Versnippering en ontsnippering en relevantie voor biodiversiteit
Joris Everaert (INBO) Opleiding Biodiversiteit voor MER-deskundigen fauna & flora. Brussel, 17 januari 2017
Overzicht
• Wat is versnippering? • Versnippering in Vlaanderen • Ontsnippering in Vlaanderen • Data & tools voor effectberekening en -beoordeling
Versnippering van natuur : definitie
Opsplitsing van leefgebieden van soorten in kleinere, meer geïsoleerde snippers/fragmenten die gescheiden worden door barrières.
Versnippering van natuur : oorzaken
Versnippering van natuur - Transport HSL – E19 (Antwerpen –> Nederland)
• Fysische aanwezigheid van transportinfrastructuur verandert de natuurlijke processen en habitats • Nu: > 150.000 km
Versnippering van natuur - Bebouwing
• Bebouwing (bewoning, industrie, recreatie,...) is naast verkeersinfrastructuur één van de voornaamste oorzaken • Groeiende verstedelijking en lintbebouwing (1980: 9,9% - 2005: 27 % …. 2050 : 41 % ?)
Versnippering van natuur - Landbouw
• Grondgebruik "op zich" kan versnipperend werken: – Uitgestrekte akkergronden zonder geleidingselementen vormen een onoverbrugbare barrière voor veel soorten. – Uitdunnen en verdwijnen van perceelrandbegroeiingen verdwijning geleidende- en habitatfunctie voor soorten. – Monocultuur (en/of gebruik pesticiden) verlaagt ook de soortendiversiteit.
Versnippering van natuur : effecten
& verzuring, eutrofiĂŤring, verdroging
Versnippering van natuur : effecten Voorbeeld: transportinfrastructuur
incl. verzuring & eutrofiĂŤring
Versnippering van natuur : effecten Ruimtebeslag (biotoopverlies)
Versnippering van natuur : effecten Barrière
Versnippering van natuur : effecten Barrière B
Prioriteitenatlas Ontsnippering (2001) Ontsnipperingstool (2016)
Versnippering van natuur : effecten Barrière : vismigratieknelpunten
!
!! !! ! ! !
! ! ! !!
! !
! ! !!!! ! ! ! ! !!!!!! ! !!! !
!!
!
!
!
!
! !! !! !
!!
!
! !!! ! ! ! !
!
!! !!!! ! !! !
!! !
!
! !!! !!
!
! !! !
!
! !!! !!!! !!!
!
! !
!
!
!
! !! ! !!!! ! ! ! ! ! ! !!!! !!!! !! ! ! !! ! ! ! ! ! ! !!!!!! !!!!!! !!! !! ! !!!!!! ! ! ! !!! ! ! !! !!!!!! !
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! !
!! !!
!
!
!
! !
! !
! !!! !!!!! !! ! !!! !!
!! !! !! !! ! ! ! !!! !!!!! ! !!!!! !! !! !!! ! !!! ! ! !!
! !! ! !! ! ! !! !! ! ! ! ! ! ! !
!! !! !!! ! ! ! ! ! ! ! ! !!!!! ! !! ! ! ! ! !! !! !! !! !! ! ! ! ! ! !! ! !!! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! !! ! !!
Totale lengte waterlopen : 20.000 km Prioritaire waterlopen voor vismigratie : 3.000 km + 800 op te lossen knelpunten (ďƒ Vismigratiedatabank)
! !
!! !! !! !! !!!!! ! ! ! ! ! !! !
!
!
!!
!
! !!! !!! ! !! ! ! ! !! ! ! ! ! !! !!!!! !!! !!
! ! !! ! ! !! !! !! ! ! ! !!!! !!!! ! !! ! !!!! ! ! !! ! ! !! !! ! ! ! !! ! ! !
! !
!
! !!
! !
! !
! !!!
!
!
!
! ! !!!!! ! ! !! !! ! ! ! ! ! ! ! !! !! ! ! !
! !! !
! !!!
!!!
! !! !!! !! !! !
!! ! !!!!!!!! !!!! !! !! ! ! !! ! !
! ! ! ! !!
!
!
!!
!
!!
!
! !! ! !! !! ! !! ! ! ! ! ! !! ! !! !! !! ! !
!
!! ! ! !
! !! ! !! ! ! !!! !!! ! !! !!! ! ! !! ! ! !! !!! !!! ! !! !!!
! !!!!!
! !!!!! !! !!!! !!! !! ! ! !!
! !!
! ! !!!!!!!!!!! !
Versnippering van natuur : effecten Verstoring door geluid
Versnippering van natuur : effecten Verstoring door licht, beweging en objecten
Versnippering van natuur : effecten Verontreiniging, verzuring, eutrofiĂŤring & verdroging
NO2
Versnippering van natuur : effecten Fragmentatie : doorsnijding van leefgebied
Versnippering van natuur : effecten Fragmentatie : doorsnijding van leefgebied
Gebieden met hoge biologische waarde (natuurgebieden)
Versnippering van natuur : impact
& verzuring, eutrofiĂŤring, verdroging
Versnippering van natuur : impact • Eilandtheorie (MacArthur en Wilson, 1967) : – Hoe groter het eiland, hoe hoger het soortenaantal – Hoe meer geïsoleerd, hoe kleiner het aantal soorten
Metapopulatie-theorie: Metapopulatie = groep ruimtelijk gescheiden subpopulaties, die een bepaalde interactie vertonen.
– Richt zich op de ‘levensvatbaarheid’. – Afh. van populatiegrootte en bereikbaarheid.
• Kans op voorkomen van soorten in leefgebieden: – Oppervlakte van het leefgebied – Kwaliteit van het leefgebied – Isolatie van het leefgebied
Versnippering van natuur : impact Verlies van biodiversiteit
Versnippering van natuur : impact Verkeersslachtoffers
Versnippering van natuur : impact Verkeersslachtoffers
Versnippering van natuur : beleid
& verzuring, eutrofiĂŤring, verdroging
O N T S N I P P E R I N G
Ontsnippering van natuur : principes in beleid VERMIJDEN
versnippering
MITIGEREN
COMPENSEREN
Ontsnippering van natuur : methodes Vergroten
Verbinden
Verbeteren
Ontsnippering van natuur : instrumenten • Mogelijke instrumenten : • • • • • • • • • • •
Natura 2000 (europees beleid) Ruimtelijk Structuurplan (ruimtelijke ordening) Natuur- en Bosstructuur Vlaanderen (natuurbeleid) Sanering vismigratieknelpunten (waterbeleid) Beheerovereenkomsten (landbouwbeleid) Regionale landschappen Samenwerkingsovereenkomst met lokale overheden Aankoop natuurreservaten (vereniging) Scenario’s (onderzoek beleid) Ontsnipperingstool (onderzoek beleid) Natuurtechnische milieubouw (mobiliteitbeleid)
Ontsnippering van natuur : instrumenten Scenario-analyse 2017
verweven
2030
ongewijzigd beleid
scheiden
Ontsnippering van natuur : instrumenten Scenario-analyse verweven
3 2 1 0 -1 -2 -3 2005
2010
2015
2020
2025
2030
Ontsnippering van natuur : instrumenten Scenario-analyse scheiden
3 2 1 0 -1 -2 -3 2005
2010
2015
2020
2025
2030
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten • Versnippering door transportinfrastructuur is complex • Moeilijk om op korte termijn conclusies te trekken m.b.t. impact op natuur en milderende maatregelen. Nood aan ‘pragmatische’ instrumenten op niveau Vlaanderen, die bij de planning een ‘mogelijke’ impact al globaal kunnen aangeven: • •
Kwetsbaarheid ecotopen voor verdroging, verzuring & eutrofiëring? Waar ontsnipperen? Meest prioritair & nuttig?
Ecotoopkwetsbaarheidskaarten (update 2016, in prep.) Prioriteitenatlas Ontsnippering (2001) Ontsnipperingstool (2016) upgrade
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnipperingstool Doelstellingen & vragen voor de toekomst • Waar liggen de belangrijkste knelpunten van versnippering van leefgebieden door transportinfrastructuur in Vlaanderen ? • Welke knelpunt locaties prioritair aanpakken vanuit het beleid ? ! per soort, per soortengroep of combinatie van soortengroepen. • Ook veranderingen in de tijd (scenario’s) kunnen berekenen. • Snelle en gemakkelijke updates, op basis van nieuwe kennis (potentiële leefgebied kaarten).
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnipperingstool Dynamisch model, op basis van ‘constrained cellular automata’ RuimteModel Vlaanderen Financiering van het project - AWV, LNE, ANB - INBO (1/2 VTE ondersteuning)
Analyse van naastliggende rastercelllen
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnipperingstool De tool combineert verschillende GIS data & criteria op niveau Vlaanderen: -
potentieel leefgebied kaarten 21 soorten incl. actuele verspreiding + landgebruikkaart (= extra info over doorlaatbaarheid omgeving)
-
Transportinfrastructuur kaarten + huidige ontsnipperingsmaatregelen incl. criteria voor actieradius van soorten, mate van barrière of ontsnippering,‌
-
Kaart van bebouwde oppervlakte (%)
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnipperingstool Potentieel leefgebied soortkaarten en actuele verspreiding (incl. slachtoffers) Europees en Vlaams prioritaire soorten, gevoelig voor versnippering, en enkele overige (verkeersveiligheid). Ook goed voor ‘meeliftende’ soorten. Soortgroepen
Soorten
grote landgebonden zoogdieren
ree, everzwijn
kleine landgebonden zoogdieren
das, boommarter, bunzing, rode eekhoorn
micro landgebonden zoogdieren
dwergmuis, hazelmuis
reptielen
gladde slang, levendbarende hagedis, hazelworm
amfibieën
vuursalamander, knoflookpad, rugstreeppad, poelkikker, heikikker, vroedmeesterpad, boomkikker, kamsalamander
water gebonden zoogdieren
waterspitsmuis, otter
rood = EU richtlijnsoort
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnipperingstool Prioritaire punten ontsnippering: vb. van deelrun resultaat voor alle soortgroepen samen
Prioriteit
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Natuurtechnische milieubouw: ecoverbindingen
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Natuurtechnische milieubouw: bestaande ecoverbindingen
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Natuurtechnische milieubouw: herstel + natuurontwikkeling en -verbinding Herstel (“weg is weg�)
Versterken en verbinden
Versnippering/ontsnippering Data & tools voor effectberekening en -beoordeling – – – – –
M.E.R. richtlijnenboek Biodiversiteit (dienst MER). BWK en 2016 update ecotoopkwetsbaarheidskaarten. Ruimtelijke plannen, Rode Lijsten, INBO rapporten,.. (Actuele) verspreidingsgegevens. Potentieel leefgebied kaarten (EU & Vlaams prioritaire soorten, incl. criteria actieradius afstanden, min. leefgebiedgrootte).
– Vismigratiedatabank & Ontsnipperingstool, .. – Expertsystemen voor bepalen van leefbaarheid populaties:
LSVI en genetische criteria als onderdeel van beoordelingskader voor de gunstige staat voor instandhouding van lokale populaties, METAPHOR, LARCH, Least-Cost modellering,..
– Vademecums, leidraden en studies natuurtechniek (LNE) – Leidraad faunavoorzieningen bij infrastructuur (NL),.. – …
MAAR: vaak expertenoordeel nodig, op basis van gebiedsgebonden analyse met soms extra veldmetingen. ______ = referenties/links zie volgende pagina
Versnippering/ontsnippering Data & tools: enkele nieuwe referenties en links –
Vriens & Peymen (2017, in prep). Ecotoopkwetsbaarheidskaarten voor Vlaanderen 2016 – versie 2. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek; No. INBO.R…... Instituut voor Natuuren Bosonderzoek.
–
Maes et al. (2015). Afbakenen van potentiële leefgebieden voor Europese en Vlaamse prioritaire soorten in het kader van de voortoets: versie 2.0. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek; No. INBO.R.2015.10201559. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek . Maes et al. (2016). Afbakenen van potentiële leefgebiedenkaarten voor een selectie van habitattypische en Europese en Vlaamse prioritaire diersoorten. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek; No. INBO.R.2016.11534907. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek.
–
–
Geoloket ecotoopkwetsbaarheidskaarten voor verdroging, verzuring, eutrofiëring (online in 2017); Geoloket potentiële leefgebied kaarten van soorten; Vismigratiedatabank; Risicoatlassen windturbines vs. vogels & vleermuizen. https://www.inbo.be/nl/over-inbo/dienstverlening/databanken
–
Ontsnipperingstool (voorlopig intern binnen AWV, LNE, ANB, INBO): van der Meulen et al. (2016)
–
Vademecums, leidraden en studies natuurtechniek (LNE), o.a. * Vademecums wegen & waterlopen; * Leidraad ecologisch bermbeheer; * Monitoring- en andere studies. https://www.lne.be/vademecums-leidraden-en-studies-natuurtechniek
–
Wansink et al. (2013). Leidraad Faunavoorzieningen bij Infrastructuur. Rijkswaterstaat, Dienst Water, Verkeer en Leefomgeving, Delft / ProRail, Utrecht. http://www.mjpo.nl/nieuws-publicaties/publicaties/leidraden-en-richtlijnen/
Misschien moeten we leren om de bestaande wegen te gebruiken‌..
Joris Everaert OT Soortendiversiteit Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) joris.everaert@inbo.be