANCISCO

6

INTERNATIONALE VERGELIJKING

FRANKFURT STOCKHOLM BERLIJN ZÜRICH MÜNCHEN WENEN SINGAPORE

7

4 THE 8

MA’S 9

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

1. POLYCENTRIC VARIETY Het benutten en uitbouwen variëteit en kwaliteit in stedelijke woonmilieus en voorzieningen (aanpak leegstand, knooppuntontwikkeling,

creëren

hoogstedelijke locaties, gezamenlijk voorzieningen

palet,

stedelijke

nationale bereikbaarheid).

en

In dit thema staat de variatie aan stedelijke woonmilieus centraal. De kwaliteit van stedelijke woonmilieus wordt bepaald door enerzijds de aanwezige voorzieningen (zowel culturele, sociale als groenvoorzieningen) en anderzijds hun bereikbaarheid (zowel hun positie in het netwerk als de stations in het netwerk). Daarnaast is gekeken naar bedreigingen voor de woonkwaliteit, zoals luchtvervuiling. Hoe scoren regio’s en hun steden in de shortlist op dit thema en welke van deze regio’s of steden zijn interessant voor verder onderzoek?

Woonmilieus en culturele en sociale voorzieningen Kwalitatieve toplijsten geven vooral informatie over de kwaliteit van woonmilieus en de aanwezigheid van voorzieningen. Op woonkwaliteit in een stedelijke regio1 scoren de steden Wenen, Zürich, München, Frankfurt, Kopenhagen, Berlijn en Stockholm hoog. Ook Amsterdam komt in de top twintig voor. Van deze zeven steden scoren Zürich, Frankfurt, Berlijn en Wenen ook goed in andere internationale lijsten specifiek gericht op het sociale en culturele karakter2 van steden.

Amsterdam sluit de top twintig en naast de vier eerder genoemde steden zijn ook Madrid, Londen en Parijs vertegenwoordigd in deze tweede top twintig. Naast vrijheid, tolerantie en veiligheid worden ook de kwaliteit van specifieke voorzieningen gemeten, zoals restaurants, theaterproducties, muziekconcerten, erfgoed en literatuurbijeenkomsten.

Inwonerdichtheid, woningdichtheid, groen en knooppuntontwikkeling Kwantitatieve regionale data maakt duidelijk dat op de dichtheid van inwoners per bebouwd gebied en woningen per regio, de regio’s Inner London, Wenen, Berlijn, Île-de-France (Parijs) en Comunidad de Madrid hoger scoren dan het REOS gebied. Ondanks hun hoge dichtheid kennen deze regio’s ook meer stedelijk groen per bebouwd gebied dan het REOS gebied. De regio Hovedstaden (Kopenhagen) kent een dichtheid van woningen per oppervlakte in de regio vergelijkbaar met het REOS gebied, maar wat betreft groen ten opzichte van het bebouwd gebied scoort deze regio het best van alle regio’s in de short list. De potentie voor knooppuntontwikkeling is berekend aan de hand van het aantal treinstations per vierkante kilometer in de verschillende regio’s. De regio’s (Inner en Outer) Londen, Berlijn, Wenen en Zürich

10

INTERNATIONALE VERGELIJKING

scoren hierop beter dan het REOS gebied. Wel moet worden opgemerkt dat de oppervlakte van deze regio’s relatief klein is, wat de resultaten enigszins vertekend.

Recreatie, bereikbaarheid en luchtvervuiling De Europese overzichtskaart maakt de relatie tussen het oranje gekleurde stedelijke gebied en het groen gekleurde niet-landbouw gebied helder. Veel van deze groene gebieden, veelal natuurgebied, dragen bij aan enerzijds de recreatiemogelijkheden en anderzijds de regionale diversiteit aan woningmilieus. Berlijn, Frankfurt, Grenoble, Madrid, München, Stockholm, Wenen en Zürich zijn omgeven door (vaak publiek toegankelijke) natuurgebieden. Kopenhagen-Malmö, Londen en Parijs zijn, net als de steden in REOS, daarentegen omgeven door (vaak private) landbouwgebieden.

De grijs aangeduide spoorwegen en het oranje gekleurde stedelijke gebied geven de stedelijke en nationale bereikbaarheid weer en laten duidelijk zien of de steden wel of niet in een netwerk liggen.

Zo zijn Kopenhagen-Malmö, Frankfurt, Zürich alsook het REOS gebied onderdeel van groter stedelijk netwerk. Ook maakt kaart de bedreiging van luchtvervuiling zichtbaar: Londen, Parijs, Berlijn, Frankfurt, Madrid en REOS kennen een hoge mate van luchtvervuiling. De overige steden in de shortlist liggen meer aan de rand van de grotere Europese kerngebieden qua luchtvervuiling.

1

Mercury Quality of Living survey 2012

2

Economist Intelligence Unit Limited 2012, social and cultural

Conclusie: Polycentric Variety Binnen het thema Polycentric Variety zijn de vier regio’s Zürich, Frankfurt, Berlijn en Wenen geselecteerd. Omdat de focus van het thema ligt op stedelijke woonmilieus zijn vooral goed presterende kleinere steden uit de shortlist geselecteerd. De relatie stad en omgeving is daar vergelijkbaar met de steden in het REOS gebied. Hoe werken deze steden aan knooppuntontwikkeling, de kwaliteit van voorzieningen en hoge woningdichtheid ten opzichte dichtheid aan stedelijke groen per inwoner?

Wat kunnen de REOS steden leren of lenen van de diversiteit aan stedelijke woonmilieus in deze vier goed presterende regio’s?

character

11

d

Inner LIo nnd er onLondon País VaP scaoís Vasco BrusselsBrussels Hoofdstedelijk Hoofdstedelijk Gewest Gewest Wien Wien ComunC idoamdudneidM aa dddreidMadrid Galicia Galicia PrincipaPdroindceipAasdtoud rieaA s sturias AndalucAíandalucía CampanCiampania BucuresBtiu-cuIlrfeosvti - Ilfov La RiojaLa Rioja Berlin Berlin Liguria Liguria Lazio Lazio ComuniC doam du Fn oridaal ddeFN oraavl adreraNavarra Outer London Outer London Cataluña Cataluña Región d ReegM ióunrcdiea Murcia Praha Praha nd cia ComuniC doam du Vnaildea Vnaalenciana Île-de-F Îlrea-n dc ee -France Canarias Canarias Molise Molise Kujawsk Kou-jPaowmsokros-k Pioemorskie Malta Malta Puglia Puglia AbruzzoAbruzzo Lisboa Lisboa Aragón Aragón ProvincP iaroAvuin tocniaom Au a tB on olozm an aoBolzano WarminW skaor-m Mia nzsu kros-M kieazurskie Calabria Calabria HamburHgamburg CantabrCia ntabria BasilicaB taasilicata LancashLiarencashire GreaterGM reaantcehreM staen r chester Essex Essex Sicilia Sicilia West YoW rkessht iY reorkshire Pomorsk Pioemorskie REOS REOS BedfordB sh ed irfeoradnsdhiH reeratnfodrd Hsehritrfeordshire North YN orokrtsh hiY reorkshire PiemontPeiemonte Emilia-R Eommilaiag-nRaomagna CornwaC lloarndwIaslleasnodf ISsclielslyof Scilly CastillaCyaL steióllna y León Extremadura Extremadura MalopolM skaileopolskie Devon Devon Darmstadt Darmstadt Norte Norte MerseysM ideerseyside ToscanaToscana West Midlands West Midlands MarcheMarche Zahodna ZaShlov dennaijSalovenija DüsseldD orüfsseldorf Northumberland Northumberland and Tyne and and Tyne Wear and Wear StuttgaS rttuttgart Kent Kent LombarL doiambardia ZürichZürich Illes BaIlellaerssBalears Gelderland Gelderland HampshHiraemapnsdhiIrseleaonfdW Isilgehot f Wight

12 East Yorkshire East Yorkshire and Northern and Northern Lincolnshire Lincolnshire

OverijssOev l erijssel Stockholm Stockholm Prov. LiPmrb ov u.rg Li(m B)burg (B)

Gloucestershire, Gloucestershire, Wiltshire and Wiltshire Bristol/Bath and Bristol/Bath area area

Leipzig Leipzig DetmoldDetmold Slaskie Slaskie Prov. HP airnoavu . tHainaut País VaP scaoís Vasco BratislaBvrsaktyisklara vjsky kraj ChemniC tzhemnitz

Leicestershire, Leicestershire, Rutland and Rutland Northamptonshire and Northamptonshire

Prov. WPersot-vV. lW aaensd t-eVrleananderen GelderlaGnedlderland Lazio Lazio Região A Ru eg tóiãnoom Au a tdóanoM maadediaraMadeira RheinheRshsen in-P hefaslszen-Pfalz Palsa-d ise-Calais Nord - PNaosr-de--C

Berkshire,Berkshire, Buckinghamshire Buckinghamshire and Oxfordshire and Oxfordshire

TrøndelT argøndelag Agder oA g gRdoegraola gnRdogaland Praha Praha VõstsveV riõgsetsverige BremenBremen Oslo og O AskleorosghuAskershus Åland Åland GroningGernoningen Ívre NorÍv rlraenN d orrland Kozep-M Kaogzyea pr-M oraszgaygarorszag Norra MNeollrarn a sM veerlilgaensverige Ístra MeÍslltarn a sM veerlilgaensverige West WW alestaW ndalTeh s ean VdalT lehyes Valleys South YSooru ktsh hiY reorkshire Border,BMoirddlearn, dMain dldaW ndea stnedrnWestern Berlin Berlin Kozep-DKuonzaen p-tD ulunantul SmålanS dm måeldanÖdam rnead Öarna

Gloucestershire, Gloucestershire, Wiltshire and Wiltshire Bristol/Bath and Bristol/Bath area area

StockhS otlm ockholm CheshirC e heshire North EN aostreth rnESacsottelrannd Scotland MidtjyllM aniddtjylland South W SeosuttehrnWSecsottelrannd Scotland DrentheDrenthe

Leicestershire, Leicestershire, Rutland and Rutland Northamptonshire and Northamptonshire

Surrey, SEuarsrtey a,nE d aW stea stnS d uW sseesxt Sussex CumbriC a umbria ZeelandZeeland MellerstM aeN lloerrsltaanN d orrland East AnEgalisat Anglia Northumberland Northumberland and Tyne and and Tyne Wear and Wear

Herefordshire, Herefordshire, Worcestershire Worcestershire and Warwickshire and Warwickshire

ShropshSih reroapnsdhiSrteaaffnodrdSsthaifrfeordshire BedfordB sh ed irfeoradnsdhiH reeratnfodrd Hsehritrfeordshire CornwaC lloarndwIaslleasnodf ISsclielslyof Scilly

Berkshire,Berkshire, Buckinghamshire Buckinghamshire and Oxfordshire and Oxfordshire

Kent Kent Outer London Outer London Devon Devon HighlanH disgahnladnIdsslaanndds Islands DerbyshDireerbaynsdhiN reotatn indgN haom ttisnhgirheamshire GreaterGM reaantcehreM staen r chester East WaEla est Wales Syddanm Syadrdkanmark MerseysM ideerseyside Dorset aDnodrsSeotm aenrdseStomerset SoutherSnoa un thdeE rnasatn erdnEastern LancashLiarencashire NortherN noIrrtehlearnnd Ireland Tees VaTlleeeysaVnadllD eyurahnadmDurham Essex Essex Sydsverige Sydsverige West YoW rkessht iY reorkshire SalzburS galzburg HampshHiraemapnsdhiIrseleaonfdW Isilgehot f Wight

Het aantal woningen in de regio per totale oppervlakte van de regio.

Inner LIo nnd er onLondon BrusselB s rHuososfedlstH edoeolfidjkstG edeewliejskt Gewest Wien Wien Berlin Berlin Outer L Oountd er onLondon West MW idleasnt dM s idlands HamburHgamburg Praha Praha MerseysM ideerseyside staen r chester GreaterGM reaantcehreM BremenBremen IstanbuIlstanbul BucuresBtiu-cuIlrfeosvti - Ilfov DüsseldD orüfsseldorf Lisboa Lisboa West YoW rkessht iY reorkshire Île-de-France Île-de-France Attiki Attiki ZürichZürich South YSooru ktsh hiY reorkshire ComunC idoamdudneidM aa dddreidMadrid Hovedstaden Hovedstaden REOS REOS Köln Köln NordweN stosrcdhw weesitzschweiz BedfordB sh ed irfeoradnsdhiH reeratnfodrd Hsehritrfeordshire Darmstadt Darmstadt Prov. An Ptrw ove.rp Aenntwerpen Limburg Li(m NbLu) rg (NL) ArnsberAgrnsberg a,nE d aW stea stnS d uW sseesxt Sussex Surrey, SEuarsrtey LancashLiarencashire Essex Essex SaarlanSdaarland Prov. VlParaom v.sV -Bla rabmasn-tBrabant Kent Kent HampshHiraemapnsdhiIrseleaonfdW Isilgehot f Wight Prov. OoPsrto-vV.lO aaonsd t-eVrleananderen Kozep-M Kaogzyea pr-M oraszgaygarorszag DerbyshDireerbaynsdhiN reotatn indgN haom ttisnhgirheamshire Liguria Liguria CheshirC e heshire LombarL doiambardia KarlsruK hearlsruhe StuttgaS rttuttgart Tees VaTlleeeysaVnadllD eyurahnadmDurham MünsteM r ünster CampanCiampania

Ísland Ísland HedmarH keodgmOaprk ploagndOppland AlgarveAlgarve North YN orokrtsh hiY reorkshire SjµllandSjµlland Sor-Ïstla Sn ord-eÏtstlandet NordjyllN aonrddjylland EasternESacsottelrannd Scotland Hovedstaden Hovedstaden LincolnsLhin irceolnshire

gebied Inner London Inner London Berlin Berlin Wien Wien Région d ReégBirou nxdeelleBsr-u Cxaeplilteasl-eCapitale Outer London Outer London BremenBremen MerseysM ideerseyside HamburHgamburg GreaterGreater Manchester Manchester ZürichZürich Nordwestschweiz Nordwestschweiz West MW idleasnt dM s idlands REOS REOS DüsseldD orüfsseldorf Espace Espace Mittelland Mittelland SaarlanSdaarland ArnsberAgrnsberg ChemniC tzhemnitz Leipzig Leipzig Praha Praha Hovedstaden Hovedstaden Köln Köln DarmstDaadrtmstadt KarlsruK hearlsruhe DresdenDresden RheinheRshsen in-P hefaslszen-Pfalz Prov. HP airnoavu . tHainaut West YoW rkessht iY reorkshire Sachsen-Anhalt Sachsen-Anhalt NiederöN stieerdreeriöcshterreich Severozapad Severozapad ThüringTehnüringen Région lRéémgaionniqlu ém e anique KoblenzKoblenz Prov. OoPsrto-vV.lO aaonsd t-eVrleananderen Prov. VlParaom v.sV -Bla rabmasn-tBrabant Liechten Lsietecihntenstein StuttgaS rttuttgart MünsteM r ünster Prov. An Ptrw ove.rp Aenntwerpen Prov. BrParboavn . tBW raablalonnt Wallon SeverovSyecv heordovychod Gießen Gießen Surrey, SEuarsrtey a,nE d aW stea stnS d uW sseesxt Sussex Zentralschweiz Zentralschweiz MittelfrM anitkteenlfranken Branden Bbru arngde- nSbüudrw ge-sS t üdwest OberöstO erbreeriöcshterreich Ostschweiz Ostschweiz FreiburF g reiburg Branden Bbru arngde- nNbourrdgos- tNordost LuxembLou uxregmbourg Kent Kent Prov. LiPèrgoev. Liège OberfraO nk ben rfranken CheshirC e heshire DetmoldDetmold HannovH erannover BraunscBhrw au eingschweig Kassel Kassel Oberbayern Oberbayern South YSooru ktsh hiY reorkshire SchwabS en chwaben StredniSCterech dy ni Cechy Ticino Ticino am Prov. NP rouvr. Namur TübingeTnübingen

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

KWANTITATIEVE SCORE

Het aantal treinstations in de regio per totale oppervlakte van de regio.

De oppervlakte van het stedelijk groen in de regio per totaal bebouwd gebied in de regio.

gebied

Het aantal inwoners in de regio per bebouwd gebied in de regio.

d

KarlsruK hearlsruhe CastillaC -LaastM illaan-L ch aaMancha South W SeosuttehrnWSecsottelrannd Scotland PodlaskPieodlaskie BremenBremen East AnEgalisat Anglia ZachodnZiaocphoomdonrisokpioemorskie UmbriaUmbria East WaEla est Wales MittelfrM anitkteenlfranken Slaskie Slaskie

Berkshire,Berkshire, Buckinghamshire Buckinghamshire and Oxfordshire and Oxfordshire

Flevolan Fdlevoland MünsteM r ünster

Herefordshire, Herefordshire, Worcestershire Worcestershire and Warwickshire and Warwickshire

Dorset aDnodrsSeotm aenrdseStomerset MazowiM ecakzieowieckie AlgarveAlgarve Tees VaTlleeeysaVnadllD eyurahnadmDurham NortherN noIrrtehlearnnd Ireland Surrey, SEuarsrtey a,nE d aW stea stnS d uW sseesxt Sussex OverijssOev l erijssel

Leicestershire, Leicestershire, Rutland and Rutland Northamptonshire and Northamptonshire

SjeverozSajepvaedrnoazaHpravdantaskH arvatska Vzhodna Vzhodna Slovenija Slovenija DerbyshDireerbaynsdhiN reotatn indgN haom ttisnhgirheamshire Oberbayern Oberbayern EasternESacsottelrannd Scotland ShropshSih reroapnsdhiSrteaaffnodrdSsthaifrfeordshire Southern Southern and Eastern and Eastern

Gloucestershire, Gloucestershire, Wiltshire and Wiltshire Bristol/Bath and Bristol/Bath area area

Kent Kent LombarL doiambardia ZürichZürich Illes BaIlellaerssBalears Gelderland Gelderland HampshHiraemapnsdhiIrseleaonfdW Isilgehot f Wight South YSooru ktsh hiY reorkshire Köln Köln

BratislaBvrsaktyisklara vjsky kraj ChemniC tzhemnitz

PiemontPeiemonte LuxembLou uxregmbourg ZeelandZeeland TübingeTnübingen Région lRéémgaionniqlu ém e anique SchleswSigch -H leoslw stiegi-nHolstein

Herefordshire, Herefordshire, Worcestershire Worcestershire and Warwickshire and Warwickshire

Prov. LiPèrgoev. Liège Izmir Izmir Illes BaIlellaerssBalears DresdenDresden ShropshSih reroapnsdhiSrteaaffnodrdSsthaifrfeordshire FreiburF g reiburg GroningGernoningen BraunscBhrw au eingschweig Alsace Alsace Sicilia Sicilia Moravsk Moosrleazvsskkooslezsko Puglia Puglia Emilia-R Eommilaiag-nRaomagna Dorset aDnodrsSeotm aenrdseStomerset Oslo og O AskleorosghuAskershus

East Yorkshire East Yorkshire and Northern and Northern Lincolnshire Lincolnshire

OverijssOev l erijssel Stockholm Stockholm Prov. LiPmrb ov u.rg Li(m B)burg (B) Prov. BrParboavn . tBW raablalonnt Wallon MoscowMoscow ComuniC doam du Vnaildea nd cia Vnaalenciana CanariaCsanarias Oberbayern Oberbayern Veneto Veneto Hannover Hannover CataluñCaataluña MittelfrM anitkteenlfranken Northumberland Northumberland and Tyne and and Tyne Wear and Wear

Gloucestershire, Gloucestershire, Wiltshire and Wiltshire Bristol/Bath and Bristol/Bath area area

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Top 20 steden

13

Zürich Sydney New York Los Angeles Madrid London Frankfurt Chicago Berlin Barcelona Vienna Toronto Paris Miami Dublin Vancouver Prague Montreal Melbourne Amsterdam

Prov. Limburg Prov. Limburg (B) (B) GelderlaGnedlderland StredniSM troerdanviaMorava Tees Valley Teesand Valley Durham and Durham

Berkshire,Berkshire, Buckinghamshire Buckinghamshire and Oxfordshire and Oxfordshire

South YSooru ktsh hiY reorkshire SchwabS en chwaben StredniSCterech dy ni Cechy Ticino Ticino am Prov. NP rouvr. Namur TübingeTnübingen MecklenM beucrkgl-eVnobru progm-V moerrpnommern Lüneburg Lüneburg UnterfrU annkten rfranken Trier Trier Moravsk Moosrleazvsskkooslezsko Limburg Li(m NbLu) rg (NL) Bedfordshire Bedfordshire and Hertfordshire and Hertfordshire Burgenland Burgenland (A) (A) JihovycJ hiohdovychod Vorarlberg Vorarlberg SchleswSigch -H leoslw stiegi-nHolstein LancashLiarencashire Slaskie Slaskie Essex Essex JihozapJaidhozapad Prov. WPersot-vV. lW aaensd t-eVrleananderen SteiermSatrekiermark BratislaBvrsaktyisklara vjsky kraj NiederbN ayieedrenrbayern KõrntenKõrnten OberpfaO lzberpfalz Weser-EW messer-Ems SjeverozSajepvaedrnoazaHpravdantaskH arvatska Opolskie Opolskie SalzburS galzburg Kozep-DKuonzaen p-tD ulunantul Kozep-M Kaogzyea pr-M oraszgaygarorszag GroningGernoningen

Top 20 steden

Vienna Zürich Auckland Munich Vancouver Düsseldorf Frankfurt Geneva Copenhagen Bern Sydney Amsterdam Wellington Ottawa Toronto Berlin Melbourne Hamburg Luxembourg Stockholm

Limburg Li(m NbLu) rg (NL) Île-de-France Île-de-France Prov. BrParboavn . tBW raablalonnt Wallon MalatyaMalatya FrieslanFdri(eNsL la)nd (NL) Tirol Tirol West MW idleasnt dM s idlands Dolnosla Dsokln ieoslaskie Del-DunDaenl-tD ulunantul Latvija Latvija OverijssOev l erijssel ZachodnZiaocphoomdonrisokpioemorskie Etelõ-Su Eotm eliõ-Suomi WarminW skaor-m Mia nzsu kros-M kieazurskie Corse Corse Comunidad Comunidad de Madrid de Madrid SchleswSigch -H leoslw stiegi-nHolstein La RiojaLa Rioja MazowiM ecakzieowieckie JadransJkaadrHarnvsaktaskH arvatska HannovH erannover Darmstadt Darmstadt SeverozS aepvaedrozapad DüsseldD orüfsseldorf Oberbayern Oberbayern

RÚgion de Bruxelles-Capitale RÚgion de Bruxelles-Capitale / Brussels Hoofdstedelijk / Brussels Hoofdstedelijk Gewest Gewest

West WW alestaW ndalTeh s ean VdalT lehyes Valleys South YSooru ktsh hiY reorkshire Border,BMoirddlearn, dMain dldaW ndea stnedrnWestern Berlin Berlin Kozep-DKuonzaen p-tD ulunantul SmålanS dm måeldanÖdam rnead Öarna Leipzig Leipzig Inner London Inner London Kypros K /K ypibrroiss / Kibris GelderlaGnedlderland VestlanV detstlandet HamburHgamburg Wien Wien

INTERNATIONALE VERGELIJKING

KWALITATIEVE SCORE

Economist Intelligence Unit Limited 2012, social and cultural character, top 20 steden.

Economist Intelligence Unit Limited 2012, social and cultural character

Mercury Quality of living survey 2012 top 20 steden.

Mercury Quality of living survey 2012

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

DE STAD FRANKFURT HEEFT VEEL KWALITATIEVE VOORZIENINGEN, EEN HOGE WOONKWALITEIT EN IS ONDERDEEL VAN EEN GROTER STEDELIJK NETWERK. DE DICHTHEID AAN WONINGEN, INWONERS EN STATIONS IS GELIJK AAN HET REOS GEBIED. DE REGIO KAMPT, NET ALS REOS, OOK MET EEN HOGE MATE VAN LUCHTVERVUILING.

DE STAD ZÜRICH HEEFT VEEL KWALITATIEVE VOORZIENINGEN, EEN HOGE WOONKWALITEIT EN IS ONDERDEEL VAN EEN GROTER STEDELIJK NETWERK. DE REGIO KENT EEN HOGERE DICHTHEID AAN STATIONS DAN REOS, DIT GEPAARD MET EEN GELIJKE REGIONALE INWONERSDICHTHEID.

14

INTERNATIONALE VERGELIJKING

DE STAD BERLIJN HEEFT VEEL KWALITATIEVE VOORZIENINGEN EN EEN HOGE WOONKWALITEIT. DE REGIO KENT EEN HOGERE DICHTHEID AAN ZOWEL INWONERS, WONINGEN, STEDELIJK GROEN ALS STATIONS DAN REOS. DE REGIO KAMPT, NET ALS REOS, OOK MET EEN HOGE MATE VAN LUCHTVERVUILING.

1. POLYCENTRIC VARIETY Het benutten en uitbouwen variëteit en kwaliteit in stedelijke woonmilieus en voorzieningen (aanpak leegstand, knooppuntontwikkeling, creëren hoogstedelijke locaties, gezamenlijk voorzieningen palet, stedelijke en nationale bereikbaarheid).

DE STAD WENEN HEEFT VEEL KWALITATIEVE VOORZIENINGEN EN EEN HOGE WOONKWALITEIT. DE REGIO KENT EEN HOGERE DICHTHEID AAN ZOWEL INWONERS, WONINGEN, STEDELIJK GROEN ALS STATIONS DAN REOS.

Bronnen: Corine Land Use Ruimtelijk Planbureau, Atlas Europa, NAi Uitgevers, Rotterdam 2006

15

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

2. SMART DELTA Het creëren van living labs en smart grids als basis voor testlabs voor nieuwe technologieën, valorisatie en energietransitie.

In dit thema staan technologie en innovatie centraal. Hierbij zijn enerzijds een aantal algemene cijfers opgenomen om de potentie van innovatie te duiden (percentage hoogopgeleiden, percentage R&D personeel, aantal patenten per inwoner) en anderzijds is gekeken naar enkele specifieke technologische sectoren, zoals energie, high tech (beide topsectoren) en telecommunicatie. Hoe scoren de regio’s en hun steden in de shortlist op dit thema?

Innovatie en tech cities In alle drie de kwalitatieve toplijsten over innovative, innovation en tech cities komen de steden Kopenhagen, München en Stockholm voor.

De steden Grenoble, Londen en Parijs komen, net als Amsterdam, in twee lijsten voor. De overige steden uit de shortlist komen, net als Delft en Eindhoven, in één van de lijsten voor.

Opleiding, economische sectoren, buitenlandse bedrijven en export De kwantitatieve lijst met het aantal hoger opgeleiden per bevolking, maakt duidelijk dat een groot deel van de regio’s in de shortlist beter scoren dan het REOS gebied. Kijkend naar specifiek de economische sectoren energie, high tech en telecommunicatie valt op dat de regio’s Île-deFrance (Parijs), Londen, Wenen en Comunidad de Madrid telkens beter scoren dan het REOS gebied.

Hovedstaden (Kopenhagen) en Berlijn scoren op twee van de lijsten beter. Ook is het rapport: ‘De internationale concurrentiepositie van de topsectoren’ (2013, PBL) geraadpleegd. Bekeken is welke regio’s in de shortlist, voor de topsectoren energie en high tech, in de top tien scoorden voor concurrentie bij het aantrekken van buitenlandse bedrijven en de export van producten en diensten.

De regio’s Île-de-France (Parijs), Londen en Comunidad de Madrid komen naar boven voor zowel de energie als de high tech sectoren. Inzake de high tech sector komen ook de regio’s Darmstadt (Frankfurt), Rhône-Alpes (Lyon-Grenoble) en Oberbayern (München) voor in de top tien lijsten.

R&D personeel, patenten, universiteiten en energienetwerken De EU overzichtskaart toont, voor zover de data beschikbaar is, dat de regio’s rondom de steden Kopenhagen, Londen, München en Stockholm een hoger percentage aan R&D personeel hebben dan het REOS gebied. Op patent aanvragen per

16

INTERNATIONALE VERGELIJKING

inwoners scoort het REOS gebied wel gemiddeld ten opzichte van de andere verstedelijkte regio’s in Noordwest Europa. De regio’s rondom de steden Kopenhagen, Londen, München, Parijs en Stockholm beschikken - net als het REOS gebied allen over topuniversiteiten. Hiervoor werd gekeken naar de score van de universiteiten in de regio op de Times Higher Education lijst (2014), dit zowel voor algemene score, als voor de score die specifiek ingaat op de internationale outlook van de universiteiten.

Hierbij wordt gekeken naar de diversiteit van de campus en naar de graad van samenwerking met internationale collega’s aan projecten.

Aansluitend bij deze gegevens classificeerde een studie van het Europese Commissie1, de steden Londen, Stockholm, München, Frankfurt en Amsterdam als ‘knowledge centres’ en de steden Grenoble en Eindhoven als ‘research centres’.

De kaart laat ook een ontwerp zien voor de ontwikkeling van Europese elektriciteitssnelwegen, met bijhorende hubs, voor 20502. Mocht dit netwerk inderdaad worden aangelegd dan komt Nederland in een dicht energienetwerk te liggen, wat kansen creëert voor de toekomst.

1

European Commission, State of European Cities, mei 2007.

2

Dirk Sijmons Jasper Hugtenburg, Anton van Hoorn, Landschap en

Conclusie: Smart Delta Bij bestudering van het thema Smart Delta bleek dat elke regio in de shortlist wel iets met technologie en innovatie heeft. Wat dus ook de uiteindelijke REOS strategie wordt, het thema Smart Delta moet er een onderdeel van zijn! Voor dit thema zijn de volgende regio’s geselecteerd: KopenhagenMalmö, Grenoble, München en Madrid. Dit gezien enerzijds hoge scores op de kwalitatieve en kwantitatieve lijsten en anderzijds de vergelijkbare omvang met de verschillende stedelijke gebieden binnen REOS. Een extra reden voor de opname van Grenoble is dat Vereniging Deltametropool, via haar contacten in deze regio, bekend is met lopende investeringen in het project Grenoble Prequ’île.

Dit project ontwikkeld een gebied van 250 hectare als internationale kenniscampus en economisch cluster; het wordt een gemengd stedelijk milieu waar studenten, onderzoekers, werknemers en bewoners samenkomen. De projectinvesteringen zijn nog niet zichtbaar in de regionale data, maar maken de regio wel steeds meer zichtbaar in de kwaliteitslijsten. Bij verder onderzoek van Grenoble moet de positie van Grenoble ten opzichte van Lyon en Alpine Metropolitan Corridor (tussen Geneve en Valence) worden meegenomen. Grenoble heeft zo bezien een vergelijkbare positie als Eindhoven in het REOS gebied.

Energie, Ontwerp voor Transitie, NAi010 uitgevers, Rotterdam 2014

17

municatie/ opp.

teit, gas, stoom teit, regio gas, stoom opp. opp. regio

teit, gas, stoom opp. regio

18 Köln KöKln öln Limburg Li(L m Nim bLu)brugr(gN(L N)L) MalopolM skM aileoap looplsoklsik e ie Tees VaTlleeTeyeseaV snaV dllaD elyluerayhnaadn mD du Druhrahm am ShropshSih rSerhoarpnosd phsiSh rteiaraeffnoadrndS dsthSaitfra feofrfodrsdhsih reire Lazio LaLzaiozio East AnEgalEisaatsA t nAgnligalia MazowiM ecM akziaeozwoiw eciekcik e ie Liguria LiL gu igruiaria GelderlaGneG dld eledrelarn ladnd vksooksoleszleszksoko Moravsk MoM osrloearzva ssk Northumberland Northumberland Northumberland and Tyne and and Tyne Tyne Wear and and Wear Wear Nord - PNaoN sr-odre-d-C P- aPlsa-d iss-ed-C e-aClailsais Prov. WPersPotr-vV o. vlW a. aW ensed t-seV tr-leV ana lanadnedrernen CampanCiaCm am papnain aia

Herefordshire, Herefordshire, Herefordshire, Worcestershire Worcestershire Worcestershire and Warwickshire and and Warwickshire Warwickshire

Inner London Inner Inner London London Prov. Brabant Prov.

Prov.

Brabant Wallon Brabant Wallon Wallon Oslo og Oslo Akershus Oslo ogog Akershus Akershus HelsinkH i-U siim k ai-u Usuim sim eHlu seilsn knia -U aaaa Outer L Oou O ntu d etr oenL r oLnodnodnon

LeicestersL heirL iecee, isR cteu esrttsleahrnisrdhei,arR n e,duR tN luaotnrla d thnaadnma dpnN tdoon N rstohriatrh m eapm topntsoh nisrheire

Agder oA g gA Rdg oeg draeolra gonR gdoRgoaglan ladnd ZentralsZceh Znw etnrea tirzlsaclshcw hewizeiz Oberbayern Oberbayern Oberbayern Berlin Berlin Berlin Espace Espace Mittelland Espace Mittelland Mittelland VästsveV riäV gseätsv tsevreigreige REOS REOS REOS Etelä-Su EotE m etlä ie-lä S-uSoum om i i GreaterGM rGearanetcaehtreM rstM aen racnhcehsetestrer Border,BMoBirdodlreadrne, d ea sdtneadrnnW rM , aM in dildd aW n ladn dW esetestrenrn reiortaetn totistnthiginrhgeahm shsih reire DerbyshDireDerebaryn bsd yhsiN h iandngN d haoNm am ojiaoja La RiojaLaLR a iR Devon DeDveovnon PtrP orveo.rvp A.enA Prov. An w ntnwtewreprepnen MazowiM ecM akziaeozwoiw eciekcik e ie Övre NoÖrv rÖlraven rN ed oNrorrlarn ladnd Kent KeKnetnt Leipzig LeLip eizpigzig Pohjois-PohjoisjaPohjoisItä-Suomi jaja Itä-Suomi Itä-Suomi Nord-NoNroN greodr-d N-oNrogrege YugozapYauY dgu eon gzoazpaapdaednen Östra MÖeslÖltarsn a trsM aveM erlilegalen lasnvsevreigreige Attiki AtAtitktiki Aragón ArAargaógnón

Veneto VeVneenteoto DerbyshDireDerebaryn bsd yhsiN h reiortaetn iandngN d haoNm totistnthiginrhgeahm am shsih reire Kent KeKnetnt GelderlaGneG dld eledrelarn ladnd

Prov. An w ntnwtewreprepnen PtrP orveo.rvp A.enA DresdenDrDersedsednen Dorset aDnoD drosSreostm eatenardn seS dtoSm om eresrestet Flevolan FdlF evleovlaon ladnd ThüringTehn Tührüinrignegnen

Herefordshire, Herefordshire, Herefordshire, Worcestershire Worcestershire Worcestershire and Warwickshire and and Warwickshire Warwickshire

Limburg Nim Li(L m bLu)brugr(gN(L N)L) JihovycJ hioh Jdiohvoyvcyhcohdod ArnsberAgrAnrsnbsebregrg SeverovSyecSv heeovrdeorvoyvcyhcohdod StredniSM tSroetrrdaenvdianM iM oroarvaava StredniSCtS erectrh dey ndinCi eCcehcyhy Emilia-R Eom Emm ilaiiagl-ina Ra-oRm om agangana Gießen GiG eß ieeßnen MittelfrM anM itktieetntlferlafrnakneknen SeverozS aepSvaeedvreorzoazpaapdad TübingeTnüTbüin bignegnen Slaskie SlS aslaksik e ie OverijssOev lOevreijrsisjsesl el

Herefordshire, Herefordshire, Herefordshire, Worcestershire Worcestershire Worcestershire and Warwickshire and and Warwickshire Warwickshire

South W SeoSsutoteuhrtnh WSW ecsoettesltraennrd n ScSoctolatn ladnd East Wales East East Wales Wales

Gloucestershire, Gloucestershire, Gloucestershire, Wiltshire and Wiltshire Wiltshire Bristol/Bath and and Bristol/Bath Bristol/Bath area area area

LeicestersL heirL iecee, isR cteu esrttsleahrnisrdhei,arR n e,duR tN luaotnrla d thnaadnma dpnN tdoon N rstohriatrh m eapm topntsoh nisrheire

en computer, en computer, roducten/ opp. roducten/ opp.

ComuniC doaCm dom u Fn ourin daialdddaeF dN oFraoavrladlrerdaN e aNvaavrarrara Midi-Pyrénées Midi-Pyrénées Midi-Pyrénées Région lRéém Rgéaiognn iioqn lu ém elém anain qu iqeue VestlanV deVtsetlsatn ladnedtet Länsi-SL uä oLm om näsini-sSi-uSoum i i Praha PrParhaaha eresrestet drosSreostm eatenardn seS dtoSm om Dorset aDnoD Sydsverige Sydsverige Sydsverige TrøndelT argTørnødnedlaeg lag PrincipaPdrP oinrdicn eipcA roieadA se sAtu iapsdatou dd struiarsias East AnEgalEisaatsA t nAgnligalia Bratislavský Bratislavský Bratislavský kraj kraj kraj Prov. OoPsrP to-rvVo.lvO a.aoO nsod t-seV tr-leV ana lanadnedrernen CantabrCiaCnatnatbarbiaria

EasternESaEcsoattesltraennrd n ScSoctolatn ladnd s aVsacsoco País VaP scaP oísaíV Hovedstaden Hovedstaden Hovedstaden ZürichZürich Zürich Stockholm Stockholm Stockholm ComunC ido Cam odm udnuein dM iada daddreiddM eM adardir did gah adn HighlanH disH ignlh laIdsnsldaasnna ddn s IdslIasn ladnsds Prov. VlParaPom rvo.svV -.BlV ralabm aam s-rBarbaabnatnt a sn-tB North Yorkshire North North Yorkshire Yorkshire Surrey, SEuS aru srtrery ae,nyE d, aE W satesa sttnaS dnuW dssW eesxetsSt uSsussesxex CheshirC e hCehsehsih reire North EN aosNtreoth rn th ESaEcsoattesltraennrd n ScSoctolatn ladnd SoutherSnoSa E eardnnE d aEsatestrenrn uon tuhdteh renarsn atn Île de FÎrlaeÎnldecedF e rFarnacnece HampshHira em H aam pnsd phsiIh rseilreaeonafdnW IdsilIgeshlotef oW fW igh igtht BedfordB sh irefed h rd hrietrfreotrfodrsdhsih eBd orfaodnrsdhsiH reierraetnfaodn HseH reire Rég. Bruxelles Rég.

Rég.

Bruxelles Bruxelles / Brussels / Brussels / Gewest Brussels Gewest Gewest Nordwestschweiz Nordwestschweiz Nordwestschweiz

Berkshire,Berkshire, Buckinghamshire Berkshire, Buckinghamshire Buckinghamshire and Oxfordshire and and Oxfordshire Oxfordshire

Het aantal bedrijven die computer, electronica of optische producten produceren per oppervlakte van de regio.

Dfsüssesld elodrof rf DüsseldD orü Noord-H NooN lola oron drd -d H-oHlloaln ladnd Comunidad Comunidad Comunidad de Madrid dede Madrid Madrid REOS REOS REOS KarlsruK heaKralsrrlsurhuehe Darmstadt Darmstadt Darmstadt South YSoorSu kotsuh htih reoYrokrskhsih Y reire Noord-BNroa Noboraodnr-td B-rBarbaabnatnt BratislaBvrsBakrtyaistkliarsa v lajsvksykk yrkarjaj Essex EsEssesxex Attiki AtAtitktiki StuttgaS rttSuttutgttagrat rt Köln KöKln öln Moravsk ssk MoM osrloearzva vksooksoleszleszksoko FreiburF g rFeribeu ibrugrg Oberbayern Oberbayern Oberbayern CheshirC e hCehsehsih reire sbisobaoa Lisboa LiL

Berkshire,Berkshire, Buckinghamshire Berkshire, Buckinghamshire Buckinghamshire and Oxfordshire and and Oxfordshire Oxfordshire

Praha Praha Praha Inner London Inner Inner London London Berlin BeBrelirn lin BrusselB s rH Burosu osfsedslsetlH esdoH eolofid ojkfsdtG estdeeew dliejslkitjG k eGweewsetst Outer L Oou O ntu d etr oenL r oLnodnodnon Wien Wien Wien West MW idW leasn etsdM tsM idild an ladnsds rGearanetcaehtreM rstM aen GreaterGM racnhcehsetestrer BucuresBtiuB-cuuIclrfueorsvetist-iI-lfIolvfov Kozep-Magyarorszag Kozep-Magyarorszag Kozep-Magyarorszag HamburHga Hm am bubrugrg ÎlreÎal-n e d-c ede -e F-rFarnacnece Île-de-F BedfordB sh eBd irefed orfaodnrsdhsiH h reierraetnfaodn rd HseH hrietrfreotrfodrsdhsih reire BremenBrBerm em enen Hovedstaden Hovedstaden Hovedstaden Zuid-HoZlluZ ain u dd i-d H-oHlloaln ladnd idM MerseysM eeresresyesyidsiede HampshHira H em aam pnsd phsiIh rseilreaeonafdnW IdsilIgeshlotef oW fW igh igtht West YoW rkW essh etsiY rteoYrokrskhsih reire Surrey, SEuS aru srtrery ae,nyE d, aE W satesa sttnaS dnuW dssW eesxetsSt uSsussesxex UtrechtUtUretrcehctht LombarL doiL am om babradrid aia Stockholm Stockholm Stockholm

Gloucestershire, Gloucestershire, Gloucestershire, Wiltshire and Wiltshire Wiltshire Bristol/Bath and and Bristol/Bath Bristol/Bath area area area

Het aantal bedrijven in telecommunicatie per oppervlakte van de regio.

Prov. An PtrP w orveo.rvp A.enA ntnwtewreprepnen LombarL doiL am om babradrid aia BratislaBvrsBakrtyaistkliarsa v lajsvksykk yrkarjaj Darmstadt Darmstadt Darmstadt Prov. BrParP boa . vtB.W rBarabalalbonantnW allaoln rvon tW lon Região A Ru eRg teóiã gnoioãm A ou aAtd uóatnóoM nm oam aded aiardaM aM adaedireaira Prov. Vlaams-Brabant Prov.

Vlaams-Brabant Prov.

Vlaams-Brabant Devon DeDveovnon CanariaCsaCnaanraiarsias País VaP scaP oísaíV s aVsacsoco

Leicestershire, Leicestershire, Leicestershire, Rutland and Rutland Rutland Northamptonshire and and Northamptonshire Northamptonshire

Essex EsEssesxex Kozep-M KaoKgzoyeza per-p M o-rM aszgaayggayraorosrzsazgag CheshirC e hCehsehsih reire Attiki AtAtitktiki Illes BaIlellIaelrslseB s aBleaalerasrs Kent KeKnetnt BremenBrBerm em enen Slaskie SlS aslaksik e ie Lxruegxm em LuxembLou u bobuorugrg Stockholm Stockholm Stockholm LancashLiarLenacnacsahsih reire Oslo og O AsO kleosrlosghouA gskAekresrhsuhsus DerbyshDireDerebaryn bsd yhsiN h reiortaetn iandngN d haoNm totistnthiginrhgeahm am shsih reire

Gloucestershire, Gloucestershire, Gloucestershire, Wiltshire and Wiltshire Wiltshire Bristol/Bath and and Bristol/Bath Bristol/Bath area area area

Surrey, SEuS aru srtrery ae,nyE d, aE W satesa sttnaS dnuW dssW eesxetsSt uSsussesxex South YSoorSu kotsuh htih Y reoYrokrskhsih reire HampshHira H em aam pnsd phsiIh rseilreaeonafdnW IdsilIgeshlotef oW fW igh igtht eresrestet Dorset aDnoD drosSreostm eatenardn seS dtoSm om Malta MM altaalta REOS REOS REOS

Berkshire,Berkshire, Buckinghamshire Berkshire, Buckinghamshire Buckinghamshire and Oxfordshire and and Oxfordshire Oxfordshire

Inner LIo nInnd enr oenL r oLnodnodnon BrusselB s rH Burosu osfsedslsetlH esdoH eolofid ojkfsdtG dliejslkitjG k eGweewsetst estdeeew Outer L Oou O ntu d etr oenL r oLnodnodnon Île-de-F e ÎlreÎal-n d-c ede -e F-rFarnacnece BucuresBtiuB-cuuIclrfueorsvetist-iI-lfIolvfov Praha Praha Praha Wien WW ieinen West MW idW leasn etsdM tsM idild an ladnsds rstM GreaterGM rGearanetcaehtreM aen racnhcehsetestrer Berlin Berlin Berlin MerseysM idM eeresresyesyidsiede ComunC ido Cam odm udnuein dM iada daddreiddM eM adardir did BedfordB sh eBd irefed orfaodnrsdhsiH h reierraetnfaodn rd HseH hrietrfreotrfodrsdhsih reire West YoW rkW essh etsiY rteoYrokrskhsih reire Lisboa LiL sbisobaoa HamburHga Hm am bubrugrg Hovedstaden Hovedstaden Hovedstaden DüsseldD orü Dfsüssesld elodrof rf CornwaC lloC arn ordw nIawsllaelaslnaodn f Id SsclIieslsleyosf oSf cSilcliylly

en computer, roducten/ opp.

Île-de-F ÎlreÎal-n e d-c ede -e F-rFarnacnece Praha PrParhaaha Wien WW ieinen Inner LIo oenL r oLnodnodnon nInnd enr Burosu ojkfsdtG dliejslkitjG k eGweewsetst BrusselB s rH osfsedslsetlH esdoH eolofid estdeeew Comunidad Comunidad de Madrid dede Madrid Comunidad Madrid REOS RE RO ES OS BucuresBtiuB-cuuIclrfueorsvetist-iI-lfIolvfov Alsace AlA salscaece Basse-Normandie Basse-Normandie Basse-Normandie Lisboa LiL sbisobaoa HovedsH ta o Hd voevn desdtsatdaednen ProvincP iarPoArvu oin v toicniacoim A au aAtB uotn oolon zm aon m aoB a oBlzoalznaono Moravsk MoM osrloearzva ssk vksooksoleszleszksoko JihovycJ hioh Jdiohvoyvcyhcohdod StredniSM tSroetrrdaenvdianM iM oroarvaava West Midlands West West Midlands Midlands Outer London Outer London Outer London LombarL doiL am om babradrid aia Nord - Pas-de-Calais Nord Nord - Pas-de-Calais - Pas-de-Calais JihozapJaidh Jiohzoazpaapdad Flevolan FdlF evleovlaon ladnd Valle d'A VoaVsllateall/deV'A d a'loA lséotea std /V a'A /aVollasélteleéde'A d'oAsoteste oRuosussilslioln Rnuogeuudseosdcilo-lR co-n lon LoaLcn-ag Langued Midi-PyM réM indéid -ePis-yPryérnééneéses Vorarlberg Vorarlberg Vorarlberg Severovychod Severovychod Severovychod u deia V ComuniC doaCm dom Vnauiln ndd caia dnaValean lecniacn iaana NordjyllN aon Nrdodrjy dljlyaln ladnd GreaterGM rGearanetcaehtreM rstM aen racnhcehsetestrer MidtjyllM anM idditdjytljlyaln ladnd Kozep-M KaoKgzoyeza per-p M o-rM aszgaayggayraorosrzsazgag PiemontPeiP em iem onotnete ProvencPer-PA orvlop evn eescn -eC c-A eô-tlA epledps'e-AC sz-ôC utrôetde'A d'zAuzrur Noord-H NooN lola oron drd -d H-oHlloaln ladnd Zhlaohv aalS Zahodna ZaS doendnanijS ovloevnein jaija Severozapad Severozapad Severozapad OberöstO erbO reebrieöcrshötestrerrericehich CanariaCsaCnaanraiarsias País VaP scaP oísaíV s aVsacsoco Illes Balears Illes Balears Illes Balears Syddanm SyS adrydkdadnam nm arakrk VzhodnV a zS Vhlzohv doendnanijS aalS ovloevnein jaija CataluñCaaCtatlu alñuaña Aquitaine Aquitaine Aquitaine StredniSCtS erectrh dey ndinCi eCcehcyhy ComuniC doaCm dom u Fn ourin daialdddaeF dN oFraoavrladlrerdaN e aNvaavrarrara Stockholm Stockholm Stockholm Lazio LaLzaiozio SteiermSatrSektieriemrm arakrk Pays dePlaPyL asyodsired elealL a oLiroeire Friesland Friesland Friesland (NL) (NL) (NL) Liguria LiL gu igruiaria Zuid-HoZlluZ ain u dd i-d H-oHlloaln ladnd SalzburS gaSlzablzubrugrg Veneto VeVneenteoto SjµllandSjS µljµ laln ladnd BretagnBerBerteatgangene AbruzzoAbArburzuzzozo SaarlanSdaSaaralarn ladnd Prov. An PtrP w orveo.rvp A.enA ntnwtewreprepnen Emilia-R Eom Emm ilaiiagl-ina Ra-oRm om agangana AuvergnAeuAvuevregrngene Campania Campania Campania MarcheMM aracrhcehe Rhône-Alpes Rhône-Alpes Rhône-Alpes KõrntenKõKrõnrtnetnen

den/ bevolking

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

KWANTITATIEVE SCORE

Het aantal hoger opgeleiden per bevolking van der regio.

den/ bevolking den/ bevolking

municatie/ opp. municatie/ opp.

Het aantal bedrijven in elektriciteit, gas, stoom en air condition levering per oppervlakte van de regio.

Emilia-R Eom Emm ilaiiagl-ina Ra-oRm om agangana AuvergnAeuAvuevregrngene Campania Campania Campania MarcheMM aracrhcehe Rhône-Alpes Rhône-Alpes Rhône-Alpes KõrntenKõKrõnrtnetnen West Yorkshire West West Yorkshire Yorkshire UtrechtUtUretrcehctht Puglia PuPguligalia Prov. OoPsrP to-rvVo.lvO a.aoO nsod t-seV tr-leV ana lanadnedrernen La RiojaLaLR a iR ojiaoja LuxembLou u Lxruegxm em bobuorugrg LorrainL e oLrorrarin aiene Tirol TiT roirl ol AndalucAíanAdnadlu alcuíacía Região A Ru eRg teóiã gnoioãm A ou aAtd uóatnóoM nm oam aded aiardaM aM adaedireaira MerseysM idM eeresresyesyidsiede LimousiLniL mim ouosuin sin BurgenlBau n Brdugr(eA gne)ln an ladn(dA()A) NiederöN stiN eerd ireeedrieöcrshötestrerrericehich BratislaBvrsBakrtyaistkliarsa v lajsvksykk yrkarjaj Oslo og O AsO kleosrlosghouA gskAekresrhsuhsus CastillaC -LaCasatM isltlaialn-la L c-h aLaM aM anacnhcaha Poitou-Charentes Poitou-Charentes Poitou-Charentes VõstsveV riõg Vseõtsv tsevreigreige ChampaCghC naehm -aAm pradpgeanngen-eA-rAdrednennene Sydsverige Sydsverige Sydsverige Friuli-VFernFieurzilu ia -lViG -eVn iu een lziea iaziG a iG uilu ialia Slaskie SlS aslaksik e ie snaV du Druhrahm am Tees VaTlleeTeyeseaV dllaD elyluerayhnaadn mD Prov. VlParaPom rvo.svV -.BlV a ralabm aam sn-tB s-rBarbaabnatnt CheshirC e hCehsehsih reire YugozapYauY dgu eon gzoazpaapdaednen Cantabria Cantabria Cantabria UmbriaUm Um brbiaria oin v au uotn otom a rTernetnoto ProvincP iarPoArvu toicniacoim A aAtT roeonm aT Galicia GaGliacliiacia Norte NoNroterte ZeelandZeZeelaen ladnd OverijssOev lOevreijrsisjsesl el Prov. OoPsrP to-rvVo.lvO a.aoO nsod t-seV ana tr-leV lanadnedrernen Zahodna ZaS Zhlaohv doendnanijS aalS ovloevnein jaija doaCm dom Vnauiln deia ndd caia V dnaValean lecniacn iaana ComuniC u ProvencPer-PA orvlop evn eescn -eC c-A eô-tlA epledps'e-AC sz-ôC utrôetde'A d'zAuzrur Prov. LiPèrgPoervo. vL. iL ègièege Dolnosla DsoD kln ioelonsolasslaksik e ie CataluñCaaCtatlu alñuaña East WaEla eEsatsW tW aleasles Pomorsk PioP em om orosrksik e ie Veneto VeVneenteoto South W SeoSsutoteuhrtnh WSW ecsoettesltraennrd n ScSoctolatn ladnd Prov. HP airP noa rvou . vtH .a Hin aianuatut PiemontPeiP em iem onotnete Alsace AlA salscaece Prov. LiPmrPb orv uo.rvg L. i(L m Bim )bubrugr(gB()B) Oberbayern Oberbayern Oberbayern Região A Ru eRg teóiã gnoioãm A ou aAtd uóotnósonm Aoçm aord aeod ssoA s çAoçroerses WielkopW olW iseklik ieelokpooplsoklsik e ie West WW alW esetasW n t dW alTeah sleeasn VadanlT dlehT yeshV e aVllaelylesys PodkarpPaoP cdkokideakraprapcakcik e ie Kypros K /K yKpiybrproirsso/sK/ iK bribisris eiógun irócn eM Región d ReeRgM dieadM urucriacia SoutherSnoSa uon tuhdteh E renarsn atn eardnnE d aEsatestrenrn Kujawsk Kou K -jPu aow ja mswoksrok s-k P o-ioP em om orosrksik e ie StredniSM tSroetrrdaenvdianM oroarvaava iM Sydsverige Sydsverige Sydsverige GroningGern Gornoinignegnen gzoazpaapdaednen YugozapYauY dgu eon EasternESaEcsoattesltraennrd n ScSoctolatn ladnd SeverovSyecSv heeovrdeorvoyvcyhcohdod LodzkieLoLdozdkzik e ie

East Yorkshire East East Yorkshire and Yorkshire Northern and and Northern Lincolnshire Northern Lincolnshire Lincolnshire

GelderlaGneG dld eledrelarn ladnd Moravsk MoM osrloearzva ssk vksooksoleszleszksoko Northumberland Northumberland Northumberland and Tyne and and Tyne Tyne Wear and and Wear Wear Nord - PNaoN sr-odre-d-C P- aPlsa-d iss-ed-C e-aClailsais Prov. WPersPotr-vV o. vlW a. aW ensed t-seV tr-leV ana lanadnedrernen CampanCiaCm am papnain aia

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Top 20 Europese steden

Forbes, Most Inventive Cities, 2013

Top 15 steden

Top 15 steden

19 Wenen Wenen ParijsParijs Munich Munich Londen Londen Kopenhagen Kopenhagen Amsterdam Amsterdam Berlijn Berlijn Frankfurt Frankfurt Stockholm Stockholm Lyon Lyon Hamburg Hamburg Manchester Manchester Stuttgart Stuttgart Tel Aviv Tel Aviv Brussel Brussel Helsinki Helsinki Leipzig Leipzig Oslo Oslo Marseille Marseille Dusseldorf Dusseldorf Den Haag plek 23 Rotterdam plek 31

2 think now, Innovation cities Index 2012-13 2 think now, Innovation cities Index 2012-13

Top 20 Europese steden

Forbes Most Inventive Cities, 2013 top 15 steden.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Pohjois-PohjoisjaPohjoisItä-Suomi jaja Itä-Suomi Itä-Suomi Nord-NoNroN greodr-d N-oNrogrege YugozapYauY dgu eon gzoazpaapdaednen Östra MÖeslÖltarsn a trsM aveM erlilegalen lasnvsevreigreige Attiki AtAtitktiki Aragón ArAargaógnón Sør-ØstS laøS nrød -Ø re-tsØtlsatn ladnedtet West YoW rkW rteoYrokrskhsih essh etsiY reire Rhône-Alpes Rhône-Alpes Rhône-Alpes CumbriC a uCm um brbiaria DresdenDrDersedsednen CataluñCaaCtatlu alñuaña sateisóltln CastillaCyaCL iallya L y eLóenón Åland ÅlÅ ladnd an rPou urur Prov. NP am rvor. vN. aNm am MidtjyllM anM ladnd idditdjytljlyaln orvlop evn ProvencPer-PA eescn -eC c-A eô-tlA epledps'e-AC sz-ôC utrôetde'A d'zAuzrur West WW alW esetasW n t dW VadanlT dlehT yeshV e aVllaelylesys alTeah sleeasn BretagnBerBerteatgangene BucuresBtiuB-cuuIclrfueorsvetist-iI-lfIolvfov ciinciono Ticino TiT GroningGern Gornoinignegnen TübingeTnüTbüin bignegnen Zahodna Zhlaohv aalS ZaS doendnanijS ovloevnein jaija Prov. WPersPotr-vV a. aW o. vlW ensed t-seV tr-leV ana lanadnedrernen Közép-M KaöKgzöyéza pér-p M o-rM aszgaáyggayraorosrzsázgág GelderlaGneG dld eledrelarn ladnd CornwaC lloC arn ordw nIawsllaelaslnaodn f Id SsclIieslsleyosf oSf cSilcliylly OstschwOesO itzsctshcw hewizeiz Darmstadt Darmstadt Darmstadt NortherN noN Irroteh rlteahrnendrn I(rUeIrK lae)n ladn(dU(K U)K) StuttgaS rttSuttutgttagrat rt LancashLiarLenacnacsahsih reire Galicia Galicia Galicia Prov. LiPèrgPoervo. vL. iL ègièege Northumberland Northumberland Northumberland and Tyne and and Tyne Tyne Wear and and Wear Wear Prov. LuPxrP eom rvo.bvLo. u u Lxruegxm (eB m bE obu)orugr(gB(E B)E) bubrugrg HamburHga Hm am LincolnsLhiL iricenocln olsnhsih n reire

Paris Paris London London Oxford Oxford BerlinBerlin Cambridge Cambridge Madrid Madrid Munich Munich Kopenhagen Kopenhagen DelftDelft Amsterdam Amsterdam Barcelona Barcelona Edinburgh/ Glasgow Edinburgh/ Glasgow Stuttgart Stuttgart Lyon/Grenoble Lyon/Grenoble Manchester Manchester Zürich Zürich Nice Nice Leuven Leuven Stockholm Stockholm RomeRome

Buck Consultants, Tech cities 2012

Eindhoven Eindhoven San Diego San Diego San Francisco San Francisco Malmö Malmö Grenoble Grenoble Stuttgart Stuttgart Boston Boston Stockholm Stockholm Minneapolis Minneapolis Munich Munich Mannheim Mannheim Goteborg Goteborg Seattle Seattle Copenhagen Copenhagen Raleigh Raleigh

w ntnwtewreprepnen Prov. An PtrP orveo.rvp A.enA DresdenDrDersedsednen Dorset aDnoD drosSreostm eatenardn seS dtoSm om eresrestet Flevolan FdlF evleovlaon ladnd ThüringTehn Tührüinrignegnen East AnEgalEisaatsA t nAgnligalia Prov. BrParP boa rvon . vtB.W rBarabalalbonantnW tW allaoln lon Tees VaTlleeTeyeseaV dllaD elyluerayhnaadn mD snaV du Druhrahm am Prov. VlParaPom -.BlV ralabm rvo.svV a aam sn-tB s-rBarbaabnatnt Lazio LaLzaiozio LancashLiarLenacnacsahsih reire SaarlanSdaSaaralarn ladnd CataluñCaaCtatlu alñuaña MarcheMM aracrhcehe VzhodnV a zS Vhlzohv doendnanijS aalS ovloevnein jaija PiemontPeiP em iem onotnete ShropshSih rSerhoarpnosd phsiSh rteiaraeffnoadrndS dsthSaitfra feofrfodrsdhsih reire Liguria LiL gu igruiaria RheinheRshsRehn in e-iP hnefhaselszsesne-n P-fP aflzalz Friuli-VFernFieurzilu ia -lViG -eVn iu een lziea iaziG a iG uilu ialia Prov. OoPsrP to-rvVo.lvO a.aoO nsod t-seV tr-leV ana lanadnedrernen DetmoldDeDtemtm old old Prov. WPersPotr-vV o. vlW a. aW ensed t-seV tr-leV ana lanadnedrernen DrentheDrDernetnhtehe SchwabS en cShcw hawbaebnen SmålanS dm S mm åelda ån lÖ adnam d rnm eadeÖ d aÖranrana MalopolM skM aileoap looplsoklsik e ie HannovH era Hnannonvoevrer Gornoinignegnen GroningGern akziaeozwoiw eciekcik e ie MazowiM ecM ToscanaToTsocsacnaana JihozapJaidh Jiohzoazpaapdad Northumberland Northumberland Northumberland and Tyne and and Tyne Tyne Wear and and Wear Wear Uktnetn refrafrnakneknen UnterfrU ann ladn(dN(L N)L) FrieslanFdrFi(erNsieL las)n ZeelandZeZeelaen ladnd StredneSStSrloetv rdendnensS k e loS ovloevnesnksoko Oslo og O AsO kleosrlosghouA gskAekresrhsuhsus

Herefordshire, Herefordshire, Herefordshire, Worcestershire Worcestershire Worcestershire and Warwickshire and and Warwickshire Warwickshire

G

GG

INTERNATIONALE VERGELIJKING

KWALITATIEVE SCORE

Buck Consultants Tech Cities top 20 Europese steden.

Buck Consultants, Tech cities 2012

top 20 Europese steden Innovation

top 20 Europese steden

2 think now cities, index 2012-13 top 20 Europese steden.

Forbes, Most Inventive Cities, 2013

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

DE REGIO RONDOM MADRID SCOORT BETER DAN REOS OP DE CONCENTRATIE VAN ENERGIE, HIGH TECH EN TELECOMMUNICATIE BEDRIJVEN EN IS OOK EEN CONCURRERENDE REGIO VOOR HET AANTREKKEN VAN BUITENLANDSE BEDRIJVEN EN DE VAN PRODUCTEN EN DIENSTEN IN ZOWEL DE ENERGIE ALS DE HIGH TECH SECTOR.

DE STAD GRENOBLE KOMT IN VERSCHILLENDE LIJSTEN VOOR ALS EEN INNOVATIEVE STAD EN INVESTEERT STERK IN DE ONTWIKKELING VAN KENNISCLUSTERS. DE REGIO IS EEN CONCURRERENDE REGIO VOOR HET AANTREKKEN VAN BUITENLANDSE BEDRIJVEN EN DE EXPORT VAN PRODUCTEN EN DIENSTEN IN DE HIGH TECH SECTOR.

20

INTERNATIONALE VERGELIJKING

DE STAD KOPENHAGEN KOMT IN VERSCHILLENDE LIJSTEN VOOR ALS EEN INNOVATIEVE STAD EN HAAR UNIVERSITEITEN HEBBEN EEN STERK INTERNATIONALE ORIËNTATIE. DE REGIO KENT EEN HOGER PERCENTAGE AAN R&D PERSONEEL DAN REOS.

2. SMART DELTA Het creëren van living labs en smart grids als basis voor testlabs voor nieuwe technologieën, valorisatie en energietransitie.

DE STAD MÜNCHEN KOMT IN VERSCHILLENDE LIJSTEN VOOR ALS EEN INNOVATIEVE STAD EN DE UNIVERSITEITEN SCOREN INTERNATIONAAL GOED. DE REGIO KENT EEN HOGER PERCENTAGE AAN R&D PERSONEEL DAN REOS EN IS VERDER EEN CONCURRERENDE REGIO VOOR HET AANTREKKEN VAN BUITENLANDSE BEDRIJVEN EN DE EXPORT VAN PRODUCTEN EN DIENSTEN IN DE HIGH TECH SECTOR.

Bronnen: Eurostat Times Higher Education Ranking 2014 Dirk Sijmons, Jasper Hugtenburg, Anton van Hoorn, Landschap en energie, Ontwerpen voor transitie, nai010 Uitgevers, Rotterdam 2014

21

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

3. ECONOMIC FUTURE EUROPE Het creëren van een innovatieve ‘gateway

Europe’

verbindende

samen

economische

(laagdrempelige

met

de

sectoren

(inter)nationale

verbindingen gericht op het zorgen voor arbeid en kennis op de juiste plaats, gerichte strategie scienceparks, integrale

aanpak

zeehavens).

luchthavens

en

In dit thema staat Europa als innovatieve toegangspoort (gateway Europe) centraal. Er is gekeken naar internationale verbindingen, enkele economische topsectoren (logistiek, voeding en chemie) die afhankelijk zijn van een goede infrastructuur en innovatieniveau van de toegangspoort. Voor het onderdeel innovatie is gekeken naar de mate van verduurzaming. Hoe scoren de regio’s en hun steden in de shortlist op dit thema, en welke van deze regio’s of steden zijn interessant voor verder onderzoek?

Congestie en duurzaamheid Als het REOS gebied vooruit wil lopen als onderdeel van ‘gateway Europe’ dan is de congestie in de stedelijke gebieden een grote opgave. Er is vooral in Rotterdam en Amsterdam, net als Londen en Parijs, werk aan de winkel. Om een innovatieve toegangspoort te worden, zijn investeringen in het verduurzamen van de toegangspoorten nodig. Dit gezien de verwachte stijging van energieprijzen en het schaarser worden van grondstoffen. Deze ontwikkelingen zullen onbetwistbaar een impact hebben op internationale toegangspoorten. Net als in Singapore, Londen, Frankfurt en Kopenhagen wordt ook het verduurzamen van stad en/of haven in Rotterdam internationaal opgemerkt. Dit is onder meer zichtbaar in de lijst ‘2020 Global Sustainability Centres’, uitgegeven door het Ethisphere Institute.

Logistiek, voeding en chemie: aantal bedrijven en internationale concurrentie De kwantitatieve lijsten focussen op de economische topsectoren Logistiek, Voeding en Chemie. Voor deze sectoren is een goede infrastructuur voor aan- en afvoer van essentieel belang. In de lijsten over het aantal bedrijven per km2 (actief binnen de 3 topsectoren), valt op dat de regio’s: Inner en Outer London, Île-deFrance (Parijs), Wenen en Berlijn beter scoren dan het REOS gebied. Verder scoren de regio’s Hovedstaden (Kopenhagen) en Darmstadt (Frankfurt) ook gemiddeld tot goed. Ook is het rapport: ‘De internationale concurrentiepositie van de topsectoren’ (2013, PBL) wederom geraadpleegd.

Voor de topsectoren Logistiek, Voeding en Chemie is bekeken welke regio’s in de shortlist tot de top tien behoren qua concurrentie voor het aantrekken van buitenlandse bedrijven en de export van producten en diensten. Er werd voor deze drie topsectoren gekozen daar ze sterk afhankelijk van zijn van internationale verbindingen. De regio’s Inner en

22

INTERNATIONALE VERGELIJKING

Outer London, Île-de-France (Parijs) en Comunidad de Madrid staan in bijna alle lijsten in de top tien.

De regio’s Hovedstaden (Kopenhagen), Rhône-Alpes (Lyon, Grenoble) en Darmstadt (Frankfurt) komen gemiddeld voor in de top tien van de verschillende lijsten.

Havens en GDP De EU overzichtskaart geeft de belangrijkste lucht- en zeehavens voor vrachtvervoer en het GDP per inwoner weer. Dit laatste is een indicatie van de sterkte van economische centra in Europa. De kaart laat een duidelijke correlatie tussen havens en GDP zien. De havens in het deltagebied van REOS hebben - gezien de rivierverbindingen vanuit Nederland naar het achterland - een belangrijke rol voor de vele economische centra in Duitsland.

Schiphol daarnaast ook in de Champions League qua luchtvrachtvervoer in Europa.

Conclusies Economic Future Europe Voor het thema Economic Future Europe zijn de regio’s London, Île-de-France (Parijs), Madrid geselecteerd, gezien hun rol als Europese mainports (vooral voor luchtverkeer). Specifiek voor havenontwikkeling wordt deze top vier verder ingevuld met de regio Kopenhagen-Malmö. Deze regio combineert namelijk de groei van haven en industrie met de verduurzaming van haar regio en komt zo internationaal steeds meer in het vizier als innovatieve toegangspoort tot Europa.

23

en voor

ransport/ opp.

ransport/ opp.

24 Emilia-R Eommilaia g-nRaomagna Moosrleazvsskkooslezsko Moravsk Puglia Puglia enatk riekdioM KentrikK iM niaakedonia

Gloucestershire, Gloucestershire, Wiltshire and Wiltshire Bristol/Bath and Bristol/Bath area area

LancashLia rencashire ToscanaToscana Kypros K /K ypibrroiss / Kibris Slaskie Slaskie Prov. WPersot-vV. lW aaensd t-eVrleananderen ZapadneZaSploavdennesS kloovensko Zahodna ZaShlovdennaijSalovenija

Het aantal bedrijven in de voedsel sector per oppervlakte van de regio.

OverijssOev l erijssel Surrey, SEuarsrtea y,nE d aW stesatnS duW sseesxt Sussex Slaskie Slaskie chwaben SchwabS en dy ni Cechy Stredni SCterceh ovlpeensc-eC-A -Czôutre d'Azur ProvencPer-A ôtlepeds'A

Leicestershire, Leicestershire, Rutland and Rutland Northamptonshire and Northamptonshire

Praha Praha BrusselB s rHuososfedlstH edoeolfidjkstG edeewliejskt Gewest Inner LIo nn nd eo r nLondon Hamburg Hamburg Wien Wien GreaterGM reaantcehreM staen r chester Düsseldorf Düsseldorf Berlin Berlin Île-de-France Île-de-France Malta Malta BucuresBtiu-cu Ilrfeosvti - Ilfov MerseysM ideerseyside West MW idleasnt dM s idlands Attiki Attiki Outer L Oountd eo r nLondon Darmstadt Darmstadt Lisboa Lisboa BremenBremen LombarL doiambardia West YoW rkessht iY reorkshire Köln Köln Comunidad Comunidad de Madrid de Madrid CheshirC e heshire Prov. An Ptrw ove.rp Aenntwerpen Kozep-Magyarorszag Kozep-Magyarorszag KarlsruK hearlsruhe MünsteM r ünster Limburg Li(m NbLu) rg (NL) REOS REOS Moravsk Moosrleazvsskkooslezsko RheinheRsh sen in-P hefaslszen-Pfalz Prov. OoPsrto-vV.la Oaonsd t-eVrleananderen Hovedstaden Hovedstaden Veneto Veneto Liguria Liguria Emilia-R Eommilaia g-nRaomagna Lancashire Lancashire Oberbayern Oberbayern StuttgarSttuttgart ArnsberAgrnsberg Stockholm Stockholm CataluñCaataluña South YSooru ktsh iY reorkshire Bedfordshire Bedfordshire and Hertfordshire and Hertfordshire Prov. BrParboavn. tBW raablalonnt Wallon Stredni Stredni MoravaMorava DetmoldDetmold Tees VaTlleeeysaVnadllD eyurahnadmDurham SeverovSyech veordovychod CampanCiampania Prov. WPersot-vV. lW aaensd t-eVrleananderen País VaP scaoís Vasco KoblenzKoblenz HannovH erannover SeverozS aepvaedrozapad Leipzig Leipzig CornwaC lloarndwIaslleasnodf ISsclielslyof Scilly DerbyshDireerbaynsdhiN reotatn indgN haom ttisnhgirheamshire ComuniC da om du Vnaild en ad cia Vnaalenciana GelderlaGnedlderland Prov. HP airnoavu . tHainaut G

H

G

H

Het aantal bedrijven in chemie of chemische producten per oppervlakte van de regio.

SchleswSigch -H leoslw stiegi-nHolstein Kozep-M Kaogzyea pr-M oraszgaygarorszag DetmoldDetmold ProvencPer-A ovlpeensc-eC-A ôtlepeds'A -Czôutre d'Azur Devon Devon Corse Corse Dorset aDnodrsSeotm aenrdseStomerset Haute-Normandie Haute-Normandie Sydsverige Sydsverige ypibrroiss / Kibris Kypros K /K . tHainaut Prov. HP airnoavu Syadrdkanmark Syddanm

East Yorkshire East Yorkshire and Northern and Northern Lincolnshire Lincolnshire

Het aantal bedrijven in watertransport per oppervlakte van de regio.

Berkshire,Berkshire, Buckinghamshire Buckinghamshire and Oxfordshire and Oxfordshire

ComuniC da om du Vnaild en ad cia Vnaalenciana Região A Ru eg tóiã noom Aa utdóanoM maadediaraMadeira

magazijn tieten Leicestershire, Leicestershire, Rutland and Rutland Northamptonshire and Northamptonshire

en voor

East Yorkshire East Yorkshire and Northern and Northern Lincolnshire Lincolnshire

magazijn tieten BrusselB s rHuososfedlstH edoeolfidjkstG edeewliejskt Gewest Praha Praha Wien Wien Inner London Inner London Île-de-FÎlrea-n dcee-France Lisboa Lisboa Berlin Berlin Bucuresti Bucuresti - Ilfov - Ilfov BremenBremen HamburHgamburg CampanCiampania aaensd t-eVrleananderen Prov. WPersot-vV. lW Prov. OoPsrto-vV.la Oaonsd t-eVrleananderen Liguria Liguria Outer L Oountd eo r nLondon LombarL doiambardia MarcheMarche Calabria Calabria Nord - PNaosr-de--C Palsa-d ise-Calais Puglia Puglia Região A Ru eg tóiã noom Aa utdóanoM maadediaraMadeira Sicilia Sicilia GreaterGM reaantcehreM staen r chester Emilia-R Eommilaia g-nRaomagna REOS REOS Alsace Alsace Veneto Veneto DüsseldD orüfsseldorf Prov. LiPmrb ov u.rg Li(m B)burg (B) Kozep-M Kaogzyea pr-M oraszgaygarorszag Lazio Lazio West MW idleasnt dM s idlands ProvencPer-A ovlpeensc-eC-A ôtlepeds'A -Czôutre d'Azur Prov. LiPèrgoev. Liège Prov. HP airnoavu . tHainaut AbruzzoAbruzzo Hovedstaden Hovedstaden Limburg Li(m NbLu) rg (NL) MerseysM ideerseyside BretagnBeretagne Slaskie Slaskie PiemontPeiemonte Moravsk Moosrleazvsskkooslezsko Rhône-Alpes Rhône-Alpes Norte Norte Comunidad Comunidad de Madrid de Madrid Prov. BrParboavn. tBW raablalonnt Wallon GelderlaGnedlderland SaarlanSdaarland Haute-N Hoaru mta e-nN doiermandie iuelzia ia Giulia Friuli-VFernieuzlia -VG en ToscanaToscana Darmstadt Darmstadt MünsteM r ünster West YoW rkessht iY reorkshire Molise Molise VorarlbV erograrlberg UmbriaUmbria Langued Loacn-R guoeudsoscil-lR on oussillon StuttgarSttuttgart Região A Ru eg tóiã noom Aa utdóonsom Açaordeoss Açores Pays dePlayLsodireela Loire Köln Köln País VaP scaoís Vasco Centro (CPe)ntro (P) Jiohdovychod Jihovych e-nN Basse-NBoarsmsa doiermandie BratislaBvrsaktyiskla ravjsky kraj

sel sector/opp.

Inner London Inner London Praha Praha HamburHgamburg BrusselB s rHuososfedlstH edoeolfidjkstG edeewliejskt Gewest BremenBremen Wien Wien Attiki Attiki Outer London Outer London Berlin Berlin Malta Malta West MW idleasnt dM s idlands GreaterGM reaantcehreM staen r chester Île-de-France Île-de-France MerseysM ideerseyside Liguria Liguria Prov. An Ptrw ove.rp Aenntwerpen Lisboa Lisboa Comunidad Comunidad de Madrid de Madrid BucuresBtiu-cu Ilrfeosvti - Ilfov REOS REOS BratislaBvrsaktyiskla ravjsky kraj Kozep-M Kaogzyea pr-M oraszgaygarorszag LombarL doiambardia HovedsH taod ven dstaden West YoW rkessht iY reorkshire Lazio Lazio Köln Köln Essex Essex CampanCiampania BedfordB sheidrfeoradnsdhiH reeratnfodrd Hsehritrfeordshire CanariaCsanarias DüsseldD orüfsseldorf País VaP scaoís Vasco CornwaC lloarndwIaslleasnodf ISsclielslyof Scilly Limburg Li(m NbLu) rg (NL) Darmstadt Darmstadt Surrey, SEuarsrtea y,nE d aW stesatnS duW sseesxt Sussex CataluñCaataluña StuttgarSttuttgart ZeelandZeeland Prov. VlParaom v.s-VBla raabmasn-tBrabant Isig lehot f Wight HampshHiraemapnsdhiIrseleaonfdW Dorset aDnodrsSeotm aenrdseStomerset Kent Kent South YSooru ktsh iY reorkshire Prov. OoPsrto-vV.la Oaonsd t-eVrleananderen Stockholm Stockholm CheshirC e heshire Veneto Veneto Oslo og O Askleorosg huAskershus GelderlaGnedlderland

of chemische

Hamburg Hamburg Inner London Inner London BremenBremen Attiki Attiki REOS REOS ZeelandZeeland GroningGernoningen BrusselsBrussels Hoofdstedelijk Hoofdstedelijk Gewest Gewest Friesland Friesland (NL) (NL) Limburg Li(m NbLu) rg (NL) Ionia NiIsoinaia Nisia Outer London Outer London Prov. Antwerpen Prov. Antwerpen Stockholm Stockholm Hovedstaden Hovedstaden Oslo og O Askleorosg huAskershus GelderlaGnedlderland Overijssel Overijssel Notio AN igoatiioo Aigaio Weser-Ems Weser-Ems Veneto Veneto Praha Praha Berlin Berlin Wien Wien Região A Ru eg tóiã noom Aa utdóanoM maadediaraMadeira Île-de-France Île-de-France MerseysM ideerseyside Prov. OoPsrto-vV.la Oaonsd t-eVrleananderen Nord - PNaosr-de--C Palsa-d ise-Calais HampshHiraemapnsdhiIrseleaonfdW Isig lehot f Wight Åland Åland Prov. WPersot-vV. lW aaensd t-eVrleananderen DüsseldD orüfsseldorf DrentheDrenthe Kent Kent Bucuresti Bucuresti - Ilfov - Ilfov Lisboa Lisboa GreaterGM reaantcehreM staen r chester Voreio AViograeiioo Aigaio West MW idleasnt dM s idlands Essex Essex Kriti Kriti LünebuL rgüneburg CornwaC lloarndwIaslleasnodf ISsclielslyof Scilly Liguria Liguria Illes BaIlellaerssBalears Småland Småland med Öarna med Öarna CanariaCsanarias Agder oA g gRdoegraolagnRdogaland Surrey, SEuarsrtea y,nE d aW stesatnS duW sseesxt Sussex CampanCiampania Vestlandet Vestlandet Região Autónoma Região Autónoma dos Açores dos Açores VõstsveV riõgsetsverige AlgarveAlgarve

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

KWANTITATIEVE SCORE

of chemische

sel sector/opp.

Het aantal bedrijven in magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport per oppervlakte van de regio.

Prov. LiPmrb ov u.rg Li(m B)burg (B) Peloponnisos Peloponnisos Lazio Lazio Comunidad Comunidad de Madrid de Madrid OpolskiO e polskie Alsace Alsace Bretagne Bretagne Prov. BrParboavn. tBW raablalonnt Wallon ThessalT iahessalia RheinheRsh sen in-P hefaslszen-Pfalz SardegnSaardegna SeverozS aepvaedrozapad ataokliekdioM niaak, eTdhornaikai, Thraki AnatolikAinM LombarL doiambardia

Gloucestershire, Gloucestershire, Wiltshire and Wiltshire Bristol/Bath and Bristol/Bath area area

PicardiePicardie Prov. VlParaom v.s-VBla raabmasn-tBrabant CheshirC e heshire BedfordB sheidrfeoradnsdhiH reeratnfodrd Hsehritrfeordshire KarlsruK hearlsruhe Vzhodna VzShlovdennaijSalovenija Branden Bbru arngde- nNbourrdgos- tNordost NordjyllN aonrddjylland KentrikK iM enatk riekdioM niaakedonia Pomorsk Pioemorskie ZachodnZiaocphoomdonrisokpioemorskie East AnEga lisat Anglia South YSooru ktsh iY reorkshire MecklenM beucrkgl-eVnobru progm-V moerrpnommern Emilia-R Eommilaia g-nRaomagna Oberbayern Oberbayern

Berkshire,Berkshire, Buckinghamshire Buckinghamshire and Oxfordshire and Oxfordshire

Corse Corse Dorset aDnodrsSeotm aenrdseStomerset Haute-Normandie Haute-Normandie Sydsverige Sydsverige Kypros K /K ypibrroiss / Kibris Prov. HP airnoavu . tHainaut Syddanm Syadrdkanmark

ZapadneZaSploavdennesS kloovensko Zahodna ZaShlovdennaijSalovenija

Stredni SCterceh dy ni Cechy Leipzig Leipzig Galicia Galicia MarcheMarche StredneSStrloevdennesS kloovensko ShropshSih reroapnsdhiSrteaaffnodrdSsthaifrfeordshire Haute-N Hoaru mta e-nN doiermandie

Herefordshire, Herefordshire, Worcestershire Worcestershire and Warwickshire and Warwickshire

Emilia-R Eommilaia g-nRaomagna Moravsk Moosrleazvsskkooslezsko Puglia Puglia KentrikK iM enatk riekdioM niaakedonia KarlsruK hearlsruhe Friuli-VFernieuzlia -VG en iuelzia ia Giulia Illes BaIlellaerssBalears GroningGernoningen LuxembLouxrg embourg DerbyshDireerbaynsdhiN reotatn indgN haom ttisnhgirheamshire FrieslanFdri(eNsL la)nd (NL) Prov. LiPmrb ov u.rg Li(m B)burg (B) Devon Devon Prov. HP airnoavu . tHainaut MünsteM r ünster l erijssel OverijssOev Prov. BrParboavn. tBW raablalonnt Wallon Sicilia Sicilia East AnEga lisat Anglia CantabrCia ntabria ArnsberAgrnsberg MittelfrM anitkteenlfranken BraunscBhrw au eingschweig Oberbayern Oberbayern Pomorsk Pioemorskie Weser-EW messer-Ems Nord - PNaosr-de--C Palsa-d ise-Calais Tees VaTlleeeysaVnadllD eyurahnadmDurham

Gloucestershire, Gloucestershire, Wiltshire and Wiltshire Bristol/Bath and Bristol/Bath area area

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

top steden

25

Most

plek 22 plek 23 plek 45

congested

Utrecht Den Haag Eindhoven

Milano Bruxelles Antwerpen London Greater Manchester Paris Rotterdam South Nottingshamshire Gent Merseyside Stuttgart Greater Birmingham Köln Roma Lyon Greater Belfast Karlsruhe Grenoble Amsterdam Bordeaux

Norte Norte SaarlanSdaarland GroningGernoningen ChemniC tzhemnitz BraunscBhrw au eingschweig Prov. LiPèrgoev. Liège Sydsverige Sydsverige ShropshSih reroapnsdhiSrteaaffnodrdSsthaifrfeordshire UmbriaUmbria ZeelandZeeland TübingeTnübingen Bratislavsky Bratislavsky kraj kraj UnterfrU annkten rfranken SchleswSigch -H leoslw stiegi-nHolstein DresdenDresden

Gloucestershire, Gloucestershire, Wiltshire and Wiltshire Bristol/Bath and Bristol/Bath area area

HampshHiraemapnsdhiIrseleaonfdW Isig lehot f Wight Prov. VlParaom v.s-VBla raabmasn-tBrabant Jihovych Jiohdovychod Essex Essex Lazio Lazio ToscanaToscana Prov. LiPmrb ov u.rg Li(m B)burg (B) Dorset aDnodrsSeotm aenrdseStomerset Kent Kent SachsenS-a Acnhhsaelnt-Anhalt PiemontPeiemonte FreiburF g reiburg MarcheMarche MittelfrM anitkteenlfranken

East Yorkshire East Yorkshire and Northern and Northern Lincolnshire Lincolnshire

Berkshire,Berkshire, Buckinghamshire Buckinghamshire and Oxfordshire and Oxfordshire

OverijssOev l erijssel Surrey, SEuarsrtea y,nE d aW stesatnS duW sseesxt Sussex Slaskie Slaskie SchwabS en chwaben Stredni SCterceh dy ni Cechy ProvencPer-A ovlpeensc-eC-A ôtlepeds'A -Czôutre d'Azur

Leicestershire, Leicestershire, Rutland and Rutland Northamptonshire and Northamptonshire

Inrix Traffic, metro's Europe

Toronto Singapore Hyderabad Cape town Abu Dhabi New York City London Melbourne Curitiba Frankfurt Copenhagen Doha Edinburgh Helsinki Oslo Portland Reykjavik Victoria Wellington Rotterdam

Pays dePlayLsodireela Loire Köln Köln País VaP scaoís Vasco Centro (CPe)ntro (P) Jihovych Jiohdovychod Basse-NBoarsmsa doiermandie e-nN BratislaBvrsaktyiskla ravjsky kraj KarlsruK hearlsruhe DetmoldDetmold Stredni SM troerdanviaMorava OverijssOev l erijssel OberöstO erbreeriöch sterreich LorrainL e orraine Vzhodna VzShlovdennaijSalovenija Aquitain Aequitaine AlgarveAlgarve CanariaCsanarias RheinheRsh sen in-P hefaslszen-Pfalz Stredni SCterceh dy ni Cechy FrancheF-C raonmch tée-Comté SardegnSaardegna MalopolM skaileopolskie Attiki Attiki Midi-PyM réindéi-ePsyrénées SeverovSyech veordovychod LancashLia rencashire SchwabS en chwaben Poitou-C Phoa itroeun-tCeh s arentes CataluñCaataluña Prov. NP am rouvr. Namur PicardiePicardie BasilicaB taasilicata Zahodna ZaShlovdennaijSalovenija Illes BaIlellaerssBalears Corse Corse Stockholm Stockholm Kypros K /K ypibrroiss / Kibris ZeelandZeeland Región d ReegMióunrcdiea Murcia

INTERNATIONALE VERGELIJKING

KWALITATIEVE SCORE

Inrix Traffic, Most congested Metro’s top 20 Europese steden.

top 20 Europese steden 2020

Ethisphere Institute, Global Sustainability Centres top 20 steden

Ethisphere Institute, 2020 Global Sustainability Centres

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

DE STAD LONDEN HEEFT NET ALS ENKELE REOS STEDEN LAST VAN CONGESTIE IN HET STEDELIJK GEBIED. DE STAD WERKT HARD AAN HET VERDUURZAMEN VAN DE STAD EN HAVEN. DE REGIO IS EEN CONCURRERENDE REGIO VOOR HET AANTREKKEN VAN BUITENLANDSE BEDRIJVEN EN DE EXPORT VAN PRODUCTEN EN DIENSTEN VOOR DE TOPSECTOREN LOGISTIEK, VOEDING EN CHEMIE.

DE STAD PARIJS HEEFT NET ALS ENKELE REOS STEDEN LAST VAN CONGESTIE IN HET STEDELIJK GEBIED. DE REGIO IS EEN CONCURRERENDE REGIO VOOR HET AANTREKKEN VAN BUITENLANDSE BEDRIJVEN EN DE EXPORT VAN PRODUCTEN EN DIENSTEN VOOR DE TOPSECTOREN LOGISTIEK, VOEDING EN CHEMIE.

DE REGIO RONDOM MADRID IS EEN CONCURRERENDE REGIO VOOR HET AANTREKKEN VAN BUITENLANDSE BEDRIJVEN EN DE EXPORT VAN PRODUCTEN EN DIENSTEN VOOR DE TOPSECTOREN LOGISTIEK, VOEDING EN CHEMIE.

26

INTERNATIONALE VERGELIJKING

3. ECONOMIC FUTURE EUROPE

DE REGIO RONDOM KOPENHAGEN SCOORT QUA ECONOMISCHE TOPSECTOREN, VERBONDEN AAN LOGISTIEK, GEMIDDELD TEN OPZICHTE VAN HET REOS GEBIED. DE REGIO ROND KOPENHAGEN-MALMÖ ZET IN OP HET VERDUURZAMEN VAN HAAR STEDEN EN HAVENS.

Het creëren van een innovatieve ‘gateway Europe’ samen met de verbindende economische sectoren (laagdrempelige (inter)nationale verbindingen gericht op het zorgen voor arbeid en kennis op de juiste plaats, gerichte strategie scienceparks, integrale aanpak luchthavens en zeehavens).

Bronnen: Eurostat OECD

27

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

4. PLACE TO BE Het internationaal profileren van de krachten van het gebied als geheel op

grote

internationale

bedrijven,

innovatieve start ups, het daarvoor benodigde

‘venture

capital’

internationale kenniswerker.

en

In dit thema staat de internationale aantrekkelijkheid van de regio centraal, zowel voor bedrijven als personen. Er is daarom gekeken naar de internationale aantrekkelijkheid voor bedrijven van steden, de aanwezigheid van de creatieve sector in de regio, de werkgelegenheid in de regio, de dichtheid van inwoners en hoger opgeleiden in de regio en de bereikbaarheid (personenverkeer) van de regio. Hoe scoren de regio’s en hun steden in de shortlist op dit thema en welke van deze regio’s of steden zijn interessant voor verder onderzoek?

Global city en hoofdkantoren Als internationale hot spot scoren de steden Londen, Parijs, Zürich, Stockholm, Singapore, San Francisco en Frankfurt goed, net als Amsterdam.

Hierbij zijn steden gerangschikt naar hun concurrentiekracht als ‘global city’. De eerste vijf van dit lijstje zijn, net als de Randstad, dan ook steden die hoog scoren qua aanwezigheid van hoofdkantoren van grotere bedrijven.

Innovatieve start-ups en werkgelegenheid Het thema Smart Delta richt zich al op de technologisch georiënteerde economische sectoren, daarom is er in dit thema voor gekozen om de aanwezigheid van creatieve bedrijvigheid als maatstaf te nemen voor het potentieel voor innovatieve start-ups. De aanname is dat deze sector ook bijdraagt aan stedelijke bedrijvigheid, die aantrekkelijk is voor hoger opgeleiden. De regio’s rondom Londen, Wenen, Berlijn, Parijs, Madrid, Stockholm en Kopenhagen scoren gemiddeld genomen beter dan het REOS gebied. Ook is gekeken naar de werkgelegenheid van de regio’s, vanuit de aanname dat regio’s met een hoge werkgelegenheid sneller internationale kenniswerkers aantrekken om vacatures te vullen. De regio’s Zürich, Oberbayern (München) en Stockholm scoren hierop beter dan het REOS gebied.

Inwoners, educatie en internationale verbindingen De EU overzichtskaart geeft zowel de dichtheid van inwoners als hoger opgeleiden weer.

Daarnaast zijn het internationale treinnetwerk en de belangrijkste passagiersluchthavens aangeduid. De regio’s rondom Londen, Parijs, Frankfurt, München en Madrid zijn, net als het REOS gebied, internationaal goed verbonden door lucht- en spoorverkeer en beschikken over een hoge dichtheid aan inwoners en hoger opgeleiden.

28

INTERNATIONALE VERGELIJKING

Wel valt op dat het REOS achterblijft met alleen Conclusie: Place To Be een hogesnelheidstreinverbinding naar het zuiden Het meest interessant om verder te onderzoeken in plaats van in meerdere richtingen, zoals in de voor het laatste thema, Place To Be, zijn de regio’s overige regio’s. rondom Parijs en Londen. Het zijn de grootste ‘global cities’ in Europa en derhalve overduidelijk ‘places to be’. Verder zijn Stockholm en Zürich interessante regio’s: ondanks de relatief lage internationale connectiviteit zijn ze wel aantrekkelijk voor het vestigen van de hoofdkantoren van grotere bedrijven. Wat zijn de andere factoren die hierbij een rol spelen? Deze factoren kunnen van belang zijn voor het verder kwalitatief ontwikkelen van de minder internationaal bereikbare steden in het REOS gebied.

29

30

Praha Praha HambuHragmburg KasselKassel Friesland Friesland (NL) (NL) DrenthDerenthe Schlesw Scig h-lH esowlsitge-H inolstein Ívre NoÍvrrleaN ndorrland Nord-Norge Nord-Norge NiederN ösiteedrerreöisctherreich SachseSna-A chnsheanl-tAnhalt

North N Ea orsth erE naSsctoetrlnanSdcotland Prov. LPirèogve. Liège PugliaPuglia Oberbayern Oberbayern Friuli-F Vreinuelzi-iV aeG nieuzliiaa Giulia ArnsbeArrgnsberg

Berkshire, Berkshire, Buckinghamshire Buckinghamshire and Oxfordshire and Oxfordshire

Kent Kent DüsselD doürsfseldorf Prov. VPlraoavm .V s-lB araambsa-nBtrabant CornwC alolrannwdaIllslaensdofIsSlceislloyf Scilly Köln Köln MoravsMkoorsalevzsskkooslezsko Noord-N Boroarbda-nBtrabant LombaLrd om iabardia Darmstadt Darmstadt Lazio Lazio LimbuL rgim (N bu Lr)g (NL) GelderG laenlderland Sydsverige Sydsverige HampsH hairm e pasnhdirIeslaenodf IW sliegh oft Wight South S Yoou rk thshYiroerkshire Prov. OPorsotv-.VO laoasnt-dVelraeannderen Essex Essex CataluC ñataluña StrednSi tCred chnyi Cechy JihovyJch ihoodvychod CheshiCreheshire MazowM ieaczkoiewieckie KarlsrK uhaerlsruhe OverijsOsv elerijssel ZahodnZaahSolodvneanS ijlaovenija SlaskieSlaskie FlevolaFnledvoland ZapadnZeapSalodvneenS sk loovensko LuxemLbu ou g bourg xerm Devon Devon Prov. W laeasnt-dVelraeannderen Preosvt-.VW ghoattm insghhiraemshire DerbysDheirebyasnhdirN e oatntidnN

Gloucestershire, Gloucestershire, WiltshireWiltshire and Bristol/Bath and Bristol/Bath area area

Prov. APnrtow v.eA rpnetnwerpen West YW orekssthYiroerkshire

Berkshire, Berkshire, Buckinghamshire Buckinghamshire and Oxfordshire and Oxfordshire

West YW orekssthYiroerkshire Prov. OPorsotv-.VO laoasnt-dVelraeannderen Groningen Groningen Kent Kent OverijsOsv elerijssel CornwC alolrannwdaIllslaensdofIsSlceislloyf Scilly Lombardia Lombardia Yoou rk thshYiroerkshire South S Sydsverige Sydsverige Oberbayern Oberbayern LuxemLbu ou xerm g bourg Essex Essex HampsH hairm e pasnhdirIeslaenodf IW sliegh oft Wight Darmstadt Darmstadt País VP asacíos Vasco ZahodnZaahSolodvneanS ijlaovenija Prov. LPirmob vu .L rgim (Bb)urg (B) MazowM ieaczkoiewieckie DüsselD doürsfseldorf CataluC ñataluña FrieslaFnrdie(sNlaLn)d (NL) Devon Devon Prov. W laeasnt-dVelraeannderen Preosvt-.VW VõstsvV erõisgtesverige CheshiCreheshire RegiãoRAeu MaadeairM a adeira gtiãóonoAm uatódnaom

Gloucestershire, Gloucestershire, WiltshireWiltshire and Bristol/Bath and Bristol/Bath area area

Lazio Lazio BremeB n remen LimbuL rgim (N bu Lr)g (NL) Prov. BPrraobva. nBtrW abaalnlotnWallon FlevolaFnledvoland GelderG laenlderland

Berkshire, Berkshire, Buckinghamshire Buckinghamshire and Oxfordshire and Oxfordshire

Inner ILnonnedroLnondon delw ijeksG BrusseB lsru HsosoefldssH teodoefd lisjkteG t ewest Praha Praha Wien Wien OuterO LuotnedroLnondon Noord-N Hooolrladn-H d olland BerlinBerlin Île-de-France Île-de-France HambuHragmburg Stockh So tolm ckholm UtrechU t trecht Hovedstaden Hovedstaden Malta Malta Bucuresti Bucuresti - Ilfov - Ilfov REOSREOS LisboaLisboa Attiki Attiki Zuid-HZoulliadn-H d olland Kozep-K Moazgeypa-M roarg szyaagrorszag Comunidad Comunidad de Madrid de Madrid GreateG r rM eaatnecrhM esatn erchester BratislB arvastkiyslk av rask j y kraj Oslo ogOA slkoeorgshAuksershus West M WidelsatnM dsidlands Surrey,Surrey, East and East West andSussex West Sussex DorsetDaonrdseStoamnedrsSeotmerset BedforB dseh difroerdasnhdirH e earntd foH rdesrhtifroerdshire Prov. VPlraoavm .V s-lB araambsa-nBtrabant MerseyM siedreseyside Prov. APnrtow v.eA rpnetnwerpen Noord-Brabant Noord-Brabant Köln Köln

Het aantal uitgeverijen per oppervlakte van de regio.

Gloucestershire, Gloucestershire, WiltshireWiltshire and Bristol/Bath and Bristol/Bath area area

SalzbuSrg alzburg Stuttga Srttuttgart OberpfO albzerpfalz North N Ea orsth erE naSsctoetrlnanSdcotland SurreyS, u Erarsetya ,n EdasW ta esntdSW usessetxSussex Thüringen Thüringen BedforB dseh difroerdasnhdirH e earntd foH rdesrhtifroerdshire Tirol Tirol Smålan Sd mm åleadndÖm arenda Öarna KarlsrK uhaerlsruhe ChemnCithzemnitz OberösO tebrerreöisctherreich Zeeland Zeeland North N York thshYiroerkshire VõstsvV erõisgtesverige HampsH hairm e pasnhdirIeslaenodf IW sliegh oft Wight REOSREOS OverijsOsv elerijssel Lünebu Lrügneburg MellerM staelN leorsrrta laN ndorrland RégionRlégmioannilqéu meanique DresdeD nresden Hovedstaden Hovedstaden Vorarlb Veorrgarlberg Weser-W Em esser-Ems CumbrCiaumbria East AE na gslitaAnglia KoblenK zoblenz Darmstadt Darmstadt

of

Herefordshire, Herefordshire, Worcestershire Worcestershire and Warwickshire and Warwickshire

hitectuur

NiederN baieydeerrnbayern DorsetDaonrdseStoamnedrsSeotmerset Oslo ogOA slkoeorgshAuksershus TrøndeTla røgndelag Vestlan Vdeest landet OberfrO anbkeerfnranken MittelfM rain ttkeelfnranken Unterfranken Unterfranken Gelderland Gelderland Trier Trier

of

Berkshire, Berkshire, Buckinghamshire Buckinghamshire and Oxfordshire and Oxfordshire

hitectuur Inner ILnonnedroLnondon Praha Praha BrusseB lsru HsosoefldssH teodoefd lisjkteG delw ijeksG t ewest Wien Wien Île-de-ÎF ler-adnec-F e rance Attiki Attiki OuterO LuotnedroLnondon BratislB arvastkiyslk av rask j y kraj BucureBsu ticu - rIlefsotvi - Ilfov BerlinBerlin HambuHragmburg Kozep-K Moazgeypa-M roarg szyaagrorszag Stockholm Stockholm Comunidad Comunidad de Madrid de Madrid LisboaLisboa Noord-N Hooolrladn-H d olland Hovedstaden Hovedstaden Malta Malta UtrechU t trecht West M WidelsatnM dsidlands esatn erchester GreateG r rM eaatnecrhM Oslo ogOA slkoeorgshAuksershus Zuid-HZoulliadn-H d olland BremeB n remen REOSREOS MerseyM siedreseyside SurreyS, u Erarsetya ,n EdasW ta esntdSW usessetxSussex Prov. BPrraobva. nBtrW abaalnlotnWallon DorsetDaonrdseStoamnedrsSeotmerset BedforB dseh difroerdasnhdirH e earntd foH rdesrhtifroerdshire

es/ opp. regio

BrusseB lsru HsosoefldssH teodoefd lisjkteG delw ijeksG t ewest Praha Praha Inner ILnonnedroLnondon Wien Wien Attiki Attiki BerlinBerlin OuterO LuotnedroLnondon HambuHragmburg LisboaLisboa Île-de-ÎF ler-adnec-F e rance Comunidad Comunidad de Madrid de Madrid GreateG r rM eaatnecrhM esatn erchester West M WidelsatnM dsidlands Zuid-HZoulliadn-H d olland BucureBsu ticu - rIlefsotvi - Ilfov BratislB arvastkiyslk av rask j y kraj BremeB n remen Noord-N Hooolrladn-H d olland UtrechU t trecht Kozep-K Moazgeypa-M roarg szyaagrorszag LombaLrd om iabardia MerseyM siedreseyside REOSREOS Stockholm Stockholm Prov. APnrtow v.eA rpnetnwerpen LiguriaLiguria DüsselD doürsfseldorf Lazio Lazio Noord-N Boroarbda-nBtrabant Prov. BPrraobva. nBtrW abaalnlotnWallon Prov. OPorsotv-.VO laoasnt-dVelraeannderen Hovedstaden Hovedstaden VenetoVeneto CampaCnaia mpania Prov. VPlraoavm .V s-lB araambsa-nBtrabant LimbuL rgim (N bu Lr)g (NL) Köln Köln West YW orekssthYiroerkshire Darmstadt Darmstadt CheshiCreheshire GelderG laenlderland EmiliaE -Rmoim lia-gR noamagna RegiãoRegião Autónoma Autónoma da Madeira da Madeira BedforB dseh difroerdasnhdirH e earntd foH rdesrhtifroerdshire SurreyS, u Erarsetya ,n EdasW ta esntdSW usessetxSussex País VP asacíos Vasco ToscanTaoscana Stuttga Srttuttgart PiemonPtieemonte Prov. W Preosvt-.VW laeasnt-dVelraeannderen Prov. LPirmob vu .L rgim (Bb)urg (B) South S Yoou rk thshYiroerkshire CataluC ñataluña MarchM e arche HampsH hairm e pasnhdirIeslaenodf IW sliegh oft Wight Tees VT aelleesy VaanldleD y uarnhdaD murham Essex Essex Oslo ogOA slkoeorgshAuksershus MoravsMkoorsalevzsskkooslezsko

duction, sound iviteiten/ opp.

ZentraZlsecnhtw raeliszchweiz OstschO wsetiszchweiz ZürichZürich Ísland Ísland EspaceEM spia ttceellM anitdtelland Nordwestschweiz Nordwestschweiz Åland Åland Oberbayern Oberbayern rgreiburg FreibuF Agder Agder og Rogaland og Rogaland Tübingen Tübingen Stockholm Stockholm HighlaH nd igshala nn ddIsslaannddsIslands SchwaS bech nwaben

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

KWANTITATIEVE SCORE

Het aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten per oppervlakte van de regio.

picture, video duction, sound iviteiten/ opp. picture, video

es/ opp. regio

Het aantal architectuur- of ingenieurbedrijven per oppervlakte van de regio.

De werkgelegenheidsgraad in de regio.

MeckleM nb ecukrlge-n Vbourp rgo-m Vm orepronmmern OuterOuter London London East WEaalests Wales StrednSi tCred chnyi Cechy

East Yorkshire East Yorkshire and Northern and Northern Lincolnshire Lincolnshire

Ístra MÍsetlrlanM sveelrlaignesverige ShropsShhireopasnhdirSetan ffdorSdtsahfifroerdshire EasterE naSsctoetrlnanSdcotland Ticino Ticino SjµllanSdjµlland NordjyN lla ornddjylland ProvinP ciraovAiu ntcoianoAm uatoB nolm zaanB oolzano LimbuL rgim (N bu Lr)g (NL) Kent Kent Devon Devon Syddanmark Syddanmark BurgenBlu an rgde(nAla) nd (A) GroninG greonningen BratislB arvastkiyslk av rask j y kraj

Leicestershire, Leicestershire, Rutland Rutland and Northamptonshire and Northamptonshire

DrenthDerenthe Schlesw Scig h-lH esowlsitge-H inolstein Ívre NoÍvrrleaN ndorrland Nord-Norge Nord-Norge NiederN ösiteedrerreöisctherreich SachseSna-A chnsheanl-tAnhalt Norra N MoerlrlanM sveelrlaignesverige HedmaHrk edom g aOrp kpolganOdppland Sor-ÏstSlaon r-dÏest landet LincolnLsih nicroelnshire Essex Essex RheinhRehseseinnh-P esfaselzn-Pfalz LeipzigLeipzig HannoH vearnnover DetmoD ldetmold MidtjyM llain dtdjylland CheshiCreheshire Steierm Staerikermark GießenGießen Sydsverige Sydsverige

CalabrC iaalabria ZeelanZ deeland GroninG greonningen DresdeD nresden

Leicestershire, Leicestershire, Rutland Rutland and Northamptonshire and Northamptonshire

Umbria Umbria ProvinP ciraovAiu ntcoianoAm uatoT nroem natoTrento DerbysDheirebyasnhdirN e oatntidnN ghoattm insghhiraemshire JihovyJch ihoodvychod Smålan Sd mm åleadndÖm arenda Öarna SaarlaS na darland KentriK kieM ntarikkeidM onaikaedonia MünstM erünster FlevolaFnledvoland Norte Norte StrednSi tM reodrn aiva Morava Sydsverige Sydsverige HannoH vearnnover SeveroS veyvch eroodvychod RheinhRehseseinnh-P esfaselzn-Pfalz

Gloucestershire, Gloucestershire, WiltshireWiltshire and Bristol/Bath and Bristol/Bath area area

North N Ea orsth erE naSsctoetrlnanSdcotland Prov. LPirèogve. Liège PugliaPuglia Oberbayern Oberbayern Friuli-F Vreinuelzi-iV aeG nieuzliiaa Giulia ArnsbeArrgnsberg OverijsOsv elerijssel KarlsrK uhaerlsruhe Illes BIallleeasrB s alears SlaskieSlaskie LuxemLbu ou xerm g bourg Kent Kent CanariC aa s narias AbruzzAobruzzo Sicilia Sicilia Prov. H Parionva. uHtainaut ComunCid om aduV niadla en dcV iaanleanciana LancasLhain recashire Vzhodn VazhSolodvneanS ijlaovenija

top 20 steden

31

Tokyo New York London Osaka Paris Beijing Moscow Seoul Rhein-Ruhr Chicago Hong Kong SAR Taipei Los Angeles Zürich Sydney Stockholm Houston Nagoya Randstad Singapore

RheinhRehseseinnh-P esfaselzn-Pfalz East AE na gslitaAnglia SoutheSronuath nedrE naasntedrE nastern Friuli-F Vreinuelzi-iV aeG nieuzliiaa Giulia LancasLhain recashire South S WoeusttherW n eSsctoetrlnanSdcotland

Northumberland Northumberland and Tyne andand Tyne Wear and Wear Rhône-Alpes Rhône-Alpes CampaCnaia mpania

Herefordshire, Herefordshire, Worcestershire Worcestershire and Warwickshire and Warwickshire

MalopoM lsaklioepolskie YugozaYpuagdoeznapaden StrednSi tM reodrn aiva Morava CanariC aa s narias

Leicestershire, Leicestershire, Rutland Rutland and Northamptonshire and Northamptonshire

FrieslaFnrdie(sNlaLn)d (NL) Devon Devon Prov. W Preosvt-.VW laeasnt-dVelraeannderen VõstsvV erõisgtesverige CheshiCreheshire RegiãoRAeu gtiãóonoAm uatódnaom MaadeairM a adeira Zeeland Zeeland Etelõ-SEutoem lõi-Suomi SlaskieSlaskie ProvenPcreo-A velp necse-C Aôlpte sd-'C Aôztuerd'Azur DerbysDheirebyasnhdirN e oatntidnN ghoattm insghhiraemshire Illes BIallleeasrB s alears DrenthDerenthe EmiliaE -Rmoim lia-gR noamagna MoravsMkoorsalevzsskkooslezsko Nord - N Poarsd-d-eP -Caas-ld aies-Calais LeipzigLeipzig Prov. Liège Prov. Liège LiguriaLiguria East WEaalests Wales StredniStredni Cechy Cechy Vorarlb Veorrgarlberg Stuttga Srttuttgart JihovyJch ihoodvychod AlsaceAlsace

Top 20 steden

New York City London Singapore Hong Kong Paris Tokyo Zürich Washington Chicago Boston Frankfurt Toronto Geneva San Francisco Sydney Melbourne Amsterdam Vancouver Los Angeles Stockholm

MalopoM lsaklioepolskie YugozaYpuagdoeznapaden Rhône-Alpes Rhône-Alpes SeveroS za ev peardozapad Nord - N Poarsd-d-eP -Caas-ld aies-Calais recashire LancasLhain StrednSetS relodvneenS sk loovensko FreibuF rgreiburg País VP asacíos Vasco MünstM erünster VõstsvV erõisgtesverige Prov. LPirmob vu .L rgim (Bb)urg (B) FrieslaFnrdie(sNlaLn)d (NL) Prov. Hainaut Prov. Hainaut Prov. LPirèogve. Liège RegiãoRAeu gtiãóonoAm uatódnaom MaadeairM a adeira DetmoD ldetmold ShropsShhireopasnhdirSetan ffdorSdtsahfifroerdshire RheinhRehseseinnh-P esfaselzn-Pfalz EmiliaE -Rmoim lia-gR noamagna ArnsbeArrgnsberg ComunCid om aduV niadla en dcV iaanleanciana

Herefordshire, Herefordshire, Worcestershire Worcestershire and Warwickshire and Warwickshire

Leicestershire, Leicestershire, Rutland Rutland and Northamptonshire and Northamptonshire

FlevolaFnledvoland ZapadnZeapSalodvneenS sk loovensko LuxemLbu ou xerm g bourg Devon Devon Prov. W laeasnt-dVelraeannderen Preosvt-.VW ghoattm insghhiraemshire DerbysDheirebyasnhdirN e oatntidnN Oberbayern Oberbayern StrednSi tM reodrn aiva Morava GroninG greonningen ProvenPcreo-A velp necse-C Aôlpte sd-'C Aôztuerd'Azur VychodVnyech SolodvneenS sk loovensko Illes BIallleeasrB s alears AlsaceAlsace veyvch eroodvychod SeveroS East AE na gslitaAnglia Stuttga Srttuttgart

INTERNATIONALE VERGELIJKING

KWALITATIEVE SCORE

Mckinsey&Company, Large Company global Headquarters 2013, top 20 steden.

McKinsey&Company, Large Company global Headquarters, 2013

Economist Intelligence Unit Limited 2012 Hot spots, overall score top 20 steden.

Economist Intelligence Unit Limited 2012, Hot spots, overall score

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

DE STAD LONDEN SCOORT GOED ALS INTERNATIONALE HOTSPOT, HEEFT VEEL HOOFDKANTOREN VAN GROTERE BEDRIJVEN EN IS INTERNATIONAAL GOED VERBONDEN QUA LUCHT- EN TREINVERKEER. DE REGIO HEEFT EEN HOGE DICHTHEID AAN CREATIEVE BEDRIJVIGHEID.

DE STAD PARIJS SCOORT GOED ALS INTERNATIONALE HOTSPOT, HEEFT VEEL HOOFDKANTOREN VAN GROTERE BEDRIJVEN EN IS INTERNATIONAAL GOED VERBONDEN QUA LUCHTEN TREINVERKEER. DE REGIO HEEFT EEN HOGE DICHTHEID AAN CREATIEVE BEDRIJVIGHEID.

32

INTERNATIONALE VERGELIJKING DE STAD STOCKHOLM SCOORT GOED ALS INTERNATIONALE HOTSPOT EN HEEFT VEEL HOOFDKANTOREN VAN GROTERE BEDRIJVEN. DE REGIO HEEFT EEN HOGE DICHTHEID AAN CREATIEVE BEDRIJVIGHEID EN EEN HOGERE WERKGELEGENHEIDSGRAAD DAN HET REOS GEBIED.

4. PLACE TO BE Het internationaal profileren van de krachten van het gebied als geheel op grote internationale bedrijven, innovatieve start ups, het daarvoor benodigde ‘venture capital’ en internationale kenniswerker.

DE STAD ZÜRICH SCOORT GOED ALS INTERNATIONALE HOTSPOT EN VEEL HOOFDKANTOREN VAN GROTERE BEDRIJVEN. DE REGIO HEEFT EEN HOGERE WERKGELEGENHEIDSGRAAD DAN HET REOS GEBIED.

Bronnen: Eurostat JohoMaps 2014

33

11 EU34

REGIO’S 35

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

DE STAD BERLIJN HEEFT VEEL KWALITATIEVE VOORZIENINGEN EN EEN HOGE WOONKWALITEIT. DE REGIO KENT EEN HOGERE DICHTHEID AAN ZOWEL INWONERS, WONINGEN, STEDELIJK GROEN ALS STATIONS DAN REOS. DE REGIO KAMPT, NET ALS REOS, OOK MET EEN HOGE MATE VAN LUCHTVERVUILING.

BERLIJN HOGE WONINGDICHTHEID EN OPPERVLAKTE STEDELIJK GROEN/BEBOUWD GEBIED

HOOG AANTAL BEDRIJVEN/ OPP REGIO IN LOGISTIEK, VOEDING EN CHEMIE

POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE aantal bedrijven chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio 800 600 400 inwoners / bebouwd gebied

200 0

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

woningen / opp. regio

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Brandenburg (Berlijn) REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

1000 800 600 400 200 0

350 300 250 200 150 100 50 0

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

werkgelegenheidsgraad

500 400 300 200 100 0

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

HOOG AANTAL BEDRIJVEN/ OPP REGIO IN CREATIEVE BEDRIJVIGHEID

36

aantal uitgeverijen / opp. regio

INTERNATIONALE VERGELIJKING

BERLIJN 37

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

1. POLYCENTRIC VARIETY

Natuurgebieden, stedelijk groen en luchtververvuiling

KAMPT MET LUCHTVERVUILING

HOOGSTEDELIJK GOED BEREIKBAAR

OMGEVEN DOOR NATUURGEBIEDEN

2. SMART DELTA

Percentage R&D personeel/werkzame bevolking en dichtheid patent aanvragen per inwoner

CONCENTRATIE PATENT AANVRAAG

38

INTERNATIONALE VERGELIJKING

3. ECONOMIC FUTURE EUROPE

Hoogte van GDP/ inwoner en dichtheid werkzame bevolking

LEIPZIG IN EU TOP 10 LUCHTHAVENS VRACHTVERVOER

4. PLACE TO BE

Percentage hoogopgeleide bevolking en dichtheid bevolking

HOGESNELHEIDSTREIN VERBINDING

Berlijn

CONCENTRATIE HOOG OPGELEIDEN

Leipzig Dresden 39

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

DE STAD FRANKFURT HEEFT VEEL KWALITATIEVE VOORZIENINGEN, EEN HOGE WOONKWALITEIT EN IS ONDERDEEL VAN EEN GROTER STEDELIJK NETWERK. DE DICHTHEID AAN WONINGEN, INWONERS EN STATIONS IS GELIJK AAN HET REOS GEBIED. DE REGIO KAMPT, NET ALS REOS, OOK MET EEN HOGE MATE VAN LUCHTVERVUILING.

FrankFURT POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE aantal bedrijven chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio 200 150 100 50

inwoners / bebouwd gebied

0

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

woningen / opp. regio

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

werkgelegenheidsgraad

100 80 60 40 20 0

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

Parijs

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Darmstadt (Frankfurt) REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

100 80 60 40 20 0

250 200 150 100 50 0

40

aantal uitgeverijen / opp. regio

INTERNATIONALE VERGELIJKING

FRANK FURT 41

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

1. POLYCENTRIC VARIETY

Natuurgebieden, stedelijk groen en luchtververvuiling

KAMPT MET LUCHTVERVUILING

OMGEVEN DOOR NATUURGEBIEDEN

2. SMART DELTA

Percentage R&D personeel/werkzame bevolking en dichtheid patent aanvragen per inwoner

42

INTERNATIONALE VERGELIJKING

3. ECONOMIC FUTURE EUROPE

Hoogte van GDP/ inwoner en dichtheid werkzame bevolking

FRANKURT IN EU TOP 10 LUCHTHAVENS VRACHTVERVOER

HOOG GDP/INWONER

4. PLACE TO BE

Percentage hoogopgeleide bevolking en dichtheid bevolking

Kรถln

HOGESNELHEIDSTREIN VERBINDING

Frankfurt

FRANKURT IN EU TOP 10 LUCHTHAVEN PASSAGIERS VERKEER

Heidelberg

43

POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE

aantal bedrijven RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE chemie of chemische

treinstations / opp. regio 250 200 150 100 50 0

inwoners / bebouwd gebied

producten / opp regio

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

woningen / opp. regio

140 120 100 80 60 40 20 0

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Commindad de Madrid DE STAD GRENOBLE KOMT IN VERSCHILLENDE LIJSTEN REOS bronnen: Eurostat, OECD, VOOR ALS EEN INNOVATIEVE STADData EN INVESTEERT STERK Corine Land Use IN DE ONTWIKKELING VAN KENNISCLUSTERS. DE REGIO SMART DELTA PLACE TO BE IS EEN CONCURRERENDE REGIO VOOR HET AANTREKKEN aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording hoger opgeleiden / VAN BUITENLANDSE BEDRIJVEN EN DE EXPORT VAN en music activiteiten / opp. regio bevolking regio 250 250 PRODUCTEN EN DIENSTEN IN DE HIGH TECH SECTOR. 200 200 aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

150 100 50 0

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

werkgelegenheidsgraad

150 100 50 0

aantal uitgeverijen / opp. regio

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

Si

Grenoble POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE aantal bedrijven chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio

inwoners / bebouwd gebied

120 100 80 60 40 20 0

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

woningen / opp. regio

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Rhone Alpes (Grenoble) REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

100 80 60 40 20 0

100 80 60 40 20 0

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

werkgelegenheidsgraad

80 60 40 20 0

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

44

aantal uitgeverijen / opp. regio

INTERNATIONALE VERGELIJKING

GRE NOBLE 45

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

1. POLYCENTRIC VARIETY

2. SMART DELTA

Natuurgebieden, stedelijk groen en luchtververvuiling

Percentage R&D personeel/werkzame bevolking en dichtheid patent aanvragen per inwoner

46

INTERNATIONALE VERGELIJKING

3. ECONOMIC FUTURE EUROPE

Hoogte van GDP/ inwoner en dichtheid werkzame bevolking

4. PLACE TO BE

Percentage hoogopgeleide bevolking en dichtheid bevolking

Lyon

Grenoble

47

Torino

chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio 800

350 300

600 250 RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE 200 400 200

inwoners / bebouwd gebied

0

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

woningen / opp. regio

150 100 50 0

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Brandenburg (Berlijn) REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio 1000 800

600 DE STAD KOPENHAGEN KOMT IN 400 aantal bedrijven aantal bedrijven 200 elektriciteit, gas.

VERSCHILLENDE LIJSTEN VOOR ALS werkgelegenheidsgraad computer, electronica of 0 stoom en air optische producten condition leveringen / opp. regio EN HAAR EEN INNOVATIEVE STAD / opp. regio UNIVERSITEITEN HEBBEN EEN STERK aantal bedrijven INTERNATIONALE ORIËNTATIE. DE telecommunicatie / opp regio REGIO KENT EEN HOGER PERCENTAGE AAN R&D PERSONEEL DAN REOS.

500 400 300 200 100 0

aantal uitgeverijen / opp. regio

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

Kopenhagen SCOREN HOOG QUA STEDELIJK GROEN/ INWONER

POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE aantal bedrijven chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio

inwoners / bebouwd gebied

1000 800 600 400 200 0

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

woningen / opp. regio

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Sydsverige (Malmö) Regio Hovedsteden (Kopenhagen) REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

140 120 100 80 60 40 20 0

100 80 60 40 20 0

200 150 100

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

50

werkgelegenheidsgraad

0

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

HOOG AANTAL BEDRIJVEN/ OPP REGIO IN CREATIEVE BEDRIJVIGHEID

Londen

48

aantal uitgeverijen / opp. regio

INTERNATIONALE VERGELIJKING

KOPEN HAGEN MALMÖ 49

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

1. POLYCENTRIC VARIETY

Natuurgebieden, stedelijk groen en luchtververvuiling

OMGEVEN DOOR LANDBOUWGEBIED VEEL STEDELIJK GROEN

2. SMART DELTA

Percentage R&D personeel/werkzame bevolking en dichtheid patent aanvragen per inwoner

HOOG DICHTHEID R&D PERSONEEL/ WERKNEMER

CONCENTRATIE PATENTAANVRAGEN EU TOP 10 INTERNATIONALE ORIENTATIE VAN UNIVERSITEITEN

50

INTERNATIONALE VERGELIJKING

3. ECONOMIC FUTURE EUROPE

Hoogte van GDP/ inwoner en dichtheid werkzame bevolking

HOOG GDP/INWONER

4. PLACE TO BE

Percentage hoogopgeleide bevolking en dichtheid bevolking

Arhus

Kopenhagen

Malmรถ

CONCENTRATIE HOOG OPGELEIDEN

51

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

POLYCENTRIC ECONOMIC FUTURE EUROPE DE STAD LONDEN HEEFTVARIETY NET ALS ENKELE aantal bedrijven REOS STEDEN LAST VAN CONGESTIE IN HET chemie of chemische treinstations / opp. regio producten / opp regio 100 1000 STEDELIJK GEBIED. DE STAD WERKT HARD 80 800 60 600 AAN HET VERDUURZAMEN VAN DE STAD EN 40 400 20 200 aantal bedrijven aantal bedrijven in stedelijk groen HAVEN./inwoners DE REGIO 0IS EEN CONCURRERENDE 0 watertransport voedsel setor bebouwd / bebouwd gebied / opp regio / opp regio gebied REGIO VOOR HET AANTREKKEN VAN BUITENLANDSE BEDRIJVEN EN DE EXPORT woningen / opp. regio aantal bedrijven magazijn en VAN PRODUCTEN EN DIENSTEN VOOR DE ondersteunende activiteiten voor Regio Sydsverige (Malmö) transport / opp. regio TOPSECTOREN LOGISTIEK, VOEDINGRegio ENHovedsteden (Kopenhagen) REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, CHEMIE. Corine Land Use

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and

tv programma’s production, sound recording DE STAD LONDEN SCOORT en music activiteiten / opp. regio GOED ALS 200 INTERNATIONALE HOTSPOT, HEEFT VEEL 150 100 HOOFDKANTOREN VAN GROTERE BEDRIJVEN 50 aantal uitgeverijen 0 EN ISwerkgelegenheidsgraad INTERNATIONAAL GOED VERBONDEN / opp. regio QUA LUCHT- EN TREINVERKEER. DE REGIO HEEFT EEN HOGE DICHTHEID AAN CREATIEVE aantal architectuur of ingenieur BEDRIJVIGHEID.bedrijven / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

140 120 100 80 60 40 20 0

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

Londen

HOGE WONINGDICHTHEID EN OPPERVLAKTE STEDELIJK GROEN/BEBOUWD GEBIED

HOOG AANTAL BEDRIJVEN/ OPP REGIO IN LOGISTIEK, VOEDING EN CHEMIE

POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE aantal bedrijven chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio 1500 1000 500

inwoners / bebouwd gebied

Inner

Outer

0

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

1000 800 600 400 200 0

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

REOS

woningen / opp. regio

OUTER LONDEN MEEST VERGELIJKBAAR MET REOS

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Inner Londen Regio Outer Londen REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0

4000 3000 2000

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

1000

werkgelegenheidsgraad

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

HOOG AANTAL BEDRIJVEN/ OPP REGIO IN ENERGIE, HIGH-TECH & TELECOMMUNICATIE

0

HOOG AANTAL BEDRIJVEN/ OPP REGIO IN CREATIEVE BEDRIJVIGHEID

52

aantal uitgeverijen / opp. regio

INTERNATIONALE VERGELIJKING

LONDEN 53

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

1. POLYCENTRIC VARIETY

Natuurgebieden, stedelijk groen en luchtververvuiling

KAMPT MET

HOOGSTEDELIJK

LUCHTVERVUILING

GOED BEREIKBAAR

VEEL STEDELIJK GROEN OMGEVEN DOOR LANDBOUWGEBIEDEN

2. SMART DELTA

Percentage R&D personeel/werkzame bevolking en dichtheid patent aanvragen per inwoner

HOGE DICHTHEID R&D PERSONEEL/ WERKNEMER

CONCENTRATIE PATENT AANVRAAG HOGE DICHTHEID AAN TOP UNIVERSITEITEN

54

INTERNATIONALE VERGELIJKING

3. ECONOMIC FUTURE EUROPE

Hoogte van GDP/ inwoner en dichtheid werkzame bevolking

LONDEN IN EU TOP 10 LUCHTHAVENS VRACHTVERVOER

HOOG GDP/INWONER

4. PLACE TO BE

Percentage hoogopgeleide bevolking en dichtheid bevolking

Stevenage

LONDEN IN EU TOP 10 LUCHTHAVEN PASSAGIERSVERKEER

Bristol

CONCENTRATIE HOOG OPGELEIDEN

Londen

HOGESNELHEIDSTREIN VERBINDING

55

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE

treinstations / opp. regio

DE REGIO RONDOM MADRID SCOORT BETER 300 250 200 DAN REOS OP DE CONCENTRATIE VAN 150 100 aantal bedrijven ENERGIE,inwoners HIGH TECH50 EN TELECOMMUNICATIE stedelijk groen watertransport 0 / bebouwd / bebouwd gebied / opp regio gebied EN IS OOK EEN CONCURRERENDE BEDRIJVEN REGIO VOOR HET AANTREKKEN VAN woningen / opp. regio BUITENLANDSE BEDRIJVEN EN DE VAN PRODUCTEN EN DIENSTEN IN ZOWEL DE Regio Île de France (Parijs) REOS ENERGIE ALS DE HIGH TECH SECTOR. Data bronnen: Eurostat, OECD,

aantal bedrijven chemie of chemische producten / opp regio 350 300 250 200 150 100 50 0

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Corine Land Use

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

700 600 500 400 300 200 100 0

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

Madrid

POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE aantal bedrijven chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio

inwoners / bebouwd gebied

250 200 150 100 50 0

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

woningen / opp. regio

SMART DELTA

PLACE TO BE

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

werkgelegenheidsgraad

250 200 150 100 50 0

aantal uitgeverijen / opp. regio

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

HOOG AANTAL BEDRIJVEN/ OPP REGIO IN ENERGIE, HIGH-TECH & TELECOMMUNICATIE

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

140 120 100 80 60 40 20 0

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Commindad de Madrid REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

250 200 150 100 50 0

aantal uitgeverijen / opp. regio

DE REGIO RONDOM MADRID IS EEN CONCURRERENDE aantal architectuur of ingenieur REGIO VOOR HET AANTREKKEN VAN BUITENLANDSE bedrijven / opp. regio BEDRIJVEN EN DE EXPORT VAN PRODUCTEN EN DIENSTEN VOOR DE TOPSECTOREN LOGISTIEK, VOEDING EN CHEMIE.

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

HOGE WONINGDICHTHEID EN OPPERVLAKTE STEDELIJK GROEN/BEBOUWD GEBIED

werkgelegenheidsgraad

500 400 300 200 100 0

HOOG AANTAL BEDRIJVEN/ OPP REGIO IN CREATIEVE BEDRIJVIGHEID

56

Si

INTERNATIONALE VERGELIJKING

MADRID 57

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

1. POLYCENTRIC VARIETY

Natuurgebieden, stedelijk groen en luchtververvuiling

HOOGSTEDELIJK

KAMPT MET

GOED BEREIKBAAR

LUCHTVERVUILING

OMGEVEN DOOR NATUURGEBIEDEN

2. SMART DELTA

Percentage R&D personeel/werkzame bevolking en dichtheid patent aanvragen per inwoner

58

INTERNATIONALE VERGELIJKING

3. ECONOMIC FUTURE EUROPE

Hoogte van GDP/ inwoner en dichtheid werkzame bevolking

MADRID IN EU TOP 10 LUCHTHAVENS VRACHTVERVOER

4. PLACE TO BE

Percentage hoogopgeleide bevolking en dichtheid bevolking

HOGESNELHEIDSTREIN VERBINDING

Madrid CONCENTRATIE

MADRID IN EU TOP 10

HOOG OPGELEIDEN

LUCHTHAVEN PASSAGIERSVERKEER

Toledo

Cuenca

59

POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE

aantal bedrijven RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio 1500 1000 500

inwoners / bebouwd gebied

Inner

Outer

0

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

1000 800 600 400 200 0

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

REOS

woningen / opp. regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Inner Londen

DE STAD MÜNCHEN KOMT IN Regio VERSCHILLENDE Outer Londen REOS LIJSTEN VOOR ALS EEN INNOVATIEVE Data bronnen: Eurostat, OECD, STAD EN Corine Land Use DE UNIVERSITEITEN SCOREN INTERNATIONAAL DELTA KENT EEN HOGER PERCENTAGE PLACE TO BE GOED. SMART DE REGIO aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording opgeleiden / AAN R&Dhoger PERSONEEL DAN REOS EN IS VERDER EEN en music activiteiten / opp. regio bevolking regio 3500 4000 CONCURRERENDE REGIO VOOR HET AANTREKKEN 3000 3000 2500 2000 2000 VAN BUITENLANDSE BEDRIJVEN EN DE EXPORT 1500 aantal bedrijven 1000 aantal bedrijven 1000 elektriciteit, gas.

500 aantal uitgeverijen computer, electronica of werkgelegenheidsgraad 0 VAN PRODUCTEN EN DIENSTEN IN DE HIGH TECH stoom en air 0 / opp. regio optische producten condition leveringen / opp. regio / opp. regio SECTOR. aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

G

Munchen POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE aantal bedrijven chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio 200 150 100

inwoners / bebouwd gebied

50 0

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

woningen / opp. regio

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Oberbayern (München) REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

120 100 80 60 40 20 0

100 80 60 40 20 0

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

werkgelegenheidsgraad

120 100 80 60 40 20 0

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

60

aantal uitgeverijen / opp. regio

INTERNATIONALE VERGELIJKING

MÜNCHEN 61

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

1. POLYCENTRIC VARIETY

Natuurgebieden, stedelijk groen en luchtververvuiling

OMGEVEN DOOR NATUURGEBIEDEN

2. SMART DELTA

Percentage R&D personeel/werkzame bevolking en dichtheid patent aanvragen per inwoner

HOGE DICHTHEID R&D PERSONEEL/WERKNEMER

EU TOP 10 INTERNATIONALE UNIVERSITEITEN

62

INTERNATIONALE VERGELIJKING

3. ECONOMIC FUTURE EUROPE

Hoogte van GDP/ inwoner en dichtheid werkzame bevolking

HOOG GDP/ INWONER

4. PLACE TO BE

Percentage hoogopgeleide bevolking en dichtheid bevolking

Stuttgart

HOGESNELHEIDSTREIN

MADRID IN EU TOP 10

VERBINDING

LUCHTHAVEN PASSAGIERSVERKEER

M端nchen Salzburg CONCENTRATIE HOOG OPGELEIDEN

Innsbruck

63

chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio 200

250

200 150 RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE 150 100 50

inwoners / bebouwd gebied

0

SMART DELTA hoger opgeleiden / bevolking regio 100 80 60 40 20 0

100 50 0

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en DE STAD PARIJS HEEFT NET ALS ENKELE ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio REOS STEDEN LAST VAN CONGESTIE IN Regio Darmstadt (Frankfurt) REOS HET STEDELIJK GEBIED. DE REGIO IS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use EEN CONCURRERENDE REGIO VOOR HET PLACE TO BE AANTREKKEN VAN BUITENLANDSE BEDRIJVEN aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording EN DE EXPORT VAN PRODUCTEN EN DIENSTEN en music activiteiten / opp. regio 100 VOOR DE TOPSECTOREN LOGISTIEK, VOEDING 80 60 EN CHEMIE. 40

woningen / opp. regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

werkgelegenheidsgraad

aantal bedrijven DE STAD PARIJS SCOORT telecommunicatie GOED ALS / opp regio INTERNATIONALE HOTSPOT, HEEFT VEEL HOOFDKANTOREN VAN GROTERE BEDRIJVEN EN IS INTERNATIONAAL GOED VERBONDEN QUA LUCHTEN TREINVERKEER. DE REGIO HEEFT EEN HOGE DICHTHEID AAN CREATIEVE BEDRIJVIGHEID.

20 0

aantal uitgeverijen / opp. regio

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

Parijs

HOGE WONINGDICHTHEID EN OPPERVLAKTE STEDELIJK GROEN/BEBOUWD GEBIED

HOOG AANTAL BEDRIJVEN/ OPP REGIO IN LOGISTIEK, VOEDING EN CHEMIE

POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE aantal bedrijven chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio

inwoners / bebouwd gebied

300 250 200 150 100 50 0

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

woningen / opp. regio

350 300 250 200 150 100 50 0

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Île de France (Parijs) REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

700 600 500 400 300 200 100 0

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

werkgelegenheidsgraad

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

HOOG AANTAL BEDRIJVEN/ OPP REGIO IN ENERGIE, HIGH-TECH & TELECOMMUNICATIE

500 400 300 200 100 0

HOOG AANTAL BEDRIJVEN/ OPP REGIO IN CREATIEVE BEDRIJVIGHEID

Madrid 64

aantal uitgeverijen / opp. regio

INTERNATIONALE VERGELIJKING

PARIJS 65

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

1. POLYCENTRIC VARIETY

Natuurgebieden, stedelijk groen en luchtververvuiling

KAMPT MET

HOOGSTEDELIJK

LUCHTVERVUILING

GOED BEREIKBAAR

OMGEVEN DOOR LANDBOUWGEBIEDEN

2. SMART DELTA

Percentage R&D personeel/werkzame bevolking en dichtheid patent aanvragen per inwoner

CONCENTRATIE PATENT AANVRAAG

HOGE DICHTHEID AAN TOP UNIVERSITEITEN

66

INTERNATIONALE VERGELIJKING

3. ECONOMIC FUTURE EUROPE

Hoogte van GDP/ inwoner en dichtheid werkzame bevolking

PARIJS IN EU TOP 10 LUCHTHAVENS VRACHTVERVOER

4. PLACE TO BE

Percentage hoogopgeleide bevolking en dichtheid bevolking

Le Havre

HOGESNELHEIDSTREIN VERBINDING

Parijs

CONCENTRATIE

Champ.

Ardenne

PARIJS IN EU TOP 10

HOOG OPGELEIDEN

LUCHTHAVEN PASSAGIERSVERKEER

Le Mans

Orléans 67

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE aantal bedrijven chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio 800

600 500 400 300 200 100 0

600 400 200

inwoners / bebouwd gebied

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

0

woningen / opp. regio

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Wenen REOS

DE STAD STOCKHOLM SCOORT GOED ALSEurostat, OECD, Data bronnen: Corine Land Use INTERNATIONALE HOTSPOT EN HEEFT VEEL SMART DELTA PLACE TO BE HOOFDKANTOREN VAN GROTERE BEDRIJVEN. aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording hoger opgeleiden DE REGIO HEEFT EEN/ HOGE DICHTHEID en music activiteiten / opp. regio bevolking regio 1000 500 BEDRIJVIGHEID EN EEN AAN CREATIEVE 800 400 600 300 HOGERE WERKGELEGENHEIDSGRAAD DAN 400 200 aantal bedrijven aantal bedrijven 200 100 gas. aantal uitgeverijen computer, electronica of HETelektriciteit, REOS GEBIED. werkgelegenheidsgraad 0 0 stoom en air / opp. regio optische producten / opp. regio

condition leveringen / opp. regio

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

STOCKHOLM POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE aantal bedrijven chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio

inwoners / bebouwd gebied

600 500 400 300 200 100 0

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

woningen / opp. regio

100 80 60 40 20 0

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Stockholm REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

120 100 80 60 40 20 0

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

werkgelegenheidsgraad

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

Singapore

250 200 150 100 50 0

HOOG AANTAL BEDRIJVEN/ OPP REGIO IN CREATIEVE BEDRIJVIGHEID

68

aantal uitgeverijen / opp. regio

INTERNATIONALE VERGELIJKING

STOCK HOLM 69

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

1. POLYCENTRIC VARIETY

Natuurgebieden, stedelijk groen en luchtververvuiling

HOOGSTEDELIJK GOED BEREIKBAAR

OMGEVEN DOOR NATUURGEBIEDEN

2. SMART DELTA

Percentage R&D personeel/werkzame bevolking en dichtheid patent aanvragen per inwoner

HOGE DICHTHEID R&D PERSONEEL/WERKNEMER

TOP UNIVERSITEITEN

CONCENTRATIE PATENT AANVRAAG

70

INTERNATIONALE VERGELIJKING

3. ECONOMIC FUTURE EUROPE

Hoogte van GDP/ inwoner en dichtheid werkzame bevolking

HOOG GDP/ INWONER

4. PLACE TO BE

Percentage hoogopgeleide bevolking en dichtheid bevolking

Uppsala

HOGESNELHEIDSTREIN VERBINDING

Stockholm CONCENTRATIE HOOG OPGELEIDEN

71

chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio

100 80

150

100 RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE 60 50

inwoners / bebouwd gebied

40 20 0

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

0

woningen / opp. regio

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Zürich REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

DE STAD WENEN HEEFT VEEL KWALITATIEVE SMART DELTA EN EEN HOGE WOONKWALITEIT. PLACE TO BE VOORZIENINGEN aantal bedrijven in motion picture, video and tvZOWEL programma’s production, sound recording opgeleiden EEN / DE REGIOhoger KENT HOGERE DICHTHEID AAN en music activiteiten / opp. regio bevolking regio 120 INWONERS,140 120WONINGEN, STEDELIJK GROEN ALS 100 100 80 80 60 STATIONS DAN REOS. 60 aantal bedrijven

elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

40 20 0

40 20 0

werkgelegenheidsgraad

aantal uitgeverijen / opp. regio

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

Wenen

HOGE DICHTHEID BEDRIJVEN/REGIO TOPSECTOREN LOGISTIEK, VOEDING EN CHEMIE

POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE aantal bedrijven chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio 800

600 500 400 300 200 100 0

600 400

inwoners / bebouwd gebied

200

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

0

woningen / opp. regio

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Wenen REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

500 400 300 200 100 0

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

werkgelegenheidsgraad

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

HOOG AANTAL BEDRIJVEN/ REGIO IN ENERGIE, HIGHTECH & TELECOMMUNICATIE

1000 800 600 400 200 0

HOOG AANTAL BEDRIJVEN/ OPP REGIO IN CREATIEVE BEDRIJVIGHEID

STOCKHOLM 72

aantal uitgeverijen / opp. regio

INTERNATIONALE VERGELIJKING

WENEN 73

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

1. POLYCENTRIC VARIETY

Natuurgebieden, stedelijk groen en luchtververvuiling

HOOGSTEDELIJK GOED BEREIKBAAR

OMGEVEN DOOR NATUURGEBIEDEN

2. SMART DELTA

Percentage R&D personeel/werkzame bevolking en dichtheid patent aanvragen per inwoner

CONCENTRATIE PATENT AANVRAAG

74

INTERNATIONALE VERGELIJKING

3. ECONOMIC FUTURE EUROPE

Hoogte van GDP/ inwoner en dichtheid werkzame bevolking

HOOG GDP/INWONER

4. PLACE TO BE

Percentage hoogopgeleide bevolking en dichtheid bevolking

Passau

Wenen

75

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

DE STAD ZÜRICH HEEFT VEEL KWALITATIEVE VOORZIENINGEN, EEN HOGE WOONKWALITEIT EN IS ONDERDEEL VAN EEN GROTER STEDELIJK NETWERK. DE REGIO KENT EEN HOGERE DICHTHEID AAN STATIONS DAN REOS, DIT GEPAARD MET EEN GELIJKE REGIONALE INWONERSDICHTHEID.

DE STAD ZÜRICH SCOORT GOED ALS INTERNATIONALE HOTSPOT EN VEEL HOOFDKANTOREN VAN GROTERE BEDRIJVEN. DE REGIO HEEFT EEN HOGERE WERKGELEGENHEIDSGRAAD DAN HET REOS GEBIED.

ZURICh ZÜRICH HEEFT GEEN DATA OVER HET AANTAL BEDRIJVEN IN VERSCHILLENDE SECTOREN

POLYCENTRIC VARIETY

ECONOMIC FUTURE EUROPE aantal bedrijven chemie of chemische producten / opp regio

treinstations / opp. regio 150 100 50

inwoners / bebouwd gebied

0

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

woningen / opp. regio

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Zürich REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

140 120 100 80 60 40 20 0

100 80 60 40 20 0

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

werkgelegenheidsgraad

120 100 80 60 40 20 0

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

76

aantal uitgeverijen / opp. regio

INTERNATIONALE VERGELIJKING

ZÜRICH 77

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

1. POLYCENTRIC VARIETY

Natuurgebieden, stedelijk groen en luchtververvuiling

OMGEVEN DOOR NATUURGEBIEDEN

2. SMART DELTA

Percentage R&D personeel/werkzame bevolking en dichtheid patent aanvragen per inwoner

TOP UNIVERSITEITEN

78

INTERNATIONALE VERGELIJKING

3. ECONOMIC FUTURE EUROPE

Hoogte van GDP/ inwoner en dichtheid werkzame bevolking

4. PLACE TO BE

Percentage hoogopgeleide bevolking en dichtheid bevolking

Freiburg Augsburg

Basel

Z端rich

CONCENTRATIE HOOG OPGELEIDEN

Bern

79

NIET EU80

REGIO’S 81

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

gekozen om bij deze steden dieper in

INLEIDING

te gaan op zowel de organisatie, de

De regio’s Bay Area (San Francisco) en Singapore komen, naast de EU steden van de shortlist, ook vaker voor op de kwalitatieve lijsten van de vier REOS thema’s. San Francisco scoort

ruimtelijke

strategieën volgen en te bekijken wat hieruit geleerd of geleend kan worden voor het REOS traject.

Delta en Place To Be en Singapore op de thema’s Economic Future Europe en Place To Be. Mede op advies vanuit het directeurenoverleg d.d. 16 juli 2014, is er daarom ook gekozen om deze regio’s nader te bekijken.

San Francisco en Singapore zijn directe

concurrenten

voor

het aantrekken van internationale bedrijven en investeringen. Verder kan de data van deze steden niet zomaar worden vergeleken met het REOS

gebied

(andere

ontwikkel

strategieën als de projecten die uit de

goed op met name de thema’s Smart

geen

economische

definities,

meetmethode,…). Daarom wordt voor deze regio’s - in tegenstelling tot bij de Europese stedelijke regio’s - niet zozeer ingegaan op hun score ten opzichte van het REOS gebied, maar is ervoor 82

INTERNATIONALE VERGELIJKING

1. Organisatie Wat direct opvalt is dat de twee regio’s erg verschillend zijn georganiseerd. De Bay Area wordt bestuurd door een vereniging met publieke en private leden terwijl Singapore, als stadstaat, publiek is georganiseerd. Het REOS traject, bestaande uit een samenwerking van het Rijk, provincies en steden, past tussen deze uitersten.

The Bay Area heeft de Association of Bay Area Governments (ABAG), een regionaal planbureau waarin verschillende lokale overheden in de San Francisco Bay Area samenkomen. Ook nonprofit organisaties, alsmede gouvernementele organisaties kunnen lid zijn. Alle negen provincies en 101 steden in de Bay Area zijn vrijwillig lid van ABAG. ABAG gaat over landgebruik, huisvesting, kwaliteit van het milieu en de economische ontwikkeling.

Als adviserende organisatie heeft ABAG een beperkte wettelijke bevoegdheid. ABAG wordt bestuurd vanuit een algemene ledenvergadering, die bestaat uit een gekozen ambtenaar (afgevaardigde) van elke stad en de provincie. De algemene vergadering bepaalt het beleid, stelt de jaarlijkse begroting en het werkprogramma vast, en inspecteert beleidsmaatregelen genomen of voorgesteld door de raad van bestuur. Een meerderheid van stemmen van stad en provincie is nodig voor actie.

het leven (woonmilieus en centra), de regionale infrastructuur, innovatieve instellingen, en de belasting en regelgeving voor het bedrijfsleven.

Voor de Bay Area is er specifiek gekeken naar het “Bay Area Plan, Strategy for A Sustainale Region” (sterk beïnvloedt door het economische plan van San Francisco) Hierin staat woonkwaliteit, mobiliteit en regionale economie centraal. Dit plan sluit sterk aan op het thema Polycentric Variety. De strategie toegepast in de Bay Area Plan vult mooi aan op de focus op hoge kwaliteit woonmilieus in de EU regio vergelijking.

De strategie zet in op een duurzame ontwikkeling van verschillende wijken, door wonen, werken en openbaar vervoer met elkaar te verbinden en zo ook de zwakkeren in de samenleving mogelijkheden op de regionale arbeidsmarkt te geven.

In de Bay Area bevindt zich natuurlijk ook Silicon Valley en San Francisco en is daarmee internationaal geroemd als een Smart Delta. Om de kennissector in de Bay Area de mogelijkheid te bieden om zich verder te ontwikkelen wordt er in het Bay Area Plan ingezet op centrumgebieden, worden bestaande clusters herontwikkeld (door toevoeging van andere functies en verbetering van openbaar vervoersmogelijkheden) en bestaande industriegebieden opengesteld voor nieuwe bedrijvigheid.

Singapore heeft haar ruimtelijke en economische ontwikkeling sterk georganiseerd vanuit de overheid. De Urban Redevelopment Authority is de nationale stedenbouwkundige dienst van Singapore, en een autonome afdeling onder het ministerie van Nationale Ontwikkeling van de regering van Singapore.

De strategie van Singapore, “A high quality living Environment for all Singaporeans, Land Use Plan to Support Singapore’s Future Population” sluit meer aan bij de thema’s Economic Future Europe en Place To Be. Om haar economische toekomst te garanderen zet Singapore in op de ontwikkeling van haar mainports. De luchthaven wordt uitgebreid en de mogelijkheden tot verdere groei worden al onderzocht. De bestaande havens worden op een plek geconcentreerd, dit om de connectiviteit en schaalvoordelen te vergroten.

Voor het thema Place To Be is de strategie van Singapore duidelijk: Onze ontwikkelingsstrategie wil van Singapore één van de meest leefbare steden in de wereld maken - een stad voor alle leeftijden en een land dat we met trots thuis noemen. Om dit te verwezenlijken willen ze door verspreiding van voorzieningen over verschillende centra in de regio (en dus ook werkgelegenheid) de huidige druk op de infrastructuur van het woonwerkverkeer verminderen.

2. Ruimtelijke economische ontwikkelstrategieën en projecten Voor het economische plan van de stad San Francisco: “Sustaining our Prosperity: the San Francisco Economic Strategy” is een interessante methodologie is ontwikkeld om economische prestaties te koppelen aan economische (en vaak ook ruimtelijke) basiselementen. Deze basiselementen zijn de lokale activa die de stad onderscheiden van andere plaatsen en de bedrijven in staat stellen waarde toe te voegen op een onderscheidende manier. Economische basiselementen zijn: het opleidingsniveau van de beroepsbevolking (kennisclusters), de kwaliteit van

83

/ bebouwd gebied

0

watertransport / opp regio

/ bebouwd gebied

0

voedsel setor / opp regio

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE woningen / opp. regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Stockholm REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

120 100 80 60 40 20 0

250 200 150 100 50 0

DE STAD SAN FRANCISCO SCOORT GOED ALS aantal bedrijven uitgeverijen computer, electronica of INVENTIVE CITYwerkgelegenheidsgraad EN WORDT GEZIEN ALS/aantal EEN opp. regio HOT optische producten / opp. regio SPOT. aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

Singapore Regio Singapore REOS Data bronnen: Eurostat, OECD

GDP/inwoner

1000 800 600 400 200 0

bevolkingsdichtheid

300 250 200 150 100 50 0

score universiteiten algemene ranking

werkgelegenheid

100 80 60 40 20 0

watertransport vracht

Regio Bay Area REOS Data bronnen: Eurostat, OECD

GDP/inwoner

120 100 80 60 40 20 0

100 80 60 40 20 0

score universiteiten algemene ranking werkgelegenheid

luchttransport passagiers

score universiteiten internationale focus

patent/inwoner

bevolkingsdichtheid

luchttransport vracht

250 200 150 100 50 0

watertransport vracht

luchttransport passagiers

score universiteiten internationale focus

patent/inwoner

DE BAY AREA KENT EEN HOGE AANTAL PATENTEN PER INWONER.

San Francisco 84

INTERNATIONALE VERGELIJKING

SAN FRAN CISCO 85

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

SUSTAINING OUR PROSPERITY: THE SAN FRANCISCO ECONOMIC STRATEGY November 1, 2007 Mayor’s Office of Economic and Workforce Development, San Francisco

DUURZAME WELVAART AANPAK:

ECONOMIC PERFORMANCE Jobs | Wages | Inequality | Population | Business/Asset Ownership

^ ECONOMIC DRIVERS

Export Sectors | Local-Serving Business

^ ECONOMIC FOUNDATIONS

Education / Training | Infrastructure | Quality of Life | Technology & Innovation | Governance/Business Climate

^ POLICY & ACTION

Education / Training | Infrastructure | Quality of Life | Technology & Innovation | Governance/Business Climate

86

INTERNATIONALE VERGELIJKING

“In 2004, stemden de kiezers van San Francisco voor ‘Proposition I’, wat de oprichting van een economisch plan voor de stad ontwikkeling goedkeurde.

Het rapport ‘Sustaining our Prosperity: the San Francisco Economic Strategy’, is het resultaat van dat planproces. Proposition I richtte de focus van de strategie op het identificeren en ontwikkelen van industrieën die de potentie hebben om banen te creëren die aansluiten bij de vaardigheden en de opleiding van de inwoners van San Francisco. De strategie richt zich ook op het behoud en de verbetering van kleine bedrijven, het creëren van werkgelegenheid voor gehandicapte en kwetsbare bevolkingsgroepen, en de ontwikkeling van de belastinggrondslag van de stad.

San Francisco treedt toe tot een groeiend aantal internationale steden die een economische strategie opstellen om zo hun economie te sturen in onzekere tijden. Hoewel de doelstellingen, strategieën en maatregelen van deze steden verschillend zijn, al gelang naar hun geschiedenis en waarden, delen deze steden een gemeenschappelijke ambitie; namelijk een duurzame welvaart. Steden hebben behoefte aan een strategie om de wereldwijde concurrentie aan te kunnen gaan en om een aantal van hun economische activiteiten in een mondiale economie te laten gedijen. Tegelijkertijd moeten ze dit concurrentievermogen koppelen aan bredere sociale en economische doelen die de levenskwaliteit van hun inwoners verbeteren. De duurzame welvaart aanpak van een economische strategie houdt het doordenken in van de relaties die overheidsbeleid, concurrentievermogen van de industrie en economische resultaten verbinden.

beïnvloeden. Duurzame welvaart houdt in het versterken van de wereldwijd concurrerende exportsectoren, rond specifieke industriële clusters, die gebaseerd zijn op een duurzaam concurrentievoordeel dat niet snel kan worden overschaduwd door andere regio’s.

De concurrentievoordelen die een stad kan bieden zijn geworteld in de economische basiselementen (economic foundations) - de lokale activa die de stad onderscheiden van andere plaatsen en bedrijven in staat stellen waarde toe te voegen op een onderscheidende manier. Economische basiselementen zijn onder meer: opleidingsniveau van de beroepsbevolking, kwaliteit van het leven, regionale infrastructuur, innovatieve instellingen, en de belasting en regelgeving voor het bedrijfsleven.

Deze basiselementen zijn niet het werk van de private sector, althans niet uitsluitend. Publiek beleid is van beslissende invloed op de kracht van deze basiselementen.

Economische prestaties (economic performance) zijn een set van economische resultaten die het economische verleden van een stad, en haar visie op de toekomst weergeven. Deze uitkomsten zijn de economische indicatoren die mensen belangrijk vinden en willen beïnvloeden: werkloosheid, lonen, ongelijkheid, migratie, en zakelijk en activa bezit.

Het eerste principe van het duurzame welvaartskader is dat economische prestaties een onderdeel zijn van de lokale economische structuur en haar export sectoren, of economische factoren (economic drivers). De lokale exporterende sectoren, en hun concurrentievermogen op de mondiale markten, hebben een krachtige invloed op de economische resultaten die de levenskwaliteit

87

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

Bay Area Regional Prosperity Plan

BAY AREA PROSPERITY PLAN Op 18 juli 2013 keurden MTC (Metropolitan Transport Commission) en de Raad van Bestuur van ABAG (Association of Bay Area Governments) gezamenlijk het definitieve plan Bay Area goed, evenals de bijhorende MER. Dit Bay Area plan omvat de Sustainable

Communities

Strategy

en het 2040 Regional Transportation Plan van de regio. In samenwerking met steden en provincies, voorziet dit plan initiatieven voor de uitbreiding van huisvesting en vervoerskeuzes, het

organiseren

van

gezondere

gemeenschappen en het opbouwen van een sterkere regionale economie.

Het Bay Area Prosperity Plan (Welvaartsplan) is een driejarig initiatief gefinancierd door een subsidie van $5 miljoen aan de Vereniging van de Bay Area Overheden (ABAG) en de Metropolitan Transport Commissie (MTC) door het Amerikaanse ministerie van Volkshuisvesting en Stedelijke Ontwikkeling (HUD). Als onderdeel van HUD’s Sustainable Communities Partnership Program, wordt er met het plan gestreefd naar het creÍren van een sterkere, duurzamere gemeenschappen door de integratie van huisvesting en banenplanning, het stimuleren van de lokale innovatie en het bouwen van een schone energie-economie.

Het Welvaartsplan bouwt voort op de lokale en regionale planning inspanningen, zoals FOCUS en Plan Bay Area, gericht op de behoeften van mensen die met belemmeringen voor economische kansen worden geconfronteerd en die het minst kans hebben om deel te nemen in de lokale en regionale plannings- en besluitvormingsprocessen.

Het Welvaartsplan bestaat uit twee centrale werkgebieden, die onderling verbonden zijn: 1 Economische Welvaart Strategie - Definieer een regionale aanpak voor het uitbreiden van economische kansen voor werknemers met lage en middeninkomens en zorg voor meer dan $1 miljoen in subsidies voor proefprojecten tegen eind 2013.

2 Werknemers Huisvesting Initiatief - Zorg voor instrumenten en middelen ter verbetering van de betaalbaarheid van woningen in de buurt van de openbaar vervoer, dit terwijl nieuwe investeringen de waarde van onroerend goed doet stijgen. Zorg ook voor meer dan $1 miljoen in subsidies voor proefprojecten tegen eind 2012.

MTC en ABAG zullen werken met gekozen vertegenwoordigers, gemeentelijke en provinciale medewerkers, communitybased en non-profit partners, bedrijfs- en arbeidersgroepen, en economische en werknemers ontwikkelingsorganisaties die meewerkten aan de subsidieaanvraag voor de uitvoering van dit programma. Ten grondslag aan deze twee werkgebieden ligt een uitgebreid outreach en participatie proces om ervoor te zorgen dat de ondervertegenwoordigde groepen, die het meest behoefte hebben aan betaalbare woningen en hoogwaardige werkgelegenheid, een echte stem in de ontwikkeling en uitvoering van het plan krijgen.

De verwachting is dat er nog meer partners zullen aansluiten.

88

INTERNATIONALE VERGELIJKING

Economic Prosperity Strategy De Economic Prosperity Strategy (Economische Welvaart Strategie) heeft tot doel de economische mogelijkheden te vergroten voor de inwoners in de San Francisco Bay Area met een laag en middeninkomen. De EPWG (Economic Prosperity Working Group) is belast met het bereiken van dit doel door samen te werken met lokale en regionale belanghebbenden, achtergestelde gemeenschappen en programma partners, evenals de Housing Working Group en de Equity Collaborative om een regionale economische ontwikkelstrategie te ontwikkelen.

De strategie zal “kansrijke industrieën” en “kansrijke plekken” identificeren die hoogwaardige werkgelegenheid kunnen bieden aan een specifieke populaties. Kansrijke industrieën omvatten sectoren en bedrijven die in banen kunnen voorzien met een leefbaar loon en duidelijk omschreven loopbaantrajecten voor werknemers met lage en middeninkomens, en die zich kunnen vestigen in de buurt van openbaar vervoer of gemeenschappen met lage inkomens. Kansrijke plekken zijn buurten of wijken die goed zijn gepositioneerd om te profiteren van uitgebreide arbeidsmogelijkheden, de vestiging van nieuwe bedrijven, en ondersteuning voor bedrijven die zich vestigen, of al gevestigd zijn, in achtergestelde gemeenschappen.

4 Informeer het strategisch kader en actieplan met kwantitatief en kwalitatief onderzoek en analyses.

5 Identificeer de verschillende types van mogelijke partnerschappen en samenwerkingen die de uitbreiding van economische kansen voor inwoners met lage en middeninkomens kunnen ondersteunen.

6 Identificeer de mogelijkheden voor de integratie van Plan Bay Area in de regionale strategie.

7 Identificeer en prioriteer de types potentiële proefprojecten die door subsidies uit het Regionale Welvaartsplan kunnen worden gefinancierd.

8 Ontwikkel aanbevelingen voor de ondersteuning van de uitvoering van de regionale strategie vanaf voorjaar 2015.

Zodra de strategie is afgerond, zal de EPWG meer dan $1 miljoen aan subsidies geven, op concurrentiebasis, om vier tot zes proefprojecten te implementeren.

De strategie richt zich op de volgende hoofddoelstellingen: 1 Creëer een gecoördineerde regionale aanpak voor het uitbreiden van economische kansen voor inwoners met lage en middeninkomen in zowel centra die gevoed worden door het openbaar vervoer als in gemeenschappen met een hoge concentratie aan werkloosheid en armoede.

2 Schakel de lokale en regionale partners, belanghebbenden in de publieke en particuliere sector, gemeenschappen met lage en middeninkomens, en de drie project werkgroepen in bij het uitvoeren van een technische analyse en de ontwikkeling van een regionale strategie.

3 Ontwikkel een strategisch kader en actieplan om de lokale en regionale economische ontwikkelingsactiviteiten, opleidingsen arbeidsbemiddelingsprogramma’s, ontwikkelingsinitiatieven voor kleine ondernemingen, evenals de regionale infrastructuur investeringen te informeren.

89

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

SAN FRANCISCO BAY AREA JOB GROWTH 2040 WERKGELEGENHEID DISTRIBUTIE AANPAK EN METHODOLOGIE Het Bay Area Plan haalt haar voorspelling van de distributie banen in de hele regio uit de veranderende trends in de locatievoorkeuren van de brede waaier aan industriële sectoren en type zakelijke clusters in de Bay Area. Deze trends ondervangen de huidige geografische veranderingen, maar

ook

veranderingen

in

de

samenstelling van de beroepsbevolking en voorkeuren van werknemers. Over het algemeen wijzen de veranderende behoeften

van

bedrijven

op

een

overgang naar een meer gerichte groei van

het

werkgelegenheidspatroon

voor de Bay Area. Deze gerichte groei vormen

neemt aan

in

verschillende de

verschillende

werkgelegenheidsclusters in de regio, zoals hieronder samengevat.

1.

Kenniswerkgelegenheid, cultuur en entertainment bij regionale centra De groei van de professionele dienstensector zal naar verwachting leiden tot meer banen in het centrum van San Francisco, de binnenstad van Oakland en het centrum van San Jose uitgaande van een passende uitvoering van de infrastructuur, openbaar vervoer en toegang tot betaalbare huisvesting. Deze binnenstedelijke gebieden trekken ook internationale zakenreizigers en vakantiegangers, evenals kunstenaars en entertainers, wat de opkomst van recreatieve en culturele activiteiten stimuleert. Net als bij de groei van het financiële district van San Francisco in de jaren ‘70 en Silicon Valley in de jaren ‘90, trekt de Bay Area nieuwe bedrijven en de werknemers aan die zich in de buurt van gerelateerde bedrijven, diensten en voorzieningen willen vestigen. Deze bedrijven en professionals zoeken naar flexibele ruimtes en eisen minder kantoorruimte per werknemer in vergelijking met de traditionele kantoorruimte expansie in binnensteden.

2. Meerdere activiteiten en openbaar vervoer bij kantoorparken Van kantoorparken wordt verwacht dat zij nog steeds een groeiend aantal werknemers zullen accomoderen. Echter, gezien de beperkte grond beschikbaar voor nieuwe kantoorparken, de beschikbare leegstaande kantoorruimte, en de voorkeur van een groeiend aantal werkgevers voor wijken die beloopbaar zijn en aangesloten op openbaar vervoer, zullen kantoorparken naar verwachting trager groeien dan in de afgelopen decennia.

Veel bestaande kantorenparken veranderen zodat minder ruimte per werknemer wordt gebruik, er directe toegang tot (openbaar) vervoer is, en bieden zelfs huisvesting, diensten en andere voorzieningen. Een groeiend aantal bedrijven, vooral in de provincies San Mateo en Santa Clara, bieden privé-pendeldiensten om hun werknemers te helpen met het pendelen naar hun werk. Het uitbreiden en verbeteren van openbaar vervoer naar kantoorparken zal de verkeersopstoppingen met betrekking tot groei van de werkgelegenheid verminderen, maar niet volledig verzachten.

3. Binnensteden en openbaar vervoerscorridors voor bewoners.

De afgelopen tien jaar hebben middelgrote en kleine steden in de regio het aanbod van diensten en

90

INTERNATIONALE VERGELIJKING

banen in hun binnensteden uitgebreid. De toename van de senioren bevolking, gecombineerd met het veranderende etnische profiel van de regio’s, zal naar verwachting de vraag naar lokale diensten, huisvesting en vervoerskeuzes verhogen in de hele regio, waaronder in veel van deze middelgrote en kleine binnensteden. Veel van deze locaties tonen een verhoogde concentratie van op kennis gebaseerde banen in de sectoren kunst, recreatie, gezondheid en onderwijs.

4. Nieuwe vitaliteit voor industriegebieden Productie en groothandel hebben een dalende werkgelegenheid ervaren in veel van de belangrijkste industriële gebieden van de regio.

Echter, in de afgelopen jaren is een andere en zeer gevarieerde mix van bedrijven verhuisd naar een aantal van deze Bay Area locaties. Naast de basisvoorzieningen zoals shuttlebuslijnen en vuilnisophaaldienst, of traditionele toepassingen zoals betoncentrales, worden de industriegebieden nu bezet door onder andere de voedselverwerkende industrie, high-tech product ontwikkeling, auto reparatie, grafisch ontwerp en recycling bedrijven.

De gebouwen en de ruimtebehoefte van deze bedrijven maken de traditionele industriegebieden aantrekkelijk. Deze nieuwe bedrijven zorgen voor werkgelegenheid, en bieden ook essentiële steun aan andere sectoren van de economie en vitale diensten aan omwonenden. Het is in het belang van de regio om ervoor te zorgen dat nieuwe bedrijven toegang hebben tot de industriële gebieden, zodat de banen die zij creëren in de Bay Area blijven.

Werkgelegenheid Distributie Methodologie De distributie van de verwachte groei van de werkgelegenheid beschouwt de banengroei per sector en is gekoppeld aan de inbreng van bewoners en planningsafdelingen. De groei van de werkgelegenheid georganiseerd rond drie grote groepen: banen voor kenniswerkers, banen in de dienstensector, en alle andere banen.

Het aantal banen voor kenniswerkers zoals banen in ICT-bedrijven, juridische of ingenieursbureaus, of biotechnologische bedrijven - zal naar verwachting groeien gebaseerd op de huidige concentraties van deze banen, de gespecialiseerde vaardigheden en ervaring die nodig zijn om deze taken uit te voeren, en de groei van de sector in het verleden.

Het aantal banen in de dienstensector, zoals die in winkels of restaurants, zal naar verwachting groeien op een manier die de distributie van de toekomstige groei van huishoudens zal weergeven.

Het aantal banen in alle andere sectoren, met inbegrip van de sectoren overheid, landbouw en industrie, zal naar verwachting groeien op basis van de bestaande distributie van de werkgelegenheid in elk van deze sectoren. Ten slotte is de distributie van de werkgelegenheidsgroei ook gekoppeld aan de toegang tot openbaar vervoer, wat nog steeds een grote aantrekkingskracht heeft voor zowel werkgevers als werknemers.

91

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

STOCKHOLM POLYCENTRIC VARIETY treinstations / opp. regio

inwoners / bebouwd gebied

600 500 400 300 200 100 0

ECONOMIC FUTURE EUROPE

aantal bedrijven GOED ALS DE STADSTAAT SINGAPORE SCOORT chemie of chemische producten / opp regio SUSTAINABLE CENTRE EN WORDT 100GEZIEN ALS EEN 80 HOT SPOT. 60 40 20 0

aantal bedrijven watertransport / opp regio

stedelijk groen / bebouwd gebied

woningen / opp. regio

aantal bedrijven in voedsel setor / opp regio

aantal bedrijven magazijn en ondersteunende activiteiten voor transport / opp. regio

Regio Stockholm REOS Data bronnen: Eurostat, OECD, Corine Land Use

SMART DELTA

PLACE TO BE aantal bedrijven in motion picture, video and tv programma’s production, sound recording en music activiteiten / opp. regio

hoger opgeleiden / bevolking regio

aantal bedrijven elektriciteit, gas. stoom en air condition leveringen / opp. regio

120 100 80 60 40 20 0

aantal bedrijven computer, electronica of optische producten / opp. regio

250 200 150 100 50 0

werkgelegenheidsgraad

aantal architectuur of ingenieur bedrijven / opp. regio

aantal bedrijven telecommunicatie / opp regio

Singapore

SINGAPORE KENT EEN HOGE DICHTHEID.

Regio Singapore REOS Data bronnen: Eurostat, OECD

GDP/inwoner

1000 800 600 400 200 0

luchttransport vracht

300 250 200 150 100 50 0

score universiteiten algemene ranking

werkgelegenheid

bevolkingsdichtheid

100 80 60 40 20 0

watertransport vracht

Regio Bay Area REOS Data bronnen: Eurostat, OECD

GDP/inwoner

120 100 80 60 40 20 0

250 200 150 100

92

SINGAPORE KENT EEN HOGE INTERNATIONALE FOCUS 100 80 SCORE TOV HUN ALGEMENE 60 SCORE 40 20 0

score universiteiten algemene ranking werkgelegenheid

luchttransport passagiers

score universiteiten internationale focus

patent/inwoner

bevolkingsdichtheid

aantal uitgeverijen / opp. regio

watertransport vracht

luchttransport passagiers

INTERNATIONALE VERGELIJKING

SINGA PORE 93

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

LAND USE PLAN TO SUPPORT

mogelijk buffers inbouwen, zodat we

SINGAPORE’S FUTURE

flexibiliteit behouden om te reageren

POPULATION

op onverwachte ontwikkelingen en toekomstige behoeften.

Het

bevolkings

Sustainable

witboek:

Population

for

“A a

Dynamic Singapore” (januari 2013) adresseert de demografische uitdaging van

Singapore:

bevolkingsgroei

een

van

6,5

verwachte naar

tot

6,9 miljoen in 2030. Dit document schetst

het

bestemmingsplan

dat

als doel heeft de grotere bevolking te accommoderen, dit met behoud van een hoge leefomgevingskwaliteit voor alle Singaporezen.

Onze

ontwikkelingsstrategie

wil

van Singapore een van de meest leefbare steden in de wereld maken - een stad voor alle leeftijden en een land dat we met trots thuis noemen.

Dit vereist goede planning, nauwe interdepartementale

coördinatie,

tijdige implementatie en reactie op de behoeften en aspiraties van de Singaporezen. Ook zullen we waar 94

INTERNATIONALE VERGELIJKING

Behoud van een vitale economie met goede banen

Om een hoge kwaliteit van leven en welzijn te bereiken en behouden moeten we in goede en gevarieerde banen voorzien. We zullen dit doen door het ondersteunen van de groei van onze productie-, financiële en zakelijke dienstverlening, toerisme en logistiek.

Singapore is één van ‘s werelds toonaangevende maritieme en luchtvaart hubs. We zullen doorgaan met het ondersteunen van de uitbreiding van capaciteit van onze luchthaven en zeehaven door: 1. Het uitbreiden van onze luchthaven: Changi Airport is momenteel aangesloten op meer dan 230 bestemmingen wereldwijd, en bediende meer dan 50 miljoen passagiers in 2012. Met de nieuwe Terminal 4 en uitgebreide Terminal 1, zal Changi Airport in 2017 een totale capaciteit van 85 miljoen passagiers per jaar hebben. Om mee te kunnen liften op de sterke groei van het luchtverkeer bestuderen we de haalbaarheid van een extra passagiersterminal en het gebruik van Changi’s derde baan.

2. Versterking en uitbreiding van de capaciteit van de havenactiviteiten op Tuas: The City Terminals en Pasir Panjang Terminal hebben een gezamenlijke capaciteit om ongeveer 50 miljoen containers of Twenty-foot Equivalent Unit (TEU) te verwerken.

We zijn van plan om uiteindelijk deze container havenfaciliteiten te verplaatsen naar Tuas Port. Het samenbrengen van containerhaven activiteiten op één locatie zal connectiviteits- en schaalvoordelen verbeteren, en de kosten verlagen door het wegnemen van interterminal transport. De geconsolideerde haven zal, volledig operationeel, een jaarlijkse capaciteit hebben voor de verwerking van maximaal 65 miljoen TEU. We verwachten dat de eerste set van de ligplaatsen in Tuas Port operationeel zijn over ongeveer tien jaar. Dit creëert de mogelijkheid voor een grote stedelijke ontwikkeling gelegenheid in de stad, op een schaal die zelfs groter is dan de Marina Bay. Hoe we goede banen voor Singaporezen zullen ondersteunen en creëren: 1. Groei van de producerende sector De producerende sector draagt ongeveer 22% bij aan het BBP van Singapore. Om de groei van de producerende industrie te ondersteunen, worden er nieuwe productiegebieden voorzien in Woodlands, Sengkang West, Seletar, Lorong Halus en Pasir Ris,

en ook in nieuw ingepolderde gebieden bij Tuas.

2. Versterking van de positie van Singapore als wereldwijde financiële business hub.

Ons bestaande Central Business District (CBD) heeft de laatste vijf decennia gediend als het centrale business en financiële district. Marina Bay biedt nog minstens een miljoen vierkante meter van eersteklas kantoorruimte, van de huidige zes miljoen vierkante meter. We zullen het huidige CBD verjongen en de Marina Bay verder ontwikkelen als een woon-werk-voorzieningen gebied.

3 .Meer banen dichter bij woningen brengen Onze belangrijkste centra voor werkgelegenheid zijn momenteel gevestigd in het westelijk deel van de regio en in de stad. Daar de meeste woningen in het noorden, noordoosten en oosten van de regio liggen, is er grote druk op de infrastructuur van de stad en het westen door het woon en werk verkeer tijdens de piekuren.

Op de middellange termijn, zullen we meer commerciële centra buiten de CBD ontwikkelen om zo meer werkgelegenheid en voorzieningen dicht bij huis te bieden. In 2030 hebben we regionale hubs ontwikkelt, die in ten minste 13 miljoen vierkante meter commerciële ruimte buiten de stad voorzien.

Huidige succesvolle voorbeelden zijn Noveen Fringe Centre en Tampines Regional Centre.

1. Ontwikkeling van nieuwe groei knooppunten: Jurong Lake District realiseert een kritische massa aan kantoren en winkels voor de bewoners en zakelijke behoeften. One-North en Paya Lebar Central zullen ook blijven uitbreiden om meer banen en voorzieningen te bieden in het westen, midden en oosten van de regio. Samen kunnen deze knooppunten groeien tot zes keer de grootte van het huidige Tampines Regional Centre.

2. Ontwikkeling van de North Coast Innovation Corridor: Er komen nieuwe commerciële clusters van Woodlands tot Punggol. Woodlands Regional Centre zal worden uitgebreid tot een belangrijk commercieel knooppunt, dit in combinatie met de ontwikkeling van de nieuwe Thomson MRT lijn en de North-South Expressway. Er komen ook nieuwe industriële clusters in Woodlands en Sengkang West, en extra commerciële ruimte in Punggol en Serangoon sub-regionale centra.

3. Uitbreiding van commerciële knooppunten in het Oosten: Changi Business Park, Tampines Regional Centre en industrieën op Lorong Halus worden uitgebreid.

95

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

96

INTERNATIONALE VERGELIJKING

97

SAMEN 98

VATTING 99

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

SAMENVATTING Dit cahier is een tussenproduct in het REOS proces en toont de stand van zaken in oktober 2014.

Uit een longlist met de twintig best presterende Europese regio’s (op 25 indicatoren) is een shortlist van elf stedelijke regio’s samengesteld. De basis hiervan ligt bij de scores van deze regio’s op indicatoren gerelateerd aan de thema’s Polycentric Variety, Smart Delta, Economic future Europe en Place to be. Deze thema’s zijn opgesteld in de “Tussennotitie Ruimtelijk-Economische Ontwikkelstrategie” en per thema zijn de vier meest interessante regio’s benoemd, die als voorbeeld kunnen dienen om de thema’s verder aan te scherpen. De vergelijking van het REOS gebied met andere internationale stedelijke regio’s werkt in het proces ook als het voorhouden van een spiegel. Wanneer we REOS zien als een Smart Delta, kunnen we ons dan inderdaad spiegelen aan de regio rondom Kopenhagen? Als REOS inderdaad kiest voor Economic Future Europe, wat wordt dan onze positie ten opzichte van andere economisch sterke internationale regio’s? Zet de resulterende strategie in op beleid, zoals in San Francisco, of op projecten, zoals in Singapore. Deze internationale spiegeling van het REOS gebied scherpt, door het oproepen van deze vragen, het traject aan.

1. Een sterke REOS regio.

Enkele van de onderzochte EU regio’s scoren goed op bijna alle vier de thema’s. Dit zijn Berlijn, Kopenhagen, Londen, Madrid, Parijs en Wenen.

Deze stedelijke regio’s bezitten echter maar één grootstad in hun regio. De andere stedelijke regio’s, rondom de steden Frankfurt, Grenoble, München, Stockholm en Zürich, blinken uit in één of twee thema’s, maar zijn voor het overgrote deel, net als de steden in het REOS gebied, onderdeel van een groter stedelijk veld.

Deze schijnbare tweedeling kan de discussie over het verfijnen van de vier thema’s verder helpen. De onderzochte regio’s maken duidelijk dat niet alleen de grote steden steeds de winnaars, maar ook kleinere steden dingen mee op specifieke onderdelen. Zo staat Zürich (naast Madrid, Londen, Parijs, Kopenhagen – Malmö) in meerdere lijsten in de top vier. Hoewel het REOS gebied een grootstad mist, kan de regio als geheel internationaal toch aantrekkelijker worden; dit door de verschillende steden in de regio verder te laten specialiseren.

Uit de datavergelijking met Europese regio’s wordt, per thema, duidelijk wie in de Europese omgeving de concurrenten zijn. Waar moeten REOS op inzetten om in de ‘European League’ te blijven? San Francisco en Singapore zijn geen directe concurrenten voor het aantrekken van internationale bedrijven en investeringen, maar zijn wel interessant vergelijkingsmateriaal. Van deze twee regio’s zijn de organisatie, strategie en projecten nader bekeken. Hoe zijn ze georganiseerd en waar zetten de strategieën en projecten van deze twee regio’s op in?

Dit onderzoek betreft een quickscan en leidt tot een selectie van regio’s die interessant zijn om te vergelijken met het REOS gebied. Er is dus meer diepgaand onderzoek van de verschillende regio’s nodig, maar we zien we al wel de volgende resultaten:

100

INTERNATIONALE VERGELIJKING

2. Vier steden per thema Per thema zijn, op basis van de score van de EU regio’s op kwalitatieve, kwantitatieve en ruimtelijke aspecten, steeds vier regio’s geselecteerd voor nader onderzoek. Geen enkele regio past perfect binnen de kaders van een thema. Daarom is steeds beschreven welke afwegingen zijn gemaakt bij de keuze van de vier regio’s. Daarnaast is, voor zo ver mogelijk, bekeken wat de REOS steden hiervan kunnen leren.

Daarnaast word per thema benoemd wat het meest interessante is in de Bay Area of Singapore om nader te bestuderen.

Polycentric Variety Binnen het thema Polycentric Variety zijn de vier regio’s Zürich, Frankfurt, Berlijn en Wenen geselecteerd. Omdat de focus van het thema ligt op stedelijke woonmilieus zijn vooral goed presterende kleinere steden uit de shortlist geselecteerd. De relatie stad en omgeving is daar vergelijkbaar met de steden in het REOS gebied. Hoe werken deze steden aan knooppuntontwikkeling, de kwaliteit van voorzieningen en hoge woningdichtheid ten opzichte dichtheid aan stedelijke groen per inwoner?

Wat kunnen de REOS steden leren of lenen van de diversiteit aan stedelijke woonmilieus in deze vier goed presterende regio’s?

De strategie toegepast in het Bay Area Plan sluit mooi aan bij de focus op hoge kwaliteit woonmilieus in de vergelijking van EU regio’s. De strategie zet in op een duurzame ontwikkeling van verschillende wijken, dit door wonen, werken en openbaar vervoer met elkaar te verbinden en zo ook de zwakkeren in de samenleving mogelijkheden op de regionale arbeidsmarkt te geven.

Smart Delta Bij bestudering van het thema Smart Delta bleek dat elke regio in de shortlist wel iets met technologie en innovatie heeft. Wat dus ook de uiteindelijke REOS strategie wordt, het thema Smart Delta moet er een onderdeel van zijn! Voor dit thema zijn de volgende regio’s geselecteerd: Kopenhagen-Malmö, Grenoble, München en Madrid. Dit gezien enerzijds hoge scores op de kwalitatieve en kwantitatieve lijsten en anderzijds de vergelijkbare omvang met de verschillende stedelijke gebieden binnen REOS. Een extra reden voor de opname van Grenoble is dat Vereniging Deltametropool, via haar contacten in deze regio, bekend is met lopende investeringen in het project Grenoble Prequ’île. Dit project ontwikkeld een gebied van 250 hectare als

internationale kenniscampus en economisch cluster; het wordt een gemengd stedelijk milieu waar studenten, onderzoekers, werknemers en bewoners samenkomen. De projectinvesteringen zijn nog niet zichtbaar in de regionale data, maar maken de regio wel steeds meer zichtbaar in de kwaliteitslijsten.

Bij verder onderzoek van Grenoble moet de positie van Grenoble ten opzichte van Lyon en Alpine Metropolitan Corridor (tussen Geneve en Valence) worden meegenomen. Grenoble heeft zo bezien een vergelijkbare positie als Eindhoven in het REOS gebied.

De strategie van San Francisco kan ook voor het thema Smart Delta als voorbeeld dienen. Om de kennissector mogelijkheden te bieden om zich verder te ontwikkelen wordt er ingezet op centrumgebieden, worden bestaande clusters herontwikkeld (door toevoeging van andere functies en de verbetering van openbaar vervoermogelijkheden) en bestaande industriegebieden opengesteld voor nieuwe bedrijvigheid.

Economic Future Europe Voor het thema Economic Future Europe zijn de regio’s London, Île-de-France (Parijs), Madrid geselecteerd, gezien hun rol als Europese mainports (vooral voor luchtverkeer). Specifiek voor havenontwikkeling wordt deze top vier verder ingevuld met de regio Kopenhagen-Malmö. Deze regio combineert namelijk de groei van haven en industrie met de verduurzaming van haar regio en komt zo internationaal steeds meer in het vizier als innovatieve toegangspoort tot Europa.

Ook Singapore zet in op de ontwikkeling van haar mainports. De luchthaven wordt uitgebreid en de mogelijkheden tot verdere groei worden al onderzocht. Qua haven wordt ingezet om de concentratie van de bestaande havens op één plek, dit om de connectiviteit en schaalvoordelen te vergroten.

Hoe Singapore de ontwikkeling van de mainports aan een algemene regionale strategie koppelt en hoe door het verhogen van efficiëntie ook ruimte kan worden gewonnen zijn interessante uitgangspunten voor de mainports in het REOS gebied.

Place To Be Het meest interessant om verder te onderzoeken voor het laatste thema, Place To Be, zijn de regio’s rondom Parijs en Londen. Het zijn de grootste ‘global cities’ in Europa en derhalve overduidelijk ‘places to be’. Verder zijn Stockholm en Zürich interessante

101

RUIMTELIJK-ECONOMISCHE ONTWIKKELSTRATEGIE

regio’s: ondanks de relatief lage internationale connectiviteit zijn ze wel aantrekkelijk voor het vestigen van de hoofdkantoren van grotere bedrijven. Wat zijn de andere factoren die hierbij een rol spelen? Deze factoren kunnen van belang zijn voor het verder kwalitatief ontwikkelen van de minder internationaal bereikbare steden in het REOS gebied.

De strategie van Singapore is duidelijk: “Onze ontwikkelingsstrategie wil van Singapore één van de meest leefbare steden in de wereld maken - een stad voor alle leeftijden en een land dat we met trots thuis noemen”. Om dit te verwezenlijken willen ze door verspreiding van voorzieningen over verschillende centra in de regio (en dus ook werkgelegenheid) de huidige druk op de infrastructuur van het woonwerkverkeer verminderen.

3. De relatie tussen organisatie, strategie en projecten Naast de focus op Europese regio’s is ook buiten Europa gekeken, en dan vooral naar de strategieën die de San Francisco Bay Area en Singapore inzetten om hun regio zowel ruimtelijk als economisch een stap verder te brengen. Omdat San Francisco en Singapore geen directe concurrenten zijn voor het aantrekken van internationale bedrijven en investeringen en ook de data van deze steden niet zomaar kan worden vergeleken met het REOS gebied (andere definities, meetmethodes) is er voor gekozen om bij deze steden dieper in te gaan op de organisatie, de ruimtelijke economische ontwikkelstrategieën en de projecten die uit de strategieën volgen, en te bekijken wat hieruit geleerd of geleend kan worden voor het REOS traject.

Het verschil tussen de twee regio’s begint al bij de regionale bestuurlijke organisatie: een publiek-private samenwerking in de Bay Area en een publieke organisatie in Singapore. Dit is dan ook zichtbaar in de uitwerking van de strategie en organisatie van partners rondom de strategie.

Waar de Bay Area inzet op vooral partnerships, zet Singapore in op projecten als uitwerking. De ambities van San Francisco en de Bay Area zijn dan ook vooral regionaal georiënteerd, waar Singapore meer een internationale blik blijkt te hebben. De projecten moeten de positie van Singapore in de wereld veiligstellen.

Het REOS gebied, bestaande uit een samenwerking van het Rijk, provincies en steden, past tussen deze twee uitersten in. Welke aspecten kunnen worden geleend uit beide strategieën of wat kunnen we leren van deze uitersten voor het komende REOS traject?

102

INTERNATIONALE VERGELIJKING

COLOFON PROJECTTEAM Vereniging Deltametropool Paul Gerretsen (Agent) David Dooghe Mariana Faver Contact David.Dooghe@deltametropool.nl Beeld Berlijn: Daniel Foster Frankfurt: Namvianny Grenoble: onbekend Kopenhagen-Malmö: Alex Berger Londen: Mariusz Kluznlak Madrid: onbekend München: Nickay3111 Parijs: Mortimer62 Stockholm: Hector Melo A. Wenen: Andrew Nash Zürich: Small San Francisco: Paul Williams Singapore: William Cho

Vereniging Deltametropool is een onafhankelijk netwerk van personen en organisaties dat zich inzet voor een metropolitane ontwikkeling van Nederland en van Nederlandse stedelijke regio’s, in een internationaal perspectief. Het stimuleren van metropolitane ontwikkeling is onze missie. De vereniging brengt als platform relevante personen en organisaties samen rond deze missie. Daarnaast ontwikkelt de vereniging als onderzoekslaboratorium kennis over metropolitane ontwikkeling en past die toe in projecten. Op die manier worden actoren op het metropolitane schaalniveau geholpen om tot een effectievere organisatie en besluitvorming te komen. Vereniging Deltametropool is een algemeen nut beogende instelling (ANBI). Ze verbindt bedrijven en kennisinstellingen aan de publieke organisaties en vormt daarmee een brug tussen onderzoek en praktijk. Daarnaast is de vereniging actief in internationale professionele netwerken en heeft contacten met andere metropolitane gebieden en biedt haar leden daarmee een mogelijkheid gemakkelijker de weg naar internationale fora te vinden. www.deltametropool.nl www.twitter.com/deltametropool

Vereniging Deltametropool, Rotterdam, oktober 2014

103