Denis Doeland
White Paper 28 januari 2014
! Radio wordt nooit meer zoals het was !
Muziekdiensten als Spotify, Deezer en iTunes bieden vrijwel gratis muziek aan en noemen hun afspeellijsten ‘radio’. Indien er genoeg bandbreedte is en dataverkeer voor mobiele telefonie betaalbaar blijft, is het een kwestie van tijd totdat dergelijke platforms ook beeld gaan verzorgen. YouTube en VeVo werken andersom ook prima als radio met beeld, zo schrijft Wilbert Mutsaers zendermanager van 3FM enige tijd geleden op 3voor12. 1
‘Radio = Visual radio = Social radio = Social audio = Social video stream = Transmediaal platform = Mediamerk.’
!
- Wilbert Mutsaers - 3FM
! Disruptie in radiobranche Toegang tot digitale content op internet is inmiddels het fundament van digitale (toekomstige) verdienmodellen voor radiozenders, die eigenlijk met de exploitatie van hun zelfgeproduceerde content bezig zijn. De nadruk bij de moderne, digitale luisteraars van muziek, zal steeds minder op lineair luisteren liggen. Lineair luisteren maakt plaats voor beschikbaarheid, gebruik, belevenis, gemak en service. De relatie met de luisteraar in het internetecosysteem is waar het allemaal om draait.
De muziekindustrie is inmiddels al in een tweede of derde ‘disruptieve’ periode beland. De gevolgen van zo’n snelle digitale ontwikkeling zijn groot. Vaak zijn het nieuwkomers die door slim gebruik te maken van nieuwe digitale mogelijkheden een markt volledig op zijn kop zetten. Op lange termijn ontkomt geen enkele vorm binnen de muziekindustrie er aan.
De radiobranche is nu aan de beurt en binnen 36 maanden kennen we het begrip ‘radio’ niet meer zoals we het ooit kenden, zo lijkt het als we de cijfers van het Radio Advies Bureau van medio 2013 goed interpreteren. Het aantal mensen dat via internet naar de radio luistert is in de afgelopen 8 jaar bijna verdubbeld (van 19% naar 36%). Ruim 5 miljoen mensen luisteren regelmatig naar de radio via internet, de meesten direct via de site van het gekozen radiostation, waarbij Sky Radio, Q-music, 538 en 3FM de populairste zenders zijn. Leg je daar de ontwikkeling van het aantal op internet aangesloten apparaten en aangesloten mensen op internet langs, dan is het antwoord duidelijk.
Radio zal in de toekomst nooit meer zijn wat het ooit was. Dat staat zo langzamerhand vast. Het bijna dertig jaar oude apparaat dat op batterijen werkt en nog steeds ergens op je vensterbank staat, of de autoradio die je moet afstemmen op de juiste frequentie, hebben hun beste tijd gehad. We moeten stoppen met denken in termen van ‘radio’. De snijpunten waar radio en muziek luisteren elkaar ontmoeten worden steeds waziger, waardoor het steeds moeilijker te onderscheiden wordt wat precies onder wat valt.
2
In de analoge dagen was het makkelijker om ‘radio’ te differentiëren: luisteren naar muziek via een etherfrequentie, dus anders dan muziek luisteren via een mp3-, cd-, cassette- of platenspeler.
Welke vormen van radio zijn er? Misschien wel de bekendste vorm van radio is FM-radio ofwel ‘radio in de ether’. Veel radiostations hebben dan ook de letters FM in hun naam, denk bijvoorbeeld aan 3FM, hoewel deze stations ook via de kabel of digitale radio kunnen worden ontvangen. Er zijn zelfs radiostations met ‘FM’ in de naam die niet via de ether opereren maar alleen via de kabel (Classic FM).
Ongeveer 95% van alle huishoudens in Nederland kunnen radio- en televisiezenders via de kabel ontvangen. Het aanbod wordt bepaald door de exploitanten van de kabelnetwerken. Via een kabelaansluiting worden 20 tot 30 FM-zenders uitgezonden met zeer goede kwaliteit. Naast de zenders die in de betreffende regio via FM worden uitgezonden, worden er ook veel FM-stations op de kabel aangeboden die niet via de ether ontvangen kunnen worden.
Op de langere termijn zal digitale radio de ontvangst via FM vervangen is een stellige overtuiging. Digitale radio, vaak aangeduid als Digital Audio Broadcasting (DAB of T-DAB), is een Europees systeem dat sinds 1993 gedigitaliseerde radio-uitzendingen mogelijk maakt als alternatief voor analoge radiosignalen. DAB maakt een storingsvrije ontvangst mogelijk en biedt bovendien plaats voor meer zenders. Dit kan een oplossing zijn voor de huidige capaciteitsproblemen op de FM-band. Bovendien is het mogelijk om tijdens de uitzendingen meer randinformatie door te sturen en (voor de luisteraars) de radioreclames weg te filteren.
DAB Autoradio Een nadeel van DAB is dat de luisteraar de digitale radioprogramma’s alleen kan ontvangen met een speciaal, duurder, DAB-radiotoestel. Massaproductie moet de prijs gaan drukken, maar huidige ontvangers zijn nog steeds duurder dan analoge ontvangers. Op termijn zou DAB de uitzendingen van de FM-band dus kunnen vervangen. Er zijn in Nederland en België nog geen plannen om FM definitief te vervangen door DAB+, hoewel het wel tot de toekomstige mogelijkheden behoort.
Vooralsnog zal in 2016, een jaar voordat de FM-licenties verlopen, gekeken worden naar hoeveel procent van de huishoudens een DAB+ontvanger heeft. Mocht er daadwerkelijk een toestelpenetratie van vijftig procent worden gehaald, dan wordt er een datum voor het uitschakelen van FM vastgesteld. Het uitgangspunt is dat dit maximaal zes jaar na de afloop van de huidige FM-licenties gebeurt (deze licenties lopen in 2017 af). FM blijft dus in elk geval tot 2023 in de lucht en het zenderpark wordt ook nog altijd uitgebreid en geoptimaliseerd.
! 3
In een aantal andere landen zijn er al concretere ideeën over het vervangen van FM door DAB. Dit zijn over het algemeen landen waar DAB al een tijdje in gebruik is en inmiddels een significant deel van de luistermethode uitmaakt. In de meeste gevallen wordt met ‘het uitschakelen van FM’ bedoeld dat alle landelijke publieke en commerciële omroepen van FM naar DAB verhuizen. Daarna kan de dure landelijke FM infrastructuur uitgeschakeld worden en de FM-band vergunningen uitsluitend voor lokale en regionale omroepen herverdeeld. De vraag rijst bij de invoer van DAB of dit nog de juist te bewandelen weg is, nu het steeds makkelijker wordt om via welk apparaat, welke locatie en welk tijdstip dan ook verbinding te maken met een radiozender via het internet.
Van analoog naar digitaal Digitale radio is zich nochtans niet op korte termijn aan het ontwikkelen tot volwaardige opvolger van het origineel, de FM-frequentie. Via internet is het mogelijk naar internetradio te luisteren. Daarbij wordt niet van de etherfrequentie gebruik gemaakt, maar van de internetverbindingen tussen de computers, die digitale gegevens naar elkaar sturen. Deze verbindingen tussen computers op internet kunnen ook draadloos zijn.
Door diensten als Spotify, Deezer, Rdio en Pandora, maar ook al door eerdere fenomenen als podcasting of initiatieven als 22tracks vertroebeld het begrip ‘radio’ steeds verder. Hoe kun je ‘radio’ definiëren anno 2014? Radio is oorspronkelijk toch een vorm van draadloze telecommunicatie waarbij een radiozender boodschappen of muziek verspreidt in de vorm van radiogolven. Tegenwoordig wordt ieder kanaal waar via internet wordt uitgezonden ‘radio’ genoemd, ongeacht de vorm. Een aantal digitale vormen op een rij:
! ! ! 4
Interactieve Radio Interactieve radio is radio op jouw PC, laptop, smartphone of tablet, waarmee je een bepaalde app kan openen en je meer controle over het radiostation in kwestie krijgt. In wezen is dit nog steeds ‘radio’, voor zover het voldoet aan een lineair uitzendschema.
Allemaal lineair dezelfde content consumeren, dat is bij televisie al een gepasseerd station. Het is tijd voor radiozenders om een vergelijkbare transformatie door te maken. Dat was Gert Jan Kole, senior projectmanager bij de Sky Radio Group, ook van mening. Vorig jaar bedacht hij MyRadio: online gepersonaliseerde radio die naar jou luistert in plaats van andersom. Een mooi voorbeeld van interactieve radio.
Podcasting Een podcast is een mediabestand dat op aanvraag wordt aangeboden door middel van feeds. De feed bevat een verwijzing naar een server met het mediabestand. Een applicatie controleert dit bestand op wijzigingen en nieuwe bestanden worden automatisch gedownload. Podcasts zijn vaak shows in episodes, en dus vergelijkbaar met hoe radioprogramma’s zijn uitgezonden in de afgelopen decennia. Echter, als je ze allemaal in één klap download naar een draagbare mediaspeler, kun je ze beluisteren in willekeurige volgorde.
Dankzij de introductie van draagbare mp3-spelers zoals de iPod was deze vorm van uitzenden snel populair onder radioamateurs en dj’s uit de dancescene (ook wel EDM). De term podcast is dan ook een samentrekking van iPod en broadcast.
Abonnementsdiensten Spotify, Deezer, Rdio en dergelijke zijn allemaal gatekeepers geworden: zij gaan over de toegang tot muziek. Je moet een bepaald bedrag per maand betalen om toegang te krijgen tot het volledige scala aan functies, zoals mobiele en offline toegang. Je hebt een onbeperkte hoeveelheid muziek tot je beschikking, die je handmatig kunt afspelen en via afspeellijsten die je zelf kunt maken. Ook via radio-achtige functies kun je muziek in willekeurige volgorde afspelen. De diensten kunnen na verloop van tijd zelfs leren waar je graag naar luistert en dienovereenkomstig hun aanbod voor jou verbeteren.
Streamingdiensten SoundCloud gedraagt zich inmiddels een beetje als een abonnementsdienst, maar lijkt ook op andere vormen van digitale audiodistributie, zoals podcasts. Het is misschien in strijd met je intuïtie, maar sites zoals YouTube, Vimeo, Vevo en anderen komen inmiddels op het grondgebied van traditionele radio. YouTube wordt vooral gezien als een videoplatform, maar het wordt ook veel gebruikt als een radio-platform. Je kan je abonneren op de afspeellijsten van andere gebruikers of zelf lijsten samenstellen om bijvoorbeeld onderweg naar te luisteren op je smartphone of tablet.
! 5
Andere digitale diensten Er zijn ook veel andere muziekdiensten. Last.fm is een online community die zich richt op internetradio. De website heeft zich door de jaren heen sterk ontwikkeld en bevat tegenwoordig niet meer alleen statistieken over luistergedrag, maar werkt ook met Last.fm Radio, waarop muziek per genre wordt afgespeeld. De dienst beschikt over vriendenlijsten, neighbours (gebruikers met overeenkomstig luistergedrag), concertagenda’s, groups (groepen van mensen met dezelfde muzikale smaak) en tags (onderverdelingen in de muziek van een bepaalde gebruiker, bijvoorbeeld per genre).
22tracks 22tracks.com is een online jukebox van 22 playlists van verschillende genres. Elke playlist kent 22 nummers, die speciaal zijn geselecteerd door dj’s uit Amsterdam, Londen, Brussel en Parijs. Zet 22tracks in je bookmarks, en je wordt muzikaal op de hoogte gehouden van de meest frisse tunes van dit moment. Zo ontdek je nieuwe genres en artiesten.
Er zijn honderden muziekblogs op het internet die een constante stroom nieuwe muziek oppikken, beschrijven en ten gehore brengen. Er is tegenwoordig ook een app die die muziekselectie en -beschrijvingen samenpakt in één geheel: Shuffler.fm. Een andere dienst is Kollekt.fm die muziek verzamelt van Facebook, YouTube, Last.fm en Soundcloud. Zoveel sociale platforms, zoveel mogelijkheden om muziek te beluisteren.
En omgekeerd geldt ook: zoveel muziekplatforms, zoveel mogelijkheden om dat wat je luistert te delen met anderen. Naast de bovenstaande beschreven initiatieven zijn er ook vele kleine niche initiatieven, die binnenkort in een overzicht op #D2W verschijnen.
! 6
Het internet der dingen ‘The internet of things’ oftewel ‘het internet der dingen’ is niets meer dan objecten, bijvoorbeeld auto’s, die verbonden zijn met het internet en deel uitmaken van het internetecosysteem. Het internet verlaat langzamerhand de computer en neemt zijn intrek in dingen. De term ‘het internet der dingen’ werd overigens voor het eerst in 1999 gebruikt. Het is nu niet langer meer een visie van een toekomstig concept, maar een toegankelijke werkelijkheid. Als je trouwens eigenaar bent van een Nike FuelBand, dan ben je al aangesloten en maak je gebruik van ‘het internet der dingen’.
In de ochtend en de avondspits luistert men aandachtiger naar de radio dan overdag. Dit heeft uiteraard te maken met de luisterplaats: de auto. Ook tijdens de lunch (van 12-14 uur) is de aandacht voor radio hoger. In de avond wordt ook aandachtig naar radio geluisterd, hoewel er dan minder mensen naar de radio luisteren dan overdag. Kijkende naar de ontwikkeling van ‘het internet der dingen’ zie je dat steeds meer en meer auto’s indirect of direct via het internet aangesloten raken hetgeen een directe bedreiging is voor de FMfrequenties en DAB+. Daarmee staat de toekomstige uitrol van DAB+ meteen op de helling. Het ‘internet der dingen’ maakt integraal onderdeel uit van het internetecoysteem.
Radio en het internetecosysteem Als hedendaagse radiozender maak je deel uit van het gehele ‘internetecosysteem’ en van je eigen internetecosysteem, waarbinnen je meer kans wil maken op omarming door de eindgebruiker, de (toekomstige) luisteraar. Daarbinnen moet je als radiozender snel beseffen dat je moet bestaan uit content, dat je functionaliteit aanbiedt en dat je data vertegenwoordigt. De content wordt niet alleen gedistribueerd via de ether, kabel, DAB+ of CDN (content delivery networks), maar ook via diverse gebruikersinterfaces van het web, de sociale kanalen, de (mobiele) apps en de ‘open API’s’ oftewel interfaces waar derden (ontwikkelaars) zelf functionaliteiten op kunnen ontwikkelen. Deze digitale diensten moet je kunnen bedienen met goede content.
Dat vereist een fundamenteel andere houding in relatie tot de diverse partijen in het ecosysteem. Niet alleen tot de sociale netwerken, maar ook tot de individuen en de nieuwe diensten die op het internet zijn ontstaan. Waar voorheen de nadruk binnen samenwerkingsverbanden heeft gelegen op concurreren en beschermen, ligt de nadruk nu op samenwerken. Luisteren, participeren en anticiperen op data die ontstaat in zogenaamde ‘conversaties’ en ‘interacties’. Deze data moet worden opgeslagen, geanalyseerd en gerelateerd aan de data die je zelf (wellicht al) bezit.
Het complete radiolandschap verandert en de spelregels veranderen mee. Luisteraars luisteren liever naar elkaar dan naar boodschappen van radiozenders. Een logisch gevolg, want naar wie moet je luisteren met zoveel keuze in zenders waar de programma’s nauwelijks nog onderscheidend zijn. Luisteraars integreren de nieuwe spelregels in hun dagelijks leven terwijl de meeste radiozenders er nog steeds krampachtig van weg blijven. De luisteraar is mondiger en machtiger geworden, dat staat vast.
7
Future of Radio De komende tijd hebben luisteraars behoefte aan een ‘likeable’ radiozender waar ze graag gezien, ondersteund en gehoord worden. Dialoog en connectie zijn hierbij de toverwoorden. De luisteraar wil binnen het ecosysteem van de radiozender als ‘mens’ behandeld worden. Het maken van de daadwerkelijke connectie en het communiceren met de luisteraar is waar het in het ecosysteem over gaat. Toegang tot content is de sleutel.
Radio is content maken Tekst, audio, video en afbeeldingen zijn de levenslijn en bepalen misschien ook wel de levensvatbaarheid van het internet. Zonder deze inhoud zou het internet een ‘lege’ technologie zijn. Blogs en online magazines, diensten voor het streamen van muziek en video’s, downloaddiensten, online radio, applicaties, sociale kanalen en ga zo maar door. Vandaag de dag zijn internet en content onafscheidelijk.
Als radiozender ben je eigenlijk contentproducent. Dagelijks ontstaat er naast de gedraaide muziek een hoop nieuwe content in de vorm van interviews via de telefoon of in de studio, live-optredens, belspelletjes of rariteiten en capriolen van de radio-dj’s. Deze content kun je via het internet op ontelbare manieren distribueren.
Huidige radioprogramma’s hebben een uniek onderscheidend vermogen doordat ze grootdeels relevante en unieke content leveren. De programma’s, die geproduceerd worden door dj’s, hun sidekicks en hun redactie-medewerkers verzorgen entertainment, infotainment en muziek. Naast de programma’s kunnen radiozenders nog relevante en unieke content produceren. Dat doen andere platformen niet, waardoor deze onderscheidende content sterk(er) online en cross-mediaal kan en moet worden geëxploiteerd. De content wordt ingezet voor een nieuwe verdienmodel en/of de relatie te versterken met de luisteraar. Dit leidt op zijn beurt weer tot informatie, welke nieuwe producten en verdienmodellen mogelijk maakt.
Content = relatie = informatie Content is overal en altijd beschikbaar in allerlei verschillende formaten. Het maakt integraal deel uit van de digitale economie en genereert belangrijke inkomsten voor alle spelers (zoekmachines, social media, online retail en distributie) en fabrikanten van met het internet verbonden apparaten. De data die hierbij ontstaat, moet worden opgeslagen, geanalyseerd en gerelateerd aan de data (lees: informatie) die je zelf als radiozender bezit. De data is dus het gevolg van content die door een radiozender wordt gedistribueerd.
Het stond al vast dat internet een ecosysteem is en dat we geneigd zijn om in silo’s of aparte werelden te denken. Wat moet een radiozender nu doen? De silo’s dienen letterlijk afgebroken te worden om aansluiting bij het externe ecosysteem op te bouwen. De eerste stap is te bepalen welke domeinen, netwerken en apparaten je wilt bedienen binnen het eigen ecosysteem. Bepaal vervolgens met welke externe ecosystemen je verbinding wilt maken.
8
Eenrichtingsverkeer van radiozenders is niet meer van deze tijd. Ze moeten gesprekspartners met hun luisteraars op het internet worden en op basis van vertrouwen en historische data een relatie met hen opbouwen om van daaruit passende content te produceren en te distribueren. De uitdaging voor radiozenders is om van merkbouw naar relevant verrassen te gaan en de relatie aan te gaan met de luisteraar.
De radiozenders die een goede strategie ontwikkelen zullen een groot strategisch voordeel hebben. Deze goede strategie is gebaseerd op toegang tot content, de juiste gebruikerservaring op het juiste moment, op het verkrijgen van een significante plek binnen het ecosysteem, op het naadloos kunnen laten aansluiten van processen en op het onttrekken van data uit verschillende bronnen. Het ‘content = relatie = informatie’-principe. De partijen die zorgen dat de luisteraar de optimale beleving heeft die bij elk afzonderlijk kanaal of apparaat hoort en data gaan verbinden en gaan uitlezen, zullen daarvan optimaal profiteren.
Wilbert Mutsaers, zendermanager van 3FM, schrijft verder op 3voor12 het volgende:
‘Radio = Visual radio = Social radio = Social audio = Social video stream = Transmediaal platform = Mediamerk. Kies maar als gebruiker. Of als maker, producent, mediaconcern. De content-producent met een sterke en heldere radio-propositie kan zich door al deze mogelijkheden steeds beter als breed mediamerk profileren, overal gaan waar haar publiek zich bevindt, doorvertalingen maken naar transmediale evenementen en lineaire TV.’ Mutsaers onderstreept hiermee mijn stelling ‘dat content van radiozenders decentraal (lees: crossmediaal dus transmediaal) gedistribueerd dient te worden en de connectie met de luisteraar voorop moet staan.’
Digitale marketingprofielen De rasse voortschrijding van het (mobiele) internet, de opkomst van social media en de ontwikkeling van het aantal met internet verbonden apparaten geeft radiozenders een extra mogelijkheid om hun huidige en toekomstige luisteraars te volgen en te bereiken. Er kan een directe relatie aangegaan worden, welke bij de traditionele offline marketing niet heeft bestaan. De stap die radiozenders moeten nemen, is data verzamelen en analyseren om daarna een vervolgstrategie of compleet nieuwe (marketing)strategie op te zetten. Met als doel toekomstige inkomsten te laten toenemen.
Inventaris, hardware, voorraad, frequentie-licenties en debiteuren. Ze krijgen steeds minder waarde bij de waardering van een radiozender. De houding en het gedrag van banken, waarderingsdeskundigen en investeerders onderschrijven dit. Maar wat doet de waarde van een radiozender dan wel toenemen? Hoewel historische waarde nog altijd een rol zal blijven spelen in waardebepaling, gaat het voornamelijk om de toekomstige kasstromen.
! ! 9
Door geavanceerd en zorgvuldig gebruik te maken van data uit het eigen domein, social media netwerken, het internetecosysteem en diensten van derden kunnen nieuwe en digitale marketingprofielen worden gecreëerd. Zo is inmiddels vast te stellen dat de waarde van de radiozenders die dit zorgvuldig georganiseerd en gewaarborgd hebben, zal toenemen.
Hoe ga je te werk als radiozender? Het navolgende stappenplan is een suggestie en heeft in beginsel veel weg van de te nemen stappen binnen ‘Big Data’-analyses, zoals ook besproken in het boek ‘vanAnaloognaarDigitaal.nu’. Om daadwerkelijk een ‘Return on Investment’ uit internet en social media te kunnen berekenen, zal verder dan dat gekeken moeten worden. ‘Big Data’ wordt na analyse ‘Rich Data’. En ‘Rich Data’ vertaalt zich in cash flow, wanneer nieuwe verdienmodellen en een nieuw publiek bereikt zijn of nieuwe ‘product/dienst-markt’combinaties mogelijk zijn.
Feitelijk dient er een stappenplan gemaakt te worden om tot een goede berekening te komen. Daarbij dienen 7 stappen in ogenschouw genomen te worden die de ‘Return on Investment’ kunnen bepalen.
Het stappenplan ziet er als volgt uit:
✓ Creatie (het kunnen opzetten en aanleggen van het eigen ecosysteem)
✓ Delen & Distributie (het kunnen delen en verspreiden van content)
✓ Collectie (het kunnen verzamelen en opslaan van data vanuit meerdere platforms)
✓ Validatie (het kunnen valideren van alle verzamelde gegevens)
✓ Analyse (het kunnen analyseren en in kaart brengen van behoeften)
✓ Modelleren (het kunnen opzetten en uitbouwen van zowel huidige als nieuwe verdienmodellen)
✓ Genereren (het op een betrouwbare en efficiënte wijze kunnen incasseren van nieuwe kasstromen)
Het nieuwe verdienmodel van radiozenders komt voort uit data. Toegang tot digitale content op internet is dus het fundament van digitale (toekomstige) verdienmodellen voor radiozenders, die eigenlijk met de exploitatie van zelfgemaakte content bezig zijn. De nadruk bij de moderne, digitale luisteraars zal steeds minder op lineair luisteren via de ether liggen, maar op connectie en dialoog. Dat maakt plaats voor online beschikbaarheid, gebruik, belevenis, gemak en service, waaruit data ontstaat die ten gelde kan worden gemaakt.
! 10
De impact van digitale disruptie op de radiobranche is vele malen groter dan bij traditionele disruptie en de omslag zal veel sneller gaan dan in menig andere branche. Door de kracht van internet en de aanwezige mobiele en sociale media-infrastructuur zullen disruptieve ideeën binnen de radiobranche snel een hele grote doelgroep bereiken. Radio zal nooit meer zijn wat het ooit was.
! Bronnen: Wikipedia, TotaalTV, Radio.nl, vanAnaloognaarDigitaal.nu, Kenniscentrum Publieke Omroep, The Next Web, Doeland’s Digitale Wereld, 3voor12, Emerce, Jibe Company, P.I.M, DDMCA, Ger Hofstee en het Radio Advies Bureau. Foto’s: Flickr. Alle auteursrechten ten aanzien van dit document zijn uitdrukkelijk voorbehouden. Niets uit dit document, behalve voor niet-commerciële doeleinden, mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming. Dit document is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld. De in dit document gepresenteerde gegevens en illustraties zijn gebaseerd op de meest actuele informatie op het moment van publicatie. Desondanks kan de verstrekte informatie onjuistheden bevatten. De genoemde gegevens in dit document zijn slechts schattingen. De auteur is niet aansprakelijk voor enige schade, die direct of indirect ontstaat als gevolg van dit document of van het afgaan op onjuiste informatie uit dit document, tenzij rechtens zou worden vastgesteld dat er sprake is van opzet en/of grove nalatigheid kan worden verweten. De auteur behoudt zich te allen tijde het recht voor, zonder aankondiging vooraf, wijzigingen aan te brengen. Vragen of contact met betrekking tot de inhoud? Neem gerust contact op met: DDMCA Keizersgracht 330-b 1016 EZ Amsterdam Nederland
!
E: denis.doeland@ddmca.com T: @denisdoeland W: ddmca.com W: denisdoeland.com
11