Ruimterapport 2021

Ruimterapport Vlaanderen 2021 Een ruimtelijke analyse van Vlaanderen

ruimterapport.be

Ruimterapport Vlaanderen 2021 Een ruimtelijke analyse van Vlaanderen

COLOFON Het Ruimterapport 2021 is een uitgave van het Departement Omgeving en uitgewerkt door het Vlaams Planbureau voor Omgeving (VPO). Verantwoordelijke uitgever: Peter Cabus, Departement Omgeving, Koning AlbertII-laan 20, bus 8, 1000 Brussel Redactie: Ann Pisman, Stijn Vanacker, Helena Bieseman, Ludo Vanongeval, Marleen Van Steertegem (Departement Omgeving), Lien Poelmans (VITO), Karolien Van Dyck (Common Ground) Foto’s: Diego Franssens (cover), Shutterstock, Departement Omgeving, Freinetschool De Zevensprong (Leuven), Marc Soubron, An Van Gijsegem Grafieken: Maarten Lambrechts (www.maartenlambrechts.com) Infographics: Karolien Van Dyck, Glynn Van Nieuwenhuyse en Hanne Schoolmeesters (Common Ground) Layout: Filip Erkens Vragen of informatie? www.ruimterapport.be vpo.omgeving@vlaanderen.be 02 553 83 50 DEPOTNUMMER D/2021/3241/335 ISBN-nummer 9789040304347 Mits bronvermelding wordt overname van de teksten aangemoedigd. Wijze van citeren: Pisman, A., Vanacker, S., Bieseman, H., Vanongeval, L., Van Steertegem, M., Poelmans, L., Van Dyck, K. (Eds.). (2021). Ruimterapport 2021. Brussel: Departement Omgeving

INHOUDSTAFEL

INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

HOOFDSTUK 1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21

Leeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Kernbegrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Landgebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Ruimtebeslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Verharding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Bebouwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Ruimtelijke typologieën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Typologie Verstedelijkt-randstedelijk-landelijk Vlaanderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Typologie Kernen-linten-verspreide bebouwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Typologie Openruimtegebieden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

HOOFDSTUK 2 // INSTRUMENTARIUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Uitdagingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Grote diversiteit in instrumenten en in de rol van de overheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Leeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Juridische instrumenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Beleidsplan Ruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Complex project . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Brownfieldconvenant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Omgevingsvergunning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Beleidsmatig gewenste ontwikkelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Regelluwe zone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Handhaven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Economische en financiële instrumenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Lokale grondenbank . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Herverkaveling (uit kracht van wet) met planologische ruil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Planbatenheffing en planschadevergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Subsidie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Informatieve en communicatieve instrumenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Bouwmeester Scan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Green Deal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Kennisuitwisseling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Perspectieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

INHOUDSTAFEL

3

HOOFDSTUK 3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Uitdagingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Leeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Natuurlijk kapitaal in de ondergrond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Voornaamste elementen van de geologische opbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Wat heeft de ondergrond ons te bieden? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Delfstoffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Grondwater . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Ondiepe geothermie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Diepe geothermie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Opslagtoepassingen in de ondergrond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Natuurlijk kapitaal in de open ruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Gezonde bodems als essentieel, maar eindig kapitaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Land- en tuinbouw: grootste gebruikers én beheerders van bodemkapitaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Inzet van bodemkapitaal als mitigerende maatregel bij klimaatverandering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Natuur in Vlaanderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Natuurlijk kapitaal in de bebouwde ruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Het Vlaamse tuincomplex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Bermen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Perspectieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

HOOFDSTUK 4 // STROMEN VERDUURZAMEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Uitdagingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Ruimte voor stromen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Impact van stromen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Strategieën om de stromen te verduurzamen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Leeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Stromen meer circulair maken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Recyclage van bouw- en sloopafval en inzet van gerecycleerde granulaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Inzet van uitgegraven bodem ter vervanging van primaire delfstoffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Producten delen: intensivering gebruik van wagens door gedeelde mobiliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Stromen meer lokaal organiseren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Ontginning en inzet van Vlaamse primaire delfstoffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Vergroten voedselconnectie via lokale productie en consumptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Stromen energiezuiniger maken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Elektrificatie van voertuigen: nood aan laadpalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Verhogen van het fietsgebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Perspectieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

4

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

HOOFDSTUK 5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 Uitdagingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Uitdagingen voor het beleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Leeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Leefomgeving in GES-scores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Luchtkwaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Hittestress en hitte-eilanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Omgevingslawaai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Hinder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Hinder door geluid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Hinder door geur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Hinder door licht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 Tevredenheid over de leefomgevingskwaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Gezondheid meten in de mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 Interne blootstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Gezondheidseffecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Aanwezigheid van groen in de buurt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 Perspectieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

HOOFDSTUK 6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 Uitdagingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Driver wonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 Driver economische activiteiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Beleidsintenties rond transformaties van de bebouwde ruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Leeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Spontane transformaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Ruimtelijk rendement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Verdichting of verdunning van woningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 Verdichting of verdunning van economische activiteiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Verdichting of verdunning van voorzieningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Verweving van wonen en werken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 Multifunctioneel en meervoudig gebruik en benutting in tijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Meervoudig ruimtegebruik door opkomst deelsystemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Kansen voor transformaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 Ruimtelijk rendement verhogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 Transformaties van gebouwen door energetische opwaardering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Ontharden van wegen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 Slopen en ontharden van niet-kerngebonden bebouwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 Ontharden en/of schrappen van parkeerplaatsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 Perspectieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315

INHOUDSTAFEL

5

HOOFDSTUK 7 // CONCLUSIES VOOR HET OMGEVINGSDENKEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 Uitdagingen voor het omgevingsdenken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 Omgevingsdenken in Vlaanderen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 De fysieke leefomgeving als voorwerp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Een breed palet aan inhoudelijke uitdagingen in een complexe context . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 Wat leert het Ruimterapport ons voor omgevingsdenken? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 Fysieke leefomgeving als samenhangend geheel van lagen, voorraden en stromen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 Breed kijken maakt spanningsvelden duidelijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336 Omgevingsdenken is nodig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 Nood aan onderbouwing voor omgevingsdenken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342

6

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

INHOUDSTAFEL

7

8

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Inleiding ANN PISMAN, STIJN VANACKER

Een greep uit de titels van recente krantenberichten maakt ons attent op maatschappelijke evoluties die volop aan de gang zijn. “Dampende schoorsteen groeit niet tot in de hemel”, “Bedrijfswagen blijft grootste concurrent van deelwagen”, “Vervuilde lucht triggert burn-out en depressie”, “Hoe vervuild is Vlaanderen?”, “Heeft landbouw nog een toekomst in

Vlaanderen?”, “Vlaming koopt steeds meer bouwgrond”. Stuk voor stuk verwijzen ze naar maatschappelijke evoluties die volop aan de gang zijn en die raken aan onze dagelijkse leefwereld, maar ze verwijzen ook naar de uitdagingen die deze evoluties stellen aan de ruimte die we met zijn allen delen.

// Nieuwe ontwikkelingen en uitdagingen De manier waarop we die ruimte organiseren, zal in de toekomst rekening moeten houden met een aantal gekende demografische tendensen (bv. de toenemende vergrijzing of de gezinsverdunning, die andere eisen stellen aan de woonopgave), met de klimaatverandering, met de energietransitie, met nieuwe vormen van mobiliteit, met de digitalisering, enz. Daarnaast zijn er ook onzekere ontwikkelingen. Een voorbeeld daarvan is de coronacrisis, die een grote (en tijdelijke?) impact heeft gehad op het ruimtegebruik in Vlaanderen. Door al deze ontwikkelingen kunnen we niet langer de recepten van gisteren hanteren om de ruimte te organiseren. Nieuwe uitdagingen vereisen een andere kijk op de manier waarop, hoe en waar we wonen, ons verplaatsen, ons ontspannen … En een aangepast beleid. Dat vereist dan weer een helder zicht op de toestand van de ruimte op vandaag. Daarom leggen we vandaag een opvolger voor van het Ruimterapport 2018. We actualiseerden heel wat

cijfermateriaal, maar introduceren ook ander cijfermateriaal dat ons toelaat nieuwe tendensen en evoluties te meten. In de analyses van dit rapport verwijzen we niet expliciet naar het coronavirus, hoewel dat tijdens de opmaakperiode zeer prominent aanwezig was. Enerzijds waren er nog geen ruimtelijke onderzoeksresultaten beschikbaar over dit thema. Anderzijds willen we met deze rapportage vooral inzetten op de robuuste beleidsuitdagingen en -doelstellingen, en het is dus een bewuste keuze om geen specifieke aandacht te geven aan de coronacrisis. Dit rapport geeft waar mogelijk de evolutie 2013-2019 weer en verwijst daarbij naar basisdata die vergelijkbaar zijn. Voor een beperkte selectie van thema’s en indicatoren in het Ruimterapport 2018 was het nodig de beginsituatie 2013 te herrekenen door verbeterde methodische inzichten en/of betere data. Hierdoor kan de toestand 2013 in beperkte mate verschillen van de cijfers in het Ruimterapport 2018.

INLEIDING

9

// Inhoudelijke verbreding Het Ruimterapport 2018 was gestructureerd vanuit sectorale ruimtevragen, zoals ‘ruimte voor wonen’, ‘ruimte voor economie’, ‘ruimte voor mobiliteit’. Deze opdeling hebben we verlaten. Dit rapport vertrekt vanuit een aantal maatschappelijke opgaven waarvoor Vlaanderen staat. De inhoudelijke focus is verbreed vanuit thema’s zoals verdichting en ruimtebeslag naar thema’s met een ruimere insteek zoals natuurlijk kapitaal en gezondheid. We maakten hierin keuzes, onder meer op basis van de impact van deze opgaven op onze fysieke leefomgeving en op basis van de kennis en data die we de afgelopen jaren door middel van onderzoek door het Departement Omgeving verzamelden. Deze nieuwe aanpak resulteert in vier hoofdstukken met titels als ‘natuurlijk kapitaal beschermen’, ‘stromen verduurzamen’, ‘gezonde leefomgeving waarborgen’ en ‘de bebouwde

ruimte duurzaam transformeren’. Deze inhoudelijke verbreding van het Ruimterapport ligt in lijn met het ontstaan van het Departement Omgeving door de fusie van het departement Ruimte Vlaanderen en het departement Leefmilieu, Natuur en Energie, en met de huidige bevoegdheidsverdeling in de Vlaamse Regering. Bepalend voor de inhoud van het Ruimterapport is de focus op ‘ruimte’ en ‘fysieke leefomgeving’. Hierin verschilt het Ruimterapport van aanverwante rapporten zoals het Milieu-, het Natuur- en het Landbouwrapport die elk hun eigen specifieke focus hebben. Wellicht is dit het laatste Ruimterapport: vanaf volgend jaar wordt gewerkt aan de Omgevingsrapportage, die een integratie van de milieu- en ruimterapportage wordt. Een eerste blik op het potentieel van die integratie kan u lezen in het laatste hoofdstuk.

// Onderzoeksopzet Het rapport put uit heel wat recente studies die zijn uitgevoerd door en voor het Departement Omgeving. Een aantal ervan zijn relevant voor meerdere hoofdstukken van het rapport. Daarom worden ze kort toegelicht in een tekstvenster in het hoofdstuk waar ze voor het eerst vermeld worden. In het rapport wordt daarnaast ook herhaaldelijk verwezen naar de resultaten van de bevraging ‘Gemeente-Stadsmonitor 2020’ die werd uitgevoerd door het Agentschap Binnenlands Bestuur in

samenwerking met Statistiek Vlaanderen. De resultaten van de Gemeente-Stadsmonitor 2020 werden verder geanalyseerd in dit Ruimterapport. De respondenten werden hiervoor opgedeeld op basis van hun woonplaats. Ook deze onderzoeksresultaten, die geen ruimtelijke analyses zijn, maar eerder inzichten in huidig gedrag, worden in een herkenbaar tekstvenster weergegeven in de verschillende hoofdstukken.

Grootschalige bevraging inwoners Vlaamse gemeenten en steden

10

TITEL:

Gemeente-Stadsmonitor 2021

UITVOERDER(S):

Agentschap Binnenlands Bestuur in samenwerking met Statistiek Vlaanderen

DOEL:

Via de burgerbevraging wordt gepeild naar de tevredenheid, de participatie en het gedrag van de inwoners van de Vlaamse gemeenten en steden. De bevraging behandelt tal van beleidsrelevante thema’s: van samenleven over mobiliteit tot wonen en klimaat. De informatie wordt samengebracht in de vorm van 140 indicatoren over het leven en wonen in de gemeente of stad. Deze indicatoren vormen een onderdeel van de Gemeente-Stadsmonitor, een verzameling van allerlei cijfers en statistieken over elke Vlaamse gemeente. De Stadsmonitor richt zich op de dertien centrumsteden, de Gemeentemonitor op de 287 andere gemeenten en steden.

METHODOLOGIE:

De bevraging in kader van de Stadsmonitor werd in 2020 voor de zevende keer uitgevoerd. Voor de Gemeentemonitor was het de tweede bevraging. Beide bevragingen werden voor de editie 2020 maximaal op elkaar afgestemd. In elke Vlaamse gemeente werd een representatief staal van de inwoners van 17 tot en met 85 jaar bevraagd. De steekproeftrekking gebeurde door het Rijksregister op basis van een steekproefplan, zodat voor elke gemeente statistisch betrouwbare uitspraken mogelijk zijn. In totaal werden voor alle 300 gemeenten samen 377.530 personen gevraagd om deel te nemen aan het onderzoek.

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

De burgerbevraging startte op 9 september 2020 in de gemeenten en op 17 september 2020 in de centrumsteden. Van de 377.530 aangeschreven personen vulden er 150.326 de vragenlijst in. Na kwaliteitscontroles door de Vlaamse Statistische Autoriteit bedraagt de respons 36,9% (139.470 personen). Hiervan vulde 32,0% de vragenlijst schriftelijk in en 68,0% online. Om de non-responsvertekening door de over- en ondervertegenwoordiging van bepaalde groepen (man-vrouw of een bepaalde leeftijdscategorie) te ondervangen, werden gewichten berekend voor de uiteindelijke steekproef. Die houden rekening met de leeftijd/geslachtverdeling in de gemeenten en met de bevolkingsomvang. De gewogen steekproef is representatief voor de kenmerken leeftijd en geslacht in elk van de gemeenten en voor alle 300 gemeenten samen. Alle persoonsgegevens die in het kader van de burgerbevraging Gemeente-Stadsmonitor zijn verzameld, werden verwerkt volgens en beschermd door de vereisten van de Europese en Belgische privacyregelgeving. Het Agentschap Binnenlands Bestuur werkte voor deze bevraging samen met de Vlaamse Statistische Autoriteit, die als vertrouwenspartij werd aangesteld door het Rijksregister. De Vlaamse Statistische Autoriteit zorgde voor de verwerking van de adresgegevens voor deze bevraging. Het Agentschap Binnenlands Bestuur genereerde de indicatoren op basis van een gepseudonimiseerd databestand. Met het oog op het gebruik van de gegevens in kader van het Ruimterapport, was het nodig om de dataset te verrijken met bijkomende geografische informatie. We kozen ervoor om de zes ruimtelijke typologieën (stedelijk, randstedelijk, landelijk, kernen, linten, verspreide bebouwing) die worden gehanteerd in dit Ruimterapport te koppelen aan de originele survey-gegevens. Daartoe werden deze typologieën eerst gekoppeld aan alle adressen van het publiek beschikbare CRAB-bestand (Centraal Referentieadressenbestand). In een volgende stap werd het verrijkte CRAB-bestand door de Vlaamse Statistische Autoriteit gekoppeld aan het surveydatabestand (waar de link met de persoonsgegevens, en dus adresgegevens, van het steekproefbestand van het Rijksregister nog steeds aanwezig was). Vervolgens werd de extra ruimtelijke informatie met het gepseudonimiseerde databastand overgedragen aan het Agentschap Binnenlands Bestuur voor verwerking van de resultaten. Het Departement Omgeving ontving ten slotte een databestand met de indicatoren van de Gemeente-Stadsmonitor voor de zes ruimtelijke typologieën. RESULTATEN:

De informatie uit de bevragingen wordt gepresenteerd aan de hand van 140 indicatoren voor de thema’s tevredenheid buurt en gemeente, leven in de gemeente, sociale contacten, mobiliteit, betrokkenheid bij de gemeente, wonen, zorg en gezondheid, milieubewust handelen. De indicatoren zijn beschikbaar per gemeente en op het niveau van Vlaanderen. Voor het Ruimterapport werden voor een selectie van indicatoren de basisgegevens (statistisch) geanalyseerd naar de ruimtelijke typologieën: stedelijk, randstedelijk, landelijk, kernen, linten, verspreide bebouwing. De resultaten van deze analyse worden gepresenteerd op het niveau van Vlaanderen. In de verschillende hoofdstukken zijn er tekstkaders waarin deze indicatoren zijn besproken aansluitend aan de thematekst. De resultaten worden voorgesteld als histogram. In deze grafieken werden de resultaten van de bevraging weergeven voor de meest voorkomende combinaties van de ruimtelijke typologieën in Vlaanderen: verstedelijkte kernen, randstedelijke kernen, landelijke kernen, niet-landelijke linten, landelijke linten, verspreide bebouwing. De balken weerspiegelen het percentage respondenten binnen een bepaalde antwoordcategorie uit de bevraging. Het kan gaan over een antwoord op een vraag (bijvoorbeeld ‘hoe vaak heb je de afgelopen maand hinder ondervonden van sluipverkeer in jouw buurt?’) of op een stelling (bijvoorbeeld ‘er zijn voldoende parkeerplaatsen voor bewoners in mijn buurt’). De gepresenteerde indicatoren geven in de meeste gevallen gegroepeerde antwoordcategorieën weer (bijvoorbeeld ‘vaak’ en ‘altijd’ of ‘zelden’ en ‘nooit’).

BRONVERWIJZING:

https://gemeente-stadsmonitor.vlaanderen.be/burgerbevraging

INLEIDING

11

Noorderkempen

tussengebied Mechelen - Aarschot

0

5 10

20 km

FIGUUR 1 // BASISKAART EN SITUERING CASEGEBIEDEN RUIMTERAPPORT

// Kaarten en focus op twee detailgebieden Door de focus op ruimte en fysieke leefomgeving, bevat dit Ruimterapport heel wat kaarten. Daarvoor is geregeld gebruik gemaakt van een basiskaart van Vlaanderen. Deze kaart komt in de verschillende hoofdstukken terug, met telkens dezelfde schaal en oriëntering. Af en toe verwijzen we ook naar twee specifieke detailgebieden. In Figuur 1 is de basiskaart met noordpijl en schaal, met de aanduiding van de detailgebieden, weergegeven.

Deze casegebieden werden geselecteerd wegens hun diversiteit (twee provincies, centraal Vlaanderen versus rand van Vlaanderen). In deze gebieden doen zich ook een aantal transformaties voor die in de globale evolutie van Vlaanderen belangrijk zijn. Door in te zoomen op casegebieden is het mogelijk om ruimtelijke fenomenen of transformaties meer in detail te tonen. Omwille van de leesbaarheid en herkenbaarheid gebruiken we

casegebied A: tussengebied Mechelen - Aarschot

0

2,5

5

km

FIGUUR 2 // CASEGEBIED A, TUSSENGEBIED MECHELEN-AARSCHOT

12

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

casegebied B: Noorderkempen

0

2,5

5

km

FIGUUR 3 // CASEGEBIED B, NOORDERKEMPEN

altijd dezelfde twee gebieden in de verschillende hoofdstukken. Het eerste gebied waarnaar we verscheidene keren verwijzen is het gebied tussen Mechelen en Aarschot. Het wordt begrensd door de stedelijke gebieden Mechelen in het westen, Aarschot in het oosten en Heist-op-den-Berg in het noorden. Dit gebied ligt centraal in Vlaanderen. Centraal in het gebied bevinden zich

de gemeenten Bonheiden, Keerbergen, Tremelo en Begijnendijk (Figuur 2). Het tweede casegebied bevindt zich aan de rand van Vlaanderen, in het noordelijk deel dichtbij de Nederlandse grens. Onder meer de gemeenten Rijkevorsel, Beerse, Vosselaar, Turnhout en OudTurnhout maken deel uit van dit gebied (Figuur 3).

// Opmaak van het Ruimterapport Het Ruimterapport is in de eerste plaats ontwikkeld voor een geïnformeerd publiek dat betrokken is bij de ruimtelijke ordening of andere domeinen waarin de Vlaamse ruimte centraal staat: beleidsmakers, ambtenaren, academici, het middenveld, leraren en studenten stedenbouw en ruimtelijke ordening en studenten geografie … Het Ruimterapport werd opgemaakt door een analyse- en schrijfteam, een redactieteam, een dagelijks bestuur, een coördinator, lectoren en adviesgroep. Het schrijf- en analyseteam en het redactieteam van het RURA bestaan volledig uit medewerkers van VPO. Zij werden hierin bijgestaan door lectoren en adviesgroepleden. De adviesgroep is een groep van een 20-tal experten uit de academische en de Vlaamse beleidswereld. Haar rol is om te adviseren en te faciliteren in het rapportageproces. De adviesgroep kwam vier keer samen tijdens het tot stand komen van het RURA. De leden hebben verschillende ontwerpversies van het

rapport gelezen en hierop inhoudelijke commentaar geleverd. Ze vervullen een lector-rol op basis van hun expertise, maar zijn ook begaan met de leesbaarheid en bruikbaarheid van het rapport in zijn geheel voor het beoogde doelpubliek. Deze rol houdt niet in dat de adviesgroepleden het volledig eens zijn met de inhoud van de uiteindelijke tekst. Het team van lectoren is een groep van een zestal specialisten per hoofdstuk. Zij focussen zich op de inhoudelijke, wetenschappelijke correctheid en relevantie van elk hoofdstuk. De lectoren hebben de ontwerpteksten van het rapport kritisch nagelezen en advies gegeven over de inhoudelijke onderbouwing. Hun rol als lector houdt niet in dat deze specialisten het volledig eens zijn met de inhoud van de uiteindelijke tekst. De katern vooraan ieder hoofdstuk was geen onderdeel van het lectorenproces.

INLEIDING

13

// Leeswijzer Het Ruimterapport is opgebouwd uit zeven hoofdstukken. Deze hoofdstukken kunnen als aparte hoofdstukken worden gelezen, maar hebben inhoudelijk ook heel wat relaties met elkaar. Het is niet nodig om het volledige rapport te lezen om er thematische informatie uit te putten. De eerste twee hoofdstukken kwamen ook aan bod in het Ruimterapport 2018 en zijn het vertrekpunt voor de toestandsbeschrijving. Hoofdstuk 1 Kernbegrippen Dit hoofdstuk introduceert en actualiseert een aantal concepten, zoals ruimtebeslag, kernen en linten, verstedelijkt Vlaanderen, samenhangende openruimtegebieden, die daarna in de verschillende hoofdstukken worden gebruikt om analyses te verdiepen. Hoofdstuk 2 Instrumentarium Het tweede hoofdstuk geeft een overzicht over het huidige en recent vernieuwde instrumentarium voor de ruimtelijke planning in Vlaanderen. Zowel de juridische als de financiële en participatieve instrumenten komen aan bod. De volgende vier hoofdstukken omvatten de vier hoofdopgaven met betrekking tot de ruimte als onderdeel van de fysieke leefomgeving. Per opgave brengen we in beeld hoe deze zich concreet in de ruimte manifesteren in Vlaanderen. Hoofdstuk 3 Natuurlijk kapitaal beschermen Hoofdstuk 3 verwijst naar de hulpbronnen en voorraden die de fysieke leefomgeving ons biedt: grondstoffen, bodem, open ruimte … Deze voorraden zijn bijzonder waardevol, maar niet onuitputtelijk.

14

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Hoofdstuk 4 Stromen verduurzamen Hoofdstuk 4 ‘Stromen verduurzamen’ gaat in op een beperkt aantal stromen die er in de fysieke leefomgeving zijn en welke strategieën er zijn om deze te verduurzamen: stromen van minerale grondstoffen, mensen en goederen en voedsel. Elk deelaspect binnen een stroom heeft een unieke relatie met de ruimte. Hoofdstuk 5 Gezonde leefomgeving waarborgen Hier wordt ingezoomd op de verschillende parameters in onze leefomgeving die bepalend zijn voor onze gezondheid en welzijn. Hoofdstuk 6 De bebouwde ruimte duurzaam transformeren Dit hoofdstuk herneemt een aantal indicatoren over de bebouwde ruimte uit het Ruimterapport 2018, maar heeft ook aandacht voor nieuwe uitdagingen zoals onder meer de energietransitie en de deeleconomie. Door de hedendaagse opgaven moeten we onze ruimte op een andere manier benaderen. We vatten de kernpunten van deze nieuwe kijk samen onder de noemer ‘omgevingsdenken’. In het laatste hoofdstuk gaan we hierop verder in. Hoofdstuk 7 Conclusies voor het omgevingsdenken Dit laatste hoofdstuk verdiept het conceptueel begrip ‘omgeving’, geeft aan wat we uit de voorgaande hoofstukken hierover leren en kijkt vooruit naar de omgevingsrapportage.

// Opbouw van de hoofdstukken Elk hoofdstuk is min of meer op dezelfde manier opgebouwd. Het begint met een overzicht van de kernboodschappen (weergegeven op een dubbele pagina per hoofdstuk). Deze kernboodschappen nodigen de lezer uit om het hoofdstuk gericht verder te verkennen. Per hoofdstuk zijn de uitdagingen en de huidige beleidscontext weergegeven. Het Ruimterapport is in eerste instantie een toestandsbeschrijving. Daarom wordt de ruimtelijke toestand van een selectie van deelaspecten geanalyseerd in tekst en op kaart. Deze selectie is gemaakt samen met de adviesgroep en op basis van beschikbaar materiaal in studies uitgevoerd door/voor het Departement Omgeving.

De hoofdstukken 2 tot en met 6 worden afgesloten met een lijst van perspectieven. Deze perspectieven zijn divers en kunnen verwijzen naar nieuwe concepten of beleidslijnen, te ontwikkelen onderzoeksopdrachten, enz. Ze hebben in geen geval de bedoeling om volledig te zijn maar zijn eerder anekdotisch en vormen een aanzet tot nadenken over de toekomst. Dit Ruimterapport is slechts één van de eindproducten van deze toestandsbeschrijving van Vlaanderen. Op www.ruimterapport.be wordt alle informatie samen aangeboden.

INLEIDING

15

16

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Hoofdstuk 1

Kernbegrippen en ruimtelijke typologieën Het Ruimterapport beschrijft en analyseert de toestand op basis van de beschikbare, meest recente en relevante kennis en cijfers. Dit leidde tot 7 hoofdstukken met telkens een eigen invalshoek: kernbegrippen, instrumentarium, natuurlijk kapitaal beschermen, stromen verduurzamen, gezonde leefomgeving waarborgen, bebouwde ruimte duurzaam transformeren en een laatste hoofdstuk conclusies voor het omgevingsdenken. Om over de verschillende onderwerpen heen op een consistente manier over onze ruimte te kunnen praten, hanteerden we enkele kernbegrippen en typologieën.

Ten opzichte van RURA 2018 gebruikten we dezelfde kernbegrippen en typologieën. Maar om evoluties weer te geven introduceerden we een tijdsframe 2013-2019. Daarnaast ontwikkelden we een nieuwe typologie voor de open ruimte die het mogelijk maakt om ook daar de variatie in gebieden weer te geven.

Kernbegrippen

Typologieën

Landgebruik is het effectieve gebruik van de grond voor welbepaalde activiteiten of teelten.

Verstedelijkte, randstedelijke en landelijke gebieden onderscheiden zich van elkaar op vlak van ruimtebeslag in combinatie met de activiteitsgraad.

Bodembedekking is de effectieve fysische bedekking van het land.

Kernen, linten en verspreide bebouwing is een morfologische indeling.

Ruimtebeslag is de ruimte die we innemen door onze nederzettingen: huisvesting, commerciële doeleinden ... Verharding en gebouwen zijn artificiële bedekkingen van de bodem waardoor essentiële ecosysteemfuncties verloren gaan, denk maar aan woningen en wegen.

Open ruimte in dit rapport omvat de gebieden die buiten de kernen liggen en niet door ruimtebeslag ingenomen worden. Omdat sommige delen van het ruimtebeslag zoals golfterreinen wel worden meegenomen als open ruimte is dit niet complementair aan ruimtebeslag, en ook niet identiek aan ‘nietverhard’, ‘zachte bestemmingen’ of buitengebied. Kleine snippers, kleinere en grotere landelijke openruimtegebieden, kleinere en grotere lijn en (rand)stedelijke openruimtegebieden geven de variatie in de open ruimte weer op basis van grootte en gaafheid.

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

17

10% - 20%

10-20% van het landgebruik veranderde tussen 2013 en 2019. Gras- en akkerland blijven dominant in landgebruik, ook al kende grasland een zeer sterke daling.

30,5% 20,4%

7

akkerland + 1%

t.o.v. 2013

12,6%

grasland - 7%

32,5%

huizen en tuinen + 3%

+5,1 ha/dag

33,3%

ruimtebeslag in 2013

Vlaanderen heeft een hoog ruimtebeslag en het neemt nog elke dag toe.

ruimtebeslag in 2019

45% verharding

38%

Een groot deel van Vlaanderen is verhard en de verharding blijft toenemen. 3/5 van de verharding is niet bebouwd.

62%

4+5 38% 18%

14%

huisvesting

t.o.v. 2013

+ 3%

11% 7%

2%

10%

diensten, industriële en commerciële doeleinden

(spoor-) wegen

recreatieve doeleinden

landbouwgebouwen

andere bebouwd

andere onbebouwd

+ 4%

+ 3%

+ 1%

+17%

+3%

- 5%

Meer dan de helft van het ruimtebeslag wordt gebruikt voor wonen en transport.

8

54%

24% overige

huisvesting

+270/dag

landbouw

18

7%

HS 1 — KERNBEGRIPPEN RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

15%

industrie

Dagelijks komen er ongeveer 270 gebouwen bij. Iets meer dan de helft daarvan is bedoeld voor wonen, een kwart voor industrie en landbouw.

1010

De Dehelft helftvan vandede bebouwde bebouwdeoppervlakte oppervlakte ontstond ontstondvanaf vanafdedejaren jaren 70-80. 70-80.Ook Ookdedegrote grote groei groeivan vanlintbebouwing lintbebouwing situeert situeertzich zichinindedejaren jaren 70, 70,8080enen90. 90.

1904 1904 3.367 3.367km km 1939 1939 1969 1969

Het Hetverstedelijkt verstedelijktenen randstedelijk randstedelijkgebied gebiedinin Vlaanderen Vlaanderengroeit groeitenenerer wonen wonenmeer meermensen. mensen. 12.500 12.500hahaopen openruimte ruimteisis verdwenen. verdwenen.

11.639 11.639km km

1989 1989

1111

De Degroei groeivan vandede bebouwde bebouwdeoppervlakte oppervlakte isisgroter groterdan dandedegroei groei van vandedebevolking. bevolking. Vandaag Vandaagneemt neemtelke elke bijkomende bijkomendeinwoner inwoner 4x4xmeer meerbebouwde bebouwde oppervlakte oppervlakteinindan dan 100 100jaar jaargeleden. geleden.

9.872 9.872km km

19.629 19.629km km

x4 x4

2 2 389m 389m

2 2 89m 89m

lintbebouwing lintbebouwing

totale totaleoppervlakte oppervlakte inwoners inwoners

+ +3.000 3.000haha

+ +13.000 13.000haha

- -16.000 16.000haha

+1% +1%

+1% +1%

-2% -2%

2013 2013

open openruimte ruimte

2019 2019 verstedelijkt verstedelijktgebied gebied

randstedelijk randstedelijkgebied gebied

landelijk landelijkgebied gebied

- -150 150haha

+4.800 +4.800haha

-17.150 -17.150haha

1212++1313+14 +14 De Dekernen kernengroeien groeien ininVlaanderen Vlaanderenenendede verspreide verspreidebebouwing bebouwing blijft blijfttoenemen. toenemen. Verspreide Verspreidegebouwen gebouwen evolueren evoluerennaar naarlinten, linten, linten lintenevolueren evolueren naar naarkernen. kernen.

evolutie evolutie

+15.000 +15.000haha

- -550 550km km

56.000 56.000gebouwen gebouwen

inwoners inwoners

+3% +3%

-3% -3%

-1% -1%

2013 2013

2019 2019 kernbebouwing kernbebouwing

lintbebouwing lintbebouwing + +1.200 1.200km km

4949

De Deinwondersdichtheid inwondersdichtheid ininVlaanderen Vlaanderenisislaag laagenen neemt neemtslechts slechtsbeperkt beperkt toe. toe.Grote Groteenenmiddelmiddelgrote grotekernen kernenininverstedeverstedelijkt lijktgebied gebiedhebben hebbendede hoogste hoogsteinwonersdichtinwonersdichtheid heidenendeze dezeneemt neemtook ook het hetsterkst sterksttoe. toe. grote grotekernen kernen middelgrote middelgrotekernen kernen

inwoners/ha inwoners/ha 2019 2019

37,7 37,7

verstedelijkte verstedelijktekernen kernen t.o.v. t.o.v.2013 2013

+1,8 +1,8

t.o.v. t.o.v.2013 2013

+2+2

verspreide verspreidebebouwing bebouwing +650 +650km km

28,7 28,7

27,9 27,9

randstedelijke randstedelijkekernen kernen

landelijke landelijkekernen kernen

+1,2 +1,2

+1,2 +1,2

KERNBEGRIPPEN KERNBEGRIPPEN ——HS HS1 1 1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

19

20

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Hoofdstuk 1

Kernbegrippen en ruimtelijke typologieën ANN PISMAN, KASPER COCKX, STIJN VANACKER LECTOREN:

Arjan Harbers (PBL Planbureau voor de Leefomgeving) Peter Lacoere (HOGENT) Barbara Tempels (Wageningen University & Research) Hans Tindemans (VRP) Etienne Van Hecke (KU Leuven)

INLEIDING Het Ruimterapport beschrijft en analyseert de toestand van de ruimte in Vlaanderen op basis van de meest recente en relevante kennis en cijfers, en gebruikt hiervoor onder meer kernbegrippen en typologieën. In de beleidsnota Omgeving (Demir, 2019) wordt gewezen op het belang van kwaliteitsvolle data om sneller onderbouwde beleidsbeslissingen te kunnen nemen, en om vraag en aanbod beter op elkaar af te stemmen. In het Ruimterapport 2018 (Pisman, Vanacker, Willems, Engelen, & Poelmans, 2018) werden kernbegrippen – zoals landgebruik, bebouwing en verharding, en ruimtebeslag – voor het eerst op een systematische manier gedefinieerd, op kaart weergegeven en in indicatoren vertaald en toegelicht. De kernbegrippen vormen de bouwstenen voor verdere analyses van de ruimtelijke toestand in Vlaanderen. We beschreven toen de toestand van Vlaanderen in 2013. In dit Ruimterapport, dat data combineert van 2019, kunnen we voor deze kernbegrippen de evolutie voor de periode 2013-2019 weergeven. Waar mogelijk proberen we de belangrijkste oorzaken van deze veranderingen weer te geven, maar oorzakelijke verbanden eenduidig hard maken is moeilijk. De veranderingen zijn immers het gevolg van onze complexe maatschappij. In de hiernavolgende hoofdstukken worden deze kernbegrippen

gekoppeld aan inhoudelijke uitdagingen. Zo willen we beleidsmatig de verharding en het bijkomende ruimtebeslag beperken. De motivatie hiervoor is het beschermen van het natuurlijk kapitaal (hoofdstuk 3) en dit impliceert een transformatie van het bebouwde weefsel (hoofdstuk 6). De tuinen maken deel uit van het ruimtebeslag van Vlaanderen. In hoofdstuk 3 komen we terug op de oppervlakte die deze tuinen innemen in Vlaanderen, gaan we na welk deel van de tuinen verhard is en wat de gewenste ontwikkeling van deze tuinen is. Met het Ruimterapport willen we ook de ruimtelijke differentiatie in Vlaanderen in beeld brengen. Hiervoor ontwikkelden we in het Ruimterapport 2018 verschillende typologieën: de kern-lint-verspreid-typologie en de verstedelijkt-randstedelijklandelijk-typologie. We definieerden ook de open ruimte. Deze typologieën zijn geactualiseerd met data uit 2019 en typologisch verder uitgewerkt. Deze analyse maakt het mogelijk om onderzoeksvragen te beantwoorden zoals: • In welke mate neemt de verstedelijking in Vlaanderen toe? • In welke mate slagen we erin om de kernen verder te verdichten en het aandeel verspreide bebouwing in Vlaanderen te beperken? De eerder gehanteerde typologie voor de open ruimte liet niet

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

21

Meer dan de helft van Vlaanderen bestaat uit akkers en graslanden.

toe om een differentiatie binnen de open ruimte van Vlaanderen te beschrijven. Daarom ontwikkelden we een nieuwe, derde typologie die de variatie in de openruimtegebieden weergeeft.

Ook voor deze typologie rekenden we terug in de tijd, zodat we hiervoor een evolutie kunnen aangeven.

LEESWIJZER Het hoofdstuk is opgedeeld in twee delen. Eerst gaan we dieper in op de kernbegrippen: landgebruik, ruimtebeslag, verharding en bebouwing. Voor elk van deze begrippen geven we globale inzichten in de situatie van Vlaanderen in 2019, en indien mogelijk in de evolutie in Vlaanderen tussen 2013 en 2019. Specifiek voor bebouwing kijken we ook vanuit een historisch perspectief naar Vlaanderen, en analyseren we de evolutie van de bebouwing vanaf begin 20e eeuw tot nu. Daarna bekijken we drie typologieën. Deze typologieën maken het mogelijk om ruimtelijke verschillen binnen Vlaanderen te beschrijven. De typologie verstedelijkt-randstedelijk-landelijk (VRL) Vlaanderen bekijkt Vlaanderen vanuit het perspectief van verstedelijking. De typologie kernen-linten-verspreide bebouwing (KLV) focust op morfologische verschillen. Ten opzichte van het Ruimterapport 2018 gaan we nu verder in deze analyse door bijvoorbeeld binnen de linten een onderscheid te maken tussen lineaire linten en wijklinten, en door te onderzoeken welke linten en kernen samenhangende patronen vormen. Ook voor de linten kijken we terug in de tijd, en onderzoeken we de

22

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

evolutie van de verlinting in Vlaanderen vanaf begin 20e eeuw. Het is ook mogelijk om de verstedelijkingstypologie te koppelen aan de morfologische typologie, en zo verstedelijkte kernen/ randstedelijke kernen/landelijke kernen … te onderscheiden. Deze opdeling hanteren we doorheen het hele Ruimterapport om de data van de Survey Gemeente-Stadsmonitor 2020 statistisch te onderzoeken. Dit levert interessante inzichten op over bijvoorbeeld de verschillen in tevredenheid van de bewoners van deze specifieke kernen of linten over hun woonomgeving. De derde typologie die we bespreken is de typologie van de open ruimte gebieden, waarbij we een onderscheid maakten tussen de kleine snippers, de kleinere en grotere landelijke openruimtegebieden, en de kleinere en grotere lijn- en (rand) stedelijke openruimtegebieden. Dit is een nieuw ontwikkelde typologie ten opzichte van het Ruimterapport 2018, maar toch rekenden we terug in de tijd om de evolutie van de open ruimte in Vlaanderen tussen 2013 en 2019 te kunnen beschrijven. In de conclusies op het einde van dit hoofdstuk geven we de hoofdboodschappen weer.

KERNBEGRIPPEN In het Ruimterapport gaan we dieper in op de kernbegrippen: landgebruik, ruimtebeslag, verharding en bebouwing. Deze kernbegrippen werden de afgelopen jaren opgenomen als Vlaamse kernstatistieken voor het thema ruimte. De Vlaamse kernstatistieken, de Vlaamse openbare statistiek, zijn een product van het netwerk Statistiek Vlaanderen. In samenspraak met de gebruikers en producenten worden per thema de meest relevante statistieken geselecteerd, die een algemeen beeld schetsen van de situatie in Vlaanderen op het vlak van dat thema. De Vlaamse kernstatistieken van alle 12 thema’s samen moeten een soort ‘staat van Vlaanderen’ tonen. De kernstatistieken worden gepubliceerd op de website van Statistiek Vlaanderen (consulteerbaar via https://www.statistiekvlaanderen.be/nl/ omgeving/ruimte). Deze kernbegrippen zijn ook terug te vinden in diverse beleidsteksten. In de strategische visie van het Beleidsplan Ruimte

Vlaanderen (BRV) (Departement Omgeving, 2018) is bijvoorbeeld bij de strategische doelstellingen aangegeven dat Vlaanderen de open ruimte maximaal wil vrijwaren. De analyse van het wijzigend landgebruik laat zien hoe het landgebruik in de open ruimte, bijvoorbeeld van grasland en akker, evolueert doorheen de tijd. Een andere strategische doelstelling van het BRV is om het bijkomend ruimtebeslag te verminderen en het bestaande ruimtebeslag beter te benutten. Ook dit komt in het Ruimterapport aan bod. We analyseren het ruimtebeslag in 2019 en vergelijken dit met de situatie in 2013. Ook het landgebruik van het ruimtebeslag komt aan bod. In de beleidsnota van Minister van Omgeving (Demir, 2019) staat: “Ik maak van het tegengaan van verharding en het behoud van natuur en groene infrastructuur in de open ruimte een speerpunt. Ik buig de trend van verhardingstoename in de openruimtebestemmingen om naar een structurele jaarlijkse verhardingsafname.” (pag. 28).

// Landgebruik Het concept ‘landgebruik’ verwijst naar het daadwerkelijke gebruik van de grond voor welbepaalde menselijke activiteiten (zoals huisvesting, industrie en diensten, recreatie) of teelten (zoals akkerbouw, grasteelt) of natuurlijke begroeiing (zoals bos, struikgewas). Het landgebruik van een locatie is uiteraard niet noodzakelijk identiek aan de juridische bestemming ervan.

Gronden kunnen bestemd zijn als woongebied, maar effectief gebruikt worden als grasland of akkerland. In het juridisch industriegebied komt bijvoorbeeld ook het landgebruik water voor. Om het landgebruik in Vlaanderen in detail in beeld te brengen, wordt gebruik gemaakt van het landgebruiksbestand, dat huizen en tuinen industrie commerciële doeleinden diensten transportinfrastructuur recreatie

huizen en tuinen

landbouwgebouwen en -infrastructuur

industrie

overige bebouwde terreinen

commerciële doeleinden

overige onbebouwde terreinen

diensten

groeves

transportinfrastructuur

luchthavens

recreatie

bos

huizen en tuinen

landbouwgebouwen en -infrastructuur

akker

industrie

overige bebouwde terreinen

grasland

commerciële doeleinden

overige onbebouwde terreinen

struikgewas

diensten

groeves

braakliggend en duinen

transportinfrastructuur

luchthavens

water

recreatie

bos

moeras

landbouwgebouwen en -infrastructuur akker FIGUUR 1 // LANDGEBRUIK IN VLAANDEREN IN 2019 overige bebouwde terreinen grasland overige onbebouwde terreinen

struikgewas

groeves

braakliggend en duinen

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

23

100.000 ha

200.000 ha

300.000 ha

400.000 ha 30,5%

Akker 20,4%

Grasland 12,6%

Huizen en tuinen 10,3%

Bos 6,1%

Transportinfrastructuur 3,4%

Overige onbebouwdeIndustrie tereinen

3,3%

Overige bebouwde terreinen Water

2,8%

Recreatie Industrie en sport Struikgewas Water

2,5%

Recreatie Diensten en sport

2,4%

Landbouwgebouwen en -infrastructuur Struikgewas

2,3%

Commerciële doeleinden Diensten

1,4%

Braakliggend (onbegroeid) en duinen Landbouwgebouwen en -infrastructuur

0,7%

Commerciële doeleinden Moeras

0,5%

Luchthavens Braakliggend (onbegroeid) en duinen

0,5%

Groeves Moeras 0,3% Overige onbebouwde tereinen Groeves 0,2% Overige bebouwde Luchthavens terreinen 0,1% FIGUUR 2 // LANDGEBRUIK IN VLAANDEREN PER CATEGORIE IN 2019

Grasland

-20.230 ha

Overige onbebouwde tereinen

-2.284 ha -82 ha -14 ha Luchthavens

+0 ha +192 ha

Recreatie en sport

+207 ha

Braakliggend (onbegroeid) en duinen

+317 ha

Industrie Diensten

+486 ha +1.071 ha +1.196 ha

Overige bebouwde terreinen

+1.404 ha

Ladbouwgebouwen en -infrastructuur

+1.426 ha

Struikgewas Transportinfrastructuur Water Akker Huizen en tuinen

FIGUUR 3 // ABSOLUTE EVOLUTIE VAN HET LANDGEBRUIK IN VLAANDEREN TUSSEN 2013 EN 2019

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Groeves

Moeras

Commerciële doeleinden

24

Bos

+1.632 ha +2.243 ha +2.916 ha +4.184 ha +5.334 ha

Grasland

-6,8%

Overige onbebouwde tereinen

-4,7%

Groeves

-1,2% -0,1% Luchthavens

Bos +0%

Recreatie en sport

+0,6%

Akker

+1%

Transportinfrastructuur Industrie

+2,8% +2,9%

Overige bebouwde terreinen

+3,2%

Huizen en tuinen

+3,2%

Moeras Braakliggend (onbegroeid) en duinen Struikgewas Diensten Commerciële doeleinden

+5% +5,1% +5,5% +6,9% +7,2%

Water

+9,5%

Landbouwgebouwen en -infrastructuur

+16,9%

FIGUUR 4 // RELATIEVE EVOLUTIE VAN HET LANDGEBRUIK IN VLAANDEREN TUSSEN 2013 EN 2019

werd ontwikkeld door VITO (Poelmans, Janssen, & Hambsch, 2021; Poelmans, Van Esch, Janssens & Engelen, 2016). Het landgebruik, dat op de landgebruikskaart met 18 categorieën is weergegeven (Figuur 1), is samengesteld op basis van beschikbare GIS-datalagen (bijvoorbeeld Grootschalig Referentiebestand Vlaanderen, Landbouwgebruikspercelen …) en andere ruimtelijke databronnen (bijvoorbeeld Verrijkte Kruispunt Bank Ondernemingen – VKBO). De landgebruikskaart wordt om de 3 jaar geactualiseerd aan de hand van de meest recente bronbestanden. De meest recente rapportage dateert van 2021 en verwijst naar de toestand 2019. Akker en graslanden domineren het landgebruik in Vlaanderen (Figuur 2). Iets meer dan de helft van de oppervlakte is hiervoor in gebruik. Het grasland is een combinatie van cultuurgraslanden, natuurlijke graslanden en recreatief grasland, en is dus deels in gebruik voor de landbouw en deels meer natuurlijk of recreatief van aard. In hoofdstuk 3 gaan we hier verder op in. De derde grootste categorie in oppervlakte is ‘huizen en tuinen’. Huisvesting neemt meer dan 12% van de totale Vlaamse oppervlakte in. Deze categorie bevat ook de zelfstandigen die een economische activiteit uitoefenen en impliceert dus een verweven landgebruik tussen wonen en werken. Dit komt in hoofdstuk 6 verder aan bod. Iets meer dan 10% van Vlaanderen, bijna 140.000ha, is bos volgens deze landgebruikskaart. Dit cijfer ligt in de buurt van de cijfers die worden gerapporteerd door de Bosinventaris. Uit de eerste en de tweede bosinventaris werd immers besloten dat de bosoppervlakte in Vlaanderen sinds 2000 constant is

gebleven op afgerond 140.000 ha. (https://www.natuurenbos. be/beleid-wetgeving/natuurbeheer/bosinventaris/wat-debosinventaris). De overige bebouwde terreinen nemen 3,3% van de oppervlakte van Vlaanderen in. Dit zijn percelen waarop een gebouw staat, maar waarbij de functie van het gebouw niet kon worden achterhaald op basis van de gebruikte databronnen. De overige onbebouwde terreinen strekken zich uit over 3,4% van Vlaanderen. Van deze terreinen weten we dat er geen gebouw aanwezig is, maar dat ze wel een artificieel landgebruik toegekend kregen volgens de biologische waarderingskaart.(1) Figuur 3 en Figuur 4 tonen de evolutie in de oppervlakte van de verschillende landgebruikscategorieën in de periode 2013-2019. De landgebruikskaarten voor beide jaartallen werden met elkaar vergeleken. De landgebruikskaart van 2013 onderging kleine methodische verbeteringen. De gerapporteerde cijfers voor 2013 zijn hierdoor licht verschillend van deze in het rapport van de landgebruikskaart, toestand 2013 (Poelmans et al., 2016). Voor de meeste categorieën vertonen 80 tot 90% van de locaties waar het landgebruik voorkwam in 2013 nog altijd hetzelfde landgebruik in 2019. Tussen de verschillende categorieën treden lokaal verschuivingen op. Deze zijn een combinatie van werkelijke veranderingen en verbeteringen en aanpassingen in de basisdata en kartering van de activiteiten. Twee voorbeelden van wijzigingen die vooral verklaard worden door de basisdata. Er is een grote ‘uitwisseling’ tussen de categorieën ‘huizen en tuinen’ en ‘overige bebouwde terreinen’: 5% van de huizen en tuinen in 2019 waren in 2013 nog ‘overig

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

25

bebouwd perceel’ en 4% van de huizen en tuinen uit 2013 wijzigen in ‘overig bebouwd perceel’ in 2019. De residentiële categorie wordt in kaart gebracht op basis van adresgegevens vanuit het rijksregister. Tijdelijk leegstaande woningen of woningen in opbouw waar (tijdelijk nog) niemand gedomicilieerd is, werden

niet ondergebracht in de categorie ‘huizen en tuinen’, maar in de categorie ‘overige bebouwde percelen’. Ook tussen de economische activiteiten treden er veel verschuivingen op, onder meer door de manier waarop de economische landgebruiken in kaart zijn gebracht in de databank

Landgebruik en ruimtebeslag (2019)

26

UITVOERDER(S):

VITO

OPDRACHTGEVER(S)

Vlaams Planbureau voor Omgeving, Departement Omgeving Doel: Actualisatie van het landgebruiksbestand voor Vlaanderen voor referentiejaar 2019. Doel is om minstens een 3-jaarlijkse update te doen om op die manier evoluties in het landgebruik in Vlaanderen te kunnen monitoren, op basis van de best beschikbare datalagen op dat moment. Ook ‘ruimtebeslag’, als afgeleid product van het landgebruiksbestand, wordt op regelmatige basis bijgewerkt, zodat ook voor deze afgeleide indicator een consistente tijdsreeks kan worden opgebouwd. Een nulmeting van het landgebruik werd uitgevoerd op basis van het landgebruiksbestand, toestand 2013 (Poelmans et al., 2016a, Poelmans et al., 2016b). Hierbij werd het concept ‘ruimtebeslag’ geconcretiseerd en in kaart gebracht als rechtstreekse afgeleide van het landgebruiksbestand. Dit rapport beschrijft de update van landgebruik en ruimtebeslag voor toestand 2019.

METHODOLOGIE:

De methode voor het opmaken van het landgebruiksbestand in 2019 is het resultaat van een voortschrijdende ontwikkeling en is gebaseerd op de combinatie van de in Vlaanderen best beschikbare ruimtelijke informatie. Het gaat hierbij om GIS-datalagen (bijvoorbeeld Grootschalig Referentiebestand Vlaanderen, Landbouwgebruikspercelen …) en andere ruimtelijke databronnen (bijvoorbeeld Verrijkte KruispuntBank Ondernemingen). In het kader van de opmaak van dit landgebruiksbestand wordt dus geen gericht terreinwerk uitgevoerd. Door een combinatie van deze basisdata ontstaat een bestand met 4 niveaus: Niveau 1 – Bodembedekking, Niveau 2 – Verstedelijkt Landgebruik, Niveau 3 – Multifunctioneel landgebruik en Niveau 4 – Juridische Bestemmingen. De landgebruikskaart en het ruimtebeslag worden vervolgens opgebouwd door een combinatie en aggregatie van een aantal categorieën uit deze vier dataniveaus. De methode werd licht bijgesteld ten opzichte van de nulmeting voor 2013 (Poelmans et al., 2016a). Om de landgebruiksveranderingen die zich hebben voorgedaan sinds de nulmeting in 2013 echter consistent te kunnen evalueren, werden de landgebruiksbestanden voor 2013 en 2016 opnieuw gemaakt volgens de methode die werd uitgewerkt voor referentiejaar 2019.

RESULTATEN:

De landgebruikskaart onderscheidt 18 categorieën en is intussen beschikbaar voor 2013, 2016 en 2019. Deze landgebruikskaart wordt onder andere gebruikt voor het bepalen van de statistiek ‘Landgebruik’ door Statistiek Vlaanderen (https://www.statistiekvlaanderen.be/nl/landgebruik-0). Het concept ruimtebeslag is geoperationaliseerd aan de hand van de landgebruikskaart. Meer bepaald wordt het ruimtebeslag gedefinieerd door een combinatie van een aantal landgebruikscategorieën. De keuze van de categorieën die behoren tot het ruimtebeslag is in de eerste plaats gebaseerd op de Europese definitie en bevat dus (1) alle bebouwde percelen – zowel voor residentieel gebruik als voor industrieel en commercieel gebruik en voor diensten, (2) alle terreinen die tot de weginfrastructuur behoren (wegen, spoorwegen, luchthavens, overige onbebouwde terreinen), en (3) alle terreinen die als hoofdfunctie voor recreatie gebruikt worden. Ook deze kaart vormt de basis voor de kernstatistiek ‘ruimtebeslag’ door Statistiek Vlaanderen (https://www.statistiekvlaanderen.be/nl/ruimtebeslag-0).

BRONVERWIJZING:

Poelmans, L., Janssen, L., & Hambsch, L. (2021). Landgebruik en ruimtebeslag in Vlaanderen, toestand 2019, uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. https://archief-algemeen.omgeving.vlaanderen.be/xmlui/bitstream/handle/acd/449392/ Landgebruik_en_Ruimtebeslag_2019_def_correctie.pdf

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

huizen en tuinen industrie commerciële doeleinden diensten transportinfrastructuur recreatie huizen en tuinen

landbouwgebouwen en -infrastructuur

industrie

overige bebouwde terreinen

commerciële doeleinden

overige onbebouwde terreinen

diensten

groeves

transportinfrastructuur

luchthavens

recreatie

bos

huizen en tuinen

landbouwgebouwen en -infrastructuur

akker

industrie

overige bebouwde terreinen

grasland

commerciële doeleinden

overige onbebouwde terreinen

struikgewas

diensten

groeves

braakliggend en duinen

transportinfrastructuur

luchthavens

water

recreatie

bos

moeras

landbouwgebouwen en -infrastructuur akker FIGUUR 5 // LANDGEBRUIK IN HET TUSSENGEBIED MECHELEN-AARSCHOT (CASEGEBIED A) IN 2019 overige bebouwde terreinen grasland overige onbebouwde terreinen

struikgewas

groeves

braakliggend en duinen

Bedrijventerreinen, in de VKBO-databank of in de databank met water gebruikspercelenluchthavens van de Bedrijventerreinen. Ook verbeteringen of aanpassingenbosbij het in kaart brengen van demoeras locatie van voorzieningen en in de VKBO kunnen leiden tot verschuivingen akker tussen verschillende economische sectoren. Wat we wel uitgrasland de data kunnen afleiden is dat in de periode 2013-2019 vooral ‘grasland’ verdwenen is in Vlaanderen. Dit struikgewas nam netto af met meer dan 20.000 ha (ongeveer 9,1 ha/dag). braakliggend en duinen Graslanden gaan onder andere verloren door een wijziging van het landgebruikwater naar ‘akker’, ‘bos’, ‘overige bebouwde terreinen’, moeras en ‘huizen en tuinen’. Binnen de zachte landgebruikscategorieën (bos, akkerland, grasland, struikgewas, braak, moeras) is de categorie ‘akkerland’ sterk gegroeid. Tussen 2013 en 2019 nam de oppervlakte voor akkerland toe met bijna 4.200 ha (ongeveer 1,9 ha/dag). Het gaat hierbij vooral om wijzigingen binnen verschillende landbouwteelten waarbij weilanden (uit de categorie ‘grasland’) roteren naar een teelt die als ‘akkerland’ wordt beschouwd op de kaart. De omvorming van grasland naar akkerland is sterk toegenomen de laatste jaren – onder meer omdat oudere landbouwers

(met veeteelt of gemengd bedrijf) hun activiteiten stopzetten en pachters de grond bewerken voor andere teelten (Gommers & Verhaegen, 2021). De omzetting van gras naar akker en omgekeerd kan eveneens verklaard worden door de flexibiliteit die landbouwers hebben op bedrijfsniveau. Uit de cijfers van het departement Landbouw & Visserij (perceelsregistratie) blijkt dat tussen 2014 en 2019 bovendien het permanent grasland is afgenomen ten nadele van het areaal tijdelijk grasland, wellicht omdat dat beter past in een moderne bedrijfsvoering en omdat aan het statuut van permanent grasland meer voorwaarden gekoppeld zijn o.a. in het kader van het Gemeenschappelijk landbouwbeleid, maar ook in het kader van het natuur- en erosiebeleid (Crevits, 2020). Ook de toename van het landgebruik ‘water’ is opvallend. De oppervlakte ‘water’ is toegenomen met circa 2.900 ha (1,3 ha/ dag). Ook hier gaat het vooral om gronden die in 2013 werden gebruikt als grasland. In absolute termen kan de grootste netto-groei gevonden worden in de categorie ‘huizen en tuinen’ (meer dan 5.300 ha netto-groei, ongeveer 2,4 ha/dag). Een deel van de recente ‘huizen

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

27

wijzigend landgebruik

FIGUUR 6 // GEWIJZIGD LANDGEBRUIK IN HET TUSSENGEBIED MECHELEN-AARSCHOT (CASEGEBIED A) TUSSEN 2013 EN 2019

en tuinen’ nemen de plaats in van voormalige graslanden (netto 1.900 ha), of van ‘overige onbebouwde gronden’ (netto 1.500 ha). Hierbij gaat het om greenfieldontwikkeling, het aansnijden van nog niet ontwikkelde gronden. Het landgebruik ‘transportinfrastructuur’ neemt toe met meer dan 2.200 ha netto-groei, ongeveer 1 ha/dag. De categorie ‘landbouwgebouwen en -infrastructuur’ groeit in deze periode met iets meer dan 1.400 ha, en de groei van de diensten en commerciële sector bedraagt respectievelijk 1.200 ha en 500 ha. De industrie groeit met 1.000 ha. We constateren een globale verschuiving van zacht naar hard landgebruik. Deze evolutie is niet uniek in West-Europa. In de SUPERstudie van Espon (van Schie et al., 2020) werd het gewijzigde landgebruik in Europa onderzocht in de periode 20002018. In totaal werd 8,6 keer meer land gewijzigd naar een hard landgebruik dan omgekeerd. Doorheen het Ruimterapport zoomen we regelmatig in op twee casegebieden: het tussengebied Mechelen-Aarschot (casegebied A) en het casegebied Noorderkempen (casegebied B). Het landgebruik in het centrale deel van het casegebied A is vooral residentieel (Figuur 5). Ten zuiden van deze woonentiteit ligt de Dijle met daarlangs akker- en graslanden. Ten noorden van de centrale woonvlek zien we een meer gemengd landgebruik met heel wat verspreide bebouwing en linten, akker- en graslanden. Het casegebied ligt tussen de stad Mechelen in het westen, en de stad Aarschot in het oosten. Beide steden zijn nog deels in het casegebied opgenomen. Op Figuur 6 zijn de gebieden waarvan het landgebruik gewijzigd is in de periode 2013-2019 in het zwart aangeduid. Er is een

28

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

grote dynamiek binnen het gehele gebied. De korrel van de wijzigingen is eerder klein. Het zijn dus relatief kleine percelen die gewijzigd zijn in landgebruik. De stedelijke gebieden Mechelen en Aarschot zijn niet echt dominant op de kaart. De landgebruikswijzigingen komen zowel in de verstedelijkte delen als in de landelijke delen van het casegebied voor. In de harde landgebruikscategorieën merken we vooral op dat het landgebruik voor huisvesting sterk gestegen is in dit casegebied en ook de oppervlakte voor transportinfrastructuur nam toe (+85ha). Voor de niet-urbane landgebruiken zijn de landgebruiksverschillen relatief beperkt. De belangrijkste verschuiving betreft een globale afname van het akkerland. Het grasland blijft in totale oppervlakte constant. Deze evolutie wijkt af van de gemiddelde Vlaamse cijfers, en wijst wellicht op het beperkt voorkomen van grootschalige akkerlandbouwbedrijven in dit gebied, en de impact van recreatieve graslanden en verpaarding. Er komt voor circa 30 ha landbouwgebouwen en -infrastructuur bij in dit gebied. Het landgebruik in casegebied B is erg verschillend van het eerste. Centraal in het gebied zien we de stedelijke regio Turnhout met een meer verscheiden lappendeken van residentieel, economisch en recreatief landgebruik (Figuur 7). De ruimte rondom de stedelijke regio wordt gekenmerkt door grote(re) percelen die gebruikt worden als akkerland of grasland, en minder verspreide bebouwing. In het gebied zijn er ook heel wat grotere watervlaktes. Figuur 8 toont binnen het casegebied B de gebieden die de afgelopen 6 jaren van landgebruik zijn gewijzigd. Ook in dit gebied werd heel wat landgebruik gewijzigd. Opvallend is dat

huizen en tuinen industrie commerciële doeleinden diensten transportinfrastructuur recreatie huizen en tuinen

landbouwgebouwen en -infrastructuur

industrie

overige bebouwde terreinen

commerciële doeleinden

overige onbebouwde terreinen

diensten

groeves

transportinfrastructuur

luchthavens

recreatie

bos

huizen en tuinen

landbouwgebouwen en -infrastructuur

akker

industrie

overige bebouwde terreinen

grasland

commerciële doeleinden

overige onbebouwde terreinen

struikgewas

diensten

groeves

braakliggend en duinen

transportinfrastructuur

luchthavens

water

recreatie

bos

moeras

landbouwgebouwen en -infrastructuur akker FIGUUR 7 // LANDGEBRUIK IN DE NOORDERKEMPEN (CASEGEBIED B) IN 2019 overige bebouwde terreinen grasland overige onbebouwde terreinen

struikgewas

groeves

braakliggend en duinen

luchthavens

water

bos

moeras

akker grasland struikgewas braakliggend en duinen water moeras

wijzigend landgebruik

FIGUUR 8 // GEWIJZIGD LANDGEBRUIK IN DE NOORDERKEMPEN (CASEGEBIED B) TUSSEN 2013 EN 2019

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

29

de percelen duidelijk groter zijn dan in het eerste casegebied. De wijzigingen situeren zich vooral in het landelijk gebied rondom de stedelijke regio Turnhout. Ook in het casegebied van de Noorderkempen merken we een toename van het landgebruik voor huisvesting, maar beperkter dan in het andere casegebied. De oppervlakte voor transportinfrastructuur steeg met 69 ha. Veel opvallender zijn de

verschuivingen in de niet-urbane landgebruiken. De oppervlakte aan akkerland neemt met een derde toe in dit gebied. De oppervlakte grasland daalt aanzienlijk. Er komt voor circa 86 ha landbouwgebouwen en -infrastructuur bij in dit gebied. Deze cijfers worden veroorzaakt door veranderingen in de landbouwsector in dit gebied.

// Ruimtebeslag In de Visienota van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen is ruimtebeslag gedefinieerd als ‘Ruimte, ingenomen door onze nederzettingen, dus door huisvesting, industriële en commerciële doeleinden, transportinfrastructuur, recreatieve doeleinden, serres etc. Parken en tuinen maken hier ook deel van uit. Ecoducten over infrastructuren en sommige bermstroken en taluds langs (weg)infrastructuren behoren volgens de geldende technische definities (2016) ook tot het ruimtebeslag.’ (Departement Omgeving, 2018, p. 115). Figuur 9 illustreert het begrip ‘ruimtebeslag’. De term ruimtebeslag verwijst naar wat de Europese Unie definieert als ‘settlement area’ (European Commission, 2012, p. 41), en wordt door Europa toegepast op het landgebruik in de doelstelling ‘no net land take’ (European Commission, 2016). De rasterkaart (10 x 10 m raster) werd geactualiseerd voor 2019 (Figuur 10). De kaart bevat alle percelen met bebouwing (zowel voor residentieel gebruik als voor industrieel en commercieel gebruik en voor diensten), alle terreinen die tot de weginfrastructuur behoren en alle terreinen die in hoofdfunctie voor recreatie gebruikt worden. De onbebouwde en onverharde delen van grotere recreatieparken worden niet tot het

ruimtebeslag gerekend. Ook alle categorieën uit het landgebruiksbestand die voor een afdichting van de bodem zorgen, worden beschouwd als ruimtebeslag (bv. alle gebouwen met een agrarische functie: stallen, serres…). Voor de militaire domeinen en de havens worden maar beperkte zones opgenomen. Zo worden de bebouwde terreinen binnen de militaire domeinen wel opgenomen, maar de oefenterreinen niet, omdat die vaak nog een (half)natuurlijke functie uitoefenen. Volgens de Europese definitie van settlement area waarop de definitie van ruimtebeslag is gebaseerd, behoren waterlichamen niet tot het ruimtebeslag, en dus hier ook niet. (Poelmans, Van Esch, Janssens, & Engelen, 2016). De oppervlakte ruimtebeslag in 2019 bedraagt 453.488 ha, of 33,3% van het Vlaamse grondgebied (Poelmans et al., 2021). 1 ha ruimtebeslag wordt in 2019 gemiddeld door 14,5 mensen of door 6,2 gezinnen bewoond, en heeft een tewerkstellingsdichtheid van 6,6 tewerkgestelden/ha. Zowel de tewerkstellingsdichtheid als de inwonersdichtheid/de gezinsdichtheid zijn licht gestegen ten opzichte van 2013. Figuur 11 toont het landgebruik binnen het ruimtebeslag. Dit ruimtebeslag omvat de landgebruikscategorieën ‘huizen en

De dagelijkse toename van het ruimtebeslag bedraagt gemiddeld 5,1 ha. 30

FIGUUR 9 // DE CONCEPTEN RUIMTEBESLAG EN VERHARDING (DEPARTEMENT OMGEVING, 2018, P. 33)

tuinen’, ‘industrie’, ‘commerciële doeleinden’, ‘diensten’, ‘transportinfrastructuur’, ‘recreatie en sport’, ‘landbouwgebouwen en -infrastructuur’, ‘overige bebouwde terreinen’, ‘overige onbebouwde terreinen’, ‘groeves’ en ‘luchthavens’. Het ruimtebeslag bestaat voor 38% uit huizen en tuinen en voor 18% uit transportinfrastructuur (wegen en spoorwegen). De derde en vierde

grootste groepen zijn moeilijker te definiëren. Het gaat om de ‘overige onbebouwde terreinen’ en ‘overige bebouwde terreinen’ (beide 10% van het ruimtebeslag). De totale oppervlakte ruimtebeslag in 2013 bedroeg 442.514 ha.(2) De oppervlakte ruimtebeslag in 2019 bedraagt 453.488 ha. Het ruimtebeslag is toegenomen met circa 11.000 ha, of 2,5%

ruimtebeslag geen ruimtebeslag

FIGUUR 10 // RUIMTEBESLAG IN VLAANDEREN IN 2019

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

31

50.000 ha

100.000 ha

Huizen en tuinen 18,4% 84k%

Transportinfrastructuur Overige onbebouwde terreinen

10,1% 46k%

Overige bebouwde terreinen

45k% 9,9% 8,4% 38k%

Industrie

32k% 7,2%

Recreatie en sport 19k% 4,1%

Diensten Landbouwgebouwen en -infrastructuur Commerciële doeleinden

150.000 ha 37,7% 171k%

10k% 2,2% 7k% 1,6%

Luchthavens 0,3% 1k% 0,3% Groeves 1k% FIGUUR 11 // LANDGEBRUIK BINNEN HET RUIMTEBESLAG IN VLAANDEREN IN 2019

425.000 425.000 haha

450.000 450.000 haha 442.418

Ruimtebeslag Ruimtebeslag 2013 2013 +5.334 +5.334

Huizen Huizen enen tuinen tuinen

+2.243 +2.243

Transportinfrastructuur Transportinfrastructuur

+1.426 +1.426 +1.404 +1.404

Landbouwgebouwen Landbouwgebouwen enen -infrastructuur -infrastructuur Overige Overige bebouwde bebouwde terreinen terreinen

Diensten +1.196 +1.196 Diensten Industriële doeleinden doeleinden +1.072 +1.072 Industriële Commerciële doeleinden doeleinden +486 +486 Commerciële +207 +207 Recreatieve Recreatieve doeleinden doeleinden -2.284 -2.284 -14-14 0 0 453.488

Overige Overige onbebouwde onbebouwde terreinen terreinen Groeves Groeves Luchthavens Luchthavens Ruimtebeslag Ruimtebeslag 2019 2019

FIGUUR 12 // ABSOLUTE EVOLUTIE VAN HET LANDGEBRUIK BINNEN HET RUIMTEBESLAG IN VLAANDEREN TUSSEN 2013 EN 2019

(Figuur 12). De toename van het ruimtebeslag in de periode 2013-2019 bedraagt gemiddeld 5,1 ha/dag (Poelmans et al., 2021). Poelmans en Engelen (2014) onderzochten de evolutie van het ruimtebeslag in het verleden. Ze maakten hiervoor gebruik van een lichtjes verschillende definitie van ruimtebeslag (‘ruimtebeslag’ = totaal van de bebouwde percelen, volgens het Kadasterregister). Op basis van deze databank is de langst lopende volledige tijdsreeks beschikbaar (jaarlijkse gegevens voor periode 1982- 2013). Het ‘ruimtebeslag’ kende een relatief grote groei per dag in de periode 1985-1996, gevolgd door een afname van de groei in de periode 1997-2002 en opnieuw een

32

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

stabilisatie op een lagere groeisnelheid in de periode 2002-2013. Over de gehele periode 1985-2013 groeide het ruimtebeslag met 9 ha/dag. De aangroei van het ruimtebeslag in de periode 20132019 is merkbaar lager. De groei van het ruimtebeslag komt in Vlaanderen zowat overal voor. Het gaat hoofdzakelijk over vele kleine percelen met extra ruimtebeslag die sterk verspreid voorkomen. Ook gebieden waar er ruimtebeslag is ‘verdwenen’ in de periode 2013-2019 vertonen een grote spreiding in Vlaanderen.(3) Verder in dit hoofdstuk komen we bij de bespreking van de typologieën in detail terug op de evolutie van het ruimtebeslag.

De categorie ‘landbouwgebouwen en -infrastructuur’ groeide met 1.400 ha.

Huizen en tuinen

+3,2%

Transportinfrastructuur

+2,8%

Landbouwgebouwen en -infrastructuur

+16,9%

Overige bebouwde terreinen

+3,2%

Diensten

+6,9%

Industriële doeleinden

+2,9%

Commerciële doeleinden Recreatieve doeleinden

+7,2%

+0,6%

Overige onbebouwde terreinen

-4,7%

-1,2%

Groeves

Luchthavens +0%

FIGUUR 13 // RELATIEVE EVOLUTIE VAN HET LANDGEBRUIK BINNEN HET RUIMTEBESLAG IN VLAANDEREN TUSSEN 2013 EN 2019

Als we de absolute groei van het ruimtebeslag voor de periode 2013-2019 bekijken, dan stellen we vast dat de grootste groei zit in de oppervlakte die is ingenomen door ‘huizen en tuinen’ (+5.300 ha), transportinfrastructuur (+2.200 ha) en ‘landbouwgebouwen en -infrastructuur’ (+1.400 ha). De bebouwde oppervlakte en de oppervlakte voor infrastructuur namen toe, ten koste van de groene ruimte binnen het ruimtebeslag. Dit betekent dat er binnen het ruimtebeslag een zekere verdichting

plaatsvindt en dat de groene ruimte onder druk komt te staan. In relatieve termen is de groei het grootst in de categorieën ‘landbouwgebouwen en -infrastructuur’ (+17%), commerciële doeleinden (+7%) en diensten (+7%) (Figuur 13). Vooral de groei in ‘landbouwgebouwen en -infrastructuur’ valt op, omdat deze vooral plaatsvindt in het landelijk deel van Vlaanderen en buiten de harde bestemmingen van het gewestplan.

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

33

FOTO: MARC SOUBRON

Dagelijks komen er 270 gebouwen bij.

// Verharding ‘Verharding is de oppervlakte waarvan de aard en/ of toestand van het bodemoppervlak gewijzigd is door het aanbrengen van artificiële, (semi-) ondoorlaatbare materialen waardoor essentiële ecosysteemfuncties van de bodem verloren gaan (woningen, wegen, andere constructies…). Verharding stemt overeen met de term ‘bodemafdekking’ zoals Vlaanderenbreed geïnventariseerd door het Agentschap Informatie Vlaanderen (AIV)’ (Departement Ruimte Vlaanderen, 2017, p. 32). Deze definitie is gebaseerd op de definitie die de Europese Commissie hanteert voor ‘soil sealing’ (Jones et al., 2012, p. 19). In het Ruimterapport 2018 rapporteerden we over de verharding op basis van cijfers van Informatie Vlaanderen die gebaseerd zijn op analyses van de bodemafdekkingskaart. De bodemafdekkingskaart (BAK) is een gebiedsdekkende rasterkaart voor Vlaanderen (5mx5m rastercel), waarin voor elke cel een percentage afdekking is aangegeven. De verharding in Vlaanderen bedroeg 14% in 2012.

34

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Het Departement Omgeving ontwikkelde een statistische methode om de verharding in Vlaanderen te bepalen op basis van een aselecte steekproef. Deze methode heeft als voordeel dat voor de verharding in Vlaanderen een globaal cijfer wordt bekomen én een betrouwbaarheidsinterval (Pieters, Willems, Brems, Vanacker, & Pisman, 2021a). De verharding volgens luchtfoto’s op 4.500 locaties werd door drie experten onafhankelijk beoordeeld. De te beoordelen locaties werden at random gekozen op de in de winter gemaakte middenschalige orthofoto’s van 2012, 2015, en 2018. Elke zone komt overeen met 10×10m2, maar om voldoende context mee te geven over het te beoordelen gebied werd een groter gebied getoond, namelijk 50×50m2. De respondenten gaven scores aan de verharding op de sites: 0%, tussen 0% en 50%, tussen 50% en 100%, 100%. Het is niet mogelijk om met deze methodiek tot een kaart te komen met de lokalisatie van de verharding in Vlaanderen. De methode is niet vergelijkbaar met de methode van Digitaal

Informatie Vlaanderen. De resultaten voor het jaar 2012 zijn echter heel gelijklopend. In Figuur 14 is de evolutie van de verharding in de periode 2012-2015-2018 weergegeven. De verhardingsgraad neemt toe van 14% in 2012 tot 14,54% in 2015 en tot 14,93% in 2018. Ondertussen werd de BAK-kaart door Digitaal Vlaanderen geactualiseerd voor 2015 en 2018 (Informatie Vlaanderen, 2021). De verharding in Vlaanderen neemt continu toe: • 14,33% verharding in 2012 (±0,50%) • 14,85% verharding in 2015 (±0,52%) • 15,40% verharding in 2018 (±0,50%)

18

16 16% 15,59% 15,04%

14,93% 14,54% 14 13,87%

14% 13,49% 12,97%

12

Bij deze verhardingscijfers hoort een verhardingskaart (Figuur 15). De oppervlakte die is weergegeven op de kaart, klopt echter niet exact met de globale cijfers van verharding. De kaart werd bekomen door middel van rastersegmentatieclassificatie van orthofotobeelden (zomervlucht uit 2018) met een resolutie van 1m, en werd nadien gevalideerd. Deze validatie geeft een indicatie van hoe goed de kaarten de werkelijke situatie weergeven. Een validatie is nodig om de accuraatheid van de data te bepalen, om een oppervlakte te schatten per klasse, en om de grootte van het betrouwbaarheidsinterval op deze oppervlakte-schattingen te bepalen. Op basis van deze validatie kunnen rasteroppervlaktes bijgestuurd worden naar een oppervlakteschatting met een bijhorend betrouwbaarheidsinterval. De oppervlaktes op de kaart zijn lager dan de globale cijfers op Vlaams niveau. Dit maakt het moeilijk om op detailniveau, bijvoorbeeld voor deelgebieden binnen Vlaanderen, inschattingen te maken van de verhardingsgraad. Verder onderzoek is nodig om op termijn over een accurate kaart te kunnen beschikken met de verharding van Vlaanderen, en om de verharding maar ook de ontharding op terrein te kunnen monitoren.

2012

2015

2018

10

FIGUUR 14 // EVOLUTIE VAN DE VERHARDING IN VLAANDEREN o.b.v. een statistische methode

verharding

FIGUUR 15 // VERHARDING IN VLAANDEREN IN 2019 O.B.V. DIGITAAL VLAANDEREN

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

35

// Bebouwing De bebouwing in Vlaanderen is de som van alle oppervlaktes ingenomen door gebouwen. Onder ‘gebouwen’ wordt verstaan: ‘een duurzaam bouwsel, vast met het aardoppervlak verbonden, dat een voor mensen toegankelijke ruimte omsluit. Een gelijkvloerse toegang voor ondergrondse of hangende constructies wordt eveneens als gebouw aan de grond beschouwd.’ De volgende constructies vallen niet onder deze definitie: bouwketen, verblijfscontainers, schuilhokken, woonwagens, niet-onderkelderde terrassen, standbeelden (Informatie Vlaanderen, 2013). Voor de analyses werden ook de zogenaamde ‘kunstwerken’ als gebouwen opgenomen. Het gaat dan om koeltorens, watertorens e.d. die opgenomen zijn in de CADGIS-databank.(4) De analyse maakt een onderscheid tussen hoofd- en bijgebouwen. Het hoofdgebouw is het belangrijkste van een groep van gebouwen binnen eenzelfde gebruiksperceel. De aanwezigheid van het huisnummer kan hiervoor een indicatie zijn. Bijgebouwen zijn alle gebouwen die geen hoofdgebouw zijn, en die groter zijn dan 10m2, zoals garages, loodsen, serres. Een bijgebouw kan voorkomen op een gebruiksperceel zonder hoofdgebouw. De totale oppervlakte van de bebouwing in Vlaanderen in 2019 bedraagt 80.820 ha, wat betekent dat circa 5,9% van Vlaanderen is ingenomen door gebouwen. Ter vergelijking: 14,9% van Vlaanderen is verhard. Dit betekent dat dus ongeveer 9% van Vlaanderen wel verhard, maar niet bebouwd is.

In 2013 was 5,6% van de oppervlakte van Vlaanderen ingenomen door gebouwen, goed voor 76.638 ha. In 2019 is dit toegenomen tot 5,9%. Er werden ongeveer 230.000 hoofdgebouwen en 360.000 bijgebouwen opgericht in de periode 2013-2019 (Figuur 16). Dit betekent dat het gebouwenbestand met 14% is toegenomen, of dat er jaarlijks 100.000 bijkomende gebouwen worden opgericht (270 gebouwen/dag). Er zijn vooral gebouwen bijgekomen in de landgebruikscategorieën industrie en landbouwinfrastructuur (Figuur 17). Op Figuur 18 en Figuur 19 is de evolutie van de bebouwing in de periode 2013-2019 in de twee casegebieden weergegeven. In het casegebied Noorderkempen merken we veel percelen op met nieuwe bebouwing. Deze recent bebouwde percelen bevinden zich vooral nabij de kernen. Hier en daar zien we grote, nieuwe constructies in het tussenliggende open gebied. Dit zijn vermoedelijk nieuwe landbouwgerelateerde constructies, zoals serres en opslagruimten, die in deze regio wel meer voorkomen. Het patroon van de evolutie van bebouwing in het casegebied tussengebied Mechelen-Aarschot ziet er anders uit. Ook hier zien we heel wat nieuwe bebouwing. De nieuwe bebouwing heeft een kleinere korrel, en komt meer verspreid over het gebied voor.

2019

2013 Hoofdgebouwen 2.409.506

Hoofdgebouwen 2.639.460

Bijgebouwen 1.889.894

Bijgebouwen 2.245.387

FIGUUR 16 // EVOLUTIE VAN HET AANTAL GEBOUWEN IN VLAANDEREN

2019

2013 Bebouwing, ha 76.638 Bebouwing, %

5,6

Aandeel bebouwing in 54,1% landgebruik huizen en tuinen Aandeel bebouwing in 14,5% landgebruik industrie Aandeel bebouwing in landgebruik landbouwinfrastructuur

6,5%

Bebouwing, ha 80.820 Bebouwing, %

Aandeel bebouwing in 54% landgebruik huizen en tuinen Aandeel bebouwing in 14,7% landgebruik industrie Aandeel bebouwing in landgebruik landbouwinfrastructuur

FIGUUR 17 // EVOLUTIE VAN DE BEBOUWING BINNEN HET LANDGEBRUIK IN VLAANDEREN

36

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

5,9

6,7%

ongewijzigd nieuw verdwenen

FIGUUR 18 // EVOLUTIE VAN DE BEBOUWING IN DE NOORDERKEMPEN (CASEGEBIED B) TUSSEN 2013 EN 2019

ongewijzigd nieuw verdwenen

FIGUUR 19 // EVOLUTIE VAN DE BEBOUWING IN HET TUSSENGEBIED MECHELEN-AARSCHOT (CASEGEBIED A) TUSSEN 2013 EN 2019

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

37

HISTORISCHE EVOLUTIE VAN BEBOUWING 1881-2021 We analyseerden de bebouwingsevolutie over een periode van meer dan 100 jaar aan de hand van topografische kaartreeksen van het Nationaal Geografisch Instituut van de karteringsperiodes 1881-1904, 1904-1939, 1952-1969 en 1969-1989 (Pieters, Niessen, et al., 2021). De historische kaartreeksen zijn geen momentopnames, maar verwijzen naar een periode van registratie die meerdere jaren in beslag heeft genomen (vaak meer dan 20 jaar). We benoemen de vier periodes dan ook als 1881-1904 = overgang 19e naar 20e eeuw, 1904-1939 = begin 20e eeuw tot aan WOII, 1952-1969 = wederopbouw na WOII, 1969-1989 = jaren 70 en 80, 1989-2010 = laatste 30 jaar.

VOORBEELDEN VAN UITSNEDES UIT DE TOPOGRAFISCHE KAARTEN UIT V.L.N.R. 1881-1904, 1904-1939, 1952-1969 EN 1969-1989

We maakten gebruik van beeldherkenning en Artificial Intelligence (AI) om een deel van deze kaarten, meer in het bijzonder de legende-elementen die verwijzen naar bebouwing, als vectorbestanden te produceren. De combinatie van beeldherkenning en AI leverde interessante resultaten op. Handmatig werd de bebouwing op delen van de kaart (uitsnedes van 256 x 256m) in verschillende runs gevectoriseerd of werden suggesties van de computer over bebouwing gecheckt en gecorrigeerd. Dezelfde gebieden werden door meerdere personen gecheckt om foute interpretaties te vermijden. Deze methodiek heeft uiteraard beperkingen. • De nauwkeurigheid van de (bebouwing op de) historische topografische kaarten is beperkt. De historische kaarten werden handmatig ingetekend, en ook de terreinregistratie gebeurde met de toenmalig beschikbare technieken en nam meerdere jaren in beslag. In dunbebouwde gebieden werden op de kaarten individuele gebouwen ingetekend, en bovendien zijn dat vaak ook generaliseringen. In de stadskernen of grotere dorpen werden anderzijds vaak volledige bouwblokken als bebouwd ingetekend. • De legendes en tekenstijl van de verschillende kaarten zijn niet volledig gelijk, hoewel de verschillen relatief beperkt zijn. • Bepaalde types gebouwen zijn symbolisch weergegeven op de kaarten (kerken, molens…) en dus niet in oppervlakte meegenomen. De impact hiervan op de oppervlakte bebouwing in de geanalyseerde tijdsperiode is beperkt, omdat dit vaak historische gebouwen zijn waarvan de oppervlakte niet wijzigt in de onderzochte periode. Uit deze AI-toepassing blijkt dat rond de eeuwwisseling van de 19e naar de 20e eeuw amper circa 20% van de huidige bebouwde oppervlakte bebouwd was. 50% van de bebouwde oppervlakte in Vlaanderen dateert van de jaren 70-80 en later. Dit komt overeen met de cijfers uit de kadastrale statistiek (beschikbaar bij Statbel). Hieruit blijkt dat 47% van de gebouwen in Vlaanderen gebouwd is na 1971. Figuur 20 geeft per gemeente het aandeel van de historische bebouwing (topokaart 1881-1904) weer, ten opzichte van de totale bebouwde oppervlakte in 2019. Op deze kaart is een duidelijke oost-westgradiënt te zien. Het westelijk deel van Vlaanderen was rond de eeuwwisseling (1900) al meer bebouwd dan het oostelijk deel. Ook het zuidelijk deel van Limburg heeft heel wat oudere bebouwing. Het patroon van de steden is divers. Sommige steden, zoals Gent en Mechelen, groeiden in de afgelopen eeuw slechts beperkt. Andere centrumsteden, zoals Roeselare, Hasselt en Genk, hebben veel meer recente bebouwing.

38

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

< 12 12 - 19 19 - 25 > 25

FIGUUR 20 // AANDEEL VAN DE BEBOUWDE OPPERVLAKTE IN 1881-1904 T.O.V. DE TOTALE BEBOUWDE OPPERVLAKTE IN 2019 PER GEMEENTE IN VLAANDEREN (IN %)

Figuur 21 toont de evolutie van de bebouwde oppervlakte in ha op de vier historische kaartreeksen en de bebouwde oppervlakte in Vlaanderen in 2019 in relatie tot de evolutie van het inwonersaantal in Vlaanderen. De bebouwde oppervlakte neemt, niet onverwacht, continu toe. Ook het inwonersaantal neemt toe, maar minder sterk. Uiteraard verwijzen we naar het geheel van de bebouwde oppervlakte en niet enkel naar de oppervlakte van de woningen van de inwoners. Wanneer we de jaarlijkse toename in de verschillende periodes berekenen, dan komen we op een jaarlijkse toename van respectievelijk 211 ha (1904-1939), 491 ha (1939-1969), 605 ha (1969-1989) en 1.078 ha (1989-2019). Ook de bevolkingstoename fluctueert in deze periode (Hertogen J., s.d.). Uitgedrukt per bijkomende inwoner komen we tot de volgende conclusie. In de periode van de eeuwwisseling van de 19e naar de 20e eeuw tot aan WOII had 1 extra inwoner in Vlaanderen 89 m2 bebouwde oppervlakte ter beschikking. Tijdens de wederopbouw na WOII nam de bebouwde oppervlakte per extra inwoner toe tot 144 m2. Deze extra ruimte-inname door bebouwing groeide in de jaren 70 en 80 tot 351 m2 per bijkomende inwoner. De laatste 30 jaar zien we nog een verdere toename van de bebouwde oppervlakte met 389 m2 per persoon, het hoogste cijfer uit de reeks. Dit betekent dat de laatste 30 jaar een bijkomende inwoner vier keer zoveel bebouwde oppervlakte inneemt als circa 100 jaar geleden.

100.000 ha bebouwde oppervlakte

2019 80.000 6,55 miljoen 80.000 ha

60.000

1969-1989 5,72 miljoen 47.700 ha

40.000

1952-1969 5,38 miljoen 35.600 ha

1904-1939 20.000

4,36 miljoen

1881-1904

21.000 ha

3,52 miljoen inwoners 13.500 ha bebouwde oppervlakte

0 3.000.000

4.000.000

5.000.000

6.000.000 inwoners

FIGUUR 21 // EVOLUTIE VAN DE BEBOUWDE OPPERVLAKTE T.O.V. HET AANTAL INWONERS

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

39

RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN Nadat we de kernbegrippen hebben besproken, analyseren we Vlaanderen verder vanuit het perspectief van de ruimtelijke typologieën. Deze ruimtelijke typologieën hebben niet tot doel om direct toepasbaar te zijn voor het ruimtelijk beleid, maar fungeren als analyseniveau om uitspraken over verschillende thematische indicatoren in een ruimtelijke context te kunnen kaderen. Ze tonen de diversiteit in Vlaanderen op kaart en met bijpassende indicatoren per type. We ontwikkelden in het Ruimterapport 2018 twee typologieën: een verstedelijkingstypologie VRL (verstedelijkt-randstedelijk-landelijk) en een morfologische bebouwingstypologie KLV

(kern-lint-verspreid). In het tweede Ruimterapport geven we de evoluties binnen deze typologieën weer. De verstedelijkingstypologie laat toe om de verstedelijking van Vlaanderen te beschrijven. De KLV-typologie maakt het mogelijk in te zoomen op de evolutie van de verlinting in Vlaanderen, of op het fenomeen van kernverdichting. Zoals eerder aangegeven ontwikkelden we een nieuwe typologie voor de open ruimte van Vlaanderen, die inzichten geeft in de versnippering van Vlaanderen. Ook voor deze typologie rekenden we terug in de tijd zodat we evoluties kunnen weergeven.

// Typologie Verstedelijkt-randstedelijk-landelijk Vlaanderen In het Ruimterapport 2018 is een typologie uitgewerkt, op het niveau van de statistische sector,(5) die een indicatie geeft van de verstedelijking van Vlaanderen. De globale redenering is

en anderzijds met het al dan niet aanliggend zijn van de sectoren. De gehanteerde kenmerken per sector zijn ruimtebeslag, tewerkstellingsdichtheid, inwonersdichtheid en aantal inwo-

weergegeven in Figuur 22. De statistische sectoren worden ingedeeld in drie types, namelijk ‘verstedelijkt’, ‘randstedelijk’ of ‘landelijk’, aan de hand van een algoritme dat enerzijds rekening houdt met een aantal kenmerken op het niveau van de individuele statistische sectoren,

ners per cluster. Per kenmerk wordt een drempelwaarde ingesteld op basis van overleg met experten. Het verstedelijkt deel van Vlaanderen wordt gekenmerkt door: • hoog ruimtebeslag (≥ 32,5%, dus meer dan het gemiddelde van Vlaanderen in 2013);

FIGUUR 22 // BESLISSINGSBOOM VOOR DE OPDELING IN VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN (Pisman et al., 2018)

40

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Verstedelijkt 2019

1.953

Verstedelijkt 2013

Randstedelijk 2013

Landelijk 2013

Randstedelijk 2019

54

93

2

Landelijk 2019

0

1.957

16

4.965

142

FIGUUR 23 // EVOLUTIE VAN HET AANTAL STATISTISCHE SECTOREN IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN

• •

hoge activiteitsgraad: hoge bevolkingsdichtheid en/of hoge tewerkstellingsdichtheid (bevolkingsdichtheid); aaneengesloten, verstedelijkte clusters met minimaal 15.000 inwoners.

Het randstedelijk deel van Vlaanderen omvat het gebied dat wordt gekenmerkt door: • hoog ruimtebeslag; • lage activiteitsgraad dus, beneden de grenswaarden die gelden voor hoge activiteitsgraad; • aaneengesloten clusters die grenzen aan het verstedelijkt deel. Het landelijk deel van Vlaanderen heeft minstens één van de volgende kenmerken: • laag ruimtebeslag (<32,5%); • hoog ruimtebeslag en hoge activiteitsgraad, maar behoort niet tot een verstedelijkte cluster met minimaal 15.000 inwoners; • hoog ruimtebeslag en lage activiteitsgraad en grenst niet aan een verstedelijkt deel. De analyse van de verstedelijking van Vlaanderen werd geactualiseerd voor het toestandsjaar 2019 (Poelmans et al., 2020). De drempelwaarde voor ruimtebeslag is vastgelegd op 32,5%, dat is

het percentage ruimtebeslag in Vlaanderen in 2013 (Poelmans et al., 2021). Deze drempelwaarde wordt constant gehouden voor de berekeningen van zowel 2013 als deze van 2016 en 2019. Op die manier kunnen de evoluties die optreden ten opzichte van 2013 beter in beeld gebracht worden. Voor de inwonersdichtheid is de drempelwaarde vastgelegd op 13,5 inwoners per ha. Voor de tewerkstellingsdichtheid is de drempelwaarde vastgelegd op 10 werkplekken per ha. Wanneer statistische sectoren hoger dan de drempelwaarde scoren voor bevolkingsdichtheid of tewerkstellingsdichtheid, dan spreken we van sectoren met een hoge activiteitsgraad. Verstedelijkte sectoren hebben een hoge activiteitsgraad (of zijn omringd door sectoren met een hoge activiteitsgraad). Een cluster van aaneengrenzende statistische sectoren met verstedelijkte kenmerken wordt als ‘verstedelijkt’ beschouwd als het totale aantal inwoners binnen de cluster van sectoren boven de drempelwaarde van 15.000 inwoners ligt. De belangrijkste indicatoren die de basis vormen van deze typologie zijn dus: ruimtebeslag, inwonersdichtheid en tewerkstellingsdichtheid. Deze indicatoren evolueerden in de periode 2013-2019 waardoor ook bepaalde statistische sectoren van categorie zijn gewijzigd. Globaal nam het aantal huishoudens van Vlaanderen toe (+124.000 huishoudens 2013-2019), en ook het aantal tewerkgestelden steeg (beroepsactieve bevolking tussen 20 en 64 jaar + 1,2% 2013-2019). Het ruimtebeslag steeg van

landelijk randstedelijk verstedelijkt

FIGUUR 24 // VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN IN 2019

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

41

32,5% in 2013 naar 33,3% in 2019. Zoals in Figuur 23 aangegeven is het aantal statistische sectoren dat tussen 2013 en 2019 van typologie wijzigt relatief beperkt. In een statistische sector die wijzigt naar verstedelijkt, verhoogt de activiteitsgraad (meer inwoners of tewerkgestelden in de sector) of de totale cluster stijgt boven de 15.000 inwoners (zoals in Sint-Genesius-Rode). Een statistische sector die verandert

van landelijk naar randstedelijk, wordt gekenmerkt door meer ruimtebeslag (hoger dan de drempelwaarde van 32,5%). 303 statistische sectoren, of circa 3% van alle statistische sectoren in Vlaanderen, verandert van typologie. Een kwart van de statistische sectoren wijzigt naar een meer landelijke typologie, drie kwart wijzigt naar een meer verstedelijkte categorie. Figuur 24 toont het finale resultaat voor 2019.

Verstedelijkt 2013 Oppervlakte (ha)

Verstedelijkt 2019 90.250

93.250

Oppervlakte (% Vlaanderen)

6,6

6,8

Bebouwing (% Vlaanderen)

1,5

1,5

22,2

22,5

Ruimtebeslag (% van Vlaanderen)

5,7

5,9

Ruimtebeslag (% van verstedelijkt)

85,9

86,2

2.576.600

2.707.900

% inwoners

40,4

41,1

Inwonersdichtheid (inwoners/ha)

28,6

29,0

Tewerkstellingsdichtheid (tewerkgestelden/ha)

15,5

16,2

Bebouwing (% verstedelijkt)

Aantal inwoners

FIGUUR 25 // KENGETALLEN VAN HET VERSTEDELIJKT GEBIED IN VLAANDEREN

Randstedelijk 2013 Oppervlakte (ha)

183.350

196.400

Oppervlakte (% Vlaanderen)

13,5

14,4

Bebouwing (% Vlaanderen)

1,4

1,5

Bebouwing (% randstedelijk)

10,1

10,5

Ruimtebeslag (% van Vlaanderen)

8,4

8,9

60,5

61,7

1.372.500

1.474.200

21,5

22,4

Inwonersdichtheid (inwoners/ha)

7,5

7,5

Tewerkstellingsdichtheid (tewerkgestelden/ha)

3,2

3,3

Ruimtebeslag (% van randstedelijk) Aantal inwoners % inwoners

FIGUUR 26 // KENGETALLEN VAN RANDSTEDELIJK GEBIED IN VLAANDEREN

42

Randstedelijk 2019

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Landelijk 2013

Landelijk 2019

Oppervlakte (ha)

1.086.150

1.070.100

Oppervlakte (% Vlaanderen)

79,9

78,7

Bebouwing (% Vlaanderen)

2,8

2,9

Bebouwing (% landelijk)

3,5

3,6

Ruimtebeslag (% van Vlaanderen)

18,4

18,5

Ruimtebeslag (% van landelijk)

23,1

23,5

2.432.600

2.404.500

% inwoners

38,1

36,5

Inwonersdichtheid (inwoners/ha)

2,2

2,2

Tewerkstellingsdichtheid (tewerkgestelden/ha)

0,7

0,7

Aantal inwoners

FIGUUR 27 // KENGETALLEN VAN HET LANDELIJK GEBIED IN VLAANDEREN

De verstedelijkte, randstedelijke en landelijke delen van Vlaanderen zijn duidelijk verschillend. (Figuur 25, Figuur 26, Figuur 27, Figuur 28, Figuur 29). Het landelijke deel van Vlaanderen wordt vooral gebruikt voor landbouw, natuur en bos. Circa 9% van de oppervlakte is in gebruik voor huisvesting en circa 5% voor transportinfrastructuur (Figuur 28, Figuur 29). Een kwart van de oppervlakte (23,5%) is ingenomen door de mens (=ruimtebeslag). De

inwonersdichtheid en tewerkstellingsdichtheid zijn laag (respectievelijk 2,2 inwoners/ha en 0,7 tewerkgestelden/ha) (Figuur 27). De randstedelijke gebieden bevinden zich tussen de landelijke en de verstedelijkte delen van Vlaanderen. De grootste landgebruikscategorie in het randstedelijke deel is huisvesting (circa 23%). Er wordt heel wat ruimte ingenomen voor transportinfrastructuur (2x transportoppervlakte van het landelijk gedeelte, circa 10%). Ook de industriële sector neemt relatief veel ruimte

Landelijk

Randstedelijk 394.007 ha

Akkerland 247.480

Grasland Huizen en tuinen

95.705

Transportinfrastructuur

44.952

Verstedelijkt

100.000 hectare

200.000

121.708

Bos 48.486

Overige onbebouwde terreinen Overige bebouwde terreinen Industriële doeleinden Water Recreatieve doeleinden Struikgewas Diensten Landbouwgebouwen en -infrastructuur Commerciële doeleinden Braak Moeras Luchthavens Groeves 300.000

400.000

FIGUUR 28 // LANDGEBRUIK IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN IN 2019

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

43

Verstedelijkt

Randstedelijk

Landelijk Akkerland 36,7% 36%

Huizen en tuinen 32,5%

32,4%

24,7% Huizen en tuinen 22,5% Overig 20 19,7%

20% 19,8% 20

Grasland 23,1%

22,9%

Overig 19,5%

20

Transportinfrastructuur 16,5%

16,3%

Overig

Grasland 13,3%

13,1% Akkerland

Industrie 9,1%

9,1% Diensten

Recreatie

5,2%

3,2% 2,5%

0

2013

9,9%

9,4%

9,5%

9,1%

8,7% Industrie

11,3%

Ak kerlan d

Grasland

Com mercieel

5% 4,7% 2,9%

8,7%

11,3%

8,9%

TransportRecreatie 4,6%

4,5%

3,9%

3,9% Water

2,7%

2019

Bos

Huizen en tuinen

6,8%

6,7%

4,9%

9,4%

13,3% 12,5%

0

2013

2019

infrastructuur 4,4%

4,5% Struikgewas

2,3%

0

2013

2,2%

2019

FIGUUR 29 // EVOLUTIE VAN HET LANDGEBRUIK IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN

in beslag (circa 9%). Tegelijkertijd zijn de randstedelijke gebieden relatief open en groen, met een relatieve landgebruiksoppervlakte van 34% voor de landgebruiken akkerland, bos, struikgewas en grasland samen, of een ruimtebeslagpercentage van 61,7% (Figuur 28, Figuur 29). De inwoners- en tewerkstellingsdichtheden zijn hoger dan het landelijk gebied, maar aanzienlijk lager dan het verstedelijkt gebied (respectievelijk 7,5 inwoners/ha en 3,3 tewerkgestelden/ha) (Figuur 26). Het verstedelijkte deel van Vlaanderen wordt gedomineerd door ruimtebeslag (86,2%) en door de harde functies: huisvesting, industriële activiteiten, diensten, transportinfrastructuur (3x transportoppervlakte van het landelijk gedeelte, circa 16%), samen goed voor 65% van de oppervlakte. Grasland, akkerland, bos en struikgewas nemen samen nog 10% van de oppervlakte in (Figuur 28, Figuur 29). De inwonersdichtheid bedraagt 29 inwoners/ha, veel hoger dan de rest van Vlaanderen. Ook de tewerkstellingsdichtheid is merkbaar hoger dan in de andere gebieden (16,2 tewerkgestelden/ha) (Figuur 25). Algemeen stellen we vast dat de verstedelijking in Vlaanderen

44

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

toeneemt. Het verstedelijkt gebied is in oppervlakte toegenomen, en er wonen meer mensen in. Dezelfde evolutie zien we in het randstedelijk deel: meer randstedelijke inwoners en een groter randstedelijk gebied. Het bevolkingsaandeel in het verstedelijkte deel van Vlaanderen is lichtjes gestegen, van 40,4% (2013) naar 41,1% (2019) terwijl de oppervlakte van het verstedelijkte deel van Vlaanderen met 3.000 ha toenam. De randstedelijke populatie nam toe met 0,9%. De oppervlakte van het randstedelijke gebied groeide aanzienlijk, met ongeveer 13.000 ha. De oppervlakte van het landelijk gebied verminderde met ongeveer 16.000 ha. In 2019 woonde 36,5% van de bevolking landelijk, een afname met 1,6% t.o.v. 2013 Als we verder inzoomen, krijgen we een beeld op wat er verandert binnen het verstedelijkt gebied, het randstedelijk en het landelijk gebied. De inwonersdichtheid in het verstedelijkte deel van Vlaanderen neemt toe van 28,6 inwoners/ha naar 29 inwoners/ha. Ook de tewerkstellingsdichtheid in het verstedelijkte deel van Vlaanderen neemt toe van 15,5 naar 16,2 tewerkgestelden/ha.

Dit betekent dat er binnen het (gegroeide) verstedelijkte deel van Vlaanderen een verdichting plaatsvindt, zowel van bewoners als van tewerkstelling. Het ruimtebeslag binnen het verstedelijkt deel neemt toe. Alle harde landgebruiken nemen in oppervlakte toe in de periode 2013-2019. De zachte functies krijgen minder ruimte, met uitzondering van de ruimtes voor bos en water die zeer lichtjes groeien. De inwoners- en tewerkstellingsdichtheid in het landelijke en het randstedelijke deel van Vlaanderen wijzigen nagenoeg niet. Het ruimtebeslag daalt relatief zelfs een beetje in het randstedelijk gebied. Dit is wellicht omdat het randstedelijk gebied groter wordt en er niet-ontwikkelde delen bijkomen. De wijzigingen in landgebruik zijn beperkt en niet wezenlijk verschillend in het landelijk en randstedelijk deel van Vlaanderen. Achter deze globale cijfers voor verstedelijkt, randstedelijk en landelijk gebied in Vlaanderen, zit uiteraard een kaartbeeld waarop deze gebieden in de regio worden gepositioneerd (Figuur 30). Vlaanderen telt in 2019 44 verstedelijkte gebieden. Sint-GenesiusRode was in 2013 nog geen verstedelijkt gebied, maar in 2019 wel. De verstedelijkte gebieden zijn delen van de gemeenten: Aalst, Antwerpen, Beveren, Blankenberge, Brasschaat, Brugge, Vilvoorde-Zaventem, Deinze, Dendermonde, Dilbeek-Asse, Eeklo, Geel, Genk, Gent, Halle, Hamme, Hasselt, Herentals, Ieper, Izegem, Knokke-Heist, Kortrijk, Leuven, Lier, Lokeren, Lommel, Maasmechelen, Mechelen, Mol, Ninove, Oostende, Oudenaarde, Roeselare, Ronse, Sint-Genesius-Rode, Sint-Niklaas, Sint-PietersLeeuw, Sint-Truiden, Tienen, Tongeren, Turnhout – Beerse, Waregem, Willebroek, Zele. Sommige kleinere verstedelijkte gebieden hebben geen rand­ stedelijk gebied, maar worden direct omgeven door landelijk gebied. Een voorbeeld hiervan is het verstedelijkte gebied Hamme. Rondom bepaalde stedelijke gebieden heeft zich een monocen-

rand Blankenberge

trisch randstedelijk gebied ontwikkeld: Blankenberge, Brugge, Deinze, Dendermonde, Eeklo, Gent, Ieper, Knokke-Heist, Lokeren, Maasmechelen, Oostende, Oudenaarde, Ronse, Sint-Truiden, Tienen, Tongeren, Turnhout – Beerse. In andere delen van Vlaanderen is een randstedelijk gebied gevormd dat de verbinding maakt tussen nabijgelegen verstedelijkte gebieden: het randstedelijk gebied Hasselt-Genk, Kortrijk-Roeselare-Waregem-Izegem, Herentals-Geel-Mol-Lommel, Sint-Niklaas-Beveren. Opvallend is dat rondom Brussel een conglomeraat van randstedelijke gebieden voorkomt, waarbij de randstedelijke gebieden van Ninove, Aalst, Dilbeek-Asse, SintPieters-Leeuw, Halle, Sint-Genesius-Rode, Vilvoorde-Zaventem en van Brussel zelf samen één groot gebied vormen. Rondom Antwerpen ontwikkelt zich een gelijkaardig gebied met randstedelijke gebieden rond Brasschaat, Lier en Willebroek. In de periode 2013-2019 wijzigde de verstedelijkingskaart voor Vlaanderen. Op Figuur 31 zijn de wijzigingen weergegeven. Doordat de verstedelijkte gebieden en de randstedelijke gebieden in oppervlakte zijn toegenomen, én de verstedelijkte gebieden verder verdicht zijn, is Vlaanderen in de periode 2013-2019 verder verstedelijkt. We zien dat de verstedelijking in Vlaanderen zich op sommige plaatsen duidelijk manifesteert. Centraal in Vlaanderen neemt de verstedelijking in de periode 2013-2019 sterk toe en ontstaat een groot randstedelijk gebied dat veel groter wordt dan de aanpalende verstedelijkte gebieden. We situeren dit gebied tussen Lier, Mechelen en Leuven. Dit gebied gebruiken we in het Ruimterapport als een van de casegebieden om wijzigingen op het terrein te duiden: het tussengebied Mechelen-Aarschot. Ook rondom heel wat verstedelijkte gebieden zien we het verstedelijkingsproces op kaart. Rondom Leuven, Roeselare en Aalst bijvoorbeeld groeit het randstedelijk gebied. Opvallend is ook de aangroei van randstedelijke gebieden in de Kempische as (Herentals-Geel).

rand Knokke-Heist

rand Turnhout - Beerse

rand Brugge

rand Antwerpen

rand Oostende rand Eeklo

rand Kempische as rand Waasland rand Lier rand Gent

rand Lokeren rand Willebroek rand Dendermonde

rand Rivierenland Zuiderkempen

rand Maasmechelen rand Hasselt-Genk

rand Deinze rand Aalst rand Kortrijk-Roeselare-Waregem rand Ieper

rand Brussel rand Leuven

rand Oudenaarde

rand Sint-Truiden rand Ninove rand Tienen rand Tongeren

rand Ronse

FIGUUR 30 // LOCATIES VAN DE VERSTEDELIJKTE EN RANDSTEDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN IN 2019

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

45

landelijk randstedelijk verstedelijkt landelijk

nieuw landelijk

randstedelijk

nieuw randstedelijk

verstedelijkt

nieuw verstedelijkt

nieuw landelijk nieuw randstedelijk nieuw verstedelijkt

FIGUUR 31 // EVOLUTIE VAN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN TUSSEN 2013 EN 2019

De groei van lintbebouwing gaat de laatste 30 jaren minder snel.

46

// Typologie Kernen-linten-verspreide bebouwing In het Ruimterapport 2018 werd een typologie uitgewerkt waarbij Vlaanderen werd opgedeeld in kernen, linten en verspreide bebouwing. De kernen worden gekenmerkt door een voldoende hoge dichtheid aan gebouwen (> 30 gebouwen binnen een straal van 100 m), een voldoende hoge oppervlakte aan gebouwen (> 9.500m2 binnen een straal van 100 m) of een voldoende hoge dichtheid aan huishoudens (> 60 huishoudens binnen een straal van 100 m). Kernen hebben een minimale oppervlakte van 5 ha en worden bewoond door minimaal 20 huishoudens. Het begrip ‘kern’ hangt niet af van administratieve grenzen (Figuur 32). Een kern kan zich over meerdere gemeenten uitstrekken. Een gemeente kan meerdere kernen bevatten.(6) De linten zijn lineaire bebouwingspatronen. Concreet gaat het om straatsegmenten die minimum 200 meter lang zijn, en die

aan één of aan beide zijden bebouwd zijn. De bebouwing langsheen de straat bevindt zich op minder dan 25 meter van de straatzijde en op maximum 50 meter van elkaar. Hierdoor ontstaat de indruk van een bebouwde straatwand en is het doorzicht naar het achterliggende gebied beperkt (Figuur 33). De verspreide bebouwing omvat alle hoofdgebouwen die niet opgenomen zijn in de kernen of linten van Vlaanderen (Figuur 34). In de praktijk komen ze verspreid voor in de open ruimte of in kleine concentraties die niet voldoen aan de kenmerken van een kern, of ze zijn op grotere afstand van elkaar opgericht en worden daardoor niet als lint ervaren. Deze analyse is niet gebiedsdekkend voor Vlaanderen. Militaire domeinen, campings en bedrijventerreinen van meer dan 3 ha die niet volledig omsloten zijn door kernen, zijn niet opgenomen in de typologie. Hun morfologie en kadastrale structuur

kernen

FIGUUR 32 // VOORBEELDEN VAN KERNEN IN DE NOORDERKEMPEN (CASEGEBIED B) IN 2019

linten

FIGUUR 33 // VOORBEELDEN VAN LINTEN IN HET TUSSENGEBIED MECHELEN-AARSCHOT (CASEGEBIED A) IN 2019

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

47

percelen verspreide bebouwing

FIGUUR 34 // VOORBEELDEN VAN VERSPREIDE BEBOUWING IN DE NOORDERKEMPEN (CASEGEBIED B) IN 2019

zijn immers heel verschillend van de rest van Vlaanderen. Circa 6% van de oppervlakte van Vlaanderen is dus niet opgenomen in deze morfologische analyse van de nederzettingstructuur. Omdat de onderliggende data verbeterden, werden de kernen, linten en verspreide bebouwing van het toestandsjaar 2013 herberekend om de evolutie in de periode 2013-2019 op een consistente manier in beeld te brengen (Crols et al., 2021). Figuur 35 geeft een globaal overzicht van de kernen, linten en verspreide bebouwing in Vlaanderen. Op deze kaart valt op hoe sterk bebouwd Vlaanderen is. Het is zoeken op de kaart naar gebieden waar de bebouwing minder dominant is. We vinden deze terug aan de randen van Vlaanderen: in de kustpolders, in Haspengouw en in het oosten van Limburg. Verspreid over Vlaanderen komen heel veel kernen, linten en verspreide bebouwing voor. Het is noodzakelijk om in te zoomen op deze kaart om de lokale verschillen in beeld te brengen.

Op Figuur 36 is ingezoomd op het casegebied Mechelen-Aarschot. Dit gebied ligt centraal in Vlaanderen en is erg bebouwd en versnipperd. Het valt op dat heel veel kernen voorkomen op korte afstand van elkaar. De kernen zijn zeer gelijk qua oppervlakte, enkel Mechelen domineert als grotere kern in het westen van het gebied. Er is ook heel veel lintbebouwing. Vooral de oost-westelijke band van Mechelen tot Aarschot, centraal in het casegebied, vormt een bijna aaneengesloten lappendeken van kernen en linten. In het noordelijk deel van het casegebied is de verlinting minder dominant, maar komen dan weer veel verspreide gebouwen voor. Figuur 37 toont het casegebied Noorderkempen. Dit casegebied is duidelijk minder intensief bebouwd, en bevat meer openruimtefuncties. De bebouwing is opvallend geconcentreerd in de kernen. Centraal in het gebied zien we de stedelijke kernen van Turnhout, Oud-Turnhout, Vosselaar en Beerse. Daarrond

verspreide gebouwen kernen verspreide verspreide gebouwen gebouwen kernen kernen

linten verspreide gebouwen

linten linten

overige kernen

overige overige

linten overige

FIGUUR 35 // KERNEN, LINTEN EN VERSPREIDE BEBOUWING IN VLAANDEREN IN 2019

48

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

linten verspreide gebouwen kernen overige

FIGUUR 36 // KERNEN, LINTEN EN VERSPREIDE BEBOUWING IN HET TUSSENGEBIED MECHELEN-AARSCHOT (CASEGEBIED A) IN 2019

bevinden zich heel wat grotere kernen zoals Ravels, Merksplas, Rijkevorsel. In de nabijheid van de kernen merken we clusters van linten op. Deze vormen als het ware ‘wijken’. We komen hier later op terug. Her en der in het gebied merken we verspreide bebouwing op, maar op een veel beperktere schaal dan in het casegebied tussengebied Mechelen-Aarschot. Het landgebruik in de kernen, linten en verspreide bebouwing is onderling verschillend.

In de kernen komt in 2019 heel wat huisvesting voor (70%). De ruimte-inname voor diensten is opvallend hoog (8%). In de linten daarentegen domineert het landgebruik huisvesting (73,7%), aangevuld met diverse andere kleinere landgebruiken zoals diensten, recreatie, landbouw, recreatie (Figuur 38).

linten verspreide gebouwen kernen overige

FIGUUR 37 // KERNEN, LINTEN EN VERSPREIDE BEBOUWING IN DE NOORDERKEMPEN (CASEGEBIED B) IN 2019

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

49

Kern 73.009 ha

Huizen en tuinen Overige bebouwde 13.120 terreinen

Verspreide bebouwing

Lint 63.634 ha

31.118 ha

17.725

Diensten Landbouwgebouwen en -infrastructuur Recreatieve doeleinden Industriële doeleinden Commerciële doeleinden Transportinfrastructuur 50.000 hectare

100.000

150.000

FIGUUR 38 // HET MEEST VOORKOMENDE LANDGEBRUIK IN DE KERNEN, LINTEN EN VERSPREIDE BEBOUWING IN VLAANDEREN IN 2019

Kernen 69,6%

Huizen en tuinen 69,5%

73,7%

60

Verspreide bebouwing

Linten

73,7% Huizen en tuinen

60

60

51,2%

40

40

40

26,5% 20

7,9% 6,6% 3,1% 0

2013

Overige bebouwde terreinen 12,5% Diensten 7,9% 6,8% Overig 3,3% Recreatie 2019

14% 8,9% 3,4% 0

Overige bebouwde terreinen 27,8%

20

20

12,8%

Huizen en tuinen 48,8%

2013

Overige bebouwde terreinen 13,3% 9,7% Overig Diensten 3,3% 2019

8,5% 8,4% 5,4% 0

Landbouw- gebouwen en -infrastructuur 9,4% 8,6% Overig 5,4% Recreatie

2013

FIGUUR 39 // EVOLUTIE VAN HET LANDGEBRUIK IN DE KERNEN, LINTEN EN VERSPREIDE BEBOUWING IN VLAANDEREN

50

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

2019

De verspreide bebouwing is het meest divers qua landgebruik. Amper de helft van de oppervlakte wordt ingenomen door huizen en tuinen. Opvallend in de linten is de ruimte-inname door landbouwgebouwen en -infrastructuur. Ook de categorie ‘overige bebouwde terreinen’ valt op. Dit zijn bebouwde percelen waaraan geen woonfunctie of economische functie kan worden gekoppeld. Het gebruik van deze percelen is waarschijnlijk heel divers, of is tijdelijk onduidelijk doordat er bijvoorbeeld wel al gebouwd is maar nog geen personen gedomicilieerd zijn, of doordat een voormalige bedrijfszetel verlaten is.

Oppervlakte (ha) Oppervlakte (% van Vlaanderen) Aantal kernen Oppervlakte/kern (ha) Aantal bewoners Bewoners (% van Vlaanderen) #inwoners/kern Inwonersdichtheid (inwoners/ha) Tewerkstelling Tewerkstellingsdichtheid (tewerkstelling/ha) Aantal hoofdgebouwen Aantal bijgebouwen Oppervlakte bebouwde percelen (ha) Oppervlakte onbebouwde percelen (ha)

Kernen 2013

De evolutie in landgebruik tussen 2013 en 2019 is beperkt (Figuur 39). Vooral in de verspreide bebouwing merken we enkele substantiële veranderingen, zoals een procentuele afname van de huizen en tuinen, en een procentuele toename van de landbouwgebouwen en -infrastructuur. De oppervlakte aan landbouwgebouwen en -infrastructuur is verantwoordelijk voor een kwart van de oppervlaktetoename binnen de verspreide bebouwing (900 ha extra door landbouwgebouwen en -infrastructuur).

Kernen 2019

Militaire domeinen/ bedrijventerreinen/ camping-vak.park 2013

Militaire domeinen/ bedrijventerreinen/ camping-vak.park 2019

134.584

149.263

80.478

80.890

9,9

11,0

5,9

5,9

1.472

1.520

/

/

91

98

4.392.321

4.765.930

148.716

86.629

69

72

2

1

2.984

3.135

33

32

/

/

1.409.854

1.540.092

11

10

/

/

1.573.075

1.771.505

47.038

60.837

859.269

1.131.154

61.692

63.468

94.267

105.219

47.718

50.558

17.709

19.272

26.401

23.985

FIGUUR 40 // KENGETALLEN VAN DE KERNEN EN MILITAIRE DOMEINEN, BEDRIJVENTERREINEN EN CAMPINGS-VAKANTIEPARKEN IN VLAANDEREN

Kernen De kernen nemen in 2019 ongeveer 11% in van de totale oppervlakte van de regio en bieden een woonplaats aan 72% van alle inwoners (Figuur 40). De huidige bewoningsdichtheid van de kernen is 32 inwoners/ha. De kernen komen verspreid in Vlaanderen voor. De kernoppervlakte neemt toe (+ 11,0%) in de periode 2013-2019. Het aantal hoofdgebouwen in kernen (+ 12,7%) en de oppervlakte bebouwde percelen in kernen (+ 11,8%) kennen een gelijkaardige evolutie. Ook de oppervlakte onbebouwde percelen in kernen stijgt lichtjes. Het aantal inwoners stijgt met 374.000 personen, van 69% in 2013 naar 72% in 2019. Ook het aantal tewerkgestelden binnen de kernen neemt toe, met circa 130.000. Maar binnenin de kernen neemt de inwonersdichtheid en tewerkstellingsdichtheid af. Dit betekent dat de kernen in

oppervlakte uitbreiden, maar dat de gebruiksintensiteit in de kernen eigenlijk afneemt. Met andere woorden, dat de kernen de afgelopen jaren zijn verdund i.p.v. verdicht. De kernen zijn onderling erg verschillend: in ligging, in grootte, in recente evolutie … In eerste instantie onderscheiden we verstedelijkte, randstedelijke en landelijke kernen, afhankelijk van hun situering ten opzichte van de vorige typologie (Figuur 41). De meeste kernen situeren zich eenduidig binnen ofwel het verstedelijkte, het landelijke of het randstedelijke gebied. De kernen die zich uitstrekken over meerdere types, worden toegewezen aan de typologie waar het grootste deel van hun oppervlakte mee overlapt. In een verstedelijkt gebied komen vaak meerdere, onderscheiden kernen voor. Er zijn 44 verstedelijkte gebieden in Vlaanderen, en samen hebben ze 156 verstedelijkte kernen. De landelijke, randstedelijke en verstedelijkte kernen verschillen

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

51

landelijke kernen randstedelijke kernen verstedelijkte kernen

FIGUUR 41 // VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE KERNEN IN VLAANDEREN IN 2019

Landelijke kernen Aantal

Randstedelijke kernen

Verstedelijkte kernen

Totaal

902

462

156

1.520

49.096

35.241

64.926

149.263

Oppervlakte (% van Vlaanderen)

3,6

2,6

4,8

11,0

Oppervlakte/kern (ha)

54

76

416

98

1.174.575

884.039

2.707.316

4.765 930

18

13

41

72

1.302

1.914

17.355

3.135

24

25

42

32

276.942

215.752

1.047.398

1.540.092

6

6

16

10

Oppervlakte (ha)

Aantal bewoners Bewoners (% van Vlaanderen) #inwoners/kern Inwonersdichtheid (inwoners/ha) Tewerkstelling Tewerkstellingsdichtheid (tewerkstelling/ha)

FIGUUR 42 // KENGETALLEN VAN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE KERNEN IN VLAANDEREN IN 2019

onderling. De verstedelijkte kernen zijn, niet onverwacht, veruit het grootst in oppervlakte en hebben gemiddeld het meeste inwoners (Figuur 42). Ook de inwonersdichtheid (42 inwoners/ ha) en tewerkstellingsdichtheid (16 tewerkgestelden/ha) is duidelijk hoger dan voor de andere kernen. De landelijke en randstedelijke kernen hebben vergelijkbare inwoners- en tewerkstellingsdichtheden die duidelijk lager zijn dan in de verstedelijkte kernen. Er zijn dubbel zoveel landelijke kernen als randstedelijke kernen. De randstedelijke kernen zijn gemiddeld iets groter en hebben meer inwoners per kern dan de landelijke kernen. Vlaanderen heeft in 2019 10 grote kernen met meer dan 50.000 inwoners rondom Antwerpen, Gent, Brugge, Kortrijk, Roeselare, Oostende, Mechelen en Leuven (Figuur 43). De inwonersdichtheid en tewerkstellingsdichtheid zijn het hoogst in deze kernen. Ze hebben gemiddeld circa 140.000 inwoners per kern.

52

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Het merendeel van de kernen in Vlaanderen zijn ‘kleine kernen’ (501-5.000 inwoners) of ‘kleine woonconcentraties’ (50500 inwoners). In hoofdstuk 6 wordt onderzocht in welke mate deze kernen beschikken over voldoende voorzieningen voor hun bewoners. Hun inwoners- en tewerkstellingsdichtheid zijn ongeveer gelijkaardig. Ze verschillen vooral voor wat betreft hun gemiddelde oppervlakte en aantal inwoners. De ‘kleine woonconcentraties’ zijn echt klein in oppervlakte (gemiddeld 14 ha, of een gebied van 375 m x 375 m). Ze hebben gemiddeld 273 inwoners (Figuur 44). Dit zijn wellicht geen gebieden waar een verdere ontwikkeling gewenst is, omdat vaak de voorzieningen zullen ontbreken. De ‘kleine kernen’ zijn gemiddeld groter qua oppervlakte (70 ha, of een gebied van 840 m x 840 m) en hebben gemiddeld 1.667 inwoners. Ook dit zijn relatief kleine ‘dorpen’. Vlaanderen heeft tenslotte ook 167 ‘middelgrote kernen’ met gemiddeld een 12.000 inwoners per kern. In de grote en middel-

grote kernen middelgrote kernen grote kernen

kleine kernen

middelgrote kernen

kleine woonconcentraties

kleine kernen kleine woonconcentraties

FIGUUR 43 // GROTE, MIDDELGROTE EN KLEINE KERNEN EN KLEINE WOONCONCENTRATIES IN VLAANDEREN IN 2019

Grote kernen

Middelgrote kernen

Aantal Oppervlakte (ha)

Aantal bewoners

716

627

1.520

27.063

63.065

50.323

8.812

149.263

1,99

4,63

3,69

0,65

10,93

2.706

378

70

14

98

1.367.861

2.032.957

1.193.672

171.440

4 765 930

21

31

18

3

72

136.786

12.173

1.667

273

3.135

51

32

24

19

32

618.540

628.639

257.789

35.124

1.540.092

23

10

5

4

10

Inwonersdichtheid (inwoners/ha) Tewerkstelling

Totaal

167

Bewoners (% van Vlaanderen) #inwoners/kern

Kleine woonconcentraties

10

Oppervlakte (% van Vlaanderen) Oppervlakte/kern (ha)

Kleine kernen

Tewerkstellingsdichtheid (tewerkstelling/ha)

FIGUUR 44 // KENGETALLEN VAN DE GROTE, MIDDELGROTE EN KLEINE KERNEN EN KLEINE WOONCONCENTRATIES IN VLAANDEREN IN 2019

2013

Grote kernen (≥ 50.001 inwoners)

Middelgrote kernen (5.001-50.000 inwoners)

Kleine kernen (501-5.000 inwoners)

Kleine woonconcentraties (50-500 inwoners)

Totaal

2019

9

10

156

167

716

698

627

609

1.472

1.520

FIGUUR 45 // EVOLUTIE VAN HET AANTAL GROTE, MIDDELGROTE EN KLEINE KERNEN EN KLEINE WOONCONCENTRATIES IN VLAANDEREN

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

53

nieuw gegroeid gelijk gekrompen verdwenen

FIGUUR 46 // EVOLUTIE VAN DE OPPERVLAKTE VAN DE KERNEN TUSSEN 2013 EN 2019

-8 - 0 0-1 1-2 2 - 22

FIGUUR 47 // EVOLUTIE VAN DE INWONERSDICHTHEID IN DE KERNEN TUSSEN 2013 EN 2019 (IN AANTAL INWONERS/HA)

grote kernen samen wonen in totaal meer dan de helft van de Vlaamse bevolking. Het aantal kernen in Vlaanderen is toegenomen van 1.472 naar 1.520 kernen (Figuur 45). Ten opzichte van 2013 zijn er 17 kernen verdwenen, zijn er 164 kernen bijgekomen en zijn een aantal kernen vergroeid met elkaar (Figuur 46). Deze 164 nieuwe kernen zijn allemaal zogenaamde ‘kleine woonconcentraties’ met minder dan 500 inwoners. De kernen die verdwenen zijn, waren ook kleine woonconcentraties die flirtten met de drempelwaarden voor kern. Door het verdwijnen van één huishouden, of het slopen van één gebouw voldoen deze clusters van gebouwen niet meer aan de definitie van kernen. De meeste kernen groeien in oppervlakte. Ze zijn bijna allemaal gegroeid in oppervlakte (57%) of even groot gebleven (27%). Deze groei ontstaat door nieuwe bebouwing aan de randen van de kernen, of door een verdichting van de linten die aansluiten bij de kernen, waardoor deze als deel van de kern werden

54

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

beschouwd. In totaal werden meer dan 1.200 kilometer linten opgenomen in de kernen. Het zijn vooral de kleine kernen (+590 km lint) en in iets mindere mate de middelgrote kernen (+310 km lint) die op deze manier verder ontwikkelen, d.w.z. die groeien doordat de linten rondom de kern uitbreiden. Er ontstaan ook nieuwe kernen. Deze hebben allemaal minder dan 500 inwoners. De nieuwe kernen ontstaan door nieuwe bebouwing of door een verdichting van linten of concentraties van verspreide bebouwing. Circa 160 km lintbebouwing ontwikkelde in de periode 2013 tot 2019 verder tot kleine woonconcentraties. Op Figuur 47 is weergegeven hoe de inwonersdichtheid in de kernen geëvolueerd is in de periode 2013-2019. Hiervoor vergeleken we de inwonersdichtheid binnen de contour van de kernen in 2019, met de adressen van inwoners in 2013 (binnen de contour van 2019). De inwonersdichtheid neemt bijna overal toe. Dit is niet onverwacht aangezien dit één van de indicatoren

Verstedelijkte kernen

Randstedelijke kernen

Landelijke kernen

50

50

50

49 inwon/ha 47,2

Grote kernen

Middelgrote kernen 37,7 35,7

Kleine kernen

30

30

Middelgrote kernen

29,2 27,9

27,9 inwon/ha 26,7 Kleine kernen

24,9 24,1

24,5

Kleine kernen

23,5

23 Kleine woonconcentraties

19,8

2013

Middelgrote kernen

27,5 Kleine woonconcentraties

10

30

28,7 inwon/ha

2019

10

2013

20,3

2019

22,2 Kleine woonconcentraties 19,7

10

2013

20,1

2019

FIGUUR 48 // EVOLUTIE VAN DE INWONERSDICHTHEID IN DE GROTE, MIDDELGROTE EN KLEINE KERNEN EN KLEINE WOONCONCENTRATIES IN VLAANDEREN

(huishoudensdichtheid) is die de kernen definiëren. Op terrein kan dit bijvoorbeeld betekenen dat een kern in oppervlakte groeide tussen 2013 en 2019 en dat in de rand van de kern woonentiteiten werden bijgebouwd waardoor de inwonersdichtheid globaal toenam. Dit kan ook betekenen dat er werd verdicht binnen de oorspronkelijke contour van de kern in 2013. De toename van de inwonersdichtheid is beperkt, met toenames van 1 à 2 inwoners per ha, of minder dan 1 woonentiteit per ha. Enkel in de donkere gebieden neemt de inwonersdichtheid meer toe. Dit zijn vooral de verstedelijkte delen van Vlaanderen en delen van het randstedelijke gebied rond Brussel. Globaal kwamen we eerder tot de conclusie dat de kernen in Vlaanderen gemiddeld verdunnen (de inwonersdichtheid en tewerkstellingsdichtheid nemen af), doordat ze in oppervlakte toenemen en de bijkomende bebouwing en bijkomende activiteiten beperkt zijn. Dit gemiddelde voor Vlaanderen verhult echter grote verschillen

in evoluties tussen grotere en kleinere kernen, tussen verstedelijkte/randstedelijke en landelijke kernen … Zoals in Figuur 48 aangegeven is de inwonersdichtheid in 2019 het hoogste in de grote, verstedelijkte kernen, en het laagst in de landelijke, kleine woonconcentraties. De inwonersdichtheid is beperkt gewijzigd. De grootste stijging merken we op in de verstedelijkte, middelgrote en grote kernen. De totale bevolking van Vlaanderen groeide met circa 205.000 personen. 110.000, of meer dan de helft, ging wonen in de verstedelijkte middelgrote en grote kernen, die in oppervlakte nagenoeg gelijk bleven, waardoor hun bewonersdichtheid aanzienlijk toenam met bijna 2 inwoners/ha. Ook in de verstedelijkte, kleine kernen en in de landelijke/randstedelijke, middelgrote kernen nam de inwonersdichtheid toe met meer dan 1 inwoner/ha. De toename van de inwonersdichtheid in de kleine woonconcentraties is beperkt. Aangezien dit zeer kleine kernen zijn, is dit wellicht geen gewenste evolutie.

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

55

Kenmerken van de typologieën Gemeente-Stadsmonitor

De resultaten uit de Gemeente-Stadsmonitor 2021 werden geanalyseerd volgens de typologieën ontwikkeld in het Ruimterapport. We halen enkele markante verschillen aan tussen respondenten in (VRL-)kernen, niet-landelijke linten, landelijke linten en verspreide bebouwing.

Respondenten uit verstedelijkte kernen verplaatsen zich meer te voet of met de fiets Bij de vragen over milieubewust handelen, meer in het bijzonder over verplaatsingen voor korte afstanden, geeft zo’n 72% van de Vlamingen aan zich minstens op wekelijkse basis te voet of met de fiets te verplaatsen voor korte afstanden. Slechts 9% van de Vlamingen doet dit nooit of slechts uitzonderlijk. Uit de analyse blijkt dat de respondenten die in een versteNooit/ uitzonderlijk

delijkte kern wonen zich vaker dan gemiddeld te voet of met de fiets verplaatsen voor korte afstanden: 81% van de respondenten doet dit wekelijks, slechts 5% doet dit uitzonderlijk of nooit. In de verspreide bebouwing is het aandeel van de respondenten dat zich wekelijks te voet of met de fiets verplaatst het kleinst: 58%.

Minstens maandelijks

Minstens wekelijks

Verstedelijkte kern

Randstedelijke kern

Landelijke kern

Niet-landelijk lint

Landelijk lint

Verspreide bebouwing

FIGUUR 49 // “HOE VAAK HEB JE JE DE VOORBIJE 12 MAANDEN VERPLAATST MET DE FIETS OF TE VOET VOOR KORTE AFSTANDEN?” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

Bewoners van linten hebben meer last van overdreven rijsnelheden en sluipverkeer in de buurt Bij vragen over verkeersgerelateerde hinder in hun buurt geeft 43% van de respondenten aan vaak of altijd hinder te ondervinden van auto’s, vrachtwagen of moto’s die te snel rijden, terwijl 30% aangeeft vaak hinder te hebben van sluipverkeer in de buurt. Uit de analyse blijkt dat de respondenten die in linten wonen, Vaak/altijd

hier vaker hinder van ondervinden dan gemiddeld: 50% van de respondenten die in landelijke linten wonen, geeft aan hier altijd of vaak hinder van te ondervinden. In niet-landelijke linten gaat het om 45%. Ook sluipverkeer wordt als meer hinderlijk ervaren in de linten (35% ondervindt vaak of altijd hinder in landelijke linten, 36% in niet-landelijke linten). Af en toe

Nooit/zelden

Verstedelijkte kern

Randstedelijke kern

Landelijke kern

Niet-landelijk lint

Landelijk lint

Verspreide bebouwing

FIGUUR 50 // “HOE VAAK HEB JE DE AFGELOPEN MAAND HINDER ONDERVONDEN VAN AUTO’S, VRACHTWAGEN EN MOTO’S DIE TE SNEL RIJDEN IN JE BUURT?” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

56

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Vaak/altijd

Af en toe

Nooit/zelden

Verstedelijkte kern

Randstedelijke kern

Landelijke kern

Niet-landelijk lint

Landelijk lint

Verspreide bebouwing

FIGUUR 51 // “HOE VAAK HEB JE DE AFGELOPEN MAAND HINDER ONDERVONDEN VAN VEEL SLUIPVERKEER IN JE BUURT?” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

Zwerfvuil is vooral een probleem in de buurten met verspreide bebouwing en in de verstedelijkte kernen Zo’n 37% van de respondenten geeft aan vaak tot altijd hinder te hebben van zwerfvuil in de buurt, terwijl 28% van alle respondenten hier nooit tot zelden hinder van ondervindt. Vaak/altijd

Uit de analyse blijkt dat het probleem het grootst is in de verspreide bebouwing (51% is vaak tot altijd gehinderd door zwerfvuil) en in de verstedelijkte kernen (39%). Af en toe

Nooit/zelden

Verstedelijkte kern

Randstedelijke kern

Landelijke kern

Niet-landelijk lint

Landelijk lint

Verspreide bebouwing

FIGUUR 52 // “HOE VAAK HEB JE DE AFGELOPEN MAAND HINDER ONDERVONDEN VAN ZWERFVUIL (BLIKJES, PAPIER …) IN JE BUURT?” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

57

1.200 km lint evolueerde naar kern.

Bewoners uit buurten met verspreide bebouwing en uit de landelijke linten hebben een sterk sociaal weefsel in hun buurt In de Gemeente-Stadsmonitor werd bevraagd in welke mate de respondenten akkoord waren met de volgende uitspraken over hun buurt: “Mensen in mijn buurt zijn te vertrouwen.” “Ik voel mij thuis bij de mensen die in deze buurt wonen.” “Ik heb veel contact met de mensen in mijn buurt.” “Mensen in mijn buurt willen hun buren helpen.” De antwoorden op deze vier uitspraken werden verwerkt tot een samengestelde indicator die aangeeft hoe sterk het sociaal weefsel is in de buurt.

Zwak

Gemiddeld gezien geeft 47% van de Vlamingen aan over een sterk sociaal weefsel te beschikken in de buurt. Slecht 14% van de respondenten geeft aan over een zwak sociaal weefsel te beschikken in de buurt. De analyse toont aan dat dit aandeel iets groter is in de verstedelijkte kernen: 17% van de respondenten heeft een zwak sociaal weefsel in de buurt. Het sociaal weefsel wordt het meest gewaardeerd in de verspreide bebouwing (57% sterk) en de landelijke linten (58% sterk), hoewel de bewoners daar verder van elkaar wonen. Matig

Sterk

Verstedelijkte kern

Randstedelijke kern

Landelijke kern

Niet-landelijk lint

Landelijk lint

Verspreide bebouwing

FIGUUR 53 // AANDEEL VAN DE INWONERS MET EEN STERK SOCIAAL WEEFSEL IN DE BUURT o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

58

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Lengte

12.687 km

2013

12.136 km

2019

Inwoners

Hoofdgebouwen

Bijgebouwen

1.538.820

626.782

1.413.143

615.328

605.383

660.263

Bebouwde

Onbebouwde

percelen

percelen

90.135 ha

86.792 ha

102.648 ha

100.519 ha

FIGUUR 54 // KENGETALLEN VAN DE LINTEN IN VLAANDEREN

Linten Vlaanderen heeft in 2019 circa 12.100 km lint (Figuur 54). In de linten wonen 1,4 miljoen mensen, goed voor 21% van de bevolking. 26% van alle gebouwen bevinden zich in de linten. Het totale inwonersaantal daalde, maar ook verhoudingsgewijs wonen er minder mensen in de linten in 2019 t.o.v. 2013 (21% in 2019 versus 24% in 2013). De lengte van de linten is afgenomen van 12.687 km naar 12.136 km. De totale verlinting in Vlaanderen is dus verminderd, met circa 550 km. In de feiten deden zich twee verschillende fenomenen voor, die elkaar in de cijfers compenseerden. In totaal evolueerden meer dan 1.200 kilometer linten tot kernen. Rond sommige linten is er verdichting tot stand gekomen, waardoor kernen kunnen groeien of zelfs nieuwe kernen kunnen ontstaan. De extra bebouwing of transformatie van bebouwing (van eengezinswoningen naar appartementen) in de linten zorgden voor een toename van de gebouwdichtheid en/of de oppervlakte aan gebouwen en/of het aantal huishoudens. De verdichte linten kunnen, als ze morfologisch aansluiten bij een kern, zorgen voor een uitbreiding van de kerncontour. Verdichte linten die niet nabij een kern gelegen zijn, kunnen uitgroeien tot zogenaamde ‘kleine woonconcentraties’. Maar tegelijkertijd ontstonden ook 650 km nieuwe linten. Concreet betekent dit dat er nieuwe gebouwen werden opgericht die ervoor zorgden dat gaten tussen percelen met verspreide bebouwing werden opgevuld en er hierdoor dus nieuwe

lintbebouwing ontstond. Of er werden nieuwe woonwijken gerealiseerd met een beperkte woningdichtheid, die niet kunnen worden beschouwd als kern (zie verder over wijklinten). Bij een meer gedetailleerde analyse van de linten bemerkten we heel wat onderlinge variatie in de vorm van deze linten. We ontwikkelden daarom een methode om de bestaande classificatie voor lintbebouwing verder te verfijnen zodat onderscheid kan worden gemaakt tussen lineaire linten enerzijds en wijklinten anderzijds (Pieters, Willems, Brems, Vanacker, & Pisman, 2021b). Beide morfologieën worden volgens de eerste analyse als linten beschouwd doordat de bebouwing langsheen de weg niet is opgenomen in een kern, maar de gebouwen onderling toch op een beperkte afstand staan waardoor langsheen de weg een lint-effect ontstaat. Lineaire linten hebben geen bebouwing aan de achterzijde van de percelen, en kijken dus vanuit de woning naar weiden, akkers of natuurgebieden. Wijklinten hebben wel een bebouwd perceel aan de achterzijde en hebben dus minder contact met de open ruimte. Ongeveer twee derden van alle lintbebouwing in Vlaanderen beschouwen we als lineaire linten, een derde van alle linten situeert zich in een wijkpatroon. De globale kaart van Vlaanderen toont de vele linten die Vlaanderen heeft, maar maakt hierbij een onderscheid tussen lineaire linten en wijklinten (Figuur 55).

lineair lint wijklint kernen

FIGUUR 55 // LINEAIRE LINTEN EN WIJKLINTEN IN VLAANDEREN IN 2019

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

59

lineair lint wijklint kernen

FIGUUR 56 // LINEAIRE LINTEN EN WIJKLINTEN IN HET TUSSENGEBIED MECHELEN-AARSCHOT (CASEGEBIED A) IN 2019

lineair lint wijklint kernen

FIGUUR 57 // LINEAIRE LINTEN EN WIJKLINTEN IN DE NOORDERKEMPEN (CASEGEBIED B) IN 2019

De ‘wijken’ komen vooral voor in het randstedelijke en verstedelijkte deel van Vlaanderen. Het landelijke deel bevat heel wat lineaire linten. In het oostelijke deel van Vlaanderen, bv. in Limburg, komen meer wijklinten voor dan in het westelijke deel van Vlaanderen. Verder in dit hoofdstuk onderzoeken we de historische achtergrond van deze linten. Het oostelijke deel van Vlaanderen is sowieso recenter bebouwd dan het westelijke

60

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

deel. De wijklinten zijn op terrein vaak villawijken met een lage dichtheid (waardoor ze niet als kernen zijn meegenomen). De wijklinten komen op heel wat plaatsen in grotere clusters voor. De grotere villawijken op Vlaams niveau worden beschouwd als wijklinten, zoals wijken in Brasschaat/Schilde/…, Tervuren, Sint-Martens-Latem, Aalter, Waasmunter… Als we verder inzoomen op de kaart van Vlaanderen, zien we op heel wat plaatsen

HoofdGebouwen

2013

2019

526.161

582.292

Bebouwde

gebouwen

162.611

191.790

Bijgebouwen

Inwoners

363.550

364.696

390.502

347.342

percelen

60.315 ha

63.744 ha

Bebouwing

11.688 ha

12.164 ha

FIGUUR 58 // KENGETALLEN VAN DE VERSPREIDE BEBOUWING IN VLAANDEREN

wijklinten nabij de kernen. Dit zijn de zogenaamde verkavelingen van de jaren 70-80, die rondom de kernen werden opgericht, en die door de analysemethode niet tot de kernen worden gerekend omdat hun bebouwingsdichtheid te laag is. Ook het casegebied tussengebied Mechelen-Aarschot heeft vooral wijklinten (Figuur 56). We zien een uitgesproken voorbeeld van de grootschalige verlinting van Vlaanderen. Vooral het centrale deel van het gebied vormt een aaneengesloten gebied van wijklinten en kleinere kernen. De linten zijn als bebouwingstypologie frequenter aanwezig dan de kernen. De verhouding tussen kernen en linten (72% van de totale bevolking woont in de kernen, versus 21% woont in de linten) lijkt in dit gebied wel omgedraaid. Het patroon van wijklinten en lineaire linten in het casegebied Noorderkempen verschilt van dat van het casegebied Mechelen-Aarschot. De verlinting is in dit deel van Vlaanderen duidelijk gekoppeld aan de kernen (Figuur 57). Vanuit de kernen vertrekken lineaire linten in het landschap. Ze vormen als het ware tentakels aan deze kernen. Tegelijkertijd merken we hier en daar het patroon van de wijklinten op schaal van de kern, de verkavelingen die meestal aan de rand van de kern werden gebouwd. Opvallend is ook dat sommige lineaire linten en wijklinten niet direct aansluiten bij de kern, maar eerder fragmenten zijn in het open landschap. Verspreide bebouwing Vlaanderen heeft in 2019 circa 580.000 verspreide gebouwen, gebouwen die dus geen deel uitmaken van een kern of lint. Samen nemen de bebouwde percelen van de verspreide bebouwing 64.000 ha in. Circa 350.000 inwoners van Vlaanderen wonen verspreid (Figuur 58). In 2019 beschouwen we ongeveer 12% van alle bebouwing als verspreide bebouwing. Dit is een status quo ten opzichte van 2013, toen was de verspreide bebouwing goed voor 12,2% van alle bebouwing. Het aantal gebouwen steeg netto met circa 56.000 eenheden. Het aantal bewoners van de verspreide bebouwing is sterk afgenomen, van 365.000 inwoners (6% van het totaal aantal inwoners in Vlaanderen) naar 347.000 inwoners (5% van het totaal aantal inwoners in Vlaanderen), een afname met 18.000 personen. Dit is opvallend, want in dezelfde periode nam het totale aantal inwoners in Vlaanderen toe. De oppervlakte van de bebouwde percelen steeg van 60.000 ha tot 64.000 ha.

In de realiteit zijn heel wat van de voormalige verspreide gebouwen deel gaan uitmaken van een lint (circa 34.000 gebouwen) of een kern (circa 17.000 gebouwen) omdat er gebouwd werd in de nabijheid van deze verspreide gebouwen. Dit betekent dat er netto 110.000 verspreide gebouwen zijn bijgebouwd tussen 2013 en 2019, waarvan ongeveer de helft hoofdgebouwen. Mogelijks werden ook hier en daar verspreide gebouwen gesloopt, maar hierover hebben we momenteel geen detailcijfers. Concluderend stellen we dat minder Vlamingen verspreid wonen, t.o.v. 2013, maar dat de oppervlakte aan bebouwde percelen en het aantal verspreide gebouwen toch is toegenomen. Er werden dus vooral niet-woongebouwen verspreid bijgebouwd. Patronen van kernen en linten in Vlaanderen De voorgaande analyses focusten vooral op het apart voorkomen van kernen, linten en verspreide bebouwing, maar onderzochten geen relaties tussen deze verschillende types. Bij de analyse van het bebouwingspatroon van Vlaanderen valt op dat de kernen en linten vaak samenhangende patronen vormen. We ontwikkelden een methodologie om zogenaamde kernclusters te onderscheiden (Pieters, Willems, et al., 2021b) (Figuur 59). We onderscheidden in de analyse: • Enkele kernen zonder linten; • Enkele kernen met aanpalende linten; • Dubbele kernen = morfologisch geheel van twee kernen in dezelfde categorie van grootte (bv. twee middelgrote kernen) verbonden door lintbebouwing); • Kernen met satellieten = morfologisch geheel van meerdere kernen en linten waarvan één kern tot een hogere categorie van grootte behoort dan alle anderen (bv. één middelgrote kern en meerdere kleine kernen en woonconcentraties); • Nevel = morfologisch geheel van meerdere kernen en linten waarbij de grootste twee kernen tot dezelfde categorie van grootte behoren (bv. twee of meer middelgrote kernen) en het geheel onderling verbonden is door lintbebouwing. Vlaanderen wordt vaak omschreven als een nevelstad, of één grote bebouwde ruimte. De analyse van de bebouwing in dit Ruimterapport maakt het idee van de nevelstad concreet. Grote delen van Vlaanderen zijn immers morfologisch verbonden met elkaar. Dit betekent dat verplaatsingen in Vlaanderen heel vaak plaatsvinden langsheen wegen met lintbebouwing en door kleine of grote kernen.

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

61

enkele kern zonder linten enkele kern met linten dubbele kern enkele kern zonder linten

kern met satellieten

enkele kern met linten

nevel

dubbele kern

linten

kern met satellieten nevel linten

FIGUUR 59 // KERNCLUSTERS IN VLAANDEREN IN 2019

Het achterliggend landschap ontdekken is een uitdaging in de nevelstad. Slechts een 400-tal kernen zijn onderling niet verbonden door middel van lintbebouwing. Dit zijn dus de kernen die (nog) herkenbare entiteiten vormen in een niet-bebouwd landschap. Meer dan 1.000 kernen (en heel wat verbindende linten) maken deel uit van ‘dubbele kernen’, ‘nevelgebieden’ of ‘kernen met satellieten’. Deze kernen vormen een onderdeel van een groter bebouwd geheel van kernen en linten. Tijdens de periode 2013-2019 is het aantal kernen in nevelgebieden toegenomen. Dit betekent dat bijkomende verlinting in deze

periode geresulteerd heeft in nog grotere morfologisch samenhangende gebieden. Vooral in het centraal deel van Vlaanderen komt dit voor. De uitsnedes voor de twee casegebieden tonen de ruimtelijke verschillen in Vlaanderen. Nagenoeg het volledige casegebied Mechelen-Aarschot typeren we als nevelgebied (Figuur 60). Dit betekent dat de kernen en linten in het volledige gebied een samenhangend patroon vormen. Het casegebied Noorderkempen heeft een volledig andere morfologie (Figuur 61). Hier komen nog grote onbebouwde delen voor, en zijn de kernen en linten gescheiden van elkaar.

enkele kern zonder linten enkele kern met linten dubbele kern kern met satellieten nevel linten

FIGUUR 60 // KERNCLUSTERS IN HET TUSSENGEBIED MECHELEN-AARSCHOT (CASEGEBIED A) IN 2019

62

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Gemiddeld wonen er 3.135 mensen in een kern.

enkele kern zonder linten enkele kern met linten dubbele kern kern met satellieten nevel linten

FIGUUR 61 // KERNCLUSTERS IN DE NOORDERKEMPEN (CASEGEBIED B) IN 2019

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

63

METHODIEK HISTORISCHE VERLINTING IN VLAANDEREN In het Ruimterapport 2018 analyseerden we de verlinting in Vlaanderen. De boodschap dat er in Vlaanderen 13.000 km linten waren, haalde verschillende krantenkoppen. We weten dat deze verlinting geen nieuw fenomeen was, maar dat Vlaanderen gekenmerkt wordt door historische linten. In dit Ruimterapport maakten we een historische analyse van de verlinting in Vlaanderen. De methodiek die we gebruikten lijkt erg op de methodiek voor de analyse van de historische bebouwing in Vlaanderen (Pieters, Niessen, et al., 2021). In eerste instantie analyseerden we de historische wegenis in Vlaanderen op de topografische kaartreeksen van het NGI van de karteringsperiodes 1881-1904, 1904-1939, 1952-1969 en 1969-1989. We duidden hiervoor op een klein deel van deze kaarten op manuele maar nauwkeurige wijze aan waar de wegen liggen om vervolgens aan de hand van deze ‘trainingsdata’ door middel van artificiële intelligentie (AI) alle wegen op het grondgebied te detecteren en om te zetten naar een vectorbestand. Concreet werden voor elk van de vier jaren binnen specifieke randvoorwaarden 250 verschillende locaties binnen België gekozen. De beoordelaars kregen de instructie alle wegen aan te duiden, met uitzondering van de wegen waaraan niet gebouwd kan worden(8). De 250 locaties werden at random toegewezen aan de trainingdataset (70%) of de testdataset (30%). Het model ‘leert’ op basis van de eerste, maar zal de accuraatheid beoordelen aan de hand van de tweede. Vervolgens werden deze resultaten verbeterd door middel van enkele beeldverwerkingstechnieken en gevectoriseerd. De bekomen vectordata komen quasi perfect overeen met de op de kaart getekende wegen. Foute beoordelingen door het AI-model zijn beperkt. Daarna combineerden we deze vectorlagen van historische wegen met de analyse van de historische bebouwing om de historische linten te kunnen lokaliseren. Deze analyse verliep op dezelfde manier als voor de actuele linten. Historische linten zijn bebouwde wegdelen in Vlaanderen die minstens 200 m lang zijn en waarbij de gebouwen maximaal 50 m van elkaar gepositioneerd zijn. De historische linten kunnen aan één zijde van de weg bebouwd zijn, of aan de beide zijden. In de methodiek wordt hiertussen geen onderscheid gemaakt. Bij de analyse van de actuele linten werd in eerste instantie de bebouwing in de kernen verwijderd. Bij de historische linten hebben we dit niet kunnen doen omdat we niet beschikken over vergelijkbare data van de historische kernen. De lengte van de historische linten is dus niet vergelijkbaar met de lengte van de actuele linten (maar is dus een overschatting zoals duidelijk blijkt uit de lengte van de linten in de periode 1969-1989 die hoger is dan de totale verlinting in Vlaanderen in 2019). Een deel van de op kaart aangeduide linten (Figuur 63, Figuur 64, Figuur 65, Figuur 66), zijn gesitueerd in (historische of actuele) kernen. De verspreide bebouwing is niet meegenomen in deze analyses.

Lengte linten

1881-1904

1904-1939

9.872

1969-1989

2019

FIGUUR 62 // HISTORISCHE EVOLUTIE LINTEN

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

-

3.376 km

1952-1969

64

Jaarlijkse aangroei

186 km/jaar

11.639

59

19.629

400

30.409

359

linten

FIGUUR 63 // VERLINTING IN VLAANDEREN IN 1881-1904

linten

FIGUUR 64 // VERLINTING IN VLAANDEREN IN 1904-1939

linten

FIGUUR 65 // VERLINTING IN VLAANDEREN IN 1952-1969

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

65

linten

FIGUUR 66 // VERLINTING IN VLAANDEREN IN 1969-1989

Figuur 62 geeft de evolutie van de lengte van de linten doorheen de tijd weer. Hieruit blijkt dat er al bij de eeuwwisseling heel wat lintbebouwing aanwezig was in Vlaanderen. De grote groei van lintbebouwing situeert zich echter in de jaren 70, 80 en 90. Ter vergelijking berekenden we de cijfers voor 2019. We maakten hierbij een onderscheid tussen de linten gelegen in de kernen en de linten gelegen buiten de kernen. De som van beide lengtes is vergelijkbaar met het cijfer voor de historische linten (zie eerder), omdat we geen info hebben over de historische kernen rekenden we alle bebouwing door als potentiële linten). De 30.409 km lint in 2019 is eigenlijk samengesteld uit 12.136 km in

lint en 18.273 km in kern volgens de KLV-typologie. De groei van lintbebouwing neemt dus af de laatste 30 jaar, zeker als we weten dat heel wat linten eigenlijk deel uitmaken van een kern, of evolueerden van een lint naar kernbebouwing (circa 900 km lint werd opgenomen in een kern in de periode 2013-2019, zie eerder). Op Figuur 63, Figuur 64, Figuur 65 en Figuur 66 is de geografische situering van de verlinting in Vlaanderen weergegeven doorheen de tijd. Opvallend is dat begin 1900 verlinting vooral voorkwam in het centrale deel van Vlaanderen en in zuidelijk Limburg. In de periode na WOII merken we de groei van lintbebouwing langsheen de kust, en in de regio rondom Kortrijk.

// Typologie Openruimtegebieden In het Ruimterapport 2018 werd de open ruimte in Vlaanderen gedefinieerd als ‘de gebieden die buiten de kernen gelegen zijn én niet door ruimtebeslag ingenomen worden. De kernen worden volledig buiten beschouwing gelaten in de open ruimte. In de kernen bevinden zich soms percelen die tot op vandaag nog geen ruimtebeslag zijn, maar die mogelijk op termijn door de mens kunnen worden ingenomen of die een belangrijke rol spelen in de groenblauwe dooradering van deze kernen. De onbebouwde delen van parken, golfterreinen en overige recreatie (als vormen van landgebruik die wel tot het ruimtebeslag behoren) werden meegenomen als deel van de open ruimte.’ De oppervlakte van de open ruimte in Vlaanderen bedroeg in 2013 929.240 ha. Dat is 68,2% van de oppervlakte van Vlaanderen. In de periode 2013-2019 is circa 12.500 ha open ruimte verdwenen. De totale oppervlakte open ruimte bedraagt in 2019 916.713 ha, of 67,2% van de totale oppervlakte (Figuur 67). Het begrip ‘open ruimte’ is gerelateerd aan de begrippen ‘ruimtebeslag’ en ‘bebouwde ruimte’. Elk van deze begrippen kreeg een specifieke invulling. Met ‘ruimtebeslag’ verwezen we eerder in dit hoofdstuk naar ‘ruimte, ingenomen door onze nederzettingen, dus door huisvesting, industriële en commerciële

66

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

doeleinden, transportinfrastructuur, recreatieve doeleinden, serres etc.’ In hoofdstuk 6 analyseren we de bebouwde ruimte als ‘de volledige ruimte ingenomen door het ruimtebeslag (met inbegrip van de tuinen en parken) samen met de volledige oppervlakte van de kernen’. Figuur 68 geeft het aandeel en de evolutie van de oppervlakte open ruimte weer in relatie tot de typologie verstedelijkt/ randstedelijk/landelijk. In 2019 is 77% van het landelijk deel van Vlaanderen open ruimte. De overige 23% is ingenomen door landelijke kernen, door wegenis en door bebouwde percelen. In 2013 was 79% van het landelijk deel open ruimte. Dit betekent dat in het landelijk deel van Vlaanderen de kernen en het ruimtebeslag de afgelopen jaren relatief zijn gegroeid. Het verstedelijkte deel van Vlaanderen telt slechts 12% open ruimte, de verhouding van de open ruimte binnen het verstedelijkte deel van Vlaanderen is constant gebleven. Het verstede­lijkte deel van Vlaanderen is globaal gegroeid, maar verhoudingsgewijs blijft de open ruimte constant. In het randstedelijk deel van Vlaanderen is er verhoudingsgewijs open ruimte bijgekomen (van 37% open ruimte naar 40% open ruimte).

open ruimte

FIGUUR 67 // OPEN RUIMTE IN VLAANDEREN IN 2019

929.240

844.450

Vlaanderen 916.713 ha

Landelijk 827.293 ha (77%)

800.000

600.000

400.000

200.000

Randstedelijk 73.288

78.086 ha (40%) Verstedelijkt

11.502 2013

11.334 ha (12%) 2019

FIGUUR 68 EVOLUTIE VAN DE OPEN RUIMTE IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN

67

Geen open ruimte < 10ha 10 - 100 ha Geen open ruimte

100 - 1000 ha

< 10ha

> 1000 ha

10 - 100 ha 100 - 1000 ha > 1000 ha

FIGUUR 69 // CLUSTERGROOTTE VAN DE OPEN RUIMTE IN 2013 (RUIMTERAPPORT 2018)

De definitie van de open ruimte in het Ruimterapport 2018 wel kleinere wegen, kernen, linten en verspreide bebouwing maakt het mogelijk om de open ruimte op een kaart te situeren, voorkomen. maar laat niet toe om ruimtelijke verschillen te beschrijven. Als Om de diversiteit aan versnippering in Vlaanderen te analyseaanvulling hierop werd een methodiek uitgewerkt om samenren, werd een typologie van de SORGs bepaald op basis van hangende openruimtegebieden te identificeren en hun kenmerK-means-clustering. We selecteerden ruimtelijke variabelen die ken verder te beschrijven, zoals de grootte en de gaafheid van de morfologische en functionele kenmerken van deze gebiedeze gebieden. Deze methodiek bouwt verder op de analyse den beschrijven en die, na een correlatieanalyse, onderscheiden in het Ruimterapport 2018 over de clustergrootte van de open aspecten van de SORGs omvatten: ruimte (Figuur 69). • het oppervlakteaandeel ingenomen door ruimtebeslag; Samenhangende openruimtegebieden (SORG) zijn gebieden • het oppervlakteaandeel bebouwing; groter dan 2 ha die omringd worden door belangrijke infra• het oppervlakteaandeel ingenomen door kernen; structuren (hoofdweg, primaire weg, secundaire weg, spoor• de verhouding van de totale lengte aan linten t.o.v. de weg, bevaarbare waterweg). Alle kernen, de bedrijventerreinen oppervlakte; groter dan 3 ha, de campings en bebouwde percelen in linten • de verhouding van de totale lengte aan verharde wegen en militaire domeinen die langsheen deze infrastructuur gesit.o.v. de oppervlakte; kleine snippers tueerd zijn, maken geen deel uit van het samenhangend open• de oppervlakte van het openruimtegebied. ruimtegebied. In een samenhangend openruimtegebied kleinere lijn-kunnen en (rand)stedelijke open ruimte grotere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte kleine snippers

kleinere landelijke open ruimte

kleinere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte

grotere landelijke open ruimte

grotere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte kleinere landelijke open ruimte grotere landelijke open ruimte

FIGUUR 70 // TYPOLOGIE VAN DE SAMENHANGENDE OPENRUIMTEGEBIEDEN IN VLAANDEREN IN 2019

68

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Uit deze analyse kwamen vijf types naar voren die benoemd werden op basis van de grootte van de gebieden en de ligging t.o.v. de landelijke gebieden en (rand)stedelijke gebieden in Vlaanderen (Figuur 70). De eerste groep, kleine snippers, bestaat uit de SORGs die kleiner zijn dan 15 ha en die niet werden meegenomen in de clustering. Naast akkers en weilanden in randstedelijk gebied gaat het

hier voornamelijk om groene ruimte voor recreatie in en rond de steden. Daarom komt in deze cluster relatief meer ruimtebeslag en minder bebouwing voor dan in de andere clusters. De kleinere lijn- en (rand)stedelijke openruimtegebieden situeren zich grotendeels rond de grote en middelgrote kernen en langs de belangrijke verkeersinfrastructuur (belangrijke wegen, spoorwegen en waterwegen) die deze kernen met elkaar verbinden.

kleine snippers kleinere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte grotere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte kleinere landelijke open ruimte grotere landelijke open ruimte

FIGUUR 71 // TYPOLOGIE VAN DE SAMENHANGENDE OPENRUIMTEGEBIEDEN IN HET TUSSENGEBIED MECHELEN-AARSCHOT (CASEGEBIED A) IN 2019

kleine snippers kleinere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte grotere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte kleinere landelijke open ruimte grotere landelijke open ruimte

FIGUUR 72 // TYPOLOGIE VAN DE SAMENHANGENDE OPENRUIMTEGEBIEDEN IN DE NOORDERKEMPEN (CASEGEBIED B) IN 2019

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

69

Vaak gaat het om eerder langwerpige gebieden tussen auto-, spoor- en/of waterwegen. Ze zijn relatief klein en beperkt bebouwd t.o.v. de SORGs in de andere groepen. Typische voorbeelden van SORGs in deze cluster liggen langs de bundel met de E40, de spoorwegen, het kanaal tussen Gent en Brugge en tussen de kernen van het casegebied tussengebied MechelenAarschot (Figuur 71). De cluster met de grotere lijn- en (rand)stedelijke openruimtegebieden is zoals de vorige cluster sterk gelinkt aan belangrijke vervoersinfrastructuur en aan de nabijheid van grote en middelgrote kernen. Deze cluster bevat in tegenstelling tot de voorgaande clusters af en toe kleine kernen. Hierdoor hebben ze gemiddeld een grotere bebouwingsgraad dan de kleine snippers en kleinere lijn- en (rand)stedelijke SORGs. In sommige gevallen maken deze SORGs eigenlijk deel uit van grotere grensoverschrijdende gebieden. Zonder deze grens behoorden deze gebieden wellicht tot de landelijke SORGs (bv. de grensregio Knokke-HeistMaldegem en de grens met Wallonië in Haspengouw en Voeren). De kleinere landelijke openruimtegebieden zijn groter dan de vorige openruimtegebieden en bestaan uit SORGs in landelijk gebied in vooral de westelijke helft en het centrale deel van Vlaanderen. Hun oppervlakteaandeel aan kernen, en bijgevolg hun bebouwde oppervlakte, is gemiddeld een stuk groter dan de voorgaande groepen. Dit is onder meer een gevolg van de methodiek om de SORGs te identificeren. De bebouwde percelen of kleine kernen die volledig omringd zijn door open ruimte worden in de samenhangende openruimtegebieden opgenomen, waardoor geometrisch gave SORGs ontstaan (zonder gaten). De kans hierop is groter in gebieden die verder liggen

van de grotere verstedelijkte kernen, waardoor de SORGs in die gebieden ook gemiddeld groter zijn. Ten slotte identificeerden we de grotere landelijke openruimtegebieden, de grootste SORGs die vooral in het oostelijk deel van Vlaanderen liggen. Vanwege hun ligging in de Kempen komt hier relatief het meeste bos voor. Het noordelijk deel van het casegebied Noorderkempen behoort tot deze cluster (Figuur 72), net zoals het centraal gedeelte van het casegebied Mechelen-Aarschot. De openruimtetypologie werd eveneens gedefinieerd voor 2013 om de evolutie in de periode tot 2019 te evalueren. Het aantal SORGs daalde van 2.808 eenheden in 2013 naar 2.742 in 2019. De verdeling van de SORGs over de vijf types voor de twee tijdstippen toont de toenemende versnippering van de open ruimte (Figuur 73). 22% van de kleine snippers in 2019 bestond nog niet in 2013 of maakte deel uit van een SORG in een grotere categorie. Ook een aantal kleinere lijn- en (rand)stedelijke openruimtegebieden waren in 2013 (deel van) grotere SORGs. Het aantal SORGs bleef in de drie grootste openruimtetypes daarentegen (zo goed als) stabiel. Globaal nam de oppervlakte aan SORGs in beperkte mate af met circa 17.000 ha tussen 2013 en 2019. Voor elk SORG-type is de totale oppervlakte lichtjes gedaald t.o.v. 2013 (Figuur 74; deze figuur toont enkel de cijfers van 2019 voor een betere leesbaarheid). Ook het aantal inwoners is in elk type afgenomen, vooral in de kleine snippers. Het bevolkingsaantal was hier aanvankelijk al heel laag. De kleinere en grotere landelijke openruimtegebieden herbergen nog wel een significant deel van de Vlaamse bevolking, aangezien zij gemakkelijker kernen bevatten

2019 Kleine

Kleiner lijn- &

Groter lijn- &

Kleiner

Groter

snippers

(rand)stedelijk

(rand)stedelijk

landelijk

landelijk

3

Niet aanwezig in 2013

Kleine snippers

Kleiner lijn- & (rand)stedelijk 31 0 2

24 1

Groter lijn- & (rand)stedelijk

Kleiner

21 16

2

9

1

landelijk

Groter landelijk

FIGUUR 73 // EVOLUTIE VAN HET AANTAL SORGs BINNEN DE VIJF SORG-TYPES IN VLAANDEREN

70

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

22

De oppervlakte open ruimte neemt nog steeds af. De versnippering gaat nog steeds verder

vanwege de gebruikte methodiek (zie eerder). De bebouwingsgraad en inwoners- en tewerkstellingsdichtheden zijn laag voor alle openruimtetypes en veranderen nauwelijks tijdens de beschouwde periode. Ook het deel van de SORG-types dat wordt ingenomen door ruimtebeslag verandert weinig of niet tussen 2013 en 2019. Voor de kleine snippers is dit aandeel het Kleine snippers Oppervlakte (ha)

hoogst met 27 à 28% door hun ruimtes voor recreatie in en rond de steden. Voor de andere types blijft het aandeel ruimtebeslag eerder beperkt van 15 tot 19%. Logischerwijze nemen de SORGs sowieso al maar een klein deel van het ruimtebeslag in Vlaanderen voor hun rekening.

Kleiner lijn& rand-stedelijk

Groter lijn& rand-stedelijk

Kleiner landelijk

Groter landelijk

8.968

125.190

146.882

454.760

317.490

Oppervlakte (% van Vlaanderen)

0,7

9,2

10,8

33,4

23,3

Bebouwing (% van Vlaanderen)

<0,1

0,1

0,2

0,8

0,6

Bebouwing (% van het SORG-type)

0,7

1,3

2,1

2,4

2,5

Ruimtebeslag (% van Vlaanderen)

0,2

1,5

1,7

5,6

4,4

Ruimtebeslag (% van het SORG-type)

27,4

16,5

16,2

16,6

18,9

2.281

70.417

136.540

553.466

450.976

% inwoners van Vlaanderen

<0,1

1,1

2,1

8,4

6,8

Inwonersdichtheid (inwoners/ha)

0,3

0,6

0,9

1,2

1,4

Tewerkstellingsdichtheid (tewerkstelling/ha)

0,2

0,2

0,3

0,3

0,4

Aantal inwoners

FIGUUR 74 // KENGETALLEN VAN DE VIJF SORG-TYPES IN VLAANDEREN IN 2019

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

71

Kleine

Kleiner lijn- &

Groter lijn- &

Kleiner

Groter

snippers

(rand)stedelijk

(randstedelijk)

landelijk

landelijk

1.406

Akker

41.144 ha

2.392

Grasland

34.108

38.634

18.030

18.911

1.245

Bos

200

Huizen en tuinen Transport-

4.346

296

infrastructuur Overige onbe-

742

Water

529

Struikgewas

Overige bebouwde

87

terreinen

116.365 ha

120.430

72.586

46.945

49.341

28.580

22.080

4.091

12.996

10.480

4.321

3.812

10.843

8.392

4.558

3.739

7.460

6.594

4.247

3.329

7.368

11.312

2.876

9.493

7.604

2.837

6.545

6.391

1.765

823

Recreatie en sport

195.246 ha

7.560

3.197

977

bebouwde terreinen

57.503 ha

5.034

FIGUUR 75 // HET MEEST VOORKOMENDE LANDGEBRUIK BINNEN DE SORG-TYPES IN VLAANDEREN IN 2019

Kleiner lijn- &

Groter lijn- &

(rand)stedelijk

(rand)stedelijk

Kleine snippers

Groter landelijk

Kleiner landelijk

Akker 42,9% 41,7%

40

40

Akker

40 39,8%

40

40

39,2% Akker 36,7% 35,5%

Akker 32,9% 32,1%

28%

Grasland

Grasland

28,2%

27,2%

26,7%

28,1%

27,7%

Grasland

Grasland 26,5%

26,3%

24,7% Grasland 22,9%

20

20

20

20

20

Akker

Bos

15,7% 14,7%

13,9%

13,8%

15,6%

Bos

Bos

15,5%

14,4%

14,1%

Bos 12,9% Overig

11,8%

11,1%

10,9% 10,7%

10,4%

te Wa

r

8,7%

8,3%

8,3%

Huisvesting

7,2% Huisvesting

5,9% Struikgewas

Huisvesting 2,5%

2,2%

7%

6,9%

Overig

5,7%

11%

10,9%

10,3% Overig

9,2%

9%

7,1%

Overig Bos

11,1% 10,2%

Recreatie

7,4%

Overig

11,9%

4,3%

Recreatie

4%

5,1%

5%

3,7%

3,6%

Transport-

3,5%

3,5%

infrastructuur

3,4% 3,3%

Struikgewas

3,4%

2,7%

6,3%

6,2%

TransportHuisvesting

Struikgewas

infrastructuur 2,8%

2,8%

2,9%

2,6%

2,5%

2,4%

3,6%

3,2%

3,3% Transport-

Overige onbebouwde

infrastructuur

terreinen 0

2013

2019

0

2013

2019

0

2013

2019

0

2013

2019

FIGUUR 76 // EVOLUTIE VAN HET LANDGEBRUIK BINNEN DE VIJF SORG-TYPES IN VLAANDEREN

72

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

0

2013

2019

nieuw gegroeid gelijk nieuw

gekrompen

gegroeid

verdwenen

gelijk gekrompen verdwenen

FIGUUR 77 // EVOLUTIE VAN DE OPPERVLAKTE VAN DE SORGs IN VLAANDEREN TUSSEN 2013 EN 2019

Zoals verwacht wordt de ruimte in de SORG-types vooral gebruikt voor akkers en grasland (Figuur 75). Behalve bij de kleine snippers neemt akkerbouw steeds het grootste deel in beslag. Bos is bij alle SORG-types de op twee na grootste landgebruiksklasse. Verder komen recreatie en sport en water nog geregeld voor in de kleine snippers en kleinere lijn- en (rand) stedelijke openruimtegebieden. Bij de grotere types nemen huizen en tuinen nog een belangrijk deel voor hun rekening. Tussen 2013 en 2019 zijn er geen grote veranderingen in het aandeel van de verschillende landgebruikscategorieën binnen de SORG-types (Figuur 76). Het aandeel grasland daalt wel voor elk SORG-type in de beschouwde periode. Zoals eerder geschreven zijn zowel de globale SORG-oppervlakte als de oppervlakte van de aparte SORG-types lichtjes afgenomen

tussen 2013 en 2019. Het ruimtelijk patroon van de oppervlakteveranderingen van de individuele SORGs toont dan ook vooral onveranderde en gekrompen SORGs(7) (Figuur 77). Vooral rond Gent en Antwerpen en in de Kempen en in Limburg wordt aan de randen van openruimtegebieden “geknabbeld”. De SORGs die erbij komen of verdwijnen zijn kleine gebiedjes in en rond kernen. Slechts enkele SORGs zijn gegroeid, maar dit is niet altijd te wijten aan toename van werkelijke open ruimte op het terrein. Een handvol extra openruimtepercelen in 2019 langs de randen van een SORG kan ervoor zorgen dat kernen volledig afgesloten en dus “opgeslokt” worden (zie eerder). Op die manier wordt de oppervlakte van de SORG op een artificiële manier veel groter, zoals ten westen van Antwerpen. De meeste SORGs veranderen niet van type tussen 2013 en 2019.

kleine snippers kleinere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte grotere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte kleinere landelijke open ruimte

kleine snippers

grotere landelijke open ruimte kleinere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte nieuwe kleine snippers grotere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte kleine snippers

kleinere landelijke open ruimte

nieuwe kleinere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte

kleinere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte

grotere landelijke open ruimte

nieuwe grotere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte

grotere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte

nieuwe kleine snippers

nieuwe kleinere landelijke open ruimte

kleinere landelijke open ruimte

nieuwe kleinere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte

grotere landelijke open ruimte

nieuwe grotere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte

nieuwe kleine snippers

nieuwe kleinere landelijke open ruimte

FIGUUR 78 // EVOLUTIE VAN DE SORG-TYPES IN VLAANDEREN TUSSEN 2013 EN 2019

nieuwe kleinere lijn- en (rand)stedelijke open ruimte

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

73

De weinige SORGs die wel evolueren, liggen verspreid over heel Vlaanderen en “zakken” voornamelijk naar een ander type door inkrimping of opsplitsing van de oorspronkelijke SORG (Figuur 78). Ook hier speelt de methodiek soms mee: de ‘opwaardering’

naar kleiner landelijk openruimtegebied ten westen van Antwerpen is te wijten aan de eerder beschreven artificiële vergroting van de oppervlakte.

CONCLUSIE De ruimte in Vlaanderen onderging een aantal wijzigingen waardoor de verstedelijking verder toenam in de periode 20132019. De oorzaken voor deze verstedelijking zijn onder andere toe te schrijven aan de toename van de bevolking en van de tewerkstelling. Hoe de ruimte in Vlaanderen evolueerde kunnen we meten met verschillende indicatoren: • Het landgebruik voor de harde functies nam in oppervlakte toe. Vooral de oppervlakte ingenomen door huizen en tuinen (+5.000ha), en in mindere mate ook door transportinfrastructuur steeg. Binnen de zachte landgebruiken merken we grotere verschillen op. Vlaanderen heeft in 2019 meer akkerland (+4.000ha) en minder grasland (-20.000ha), en ook de ruimte voor landbouwgebouwen en -infrastructuur nam toe. • Het ruimtebeslag groeide met circa 11.000 ha of 2,5%. Dit is gemiddeld 5,1 ha/dag. • De verhardingsgraad steeg van 14,33% naar 15,40% in 2018. • Er kwamen jaarlijks circa 100.000 gebouwen bij (270 gebouwen/dag), waardoor het gebouwenbestand met 14% toenam. Om de gemiddelde cijfers te differentiëren en de ruimtelijke verschillen binnen Vlaanderen te benoemen en (evoluties) te beschrijven ontwikkelden we een aantal typologieën: Verstedelijkt/randstedelijk/landelijk Vlaanderen Circa 41% van de inwoners woont in het verstedelijkte deel van Vlaanderen, 22% woont randstedelijk en 37% landelijk. Het verstedelijkte deel van Vlaanderen strekt zich uit over 7% van het grondgebied, het randstedelijk gebied over 14% en het landelijk gebied is veruit het grootste met 79% van het grondgebied van Vlaanderen. Het verstedelijkte gebied in Vlaanderen is in de periode 20132019 in oppervlakte toegenomen, en er wonen meer mensen. Dezelfde evolutie zien we in het randstedelijk deel: meer rand­ stedelijke inwoners en een groter randstedelijk gebied. Binnen het (gegroeide) verstedelijkte deel vond een verdere verdichting plaats, zowel op het vlak van bevolking als van tewerkstelling. De veranderingen in het landelijke en het randstedelijke deel bleven beperkt. De bevolkingsgroei werd dus voornamelijk opgevangen in het verstedelijkte en randstedelijke deel.

74

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Kernen/linten/verspreide bebouwing Vlaanderen heeft een heel versnipperd bebouwingspatroon van kernen, linten en verspreide bebouwing (en bedrijventerreinen/ campings). Er zijn 1.520 kernen in Vlaanderen, variërend van grote kernen met meer 50.000 inwoners tot de zogenaamde kleine woonconcentraties met 50 tot 500 inwoners. De kernen bieden een woonplaats aan 73% van alle inwoners. De huidige bevolkingsdichtheid van de kernen is relatief beperkt: 32 inwoners/ha. De kernen komen verspreid in Vlaanderen voor. Vlaanderen heeft in 2019 circa 12.500 km lint. In de linten wonen 1,4 miljoen mensen, goed voor 21% van de bevolking. Ongeveer twee derden van alle lintbebouwing in Vlaanderen beschouwen we als lineaire linten, een derde van alle linten situeert zich in een wijkpatroon. Verlinting is een historisch gegeven. Bij het begin van de 20e eeuw telde Vlaanderen al circa 3.000 km lint. Dit fenomeen is wel stelselmatig toegenomen in de tijd. (Een aanzienlijk deel van) Vlaanderen is wel degelijk een nevelstad. Drie op de vier kernen maken deel uit van een groter bebouwd patroon van kernen en linten. Vooral in het centraal deel van Vlaanderen is een samenhangend bebouwd weefsel ontstaan van kernen die onderling verbonden zijn door linten. In Vlaanderen staan ook nog een 580.000 gebouwen die geen deel uitmaken van een kern of lint. De bebouwing van de open ruimte in Vlaanderen gaat op een zeer versnipperde en verspreide manier nog steeds door. Zowel het aantal verspreide gebouwen als de ingenomen oppervlakte namen toe. Er zijn in die periode circa 110.000 verspreide gebouwen bijgebouwd, waarvan ongeveer de helft hoofdgebouwen. Toch wonen 18.000 inwoners minder verspreid dan in 2013. Er werden dus vooral niet-woongebouwen verspreid bijgebouwd. Een 50.000 tal verspreide gebouwen uit 2013 zijn ondertussen deel van een (nieuwe of gegroeide) kern of lint, en zijn dus niet meer opgenomen in deze categorie. De combinatie van deze bestaande verspreide gebouwen met nieuwe bebouwing en de invulling van vrije percelen tussen bestaande gebouwen deed 550 km nieuw lint ontstaan. De totale lengte aan linten is echter netto afgenomen , van 13.000 km naar 12.500 km lint in 2019. Verhoudingsgewijs wonen er ook minder mensen in de linten in 2019 t.o.v. 2013 (21% in 2019 versus 23% in 2013). De afname van de linten is het gevolg van de verdichting die heeft plaatsgevonden in de linten, waardoor kernen uitbreidden met (voormalige) linten of zelfs nieuwe kernen konden ontstaan.

FOTO: MARC SOUBRON

Vlaanderen verdicht in grote en middelgrote kernen.

Het aantal kernen en hun oppervlakte zijn in de periode 20132019 toegenomen, én er wonen procentueel meer mensen in de kernen. Maar gemiddeld namen binnenin de kernen de bevolkingsdichtheid en tewerkstellingsdichtheid af. Er ontstonden 164 nieuwe kernen. Deze hebben allemaal minder dan 500 inwoners. De nieuwe kernen ontstonden door nieuwe bebouwing of door een verdichting van linten of concentraties van verspreide bebouwing. Circa 160 km lintbebouwing ontwikkelde in de periode 2013 tot 2019 verder tot kleine woonconcentraties. Bij deze evolutie kunnen kritische vragen worden gesteld. Vaak hebben deze kleine woonconcentraties niet voldoende lokale voorzieningen. Was de verdichting van deze linten ruimtelijk wel wenselijk? Tegelijkertijd met deze versnippering van de open ruimte, stellen we vast dat er ook een verdichting heeft plaatsgevonden in de grote en middelgrote kernen van Vlaanderen. De totale

bevolking van Vlaanderen groeide met circa 205.000 personen. 110.000, of iets meer dan de helft, ging wonen in de verstedelijkte middelgrote en grote kernen, die in oppervlakte nagenoeg gelijk bleven, waardoor hun bewonersdichtheid toenam. Open ruimte en samenhangende openruimtegebieden De totale oppervlakte aan open ruimte in Vlaanderen nam met 12.500 ha af tussen 2013 en 2019. Deze afname vond vooral plaats in de landelijke delen. Wanneer we dit bekijken op de schaal van vijf types van samenhangende openruimtegebieden, gaat dit samen met een verdere versnippering van de open ruimte. Er ontstonden nieuwe kleine snippers en kleinere lijn- en (rand)stedelijke openruimtegebieden door afsplitsing of inkrimping van grotere gebieden. Vooral rond de steden Gent en Antwerpen, maar ook in de Kempen en Limburg werd aan de randen van openruimtegebieden ‘geknabbeld’.

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

75

Eindnoten (1) De biologische waarderingskaart (BWK) is een inventarisatie van het biologische milieu en de bodembedekking van Vlaanderen en Brussel. Een inkleuring in groentinten duidt de biologische waarde van het milieu op een overzichtelijke wijze. (https://www.vlaanderen.be/inbo/ de-biologische-waarderingskaart/wat-is-de-biologische-waarderingskaart/). (2) De methodiek voor het berekenen van ruimtebeslag werd beperkt aangepast. Zie Poelmans et al., 2021. (3) Niet alle verschuivingen, zowel bijkomend ruimtebeslag als ruimtebeslag dat verdwijnt, zijn reële veranderingen in landgebruik die hebben plaatsgevonden in de periode 2013-2019. Het kan ook gaan om actualiseringen of verbeteringen die zijn aangebracht in de bronbestanden die werden gebruikt voor het in kaart brengen van het landgebruik en ruimtebeslag. (4) De CADGIS databank wordt samengesteld uit de afzonderlijke CADMAP kadastrale perceelplannen. De FOD Financiën, Algemene Administratie van de Patrimoniumdocumentatie is beheerder van deze toepassing. (https://www.geopunt.be/catalogus/applicationfolder/cadgis%20viewer%20grand%20 public) (5) De statistische sector is de territoriale basiseenheid die ontstaan is uit een opdeling van de gemeenten en de vroegere gemeenten door Statbel (Algemene Directie Statistiek - Statistics Belgium) voor de verspreiding van statistieken op een gedetailleerder niveau dan het gemeentelijk niveau. De statistische sectoren werden gecreëerd naar aanleiding van de Volks- en Woningtelling van 1970 en heringedeeld voor de Volks- en Woningtelling van 1981. Deze (her)indeling gebeurde op basis van socio-economische, stedenbouwkundige en morfologische structuurkenmerken (www.statbel.fgov.be). Voor de census van 2001 werden de statistische sectoren nogmaals herzien: vnl. die met verspreide bewoning werden opgesplitst in functie van de groeiende aaneengesloten bebouwing. (6) De kernen uit het Ruimterapport zijn niet gelijk aan de ‘agglomeraties’ of ‘lokaliteiten’ van Statbel. Dit zijn groepen gebouwen waarvan geen enkel meer dan 200 meter van het naaste naburige gebouw verwijderd is (www.statbel.fgov.be). (7) Vanwege kleine verschillen tussen de data gebruikt voor 2013 en 2019 worden SORGs beschouwd als ‘gelijk’ wanneer hun oppervlakte met minder dan 5% is toegenomen of afgenomen in de beschouwde periode. Een oppervlaktetoename van minstens 5% komt overeen met ‘gegroeid’ en een oppervlakteafname van minstens 5% met ‘gekrompen’. (8) Categorieën ‘landexploitatieweg, pad, exploitatie landweg, private weg, tra, brandlaan, exploitatieweg, private landweg, buurtspoorwegen op eigen baan, enkele smalle buurtspoorwegen, of dubbele smalle buurtspoorwegen’ (1904 en 1939) en ‘exploitatieweg, tra, pad, prive weg, of brandlaan’ (1969 en 1989).

76

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Referenties • Crevits, H. (2020). Schriftelijke vraag nr. 369 Blijvend grasland - stand van zaken. Brussel: Vlaams Parlement • Crols, T., Poelmans, L., Hambsch, L., Vanacker, S., Willems, P., Pisman, A. & Vermeiren, K. (2021). Kernen, linten, verspreide bebouwing in Vlaanderen, toestand 2013-2016-2019. studie uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. • Demir Z. (2019). Beleidsnota Omgeving 2019-2024. • Departement Omgeving. (2018). Geïllustreerde versie Strategische Visie Beleidsplan Ruimte Vlaanderen. Brussel: Departement Omgeving. • Departement Ruimte Vlaanderen. (2017). Witboek Beleidsplan Ruimte Vlaanderen. Brussel. • European Commission. (2012). Commission staff working document - Guidelines on best practice to limit, mitigate or compensate soil sealing. • European Commission. (2016). Science for Environment Policy FUTURE BRIEF: No net land take by 2050? • Gommers, A. & Verhaegen, K. (2021). Evaluatie erosiebeleid - Partim Landbouw. Onderzoek uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. • Hertogen J. (s.d.). Bevolking gemeenten op 01/01/2018, evolutie na 1830. http://www.npdata.be/BuG/392-Bevolking/Bevolking.htm • Informatie Vlaanderen. (2013). Entiteit Gbg - Gebouw aan de grond. • Informatie Vlaanderen. (2021). Bodembedekkingskaart Vlaanderen 2018. Technische handleiding. Versie ///1.0. • Jones, A., Panagos, P., Barcelo, S., Bouraoui, F., Bosco, C., Dewitte, O.,... Yigini, Y. (2012). The State of Soil in Europe A contribution off the JRC to the European Environment Agency’s Environment Staate and Outlook Report - SOER 2010. Luxembourg: Publications Office of the European Union. • Pieters, J., Niessen, J., Willems, P., Brems, W., Vanacker, S. & Pisman, A. (2021). Vectoriseren van gebouwen en oude wegenkaarten met behulp van artificiële intelligentie. Onderzoek in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. • Pieters, J., Willems, P., Brems, W., Vanacker, S. & Pisman, A. (2021a). Evolutie van verharding en ruimtebeslag in de periode 2012-2015-2018. Onderzoek in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. • Pieters, J., Willems, P., Brems, W., Vanacker, S. & Pisman, A. (2021b). Linten versus wijken, en kernclusters. Studie uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. • Pisman, A., Vanacker, S., Willems, P., Engelen, G. & Poelmans, L. (Eds.). (2018). Ruimterapport Vlaanderen (RURA). Een ruimtelijke analyse van Vlaanderen / 2018. Brussel: Departement Omgeving. • Poelmans, L., Crols, T., Vermeiren, K., Vanacker, S., Willems, P. & Pisman, A. (2020). Verstedelijkte, randstedelijke en landelijke gebieden in Vlaanderen. Indeling op basis van statistische sectoren. Toestand 2013 – 2016 - 2019, studie uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. • Poelmans, L. & Engelen, G. (2014). Verklarende factoren in de evolutie van het ruimtebeslag. • Poelmans, L., Janssen, L. & Hambsch, L. (2021). Landgebruik en ruimtebeslag in Vlaanderen, toestand 2019, uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. • Poelmans, L., Van Esch, L., Janssens, L. & Engelen, G. (2016). Eindrapport. Landgebruiksbestand voor Vlaanderen, 2013, uitgevoerd in opdracht van Ruimte Vlaanderen. • Poelmans, L., Van Esch, L., Janssens, L. & Engelen, G. (2016). Indicatoren Ruimtelijk Rendement, uitgevoerd in opdracht van Ruimte Vlaanderen. • van Schie, M., Evers, D., Ritsema van Eck, J., Schmidt-Seiwert, V., Hellings, A., Binot, R. & Kiel, L. (2020). SUPER – Sustainable Urbanisation and Land Use Practices in European Regions. Applied Research. Annex 1 – Evidence on developments. Luxemburg: ESPON. • Vlaamse Regering. (2019). Beleidsnota Omgeving 2019-2024. ingediend door Zuhal Demir, Vlaams minister van Justitie en Handhaving, Omgeving, Energie en Toerisme Brussel

1 // KERNBEGRIPPEN EN RUIMTELIJKE TYPOLOGIEËN

77

Hoofdstuk 2

Instrumentarium Het ruimtelijk beleid formuleert doelstellingen voor de verdere evolutie van de ruimte in Vlaanderen. Om die doelstellingen effectief te realiseren kunnen we verschillende instrumenten inzetten. We onderscheiden de instrumenten naargelang de manier waarop ze uitvoering geven aan het ruimtelijk beleid. Juridische instrumenten gebruiken dwingende regels en eventueel sancties, economische instrumenten zetten in op financiële stimulansen en remmen, en informatieve instrumenten proberen mensen aan te zetten tot het gewenste gedrag door de waarden en normen van mensen aan te spreken. De overheid kan zich op verschillende manieren opstellen: regulerend, samenwerkend, ondersteunend of presterend.

Welke evoluties verwachten we? Het instrumentarium moet ons in staat stellen om antwoorden te bieden op (nieuwe) ruimtelijke uitdagingen. Daarom is het continu in verandering. De veranderingen tonen zich zowel in nieuwe instrumenten als in aanpassingen van bestaande instrumenten. Dit is nodig opdat bestaande

instrumenten geen struikelblok zouden vormen om het beleid tot uitvoering te brengen. Algemeen weerspiegelen de recente wijzigingen een zoektocht naar meer maatwerk en integratie om de complexe realiteit beter te vatten.

82,5%

8%

9,5%

stedenbouwkundige aanvragen

gemengde aanvragen

milieugerichte aanvragen

De omgevingsvergunning integreert sinds 2017 de stedenbouwkundige – en milieuvergunning.

8. aangevraagde omgevingsvergunningen Gemeenten zijn het vaakst bevoegd voor de aangevraagde omgevingsvergunningen. Zo hebben ze een grote invloed op de ruimtelijke ontwikkelingen op hun grondgebied. De meeste van de vergunningen worden door hen goedgekeurd.

Vlaanderen 1% 92,5% vergund provincie

4,5%

gemeenten

94,5% 7,5% geweigerd

12 + 13. beroepsprocedures en vergunningen 3. bouwmeesterscan complexe projecten 23%

Beroepsprocedures worden veel vaker opgestart bij een geweigerde vergunning. Meer dan 1/3 van de beslissingen wordt in hoger beroep gewijzigd.

Complexe projecten komen langzaam tot een projectbesluit en leiden vaak tot juridische procedures.

7

2/3 3

3

1/3 0

geweigerde vergunning

stopgezet

2,3%

fase start beslissing fase voorkeursbesluit

1/3

fase projectbesluit

2/3 13 complexe projecten

toegekende vergunning

14. windenergieprojecten Bijna de helft van de windenergieprojecten stoten op weerstand. windturbines

serviceflats

elektriciteit

overige nutsvoorzieningen

wegen

meergezinswoning

20%

16%

12%

12%

12%

80%

84%

88%

88%

88%

45% beroep geen beroep

55%

80

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021 HS 2 — INSTRUMENTARIUM

oepsprocedures eroepsprocedures enen vergunningen vergunningen Gemeenten Gemeenten nemen nemen voorlopig voorlopig eeneen afwachafwachtende tende houding houding aanaan voor voor hunhun beleidsplan. beleidsplan. Ze willen Ze willen in de in toekomst de toekomst vooral vooral beleid beleid ontwikontwikkelen kelen overover ruimtelijk ruimtelijk rendement, rendement, groenblauwe groenblauwe dooradering, dooradering, energie energie en klimaat. en klimaat.

293293

1

EenEen derde derde vanvan de de gemeenten gemeenten maakt maakt nu nu of of in de in toekomst de toekomst gebruik gebruik vanvan eeneen toetsingskader toetsingskader voor voor beleidsmatig beleidsmatig gewenste gewenste ontwikontwikkelingen. kelingen. Daarmee Daarmee willen willen ze ruimtelijke ze ruimtelijke ontwikkelingen ontwikkelingen sturen sturen en bijvoorbeeld en bijvoorbeeld open open ruimte ruimte beschermen beschermen of de of kwaliteit de kwaliteit vanvan woonomgevingen woonomgevingen verhogen. verhogen.

2. toetsingskader 2. toetsingskader

1 6 6

gebruikt gebruikt wil gebruiken wil gebruiken

voorlopig voorlopig vastgesteld vastgesteld

gebruikt gebruikt nietniet en en

conceptnota conceptnota

wil niet wil niet gebruiken gebruiken

nognog op te opstarten te starten

Brownfieldconvenanten Brownfieldconvenanten ondersteunen ondersteunen de transde transformatie formatie vanvan verouderde verouderde en vervuilde en vervuilde terreinen terreinen naar naar hedendaagse hedendaagse werkwerken woonomgevingen. en woonomgevingen. Na Na eeneen brownfieldconbrownfieldconvenant venant neemt neemt de ruimte de ruimte voor voor economische economische activiteit activiteit op op hethet terrein terrein vaak vaak af ten af ten voordele voordele vanvan andere andere functies functies zoals zoals wonen. wonen.

5 +56.+ Brownfield 6. Brownfield Convenanten Convenanten

brownfield brownfield

+9%+9% wonen wonen

-9%-9% bedrijvigheid bedrijvigheid

+4%+4% parkpark en buffer en buffer

16 16 + 17. + 17. herbestemming herbestemming gronden gronden Meerwaarde Meerwaarde door door herbestemming herbestemming ontstaat ontstaat meestal meestal door door eeneen omzetting omzetting vanvan agrarisch agrarisch gebied, gebied, meestal meestal naar naar bedrijvigbedrijvigheid. heid. De De belasting belasting hierop hierop wordt wordt zelden zelden geïnd. geïnd.

3. bouwmeesterscan 3. bouwmeesterscan 47 47

5.422 5.422 ha ha

5

5

7

7

47 van 47 van de 300 de 300 gemeenten gemeenten beschikken beschikken op op vandaag vandaag over over eeneen Bouwmeesterscan Bouwmeesterscan die die henhen kankan helpen helpen bij bij eeneen duurzamer duurzamer en en beter beter ruimtegebruik. ruimtegebruik. uitgevoerd uitgevoerd lopend lopend stopgezet stopgezet

€59€59 miljoen miljoen geïnd geïnd €290 €290 miljoen miljoen nietniet geïnd geïnd

Subsidies Subsidies zorgen zorgen voor voor eeneen wisselwerking wisselwerking tussen tussen hethet DeparteDepartement ment Omgeving Omgeving en en private private actoren actoren voor voor de realisatie de realisatie vanvan hethet beleid. beleid.

60%60% projecten projecten en oproepen en oproepen

69 69 strategische strategische projecten projecten

25%25% lonen lonen en en organisaties organisaties = €55 = €55 miljoen miljoen voorvoor 31 subsidies 31 subsidies

38 38 piloot piloot projecten projecten

15%15% overige overige

2 // INSTRUMENTARIUM INSTRUMENTARIUM INSTRUMENTARIUM — HS — HS 2 2

81

Wat betekenen deze evoluties voor onze ruimte en ons ruimtelijk beleid? 1. Meer samenwerking om beleid in de praktijk te brengen. Steeds vaker kiest de overheid voor instrumenten die via samenwerking haar beleid in de praktijk brengen: brownfieldconvenanten, subsidies, het beleidsplan ruimte, de procedure complexe projecten … Hiermee komt een deel van de verantwoordelijkheid voor bepaalde keuzes bij andere partijen te liggen: lokale overheden, stakeholders en burgers. Besturen wordt zo meer en meer een wisselwerking tussen publieke en private actoren. Hetzelfde geldt voor instrumenten die inzetten op gedragsverandering en zo handhaving zonder sanctioneren mogelijk maken. 2. Capaciteit als struikelblok voor een strategisch decentraal ruimtelijk beleid. De afgelopen jaren vond een decentralisatie plaats naar het lokale niveau. Dit leidde tot enkele belangrijke voordelen: het beleid en de beleidskeuze kwamen dichter bij de burger, er kwam meer ruimte voor lokale expertise. Maar deze decentralisatie stoot ook op uitdagingen. Zo stellen we vast dat er vaak onvoldoende capaciteit is voor het uitwerken van strategisch ruimtelijk beleid, wat eveneens leidt tot een minder consequente toepassing en handhaving van de visie in ruimtelijke ordening. Om dit te overstijgen zien we de groei van informatieve en communicatieve instrumenten gericht op lokale besturen. Een sprekend voorbeeld hiervan is de Bouwmeesterscan. Al blijft de populariteit hiervan in de praktijk beperkt.

82

Hoofdstuk 2

Instrumentarium KATLEEN VERMEIREN, ANN PISMAN, AN STAS, FATMA KAMAS, JANA VAN HOYWEGHEN LECTOREN:

Wouter Bervoets (IDEA Consult) Tristan Claus (KU Leuven) Tom Coppens (UAntwerpen) Wolfgans Vandevyvere (Departement Omgeving) Joris Voets (UGent)

UITDAGINGEN De plannings- en vergunningensystemen voor ruimtelijke ordening zijn in Vlaanderen al verschillende keren gewijzigd sinds ze werden ingevoerd in de jaren 60 (en sommige al voordien). Dit is niet alleen in Vlaanderen zo, maar ook in de andere Europese lidstaten. Bij de recentere wijzigingen zijn er meerdere trends. Ze weerspiegelen een zoektocht naar maatwerk en integratie om de complexe realiteit beter te vatten (Nadin et al., 2016): • Integratie en verbreding is een constante, waarbij de verbreding van ruimte en milieu naar omgeving in de toekomst nog belangrijker zal worden; • Vereenvoudiging van instrumenten en procedures is al jaren een belangrijk aandachtspunt en blijft nog steeds actueel, in het bijzonder om omgevingsthema’s geïntegreerd aan te pakken; • Decentralisatie naar het lokale niveau en grotere betrokkenheid van burger en stakeholder is te zien in de wijzigende rol van de overheid. Besturen is meer en meer een wisselwerking tussen publieke en private actoren (governance); • Handhaving is het sluitstuk van het ruimtelijk beleid, en blijft een belangrijk aandachtspunt. Binnen handhavingsinstrumenten komen integratie, vereenvoudiging en governance en aan bod.

In het Vlaamse Regeerakkoord 2019-2024 en de beleidsnota’s van de Vlaamse Regering schuilen ambities die een aantal van deze trends volgen. De Vlaamse regering wil investeren in “het vereenvoudigen, verbeteren en versnellen van procedures inzake omgevingsbesluitvorming, op basis van een efficiënt instrumentarium dat flexibel, toekomstbestendig en robuust is tegenover beroepsprocedures” (Demir, 2019). Ze zet ook in op experimenten met regelluwe zones en soepele instrumenten en normeringen (Vlaamse Regering, 2019). Ten slotte wil de Vlaamse Regering ook het instrumentarium aanpassen om de verdere integratie tussen ruimte en milieu te stimuleren en milieuvoorwaarden te verankeren in ruimtelijke uitvoeringsplannen, verordeningen en/of overeenkomsten. De Vlaamse Regering ziet hierin een rol voor sterke lokale besturen, waarbij de Vlaamse overheid enkel het kader opmaakt, in lijn met de trend tot decentralisatie (Somers, 2019). Deze beleidsaccenten en de gevolgen ervan voor de regelgeving en het instrumentarium worden nu onderzocht en voorbereid, en indien mogelijk reeds geïmplementeerd. Het is vandaag te vroeg om al te kunnen rapporteren over de gevolgen van deze initiatieven. Waar relevant verwijzen we naar deze acties verder in dit hoofdstuk.

2 // INSTRUMENTARIUM

83

GROTE DIVERSITEIT IN INSTRUMENTEN EN IN DE ROL VAN DE OVERHEID Met ’het instrumentarium’ worden instrumenten bedoeld die gebruikt worden om de ruimtelijke doelstellingen van het omgevingsbeleid te realiseren. Slechts een deel van deze instrumenten heeft een juridische verankering gekregen, zoals ruimtelijke uitvoeringsplannen, milieueffectrapporten, ruimtelijke beleidsplannen, omgevingsvergunningen … In het Ruimterapport 2018 bevatte het hoofdstuk Instrumentarium vooral informatie over de juridische instrumenten voor ruimtelijke ordening (Pisman, Vanacker, Willems, Engelen & Poelmans, 2018). In voorliggend rapport wordt er ruimer op ingegaan en worden andere types instrumenten toegevoegd. Om de bespreking van de instrumenten overzichtelijk te houden, worden ze ingedeeld in enkele types. In de literatuur zijn veel mogelijke indelingen van beleidsinstrumenten te vinden (Fobé, Brans, & Wayenberg, 2014). Dit hoofdstuk structureert de instrumenten op basis van hun kenmerken en onderscheidt juridische, economische en financiële instrumenten, en informatieve en communicatieve instrumenten. Juridische instrumenten zijn instrumenten waarvan het gebruik en de totstandkoming decretaal is vastgelegd. Vaak gebruiken ze dwingende regels, met soms sancties als stok achter de deur. Economische en financiële instrumenten bieden financiële stimulansen of remmen aan burgers en organisaties met de bedoeling dat ze hun gedrag aanpassen. Via informatieve en communicatieve instrumenten worden mensen aangezet tot het gewenste gedrag door een beroep te doen op hun waarden en normen. Men neemt aan dat mensen hun gedrag zullen aanpassen als zij voldoende geïnformeerd zijn of als het draagvlak is toegenomen. De scheiding tussen de instrumenten is niet altijd scherp. Wegens hun eenvoud wordt deze typologie toch vaak gebruikt om beleidsinstrumenten te identificeren en wordt ze hier gebruikt om structuur te geven aan het hoofdstuk. Er zijn echter nog tal van extra kenmerken die instrumenten nog beter beschrijven. Ze initiëren verandering (effector) of signaleren verandering (detectoren). Ze zijn gericht op alle burgers of organisaties (algemeen) of op een specifieke burger of organisatie (individueel). Ze leggen beperkingen op of geven stimulansen. Beleidsinstrumenten kunnen werken op beleidsprocessen en de uitkomsten indirect beïnvloeden (procedurele) of direct een beleidsuitkomst beïnvloeden (substantieve). Een verdere opdeling volgens die kenmerken wordt waar relevant vermeld. In praktijk wordt een set aan instrumenten gebruikt om beleidsdoelstellingen te realiseren (de zogenaamde instrumentenmix).

84

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Zo wordt bij de opmaak van een ruimtelijk uitvoeringsplan – een juridisch instrument – veel aandacht besteed aan zowel formele als informele communicatie, en kan de uitvoering ervan geflankeerd worden met subsidies, grondverwerving of heffingen. Het volstaat immers niet om plannen te maken, ze moeten ook op het terrein uitgevoerd worden. Er bestaat geen standaard rechttoe rechtaan aanpak om een mix van instrumenten te gebruiken. Het is een complexe wisselwerking tussen visievormende en realisatiegerichte instrumenten, op maat van het project (Capano & Howlett, 2020). Ten slotte experimenteert de overheid met verschillende rollen (Fobé et al., 2014). Het Witboek Wendbare Overheid (Vlaamse Overheid, 2017) stelt dat regelgeving nog altijd een van de belangrijkste instrumenten is om de samenleving te ordenen en waar nodig te sturen, maar dat de rol van de overheid zal verschuiven naar een faciliterende rol die ruimte voor innovatie en initiatief toelaat. Het begrip ‘governance’ wijst op die verschuiving. Besturen gebeurt niet enkel door één overheid. Het is het resultaat van een wisselwerking tussen verschillende actoren, zowel publieke als private. De voorbije decennia zijn er belangrijke veranderingen gebeurd in de wijze waarop publieke taken worden georganiseerd, aangestuurd en gecoördineerd. We zien een verschuiving in de taakverdeling tussen overheidsniveaus, maar ook tussen overheid, markt en samenleving. Een instrument wordt niet alleen gekozen omdat dit het meest geschikte instrument is, maar ook omdat het past in de specifieke inhoudelijke en politieke context. Uit onderzoek blijkt dat er verschillen zijn tussen landen in de wijze waarop ze uitdagingen aanpakken (Nadin et al., 2016). In de literatuur worden drie ideaaltypische coördinatiemechanismen regelmatig gebruikt: hiërarchie, markt en netwerk. Deze basisrollen, die verder werden uitgewerkt in het kwadrantenmodel, gebruiken we hier om de omgevingsinstrumenten te bespreken (van der Steen, Scherpenisse & van Twist, 2015): • de regulerende, instruerende, kaderstellende overheid; • de samenwerkende, regisserende, stimulerende overheid; • de ondersteunende, faciliterende overheid; • de presterende, initiatief nemende overheid. De vier basisrollen van de overheid (regulerend/samenwerkend/ faciliterend/presterend) en de kenmerken van de instrumenten (juridisch/economisch/informatief) worden in dit hoofdstuk verder gebruikt om de instrumenten te typeren.

LEESWIJZER In Vlaanderen worden verschillende beleidsinstrumenten gebruikt om ruimtelijk beleid te voeren. Het ruimtelijk beleid wordt op verschillende manieren gerealiseerd, via korte- en langetermijndoelstellingen, actieprogramma’s, realisaties op het terrein …. We geven in dit hoofdstuk geen allesomvattend overzicht van de ruimtelijke beleidsinstrumenten. Het Ruimterapport 2018 Regulerende overheid Juridische instrumenten

Ruimtelijk structuurplan Ruimtelijk uitvoeringsplan Verkaveling

Samenwerkende overheid

Ondersteunende Presterende overheid overheid

Beleidsplan Ruimte Handhavingsprogramma ruimtelijke ordening

Verordening Melding

Omgevingsvergunning Handhavingsinstrument (PV, stakingsbevel …) Economische/ financiële instrumenten

behandelde vooral juridische instrumenten (Pisman et al., 2018). Nu actualiseren we enkele daarvan op basis van recente evoluties, maar we behandelen ook niet-juridische ruimtelijke beleidsinstrumenten die afgelopen jaren werden ingezet. Figuur 1 stelt de instrumenten voor uit het Ruimterapport 2018 (cursief) en die uit dit hoofdstuk.

Brownfieldconvenant Regelluwe zone

Complex project Documenten met beleidsmatig gewenste ontwikkelingen

Stedenbouwkundige last Herverkaveling met planologische ruil

Subsidie Grondenbank

Planbaten, planschade Informatieve instrumenten

Green Deal

Interbestuurlijk handhavingsoverleg

Atrium lerend netwerk Bouwmeester Scan

Communicatie (website, ea.)

FIGUUR 1 // NIET-LIMITATIEF OVERZICHT VAN DE BELEIDSINSTRUMENTEN DIE RUIMTELIJK BELEID REALISEREN

De keuze en beschrijving van de instrumenten is vooral gebeurd om een antwoord te geven op de ‘ruimtelijke’ uitdagingen. In dit hoofdstuk bespreken we: achtereenvolgens de juridische instrumenten, de economische en financiële instrumenten, en de informatieve en communicatieve instrumenten. Het hoofdstuk sluit af met de perspectieven met een blik op de toekomst. Bij de bespreking van de instrumenten gaan we in op de verbreding van ruimtelijke instrumenten met omgevingsthema’s en op

de rol die de overheid opneemt wanneer een instrument wordt gebruikt. We lichten kort het instrument toe en geven vooral analyses en cijfers over het gebruik ervan. Voor elk instrument sluiten we af met een analyse van wat werkt of niet werkt, en geven we een aantal aandachtspunten waar het beter kan. We bespreken ook nieuwe ontwikkelingen voor het instrument, als die er zijn.

2 // INSTRUMENTARIUM

85

JURIDISCHE INSTRUMENTEN De ruimtelijke uitvoeringsplannen, stedenbouwkundige verordeningen, verkavelingen, vergunningen, handhavingsinstrumenten zijn nog altijd de klassieke juridische instrumenten van een regulerende overheid. We stellen wel vast dat wijzigingen in de werking van die instrumenten meer de rol van samenwerkende of ondersteunende overheid opzoeken (zoals de introductie van de projectvergadering, het inzetten op formeel en informeel overleg, het vrijstellen van werken van vergunning …).

Nieuwe juridische instrumenten, zoals complexe projecten, werden vooral ontwikkeld om complexe uitdagingen het hoofd te bieden. Zij integreren de regulerende en samenwerkende rol van de overheid. Ook de beleidsplannen ruimte zijn opgevat vanuit een partnerschapsmodel. Voor regelluwe zones, het vrijstellen van een vergunning of meldingen speelt de overheid vooral een ondersteunende rol.

// Beleidsplan Ruimte In het Ruimterapport 2018 werd al verwezen naar het instrument van de ruimtelijke beleidsplannen, het beleidsinstrument dat ontwikkeld is als de opvolger van de ruimtelijke structuurplannen. We beschouwen de beleidsplannen als voorbeelden van juridische instrumenten. Het systeem van beleidsplanning is juridisch verankerd in decretale bepalingen over beleidsplanning en een bijhorend uitvoeringsbesluit, die beide in werking traden op 5 mei 2018. Net zoals structuurplannen moeten beleidsplannen gezien worden in een set van instrumenten. De beleidsplannen zetten de kaders en de langetermijnstrategie uit, die vervolgens vertaald worden in concrete, uitvoeringsgerichte instrumenten. Een ruimtelijk beleidsplan is opgebouwd uit een strategische visie en een set van beleidskaders. De strategische visie bevat de ruimtelijke doelstellingen op lange termijn voor het betrokken beleidsniveau: gemeente, provincie of Vlaanderen. Ze worden geflankeerd door een operationaliseringsprogramma in de vorm van een set beleidskaders die een kortere looptijd hebben (middellange termijn). Beleidskaders kunnen apart herzien of opgegeven worden. Zo kan men flexibel inzetten op een selectieve set van de belangrijkste beleidsonderwerpen in functie van de maatschappelijke noden. Samen zijn ze de basis voor concrete maatregelen zoals het opmaken en bijsturen van uitvoeringsgericht instrumentarium (en ook de regelgeving ervan) of het aangaan van partnerschappen, het uitwerken van ontwikkelingsprogramma’s ... De beleidsplannen hebben de ambitie om flexibeler, strategischer en meer realisatiegericht te zijn dan de structuurplannen. Om de vele acties te realiseren zal samenwerking tussen diverse actoren (ook buiten de overheid) heel belangrijk zijn. Het beleidsplan zet nog meer in op de samenwerkende overheid. Een beleidsplan is niet langer bindend. Ook de hiërarchische goedkeuring is volledig vervallen. Het verwerven van een lokaal draagvlak en het mobiliseren van andere bestuursniveaus wint sterk(er) aan belang, precies omdat er geen sturingsinstrumenten zijn om bovenlokale keuzes af te dwingen (Schraepen, De Rynck & Voets, 2020). In de beleidskaders van de beleidsplannen worden actieplannen opgenomen, waarbij de acties niet alleen door de overheid zelf worden uitgevoerd, maar ook door tal van andere actoren.

86

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Inhoudelijk blijven dit ‘ruimtelijke’ beleidsplannen. Het omgevingsdenken is nog niet formeel in de titulatuur van het instrument opgenomen. Uit een bevraging van de gemeenten blijkt dat gemeenten nadenken over omgevingsthema’s zoals energie, klimaat en duurzaam bouwen (Departement Ruimte Vlaanderen, 2017). Het instrument werd recent ingevoerd en het aantal goedgekeurde beleidsplannen is anno 2021 beperkt. In wat volgt wordt een stand van zaken van het instrument beleidsplannen voor de verschillende beleidsniveaus toegelicht. Beleidsplan Ruimte Vlaanderen De Vlaamse Regering keurde op 20 juli 2018 de Strategische Visie Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV) goed. Deze visie omvat een toekomstbeeld en een overzicht van beleidsopties op lange termijn, met name de strategische doelstellingen. De strategische visie van het BRV heeft niet het statuut van een ontwerp van ruimtelijk beleidsplan, omdat er nog geen ontwerp-beleidskaders zijn goedgekeurd. Het biedt wel een basis voor regeringsbeslissingen om de visie te realiseren. De inhoudelijke lijnen kwamen reeds aan bod in het Ruimterapport 2018 en zijn erop gericht het ruimtelijk rendement te verhogen, een samenhangende open ruimte te creëren en knooppunten te ontwikkelen (Pisman et al., 2018). Het verandertraject om bijkomend ruimtebeslag te stoppen, om slecht gelegen juridisch aanbod af te bouwen en om verdichting te realiseren op goed gelegen locaties (met aandacht voor groenblauwe dooradering en leef- en omgevingskwaliteit) wordt ook wel ‘de bouwshift’ genoemd. De Vlaamse Regering wil tijdens deze legislatuur het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen nog goedkeuren, met een set van ontwerpbeleidskaders met concrete acties (Demir, 2019) Om die strategische visie te kunnen realiseren, wil de Vlaamse regering o.a. het decreet betreffende realisatiegerichte instrumenten (kortweg Instrumentendecreet) definitief goedkeuren (Demir, 2019). Dat ontwerp van decreet biedt een set van diverse instrumenten m.b.t. inrichting, beheer, grondverwerving, grondmobiliteit en flankerend beleid. Op de hoorzitting in 2020 over het ontwerp van Instrumentendecreet werd echter zware kritiek geuit (Vlaams Parlement, 2020d). Vooral financiële compensaties gelinkt aan de realisatie van de bouwshift zijn voer voor

Communicatieen participatietraject ‘De plaatsbepalers’

West-Vlaanderen

Goedkeuring kernnota

Oost-Vlaanderen

Vlaams-Brabant

Antwerpen

Startbeslissing beleidsplan

Goedkeuring focusnota

Goedkeuring kernnota

Startbeslissing nota Ruimte

Goedkeuring nota Ruimte

Startbeslissing

Limburg

2013

2014

2015

2016

Oriëntatienota

2017

Goedkeuring conceptnota

Goedkeuring conceptnota

Goedkeuring conceptnota

Goedkeuring focusnota

2018

Goedkeuring conceptnota

2019

2020

FIGUUR 2 // TIJDSLIJN VAN DE PROVINCIALE BELEIDSPLANNINGSPROCESSEN o.b.v. Schraepen et al. (2020, p.29)

vele discussies. Met een taskforce met alle betrokken actoren wordt gezocht naar een oplossing hiervoor (Vlaams Parlement, 2021a). Provinciaal Beleidsplan Ruimte De motieven om een provinciaal beleidsplan te maken zijn divers: het gedateerde structuurplan actualiseren en/of zoeken naar de inhoudelijke invulling van de (aangepaste en nog niet altijd geconcretiseerde) provinciale taken en bevoegdheden. De opmaak van een provinciaal beleidsplan is juridisch geen verplichting én is in tegenstelling tot een structuurplan niet juridisch bindend, maar toch hebben alle provincies (met uitzondering van West-Vlaanderen) in 2020 een conceptnota voor hun beleidsplan goedgekeurd (Figuur 2 stand van zaken op 10/08/2020). Deze nota’s kwamen tot stand op basis van participatieve processen en overleg met gemeentebesturen. Momenteel verwerkt men in de provincies de opmerkingen van het openbaar onderzoek en wordt er studiewerk verricht over de beleidskaders. Voor het operationaliseren van de beleidskaders zijn de discussies nog volop lopende en zijn er nog geen definitieve documenten (Schraepen et al., 2020). Gemeentelijk Beleidsplan Ruimte Er zijn nog niet zo veel gemeenten gestart met (de opmaak van) een beleidsplan en zeker nog niet elke gemeente is daarover in overleg met het Departement Omgeving. Daarvoor zijn verschillende redenen. Uit gesprekken met bevoorrechte getuigen (onder meer gesprek met Xavier Buys-VVSG en Hans Timmermans-VRP) blijkt dat

heel wat gemeenten een eerder afwachtende houding aannemen en zich afvragen of ze het gemeentelijk structuurplan wel willen vervangen door een gemeentelijk beleidsplan. Voor sommige gemeenten is een punctuele aanpassing van het gemeentelijk structuurplan een volwaardige optie. Het opmaken van een gemeentelijk beleidsplan is bovendien juridisch geen verplichting, én is in tegenstelling tot een structuurplan niet juridisch bindend. Andere vinden het nadenken over de lange termijn geen prioriteit en verkiezen om in te zetten op meer concrete projecten op hun grondgebied. Gemeenten halen aan dat ze meer zicht willen hebben op wat Vlaams (beleidskaders, instrumentendecreet …) en provinciaal (provinciaal beleidsplan) gebeurt. Sommige gemeenten hebben bovendien niet de expertise en/ of het personeel om een beleidsplanningsproces op te starten. In kleine gemeenten gaat de aandacht voornamelijk naar de vergunningen (ten nadele van beleidsvorming of handhaving). Lokale besturen van grotere gemeenten beschikken vaker over een sterk uitgebouwd ambtelijk apparaat en hebben hierdoor meer strategische beleidsruimte, een beter gemotiveerde en consequenter toegepaste ruimtelijke visie, meer juridische ondersteuning en een sterkere onderhandelingspositie ten opzichte van private ontwikkelaars. (Van Haelter, Torfs & Voets, 2021) De gemeenten Asse, Merelbeke, Nazareth, Lochristi, Zwijndrecht en Essen (Figuur 3, stand van zaken op 01/05/2021) hebben hun gemeentelijk beleidsplanningsproces formeel gestart én hebben een goedgekeurde conceptnota. De stad Geel staat momenteel het verst. Haar ontwerp gemeentelijk beleidsplan werd op 1 april 2021 voorlopig vastgesteld op

2 // INSTRUMENTARIUM

87

geen gemeentelijk beleidsplan goedgekeurde conceptnota voorlopig vastgesteld gemeentelijk beleidsplan

FIGUUR 3 // OVERZICHT EN STAND VAN ZAKEN VAN DE GEMEENTELIJKE BELEIDSPLANNEN OP 1 MEI 2021

basis van overgangsbepalingen. Er zijn nog een aantal gemeenten in voorbereidende fase. Zij krijgen vanuit het departement hiervoor ondersteuning (kennisnetwerk, en subsidies voor pilootprojecten BRV). In 2017 bevroeg het Departement Omgeving gemeenten tijdens de lokale atria over de thema’s die ze in de nabije toekomst wilden aanpakken met hun ruimtelijk beleid (Departement Ruimte Vlaanderen, 2017). De volgende drie thema’s werden als de grootste uitdagingen beschouwd: • Ruimtelijk rendement verhogen en vermijden bijkomend ruimtebeslag: gemeenten zien kansen om ruimtelijke rendementsverhoging te realiseren, o.a. op bedrijventerreinen (met groenblauwe dooradering), door gemeenschappelijk gebruik van parkeerplaatsen te stimuleren, door lintbebouwing terug te dringen en door een visie te ontwikkelen op het omgaan met zonevreemde bedrijven of leegstaande hoeves. Gemeenten vinden dat ze een voorbeeldrol hebben inzake het realiseren van ruimtelijk rendement en kwaliteit in hun eigen (PPS) projecten en hun gemeentelijk aankoopbeleid van gronden. • Groenblauwe dooradering realiseren: winsten kunnen gehaald worden door waterlopen open te leggen en wadi’s en grachten te creëren bij nieuwe wegenaanleg in plaats

van rioleringen, door groendaken, hagen en andere groenafsluitingen te verplichten en door verhardingsbeperkingen en groennormen op te leggen. • Energie, klimaat en duurzaam bouwen inhoudelijk uitwerken: gemeenten willen een inspirerende voorbeeldrol opnemen door op eigen gebouwen zonnepanelen te installeren, warmtenetten tussen eigen gebouwen op te zetten of energiebesparende maatregelen te nemen in de gemeentewerking (bv. autodelen). Ook over de participatie van bewoners bij het ontwikkelen van windmolens wordt nagedacht. Eerder kwam al het belang aan bod van overleg, draagvlak en partnerschappen bij het maken van beleidskeuzes. Er is niet vooraf bepaald welke taken er lokaal dan wel bovenlokaal opgenomen worden, en welke rol elk bestuur hier juist heeft. Voor thema wonen is het bijvoorbeeld nog onduidelijk welke rol het provinciebestuur via beleidsplanning zal opnemen in het maken van bovenlokale keuzes, omdat hierover onder lokale besturen geen eensgezindheid lijkt te bestaan. Het is nog onduidelijk of dit werkbaar is zonder een sterk sturend Vlaams kader. Daarvoor is de afhankelijkheid van Vlaamse beslissingen en van werkbare instrumenten op juridisch en financieel vlak veel te groot. (Schraepen et al., 2020).

// Complex project In 2015 werd het instrument complexe projecten ingevoerd (Vlaams Parlement, 2014a). De bedoeling van dit instrument is om via een geïntegreerd proces zowel de noodzakelijke bestemmingswijziging door te voeren als de benodigde vergunningen te verlenen en zo sneller projecten te kunnen realiseren. Met de procesaanpak voor complexe projecten wil de Vlaamse overheid

88

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

projecten binnen een aanvaardbare termijn realiseren met een zo maximaal mogelijk draagvlak. Elk complex project is uniek en vereist maatwerk. Het decreet complexe projecten legt een basisprocedure vast met een stappenplan over welke beslissingen er in welke fase moeten worden genomen. Daarnaast wordt er sterk ingezet op

publieke raadpleging projectonderzoeksnota (tussennota) afgerond publieke raadpleging projectonderzoeksnota (tussennota/deelproject) afgerond

Extra containerbehandelingscapaciteit haven Antwerpen Nautische toegankelijkheid Haven Zeebrugge

publieke raadpleging projectonderzoeksnota afgerond Stationsomgeving Kessel

voorkeursbesluit

einde oo

voorontwerp voorkeursbesluit

Verbeteren van de leefbaarheid in Klein-Rusland Bedrijventerrein Op de Berg* Naar een leefbare woonkern, project vrachtberkeer (Rumst)

Stationsomgeving Geel Opwaardering / aanpassing kanaal Bossuit-Kortrijk Noord-Zuidverbinding Limburg Kluisbos*

publieke raadpleging AON afgerond

Oostelijke verbinding

Kustvisie*

startbeslissing 2017-01-01

2018-01-01

2019-01-01

2020-01-01

2021-01-01

Complex Project Via Gentbrugge * stopgezet

FIGUUR 4 // TIJDSLIJN EN STATUS VAN DE OPGESTARTE COMPLEXE PROJECTEN OP 1 SEPTEMBER 2021

een participatieve en oplossingsgerichte procesaanpak. Men kan in het proces bepaalde stappen toevoegen die niet in het decreet zijn verankerd. Deze flexibiliteit wordt voorzien zodat men in de onderzoeksfase een geïntegreerd onderzoek kan voeren met aandacht voor alle aspecten en verschillende thema’s. Met dit instrument worden verschillende omgevingsthema’s multidisciplinair en geïntegreerd aangepakt. De administraties en besturen hebben een zeer actieve rol in het projectteam. De overheid neemt hier een samenwerkende rol op. Het te doorlopen proces binnen complexe projecten bestaat uit vier fases: de verkenningsfase, de onderzoeksfase, de uitwerkingsfase en de uitvoeringsfase. De fases zijn gescheiden door drie vaste onomkeerbare beslismomenten: de startbeslissing, het voorkeursbesluit en het projectbesluit. Als voorbereiding van het voorkeurs- en het projectbesluit vindt telkens een openbaar onderzoek plaats. Vergeleken met een meer klassieke procesaanpak is er in de vernieuwde aanpak van complexe projecten een parallelle schakeling van onderzoeken en procedures in plaats van een opeenvolging en de openbare onderzoeken worden gebundeld. Bovendien wordt geïnvesteerd in een ondersteunend netwerk. Bij de start van de onderzoeksfase wordt een alternatievenonderzoeksnota (AON) opgemaakt. Dit gebeurt bij voorkeur via een participatief traject, maar om maatwerk mogelijk te maken, wordt dit participatief traject niet decretaal vastgelegd. Eens opgemaakt, wordt de AON formeel voorgelegd aan het publiek en aan de adviesinstanties. In de latere

uitwerkingsfase wordt in een projectonderzoeksnota (PON) gekeken welke alternatieven verder op uitvoeringsniveau onderzocht moeten worden. Formeel moet de projectonderzoeksnota niet aan het publiek voorgelegd worden. Omdat participatie belangrijk is, wordt een maatgerichte aanpak richting betrokken lokale doelgroepen toegepast (Departement Omgeving, 2019). Er zijn 13 projecten waarvoor de bevoegde overheid (Vlaamse Regering of gemeenteraad) een startbeslissing heeft genomen en waarvoor de procedure loopt (Figuur 4, stand van zaken op 01/09/2021). De complexe projecten ‘Naar een leefbare woonkern, project vrachtverkeer (Rumst)’, ‘Stationsomgeving Kessel’, ‘Stationsomgeving Geel’, ‘Kluisbos’ zijn gemeentelijke projecten, voor de andere is de Vlaamse overheid bevoegd. Voor 3 projecten is de onderzoeksfase beëindigd en heeft de bevoegde overheid een voorkeursbesluit vastgesteld (nl. ‘Stationsomgeving Kessel’, ‘Nautische toegankelijkheid haven Zeebrugge’, ‘Extra containerbehandelingscapaciteit haven Antwerpen’). Het eerste projectbesluit wordt verwacht eind 2021. In 2021 werden de complexe projecten Industrieterrein ‘Op de Berg’, ‘Kluisbos’ en ‘Kustvisie’ stopgezet (Figuur 5, stand van zaken op 1/09/2021). Voor de projecten ‘Extra containerbehandelingscapaciteit haven van Antwerpen’ en ‘Nautische toegankelijkheid haven Zeebrugge’ loopt er bij de Raad van State een beroepsprocedure tegen het voorkeursbesluit. Het relanceplan van de Vlaamse Regering van december 2020 vestigde een hernieuwde aandacht op complexe projecten

2 // INSTRUMENTARIUM

89

#

startbeslissing

"

stopgezet voorkeursbesluit

# #

"

# #

#

# "

# "

FIGUUR 5 // LOCATIES EN STATUS VAN DE COMPLEXE PROJECTEN IN VLAANDEREN OP 1 SEPTEMBER 2021

met na een evaluatie een optimalisatie van het decreet complexe projecten (op basis van de recente ervaringen) (Vlaamse Regering, 2020). Uit de evaluatie die het Departement Omgeving uitvoerde blijkt dat de ervaringen met complexe projecten uiteenlopen, afhankelijk van het proces en de fase waarin het specifiek complex project zich bevindt (Departement Omgeving, 2021b). De politieke betrokkenheid is van cruciaal belang voor het verloop van een complex project. De projecten lopen vaak over verschillende legislaturen heen en kunnen beïnvloed worden door een bestuurswissel. Een gebrek aan of een moeizame politieke besluitvorming heeft impact op de doorlooptijd van een complex project. Anderzijds kan de druk vanuit het politieke niveau ervoor zorgen dat er voldoende vaart blijft in het verloop van het project. Een meerwaarde van het traject van complexe projecten is het creëren van draagvlak. Dat gebeurt door verschillende bestuursniveaus te betrekken, door de beleidsdomein overschrijdende samenwerking binnen een multidisciplinaire ambtelijke begeleidingsgroep en door de continue interactie met de bevolking. Door een bredere kijk zijn er meer belanghebbenden en bijkomende ambities in het proces. De keuze voor zo’n aanpak heeft

uiteraard wel gevolgen voor de timing. Adviesinstanties worden vaak met lijvige dossiers geconfronteerd en voor burgers is het niet evident om mee te volgen op hoog strategisch niveau. Met de recent ingevoerde attentieplicht is dit laatste een belangrijk aandachtspunt. Die attentieplicht bepaalt dat geen beroep mogelijk is wanneer de beroepsindiener de bestreden onwettigheid van de beslissing niet heeft aangebracht tijdens de bestuurlijke procedure (Vlaams Parlement, 2021c). Wanneer een burger te laat begrijpt wat de gevolgen kunnen zijn, en hij pas laat in het proces van oordeel is dat hij nadeel ondervindt, is het voor hem misschien zelfs niet meer mogelijk in beroep te gaan. Facultatieve stappen en nota’s in het traject van een complex project zorgen voor onduidelijkheid. De flexibiliteit in de aanpak biedt wel kansen voor maatwerk. Meningen verschillen over de doorlooptijd. Er zijn er die vinden dat de complexe projecten een te traag verloop hebben. Anderen geven aan dat er tijd nodig is om een kwalitatief proces te voeren. Of dat laatste effectief het geval zal zijn, moet nog blijken uit de eindresultaten. Vermits alle trajecten nog lopen, kunnen we nog geen conclusies trekken over de effectiviteit van het instrument. Wel stellen we vast dat 2 van de 3 voorkeursbesluiten aangevochten werden bij de Raad van State.

// Brownfieldconvenant De Vlaamse Regering wil de herontwikkeling van verlaten bedrijventerreinen (zg. brownfields) stimuleren en faciliteren in plaats van nieuwe gebieden aan te snijden voor de ontwikkeling van industriële activiteiten, woningbouw of recreatie. De brownfieldconvenant werd in 2007 geïntroduceerd met het brownfielddecreet (BS 19 juni 2007). In een brownfieldconvenant worden afspraken gemaakt met de actoren (projectontwikkelaars, grondeigenaars …) en de regisseurs (faciliterende, subsidiërende en vergunningverlenende overheden …) die betrokken zijn bij een brownfieldproject. Via de convenant krijgen

90

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

projectontwikkelaars en investeerders een aantal juridisch-administratieve en financiële voordelen bij de ontwikkeling van vervuilde, verwaarloosde en/of onderbenutte bedrijventerreinen. Alle betrokken administraties, instanties en personen maken duidelijke afspraken voor een goede samenwerking en afstemming om het brownfieldproject te realiseren. Het brownfielddecreet voorziet financiële voordelen voor de actoren die de herontwikkeling van een brownfieldsite uitvoeren: • vrijstelling van verkooprechten, schenkbelasting en verdeelbelastingen;

50 8

Onontvankelijk

11

Ontvankelijk

30 28 26

7

6

4 5 31

18

6

2

13

14

16

4

13

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

14 3

9

12

4

11

12

2019

2020

7

5 2008

16

11 2

18

2007

6

9

3

Ondertekend

27

2016

2017

2 2018

FIGUUR 6 // AANTAL INGEDIENDE, (ON)ONTVANKELIJKE EN ONDERTEKENDE AANVRAGEN VOOR DE BROWNFIELDCONVENANT PER JAAR VAN OPROEP o.b.v. Agentschap Innoveren en Ondernemen (2021)

Brownfieldconvenanten ondersteunen de transformatie van verouderde industriële gebieden naar hedendaagse werk- en woonomgevingen. 91

Aandeel ondertekende Aandeel ondertekende convenanten

convenanten buiten de kern

63,5%

Verstedelijkt

40,2%

21,5

Randstedelijk

15,9

15,0

Landelijk

13,0

FIGUUR 7 // AANDEEL ONDERTEKENDE CONVENANTEN IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN o.b.v. Agentschap Innoveren en Ondernemen (2021)

• • •

vrijstelling van heffing in het kader van decreet leegstaande en verwaarloosde bedrijfsruimten; vrijstelling van planbatenheffing; vrijstelling van de door OVAM gevraagde financiële zekerheid bij overdracht van een risicogrond.

De eerste oproepen werden gelanceerd in 2007, 2010 en 2013. Nadien werd er jaarlijks een oproep gelanceerd (Figuur 6). In de eerste oproep werden de meeste aanvragen ingediend, er was duidelijk een grote vraag naar een aanpak voor brownfieldsites. Vier op vijf van de ingediende dossiers voldeden aan de definitie van een brownfield (ze werden dan ook ontvankelijk verklaard) en voor deze dossiers werden de onderhandelingen opgestart. Voor 105 convenanten zijn de onderhandelingen afgerond en werden ze ondertekend (stand van zaken april 2021) (Agentschap Innoveren en Ondernemen, 2021). De meerderheid van de ondertekende convenanten ligt in de verstedelijkte delen van Vlaanderen (63,5%). 15% van de ondertekende convenanten ligt landelijk, en hoofdzakelijk buiten de kern (13%) (Figuur 7). Ook in de randstedelijke delen van Vlaanderen liggen de ondertekende convenanten (21,5%) hoofdzakelijk buiten de kernen (15,9%).

Het ‘brownfieldconvenant’ is een juridisch instrument waarbij de overheid een samenwerkende rol opneemt. Terwijl projectontwikkelaars, grondeigenaars ... het project op het terrein uitvoeren, zijn de rollen van de betrokken administraties decretaal bepaald en gericht op samenwerking in functie van de realisatie van het project. Brownfieldherontwikkeling vereist een multidisciplinaire en geïntegreerde aanpak waarbij aspecten zoals bodemsanering, ruimtelijke ordening, mobiliteit, ontsluiting, communicatie, financiering e.d. op elkaar afgestemd worden.

"

# "

"

""

"

#

""

" "

#

#" "" "# " "" # "

"

"

#

"

" "

"

"

" "

"

""# "

" "

" " # " " "

" "

"

"

"

" "

#" "

#" " "

"# "

"

# " # "" # "

#

" " " " "

" # "

" " "

# ""

"

"

aanvraag convenant ingediend

#

convenant gerealiseerd

"

convenant getekend

"# " aanvraag convenant ingediend

#

convenant gerealiseerd

"

convenant getekend

"

onderhandelingen convenant opgestart

FIGUUR 8 // LOCATIES VAN DE ONDERTEKENDE BROWNFIELDCONVENANTEN onderhandelingen convenant opgestart (2021) o.b.v. Agentschap Innoveren en Ondernemen

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

" " " " "

"

"

92

" "

"

Na 13 jaar is iets meer dan 1.400 hectare herontwikkeld via een brownfieldconvenant. De grootste sites liggen in havens (Antwerpen, Gent) of langs grote waterwegen (Albertkanaal, Bovenschelde, Gentse Kanalen …), of zijn voormalige grote industriële sites (Renault-site Vilvoorde, Ford Genk …) (Figuur 8). De meerderheid van de brownfieldconvenanten draagt een industrieel verleden met zich mee (oude industriële steden/ gebieden, oude industriële assen …). Uit Figuur 9 blijkt dat 66% van de oppervlakte bij aanvraag bestemd was als industriegebied of een bestemming had die industriële en/of economische activiteiten toelaat. Zo’n 57% van de herbestemde oppervlakte werd opnieuw exclusief gebruikt voor economische activiteiten (industriegebied, zone voor bedrijvigheid, zone voor KMO’s en ambachtelijke bedrijvigheid …) en 9% voor een mix van activiteiten en functies (zoals wonen, kantoren, diensten, gemeenschapsvoorzieningen …). 13% van de oppervlakte krijgt een bestemming als woongebied. Dit betekent dat de brownfieldconvenanten de transformatie van verouderde industriële gebieden naar hedendaagse werken woonomgeving ondersteunen (Agentschap Innoveren en Ondernemen, 2021). Duurzame herontwikkeling betekent ook ruimte maken voor water en groen. Iets minder dan 1/6de van de oppervlakte wordt bij herbestemming ingekleurd als park- of buffergebied (resp. 10% + 5%). In gebieden die bestemd zijn voor woningen of bedrijven wordt bij de inrichting ook nagedacht over open ruimte of een groenblauwe dooradering. Dit zijn bepalende elementen die (leef)kwaliteit in een nieuw project brengen. Door de beperkingen van de bodem en het grondwater vereist dit wel een andere benadering. De premies en voordelen in de regelgeving voor brownfieldontwikkelingen zijn momenteel niet toepasbaar voor agrarische herontwikkelingen. Gezien het dalend aantal landbouwers, en dus het aantal de vrijkomende bedrijfszetels, kan de vraag gesteld worden of de oprichting van gebouwen op greenfields nog te verantwoorden is met het oog op het vrijwaren van

Voor aanvraag brownfieldconvenant 66%

Na einde brownfieldconvenant

60 Economie: 57% 50

40

30

20

10

7% 6% 4% 2% 0 1%

Wonen: 13% Park: 10% Gemengd: 9% Buffer: 5% Openbaar domein: 3% Gemeenschapsvoorzieningen: 0,1% Militair domein: 0%

FIGUUR 9 // OPPERVLAKTEAANDEEL VAN IEDERE BESTEMMING VÓÓR DE AANVRAAG EN NA HET EINDE VAN DE BROWNFIELDCONVENANT o.b.v. Agentschap Innoveren en Ondernemen (2021)

de open ruimte. Agrarische reconversie zou eveneens als een brownfieldherontwikkeling kunnen worden aanzien (Atelier Romain, Publius Advocaten, DLV, & Rebelgroup, 2020).

// Omgevingsvergunning Sinds 1962 is een vergunning vereist om te bouwen, verbouwen, functies te wijzigen, constructies te plaatsen, bomen te vellen, enz.(1) Doorheen de tijd is er veel veranderd aan de wetgeving rond stedenbouwkundige vergunningen, waarover het Ruimterapport 2018 al uitvoerig rapporteerde. Daarnaast moeten bedrijven nagaan of ze een milieuvergunning nodig hebben voor het exploiteren van ingedeelde inrichtingen of activiteiten. De klassen 1, 2 en 3 duiden op de graad van mogelijke hinder van uw bedrijf voor mens en milieu. De indeling in klassen is gebaseerd op de aard en de belangrijkheid van de milieueffecten. Klasse 1 betekent de meest hinderlijke activiteit. Klasse 3 de minst hinderlijke activiteit. Met het decreet betreffende de omgevingsvergunning van 25 april 2014 (B.S. 23 oktober 2014) werden de procedures voor de

klassieke stedenbouwkundige en de milieuvergunning geïntegreerd in de omgevingsvergunning. Dit decreet trad op 23 februari 2017 in werking. Nadien werd op 1 augustus 2018 hier nog de vergunning voor kleinhandelsactiviteiten en vegetatiewijziging toegevoegd. Belangrijke uitgangspunten waren (Vlaams Parlement, 2014b): • globale beoordeling waarbij alle elementen gelijktijdig in rekening worden genomen en uitspraak wordt gedaan over het geheel; • geïntegreerde vergunningsprocedure: met één gemengde vergunningsaanvraag, één openbaar onderzoek en één adviesronde één vergunning bekomen die zowel toelating geeft om een stedenbouwkundige handeling uit te voeren als om een ingedeelde inrichting te exploiteren, eventueel

2 // INSTRUMENTARIUM

93

een vegetatiewijziging te realiseren of een kleinhandelsactiviteit uit te baten; • vergunningsprocedures eenvoudiger en transparanter te maken, met bijzondere aandacht voor de participatie van het publiek en een doorlooptijd in verhouding tot complexiteit van de aanvraag. De omgevingsvergunning is een juridisch instrument, met een sterke verankering in verschillende decreten. In de wetgeving wordt niet alleen opgenomen waarvoor een vergunning vereist is (Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening en decreet algemene bepalingen milieubeleid, natuurdecreet, decreet handelsvestigingen), maar ook hoe die procedure moet verlopen (Decreet Omgevingsvergunning). Bij de beoordeling wordt de aanvraag getoetst aan wettelijke, decretale of reglementaire bepalingen. Voor de stedenbouwkundige handeling kan een beoordeling aan de goede ruimtelijke ordening aangewezen zijn. Dit is niet nieuw en was voordien al van toepassing bij een stedenbouwkundige vergunning. Voor die beoordeling werden in het decreet toetsingscriteria vastgelegd. Een deel van die criteria gaat in op de stedenbouwkundige aspecten zoals de functionele inpasbaarheid, de mobiliteitsimpact, de schaal, het ruimtegebruik en de bouwdichtheid, visueel-vormelijke elementen, cultuurhistorische aspecten en het bodemreliëf. Bij de beoordeling wordt ruimer gekeken dan enkel die stedenbouwkundige aspecten. Andere criteria zijn omgevingsaspecten

94

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

zoals hinderaspecten, gezondheid, gebruiksgenot, veiligheid in het algemeen, en het beheer met het oog op duurzame ontwikkeling. De vergunningverlenende overheid mag sinds 2009 ook rekening houden bij de beoordeling met beleidsmatig gewenste ontwikkelingen (Roelandts & Defoort, 2009). Niet voor alle werken of projecten is nog een omgevingsvergunning nodig. Voor een aantal werken en activiteiten heeft de decreetgever geoordeeld dat de impact op de omgeving klein is en een grondige beoordeling daarom niet nodig is. Een aantal werken en activiteiten zijn alleen meldingsplichtig, een aantal zijn vrijgesteld van vergunning. Hier neemt de overheid een terughoudende rol op voor het aspect vergunningen. Voor werken of activiteiten waarvoor wel een vergunning nodig is, maakt het omgevingsvergunningendecreet het facultatief vooroverleg over het project mogelijk tussen de initiatiefnemer van het project en de overheid. Voor sommige projecten wordt dit vooroverleg (projectvergadering) zelfs decretaal geregeld. Met dit vooroverleg zit de overheid vóór aanvang van de formele vergunningsprocedure met de initiatiefnemer samen om de haalbaarheid van het project te bespreken, en indien nodig kan het project nog fundamenteel worden bijgestuurd. Daardoor nemen de slaagkansen van het project toe tijdens de vergunningsprocedures (IDEA Consult, 2021). Als de bevoegde overheid vaststelt dat er onregelmatigheden zijn gebeurd die tot de vernietiging van de beslissing zouden kunnen leiden, dan kan zij deze verhelpen (administratieve lus). De vergunningsaanvrager kan nog

Vlaamse Overheid

Provincie

Gemeente

0

50

100

150

200 dagen

FIGUUR 10 // DOORLOOPTIJD VAN DE OMGEVINGSVERGUNNINGSDOSSIERS IN EERSTE AANLEG PER BEVOEGDE OVERHEID TUSSEN 2018 EN 2020 o.b.v. het Omgevingsloket

tijdens de procedure wijzigingen aan de vergunningsaanvraag aanbrengen (wijzigingsverzoek) (Vlaams Parlement, 2014b). De overheid wil het vlotte verloop van de procedures faciliteren en ondersteunen. Ze neemt een oplossingsgerichte, samenwerkende rol op voor enkele deelaspecten in de procedure. Alle aanvragen voor een omgevingsvergunning (vergunnings- en meldingsplicht) worden ingediend en behandeld via het omgevingsloket. Op basis van de ingediende dossiers kunnen we analyses en statistieken uitvoeren. Zo kunnen parameters als doorlooptijden, beslistermijnen, aantal dossiers enzovoort beter opgevolgd worden en kan over heel wat parameters ten allen tijde gerapporteerd worden over verschillende tijdseenheden (per dag, per maand, per jaar) over de verschillende bestuursniveaus volgens het type vergunningen. De hierbij geleverde informatie is gebaseerd op de gegevens opgenomen in dit loket op 17 maart 2021, en dit voor de projecten ingediend tussen 1 januari 2018 en 1 januari 2021. In de periode vanaf 1 januari 2018 tot en met 31 december 2020 zijn er 272.850 aanvragen voor een omgevingsvergunning ingediend in het omgevingsloket, waarvan 55.160 aanvragen (20%) stopgezet zijn en 8.451 aanvragen nog in behandeling waren op 1 januari 2021. Het aantal ingediende aanvragen neemt jaarlijks toe. In 2018 werden er 81.384 aanvragen ingediend, in 2019 werden 93.167 aanvragen ingediend en in 2020 werden 98.299 aanvragen ingediend (Departement Omgeving, 2020c). De gemeenten zijn bevoegd om over de meeste aanvragen een beslissing te nemen (94,5%). Het merendeel van de aanvragen

zijn immers voor woningen, waarvoor gemeenten bevoegd zijn. De Vlaamse overheid beslist over 1,1% van de aanvragen en de provincie over 4,4% van de aanvragen. Gemiddeld wordt na ca. 90 dagen een beslissing genomen in eerste aanleg. De doorlooptijd verschilt naargelang van de overheid die bevoegd is (en van de mate van complexiteit van de aanvraag) (Figuur 10). Gemeenten beslissen gemiddeld na 82 dagen. Gemeenten hebben meer aanvragen waarvoor geen openbaar onderzoek nodig is, en daardoor kunnen de procedures sneller. De provincies en het Vlaams Gewest beslissen gemiddeld na ca 130 dagen (Departement Omgeving, 2020c). De meeste aanvragen (92,4%) worden vergund, 7,6% aanvragen worden geweigerd (Figuur 11). Stilzwijgende weigering zijn aanvragen waar de overheid niet tijdig een beslissing heeft genomen en die van rechtswege geweigerd zijn. Ze komen zelden voor (0,15%). Besturen overleggen vaak vooraf over de haalbaarheid van een project en tijdens de procedure wordt nog regelmatig bijgestuurd. De besturen streven naar goed ingediende projecten (met eventuele wijzigingen tijdens de procedure om tegemoet te komen aan adviezen en bezwaren) die dan finaal vergund kunnen worden. Stilzwijgende weigeringen worden vermeden. (IDEA Consult, 2021) Met de omgevingsvergunning is het niet meer mogelijk om bijvoorbeeld de stedenbouwkundige handelingen en de ingedeelde inrichtingen of activiteiten voor hetzelfde project afzonderlijk aan te vragen. De wetgeving verplicht tot het samen indienen van zogenaamde onlosmakelijk verbonden activiteiten. Deze

2 // INSTRUMENTARIUM

95

aanvragen worden verder ‘gemengde aanvragen’ genoemd. Uit de data van het omgevingsloket blijkt dat voor de meeste aanvragen alleen een stedenbouwkundige handeling nodig is (82,5%). Het merendeel daarvan is voor de bouw van een woning, bijgebouwen, appartement. Woningbouw is verantwoordelijk voor het merendeel (68,5%) van de aanvragen voor een omgevingsvergunning. De gemengde aanvragen (8%) komen minder frequent voor. Dit zijn hoofdzakelijk projecten voor infrastructuurwerken, industriele activiteiten, nutsvoorzieningen of landbouwactiviteiten. 9,5% van de aanvragen zijn louter voor de exploitatie van een ingedeelde inrichting of activiteit. Aanvragen voor een omgevingsvergunning kunnen één of meerdere functies bevatten, in Figuur 12 worden het aantal aanvragen per functie weergegeven.(2) (Departement Omgeving, 2020c). Het merendeel van de vergunde, gemengde aanvragen is voor projecten die in ruimtebeslag liggen (toestand 2019), maar wel hoofdzakelijk buiten de kernen. Meer dan de helft van de vergunde, gemende aanvragen is voor projecten die in de landelijke delen van Vlaanderen liggen, 24% in de randstedelijke delen en 20% in de verstedelijkte delen van Vlaanderen (Figuur 13) (toestand 2019).(3) Wanneer iemand van oordeel is dat de beslissing over een vergunningsaanvraag onterecht is, dan kan die persoon daartegen in beroep gaan. Dit kan de aanvrager zijn die niet akkoord is met de beslissing. Dat kan een overheid zijn (adviserende instantie of toezichthoudende overheid) die oordeelt dat de beslissing strijdig is met haar beleid, of een derde (buur, vereniging, enz.) die schade ondervindt door de beslissing. De wetgeving voorziet 2 soorten beroep: een beroep bij de

81.384 110 4.740

45.126

Niet bepaald 27.401 Landschapselement (boom, bos)

239

Terreinaanleg

21.894

Industrie

19.984

Dienstverlening

15.411

Recreatie

15.135

Reclame

14.136

Andere functie

12.893

Landbouw

In behandeling

Onontvankelijk

19.732

2018

2019

2020

FIGUUR 11 // AANTAL AANVRAGEN VOOR EEN OMGEVINGSVERGUNNING PER JAAR VAN INDIENEN EN VOLGENS STATUS IN DE PROCEDURE o.b.v. het Omgevingsloket

Gemengde aanvraag

77.215

53.561

Ingedeelde inrichting of activiteit

7.359

FIGUUR 12 // AANTAL AANVRAGEN VOOR EEN OMGEVINGSVERGUNNING PER FUNCTIE TUSSEN 2018 EN 2020 o.b.v. het Omgevingsloket

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

7.991

18.771

Militair 64

96

Vergund

16.657

33.879 33.879

65.528

221

246.201 37.323

Stilzwijgend geweigerd Geweigerd

59.641

259.996

36.560

98.299 90 4.958

68.264

Stedenbouwkundige handelingen Wonen Op en rond gebouw (tuinhuis, zwembad, afsluiting...) Infrastructuur (wegenis, waterlopen, spoorwegen, nutsvoorzieningen, windturbine...) Commerciële functie

93.167 130 5.781

279.131 259.310

Globaal

Binnen ruimtebeslag

20%

Verstedelijkt

19%

24

Randstedelijk

11%

20 56

Landelijk

Binnen een kern

6 42

100

Totaal

7 81

24

FIGUUR 13 // AANTAL VERGUNDE GEMENGDE OMGEVINGSVERGUNNINGSDOSSIERS IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN TUSSEN 2018 EN 2020 o.b.v. het Omgevingsloket

hogere overheid, en nadien nog een beroep bij de Raad voor Vergunningsbetwisting. In geval van een beroep bij de hogere overheid, de zogenoemde administratieve beroepen, oordeelt de beroepsinstantie over de totaliteit van de aanvraag en gaat in op de inhoudelijke elementen van de aanvraag. Zo doet ze niet alleen de toetsing aan de wettelijke bepalingen zoals de Raad doet, maar ook de inpassing van het project in zijn omgeving. Tegen 3,9% van de beslissingen is bij een hogere overheid (in laatste administratieve aanleg) een beroep ingesteld, meer in detail: tegen 2,3% van de vergunning en tegen 23% van de weigeringen. Er wordt dus vooral in beroep gegaan tegen een weigeringsbeslissing. De meerderheid van deze beroepen wordt beoordeeld door de provincie (93%), een minderheid door de

Vlaamse overheid (7%) (Departement Omgeving, 2020c). 65% van de initiële beslissingen blijven behouden na beoordeling van het beroep. 67% van de aangevochten vergunningen blijft een vergunning na beroep, 39% van de weigeringen wordt omgezet in een vergunning. Gemiddeld wordt na 96,5 dagen een beslissing genomen over het project waartegen in beroep wordt gegaan. Ook hier verschilt de beslissingstermijn naargelang van de bevoegde overheid, en eventueel naargelang van de complexiteit van het dossier (Figuur 14). De dossiers waartegen in beroep wordt gegaan zijn in hoofdzaak voor aanvragen met enkel een stedenbouwkundig luik (met de functie wonen). Dit zijn dan de dossiers die het vaakst voorkomen. Beroepen komen iets meer voor bij gemengde projecten

Vlaamse Overheid

Provincie

0

50

100

150

200 dagen

FIGUUR 14 // DOORLOOPTIJD VAN DE OMGEVINGSVERGUNNINGSDOSSIERS IN LAATSTE AANLEG PER BEVOEGDE OVERHEID TUSSEN 2018 EN 2020 o.b.v. het Omgevingsloket

2 // INSTRUMENTARIUM

97

Infrastructuur

Gemiddelde: 3,9%

Wonen

45,6%

Overige

Windturbine

Serviceflat

20,6

Elektriciteit

16,2

12,4

Andere nutsvoorziening en aanhorigheid

12,3

Wegen (autoweg, voetweg, fietspad)

11,9

Meergezinswoning (appartement / studio)

11,5

Rust- en verzorgingstehuis

9,0

Terreinaanleg

8,7

Landbouw

8,6

Infrastructuur, gemiddelde

7,6

Recreatie

7,6

Dienstverlening

7,3

Studentenkamers of kamerwoning

7,3

Commerciële functie

6,4

Andere functie

6,2

Niet bepaald

6,0

Industrie

5,4

Landschapselement

5,3

Reclame

4,2

3,2

Wonen, gemiddelde

Op en rond gebouw

FIGUUR 15 // AANDEEL BEROEPEN TEGEN OMGEVINGSVERGUNNINGSDOSSIERS PER FUNCTIE TUSSEN 2018 EN 2020 o.b.v. het Omgevingsloket

(tegen 8,3% van de aanvragen wordt in beroep gegaan). Er zijn types van aanvragen waartegen duidelijk meer in beroep wordt gegaan. Dit zijn vooral aanvragen voor de windturbines, maar ook tegen aanvragen voor serviceflats, nutsvoorzieningen en wegenis, meergezinswoningen, rusthuizen … (Figuur 15) wordt gemiddeld meer in beroep gegaan (Departement Omgeving, 2020c). In het werkjaar 2018-2019 heeft de Raad voor Vergunningsbetwisting de beslissing vernietigd bij 468 van de 722 ontvankelijke dossiers (65%). Deze vernietigingsgraad schommelde de

98

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

voorbije (zeven) werkjaren steeds rond de 60%. De gemiddelde doorlooptijd tussen de indiening van een beroep en de einduitspraak bedroeg 15 maanden. Er werd in 384 dossiers een beslissing van een deputatie vernietigd, in 64 andere dossiers werd een beslissing van de Vlaamse overheid vernietigd. In slechts 20 gevallen werd een beslissing van een lokaal bestuur vernietigd (Dienst van de Bestuursrechtcolleges, 2020). In 2021 werden een aantal aanpassingen doorgevoerd aan het decreet dat de procedures van de Raad voor Vergunningsbetwisting regelt. De attentieplicht springt het meest in het oog. Beroep is niet

In 2020 werd meer dan 92% van de bijna 100.000 aanvragen in het omgevingsloket vergund.

meer mogelijk wanneer de beroepsindiener de onwettigheid van de beslissing niet heeft aangebracht tijdens de bestuurlijke procedure (Vlaams Parlement, 2021c). Dit principe is voer voor vele discussies en kritiek. Voorstanders geven aan dat vergunningverlening kwaliteitsvoller zal zijn, en niet meer overspoeld worden door beroepen. Tegenstanders argumenteren dat de toegang tot de rechter beperkt wordt. Al jaren wordt gestreefd naar eenvoudige en oplossingsgerichte vergunningsprocedures die leiden tot degelijke beslissingen die bestand zijn tegen beroepen wegens procedurele redenen. Uit

een internationale benchmark van omgevingsvergunningsprocedures blijkt dat Vlaanderen, binnen de onderzochte landen en regio’s, één van de weinige regio’s is die de combinatie van de integratie én de oplossingsgerichte technieken én de digitale aanpak heeft doorgetrokken in de regelgeving. De regelgeving inzake ruimtelijke ordening en milieu is regio- en landgebonden, en elk heeft zijn eigen klemtonen en uitdagingen. Er zijn wel andere landen of regio’s die een geïntegreerde vergunning hebben of die digitaal werken, of die oplossingsgerichte technieken verwerken in de procedures (De hornois, Naudts, & Wuyts, 2021).

2 // INSTRUMENTARIUM

99

Evaluatie werking Omgevingsvergunningendecreet UITVOERDER(S):

IDEA Consulting

OPDRACHTGEVER(S):

Departement Omgeving

DOEL:

Het Departement Omgeving evalueerde, in navolging van artikel 395 van het Decreet, de globale werking van het Decreet. Dit evaluatieonderzoek had een drieledig doel: 1) Een evaluatie van het doelbereik van de doelstellingen van het Decreet bij haar invoering en de bijhorende 5 krachtlijnen met integratie MER/OVR en een eerste doorkijk naar de effecten en impact; 2) Een analyse van de sterke punten en verbeterpunten in de globale werking van het Decreet; 3) Het formuleren van mogelijke aanbevelingen ter verbetering van de globale werking van het Decreet of om de vooropgestelde doelstellingen beter te kunnen bereiken. Het doel van het evaluatieonderzoek was beleidsleren. De scope van de evaluatie omvat de ‘globale werking’ van het Decreet, met onder andere de unieke vergunning, het geïntegreerd werken en de geïntegreerde advisering (GOVC of POVC), de uitgetekende subsidiariteit of bevoegdheidsverdeling en de uitvoeringsbesluiten. Deze uitvoeringsbesluiten leggen namelijk belangrijke keuzes vast, zoals bijvoorbeeld de Vlaamse en Provinciale lijst, de bevoegdheid van de gewestelijke omgevingsambtenaar (GOA), enz.

METHODOLOGIE:

De centrale evaluatievragen hebben betrekking op het algemene doelbereik van het Decreet. Daarnaast werden de effecten en impact van het Decreet (en uitvoeringsbesluiten) onder de loep genomen. Gezien de nog relatief korte periode waarin het Decreet in voege is (minder dan drie jaar) worden een beperkt aantal intermediaire of gedeeltelijke effecten in kaart gebracht. Voor de uitvoering van de evaluatiestudie werd een combinatie van verschillende onderzoeksmethoden gericht ingezet. Voor de antwoorden op de onderzoeksvragen wordt niet alleen gekeken naar feiten (kwantitatief luik, juridisch luik), maar vooral ook naar ervaringen (kwalitatief luik met een bevraging van betrokkenen en een caseonderzoek). Doorheen het traject werden de verschillende stakeholdergroepen via een online enquête, werksessies en casestudies uitgebreid bevraagd. De stakeholdersgroepen werden afgebakend tot die actoren die sinds het in werking treden van het Decreet actief in aanraking kwamen met de werking van het Decreet.

RESULTATEN:

Uit het evaluatieonderzoek blijkt dat de vooropgestelde doelstellingen van het Decreet in belangrijke mate bereikt werden, maar dat verschillende elementen binnen de werking van het Decreet het volledige doelbereik in de weg staan. Er wordt dan ook niet teruggekomen op de oorspronkelijke uitgangspunten van het Decreet. Er werden aanbevelingen geformuleerd voor: • Inzet op verdere versnelling van de projectrealisatie door oplossingsgericht optreden doorheen het hele traject van vooroverleg tot vergunning; • Inzet op eenvoudige procedures en heldere regelgeving; • Inzet op verdere verhoging van de transparantie met digitalisering als belangrijke tool; • Inzet op betere kennisdeling en samenwerking voor een betere besluitvorming.

BRONVERWIJZING:

IDEA Consult (2021), Evaluatie van de werking van het Omgevingsvergunningendecreet, uitgevoerd in opdracht van het Departement Omgeving.

Uit het evaluatieonderzoek blijkt dat de integratie van ruimte en milieu in één vergunningsprocedure door zowel bouwheren als exploitanten, studiebureaus en omgevingsprofessionals, adviesinstanties en bevoegde overheden wordt beschouwd als één van de grootste vernieuwingen. Door de integratie wordt tijdswinst geboekt. Deze gemengde aanvragen zorgen er voor dat de overheid een beeld heeft over het geheel van de aanvraag en deze beter en in zijn geheel kan beoordelen. Daarnaast heeft de digitalisering via het omgevingsloket bijgedragen aan

100

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

meer transparantie en vereenvoudiging. Integratie voegt echter een inhoudelijke complexiteit toe. Alle (onlosmakelijk samenhangende) aspecten moeten op hetzelfde ogenblik worden aangevraagd, terwijl voor bepaalde dossiers nog niet alle technieken en details gekend zijn. (IDEA Consult, 2021) Naast de integratie van vergunningen hebben ook andere vernieuwingen geleid tot een tijdswinst. Ze versnellen niet per sé de procedure omdat ze vaak gepaard gaan met een verlenging van de beslissingstermijn. Maar ze versnellen wel het traject tot

een uitvoerbare vergunning en de realisatie. Uit het evaluatieonderzoek bleek dat vooral het vooroverleg, de administratieve lus en het wijzigingsverzoek de onderdelen zijn die bijdragen aan een snellere realisatie. Door het flexibelere karakter van de procedure kan er immers oplossingsgericht gewerkt worden (IDEA Consult, 2021). Toch zijn er nog een aantal werkpunten (o.a. het onderzoek naar volledigheid en ontvankelijkheid, het toepassen van de vereenvoudigde dan wel de gewone procedure, onduidelijkheid over de beoordeling en het toepassingsgebied van meldingen, de adviesrol van administraties, de ontsluiting van kennis en

informatie). Doorheen het evaluatietraject kwamen een aantal knelpunten naar boven die buiten de werking van het decreet vallen (IDEA Consult, 2021): • algemene complexiteit van het Vlaamse omgevingsbeleid; • moeilijke afstemming van het decreet met andere sectorale regelgeving; • minder persoonlijke contacten tussen de aanvragers en overheden als gevolg van de digitalisering; • juridisering van de maatschappij, mondigere burgers en de makkelijke toegang tot beroep; • capaciteitstekort bij de betrokken overheden.

// Beleidsmatig gewenste ontwikkelingen Sommige gemeenten geven aan dat ze niet inzetten op een nieuw, formeel beleidsplanningsproces, maar eerder toetsingskaders gebruiken om hun gemeentelijke ruimtelijke visie in neer te schrijven en op het terrein te laten doorwerken. Het gaat meer in het algemeen om (visie)documenten over verschillende ruimtelijke thema’s, zoals bijvoorbeeld een kleinhandelsvisie, een document over gewenste woontypologie op verschillende delen van het grondgebied, een masterplan of ontwikkelingsvisie voor een reconversiesite, een visie over het al dan niet aansnijden van woonuitbreidingsgebieden. Die documenten kunnen de basis vormen voor het opmaken van een ruimtelijk uitvoeringsplan. Maar soms worden ze ook rechtstreeks ingezet als (kwaliteits)leidraad bij de beoordeling van een vergunningsaanvraag (Departement Omgeving, 2020a). In 2009 introduceerde de decreetgever in de VCRO het begrip ‘beleidsmatig gewenste ontwikkelingen’ als toetsingscriterium in het vergunningenbeleid, meer specifiek in de beoordeling van de opportuniteit (‘de goede ruimtelijke ordening’). Die decretale ingreep was in de voorbije jaren de aanleiding voor diverse gemeenten om de geen respons

bovenvermelde toetsingskaders of visiedocumenten rechtstreeks de titel ‘beleidsmatig gewenste ontwikkeling’ (BGO) te geven, in de veronderstelling dat dit een zekere of sterkere doorwerking in het vergunningenbeleid garandeerde. Het goedkeuringstoezicht op en de rechtspraak over gemeenteraadsbeslissingen met betrekking tot die documenten heeft geleerd dat er duidelijke juridische randvoorwaarden zijn en dat er in een aantal gevallen onterecht van uit is gegaan dat de decreetgever een nieuw, alternatief ‘ordeningsinstrument’ in het leven had geroepen. Om die reden bespreken we het begrip ‘beleidsmatig gewenste ontwikkelingen’ toch in dit hoofdstuk over juridische instrumenten. De overheid stelt zich bij de redactie en inzet van de betrokken documenten op als samenwerkende, maar ook soms als een klassieke regulerende, kader stellende overheid. Net in dat laatste schuilt het juridisch risico. In de mate dat gewenste ontwikkelingen als regels worden geformuleerd of het karakter krijgen van voorschriften die dwingend zijn voor het vergunningenbeleid, of in de mate dat ze lijnrecht ingaan tegen voorschriften

geen toetsingskader plant toetsingskader geen respons

gebruikt toetsingskader

geen toetsingskader

gebruikt toetsingskader - plant nieuwe

plant toetsingskader gebruikt toetsingskader gebruikt toetsingskader - plant nieuwe

FIGUUR 16 // OVERZICHT EN STAND VAN ZAKEN VAN DE TOETSINGSKADERS OP 26 FEBRUARI 2021

2 // INSTRUMENTARIUM

101

‘Beleidsmatig gewenste ontwikkelingen’ kunnen de geldende stedenbouwkundige voorschriften niet vervangen.

van geldende verordenende plannen, hebben de betrokken gemeenteraadsbeslissingen een wettigheidsprobleem. In theorie kan een beleidsmatige gewenste ontwikkeling heel veel thema’s omvatten. In de praktijk worden zo’n toetsingskaders vooral ingezet om het woonbeleid ruimtelijk vorm te geven, ruimtelijk rendement en verdichting een kader te bieden en de open ruimte te beschermen voor bijkomende bebouwing. Alhoewel het gebruik van verwante documenten zoals masterplannen en ontwikkelingsvisies al decennia is ingeburgerd, was Wuustwezel in 2016 de eerste gemeente die met zo een nota beleidsmatige gewenste ontwikkeling tijdelijk een bouwpauze invoerde in de gemeente om vat te kunnen krijgen op de realisatie van meergezinswoningen, in afwachting van de goedkeuring van een ruimtelijk uitvoeringsplan (Wouters, 2021). In 2021 hield het Departement Omgeving een bevraging over het gebruik van dergelijke toetsingskaders.(4) 229 gemeenten hebben deze ingevuld. Uit de bevraging blijkt dat een 50-tal gemeenten een vorm van toetsingskader gebruiken (beeldkwaliteitsplan, beleidsnota, bouwrichtlijn, gemeentelijke richtlijn, toetsingskader, masterplan, richtlijnennota, woningtypetoets, visie …). 48 andere gemeenten hebben aangegeven dit in de toekomst nog op te maken (Figuur 16). Uit de bevraging blijkt dat de meeste gemeentelijke toetsingskaders worden opgemaakt rond wonen en parkeren, opsplitsen van woningen, woonkwaliteit, inpasbaarheid van een meergezinswoning of grote projecten. Andere gaan in op geschikte locaties voor kernversterking, verdichting, ruimtelijk rendement, of kleinhandel. Of ze worden opgemaakt om de open ruimte te

102

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

beschermen, te ontharden, een bouwstop in te voeren, woonuitbreidingsgebieden te bevriezen, ongewenste verdichting tegen te houden, groen karakter te bewaren. Sommige gemeentelijke toetsingskaders zijn zeer specifiek, en betreffen bv. mobiel zorgwonen, het plaatsen van carports, erfgoed, toeristische zones, handelsconcentraties, strategische plekken of siteontwikkeling. Alle aangehaalde gemeentelijke toetsingskaders werden goedgekeurd, een 10-tal door het college, en de meerderheid door de gemeenteraad. En de meerderheid (90%) van de gemeentelijke toetsingskaders wordt ook bekendgemaakt, vooral via de gemeentelijke website, gecombineerd met een infoblad of een persbericht. Een 4-tal gemeenten heeft voor sommige toetsingskaders ook een infomarkt of infosessie georganiseerd. Uit de bevraging blijkt dat de meeste gemeenten voordelen zien in de opmaak van zo’n toetsingskader. Zo ervaren ze meer objectiviteit bij de beoordeling, door een gelijke behandeling, eenvormigheid en uniformiteit. De beslissingen worden minder ad hoc genomen. Ze bieden niet alleen een houvast voor de vergunningverlener, maar ook voor de burger. Er is duidelijkheid over de randvoorwaarden, en meer transparantie. Sommige gemeenten geven aan dat er sneller kan worden ingespeeld op trends en wijzigingen in de maatschappij. Een beperkt aantal van die toetsingskaders worden gemaakt in afwachting van de goedkeuring van een ruimtelijk uitvoeringsplan of een verordening om ongewenste ontwikkeling in de tussentijd tegen te gaan. Heel wat gemeenten lijken te aarzelen om nog sterk in klassieke planningsprocessen te investeren. Met de opmaak van documenten waarin beleidsmatig gewenste ontwikkelingen

zijn opgenomen zoekt men dan een alternatief voor deze vaak als lastig ervaren juridische planningsprocedures. Tevens lijkt er een tendens om louter via vergunningstrajecten ruimtelijke projecten te gaan sturen, ook omdat de codex zeer veel mogelijkheden tot ontwikkeling biedt (Schraepen et al., 2020). Er zijn echter ook nadelen verbonden aan de toepassing van toetsingskaders. De juridische randvoorwaarden (cf. infra) maken de toepassing onzeker. Toetsingskaders zijn niet altijd compatibel met andere lokale plannen die wel een juridische procedure hebben doorlopen, zoals het structuurplan (Schraepen et al., 2020) In het recente verleden werden meerdere gemeenteraadsbeslissingen over documenten met beleidsmatig gewenste ontwikkelingen vernietigd ter gelegenheid van het bestuurlijk toezicht, of onwettig verklaard door administratieve rechtbanken. Dat was vooral het geval met zogenaamde bouwstops of bouwpauzes (omdat ze ingingen tegen bestemmingen in goedgekeurde verordenende plannen) of met toetsingskaders die geformuleerd werden als stedenbouwkundige voorschriften of waarvan de gemeenteraadsbeslissing vermeldde dat ze dwingend zouden worden toegepast in het vergunningenbeleid (terwijl voorschriften of dwingende regels thuishoren in de decretaal geregelde verordenende instrumenten die een geëigende opmaakprocedure kennen). Het bestuurlijk toezicht en de rechtspraak geven aan dat “beleidsmatig gewenste ontwikkelingen” in het vergunningenbeleid slechts een plaats kunnen krijgen in de opportuniteitsbeoordeling van vergunningsaanvragen, en niet in de plaats kunnen komen van geldende stedenbouwkundige voorschriften waaraan aanvragen sowieso moeten worden getoetst

(legaliteitsbeoordeling). Een toetsingskader is aanvullend op of is een voorafname aan de verankering via het geëigende ordeningsinstrument. De verhouding tussen de zogenaamde legaliteitstoets (voorschriften) en de opportuniteitstoets (goede ruimtelijke ordening) moet altijd gerespecteerd worden. De toetsing aan de stedenbouwkundige voorschriften primeert (Departement Omgeving, 2020a). Zowel het thema als de redactie van het document zelf en van de begeleidende gemeenteraads- of collegebeslissing is dus decisief. Het Departement Omgeving publiceerde op haar website een leidraad over beleidsmatig gewenste ontwikkelingen. De provincie Antwerpen publiceerde in september 2020 op haar website een omzendbrief die de mogelijkheden van beleidsmatig gewenste ontwikkelingen uiteenzet. In navolging van de provincie Antwerpen publiceerde ook de provincie Vlaams-Brabant in januari 2021 een gelijkaardige omzendbrief op haar website. Met de omzendbrief willen de deputaties aangeven onder welke voorwaarden zij als beroepsinstantie rekening kunnen houden met beleidsmatig gewenste ontwikkelingen als ze stedenbouwkundige en verkavelingsaanvragen beoordelen waartegen beroep is aangetekend. In de andere provincies kunnen gemeenten evengoed beleidsmatig gewenste ontwikkelingen betrekken in het vergunningenbeleid, maar daar is het minder duidelijk of de deputatie er als beroepsinstantie rekening mee zal houden. De deputatie is bij haar beoordeling van de aanvraag in principe immers niet gebonden door de opportuniteitsbeoordeling door de gemeente.

// Regelluwe zone De ideale context om te komen tot een innovatief product of project, is dat ondernemingen en zelfstandigen kunnen experimenteren met een minimum aan regelgeving (Vlaams Parlement, 2020b). Dit is het principe van een regelluwe zone, namelijk een zone waarbij een bepaalde regeling, die als belemmerend wordt ervaren, tijdelijk buiten toepassing wordt gesteld. Op basis van die ervaring kan gekeken worden of de regeling op algemene en permanente wijze kan worden aangenomen. De Vlaamse regering wil hierop inzetten: “Binnen onze regelgeving wordt het regelluw zijn een voortdurend streven. Door gebruik te maken van de decretale mogelijkheden van regelluwe zones en experimenteerwetgeving creëren we ruimte voor duurzame innovaties.” (Demir, 2019, p.22) We beschouwen regelluwe zones als juridische instrumenten omdat er een duidelijke, regelgevende afbakening wordt gegeven aan de toepassing ervan. Het systeem van regelluwe zones is immers decretaal verankerd. De overheid neemt hier een terughoudende rol op, en ze biedt een kader waarbinnen stakeholders met een minimum aan regels kunnen experimenteren. Wanneer uit het experiment blijkt dat regelgeving moet worden aangepast, kan ze dat doen. Het Bestuursdecreet van 7 december 2018 heeft een juridische

kapstok gegeven voor experimenten zoals regelluwe zones (Vlaams Parlement, 2018). In het decreet wordt niet alleen bepaald dat kan worden afgeweken van decretale en wettelijke bepalingen. Het geeft aan wie daarvoor bevoegd is, en onder welke randvoorwaarden dit kan. Zo zijn er ook wettelijk regels waar geen afwijking mogelijk is (o.a. de mogelijkheid om in beroep te gaan, grondrechten van burgers, veiligheid en gezondheid van burgers …) Er is tot op heden geen aanvraag voor specifieke regelluwe zones geweest in het beleidsveld Omgeving. Het beleidsveld Energie maakte een uitvoeringsbesluit op dat een praktisch kader voorziet voor regelluwe zones m.b.t. energie experimenten. Binnen dit kader werden al wel twee dossiers ingediend (Vlaams Parlement, 2020b). • In 2020 erkende de Vlaamse Regering het Thor Park in Genk te Limburg als regelluwe zone voor energie. Deze erkenning werd door het Vlaams Parlement met een decreet unaniem goedgekeurd nadien. • De aanvraag tot erkenning als regelluwe zone voor energie voor het industrieterrein Hoogveld te Dendermonde loopt nog. Binnen het beleidsveld Wonen werd in 2018 eveneens een

2 // INSTRUMENTARIUM

103

decreet aangenomen dat een proefomgeving mogelijk maakt om nieuwe woonvormen te faciliteren (Vlaams Parlement, 2017). Er werden 48 projecten ingediend, waaruit de Vlaamse Regering 28 projecten selecteerde. De proefomgeving ging van start op 1 februari 2018 en loopt ten einde op 31 januari 2024. Uit die praktijkcases van het beleidsveld Wonen blijkt dat er vaak meer mogelijk is binnen de bestaande regelgeving dat men denkt. Het is een misverstand dat men enkel experimenten of niches zou kunnen opzetten of versterken met regelluwe zones. Deze bevinding stemt overeen met eerdere observaties uit binnen- en buitenland. De onderzoekers leerden ook dat vaak regelgeving uit meerdere beleidsvelden hinderde bij de realisatie van vernieuwende projecten, of dat men botst op traditionele denkpatronen die het gedrag meer sturen dan wetgeving (Paredis, Vandenberghe & Block, 2020). Het is niet zo dat een regelluwe zone, regelloos is. Regelluwte betekent niet dat alles mogelijk wordt. Zo vormt de afgrenzing van de experimenteerruimte een belangrijk aspect. Vele studies gaan in op fundamentele rechtsbeginselen zoals het gelijkheidsbeginsel en rechtszekerheid om die regels vast te leggen

(Marneffe et al., 2021). Dit is echter een moeilijke evenwichtsoefening omdat het risico bestaat dat de regels de experimenteermogelijkheden inperken. Het kan uiteraard niet de bedoeling zijn creatieve en innovatieve projecten of projectkeuzes uit te sluiten of te bemoeilijken (Paredis et al., 2020). Bij een regelluwe zone moet goed afgewogen worden of de rechten die toegekend worden tijdens het experiment ook kunnen voortduren nadat het experiment is afgelopen. Kunnen deelnemers zich terug schikken naar de geldende regelgeving na afloop van het experiment of is er een situatie ontstaan die een aanpassing van de regelgeving vereist (Marneffe et al., 2021)? Uit praktijkcases blijkt bovendien dat regelluwe zones niet per se duidelijke antwoorden geven op de vraag hoe regelgeving best kan worden aangepast (en of dat nodig is). Het Agentschap Wonen-Vlaanderen wees er bijvoorbeeld op dat deelnemers vooral focussen op de realisatie van hun project, en minder bezig zijn met het doorspelen van waardevolle inzichten en lessen aan de overheid. Die beperkte terugkoppeling maakt het voor de administratie moeilijk om een beeld te krijgen van de problemen en mogelijke oplossingen (Paredis et al., 2020).

// Handhaven Handhaving vormt het sluitstuk van een slagkrachtig omgevingsbeleid (Demir, 2019) en heeft als doel de naleving van de rechtsregels en voorschriften te garanderen door het uitvoeren van toezicht en het opleggen van bestuurlijke en gerechtelijke sancties en maatregelen. De overheid neemt met handhaving voornamelijk nog een sterke regulerende en instruerende rol op zich. Er moet immers gecontroleerd worden of de rechtsregels worden nageleefd, en waar nodig kan herstellend/sanctionerend opgetreden worden. Momenteel verlopen de procedures met betrekking tot milieuhandhaving en ruimtelijke ordening nog afzonderlijk, weliswaar met een gedeeltelijk gelijklopend instrumentarium. In maart 2018 trad het decreet van 25 april 2014 (B.S 27 augustus 2014) betreffende de handhaving van de omgevingsvergunning, het Handhavingsdecreet, volledig in werking. Dit decreet gaf de handhavingsactoren, naar analogie met het Milieuhandhavingsdecreet, meer bestuurlijke instrumenten naast de traditionele gerechtelijke. Voorbeelden zijn de bestuurlijke maatregelen “last onder dwangsom” en “bestuursdwang”. Daarnaast werden bepaalde schendingen uit het strafrecht gehaald en werd de mogelijkheid van bestuurlijke beboeting ingevoerd. Met het handhavingsprogramma 2015 zet de Vlaamse Regering de concrete beleidslijnen uit voor handhaving in het kader van ruimtelijk ordening (Vlaams Parlement, 2014c). Deze beleidslijnen geven voorrang aan preventie en herstel ten opzichte van sanctionering. De handhavende overheid treedt eerder op als toezichthouder, raadgever, informatieverstrekker, bemiddelaar, ontmijner of rem op verdere schade. Het opzet is om schendingen te voorkomen en in tweede instantie het vrijwillige

104

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

14.145 203 1.407 2.089

10.771 8.527 490 717 1.110

919

Intergemeentelijk

1.882

Lokale politie

1.049

Gewestelijk

6.921

Gemeenten

10.446 6.210

2018

2019

2020

FIGUUR 17 // EVOLUTIE VAN HET AANTAL UITGEVOERDE PLAATSBEZOEKEN DOOR DE HANDHAVINGSACTOREN o.b.v. Departement Omgeving (2020b) en Vlaamse Hoge Handhavingsraad voor Ruimte en Milieu (2018, 2019a)

Omgevingshandhavingsrapport 2020 UITVOERDER(S):

Vlaams Planbureau Omgeving (VPO)

OPDRACHTGEVER(S):

De opmaak van een omgevingshandhavingsrapport werd vastgelegd in het decreet algemene bepalingen milieubeleid (DABM), artikel 16.2.3.

DOEL:

Deze rapportering omvat een beschrijving van de bestaande toestand van de omgevingshandhavingsuitvoering in 2020. Het is een onderdeel van de bredere rapportage inzake de omgevingshandhaving waarin 2x per regeerperiode een beleidsevaluerend rapport zal worden opgemaakt (gekoppeld aan het omgevingshandhavingsprogramma) en de jaarlijkse publicatie van gegevens inzake de omgevingshandhavingsuitvoering.

METHODOLOGIE:

Aan de hand van een bevraging van de omgevingshandhavingsactoren werden cijfers verzameld over de uitgevoerde handhavingsactiviteiten in 2020. Het betreft data aangaande de personele inzet en de inzet van het handhavingsinstrumentarium. Deze data worden in handhavingsfiches en andere (grafische) weergaves getoond in het rapport en kunnen zo de basis vormen voor een evaluatie van de handhavingsuitvoering in 2020. Hiertoe wordt eveneens een aanzet gegeven in het rapport.

RESULTATEN:

Het Omgevingshandhavingsrapport 2020 – handhavingsuitvoering is het eerste geïntegreerde handhavingsrapport waarin handhavingsdata inzake milieu en inzake ruimtelijke ordening op een generiek niveau naast elkaar worden geplaatst. De handhavingsdata worden per actor op een behapbare wijze gepresenteerd. Het vormt tevens een opstap naar de verdere optimalisatie van de dataverzameling en de dataweergave waardoor verdere benchmarking in de toekomst mogelijk zal zijn. De analyse van de data noopt daarnaast tot de formulering van een aantal bedenkingen inzake omgevingshandhaving, met name de bestaande verschillen tussen enerzijds milieu en anderzijds ruimtelijke ordening; de verschillen tussen gewestelijke en lokale handhaving; de problematiek van de onvergunde maar hinderlijke en vergunningsplichtige inrichtingen; de bestuurlijke beboeting als alternatief voor de strafrechtelijke sanctionering; en het sluikstorten als het meest vastgestelde omgevingsmisdrijf.

BRONVERWIJZING:

https://omgeving.vlaanderen.be/omgevingshandhavingsrapportage

herstel of de regularisatie en het herstel van de schade aan de ruimtelijke ordening te bevorderen of de toestand tijdelijk te bevriezen. Het programma geeft ook de principiële voorrang voor het gerechtelijke traject op het bestuurlijke traject. Zo is er voorzichtigheid bij het opleggen van bestuurlijke herstelmaatregelen (Departement Ruimte Vlaanderen, 2015) en bij het decretaal verplichte en bindende advies van de Hoge Raad voor de Handhavingsuitvoering vooraleer herstelvorderingen ingeleid of overgemaakt mogen worden (VCRO art. 6.3.10). De handhavingstaken zijn verdeeld over verschillende actoren. De lokale besturen krijgen een belangrijke rol in het handhavingsprogramma en worden door de minister ook aangespoord om hun handhavingsopdrachten daadwerkelijk op te nemen (Demir, 2019). De afstemming tussen de verschillende bestuursniveaus is een belangrijke uitdaging waarin het subsidiariteitsbeginsel volledige uitwerking krijgt (Departement Ruimte Vlaanderen, 2015). Het merendeel van de plaatsbezoeken of controles naar aanleiding van klachten, op eigen initiatief of op vraag van een andere overheden, gebeurt dan ook door de lokale besturen (Figuur 17), met name 85% in 2018, 87% in 2019

en 90% in 2020 (Departement Omgeving, 2020b; Vlaamse Hoge Handhavingsraad voor Ruimte en Milieu, 2018, 2019a). Jaarlijks worden de handhavingsactoren bevraagd in een enquête naar de inzet van de verschillende handhavingsinstrumenten. Het aantal gerapporteerde plaatsbezoeken is sinds 2018 afgenomen. Het lage aantal plaatsbezoeken in 2019 kan worden verklaard door de lage responsgraad voor het handhavingsrapport 2018 (slechts 34% van de politiezones en 51% van de gemeenten; terwijl dit in 2018 respectievelijk 68% en 85% was en in 2020 68% en 85%). Uit de cijfers blijkt dat de intergemeentelijke samenwerkingsverbanden een zekere rol inzake handhaving ruimtelijke ordening beginnen op te nemen. Ruimtelijke ordening is een politiek en electoraal belangrijke, maar ook gevoelige bevoegdheid. Intergemeentelijk georganiseerde handhaving creëert een zekere afstand ten opzichte van het lokaal bestuursniveau, waardoor de lokale politici minder rechtstreeks betrokken zijn (Van Haelter et al., 2021). Als we de handhavingsinstrumenten die de gemeenten en lokale politie inzetten meer in detail bekijken, dan stellen we vast

2 // INSTRUMENTARIUM

105

Lokale politie

Gemeente

Intergemeentelijke verenigingen

2.186 Aanmaning 2.000

2.000

2.000

1.500

1.500

1.500

1.000

1.000

1.000

Raadgeving 881

Proces-verbaal 754

Proces-verbaal 709

500

500 Stakingsbevel 275 250

Stakingsbevel 170 129

111 Herstelvorderingen*

0 2018

2019

2020

Aanmaning 443

500

0 2018

Verslag van vaststelling 2019 2020

Proces-verbaal 131 34

0 2018

2019

2020

* overgemaakt aan het parket of ingeleid bij de burgerlijke rechter

FIGUUR 18 // EVOLUTIE VAN HET AANTAL INGEZETTE HANDHAVINGSINSTRUMENTEN DOOR DE HANDHAVINGSACTOREN o.b.v. Departement Omgeving (2020b) en Vlaamse Hoge Handhavingsraad voor Ruimte en Milieu (2018, 2019a)

vooral aanmaningen, en in iets mindere mate processen verbaal gebruikt worden (Figuur 18). Met een aanmaning wordt de overtreder verzocht om de schending zelf ongedaan te maken. Een proces verbaal is een hard (curatief) instrument. Om zo effectief en efficiënt mogelijk te handhaven, en om de samenwerking tussen het lokale en het Vlaamse bestuursniveau te vergemakkelijken, worden steden en gemeenten aangemoedigd om ook handhavingsprioriteiten te bepalen. Bovendien zorgt het vooraf vastleggen van prioriteiten ervoor dat de middelen op het vlak van personeel en de financiële middelen zo effectief en zo efficiënt mogelijk worden ingezet. (Vlaamse hoge Handhavingsraad voor Ruimte en Milieu, 2019b). Maar slechts 39% van de responderende gemeenten heeft handhavingsprioriteiten inzake ruimtelijke ordening vastgelegd (Departement Omgeving, 2020b). Vooral de kleine gemeenten hebben binnen de organisatie geen ruimte om strategische lijnen uit de werken. De Vlaamse regering wil het Vlaamse handhavingsbeleid verbeteren door de procedureregels te stroomlijnen, de samenwerking te verbeteren en het Vlaamse strafrechtelijk vervolgingsbeleid te coördineren en te operationaliseren. • Het kaderdecreet bestuurlijke handhaving (B.S. 13 mei 2019) bevat bepalingen over het bestuurlijk toezicht, het strafrechtelijk en het bestuurlijk opsporingsonderzoek, de bestuurlijke vervolging, en het bestuurlijk sanctioneren van

106

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

misdrijven en inbreuken. De omgevingshandhaving zou zich kunnen enten op dat kader en de procedures voor milieu en ruimtelijke ordening verder op elkaar afstemmen. • Daarnaast zal het nieuwe Omgevingshandhavingsprogramma (dat bindend is voor de gewestelijke handhavingsactoren) het Handhavingsprogramma Ruimtelijke Ordening 2015 en het Milieuhandhavingsprogramma 2015-2019 vervangen. De publicatie van dit nieuwe geïntegreerde programma is voorzien voor eind 2021 en moet onder meer overkoepelende strategische en operationele beleidsdoelstellingen en beleidsprioriteiten voor een gewestelijk geïntegreerd en afgestemd omgevingshandhavingsbeleid bevatten (Decreet algemene bepalingen milieubeleid art. 16.2.2 §2). In het kader van handhaving heeft de overheid traditioneel een regulerende, kaderstellende rol. Recent wordt gewerkt aan een meer preventieve aanpak met meer verantwoordelijkheid voor de burger en de actoren door zelfcontrole en zelfevaluatie (Demir, 2019). Zo wijzigt de rol van de overheid naar een meer innovatieve en ondersteunende rol. Met ‘compliance promotion’ wil de minister immers het bewustzijn, de kennis en het begrip inzake ruimtelijke ordeningsverplichtingen vergroten, een blijvende gedragsverandering tot stand brengen en komen tot een vrijwillige en correcte naleving van de regelgeving zonder te moeten sanctioneren (Sustainability College Bruges, 2020).

Een specifiek pijnpunt inzake handhaving ruimtelijke ordening is het historisch passief: de niet-herstelde oudere bouwmisdrijven, vooral als gevolg van een gebrekkige handhaving in het verleden (Vlaams Parlement, 2014c). De Vlaamse regering wil deze ‘bouwwerken met een vastgestelde historische overtreding’ onderwerpen aan een ‘gedoogtoets’ (Demir, 2019; Vlaamse

Regering, 2019). Die zal door de eigenaar gevraagd worden aan de Hoge Raad voor het Handhavingsbeleid. Er zal geval per geval nagegaan worden of voor deze oude overtredingen een vergunning kan worden verleend mits een eventuele vergoeding wordt betaald.

ECONOMISCHE EN FINANCIËLE INSTRUMENTEN Financiële instrumenten zijn vooral bedoeld om actoren aan te sporen het beleid mee uit te voeren. Ze gebieden of verbieden geen specifiek gedrag, maar beïnvloeden de kosten en baten van de alternatieven. Inkomsten uit heffingen en belastingen kunnen dan worden gebruikt om uitvoering te geven aan het beleid door verschillende actoren (al dan niet in samenwerking met de overheid). Met subsidies worden de te besteden middelen gestuurd in functie van de beleidsdoelstellingen. Bij de financiële instrumenten is de ondersteunende rol en de samenwerkende rol van de overheid al langer gebruikelijk. Een omgevingsvergunning kan financiële aspecten bevatten. Bij het toekennen van een vergunning kan de overheid oordelen dat het opleggen van een financiële last de nadelen die die overheid ondervindt kan compenseren (bv. een financiële bijdrage, grondafstand …). Er moet ook een verband zijn met de vergunde werken en de daaraan verbonden last. Bij het bepalen van de omvang van de last moet het voordeel van de aanvrager evenredig zijn aan het nadeel voor de vergunningverlenende overheid. Over de mate waarin het instrument toegepast wordt, is echter geen informatie beschikbaar. Uit een studie in opdracht van het Departement Omgeving blijkt dat er nochtans een behoefte is

aan toepassingservaring met stedenbouwkundige lasten, vooral dan wat betreft de proportionaliteit en de financiële bijdrage (Vandekerckhove, De Waele, Meeus, & Morisse, 2019). Over de subsidies en belasting op leegstand werd in het Ruimterapport 2018 al gerapporteerd. Op 18 juni 2021 werd in het Vlaams parlement een aanpassing van decreet aangenomen om de leegstand van bedrijfsruimten aan te pakken. Met een nieuw decreet wil de Vlaamse Regering de maatregelen beter afstemmen op de beleidsdoelstellingen (de ontharding en de vergroening, de verhoging van het ruimtelijk rendement, klimaatambities en het meervoudig ruimtegebruik) (Vlaams parlement, 2021b). We bespreken de subsidies en belastingen op leegstand, en de lasten bij een omgevingsvergunning niet verder. Financiële instrumenten worden ook als instrument vermeld in beleidsnota’s om het beleid concreet vorm te geven. Zo wil de Vlaamse regering de bouwshift een financiële duw in de rug geven (Demir, 2019) Of het vrijwaren en beheren van de open ruimte financieel ondersteunen (Somers, 2019). We bespreken hier de lokale grondenbanken, de herverkaveling met planologische ruil, de planbatenheffingen en de subsidies.

// Lokale grondenbank Een lokale grondenbank is een financieel instrument waarmee de Vlaamse overheid gronden kan beheren. Deze grondenbanken zijn gericht op het aan- en verkopen van gronden en grondenruil. Het is een tijdelijke grondverwerving door de Vlaamse overheid. Door middel van dit grondbeleid ondersteunt de overheid de realisatie van projecten. Dit kan voor infrastructuurprojecten zijn of de realisatie van de natuurlijke structuur of bosuitbreiding. Dit kunnen ook projecten i.k.v. de klassieke instrumentwerking van de Vlaamse Landmaatschapij zijn zoals landinrichting en natuurinrichting. Vermits de lokale grondenbanken meestal ingezet worden om hele specifieke projecten te realiseren, zijn ze geen specifiek integrerend instrument. Lokale grondenbanken worden veelal ingezet binnen een mix van instrumenten. De overheid neemt hier een actieve rol op, ze koopt, verkoopt en ruilt gronden. Zoals bepaald in het decreet van 16 juni 2006 over het oprichten van de Vlaamse Grondenbank (B.S 9 februari 2007), wordt

een lokale grondenbank opgezet voor de realisatie van projecten waarvoor het ruimtegebruik moet wijzigen. Grondenbanken ondersteunen dus impliciet de uitvoering van het ruimtelijk beleid. Lokale grondenbanken zijn gekoppeld aan concrete projecten, bv. het Sigmaproject, landinrichtingsprojecten, of aan Vlaanderen brede programma’s zoals de Blue Deal. Op die manier zijn ze een instrument om het beleid op het terrein te realiseren. Een lokale grondenbank ondersteunt het minnelijk verwerven van gronden voor de uitvoering van een overheidsproject (al dan niet in afwachting van een onteigening) of voor flankerende maatregelen voor bijvoorbeeld landbouwbedrijven die door het project getroffen worden. De oprichting van een grondenbank verloopt via een samenwerkingsoverenkomst tussen de Vlaamse Landmaatschappij en andere overheidspartners die mee financieren: de afdeling Maritieme Toegang van het Departement Mobiliteit en Openbare Werken als financierende partner in de grondenbank ‘Gentse Kanaalzone’, het Agentschap

2 // INSTRUMENTARIUM

107

voor Natuur en Bos als partner in de grondenbank ‘Groenpool Vinderhoutse Bossen’, enz. Maar ook gemeenten of provincies kunnen een financierende partner zijn. Sinds 2002 heeft de Vlaamse Landmaatschappij 42 lokale grondenbanken opgericht (stand van zaken op 10-03-2021). Een 12-tal grondenbanken is ondertussen stopgezet, waarbij in een aantal gevallen ter vervanging een nieuwe grondenbank werd opgericht. Een grondenbank kan om diverse redenen worden stopgezet. Bijvoorbeeld bij het verstrijken van de duurtijd. Maar ook wanneer de beoogde doelstellingen inzake grondverwerving zijn gerealiseerd, of wanneer de onteigening wordt aangevat. Soms verandert de opzet, het kader, of de financiering

andere projecten grotere groenpolen andere projecten

Vlaamse havens

grotere groenpolen

infrastructuurprojecten

Vlaamse havens infrastructuurprojecten

FIGUUR 19 // LOCATIES VAN DE OPGERICHTE LOKALE GRONDENBANKEN OP 10 MAART 2021 o.b.v. VLM

61 58

8

43

34 hectare Via ruil

24 33 27

285 221

153

2013

259

195

231

261 186 ha Via aankoop

103 2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

FIGUUR 20 // EVOLUTIE VAN DE VERWORVEN OPPERVLAKTE VIA DE LOKALE GRONDENBANKEN OP 10 MAART 2021 o.b.v. VLM

108

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

2021

van een grondenbank. Dan kan het beter zijn om een lopende grondenbank stop te zetten en te vervangen door een nieuwe grondenbank. Er zijn momenteel nog een 30-tal grondenbanken actief. Het patrimonium van de Vlaamse Grondenbank dat toebehoort aan de Vlaamse Landmaatschappij omvat vandaag 6.000 kadastrale percelen met een totale oppervlakte van ongeveer 4.192 ha (Vlaamse Landmaatschappij, 2021). De grondenbanken zijn soms gekoppeld aan andere instrumenten van de Vlaamse Landmaatschappij zoals natuurinrichtingsen landinrichtingsprojecten. Er is een link met de uitvoering van het ruimtelijk beleid. Zo worden deze lokale grondenbanken gebruikt ter voorbereiding of in uitvoering van een herbestemming. Voorbeelden hiervan zijn de grondenbanken die gesitueerd zijn in en nabij de havens van Vlaanderen: grondenbank Linkerscheldeoever, grondenbank Rechterscheldeoever, grondenbank Gentse Kanaalzone, grondenbank natuurcompensaties Zeebrugge. Maar ook grondenbanken die worden ingezet om grotere groenpolen te realiseren in of nabij stedelijke gebieden: grondenbank Parkbos Gent, grondenbank De Gavers, grondenbank Groenpool Vinderhoutse Bossen. Ten slotte zijn sommige grondenbanken gekoppeld aan belangrijke infrastructuurprojecten (waarvoor planningsinitiatieven werden genomen of lopende zijn): grondenbank A11, grondenbank N60 Ronse,

grondenbank rivierherstel Leie, grondenbank in functie van projecten van de Werkvennootschap(5) (Figuur 19). Recent werden grondenbanken opgericht die heel Vlaanderen als werkgebied hebben en gekoppeld zijn aan specifieke beleidsdoelstellingen: Grondenbank Natuurdoelen, Grondenbank bebossing, Grondenbank Instandhoudingsdoelstellingen en flankerend beleid, Grondenbank Blue Deal. Op deze manier wordt het instrument ‘lokale grondenbank’ met een bredere focus ingezet, en dus ook in functie van de realisatie van het omgevingsbeleid. De Vlaamse Landmaatschappij heeft in het kader van haar werking rond lokale grondenbanken in de periode 2013-2021 zo’n 2.200 ha gronden, gelegen zowel binnen als buiten het projectgebied,(6) minnelijk verworven. Van de 2.200 ha die in totaal werd verworven, werd zo’n 288 ha verworven via ruil, wat overeenstemt met zo’n 13% van het totaal (Figuur 20). Partners hebben vaak een verkeerd verwachtingspatroon over de impact en het inzetten van de instrumenten. Ze zien lokale grondenbanken (en planologische ruil – zie verder) als wondermiddel om een lokale problematiek aan te pakken. De inzet ervan moet echter kaderen in een duidelijke visie, een afbakening van het gebied of draagvlak voor het project. Dit zijn essentiële elementen voor de uitvoering van het project (Vlaamse Landmaatschappij, 2020).

// Herverkaveling (uit kracht van wet) met planologische ruil Een ander instrument dat kan worden ingezet om grondmobiliteit te realiseren is de herverkaveling. Met het decreet Landinrichting van 28 maart 2014 (B.S. 22 augustus 2014) werd voorzien in een instrument van ‘herverkaveling uit kracht van wet’ gecombineerd met ‘planologische ruil’. Tegelijk met de omwisseling van bestemmingen wordt een eigendomsruil gerealiseerd. Bestemmingen en eigenaars/gebruikers worden gelijktijdig omgewisseld. Om het instrument te kunnen inzetten, moet een ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) opgemaakt worden. Dit kan een gewestelijk, provinciaal of gemeentelijk ruimtelijk uitvoeringsplan zijn. De herverkaveling wordt dan ingepast in de procedure voor de opmaak van een ruimtelijk uitvoeringsplan. Planschadeen planbatenregelingen gelden in dit geval niet (Vlaamse landmaatschappij, 2020). Vermits deze herverkavelingen gekoppeld zijn aan een herbestemming via een ruimtelijk uitvoeringsplan, is het instrument van herverkaveling met planologische ruil geen specifiek integrerend instrument. Het instrument wordt ingezet in een mix van instrumenten om de uitvoering van ruimtelijke doelstellingen (via het ruimtelijk uitvoeringsplan) te realiseren. Net als de lokale grondenbanken is het een financieel instrument dat ingezet wordt voor de realisatie van hele specifieke projecten, en ondersteunt het ze zo de uitvoering van het ruimtelijk beleid. De overheid neemt hier een kaderstellende, regulerende rol op. De overheid die instaat voor de opmaak van een RUP bepaalt, op basis van de te behalen doelstellingen, het gebied dat binnen het plangebied van het RUP in aanmerking komt voor een herverkaveling uit kracht van wet met

planologische ruil. De inbreng, toedeling en financiële regeling vormen samen het grondruilplan en maken deel uit van het (voorontwerp) RUP. Een landcommissie staat in voor een objectieve bepaling van de inbreng en toedeling van de gronden. Een belangrijk onderdeel hierbij zijn de informele gesprekken die plaatsvinden met de eigenaars en gebruikers van de gronden, naast de verschillende inspraakmomenten, openbare onderzoeken en beroepsmogelijkheden. Het instrument ‘herverkaveling uit kracht van wet met planologische ruil’ is vrij recent, waardoor nog geen volledige procedures zijn doorlopen. De Vlaamse Landmaatschappij (VLM) begeleidt momenteel 5 trajecten waarbij het instrument ‘herverkaveling uit kracht van wet met planologische ruil’ wordt ingezet of zal worden ingezet (Vlaamse landmaatschappij, 2020). Het project Molenbeekvallei (Beersel) streeft naar de herwaardering van de Molenbeekvallei en haar industrieel erfgoed, waterberging en heeft aandacht voor het ontsluiten van de vallei vanuit de drie flankerende dorpskernen. De 4 andere projecten kaderen in een plan of programma (stand van zaken op 23 oktober 2020) (Vlaams Parlement, 2020c). • Nieuwmunster (Zuienkerke): Via een herverkaveling uit kracht van wet met planologische ruil worden percelen in woongebied verplaatst naar de andere kant van het dorp (met een betere ontsluiting en landschappelijk beter inpasbaar). De gemeente Zuienkerke is initiatiefnemer. Het openbaar onderzoek werd reeds doorlopen. De landcommissie zal de herverkaveling uitvoeren.

2 // INSTRUMENTARIUM

109

• Project Solhof (Aartselaar): Het overstromingsgevoelige deel van een woonuitbreidingsgebied wordt ingericht om water te kunnen bufferen. Slecht gelegen ‘harde bestemmingen’ uit overstromingsgebieden worden verplaatst. De woonontwikkeling zal in het niet-overstromingsgevoelige deel gepland worden. De gemeente Aartselaar is initiatiefnemer. Het openbaar onderzoek werd eveneens doorlopen. De landcommissie zal de herverkaveling uitvoeren. • Project Kempense Meren (Mol, Postel): Het project streeft naar een nieuw evenwicht tussen recreatie, natuur, witzandontginning en landbouw voor de omgeving van de Molse Meren en Postel-Zuid. Om de beoogde bestemmingswijzigingen in Postel-Zuid te realiseren, zijn er een aantal eigendomswissels – inclusief herinrichting – nodig tussen landbouw- en natuurgebieden. De provincie Limburg is initiatiefnemer. De inrichtingsnota (Mol-Postel) ligt momenteel in openbaar onderzoek. Hierna kan de landcommissie de herverkaveling uitvoeren.

• Het herstel van de openruimtestructuren in baanwinkellinten langs de N10, omgeving Heist-op-den-Berg. Er wordt gekeken op welke manier het instrument herverkaveling uit kracht van wet met planologische ruil kan bijdragen aan het realiseren van meer open ruimte en groenblauwe corridors, door handelszaken te verplaatsen naar 2 goedgelegen zones. De provincie Antwerpen is initiatiefnemer. Het inzetten van de instrumenten uit de instrumentenkoffer landinrichting (waaronder de herverkaveling met planologische ruil, maar ook andere instrumenten) voor het uitvoeren van een project, plan of programma van een overheid is nieuw. In een aantal projecten is wel al aangetoond is dat het inzetten van deze instrumenten de realisatie van de plannen in de praktijk versnelt. Het is echter geen wondermiddel voor een snelle realisatie, maar vraagt tijd. Het heeft een belangrijke impact op het draagvlak van een project en moet passen in een totaalvisie. (Vlaamse Landmaatschappij, 2020).

// Planbatenheffing en planschadevergoeding In de wetgeving worden financiële mechanismes ingebouwd om waardeverlies, of waardevermeerdering van eigendommen door herbestemming in ruimtelijke plannen te compenseren. Het recht op een planschadevergoeding werd ingevoerd met de wet op de stedenbouw (1962), daarbij wordt de eigenaar (deels) vergoed als door een bestemmingswijziging zijn grond niet meer bebouwbaar wordt. De overheid die het ruimtelijk uitvoeringsplan opmaakte waardoor de planschade is ontstaan, moet < 50 000niet automatisch toegedeze vergoeden. De planschade wordt kend, maar wordt door een rechter beoordeeld. Het recht op 50 000 - 500 000

een vergoeding ontstaat pas wanneer een grond van eigenaar verandert (verkoop) of wanneer de eigenaar wil bouwen (vergunning). Er bestaat geen centraal overzicht van de toegekende planschadevergoedingen. In 1999 werd een regeling in de wetgeving toegevoegd die de meerwaarde van een herbestemming belast. Volgens de memorie van toelichting bij het decreet Ruimtelijke Ordening uit 1999 was het niet redelijk dat de overheid door planschade moet opdraaien voor de waardevermindering door een bestemmingswijziging, terwijl ze niet kan genieten van de inkomsten van

500 000 - 1 000 000 1 000 000 - 2 500 000 < 50 000

2 500 000 - 5 000 000

50 000 - 500 000

5 000 000 - 10 000 000

500 000 - 1 000 000

> 10 000 000

1 000 000 - 2 500 000 2 500 000 - 5 000 000 5 000 000 - 10 000 000 > 10 000 000

FIGUUR 21 // TOTAAL INGEKOHIERD BEDRAG AAN PLANBATEN PER GEMEENTE TUSSEN 2010 EN 2017 OP 6 FEBRUARI 2020 o.b.v. VLABEL (in euro)

110

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Bronbestemming

Landbouw 2.512,5 ha

Doelbestemming

Bedrijvigheid 2.413,5 ha

Wonen 1.031,7 Bos, overig groen of reservaat en natuur 1.532,9 Recreatie 811,2 Gemeenschaps- en nutsvoorzieningen 689,5 Recreatie 548,8 Bedrijvigheid 137,6

Landbouw 639,6 Gebied voor de winning van oppervlaktestoffen 525,3

FIGUUR 22 // EVOLUTIE VAN DE OPPERVLAKTE VAN PERCELEN MET INGEKOHIERDE PLANBATEN PER BRON- EN DOELCATEGORIE TUSSEN 2010 EN 2017 OP 6 FEBRUARI 2020 o.b.v. VLABEL

de waardevermeerdering door bestemmingswijzigingen (Vlaams Parlement, 1999). Zo werd 37 jaar later het systeem van planbaten ingeschreven in de wetgeving. De planbatenheffing is gekoppeld aan een ruimtelijk uitvoeringsplan. Deze baten ontstaan wanneer gronden meer waard worden door een herbestemming (bijvoorbeeld een herbestemming als woonzone, zone voor bedrijvigheid of recreatiezone). De eigenaars van die gronden halen voordeel uit deze bestemmingswijzingen en met de planbatenheffing dragen ze hierdoor bij in de kosten van (aspecten van) het ruimtelijk beleid. Planbaten is een financieel instrument: wie voordeel geniet van de meerwaarde bij een herbestemming wordt hierop belast en moet deze deels financieel compenseren. De overheid heeft hier een regulerende, kaderstellende rol. Ze stelt de herbestemming vast en berekent de meerwaardebelasting zoals dit decretaal is vastgelegd. In de praktijk gaat aan de opmaak van het ruimtelijk uitvoeringsplan overleg vooraf, waarbij in de meeste gevallen de planbaten meegenomen worden in de bespreking. Vermits planbaten ontstaan door herbestemming via een ruimtelijk uitvoeringsplan, is het instrument van planbaten geen specifiek integrerend instrument. Het instrument wordt ingezet

in een mix van instrumenten om de uitvoering van ruimtelijke doelstellingen (via het ruimtelijk uitvoeringsplan) te realiseren. De planbatenregeling bestaat in zijn huidige vorm, mits enkele kleine aanpassingen, ruim 10 jaar. De berekening van de planbatenheffing gebeurt per perceel. De planbatenheffing bedraagt tussen 1% en 30% van de geschatte meerwaarde van het perceel. De totale berekende vermoede meerwaarde wordt opgedeeld in een aantal schijven, waarop telkens een tarief wordt toegepast, gaande van 1% op de eerste schijf van 12.500 euro tot 30% op de schijf boven 500.000 euro. Planbaten worden centraal geïnd door de Vlaamse belastingdienst. In de periode 2010 t.e.m. 2017 werd in totaal 349 miljoen euro aan planbaten ingekohierd. Dit zijn de dossiers waarvoor de Vlaamse belastingdienst voor de aanslagjaren 2010 – 2017 aanslagbiljetten heeft verstuurd (stand van zaken op 6 februari 2020). Deze planbaten liggen verspreid over Vlaanderen (figuur 21). In de periode 2010 tot 2017 gaven 421 gemeentelijke ’ruimtelijk uitvoeringsplannen (in 139 gemeenten), 101 provinciale ruimtelijke uitvoeringsplannen, en 53 gewestelijke ’ruimtelijke

2 // INSTRUMENTARIUM

111

ingekohierd en (deels) geïnd ingekohierd en niet geïnd

FIGUUR 23 // LOCATIES VAN DE PERCELEN WAARVOOR INGEKOHIERDE PLANBATEN WERDEN GEÏND OF NOG OPEN STAAN TUSSEN 2010 EN 2017 OP 6 FEBRUARI 2020 o.b.v. VLABEL

uitvoeringsplannen aanleiding tot een planbatendossier (op 5.422 ha percelen). Agrarisch gebied is met bijna de helft (48%) de grootste bronbestemmingscategorie. Bedrijvigheid met bijna de helft (49%) de grootste doelbestemmingscategorie (Figuur 22).(7) Er werd sinds 2010 59 miljoen euro aan inkomsten effectief geïnd. De inkomsten van herbestemmingen naar ‘bedrijvigheid’ voor gemeentelijke en provinciale ruimtelijke uitvoeringsplannen worden doorgestort naar de respectievelijke gemeente of provincie. Planbaten uit planologische oplossingen voor permanente bewoning van weekendverblijven worden doorgestort naar de betrokken provincie of gemeente. De inkomsten van herbestemmingen naar ‘bedrijvigheid’ in gewestelijke ruimtelijke uitvoeringsplannen worden dan weer doorgestort naar het Rubiconfonds. De overblijvende middelen worden vandaag gestort op een rekening van het Grondfonds. De inkomsten uit de planbaten zijn als volgt verdeeld: • 14,5 miljoen euro bestemd voor het Grondfonds;(8) • 13,6 miljoen euro bestemd voor het Rubiconfonds;(9) • 18 miljoen euro bestemd voor de Provincies; • 12,5 miljoen euro bestemd voor Gemeenten.

Verstedelijkt

7%

18%

Daarnaast is er in theorie nog ongeveer 91 miljoen euro inbaar.(10) De betrokken percelen werden echter nog niet verkocht, of er werd nog geen omgevings- stedenbouwkundig of verkavelingsvergunning aangevraagd (de zogenaamde startfeiten vonden dus nog niet plaats). Deze 91 miljoen euro aan planbaten zal echter om diverse redenen nooit geïnd worden: omdat er zich voor sommige percelen nooit een startfeit zal voordoen, omdat bepaalde startfeiten niet tijdig geregistreerd worden, omdat er bezwaren ingewilligd zullen worden (of omdat het RUP of een deel ervan door de Raad van State geschorst of vernietigd zou kunnen worden). In totaal zijn er 3.254 ha percelen waarvoor al planbaten werden geïnd of waarvoor nog planbaten openstaan (Figuur 23). De grootste oppervlakte van die percelen met planbaten ligt in de landelijke delen van Vlaanderen (75%), 18 % ligt in randstedelijk gebied en 7% in verstedelijkt gebied (Figuur 24). Het aandeel planbaten in het randstedelijke gebied is groter op basis van de bedragen i.p.v. de oppervlakte. In randstedelijke gebied komen planbaten met doorgaans hogere bedragen voor dan in landelijke gebieden. In landelijke gebieden zijn er bijvoorbeeld grote gebieden die van een groene bestemmingscategorie worden omgezet naar landbouw. Die planbaten zijn lager dan

Landelijk

75%

Randstedelijk FIGUUR 24 // OPPERVLAKTEAANDEEL (IN %) VAN PERCELEN MET PLANBATEN IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN TUSSEN 2010 EN 2017 OP 6 FEBRUARI 2020 o.b.v. VLABEL

112

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

bij een omzetting van openbaar nut naar bedrijvigheid (een type herbestemming dat veel voorkomt in randstedelijk gebied). In uitvoering van de beleidsdoelstelling van het BRV zullen er mogelijk minder herbestemmingen zijn van zachte naar harde bestemmingen. De vraag kan gesteld worden of planbaten in de toekomst nog veel zullen voorkomen. In principe moeten de overheden die het plan opmaken de inkomsten uit de planbaten gebruiken om een goede ruimtelijke

ordening te realiseren. De grote planologische keuzes worden slechts beperkt beïnvloed door planbaten (IDEA Consult, 2020). Er is bovendien een verminderd draagvlak voor planningsinitiatieven op lokaal niveau door de bestaande verdeling van de geïnde middelen. De effecten van deze heffing op het terrein zijn niet zichtbaar en lokale overheden beweren onvoldoende financiële armslag te hebben voor omzettingen naar zachte bestemmingen.

// Subsidie Subsidies zijn een financieel sturingsinstrument voor de overheid om haar beleid te verwezenlijken. Doorheen de jaren hebben de voormalige departementen Ruimte en Leefmilieu, Natuur en Energie verschillende subsidies in het leven geroepen. De rol van de overheid, en in dit geval de ‘subsidie verlenende overheid’, kan sterk verschillen naargelang de aard van de subsidie. Wanneer er subsidie wordt verleend om de werking en het personeel van een organisatie te financieren, wordt vooral de kaart getrokken van de ‘ondersteunende overheid’. De rol van de overheid verschuift naar een ‘samenwerkende’ overheid als het doel van de subsidie focust op samenwerken en

12.000.000€

Sanering en verwerving leegstaande bedrijfsruimten 7.000.000€

Projecten en oproepen

Milieuzorg op School 620.000€

Oproep klimaatprojecten (eenmalig)

acties en agenda’s coördineren. De Vlaamse overheid wil dan vooral inhoudelijk en procesmatig ondersteunen, en doet dit vooral door middelen ter beschikking te stellen van de initiatiefnemers. Sommige subsidies worden verleend aan projecten die een multidisciplinaire en geïntegreerde aanpak vergen. Maar evengoed worden subsidies verleend aan projecten rond een specifiek thema. Integratie van omgevingsthema’s is niet steeds van toepassing. Binnen het Departement Omgeving waren er in 2019 31 subsidies. Uitdovende subsidies en subsidies die niet rechtstreeks door het Departement Omgeving, maar bijvoorbeeld door OVAM,

VIA-akkoorden (premie + tewerkstelling) 3.000.000€

Lonen en organisaties

Steunpunt Milieu en Gezondheid 520.000€ Milieu- en natuurverenigingen (DAC) 2.000.000€

Milieuboot 300.000€

350.000€

Groendaken en groengevels (eenmalig) 5.000.000€

Thuisbatterij 2.500.000€

Premies Bijdragen internat. verdragen en SAK (energie)

ESPON

Projecten en partnerschappen omgevingsbeleid

Internationale projecten waterbeleid 400.000€ Dotatie Schelde& Maascommissie

Inventaris onbebouwde percelen

Laadpaalinfrastructuur (CPT)

Erosiebestrijding 1.600.000€

Opmaak RUP 300.000€

Strategische Projecten 2.000.000€

700.000€

Ver. Ruimtelijke Planning

Watergroep VESOCstartbanen

Onthardingsprojecten (2018-2019) 5.000.000€

Pilootprojecten BRV

Erkende milieu- en natuurverenigingen 6.000.000€

Bijdragen internationale verdragen en SAK (milieu/natuur)

Milieu- en natuurtaken doelgroepwerknemers 3.250.000€

Uitdovend

810.000€

Internationaal engagement

FIGUUR 25 // OVERZICHT VAN DE SUBSIDIES BIJ HET DEPARTEMENT OMGEVING o.b.v. de budgetten vastgelegd in 2019

2 // INSTRUMENTARIUM

113

34.160.634€

Verenigingen

33.599.100€

Lokale besturen 19.568.084€

Organisaties 9.329.584€

Burgers Internationaal

305.000€

FIGUUR 26 // BUDGET PER DOELGROEP VAN DE SUBSIDIES BIJ HET DEPARTEMENT OMGEVING o.b.v. de budgetten vastgelegd in 2019

VLM of VMM worden gegeven, zijn niet meegenomen in de analyse. De subsidies in Figuur 25 vertegenwoordigen samen een budget van 55 miljoen euro (vastgelegd in 2019). Het grootste deel van de subsidies is beschikbaar voor verenigingen en voor lokale overheden, gevolgd door organisaties in de brede zin. Het budget voor individuele actoren en particuliere burgers en internationale instelling is een stuk kleiner (Figuur 26). Subsidies kunnen effectief worden opgenomen of toegekend aan 2 of meerdere doelgroepen en dus meermaals voorkomen in de figuur. Aan 8 subsidies is een oproep verbonden. De overheid roept op tot projecten, waarvan ze, na beoordeling en toets aan de budgetten, de aanvragen die voldoen, goedkeurt en subsidieert. In 2019 werd meer dan de helft van het totale budget voorbehouden voor subsidies met een oproep (Figuur 25). Deze oproepen kunnen eenmalig zijn (bv. onthardingsprojecten en klimaatprojecten), maar de meeste zijn wederkerend. Voor de wederkerende subsidies is een budget beschikbaar van 13 miljoen euro. Het onderzoek van Endeavour (2020) maakt een analyse van enkele oproepen of ‘ruimtelijke calls’. Via oproepen en projecten worden andere publieke, private en civiele actoren dan de Vlaamse overheid ingeschakeld voor het realiseren van beleidsdoelstellingen. De Vlaamse overheid heeft met deze oproepen twee duidelijke doelstellingen, nl. beleidsontwikkeling en beleidsuitvoering (Endeavour, 2020): • Bij beleidsontwikkeling wordt met (vernieuwende) projecten ingezet op ‘leren door te doen’. De lessen die uit de uitvoering worden getrokken op projectniveau inspireren huidig en toekomstig beleid, regelgeving op Vlaams niveau. Als ze succesvol zijn, stimuleren die projecten samenwerkingen tussen publieke, private en civiele actoren en kunnen ze nieuwe beleidsaccenten op Vlaams niveau aanbrengen. Voorbeelden zijn de call Klimaatwijken, de pilootprojecten Terug in Omloop. • Bij beleidsuitvoering wordt een meer efficiënte en effectieve realisatie van het beleid in projecten beoogt. Samenwerking tussen Vlaamse en andere actoren is van belang om beleid uit te voeren op terrein. Subsidies ondersteunen zowel de

114

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

coördinatie van deze samenwerking als de uitvoering van concrete projecten. Vaak integreren deze concrete projecten – en de subsidies – ook niet-ruimtelijke beleidsdoelstellingen. Voorbeelden zijn Oproep Strategische Projecten, Water+Land+Schap, Proeftuinen ontharding. We gaan voor ieder type kort in op een specifiek voorbeeld, nl. subsidies voor pilootprojecten BRV en subsidies voor strategische projecten. Beide projectoproepen werden ontwikkeld om een beleidsvisie verder vorm te geven. Terwijl pilootprojecten BRV het in opmaak zijnde Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV) moeten voeden vanuit de praktijk, zijn strategische projecten een instrument om de ruimtelijke visie voor Vlaanderen uit het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) te realiseren op het terrein. Deze voorbeelden schetsen duidelijk de gewijzigde rol van de Vlaamse overheid in de uitvoering en de ontwikkeling van het (ruimtelijk) beleid. Bij de opmaak van het RSV lag de focus op de effectieve realisatie van beleidsdoelstellingen. Met het BRV is de focus verschoven naar het vernieuwend karakter en inspireren van beleid vanuit de praktijk. Pilootprojecten BRV zijn projecten van gemeenten (of intergemeentelijke samenwerkingsverbanden) waarbij een leertraject wordt opgestart rond vernieuwend ruimtelijk beleid. Met deze projecten wordt er, naast de klassieke instrumenten, ruimte gegeven aan nieuwe experimenten. In januari 2019 werd een eerste oproep gelanceerd. Er werden 47 subsidieaanvragen voor pilootprojecten BRV ingediend, waaruit 18 projecten werden geselecteerd en een subsidie kregen. Zowel coördinatoren, studie- en opstartkosten worden gefinancierd. Deze 18 projecten worden onderverdeeld in 4 groepen: (inter) gemeentelijke beleidsplanning, ruimtelijk rendement en 10 ruimtelijke kernkwaliteiten, slim parkeerbeleid, en intergemeentelijke GECORO. De minister van Omgeving lanceerde in juli 2020 een tweede oproep pilootprojecten BRV. Die leidde tot 20 nieuwe gesubsidieerde projecten volgens 3 thema’s: bouwshift, groenblauwe netwerken en lasten. Het overzicht werd opgenomen in Figuur 27.

In 2019 had het Departement Omgeving een budget van bijna 34 miljoen euro voor subsidies aan projecten en projectoproepen. reeks 1 reeks 1 en 2 reeks 1

reeks 2

reeks 1 en 2

Niet op kaart : IOK, Leiedal, VENECO in reeks 1

reeks 2 Niet op kaart : IOK, Leiedal, VENECO in reeks 1

FIGUUR 27 // LOCATIES VAN DE PILOOTPROJECTEN BRV OP 1 SEPTEMBER 2021

De Vlaamse overheid wil met deze pilootprojecten BRV gemeenten ondersteunen die met nieuwe uitdagingen aan de slag willen gaan. De subsidies zijn een stimulans om het ruimtelijk veranderingstraject, vanuit de doelstellingen van de Strategische Visie BRV, te realiseren. Naast faciliteren kan Vlaanderen ook belangrijke lessen trekken voor zijn eigen beleidsontwikkeling. De strategische projecten geven in de praktijk uitvoering aan het ruimtelijk beleid. Hiervoor wordt een subsidie toegekend aan de loon- en werkingskosten van een professionele coördinatie. Deze coördinatie – meestal een coördinatieteam – moet partners in het gebied samenbrengen om realisatiegerichte projecten op het terrein te initiëren. Op 12 jaar tijd zijn er 13 oproepen voor strategische projecten afgerond. In totaal werden 69

strategische projecten gesubsidieerd (Departement Omgeving, 2018) (Figuur 28). De subsidie ‘strategische projecten’ wordt ingezet in diverse gebieden (Figuur 29). De realisaties op het terrein zijn zeer divers: van de stedelijke renovatie (de Vaartkom in Leuven, de Oude Dokken in Gent en het Kievitplein aan het Centraal Station van Antwerpen) tot natuurontwikkeling (de Maasvallei, de herstelde landduinen in het Limburgse Bosland en de Demervallei) (Departement Omgeving, 2018). Naast subsidie voor coördinatie heeft het instrument ‘strategische projecten’ ook een subsidie voor verwerving. De subsidie dient zeer concreet voor de verwerving van gronden of panden voor de realisatie van de doelstellingen van het strategisch project.

2 // INSTRUMENTARIUM

115

25

20 Ingediende aanvragen 15

15

10

Gesubsidieerde aanvragen 7

5

0 2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

FIGUUR 28 // EVOLUTIE VAN DE INGEDIENDE EN GESUBSIDIEERDE AANVRAGEN VOOR STRATEGISCHE PROJECTEN OP 1 JANUARI 2021

afgelopen niet afgelopen

FIGUUR 29 // LOCATIES EN STATUS VAN DE STRATEGISCHE PROJECTEN OP 1 JANUARI 2021

In het Relanceplan van de Vlaamse regering wordt gewezen op het belang van effectieve en efficiënte financiering (Vlaamse Regering, 2020). Op dit ogenblik is relatief weinig informatie beschikbaar over de effectiviteit van de bestaande subsidies. Monitoring en evaluatie van de ingezette subsidies zou meer aandacht moeten krijgen. (IDEA Consult, 2019). De Vlaamse regering keurde eind juli 2021 2 maatregelen goed om de effectiviteit

116

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

van subsidies beter in beeld te krijgen (Bleus, 2021): • vijfjaarlijkse evaluatie en toetsing van de subsidies aan meetbare doelstellingen; • opmaak van een subsidiedatabank. Deze initiatieven zullen in de toekomst een betere monitoring en evaluatie mogelijk maken.

Subsidiekader Departement Omgeving UITVOERDER(S):

IDEA Consult

OPDRACHTGEVER(S):

Departement Omgeving

DOEL:

Het Departement Omgeving streeft naar een strategische inzet van subsidies. Subsidies zijn een belangrijk sturingsinstrument voor de Vlaamse overheid bij het verwezenlijken van haar beleid. Voor het Departement Omgeving is dit niet anders. Doorheen de jaren werden vanuit de voormalige departementen Ruimte en Leefmilieu, Natuur en Energie verschillende subsidies in het leven geroepen om de beoogde beleidsdoelstellingen in de praktijk te brengen. Deze opstapeling van subsidies vraagt na verloop van tijd om een evaluatie. In deze studie is een subsidiekader voorgesteld voor een grondige afweging en uitwerking van bestaande en toekomstige subsidies vanuit het Departement Omgeving.

METHODOLOGIE:

Binnen deze studieopdracht werden de bestaande subsidies van het departement geïnventariseerd (fase 1) en werd een kader ontworpen (fase 2) om de bestaande, maar ook de toekomstige subsidies kritisch tegen het licht te houden.

RESULTATEN:

Het subsidiekader dat we in dit onderzoek voorstellen is op maat van het Departement Omgeving opgesteld. Dit betekent concreet dat de missie van het departement in het afwegingskader is opgenomen. Het houdt rekening met de beleids- en beheerscyclus. Het is dynamisch in functie van nieuwe beleidskeuzes en de beleidsbepaling (politieke verantwoordelijkheid) is te onderscheiden van de ambtelijke voorbereiding. Het subsidiekader bestaat uit twee grote onderdelen: een afwegingskader en een uitwerkingkader. In het afwegingskader evalueren we drie belangrijke onderdelen: • Effectiviteit: draagt de subsidie substantieel bij tot het behalen van de beoogde doelstelling(en) of actie(s)? • Geschiktheid: is een subsidie het meeste geschikte instrument? Of kunnen we eenzelfde of beter effect bekomen via andere instrumenten (regelgeving, communicatie)? • Additionaliteit en uitvoerbaarheid: is de subsidie additioneel en uitvoerbaar? Zou het effect ook zonder subsidie zijn tot stand gekomen? Wegen de baten op tegen de kosten voor beheer en opvolging? In het uitwerkingskader hebben we oog voor een correcte en slimme vormgeving van de subsidie. Meer specifiek vertaalt zich dat in twee grote onderdelen: • Conformiteit: Is de subsidie ontworpen conform de regelgeving zoals het subsidierecht, de hiërarchie der normen, het gelijkheidsbeginsel, de regels rond staatssteun en de beginselen van openbaar bestuur? • Slim ontwerp: Hebben we de subsidie naar ambitie, voorwerp, doelgroep, voorwaarden, enz. zo vormgegeven dat de middelen maximaal hun doel bereiken?

BRONVERWIJZING:

IDEA Consult (2019), Subsidiekader Departement Omgeving, uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. https://archief-algemeen.omgeving.vlaanderen.be/xmlui/handle/acd/261025

2 // INSTRUMENTARIUM

117

INFORMATIEVE EN COMMUNICATIEVE INSTRUMENTEN Door sensibilisering en informatieverstrekking tracht de overheid doelgroepen te overtuigen om hun gedrag te veranderen. Dit informeren kan meerdere vormen aannemen. Het kan door informatie te geven en de kennis te verhogen, maar ook door het draagvlak te vergroten of mensen samen te brengen.

Informatieve instrumenten worden grotendeels ingezet vanuit een samenwerkende of ondersteunende rol van de overheid. We bespreken de ruimtelijk instrumenten die de laatste jaren werden ontwikkeld.

// Bouwmeester Scan De Bouwmeester Scan is opgevat als een multidisciplinaire doorlichting van het ruimtelijk beleid van een gemeente, en wordt door de Vlaamse Bouwmeester aangeboden aan lokale besturen. Op basis van een analyse van data en kaartmateriaal wordt nagegaan of het ruimtegebruik en het gevoerde beleid in de gemeente beantwoordt aan de Vlaamse strategische ambitie op vlak van ruimte en klimaat. De rapporten hebben een vast stramien en worden opgesteld in een vaste lay-out zodat een vergelijking van verschillende scans mogelijk is. Elke scan bevat een korte beschrijving van de gemeente met kencijfers, een diagnose van de verschillende thema’s en een ambitie -en transitieagenda met een selectie van projecten. Na een brede ruimtelijke verkenning worden de onderzoeksvragen geclusterd rond vier thema’s: 1) Dichtheid en kernversterking 2) Open ruimte 3) Mobiliteit 4) Regelgeving en publiek ondernemerschap. Voor de kwantitatieve evaluatie worden beschikbare cijfergegevens zoals het inwonersaantal, het ruimtebeslag of de bebougeen bouwmeesterscan wingsdichtheid verzameld. Via kwantitatieve modellen kunnen

bepaalde effecten voorspeld worden, bijvoorbeeld over de relatie tussen het inwonersaantal en het voorzieningsniveau. De kwalitatieve evaluatie gaat over aspecten die te maken hebben met functies en gebruik (Ilsbroekx & Coppens, 2019). Er worden vervolgens voorstellen gedaan om ruimtelijke en beleidsmatige ingrepen door te voeren in lijn met het Vlaamse beleid. Op basis van deze doorlichting worden besluiten geformuleerd en een agenda voor ruimtelijke transitie opgesteld. Naast een overzicht van concrete projecten zoals sloop- en bouwopdrachten en ontwerp- en studieopgaven biedt deze agenda ook beleidsmatige ingrepen die belangrijk zijn om de ruimtelijke transitie te realiseren. Prioriteiten worden bepaald aan de hand van drie criteria: de bijdrage aan het behalen van klimaatdoelstellingen, de sociaal-maatschappelijke winsten en de financiële impact. De resultaten van de scan worden samengevat in een rapport dat ter beschikking wordt gesteld van de ingeschreven gemeenten en publiek gemaakt via de website van Team Vlaams Bouwmeester. De rol van de overheid is eerder ondersteunend van aard. De lokale overheid moet voor het aanstellen van een onderzoeksteam geen procedure meer starten. Deze procedure is al

reeks 1 lopende geen bouwmeesterscan

reeks 2

reeks 1

geannuleerd

lopende reeks 2 geannuleerd

FIGUUR 30 // LOCATIES EN STATUS VAN GEMEENTEN MET EEN BOUWMEESTER SCAN OP 1 SEPTEMBER 2021

118

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

uitgewerkt door de Vlaamse overheid. De afspraken over de uitvoering van de scan worden samengevat in een afsprakennota, die voor goedkeuring voorgelegd wordt aan het college. Na het startoverleg ligt het initiatief bij het onderzoeksteam. Dat voert vanaf dan de Bouwmeester Scan uit in overleg met de lokale projectgroep en op basis van het beschikbare materiaal. De gemeente betaalt zelf de vergoeding van het onderzoeksteam. In december 2017 werd een oproep aan gemeenten gericht om zich kandidaat te stellen voor het uitvoeren van een scan. In april 2020 hadden zestig gemeentebesturen zich gemeld. De stuurgroep van de Bouwmeester Scan heeft aan de hand van de verdeelsleutel, dertig aanvragen geselecteerd, die in een eerste reeks worden behandeld. De resterende gemeenten komen een tweede reeks aan bod. De scan duurt normaal gezien 6 maanden en het streefdoel is om op jaarbasis 30 scans uit te voeren. De Vlaamse Bouwmeester sloot een contract af met 5 onderzoeksteams. Nadat een gemeente zich kandidaat stelde en geselecteerd werd krijgt ze een onderzoeksteam toegewezen dat het onderzoek zal uitvoeren. Tot op heden is 1.518.500 euro, exclusief btw, besteed aan de Bouwmeester Scan. Veruit het grootste deel van dat bedrag heeft betrekking op de kosten voor de scans in de gemeenten. De kosten worden door elke gemeente apart gefinancierd. Momenteel gaat het om een totaalbedrag van 1.420.000 euro dat door de deelnemende gemeenten wordt gefinancierd. De overige 98.500 euro wordt gedragen door de Vlaamse overheid. Voor 47 gemeenten werd het eindrapport ondertussen afgerond, 7 gemeenten annuleerden uiteindelijke de scan en voor de overige 4 gemeenten loopt de scan nog (Figuur 30). De meeste gemeenten zien de scan als voorbereiding voor een nieuw beleidsplan. Vooral het analyseluik van de scan vonden de betrokken een grote meerwaarde. Ook de onafhankelijke positie is een voordeel, dat wekt meer vertrouwen, en

de wetenschappelijke aanpak is een voordeel. Het is niet eenvoudig om met het beschikbare budget en de beschikbare tijd voldoende diepgang in de scan te realiseren. De snelheid is enerzijds een kracht (snel resultaat), maar het is ook een gesloten proces zonder participatie (Departement Omgeving, 2021a). Die snelheid heeft andere nadelen: • een generieke aanpak met minder vernieuwende ideeën; • onvoldoende tijd om een uitvoeringsgericht vervolgtraject uit te werken. Op basis van een analyse van de eerste 23 eindrapporten van de Bouwmeester Scan maakte Universiteit Antwerpen een synthese van de knelpunten die de aandacht vragen van de hogere overheden (Coppens, 2019) • De afstemming en integratie van het Vlaamse sectorenbeleid op lokaal niveau; infrastructuur- en mobiliteitsprojecten, het landbouwbeleid, het energiebeleid, sociale huisvestingsprojecten en projecten rond groenblauwe netwerken; • Gebrek aan (lokale) financiering om ruimtelijke doelstellingen te kunnen bereiken (o.a. een ambitieus open ruimte beleid); • Noodzaak aan meer bindende kaders, en een betere samenwerking rond (gemeentelijke) projecten met bovenlokale aspecten voor de taakstellingen inzake wonen, bedrijven en detailhandel; • Effectieve instrumenten die de meerwaarde uit verdichting kunnen afromen om de minwaarden bij het neutraliseren van juridisch aanbod te kunnen compenseren. Er is nog een methodiek nodig om de bovenlokale problemen op de agenda van de Vlaamse overheid te brengen en om ‘recurrente’ problemen te centraliseren (Departement Omgeving, 2021a).

// Green Deal Een Green Deal is een vrijwillige overeenkomst tussen een private actor en de Vlaamse overheid om projecten te vergroenen. Ze vormen een hefboom voor verduurzaming, gevoed van onderuit, en zonder extra wet- en regelgeving. Er zit veel kennis bij verschillende bedrijven en organisaties. In praktijk komen deze actoren elkaar zelden tegen en daarin wil de overheid vooral als netwerkfacilitator en ondersteuner optreden. De initiatiefnemers staan zelf in voor het management en de operationele kosten van de Green Deal. Het gaat niet over financiële ondersteuning voor de partner(s), maar er kan wel hulp zijn bij de zoektocht naar financiering. De deals focussen zich in de praktijk op één specifiek thema. De Vlaamse Regering lanceerde dit initiatief in 2014 om economische actoren te stimuleren hun milieu-impact te verminderen. Bedrijven en diverse sectoren worden bijgestaan om te evolueren richting een meer groene economie (Schauvliege, 2014). Het instrument Green Deal bestaat uit multidisciplinaire netwerken

van overheidspartners, middenveld en bedrijven en is bedoeld om vrijwillige overeenkomsten (Green Deals) tussen deze actoren op te starten en via samenwerking en netwerking het vergroenen van de economie te bevorderen. De focus kan liggen op informatie-opbouw en -uitwisseling, maar ook op concrete becijferbare resultaten, afhankelijk van het ambitieniveau en positie van de ondertekenaars binnen de Green Deal. De initiatieven moeten een heldere doelstelling hebben voor verduurzaming op vlak van grondstoffen, biodiversiteit, water, mobiliteit, energie en klimaat, voedsel, ruimte, industrie (circulaire economie, bio-based economy, bouw …). De Green Deal kan een aantal engagementen van de deelnemers vragen, bv. op te starten acties, een te behalen doelstelling …. Het aantal acties die hierbij worden opgelijst en hun aard verschillen tussen de Green Deals. Hierbij fungeert het instrument als een barometer voor de maatschappij, vermits de voorstellen voor Green Deals voornamelijk bottom-up moeten komen. De overheid ziet haar rol als

2 // INSTRUMENTARIUM

119

Gedeelde Mobiliteit 2017-01-01 Circulaire Aankopen

Huishoudelijke Houtverwarming 2018-01-01

Brouwers Bedrijven en Biodiversiteit

2019-01-01

Duurzame Stedelijke Logistiek

2020-01-01

Circulair Bouwen

Natuurlijke Tuinen 2021-01-01

Eiwitshift op ons bord

Klimaatvriendelijke Koeling

FIGUUR 31 // TIJDSLIJN VAN DE ONDERTEKENDE GREEN DEALS OP 1 SEPTEMBER 2021

een samenwerkende en ondersteunende overheid. De initiatiefnemers en facilitators spelen een grote rol in het slagen van een Green Deal. Hierbij moeten zij op zoek naar een duidelijke en breed gedragen doelstelling om zo ondertekenaars aan te trekken en een netwerk rond een afgebakend thema te creëren. Er zijn op 1 september 2021 10 Green Deals ondertekend (Figuur 31). In 2019 deed het Departement Omgeving een evaluatie van het instrument voor de op dat moment vijf langst lopende Green Deals in Vlaanderen (GD Gedeelde Mobiliteit, GD Circulaire Aankopen, GD Bedrijven en Biodiversiteit, GD Huishoudelijke Houtverwarming, GD Brouwers). Uit de evaluatie blijkt dat de overheid nog weinig ervaring heeft met deze nieuwe rol en vaak ook klassiek optreedt. Er bestaan grote verschillen tussen de doorlopen processen voor de opmaak en de uitwerking van een Green Deal (Departement omgeving, 2019). De efficiëntie van het Green Deal-instrument wordt sterk bepaald door de beschikbaarheid van capaciteit bij zowel de

initiatiefnemers, de projectfacilitators als bij de ondertekenaars. Het opstartproces van een Green Deal verloop soms moeizaam. Onder andere door afwezigheid van een algemene leidraad, de slechte informatie-uitwisseling tussen mede-initiatiefnemers, maar ook door de beperkte transparantie rond financiering of politieke afwegingen, moest elke Green Deal zijn eigen moeilijkheden en knelpunten overwinnen tijdens het opstartproces (Departement Omgeving, 2019). De directe impact van het instrument Green Deal was, gezien de korte looptijd, nog niet te meten. Er ontstaat wel een draagvlak en bewustwording voor initiatieven die de economie vergroenen, en er worden netwerken en gestructureerde samenwerkingen opgestart rond een gezamenlijke doelstelling. De monitoring van de uitvoering van de opgenomen acties door de actoren loopt echter moeizaam, waardoor hierover niet voor elke Green Deal een uitspraak kan worden gedaan (Departement Omgeving, 2019).

Door een gebrek aan financiering bereiken lokale besturen hun ruimtelijke doelstellingen niet. 120

// Kennisuitwisseling Kennisuitwisseling bestaat in verschillende vormen. De meest gekende zijn de wetwijzers, handleidingen, instrumentengidsen en voorbeeldprojecten die online beschikbaar zijn. Op een weekdag bezoeken gemiddeld 4.000 bezoekers de website van het Departement Omgeving (in het weekend zijn dat er 1.400). Vaak zijn het professionals die informatie opzoeken, maar ook particulieren vinden hun weg. Uit een analyse van de meest gebruikte zoektermen en de meest bezochte pagina’s (Figuur 32) blijkt dat de bezoekers vooral interesse hebben in de wetgeving, de regelgeving en de toepassing van instrumenten (o.a. de omgevingsvergunning, het GRUP en de beleidsplanning), en onderzoek. Daarnaast zet de Vlaamse overheid in op actieve kennisuitwisseling via lerende netwerken zoals het Atrium Lerend Netwerk, het Interbestuurlijk Handhavingsoverleg of de thematische werkgroepen BRV. Het zijn communicatieve instrumenten, ze brengen kennis en actoren samen. Het uitgangspunt is dat er veel kennis zit bij

verschillende organisaties, de Vlaamse overheid wil hier vooral als netwerkfacilitator en ondersteuner optreden. De netwerkmomenten focussen in de praktijk op verschillende thema’s die zowel integratie bevorderen, als één specifiek thema verder verdiepen. We nemen 2 kennisnetwerken onder de loep die het Departement Omgeving doorheen de jaren opgezet heeft met Vlaamse (lokale) besturen. Kennisuitwisselingsnetwerk Atrium Lerend Netwerk Het Atrium Lerend Netwerk is een informeel kennisuitwisselingsnetwerk, waar omgevingsambtenaren, mandatarissen en algemeen directeurs van lokale besturen en provincies, intercommunales en koepelorganisaties over de bestuursniveaus heen met elkaar in contact staan over het omgevingsbeleid. Het Departement Ruimtelijke ordening zette in 2007 met het Atrium Lerend Netwerk een structureel partnerschap op met de lokale besturen. Door het ontvoogdingsproces en de gewijzigde

PAGINA’S decreten- en uitvoeringsbesluiten | gewestplan | zonevreemde woningen en constructies | erkende personen, bedrijven en opleidingscentra | toegangsregels in een lage emissiezone | uitvoeringsbesluiten | hemelwaterverordening | omgevingsvergunning | noodmaatregelen coronavirus

ZOEKTERMEN GOOGLE VCRO | hemelwaterformulier | zonevreemd | gewestplan | verval verkaveling | agrarische gebied | planologisch attest | bouwovertreding | functiewijziging, vrijstelling | omzendbrief | regularisatie | verjaring | mer databank | klimaatplan | erkenningen | vlarem | lage emissiezone | vergunningenregister | dsi platform | gpbv installaties | addendum b25 | dienst mer | bestemmingsplan | ruimtelijk rendement | green deal | veiligheidsrapportage | … FIGUUR 32 // WOORDENWOLK VAN VEEL GEBRUIKTE PAGINA’S EN ZOEKTERMEN OP DE WEBSITE VAN HET DEPARTEMENT OMGEVING

357

Lokaal 57

Vlaams 23

Provinciaal

18

Mandatarissen

13

Thematische Centrumsteden

7

FIGUUR 33 // AANTAL OVERLEGMOMENTEN PER TYPE PLATFORM TUSSEN 2015 EN 2020

2 // INSTRUMENTARIUM

121

bevoegdheden was er nood aan een uitbouw van de begeleidende rol voor de Vlaamse overheid. Het Atrium Lerend Netwerk beoogt kennisopbouw bij en kennisdeling tussen de lokale besturen (Toebak, 2017). Binnen het Atrium Lerend Netwerk zijn er verschillende overlegplatformen, elk met een specifiek doel en deelnemersveld. Zo is er een online platform (Yammer), een platform voor lokale mandatarissen, voor centrumsteden, een platform per regio en per provincie, en er zijn thematische platformen (Figuur 33). In 2019 breidde het Departement Omgeving deze werking uit naar een bredere groep belanghebbenden. Via beleidsfora wordt kennis gedeeld rond nieuw ontwikkeld beleid en regelgeving in verband met ruimte en milieu. Daarbij wordt gebruik gemaakt van praktijkvoorbeelden, ontwikkelde beleidstools en samenwerkingen met praktijkpartners. Vlaanderen heeft de laatste jaren de lokale ondersteuning meer losgelaten en toetst voornamelijk nog af in functie van zijn eigen beleid. De afstand tot het lokale niveau lijkt hierbij groter geworden. Op lokaal ambtelijk niveau leeft nochtans een sterke nood aan ondersteuning (Schraepen et al., 2020). Audit Vlaanderen stelde vast dat een vergunningenproces inhoudelijk complex kan zijn, en veel deskundigheid vraagt. Omdat de ondersteuning vanuit het gewest werd afgebouwd, zijn lokale besturen meer op zichzelf of eigen netwerken aangewezen om hun kennis en expertise te behouden of uit te breiden. Audit Vlaanderen beveelt aan om te investeren in het behoud en verdere opbouw van kennis en expertise op meerdere niveaus (door het lokale bestuur zelf, door het Departement Omgeving, door afspraken te maken bij adviesverlening) (Audit Vlaanderen, 2021). Interbestuurlijk handhavingsoverleg Tussen 2009 en 2021 vormde de Vlaamse Hoge Handhavingsraad voor Ruimte en Milieu (VHRM) het geformaliseerde netwerk

van en voor handhavingsactoren van alle bestuursniveaus in Vlaanderen. Dit netwerk was decretaal verankerd in de regelgeving (Decreet algemene bepalingen milieubeleid en Vlaamse Codex Ruimtelijk Ordening). Binnen dit institutioneel kader voor samenwerking en netwerking werd onder meer het omgevingshandhavingsbeleid, en de uitvoering ervan, onderling afgestemd. De handhavingsprogramma’s, de jaarlijkse handhavingsrapporten, de beleidsadviezen en de kennisuitwisseling werden gecoördineerd door de VHRM. De VHRM bestond uit een plenaire vergadering en thematische werkgroepen (handhavingspraxis, kennisopbouw en -deling, milieuhandhaving en handhaving ruimtelijke ordening). Jaarlijks organiseerde de VHRM een congres en 1 à 2 workshops rond een specifiek thema. Er werd een kenniscentrum opgezet waar informatie (leiddraden, tools, sjablonen) via een digitaal platform uitgewisseld werd. Zoals aangekondigd in de beleidsnota Omgeving 2019-2024 werd de VHRM begin 2021 afgeschaft. “De voorbije jaren werden de beleidsvelden ruimte en milieu meer geïntegreerd. Hierdoor wijzigde de context waarbinnen de VHRM functioneerde sterk. Omwille van de gewijzigde context hevel ik op korte termijn de uitvoerende taken van de VHRM over naar het Departement Omgeving.” (Demir, 2019, p.23). Er werd een informeel forum opgericht waar de focus ligt op het uitwisselen van informatie over de taken en opdrachten van de verschillende handhavingsactoren en waar onderlinge kennisdeling wordt gefaciliteerd om de stroomlijning van de handhaving verder te stimuleren. In ‘Environmental Performance Reviews: Belgium 2021’ van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OECD) werd de VHRM en zijn activiteiten echter nog als een goede praktijk omschreven en werd de vrees uitgedrukt dat de afschaffing van de onafhankelijke VHRM zal leiden tot een reductie van de sterkte van het profiel en de visibiliteit van de activiteiten van een handhavingsnetwerk (OECD, 2021).

PERSPECTIEVEN Bij de bespreking van de uitdagingen in het begin van dit hoofdstuk bespraken we al de vastgestelde trends bij recente wijzigingen van plannings- en vergunningensystemen (Nadin et al., 2016). Deze trends vormen de perspectieven voor de instrumenten van het ruimtelijk beleid. We voegen nog twee perspectieven toe: financiële en fiscale aspecten, en sociale expertise. Deze zullen in de toekomst aan belang toenemen bij het uitwerken van instrumenten. Omgevingsinstrumenten ontwikkelen Het afstemmen van beleidsagenda’s over de verschillende beleidsdomeinen heen is een belangrijke (Europese) trend van de afgelopen jaren. In Figuur 34 is weergegeven op welke manier het ruimtelijke aspect is meegenomen in het sectorale

122

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

beleidsdenken voor diverse thema’s in diverse Europese landen. Nederland is bijvoorbeeld volop bezig met de uitwerking van de Omgevingswet, waarin heel wat sectorale wetgeving werd geïntegreerd. In figuur 34 is voor heel wat thema’s aangegeven dat er een integratie of coördinatie is van het ruimtelijk beleidsdenken. De integratie van diverse sectorale beleidsaspecten vindt meestal plaats op het niveau van specifieke gebieden. Voorbeelden hiervan zijn het Project Gentse Kanaalzone, het Territoriaal Ontwikkelingsprogramma (T.OP) Limburg of het Energielandschap Denderland (Leinfelder, 2019). Instrumenten zoals complexe projecten, brownfieldconvenanten, omgevingsvergunning zijn instrumenten die projectmatig ingezet worden, en daar stellen we die integratie van omgevingsthema’s ook

Geïntegreerd

Gecoördineerd

Geïnformeerd

Verwaarloosd

Niet relevant

België

Nederland

Frankrijk

Luxemburg

Ierland Nationaal

Cohesie en regio

Regionaal Lokaal N

Kleinhandel

R L N

Leefmilieu

R L N

Landbouw en platteland

R L N

Mijnbouw

R L Cultuur, erfgoed en toerisme

N

Energie

N

R L R L N

Huisvesting

R L N

Industrie

R L N

Transport

R L N

Maritiem

R L N

Gezondheid en onderwijs

R L N

Informatica en digitalisering

R L N

Afval en water

R L

FIGUUR 34 // ROL VAN RUIMTELIJKE PLANNING IN SECTORAAL BELEID OP VERSCHILLENDE BELEIDSNIVEAUS o.b.v. Nadin et al. (2016)

vast. Bij de realisatie van projecten worden financiële instrumenten ingezet (in een instrumentenmix), die indirect die integratie van omgevingsthema’s op terrein ondersteunen (vb. een grondenbank). Thematische integratie is nog beperkt toegepast in Vlaanderen, maar het maatschappelijk besef groeit dat dit noodzakelijk is om een leefbare, kwalitatieve leefomgeving te realiseren (gezondheid, verontreiniging, water en bodemhuishouding,

ruimtegebruik, enz. zijn nauw met elkaar verbonden) (Leinfelder, 2019). Deze inhoudelijke verbreding naar omgevingsthema’s en de vertaling ervan naar het instrumentarium vormen dé uitdaging voor de toekomst. Ook in Nederland is men zich daar goed van bewust. “De Nationale Omgevingsvisie (NOVI) zal moeten laten zien waar leefomgevingsopgaven samenkomen en deze pragmatisch vertalen naar een gebiedsgerichte aanpak. Nederland

2 // INSTRUMENTARIUM

123

staat voor langetermijnopgaven waar voor nú beleid nodig is om stráks de doelen te kunnen halen. Doet de overheid dat niet, dan mist Nederland kansen en zullen diverse opgaven met elkaar in botsing komen. De NOVI moet laten zien waar de onzekerheden zijn.” (Kuiper, 2018, pg 12) Eenvoud en innovatie nastreven Eenvoudige procedures en transparante wetgeving zijn altijd een aandachtspunt geweest. Door de vele aanpassingen en aanvullingen, maar ook door de inhoudelijke verbreding van milieu en ruimte naar omgeving is het huidige instrumentarium erg complex. Dit kwam duidelijk naar voor bij de evaluatie van het Omgevingsvergunningendecreet. Integratie leidt tot meer transparantie en minder procedures, maar voegt een inhoudelijke complexiteit toe (IDEA Consult, 2021). Een oplossingsgerichte aanpak draagt bij aan een vlot en transparant verloop van de procedure (en een gedragen beslissing). Het is immers mogelijk fouten recht te zetten, het dossier te vervolledigen of te wijzigen indien nodig. Uit een internationale benchmark van omgevingsvergunningsprocedures blijkt dat Vlaanderen, binnen de onderzochte landen en regio’s, een van de weinige regio’s is die de combinatie van én de integratie én de oplossingsgerichte technieken én digitale aanpak heeft doorgetrokken in de regelgeving m.b.t. vergunningverlening ruimtelijke ordening en milieu (De hornois et al., 2021). De Vlaamse Regering wil daarnaast het Vlaamse handhavingsbeleid verbeteren door de procedureregels te stroomlijnen, de samenwerking te verbeteren en het Vlaamse strafrechtelijk vervolgingsbeleid te coördineren en te operationaliseren. Verder onderzoek is nodig om na te gaan welke vereenvoudigingen en innovaties mogelijk zijn, zonder afbreuk te doen aan de kwaliteit. Mogelijke pistes zijn: • Welke marges zijn er voor doelregelgeving binnen omgevingsthema’s? Doelregelgeving kan potentieel de regeldruk voor burgers en bedrijven verlagen (Marneffe et al., 2021). Doelregelgeving legt de realisatie van een maatschappelijk doel op zonder de wijze of het middel (input, proces of output) vast te leggen waarop dit doel bereikt moet worden. Er zijn wel belangrijke randvoorwaarden. Het beleidsdoel moet scherp of overeenkomstig de SMART-criteria geformuleerd kunnen worden en mag niet te snel verouderen (door nieuwe inzichten, andere wetgeving). Indien er weinig vertrouwen is in de rechtsgetrouwheid of zelfhandhaving (of de overheid streng of veel wil handhaven) is doelregelgeving minder geschikt (Marneffe et al., 2021). • Welke marges zijn er voor experimenten in bepaalde gebieden of voor bepaalde thema’s? Deze experimenten kunnen immers een voorbode zijn van een algemene beweging, waar je met het instrumentarium al een antwoord op kan bieden. • Ook de digitalisering vraagt om een innovatie van het instrumentarium. Kan verdere digitalisering beslissingsondersteunend zijn bij de inzet van instrumenten (vergunnen, handhaving …)?

124

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Coherentie realiseren tussen beleidsinhoud en inhoud instrumenten Het beleid is continu in ontwikkeling. Het is belangrijk om de inhoud van nieuw of aangepast beleid te toetsen aan de bestaande instrumenten. Soms zijn er nieuwe instrumenten of ‘flankerende maatregelen’ nodig, maar relevanter is een screening of evaluatie van de globale regelgeving in functie van de nieuwe doelstellingen. Er klinkt kritiek dat Vlaanderen zijn juridisch instrumentarium onvoldoende afstemt op de principes uit de strategische visie van het BRV. Zo werd in 2021 bv. wel het Omgevingsvergunningendecreet geëvalueerd, maar beperkte de evaluatie zich tot de procedurele aspecten. Een evaluatie van de impact van de vergunningen op de bescherming van mens en milieu, en op duurzame ontwikkeling is niet gebeurd en dringt zich op. Recente hervormingen aan de Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening brengen vergunningsmatig altijd meer bouwmogelijkheden met zich mee, waarbij er vooralsnog geen sprake is van het schrappen van mogelijkheden die ongewenste ontwikkeling tot gevolg hebben (Schraepen et al., 2020). De Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening blijft een ambigu karakter hebben met haar generiek vergunningenbeleid. Uit een analyse van stedenbouwkundige vergunningen met een zonevreemde ligging in het Ruimterapport 2018 bleek dat 9% van de vergunde nieuwbouwwoningen in de periode 1980-2013 zonevreemd ligt. Heel wat gemeenten aarzelen om nog sterk in klassieke planningsprocessen te investeren. Met instrumenten zoals de beleidsmatig gewenste ontwikkelingen zoeken zij dan naar een alternatief voor deze vaak lastige juridische planningsprocedures. Tevens lijkt er een tendens om louter via vergunningstrajecten ruimtelijke projecten te gaan sturen, ook omdat de Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening zeer veel mogelijkheden tot ontwikkeling biedt (Schraepen et al., 2020). Governance organiseren Reguleren vormt de basis van heel wat overheidshandelen. Met instrumenten wil de overheid impact realiseren (of zelf realiseren). Tegelijkertijd ontwikkelen zich nieuwe vormen van bestuur en krijgt de rol van de overheid hierbij vaak een nieuwe invulling (van der Steen et al., 2015). “De gezamenlijke overheden constateren dat de maatschappelijke opgaven van nu zich manifesteren op lokaal, regionaal, nationaal, Europees en mondiaal niveau. Vaak spelen ze op meerdere schaalniveaus tegelijk en liggen oplossingen niet in het bereik van één overheid(slaag). Een toenemend aantal maatschappelijke opgaven is alleen op te lossen wanneer gemeenten, provincies, waterschappen en Rijk als één overheid samenwerken, en bovendien ook met het bedrijfsleven en maatschappelijke partners” (Kuiper, 2018, pg 11). In Vlaanderen krijgt dit vorm door bv. actieplannen op te nemen in de beleidskaders van de beleidsplannen, waarbij de acties niet alleen door de overheid zelf worden uitgevoerd, maar ook door

De capaciteit van lokale besturen is een aandachtspunt; regelmatig een struikelpunt.

tal van andere actoren (Van Haelter et al., 2021). Bij complexe projecten, brownfieldprojecten, en strategische projecten werken de betrokken overheden (over de verschillende bestuursniveaus) samen met maatschappelijke partners en ontwikkelaars. Een aandachtspunt is de capaciteit van (lokale) besturen, dit wordt regelmatig aangehaald als struikelpunt. Lokale besturen met een voldoende grote schaal en een sterk uitgebouwd ambtelijk apparaat beschikken over meer strategische beleidsruimte, een beter gemotiveerde en consequenter toegepaste ruimtelijke visie, meer juridische ondersteuning en een sterkere onderhandelingspositie ten opzichte van private ontwikkelaars (Van Haelter et al., 2021). Handhaving is voor lokale besturen ook een struikelblok, enerzijds ontbreken sommige gemeenten de capaciteit om dit op te nemen, anderzijds is er weinig politieke wil om dit adequaat te doen. We evolueren naar een op samenwerking gerichte stijl van beleid, waarbij de staat, de markt en de maatschappelijke actoren deelnemen in verschillende rollen. Ook dit blijft de volgende jaren een belangrijk thema voor het omgevingsinstrumentarium. Aandachtspunten hierin zijn het concreet onderzoeken van mogelijke taken en rollen in functie van nieuw beleid, het monitoren en evalueren van de inzet van lokaal instrumentarium, het inzetten op de rol en expertise van deskundigen en experten, investeren in capaciteit bij alle betrokkenen.

Kennis over fiscaliteit en financiële aspecten verhogen De klassieke juridische instrumenten (vergunnen, handhaven, bestemmen …) hebben een impact op de fysieke leefomgeving. Financiële instrumenten, zoals heffingen en subsidies, hebben dezelfde potentie. Bij het inzetten van de instrumenten uit de instrumentenkoffer landinrichting (waaronder de herverkaveling met planologische ruil, grondenbank …) is aangetoond dat financiële en fiscale instrumenten de realisatie van de plannen in de praktijk versnellen. Deze instrumenten zijn echter geen wondermiddel voor de realisatie, maar hebben een belangrijke impact op het draagvlak van een project (Vlaamse Landmaatschappij, 2020). Fiscaliteit kan het ruimtelijk gedrag maar beperkt sturen en staat daardoor wellicht pas op de derde plaats om ruimtelijk beleid mee vorm te geven. Normering en directe financiële voordelen zoals premies hebben potentieel een veel grotere impact. Harde normen zoals fiscale bestraffing bieden volgens gedrag-economische inzichten wel meer kansen op werkelijke impact (De Jonckheere, Maus, Vanvelthoven, Vandekerckhove & Catteeuw, 2020). Fiscale en andere ondersteuningsmaatregelen voor woningbezit (en de bouwfiscaliteit) zijn zo goed als blind geweest voor enige ruimtelijke differentiatie. Het ruimtelijk beleid, mobiliteitsbeleid, economisch ontwikkelingsbeleid, de manier waarop nutsvoorzieningen en andere infrastructuur gepland en gefinancierd

2 // INSTRUMENTARIUM

125

worden in combinatie met generieke fiscale stimuli, zijn nefast gebleken voor het nederzettingspatroon (Ryckewaert, Van den Houte, Brusselmans, Hubeau & Vermeir, 2018). Onderzoek hiernaar, met impact naar de omgeving, is nog beperkt en fragmentair en moet verder worden uitgebouwd met de juiste expertise. Ook Minister Demir focust op financiële instrumenten om haar ruimtelijk beleid te ondersteunen: “Ik richt het financieel omgevingsinstrumentarium op het afbouwen van het bijkomend ruimtebeslag en het versterken van ontwikkelingsmogelijkheden op goedgelegen locaties. Op die manier ondersteun ik de vooropgestelde bouwshift.” (Demir, 2019, p.34). Inhaalbeweging sociale expertise De voorbije jaren was het onderzoek naar instrumentarium vaak gericht op de bestuurlijke/juridische aspecten, en minder op burgers, bedrijven of middenveld. De impact van de mens en zijn gedrag op de fysieke leefomgeving is echter erg belangrijk. De doelstelling is om actoren automatisch ‘juiste’ (beleidsmatig gewenste) keuzes te laten maken op het vlak van het klimaat, verdichting … De maatschappij bestaat echter uit een

brede waaier aan sociale groepen die vanuit andere inzichten en andere prioriteiten keuzes maken. Bepaalde groepen zijn makkelijker dan anderen te motiveren om hun gedrag in overeenstemming te brengen met de transitiedoelstellingen van het BRV. Er zijn verschillende overwegingen die een rol spelen, nl. gezondheid, duurzaamheid, behoudsgezindheid, kostprijs, efficiëntie, sfeerbeleving en conformisme. Gedragsaanpak werkt aanvullend op andere maatregelen en samen met andere instrumenten (De Maeyer et al., 2021). Dit vereist een specifieke expertise die verder moet worden ontwikkeld. We willen daarom in de toekomst de mens meer als sociale actor benaderen en kennis met een sociale invalshoek verzamelen en bundelen. Zoals eerder aangehaald, wordt in het kader van handhaving gewerkt aan een meer preventieve aanpak met meer verantwoordelijkheid voor de burger en de stakeholders door zelfcontrole en zelfevaluatie (Demir, 2019). Zo wil men een blijvende gedragsverandering tot stand brengen en komen tot een vrijwillige en correcte naleving van de regelgeving zonder te moeten sanctioneren (Sustainability College Bruges, 2020).

Eindnoten (1) Er bestond voordien ook wetgeving rond bouwen of herbouwen, oa in de gemeentewet (1844), en de wederopbouw wetgeving (1918, 1944). Een vergunning voor functiewijziging is pas vereist sinds 1984. (2) Een aanvraag met meerdere functies wordt meerdere keren (voor iedere functie) weergegeven in de figuur. (3) Bij 1,3% van de projecten is de ligging niet gekoppeld aan een typologie en niet meegenomen in de analyse. (4) Alle gemeenten kregen een vragenlijst van 14 vragen over inhoud, toepassing, goedkeuring en bekendmaking van huidige of geplande toetsingskaders. 229 gemeenten hebben de vragenlijst ingevuld (responsgraad 77%). (5) Niet voor alle grondenbanken verwerft de VLM vandaag nog gronden, sommige zijn ondertussen stopgezet of zijn al een tijdje niet meer actief (oa grondenbank Rechterscheldeoever, grondenbank Parkbos Gent, grondenbank A11). (6) Binnen het projectgebied, de zone die nodig is voor de realisatie van het achterliggende project, verwerft de Vlaamse Landmaatschappij gronden. Daarnaast verwerft de Vlaamse Landmaatschappij ook gronden in ruimere regio buiten het projectgebied (het zoekgebied). Zo kan grondruil opgezet worden met getroffen eigenaars en gebruikers in projectgebied. (7) Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening - art. 2.6.4. De broncategorie is de categorie van gebiedsaanduiding van een perceel vóór het in werking treden van het plan dat de planbaat veroorzaakt. De doelcategorie is de categorie van gebiedsaanduiding van een perceel ná het in werking treden van dit plan. (8) Het bestaande Grondfonds is een DAB (Dienst met afzonderlijk Beheer) waarvan het beheer en de boekhouding zijn afgescheiden van die van het algemeen bestuur. Het DAB Grondfonds ontvangt o.a. de planbatenheffing en doet uitgaven voor planschade. Ook was voorzien om subsidies vanuit het Grondfonds te geven. (9) Het Rubiconfonds werd opgericht naar aanleiding van de overstromingen van 2002. Dit Rubiconfonds heeft een eigen rechtspersoonlijkheid en de middelen moeten ingezet worden voor waterbeleid. Na 3 jaar inactiviteit werd het Rubiconfonds door de Vlaamse Regering opnieuw geactiveerd om enkel nog subsidies te verlenen voor de kosten (60%) van planschade bij herbestemming van signaalgebied. Recent kreeg het Rubiconfonds middelen toegewezen voor de herbestemming van watergevoelig openruimtegebied (15 miljoen euro). (10) Het resterend bedrag zijn zogenaamde onwaarden. In de meeste gevallen zijn deze onwaarden het gevolg van het intrekken van delen van een RUP door de Vlaamse Regering of door het vernietigen van (delen van) een RUP door de Raad van State. Deze intrekkingen en vernietigingen zijn bovendien soms van toepassing op grote gewestelijke RUPs. Een kleiner aandeel van de onwaarden heeft te maken met het inwilligen van bezwaren tegen de planbatenheffing op basis van vrijstellingsgronden zoals bepaald in art. 2.6.5. en 2.6.6. van de VCRO.

126

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Referentielijst • Agentschap Innoveren en Ondernemen. (2021). Beleidsrapportage Brownfieldconvenanten. • Atelier Romain, Publius Advocaten, DLV & Rebelgroup. (2020). Uitwerken van financiële en juridische instrumenten voor het stimuleren van agrarische herontwikkeling. In opdracht van de provincie Antwerpen. • Audit Vlaanderen. (2021). Thema-audit Omgevingsvergunningen bij lokale besturen. • Bleus, D. (2021, 27/01/2021). Vlaanderen gaat subsidies strenger controleren. De Tijd • Capano, G. & Howlett, M. (2020). The Knowns and Unknowns of Policy Instrument Analysis: Policy Tools and the Current Research Agenda on Policy Mixes. SAGE Open(January-March 2020), 1-13. • Coppens, T. (2019). BWMSTR Scan. Knelpunten bij het realiseren van projecten uit de bouwmeesterscan. • De hornois, K., Naudts, W. & Wuyts, F. (2021). Internationale benchmark omgevingsvergunningsprocedure op vlak van doorlooptijden en oplossingstechnieken. Studie in opdracht van Departement Omgeving. • De Jonckheere, M., Maus, M., Vanvelthoven, P., Vandekerckhove, B. & Catteeuw, I. (2020). Onderzoek naar fiscale sleutels voor toekomstig ruimtelijk beleid. Studie in opdracht van Departement Omgeving. • De Maeyer, J., Leroy, S., Timmermans, B., Vermander, M., Fransen, K., Van Eeno, E., (2021). Gedragsstudie: Nabijheid van voorzieningen versus verplaatsingsgedrag en woonplaatskeuze. Eindrapport. Studie in opdracht van het Departement Omgeving. • Demir, Z. (2019). Beleidsnota Omgeving 2019-2024 • Departement Omgeving. (2018). Tien jaar strategische projecten. Omgeving vol realisaties. Brussel: Departement Omgeving. • Departement omgeving. (2019). Evaluatie van het Green Deal instrument. • Departement Omgeving. (2020a). Beleidsmatig gewenste ontwikkelingen: een beknopte leidraad. • Departement Omgeving. (2020b). Omgevingshandhavingsrapport 2020. • Departement Omgeving. (2020c). Omgevingsloket. • Departement Omgeving. (2021a). Evaluatie van het instrument de bouwmeesterscan. • Departement Omgeving. (2021b). Zelfevaluatie complexe projecten: verwerking literatuur en enquête. • Departement Ruimte Vlaanderen. (2015). Handhavingsprogramma Ruimtelijke Ordening. • Departement Ruimte Vlaanderen. (2017). Verslag Beleidsatria in functie van operationalisering Witboek Beleidsplan Ruimte Vlaanderen. • Dienst van de Bestuursrechtcolleges. (2020). Jaarverslag 2019-2020. • Endeavour. (2020). Vlaamse ruimtelijke calls. Expertennota in opdracht van het Departement Omgeving. • Fobé, E., Brans, M. & Wayenberg, E. (2014). Beleidsinstrumenten: theoretische perspectieven en keuzemodellen.: SBOV. • IDEA Consult. (2019). Subsidiekader Departement Omgeving. Studie in opdracht van het Departement Omgeving. • IDEA Consult. (2020). Evaluatie van de effectiviteit van de planbatenregeling. Studie in opdracht van het Departement Omgeving • IDEA Consult. (2021). Evaluatie van de werking van het Omgevingsvergunningendecreet. Studie in opdracht van het Departement Omgeving. • Ilsbroekx, R. & Coppens, T. (2019). Evaluatierapport BWMSTR scan. • Kuiper, R. (2018). Naar een nationale samenhangende omgevingsvisie. • Leinfelder, H. (2019). Beleidsplanning voor omgeving – reflecties vanuit een ruimtelijk beleidsperspectief. • Marneffe, W., Poplier, P., Billiet, C., Jans, T., Van Aeken, K. & De Beckker, K. (2021). Methodologische onderbouwing en conceptuele uitwerking van het gebruik van doelregelgeving en open normen met behulp van experimentwetgeving en regelluwe zones binnen het omgevingsrecht van de Vlaamse overheid. Studie in opdracht van het Departement Kanselarij en Buitenlandse zaken. • Nadin, V., Zonneveld, W., Fernandez Maldonado, A. M., Dabrowski, M., Stead, D. & Piskorek, K. (2016). COMPASS. Comparative Analysis of Territorial Governance and Spatial Planning Systems in Europe. Applied Research 2016-18 • OECD. (2021). OECD Environmental Performance Reviews: Belgium 2021

2 // INSTRUMENTARIUM

127

• Paredis, E., Vandenberghe, M. & Block, T. (2020). Transities door regelluwte ? Het bevorderen van experimenten via regelluwe zones. Studie in opdracht van Departement Omgeving. • Pisman, A., Vanacker, S., Willems, P., Engelen, G. & Poelmans, L. (Eds.). (2018). Ruimterapport Vlaanderen (RURA). Een ruimtelijke analyse van Vlaanderen / 2018. Brussel: Departement Omgeving. • Roelandts, B. & Defoort, P.-J. (2009). Ruimtelijke ordening anno 2009: nieuwe regels, nieuwe vragen. TROS - Tijdschrift voor ruimtelijke ordening en stedenbouw (Juni 2009/54), 71-207. • Ryckewaert, M., Van den Houte, K., Brusselmans, L., Hubeau, B. & Vermeir, D. (2018). De juridsche en fiscale oorzaken van ondoordacht ruimtegebruik. 12 beleidsacties voor een zuiniger, duurzamer en kwalitatiever ruimtegebruik. • Schauvliege, J. (2014). Beleidsnota Omgeving 214-2019 • Schraepen, P., De Rynck, F. & Voets, J. (2020). Provinciaal omgevingsbeleid: een bijdrage tot stadsregionaal beleid? De rol van de provinciebesturen op het bovenlokale niveau. • Somers, B. (2019). Beleidsnota 2019-2024 Binnenlandsbestuur en Stedenbeleid • Sustainability College Bruges. (2020). Integratie van compliance promotion in het milieuhandhavingsbeleid (en bij uitbreiding in het omgevingshandhavingsbeleid). Studie in opdracht van het Departement Omgeving. • Toebak, K. (2017). Atrium Lerend Netwerk, draagvlak als resultaat van gezamenlijke kennis. RUIMTE. VAKBLAD VAN DE VLAAMSE VERENIGING VOOR RUIMTE EN PLANNING (32), 71-73. • van der Steen, M., Scherpenisse, J. & van Twist, M. (2015). Sedimentatie in sturing. Systeem brengen in netwerkend werken door meervoudig organiseren • Van Haelter, B., Torfs, I. & Voets, J. (2021). Ambtelijke capaciteit in Vlaamse lokale besturen. Toegepast op ruimtelijke ordening. • Vandekerckhove, B., De Waele, A., Meeus, R. & Morisse, B. (2019). Inzet van lasten bij omgevingsvergunningen. Studie in opdracht van Departement Omgeving. • Vlaams Parlement. (1999). Memorie van toelichting bij het Decreet van 18 mei 1999 houdende de organisatie van de ruimtelijke ordening (B.S. 08/06/1999). • Vlaams Parlement. (2014a). Decreet van 25 april 2014 betreffende complexe projecten (B.S. 21/01/2015). • Vlaams Parlement. (2014b). Decreet van 25 april 2014 betreffende de omgevingsvergunning (B.S. 23/10/2014). • Vlaams Parlement. (2014c). Memorie van Toelichting bij decreet betreffende de handhaving van de omgevingsvergunning van 25 april 2014 (B.S. 27/08/2014). • Vlaams Parlement. (2017). Decreet van 24 februari 2017 houdende instelling van een proefomgeving voor experimentele woonvormen en tot machtiging van een coördinatie van de regelgeving betreffende de woninghuurwetgeving (B.S. 20/03/2017). Brussels • Vlaams Parlement. (2018). Bestuursdecreet van 7 december 2018 (B.S. 19/12/2018). • Vlaams Parlement. (2020a). Schriftelijke vraag van de heer Gryffroy aan minister Demir over regelluwe zones (vraag nr. 393 gesteld op 17 december 2020). • Vlaams Parlement. (2020b). Schriftelijke vraag van mevr. Inez De Concink aan Minister Demir over het gebruik van planologische ruil (vraag nr. 114 gesteld op 23 oktober 2020). • Vlaams Parlement. (2020c). Verslagen van de hoorzittingen van 18 en 19 februari 2020 mbt het ontwerp van decreet betreffende het realisatiegericht instrumentarium. • Vlaams Parlement. (2021a). Actuele vragen van de heer Bruno Tobback, mevr. Mieke Schauvliege en de heer Steven Coenegrachts over de gemeenschappelijke kritiek in een open brief op de geplande bouwshift (vragen nrs 465, 485 en 487 gesteld op 31 maart 2021). • Vlaams Parlement. (2021b). Decreet tot wijziging van het decreet van 19 april 1995 houdende maatregelen ter bestrijding en voorkoming van leegstand en verwaarlozing van bedrijfsruimten, het decreet van 5 juli 2013 tot wijziging van diverse bepalingen van het decreet van 19 april 1995 houdende maatregelen ter bestrijding en voorkoming van leegstand en verwaarlozing van bedrijfsruimten en de Vlaamse Codex Fiscaliteit van 13 december 2013, wat de subsidieregeling betreft (B.S. 29/07/2013).

128

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

• Vlaams Parlement. (2021c). Het decreet van 21 mei 2021 tot wijziging van het decreet van 4 april 2014 betreffende de organisatie en de rechtspleging van sommige Vlaamse bestuursrechtscolleges, wat betreft de optimalisatie van de procedures (B.S. 14/06/2021). • Vlaamse Hoge Handhavingsraad voor Ruimte en Milieu. (2018). Handhavingsrapport Ruimtelijke Ordening 2018. • Vlaamse Hoge Handhavingsraad voor Ruimte en Milieu. (2019a). Handhavingsrapport Ruimtelijke Ordening 2019. • Vlaamse hoge Handhavingsraad voor Ruimte en Milieu. (2019b). Stappenplan. Ondersteuning gemeenten bepaling handhavingsprioriteiten (RO). • Vlaamse landmaatschappij. (2020). Evaluatie Decreet Landinrichting. • Vlaamse Landmaatschappij. (2021). Lokale grondenbanken. Algemene werking en principes. • Vlaamse Overheid. (2017). Witboek Open en wendbare overheid. Brussel • Vlaamse Regering. (2019). Regeerakkoord 2019-2024. Brussel • Vlaamse Regering. (2020). Relanceplan Vlamse Regering - Vlaamse Veerkracht. • Wouters, D. (2021) Bouwpauze inlassen is niet moeilijk, het echte werk begint daarna pas/Interviewer: T. Mondelaers. NAV.

2 // INSTRUMENTARIUM

129

Hoofdstuk 3

Natuurlijk kapitaal beschermen De term “natuurlijk kapitaal” verwijst naar de voorraad van alle hernieuwbare en niethernieuwbare hulpbronnen: grondstoffen, bodem, water, lucht … die samen een waaier van voordelen voor de mens opleveren. Denk maar aan voedselproductie, energie of bouwmaterialen. Door intensief gebruik is de druk op het natuurlijk kapitaal erg hoog en dreigt de balans door te slaan naar onbeschikbaarheid, degradatie of uitputting. Om terug een evenwicht te vinden tussen het aanbod van de natuur en de vragen van de samenleving dringt een meer beschermende houding (of beschermend beleid) zich op.

Welke evoluties verwachten we? De druk op de open ruimte en het natuurlijk kapitaal in Vlaanderen blijft hoog. De open ruimte in Vlaanderen neemt nog steeds af in oppervlakte. Sommige voorraden staan onder druk door een (dreigend) onevenwicht in vraag en aanbod. Dit is bijvoorbeeld het geval voor de ontginning van delfstoffen voor de bouwsector of het oppompen van grondwater voor de industriële processen en landbouw.

Andere voorraden staan onder druk door het intensieve gebruik. Dit is bijvoorbeeld het geval voor de bodem die onder andere door de intensifiëring van de landbouw verzuurt. Daarnaast zien we ook dat nieuwe voorraden aangesproken worden, waaronder geothermie om op een duurzame manier in de energiebehoefte te voorzien.

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

131

1 3%

1%

leem

grind

In Vlaanderen wordt vooral ontgonnen voor kwartszand, grof zand en klei. De voorraden zijn niet onuitputtelijk. Naast gerichte ontginningen komen ze ook bij infrastructuurwerken aan de oppervlakte en kunnen we ze selectief afgraven en benutten.

15%

20%

overig zand klei

918 ha

25%

36%

kwartszand

grof zand

Tijdens de fase van ontginnging is er impact 10 door verandering in uitzicht, stofontwikkeling, geluidsoverlast en verhoogde druk op het lokale verkeer.

36%

38%

14% 9% 3%

natuurgebied of bos

landbouw

recreatie

Na de ontginning zien we kansen voor het versterken van het natuurlijk kapitaal op lange termijn zoals een transformatie van voormalig industriegebied naar natuurgebied.

industrie of overige woongebied

81,3%

18,4% <1%

verstedelijkt gebied

14/1.000 ha

randstedelijk gebied

landelijk gebied

6/1.000 ha

3/1.000 ha

Ontginningen van delfstoffen vinden meestal plaats in landelijk gebied.

De densiteit aan locaties met geothermische boringen is het grootst in verstedelijkt gebied.

132

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN HS 3 — NATUURLIJK KAPITAAL 2021

8 Landbouw heeft impact op de koolstof en de erosie van de bodem. De koolstofwaarden in de bodem dalen. 11% van het landbouwareaal is potentieel erosiegevoelig.

Door schaalvergroting zijn er meer grote stallen. In Vlaanderen woont 10% op minder dan 1,5km van een ‘megastal’.

megastallen

1,5 km

koolstof

erosie

9 In een halve eeuw tijd ging 3/4 van de oppervlakte wetlands (natte natuur) verloren. Zo kwam de aanwezige natuur onder druk of raakte ze verloren en werden kansen voor natuurontwikkeling beperkt.

5% dieren 7% moestuin 9% houtachtigen -3/4

9% bloemen en wilde vegetatie

Tuinen bieden een groot potentïeel om natuur te ondersteunen en klimaateffecten te milderen als ze natuurlijk worden ingericht en niet verhard.

48% gras

22% verharding

11

9

12,5% tuin

Natuur draagt bij aan een klimaatbestendige en veerkrachtige omgeving, maar de natuur in Vlaanderen staat erg onder druk door de impact van vermesting en de versnippering van natuurclusters.

Tuinen in landelijk gebied zijn bijna 3x zo als tuinen in groot dan verstedelijkt gebied. 1/4 van de oppervlakte binnen een tuin is verhard, wat een groot potentieel voor ontharding inhoudt.

natuur in Vlaanderen staat onder druk

10% bos

<10 ha

2,9%

+25%

natuur

+80%

versnippering

2%

impact vermesting

bermen

Tuinen beslaan dezelfde oppervlakte als bossen en natuur in Vlaanderen. Bermen vormen een belangrijke schakel in het groenblauwe netwerk omdat ze veel wilde planten- en diersoorten ondersteunen.

892m2

777m2

353m2 32%

25%

25%

gemiddelde oppervlakte aandeel verharding

verstedelijkt gebied

randstedelijk gebied

landelijk gebied

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN NATUURLIJK KAPITAAL — HS 3

133

Wat betekenen deze evoluties voor onze ruimte? Door het natuurlijk kapitaal met een ruimtelijke bril te bekijken, worden nieuwe, meer duurzame omgangsvormen mogelijk. 1. Duurzaam (her)gebruiken van natuurlijk kapitaal Ondergronds bevinden zich heel wat hulpbronnen zoals delfstoffen, energiebronnen en watervoorraden. Daarnaast zijn er heel wat functies van de ondergrond die we nu of in de toekomst willen (her)benutten bijvoorbeeld opslagcapaciteit voor warmte, gas of radioactief afval of infiltratiecapaciteit. Omdat sommige boven- en ondergrondse functies elkaar negatief kunnen beïnvloeden of hypothekeren moeten we keuzes maken. Hergebruik van verlaten ruimtes en uitgedoofde of uitgeputte functies zijn daarbij een aandachtspunt. Zo kunnen verlaten ontginningsgebieden kansen bieden voor het ontwikkelen van bijzondere natuur. Of kunnen ze dienen als een opslagplaats voor energie in de vorm van water of warmte, om zo een hernieuwbare energiemix te ondersteunen.

134

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

2. Het bodemkapitaal in de open ruimte beschermen Landbouw is de belangrijkste actor in de open ruimte en de bodem is een belangrijke hulpbron voor deze sector. Heel wat cijfers tonen dat de huidige landbouwactiviteiten de bodem sterk uitputten, terwijl een gezonde bodem net bijdraagt aan een vruchtbare omgeving met een hoge productiviteit. Meer nog, gezonde landbouwbodems leveren een bijdrage aan koolstofopslag en waterbuffering, waarmee ze een milderend effect hebben op de klimaatverandering. 3. Nieuwe vormen van natuurlijk kapitaal zien en aanspreken Hoewel de grens tussen open ruimte en bebouwde ruimte steeds meer vervaagt, en de open ruimte sterk versnipperd raakt, is er nog veel natuurlijk kapitaal te vinden in de bebouwde ruimte. Tuinen bestrijken grote oppervlaktes, bermen kunnen we zien als groenblauwe verbindingen tussen de open ruimtegebieden, er zijn publieke parken en vijvers of waterlopen. Door deze plekken te versterken kunnen ze een belangrijke rol opnemen in het milderen van de klimaateffecten.

Hoofdstuk 3

Natuurlijk kapitaal beschermen JOOST SALOMEZ, VEERLE STROSSE, JASPER VERHAEGEN LECTOREN:

David De Pue (ILVO) Katrijn Dirix (VITO) Stien Heremans (KU Leuven) Martin Hermy (KU Leuven) Ben Somers (KU Leuven) Wouter Van Reeth (INBO)

UITDAGINGEN De term ‘natuurlijk kapitaal’ verwijst naar de voorraad van alle hernieuwbare en niet-hernieuwbare hulpbronnen (bv. grondstoffen, bodems, water, lucht …) die samen een waaier aan voordelen voor de mens opleveren. Klassiek wordt natuurlijk kapitaal onderverdeeld in een abiotische en een biotische component (Figuur 1) (Natural Capital Coalition, 2016): • Abiotisch natuurlijk kapitaal zijn zowel ondergrondse voorraden die niet-hernieuwbaar en eindig zijn (bv. fossiele brandstoffen, mineralen en metalen), als voorraden die

•

hernieuwbaar en onuitputtelijk zijn (bv. wind- en zonneenergie, aardwarmte); Biotisch natuurlijk kapitaal bestaat uit een breed spectrum aan waardevolle ecosysteemgoederen en -diensten die bijdragen aan zowel welvaart als welzijn. Dit kapitaal is in sé hernieuwbaar, maar kan ook uitgeput geraken of niet-hernieuwbaar worden zodra de kapitaalvoorraad onder een kritiek minimum zakt (bv. voorgoed verdwenen visbestanden na overbevissing).

NATUURLIJK KAPITAAL

ABIOTISCH KAPITAAL

ECOSYSTEEMKAPITAAL

Abiotische goederen

Abiotische diensten:

Ecosystemen:

Ecosysteemdiensten:

Mineralen, aardelementen, fossiele brandstoffen, grind, zouten, enz.

(gerelateerd aan geofysische, hydrologische en klimaatcycli) Energie uit zon, wind, water aardwarmte, enz.

Gebieden die ecosysteemfuncties leveren zoals bossen, landbouwland, bodems, enz.

Producerende diensten Regulerende diensten Ondersteunende diensten Culturele diensten

FIGUUR 1 // COMPONENTEN VAN NATUURLIJK KAPITAAL, MET INBEGRIP VAN DE WAAIER AAN GOEDEREN EN DIENSTEN, o.b.v. Terama, Milligan, Jiménez-Aybar, Mace, & Ekins (2016)

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

135

Deze voorraad aan hulpbronnen is bijzonder waardevol, maar door intensief gebruik is de druk op het aanwezige natuurlijk kapitaal hoog en dreigt de balans door te slaan naar onbeschikbaarheid, degradatie of uitputting. Zo nam in de periode 2012-2018 de verharding nog steeds toe met als gevolg bodemaantasting en bodemverlies (zie hoofdstuk 1), heeft ongeveer 50% van onze akkerbouwbodems een te laag koolstofgehalte (Tits, Elsen, Deckers, Bries, & Vandendrissche, 2020) en is in de voorbije 50 à 60 jaar tot 75% van onze wetlands verloren gegaan (Decleer et al., 2016). Om het aanbod van natuurlijk kapitaal minstens in evenwicht te brengen met de vraag van de samenleving en zo een samenleving op lokale, regionale of ruimere schaal in stand te kunnen houden, is het belangrijk om in te zetten op zowel het behoud en het duurzaam beheer (bv. instandhouding Europees beschermde habitats), het verbeteren (bv. organische stofgehalte in bodems verhogen), als op het herstel/herwaarderen ervan (bv. hermeanderen van rivieren en herstel natte natuur). Daarbij is het noodzakelijk dat het bijkomend dagelijks ruimtebeslag zo klein mogelijk is. Politiek werd hiervoor een specifieke beleidsdoelstelling uitgewerkt: tegen 2040 moet het bijkomend ruimtebeslag worden teruggedrongen tot 0 hectare per dag (Demir, 2019; Vlaamse Regering, 2019). Om het natuurlijk kapitaal zo goed mogelijk te beschermen, wordt in het Vlaamse Regeerakkoord 2019-2024 (Vlaamse Regering, 2019) en in de beleidsnota’s Omgeving (Demir, 2019) en Landbouw en Visserij (Crevits, 2019) ingezet op het maximaal

vrijwaren van de open ruimte. De open ruimte werd samen met de niet-bebouwde ruimte in de bebouwde omgeving heel lang beschouwd als de ruimte die overbleef na de realisatie van alle andere ontwikkelingen. Ze is echter van levensbelang voor ons bestaan, omdat ze de nodige (ecosysteem-)diensten levert: grondstoffen, bodemvorming, voedsel- en vezelproductie (riet, vlas …), biomassa voor energie (bv. korte-omloophout), regulering van klimaat, waterlevering en -zuivering, productie van atmosferische zuurstof, recreatie en esthetische beleving … Het fysisch systeem en de (ecosysteem-) diensten worden daarbij bepalend bij keuzes met betrekking tot openruimtefuncties. Er komen dus (nieuwe) ruimtevragen voor deze ecosysteemdiensten in de open ruimte. Hoewel het beleid dus sterk inzet op het vrijwaren van de open ruimte, komt een deel van het natuurlijk kapitaal in Vlaanderen ook voor binnen de bebouwde ruimte, o.a. in tuinen en op bermen. Het groeiende besef van de rol die tuinen kunnen spelen voor natuurlijk kapitaal heeft recent geleid tot een aantal burgerwetenschaponderzoeksprojecten die tot doel hebben de natuurvoordelen van tuinen in Vlaanderen in kaart te brengen (Mijn Tuinlab) en te onderzoeken welke rol tuinen en parken kunnen spelen bij de hitte- en droogteproblematiek in Vlaanderen (Curieuzeneuzen in de tuin). De ondergrond herbergt ook belangrijke delfstoffen, energiebronnen en watervoorraden die door hun eindigheid duurzaam beheerd en efficiënt benut moeten worden. Bovendien wordt de ondergrond ook voor steeds meer toepassingen gebruikt.

LEESWIJZER We geven in dit hoofdstuk geen allesomvattend overzicht van alle onderdelen van het natuurlijk kapitaal, maar belichten een aantal componenten die recent werden onderzocht door het Departement Omgeving, die sterk gerelateerd zijn aan ‘ruimte’ en die aanvullend zijn aan andere rapporten, zoals het Landbouwrapport en het Natuurrapport. Het betreft zowel het natuurlijk kapitaal van de Vlaamse ondergrondse ruimte als het natuurlijk kapitaal in relatie tot ruimtelijke ontwikkelingen in de open en bebouwde ruimte. Hoewel Vlaanderen niet beschikt over reserves van olie en gas of grote minerale rijkdommen zijn er heel wat primaire oppervlaktedelfstoffen aanwezig. Daarnaast werd het de afgelopen jaren drukker in de ondergrond, omdat deze voor diverse ruimtevragen werd ontdekt. Daarom werkten we een tekstdeel uit over ‘Natuurlijk kapitaal van de Vlaamse ondergrond’. Hierin komen achtereenvolgens delfstoffen, grondwater, (on)diepe geothermie en opslagtoepassingen aan bod. In het onderdeel ‘Natuurlijk kapitaal in de open ruimte’ leggen we de focus op bodems als natuurlijk kapitaal en hun interactie met ruimtelijke ontwikkelingen. Vooral de impact van land- en

136

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

tuinbouwactiviteiten op de bodem (bv. erosie) en bij uitbreiding het volledige natuurlijk kapitaal springt in het oog. Daarom gaat er veel aandacht naar de rol van land- en tuinbouw, maar ook naar de rol die natuur- en bosgebieden kunnen spelen in het behouden en versterken van natuurlijk kapitaal in de open ruimte. We werkten ook een deel uit rond ‘Natuurlijk kapitaal in de bebouwde ruimte’. In de bebouwde ruimte is natuurlijk kapitaal aanwezig, denk bijvoorbeeld aan tuinen, parken, bermen, groen in de publieke ruimte en vijvers of waterlopen. In dit onderdeel komen specifiek het Vlaamse tuincomplex en de bermen aan bod. Tuinen nemen circa 12,5% van de Vlaamse oppervlakte in en hebben een enorm potentieel voor het concretiseren van de groenblauwe dooradering. Bermen zijn niet alleen belangrijk voor het in stand houden van de biodiversiteit, maar vervullen ook een rol in het kader van klimaatverandering, het leveren van ecosysteemdiensten en behoud van genendiversiteit voor de bestrijding van o.a. plagen. We sluiten het hoofdstuk af met enkele perspectieven die inzicht geven in mogelijke ontwikkelingen in de toekomst.

NATUURLIJK KAPITAAL IN DE ONDERGROND // Voornaamste elementen van de geologische opbouw Goede inschattingen van het ondergronds natuurlijk kapitaal en hoe dat te beschermen, zijn alleen mogelijk indien we beschikken over een grondige kennis van de geologische opbouw van de Vlaamse ondergrond. Kort geschetst komt het neer op de aanwezigheid van vier belangrijke geologische structurele elementen (Figuur 2 en Figuur 3): • het Brabant Massief, een oud geologisch massief met harde gesteenten die over het grootste deel van Vlaanderen relatief

•

ondiep (< 500 m) voorkomen en alleen in het uiterste zuiden aan de oppervlakte komen; het Kempisch Bekken, een oud sedimentair bekken ten noordoosten van het Brabant Massief, waarin verschillende lagen werden afgezet die zich lenen voor toepassingen als steenkool- en gaswinning, geothermie en opslag van warmte of gas;

FIGUUR 2 // DE VOORNAAMSTE GEOLOGISCHE STRUCTURELE ELEMENTEN IN DE VLAAMSE ONDERGROND

FIGUUR 3 // WZW-ONO-PROFIEL (ZIE A-B-LIJN IN FIGUUR 2) VAN DE GEOLOGISCHE PERIODES (ZIE COHEN, K.M., FINNEY S.C., GIBBARD, P.L. & FAN, J.X., 2013) ZOALS GEMODELLEERD IN G3DV3 EN ONDERVERDEELD IN DE VOORNAAMSTE GEOLOGISCHE ELEMENTEN

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

137

• het zuidelijk Noordzeebekken, dat gedurende de laatste 150 miljoen jaar tot recent Vlaanderen regelmatig volledig of deels bedekte en waarin veel zand- en kleilagen afgezet werden die nu als oppervlaktedelfstoffen ontgonnen worden; • de Roerdalslenk in het uiterste oosten van Vlaanderen, een

sterk opgebroken, zakkende structuur begrensd door breuken, waarin dikkere sedimentpakketten werden afgezet en waarlangs meer recent grove alluviale zanden en grinden zijn afgezet, gerelateerd aan Rijn en Maas.

// Wat heeft de ondergrond ons te bieden? Hoewel Vlaanderen niet beschikt over reserves van olie en gas, zoals Nederland, of grote minerale rijkdommen, zoals China, toch zijn er heel wat primaire oppervlaktedelfstoffen aanwezig onder de vorm van ‘industriële mineralen’ (Kogel, Trivedi, Barker, & Krukowski, 2006). Dit zijn voornamelijk variëteiten van klei en zand die, afhankelijk van de samenstelling, voor laag- tot hoogwaardige toepassingen ingezet kunnen worden. Naast delfstoffen, die aan de ondergrond onttrokken worden via ontginningen, biedt de ondergrond ook natuurlijk kapitaal onder de vorm van geothermische energie (VITO, IOK, & VOKA, 2015). Hierbij wordt voor allerlei warmtetoepassingen, en eventueel ook voor het opwekken van stroom, warmte of koude onttrokken aan de ondergrond. De droogte van de afgelopen jaren, gelinkt aan de klimaatverandering, heeft, naast de aanslepende problemen van overexploitatie en verharding, de druk op ons grondwater nog verhoogd. Grondwater is al het water dat aanwezig is in watervoerende (veelal zandige) lagen of aquifers, gaande van oppervlakkige lagen die in contact staan met het maaiveld, tot diepere lagen die bovenaan begrensd worden door een niet-water­ voerende (kleiige) laag en zo een afgesloten aquifer vormen (Vlaamse Milieumaatschappij, 2006). Grondwater wordt continu

opgepompt voor gebruik in industriële processen, in de landbouw, als drinkwater en voor divers particulier gebruik. Ook tijdens bemalingen voor bouwprojecten worden er grote volumes opgepompt die, als er niet aan retourbemaling wordt gedaan, verloren gaan in riolen en/of het oppervlaktewater. De ondergrond biedt ook een zeer grote opslagcapaciteit. Zo wordt reeds decennialang in de diepe ondergrond van de Noorderkempen aardgas opgeslagen in een geologisch reservoir. Er zijn nog veel andere potentiële opslagtoepassingen, zoals flexibele energieopslag onder de vorm van warmte of geologische berging van radioactief afval. Voor een efficiënt ruimtegebruik is het ook steeds meer van belang om de ondiepe ondergrondse ruimte zo optimaal mogelijk te benutten, door waar mogelijk bepaalde functies in de ondergrond in te plannen, bv. parkeergarages, treinstations, winkelcentra, tunnels, enz. Zo kunnen in al dicht bebouwde centra nieuwe functies een plaats krijgen in de ondergrond en kan in groene omgevingen de groene ruimte bovengronds behouden blijven door ondergronds te bouwen (Driesen, Libbrecht, & Van Gossum, 2019). Die ondergrondtoepassingen gaan dan wel vaak ten koste van andere ondergrondfuncties, zoals infiltratiecapaciteit.

// Delfstoffen Primaire oppervlaktedelfstoffen Waar de primaire delfstoffen op dit ogenblik allemaal oppervlaktedelfstoffen zijn, was dit niet altijd het geval. Het Kempisch Bekken heeft België in het verleden rijkdom opgeleverd door de ontginning van steenkool in de diepe ondergrondse mijnen van Limburg. Momenteel zijn er nog steeds grote voorraden steenkool aanwezig, maar deze kunnen op dit ogenblik niet rendabel ontgonnen worden én daarnaast past steenkool niet in de omslag naar een koolstofneutrale economie. De primaire oppervlaktedelfstoffen die in Vlaanderen voorkomen, werden afgezet in de context van het hierboven beschreven zuidelijke Noordzeebekken en de Roerdalslenk. De delfstofhoudende lagen zijn verspreid over een relatief grote oppervlakte, maar de ontginning zelf is beperkt tot een specifiek aantal locaties (Figuur 5). Een totale oppervlakte van 8764 ha is bestemd als ontginningsgebied op het gewestplan, via gewestelijke ruimtelijke uitvoeringsplannen of via plannen van aanleg. Deze ontginningsgebieden zijn de enige locaties waar ontginningsactiviteiten kunnen worden vergund. Ze vormen enige rechtszekerheid voor de ontginningssector en ze bevatten de “reserve”

138

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

van onze oppervlaktedelfstoffen op basis waarvan het Vlaamse oppervlaktedelfstoffenbeleid gevoerd wordt. Zolang (delen van) ontginningsgebieden niet in ontginning zijn (en dus niet zijn vergund) vinden er in de feiten uiteraard andere functies plaats, veelal landbouw, of kunnen ze bestaan uit bv. grasland of bos. Finaal zijn ze, mits het bekomen van de nodige vergunningen, wel bestemd om ontgonnen te worden. Ontginningsgebieden waar er ontgonnen wordt, noemen we actieve ontginningsgebieden en deze hebben momenteel een oppervlakte van 4710 ha (Figuur 6). Een vergunning wordt bijna nooit aangevraagd voor een volledig ontginningsgebied zodat de voor ontginning vergunde oppervlakte slechts een onderdeel (zo’n 2.847 ha) is van de totale oppervlakte actieve ontginningsgebieden. Grote delen van de actieve ontginningsgebieden zijn dus nog niet voor ontginning vergund. De door ontginningsactiviteit in beslag genomen oppervlakte (zo’n 918 ha) is opnieuw een onderdeel van de voor ontginning vergunde oppervlakte. Het geeft dat deel weer waar effectief ontginningsactiviteit, zoals afgraving, aanwezig is (Figuur 6).

Geologisch 3D-model van de Vlaamse ondergrond UITVOERDER(S):

VITO

OPDRACHTGEVER(S):

Vlaams Planbureau voor Omgeving, Departement Omgeving

DOEL:

Het Vlaams Kenniscentrum voor Ondergrond (VLAKO) werkte in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving (VPO) gedurende de laatste twee decennia continu met VITO samen aan 3D-modellen van de Vlaamse ondergrond. Het doel van het onderzoek is niet alleen om bij te dragen aan kennisopbouw, maar ook om onze ondergrond te visualiseren. Het 3D-model is de basis voor heel wat afgeleide producten, zoals de Virtuele Boring, het Virtuele Profiel en de Delfstoffentoets. Daarnaast speelt het 3D-model een cruciale rol bij het maken van weloverwogen beleidskeuzes m.b.t. de ondergrond.

RESULTATEN:

Het meest recente eindproduct van dit werk is het geologisch (G3Dv3) en hydrogeologisch (H3Dv2) 3D-model van de Vlaamse ondergrond (Deckers et al., 2019) (Figuur 4). Dit zijn gebiedsdekkende 3D-modellen die de ondergrond visualiseren tot op het niveau van leden in het geologisch model en tot op het niveau van basiseenheden in het hydrogeologisch model. Het geologisch model kan ook vertaald worden naar meer toegepaste kennis, zoals het potentieel voor delfstoffen in onze ondergrond (Figuur 5), of naar inschattingen van de diepte waarop potentiële lagen voor geothermie in de diepe ondergrond voorkomen. Naast de gebiedsdekkende modellen zijn er ook regionale grensoverschrijdende modellen met Nederland (H3Omodellen), en voxelmodellen van delfstoffen (leemmodel en zand- en grindmodel) en van de ondiepe ondergrond in stedelijke gebieden (ondiep voxelmodel van Antwerpen). Al deze modellen, afgeleide tools en andere relevante informatie over de Vlaamse ondergrond zijn raadpleegbaar op de Databank Ondergrond Vlaanderen (DOV, https://dov.vlaanderen.be/), waar de modellen met een online viewer verkend kunnen worden.

BRONVERWIJZING:

Deckers J., De Koninck R., Bos S., Broothaers M., Dirix K., Hambsch L., Lagrou D., Lanckacker T., Matthijs J., Rombaut B., Van Baelen K. & Van Haren T. (2019). Geologisch (G3Dv3) en hydrogeologisch (H3D) 3D-lagenmodel van Vlaanderen. Departement Omgeving en Vlaamse Milieumaatschappij 2018/RMA/R/1569, 286p. + bijlagen https://archief.onderzoek.omgeving.vlaanderen.be/Onderzoek-1999911.

FIGUUR 4 // UITSNEDE UIT HET 3D GEOLOGISCH MODEL G3DV3 TER HOOGTE VAN DE NOORDERKEMPEN. BM = BRABANT MASSIEF, KB = KEMPISCH BEKKEN, NZB = NOORDZEEBEKKEN, DI = DINANTIAAN KOLENKALKRESERVOIR, IEPER GROEP = MET IEPER GROEP-KLEIEN, BOOM FORMATIE = MET BOOMSE KLEI, EN KEMPENSE KLEI EN MOL ZAND = MET KWARTSZAND, IN DE BOVENSTE 50 M

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

139

KLEI

LEEM EN KWARTSZAND

GROF EN OVERIG ZAND, GRIND, KRIJT EN MENGEL

FIGUUR 5 // LOCATIES VAN DE ACTIEVE ONTGINNINGEN IN 2019 EN VAN HET ONDIEP VOORKOMEN (TOT 50 M ONDER HET MAAIVELD) VAN DE VOORNAAMSTE DELFSTOFHOUDENDE LAGEN IN VLAANDEREN o.b.v. het 3D ondergrondmodel G3Dv3

Totale oppervlakte actieve ontginningsgebieden 1.408 ha

Klei Leem

322

Grind

390

Overig zand

Ter ontginning vergunde oppervlakte 635 ha

508

Kwartszand

1.352

Totaal

172 ha

137

23

321

678

Grof zand

Door ontginningsactiviteit in beslag genomen oppervlakte

13

229

132

345

233 1.128

4.710

326 2.847

918

FIGUUR 6 // DOOR ONTGINNINGSGEBIEDEN EN -ACTIVITEITEN INGENOMEN OPPERVLAKTE IN VLAANDEREN OP 1 JANUARI 2021

Klei, die in grote volumes wordt ontgonnen voor de productie van o.a. bakstenen en dakpannen, komt voornamelijk voor aan de oppervlakte in het westen van Vlaanderen, met ontginningsgebieden in de provincies West- en Oost-Vlaanderen en Antwerpen. Kwartszand is de meest waardevolle Vlaamse

140

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

delfstof en kan gebruikt worden voor hoogtechnologische doeleinden. Samen met grof zand en grind, die worden gebruikt voor hoogwaardige toepassingen in de bouwsector, komt het dan weer eerder voor in het oosten van Vlaanderen, met ontginningsgebieden in de provincies Antwerpen en Limburg. Overig

Kwartszand is de meest waardevolle Vlaamse delfstof en wordt ontgonnen in de provincies Antwerpen en Limburg.

zand, waartoe zowel fijn als mineralogisch onzuiver zand behoort, komt voor in een groter aantal geologische eenheden verspreid over het grondgebied van Vlaanderen. Het wordt vaak als ophoog- en vulzand gebruikt, maar het kan ook voor andere toepassingen in de bouwsector gebruikt worden. Leem is een fijn sediment dat tijdens de laatste ijstijden door de wind werd afgezet en dat wordt gebruikt in de keramische sector. Het komt voor in een langgerekte strook over het hele zuiden van Vlaanderen, met ontginningsgebieden in Oost-Vlaanderen, Vlaams-Brabant en Limburg. Ook krijt en mergel kunnen als groep worden aangeduid, en komen voor aan de oppervlakte in het zuiden van de provincie Limburg en het uiterste zuidoosten van Vlaams-Brabant. Vroeger werden hiervan grote volumes ontgonnen vnl. voor gebruik als bouwsteen of meststof, met de bekende mergelgrotten als resultaat, maar vandaag de dag zijn er in Vlaanderen geen ontginningsgebieden meer van krijt en mergel. In uitvoering van het Oppervlaktedelfstoffendecreet evalueert de Vlaamse Regering periodiek via het Algemeen Oppervlaktedelfstoffenplan of er voor de verschillende soorten Vlaamse primaire oppervlaktedelfstoffen nog voldoende reserves aanwezig zijn om de minerale grondstoffenbevoorrading te verzekeren. Als dit niet het geval is, kunnen acties ontwikkeld worden om nieuwe ontginningsgebieden in te tekenen. Tegelijkertijd kunnen ontgonnen (delen van) ontginningsgebieden een andere bestemming krijgen omdat ze niet meer relevant zijn voor het oppervlaktedelfstoffenbeleid. Daarbij wordt

rekening gehouden met een onderbouwde behoefte en met mogelijke hoeveelheden alternatieven en import. In Hoofdstuk 4 wordt daar verder op ingegaan. Om op een meer verantwoorde manier om te gaan met onze beperkte voorraad aan delfstoffen werd de delfstoffentoets ingevoerd, die we bespreken in het onderdeel ‘perspectieven’ aan het einde van dit hoofdstuk. Impact van ontginningen op de omgeving Ontginningen zorgen voor een significante verandering van het landschap. De meeste ontginningen vervangen eerdere landbouwterreinen (akkers, grasland; 40%) of natuurlijke gebieden (bos, struikgewas; 15%) (Figuur 7). Tijdens de fase van ontginning is er een impact op de directe omgeving door een verandering van het uitzicht, door stofontwikkeling, door mogelijke geluidsoverlast en door een verhoogde druk op het lokale verkeer. Als gezorgd wordt voor een goede nabestemming van ontginningen, bv. als natuur- of recreatiegebied, dan kunnen ontginningen op lange termijn ook positieve effecten hebben op de omgeving (Figuur 8). Voorbeelden hiervan zijn het Zilvermeer in Mol (ontginning kwartszand), De Schorre in Boom (ontginning Boomse Klei) en het natuurgebied Kikbeekbron in Maasmechelen (ontginning kwartszand). Van de huidige ontginningsgebieden heeft 37% een nabestemming als groengebied, natuurgebied of bos en 14% als recreatiegebied. Ongeveer 38% van de ontginningsgebieden heeft een landbouw nabestemming, terwijl slechts 3% wordt omgevormd tot industrie- of woongebied (Figuur 7). Het aandeel aan natuurlijk gebied is dus hoger in de

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

141

Bedrijvigheid Recreatie Bos Groen Natuur Overig

Landbouw 71,1%

Akker

5,2 10,6%

56,2

Gras 20,1

17,5

22,4

Groeves

37,0

15,5

16,0

Struikgewas

30,5

Industrie

7,7

Recreatie

10,6

4,0

23,6

8,0 4,6

18,4%

12,0

16,3%

19,8

14,2

17,2

13,0

12,6

57,6

10,9%

11,0

7,4%

7,1

7,2%

17,2

5,1

11,6

10,6

5,5

9,6

20,7

40,8

Overige

6,1

36,4

19,1

25,7

Bos

14,3

21,7%

6,5%

19,9

5,8%

74,7 48,5

Transportinfrastructuur

15,0

7,3

56,5

Wonen

2,5% 10,7

16,3

7,3

7,6

8,7

7,3

2,3%

6,5

1%

! bedrijvigheid 100% 37,8% 17,4% 16,4% 13,6% 8,9% ! bos info of geen nabestemming ! geen PER FIGUUR 7 // AANDEEL VAN DE NABESTEMMINGEN LANDGEBRUIKSCATEGORIE VAN ALLE BESTEMDE ONTGINNINGSGEBIEDEN ! groengebied ! bedrijvigheid ! landbouw bos ! ! natuur geen info of geen nabestemming ! ! overig groen groengebied ! ! overige !! ! ! landbouw ! recreatie !! !! ! ! ! !! ! natuur ! wonen !!! !! ! ! ! !! ! ! ! ! !! ! overig groen ! ! ! ! !! !!! ! ! ! ! ! !! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! overige !!! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! recreatie ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! !! !!! !!!! ! ! ! ! ! ! ! ! wonen ! ! ! ! ! ! ! !

Relatieve oppervlakte landgebruikscategorie

13,1

Water

9,8

6,8%

Relatieve oppervlakte nabestemmingstype

!

! !

!

!!

!! !

!

!

! !

! ! ! ! !

! ! !! !

!

! ! ! !!! !

!! ! ! ! !

!

! !

!

!

! !

!

!

! !

! ! ! !

! ! ! ! ! !

!! !

! !!

!

!

!

!!

!! ! ! ! !

!

! ! !! !! !

! ! !!! ! ! !! ! ! !! ! ! ! ! ! !

! ! !! !

!

FIGUUR 8 // NABESTEMMINGEN VAN ALLE BESTEMDE ONTGINNINGSGEBIEDEN

nabestemmingen dan in het landgebruik voorafgaand aan de ontginning. Zo krijgt meer dan 20% van geplande ontginningen in landbouwgebied een nabestemming als natuurlijk gebied (Figuur 7). We stellen vast dat de meeste ontginningen zich in landelijk gebied bevinden (81,3%). Een kleiner aandeel is aanwezig in randstedelijk gebied (18,4%) en slechts een zeer beperkte

142

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

oppervlakte in verstedelijkt gebied (< 1%). Daarbij is er ook een ruimtelijke variatie met een hoger aandeel aan nabestemmingen als landbouw (43%) en natuur (18%) in landelijk gebied, terwijl in randstedelijk gebied de nabestemmingen groengebied (40%), recreatie (17%) en bedrijvigheid (7%) meer ruimte in beslag nemen (Figuur 9). Van de ontginningen in verstedelijkt gebied heeft 53,6% een nabestemming als groengebied.

Bedrijvigheid Groengebied Landbouw

Natuur

Bos

Recreatie

Overig

Landelijk 7.122 ha (81,3%)

Randstedelijk 1.614 ha (18,4%)

Verstedelijkt 28 ha, (0,3%)

53,6%

21,4%

3,6%

21,4%

FIGUUR 9 // AANDEEL VAN DE NABESTEMMINGEN PER TYPE IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN

// Grondwater Grondwater komt in onze ondergrond voor in watervoerende geologische lagen, aquifers genoemd. Een detailopdeling van de ondergrond in individuele aquifers en aquitards (ondoorlatende lagen zoals kleilagen) wordt gegeven via de HCOV codering (Meyus, Batelaan, & De Smedt, 2000, zie ook https://dov. vlaanderen.be/page/hcov-kartering) en werd in 3D gemodelleerd door een vertaling van de 3D geologische modellen (G3D) naar hydrogeologische modellen (H3D), waarvan de meest recente in 2019 opgeleverd werden (Deckers et al., 2019, zie ook https://dov.vlaanderen.be/page/geologische-3d-modellen). In 2019 bedroeg het totale vergunde debiet voor grondwaterwinning in Vlaanderen 382 miljoen m3 per jaar. Hiervan is het grootste deel bestemd voor drinkwaterproductie (248 miljoen m3), gevolgd door landbouw (69 miljoen m3) en industrie (55 miljoen m3) (Figuur 10). Grondwater is kwalitatiever dan oppervlaktewater waardoor dit bij voorkeur gebruikt wordt voor drinkwater, terwijl oppervlaktewater ook dienst kan doen in de industrie en landbouw. Het vergunde debiet geeft slechts het maximaal te winnen debiet weer en zegt niets over het reëel gewonnen grondwaterdebiet, dat beduidend lager kan liggen. Kleine winningen (< 500 m3/jaar en niet-ingedeelde inrichtingen) zijn niet vergunningsplichtig en er bestaan ook een onbekend aantal illegale vergunningsplichtige winningen, waardoor

de cijfers niet volledig zijn en mogelijk heel wat hoger kunnen liggen. De opvallende daling in vergund debiet tussen 2000 en 2018 voor drinkwaterproductie en industrie is te verklaren door het vervallen van een groot aantal oude vergunningen waarvan een groot aandeel niet meer in gebruik was, en door de aanpassing van de vergunningen aan de reële behoefte (Figuur 10). Met het herstelbeleid wordt nu strikter toegezien op het efficiënte gebruik van grondwater, waarbij ook het gebruik van alternatieve bronnen en hergebruik gestimuleerd worden. Door de aanhoudende droogte van de voorbije jaren, die de reeds bestaande druk op het grondwater door overexploitatie en verharding nog verhoogt, is nog maar eens duidelijk de kwetsbaarheid van ons grondwater aangetoond. De kwetsbaarheid van ons grondwater kan voor een stuk weergegeven worden aan de hand van de grondwaterstandsindicator, beschikbaar op de Databank Ondergrond Vlaanderen (www.dov. vlaanderen.be/page/actuele-grondwaterstandindicator). Deze geeft (ruimtelijk) inzicht in de toestand van het freatisch grondwater voor de tijd van het jaar. Deze leert dat er sinds de zomer van 2017 een sterke toename is in het aantal meetpunten met een lage tot zeer lage grondwaterstand voor de tijd van het jaar. De aanvulling van de grondwatertafel tijdens de winter was de afgelopen jaren niet voldoende om de periodes van langdurige

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

143

500

400

Overige 9,4 miljoen m³ 69,1 Landbouw 55,3 Industrie 248,3

300

200 Drinkwater

100

2000

2005

2010

2015

2019

FIGUUR 10 // EVOLUTIE VAN DE VERGUNDE DEBIETEN VOOR GRONDWATERWINNING PER SECTOR o.b.v. de Vlaamse Milieumaatschappij

droogte tijdens de afgelopen zomers te compenseren. De lage tot zeer lage grondwaterstanden worden doorgaans minder snel bijgevuld in het oosten van Vlaanderen. Dit heeft mogelijk te maken met van nature diepere grondwatertafels door de dikke doorlatende zandpakketten die daar aanwezig zijn, de hellende topografie en/of de minder doorlatende lemige bodems in het zuidoosten. Verder onderzoek is nodig voor een beter begrip

van deze ruimtelijke verschillen. Na de natte lente en zomer van 2021 is de relatieve grondwaterstand in de herfst van 2021 opnieuw normaal tot hoog in de grote meerderheid van de meetpunten. Dat neemt echter niet weg dat de druk op ons grondwater groot blijft en dat er concrete acties ondernomen moeten worden om tekorten in de toekomst te vermijden.

// Ondiepe geothermie Ondiepe geothermische toepassingen maken gebruik van de constante temperatuur van de ondergrond voor (laagwaardige) verwarmingstoepassingen, via gesloten of open systemen. In een gesloten systeem kan men bijvoorbeeld diepere verticale boringen (enkele tientallen tot meer dan honderd meter) of een ondiep horizontaal circuit in de tuin installeren. Door het circuit stroomt een vloeistof die de natuurlijke warmte van de ondergrond opneemt. Met een warmtepomp kan deze natuurlijke warmte ingezet worden voor de verwarming van gebouwen. Een open systeem onttrekt rechtstreeks warmte aan het aanwezige grondwater. In de zomer kan het opgepompte grondwater rechtstreeks gebruikt worden voor koeling, terwijl het in de winter opnieuw via een warmtepomp voor de verwarming kan worden ingezet. Het opgewarmde of afgekoelde water wordt nadien opnieuw in dezelfde aquifer gepompt. In Vlaanderen geraakt het gebruik van ondiepe geothermie steeds beter ingeburgerd, zoals blijkt uit demeer dan 6.000 locaties die sinds 1 januari 2017 toegevoegd werden aan de Databank

144

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Ondergrond Vlaanderen (toestand november 2021). Op deze locaties werden verticale boringen uitgevoerd met geothermie als doel. Deze boringen liggen verspreid over heel Vlaanderen. De meeste hebben een diepte tussen 75 en 150 m (Figuur 11). In het zuiden van Vlaanderen komen voornamelijk ondiepere boringen voor omdat daar de harde gesteenten van het Brabant Massief dichter bij het oppervlak voorkomen, die niet met dezelfde technieken voor ondiepe geothermische toepassingen geëxploiteerd kunnen worden. De diepste boringen (> 150 m) komen voor in het noordoosten van de provincie Antwerpen. Dit zijn boringen in het kader van diepe geothermie projecten waarbij lagen van het Kempisch Bekken op een diepte van meer dan een kilometer aangeboord worden. De densiteit aan locaties met geothermische boringen is het grootst in verstedelijkt gebied (14 per 1000 hectare), gevolgd door randstedelijk (6 per 1000 hectare) en landelijk (3 per 1000 hectare) gebied. 23% van de geothermische boringen is gesitueerd in verstedelijkt gebied, en 56% in landelijk

Sinds 2017 werden op meer dan 5.500 locaties in Vlaanderen boringen uitgevoerd voor (ondiepe) geothermie.

diepte boringen (m) < 50 50 - 75 75 - 100 100 - 125 125 - 150 > 150

diepte boringen (m)

diepte top Brabant Massief onder maaiveld (m)

< 50

<= 50

50 - 75

50 - 100

75 - 100

100 - 200

100 - 125

200 - 500

125 - 150

>= 500

> 150

FIGUUR 11 // LOCATIES VAN BORINGEN MET ALS DOEL ’GEOTHERMIE’ DIE TOEGEVOEGD WERDEN AAN DOV SINDS 1 JANUARI 2017 (SITUATIE JUNI 2021) diepte top Brabant Massief onder maaiveld (m) <= 50 50 - 100 100 - 200

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

145

Aantal boringen per Aantal boringen

1.545

Huizen en tuinen

Overige bebouwde terreinen

451

Recreatie

Landbouwgebouwen en -infrastructuur

20,0

1,6

350

4,2

193

Industrie

Bos

25,9

919

Grasland

Diensten

9,0

1.167

Overige onbebouwde terreinen

Transportinfrastructuur

1.000 ha landgebruik

5,1

161

8,7

109

0,8

74

2,3

64

6,5

Akker

55

0,1

Commerciële doeleinden

50

Struikgewas

48

1,5

Andere

26

0,6

6,9

FIGUUR 12 // AANTAL GEOTHERMISCHE BORINGEN PER LANDGEBRUIKSCATEGORIE o.b.v. de data toegevoegd aan DOV sinds 1 januari 2017 (situatie juni 2021)

gebied. In relatie tot het aantal inwoners, tellen we dus meer boringen in het landelijk gebied aangezien slechts 36,5% van de inwoners in Vlaanderen landelijk woont. De

meeste boringen bevinden zich bij huizen en tuinen, gevolgd door een groot aantal op landbouwterreinen, bij transportinfrastructuur, industrie en diensten (Figuur 12).

// Diepe geothermie Om tegemoet te komen aan de Europese klimaatdoelstellingen (Europese Comissie, 2018) zet Vlaanderen sinds begin 2014 in op diepe geothermie als hernieuwbare energiebron. Geothermie is in Vlaanderen voornamelijk interessant voor het produceren van groene warmte omdat de bereikte temperaturen in de meeste gevallen niet hoog genoeg zijn voor rendabele elektriciteitsproductie. Vier hydrothermale reservoirs vertegenwoordigen het grootste potentieel voor geothermie in de Vlaamse ondergrond (Figuur 13). Het gaat om lagen oorspronkelijk afgezet in het Bekken van de Kempen en de oudste lagen van het zuidelijk Noordzeebekken. Economisch rendabele winningen kunnen plaatsvinden tussen ongeveer 1 en 4 km diepte. Met voorsprong het belangrijkste reservoir, met een gebied ter grootte van 3120

146

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

km2, is de Dinantiaan Kolenkalk in het Bekken van de Kempen, met een totaal geothermisch potentieel van ongeveer 13,02 x 109 GJ. De drie andere reservoirs hebben een gecombineerd geothermisch potentieel van ongeveer 6,05 x 109 GJ (Geothermie2020, 2015). De totale hoeveelheid te onttrekken warmte van ongeveer 19 x 109 GJ komt overeen met ruim drie miljard vaten olie. In het geval van diepe geothermie gaat het om thermische energie waarbij aardwarmte continu van de kern van de aarde naar de oppervlakte stroomt, waardoor het om een hernieuwbare bron gaat die nog vele generaties benut kan worden. Momenteel zijn er in Vlaanderen twee actieve geothermieprojecten, beide met focus op de Kolenkalk, nl. het project van VITO in Mol en dat van Janssen Pharmaceutica in Beerse (Figuur

FIGUUR 13 // LOCATIES VAN DE BELANGRIJKSTE POTENTIËLE RESERVOIRS VOOR DIEPE GEOTHERMIE EN DE VOORNAAMSTE REEDS AANWEZIGE COMMERCIËLE TOEPASSINGEN

13). Het geothermieproject van VITO heeft, naast aardwarmtewinning, een sterke focus op wetenschappelijk onderzoek, om allerlei technische en praktische aspecten van geothermie uit te zoeken. In april 2021 startte op deze site hiervoor een nieuw testprogramma met een doorlooptermijn van 1 jaar. Ook de geothermiecentrale op het bedrijfsterrein van Janssen Pharmaceutica te Beerse zal vermoedelijk in de loop van 2022 in werking treden (Figuur 13). Op termijn moet deze bedrijfssite zo een bijna energieneutrale site worden. Op basis van vooronderzoek is het minimaal verzekerde vermogen van de centrale 8,4 MW (= 8,4 MJ/s), equivalent aan de energienoden van meer dan 8000 gezinnen, al kan het uiteindelijke werkelijke vermogen mogelijk meer dan dubbel zo hoog zijn. De Vlaamse Bouwmeester zette in 2015 een “Atelier Diepe Geothermie” op waarbij onderzocht werd hoe geothermie kan interfereren met de ruimtelijke ontwikkeling van een gebied (Labo Ruimte, 2015). Al hebben de geothermische centrales op zich een kleine ruimtelijke impact, toch zal de grootschalige uitrol van geothermie een duidelijke impact hebben op ons

energielandschap. Dit heeft alles te maken met het gebruik en de distributie van warmte: de warmtenetwerken volgen (actueel) of bepalen (toekomst) immers in sterke mate de bovengrondse verdichtingspatronen. Om de warmteverliezen te beperken en de baten te maximaliseren, geldt voor diepe geothermie een principe van nabijheid, waardoor het warmtenetwerk, hoewel bovengronds fysiek afwezig, zichtbaar af te lezen is in de ruimte: verdichting van woongebieden, clustering van industrie of glastuinbouw … Wanneer deze bovengrondse grote energievragen slim gecombineerd kunnen worden met de ondergrondse kansrijke reservoirs, dan kunnen echte win-winsituaties ontstaan. Het sterk versnipperde ruimtegebruik in de Kempen, waar het meeste potentieel ligt voor diepe geothermie, vormt evenwel een drempel voor het vergroenen van de energievoorziening: het remt immers de aanleg van warmtenetten en bijgevolg de grootschalige ontwikkeling van diepe geothermie af. Er gaat zo trouwens ook een grote hoeveelheid potentieel nuttig te gebruiken (industriële) restwarmte verloren.

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

147

// Opslagtoepassingen in de ondergrond Eén van de oudste toepassingen van opslag in de ondergrond, is de seizoensopslag van aardgas in het Dinantiaan Kolenkalkreservoir, dat in gebruik is sinds de late jaren ’70. Wanneer de vraag laag is (zoals tijdens de zomermaanden) wordt aardgas in het ondergrondse reservoir gepompt. Het wordt opnieuw opgepompt wanneer de vraag stijgt (tijdens de wintermaanden). Er wordt tot 1500 miljoen m3 gas opgeslagen in een natuurlijke koepelvormige structuur aan de top van de Kolenkalk. De ‘gasopslag’ neemt echter een veel groter volume in de ondergrond in, omdat een opsporings- en veiligheidsperimeter ervoor zorgt dat er geen of slechts onder bepaalde voorwaarden andere

activiteiten kunnen plaatsvinden op een diepte van meer dan 400 m onder maaiveld (Figuur 13). Gasopslag vindt plaats in dezelfde lagen als deze die geschikt zijn voor geothermische toepassingen. Het volumegebied van het geothermische project van Janssen Pharmaceutica in Beerse bevindt zich gedeeltelijk in de veiligheidszone die gedefinieerd is voor de gasopslag. Dit houdt in dat monitoring van beide activiteiten nodig is om eventuele interferenties tussen beide toepassingen tijdig op te sporen. Andere opslagtoepassingen zijn er voorlopig nog niet in Vlaanderen, maar er is zeker potentieel, bv. voor warmteopslag in de verlaten steenkoolmijnen.

NATUURLIJK KAPITAAL IN DE OPEN RUIMTE // Gezonde bodems als essentieel, maar eindig kapitaal De bodem speelt een cruciale rol in veel belangrijke functies van de open ruimte. Het is o.a. een habitat voor tal van (micro-) organismen, speelt een rol in de opslag van koolstof en klimaatregulatie, buffert en reguleert water en nutriënten en vormt een substraat voor de productie van voedsel, vezels en brandstof én voor bebouwing (FAO & ITPS, 2015). Bovendien is bodemvorming een proces dat zich afspeelt op een geologische tijdschaal (100-1000’en jaren), waardoor onze voorraad aan vruchtbare en gezonde bodems – zeker op korte termijn en tijdens de duur van een mensenleven – eindig is. In een recent rapport (Bardgett & Van Wensem, 2021) werd grote bezorgdheid geuit over het verlies van het Vlaamse bodemkapi-

taal als gevolg van o.a. verharding door gebouwen en infrastructuur, intensieve landbouwpraktijken en klimaatverandering. In eerste instantie valt de hoge graad van ruimtebeslag en verharding op, met specifiek voor de open ruimte een uitgesproken fragmentatie (versnippering). Op dit ogenblik is er in Vlaanderen 33,3% ruimtebeslag en 15,4% verharding, met bijkomend ook een afname van het aantal grote, samenhangende openruimtegebieden (SORG) (zie Hoofdstuk 1). We snijden bovendien nog altijd open ruimte aan en zien daardoor ook de grenzen tussen stad en platteland en tussen open en bebouwde ruimte verder vervagen.

// Land- en tuinbouw: grootste gebruikers én beheerders van bodemkapitaal Bijna de helft (620.000 ha of 45%) van de landoppervlakte in Vlaanderen wordt gebruikt door de professionele land- en tuinbouw (Statbel, 2021). Deze oppervlakte is sinds 2010, op jaarlijkse schommelingen na, ongewijzigd gebleven (Figuur 14). Hiermee is deze sector de grootste gebruiker en beheerder van ruimte en bodemkapitaal. De ruimte-inname door de landbouw, als aandeel binnen de SORG’s, is niet gelijkmatig verdeeld over Vlaanderen. Vooral in het westen en de leemstreek is de ruimte-inname door de landbouw opvallend groot (Figuur 15) en is de impact op het natuurlijk kapitaal wellicht niet te verwaarlozen. Naast het aandeel landbouw is ook de ruimtelijke spreiding van de land- en tuinbouwactiviteiten over Vlaanderen, gebaseerd op de landbouw-hoofdactiviteit in een specifieke gemeente (landbouwtypologie), van belang (Figuur 16). Op deze kaart komen een aantal gebieden duidelijk naar voor.

148

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Eerst en vooral valt de concentratie aan intensieve veehouderij met pluimvee en varkens (= veredeling) in West-Vlaanderen op. Ook meer algemeen is de veredeling in het noorden van Vlaanderen sterk aanwezig. Bovendien wordt het noorden van Vlaanderen gekenmerkt door aanwezigheid en specialisatie met rundvee en melkvee. In Oost-Vlaanderen is er de sterke specialisatie rundvee en in iets mindere mate melkvee, met in de regio Gent ook de aanwezigheid van een belangrijke cluster sierteelt. In de glooiende omgeving van Leuven komen vooral gemengde bedrijven voor, terwijl Haspengouw gekenmerkt wordt door fruitteelt en de regio St.-Katelijne-Waver door (glas-)groenten. Naast deze hoofdactiviteiten vertonen bepaalde regio’s ook belangrijke nevenactiviteiten. Zo is in midden West-Vlaanderen de intensieve groenteteelt heel belangrijk en meer recent neemt in veel regio’s het aardappelareaal toe en het bietenareaal af.

Braak 600.000

Tuinbouw

2.500 ha 55.700 ha 337.600 ha

500.000 400.000

Akkerbouw

300.000 223.100 ha

200.000 Grasland

100.000

1990

2004

2018

FIGUUR 14 // EVOLUTIE VAN DE BENUTTE LANDBOUWOPPERVLAKTE IN VLAANDEREN o.b.v. de Vlaamse Milieumaatschappij (2019)

< 25 25 - 50 50 - 75 > 75

FIGUUR 15 // AANDEEL LANDBOUW BINNEN DE SAMENHANGENDE OPENRUIMTEGEBIEDEN (SORG’S) IN VLAANDEREN IN 2019 (IN %)

Deze differentiatie is enerzijds te wijten aan de verschillen in bodemeigenschappen, maar is voor een belangrijk deel ook te verklaren door een aantal trends in de land- en tuinbouw: • Massale invoer van (veevoeder-)grondstoffen door de nabijheid van havens, waardoor de intensieve veehouderij zich volop kon ontwikkelen; • Kapitaalintensivering en grote marktspelers (bv. veilingen, diepvriesindustrie) die zorgen voor de nodige afzetkanalen;

• •

Sterke mechanisatie; Gebruik van minerale meststoffen en gewasbeschermingsmiddelen; • Inzet van technologie (vb. precisielandbouw, drones); • Afschaffen van quota; De impact van deze trends op de bodem en het natuurlijk kapitaal gaat echter verder dan de hierboven geschetste differentiatie.

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

149

akkerbouw-rundvee groenten-rundvee overwegend melkvee rundvee-sierteelt akkerbouw-rundvee

specialisatie fruit

groenten-rundvee

specialisatie glasgroenten

overwegend melkvee

specialisatie rundvee

rundvee-sierteelt

specialisatie sierteelt

akkerbouw-rundvee

specialisatie fruit

specialisatie veredeling

groenten-rundvee

specialisatie glasgroenten

veredeling-rundvee

overwegend melkvee

specialisatie rundvee

verstedelijkt

rundvee-sierteelt

specialisatie sierteelt

specialisatie veredeling specialisatie fruit FIGUUR 16 // LANDBOUWTYPERINGSKAART 2016 veredeling-rundvee specialisatie glasgroenten o.b.v. het Departement Landbouw en Visserij (2018) verstedelijkt

specialisatie rundvee specialisatie sierteelt

Steeds minder, maar grotere en meer gespecialiseerde veredeling land- specialisatie en tuinbouwbedrijven De Vlaamse land- en tuinbouw vertoont in eerste instantie een veredeling-rundvee afname van het aantal bedrijven en een toename van de opperverstedelijkt vlakte per bedrijf. Ten opzichte van 2005 is het aantal landbouwbedrijven met ongeveer een derde teruggelopen, terwijl de gemiddelde bedrijfsoppervlakte tussen 2005 en 2019 met ongeveer de helft gestegen is tot zo’n 27 ha per bedrijf (Figuur 17). De oppervlakte cultuurgrond per bedrijf is het grootst in Limburg en Vlaams-Brabant en het laagst in West-Vlaanderen, maar de cijfers stijgen in alle provincies (Statbel, 2021). Daarnaast wijst ook de gemiddelde veebezetting per bedrijf op een schaalvergroting: in 2019 telde een gespecialiseerd rundveebedrijf 150 runderen, een varkensbedrijf 2.232 varkens en een pluimveebedrijf 60.971 kippen (Figuur 17). In 2005 was dat respectievelijk

Areaal cultuurgrond per bedrijf 2005 2010 2015 2019

Grootveeeenheden per bedrijf

18 ha

Aantal runderen per rundveebedrijf

78

22

27

Aantal varkens per varkensbedrijf

87 93

25

87 runderen, 1.362 varkens en 31.499 kippen. Ruimtelijk vinden we de hoogste gemiddelde veebezetting per bedrijf vooral in West-Vlaanderen, Limburg en de Noorderkempen (Figuur 18). De figuur wordt uitgedrukt in grootvee-eenheden (GVE), een maat om het aantal landbouwdieren op een uniforme manier met elkaar te vergelijken. Ook hier is de trend overal stijgend. In 1980 was er slechts één gemeente (Arendonk) met gemiddeld meer dan 100 GVE per bedrijf, in 2019 waren dit reeds 160 gemeenten (Statbel, 2021). De evolutie naar schaalvergroting heeft in eerste instantie gevolgen voor de agrarische bedrijfsgebouwen zoals stallen, opslagloodsen en serres. Ze worden groter, hoger en meer industrieel van karakter. Door schaalvergroting nemen ook de productie-ondersteunende voorzieningen op erven (bv. koelcellen, schuren voor tijdelijke opslag van de landbouwproducten) en

1.362

106

109 113

150

FIGUUR 17 // EVOLUTIE VAN DE GEMIDDELDE KENMERKEN VAN VLAAMSE LANDBOUWBEDRIJVEN o.b.v. Statistiek Vlaanderen (2021)

150

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

31.499

1.679 134

Aantal kippen per pluimveebedrijf

2.050 2.232

37.362 50.314 60.971

6,7 - 25 25 - 50 leeg

50 - 75

6,7 - 25

75 - 100

25 - 50

100 - 150

leeg

50 - 75

150 - 200

6,7 - 25

75 - 100

200 - 1000

25 - 50

100 - 150

50 - 75

150 - 200

75 - 100

200 - 1000

100 - 150 150 - 200 200 - 1000

FIGUUR 18 // GEMIDDELDE VEEBEZETTING PER BEDRIJF IN VLAANDEREN IN 2019 o.b.v. het Departement Landbouw en Visserij (2020) (in grootvee-eenheden (GVE))

op percelen (bv. afdekfolies, regenkappen, tunnels) toe en zijn er aanpassingen aan de infrastructuur voor aan- en afvoer van landbouwproducten (bv. bijkomende erfverharding, laadkaaien). In hoofdstuk 1 stelden we algemeen vast dat het landgebruik door de landbouwgebouwen en -infrastructuur in de periode 2013-2019 toenam met 1.400 ha. Een specifiek aspect hierbij is de vraag of zulke grote bedrijven visueel nog wel passen in landschappen met kleine hoeves en dorpskernen. Deze vraag kwam recent ook aan bod in de bredere discussie (geur, fijn stof, geluid ...) over de GPBV-bedrijven (= bedrijven met meer dan 750 zeugen, 2.000 vleesvarkens of 40.000 stuks pluimvee, met potentieel een grote impact op het milieu, onderworpen aan de Europese wetgeving inzake Geïntegreerde Preventie en Bestrijding van Verontreiniging) (Vlaamse Overheid, 2014), de zogenoemde ‘megastallen’. Deze GPBV-bedrijven komen vooral

voor in West-Vlaanderen en het noorden van de provincie Antwerpen (Figuur 19), specifiek in regio’s met grote, samenhangende open ruimtegebieden. Ondanks de verplichting tot landschappelijke inpassing (bv. groenscherm, keuze materialen …) levert dit een andere visuele beleving op. Figuur 20 toont een detailbeeld van de GPBV-bedrijven in het casegebied Noorderkempen. In dit gebied komen heel veel GPBVbedrijven voor, verspreid in het tussengebied tussen de kernen. In het noorden van het gebied vestigden zich eerder varkensbedrijven. Centraal in de regio komen meer pluimveebedrijven voor. In het andere casegebied, Tussengebied Mechelen-Aarschot, is dit fenomeen bijna onbestaande. Om de visuele impact van deze bedrijven enigszins te kunnen inschatten, wordt voor de inwoners binnen de verschillende "" "" " " "" "" " """ "" " """ " "" " " " #"" " "" " #"" " " "" "" " " " " " " #" " " " " " " " " " " #" " ##

varkens

"

pluimvee

#

" " " #"" " " " "" "

" """ " " " " "

zeugen

"

" " "

#

" "

#

" " " " " " " " "" " " " " " " " " " " " " " "" " " "" " # " " " " " " " "" " "" " "" " " " " " "" "# "" " " " "" " " "" """ " " " " "# " # # " " " """ " # " " " " " " " " # """ " " " " " # "" "" "" " " " """ "" """ " "" " # " " "# " # " " " " " " "" " "# " # " # "" """"" # " # " " " " # " " " " " " " # """" " " " " " " "" " " " # "" " " " " # " " # " """ "" "" # "" # " " " # " "" " " "" " "" " " "" " # "" " "" " " " " # " #" " "" " """ " " " " " " " " " " " " " " "

""" " #

# " " " #" " #"

#

# #

" "

"

"

#"

"

" " " " " " " " " " " "

"

#

" " # #

" "" "

#"

"

" "

"

" "

"

"

"

" "

"

"

#

" "

"

"

"

" "

"

#

"

" "

" "# " "

" "

" "

"

# "

" " " "

"

" "

" "

"

"

"

"

" "

"

FIGUUR 19 // LOCATIES VAN DE GPBV-BEDRIJVEN (‘MEGASTALLEN’) IN VLAANDEREN IN SEPTEMBER 2021 o.b.v. het Omgevingsloket

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

151

De gemiddelde veebezetting per bedrijf stijgt elk jaar.

"

"

"" "

"

" varkens " pluimvee

#

"

"

" "

zeugen

"

landelijke kernen

"

randstedelijke kernen "

verstedelijkte kernen

"

" "

"

# #

"#

#

"

"

"

" "

FIGUUR 20 // LOCATIES VAN DE GPBV-BEDRIJVEN (‘MEGASTALLEN’) IN CASEGEBIED NOORDERKEMPEN IN SEPTEMBER 2021 o.b.v. het Omgevingsloket

152

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Verstedelijkt

10 procent woont dichter dan 2.363 m 1.663

Randstedelijk Landelijk

946 1.493

3.540 25%

2.607

10 procent woont verder dan 7.825 9.617 m

5.914 4.302

2.515

4.503

2.549

4.555

50%

75%

6.504

9.141

7.601

Dummy 1.592

Kernen 1.035

Linten Verspreide bebouwing

677

1.831

1.278

3.355

7.082 5.739

2.560

9.266 8.708

4.704

7.425

Dummy 2 1.377

Vlaanderen

2.314

4.142

6.799

9.142

FIGUUR 21 // GEMIDDELDE AFSTAND VAN DE BEVOLKING IN VLAANDEREN, INGEDEELD IN PERCENTIELEN, TOT EEN GPBV-BEDRIJF o.b.v. het Omgevingsloket

ruimtelijke typologieën de gemiddelde afstand tot deze bedrijven berekend (Figuur 21). Op basis van deze cijfers blijken de meeste inwoners niet in de onmiddellijke omgeving van GPBVbedrijven te wonen waardoor, globaal genomen, de visuele impact relatief beperkt blijft. Dit betekent evenwel niet dat in zeer hoog lokale, specifieke situaties de impact van (een concentratie aan) hoog dergelijke bedrijven niet groot kan zijn.

Impact van land- en tuinbouwactiviteiten op de bodemkwaliteit Hoewel de impact van land- en tuinbouwactiviteiten lokaal heel sterk kan verschillen, wordt ingezoomd op de impact die de sector heeft op de bodem van (grote delen van) Vlaanderen. Zowel het absolute verlies (erosie) als het verlies aan kwaliteit (daling organische koolstof) zijn hierbij van belang.

medium zeer hoog

laag

hoog

zeer laag

medium

verwaarloosbaar

zeer hoog

laag

bijzondere strook

hoog

zeer laag

niet van toepassing

medium

verwaarloosbaar

geen info

laag

bijzondere strook

zeer laag

niet van toepassing

verwaarloosbaar

geen info

bijzondere strook niet van toepassing geen info

FIGUUR 22 // POTENTIËLE BODEMEROSIEGEVOELIGHEID IN VLAANDEREN IN 2021

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

153

Zeer hoog

700.000

8.399 ha 36.557 ha 29.573 ha 73.926 ha

Hoog Medium

600.000

Laag

227.768 ha

500.000 Zeer laag

400.000

317.895 ha

300.000 200.000 Verwaarloosbaar 100.000

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

2021

FIGUUR 23 // EVOLUTIE VAN DE OPPERVLAKTE AAN LANDBOUWPERCELEN IN VLAANDEREN VOLGENS POTENTIËLE BODEMEROSIEGEVOELIGHEID

> 25 t/ha/jaar

40.000

20-25 t/ha/jaar 30.000

2.238 ha 2.439 ha 9.250 ha

15-20 t/ha/jaar 24.190 ha

20.000

10-15 ton per hectare per jaar

10.000

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

FIGUUR 24 // EVOLUTIE VAN DE OPPERVLAKTE AAN LANDBOUWPERCELEN IN VLAANDEREN MET EEN BEREKEND BODEMEROSIERISICO HOGER DAN 10 TON o.b.v. Swerts et al. (2020)

Het zuidelijke, heuvelachtige deel van Vlaanderen wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van zandleem- tot leembodems die gevoelig zijn voor erosie. Daarom wordt jaarlijks voor de daar gelegen landbouwpercelen de potentiële bodemerosie berekend. Deze indicator begroot de potentiële hoeveelheid geërodeerd bodemmateriaal die kan worden verplaatst door water, zonder rekening te houden met het landgebruik en de specifieke

154

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

weersomstandigheden. Op basis hiervan wordt de potentiële bodemerosiegevoeligheidskaart opgemaakt die aan de hand van een klasse-indeling een schatting van de gemiddelde jaarlijkse potentiële bodemerosie weergeeft (Figuur 22). Figuur 23 toont voor de voorbije 10 jaar het areaal landbouwpercelen, ingedeeld naar potentiële bodemerosiegevoeligheid. Hieruit blijkt dat in 2021 10,7% van het landbouwareaal een

1989-1991

1992-1995

1996-1999

2000-2003

2004-2007

2008-2011

2012-2015

2016-2019

< 20 20 - 40 40 - 60 < 20

60 - 80

20 - 40

> 80

40 - 60 60 - 80

FIGUUR 25 // EVOLUTIE VAN HET AANDEEL AKKERBOUWPERCELEN IN VLAANDEREN MET EEN ORGANISCHEKOOLSTOFPERCENTAGE GELIJK 80 AAN>OF HOGER DAN DE STREEFWAARDE o.b.v. Tits et al. ( 2020) (in %)

medium tot zeer hoog potentieel van bodemerosiegevoeligheidsrisico heeft. Om ook teelt en teelttechniek in rekening te brengen, werd recent de bodemerosierisico-indicator berekend (Swerts, Broekaert, Deproost, Renders, & Oorts, 2020). Hoewel er zich de voorbije 15 jaar een gunstige evolutie heeft afgetekend, treden er op ± 38.000 ha cultuurgrond nog steeds erosieverliezen op

van meer dan 10 ton/(ha.jaar) (Figuur 24), overeenstemmend met een bodemlaagje van ± 1mm dikte per jaar. Deze verliezen zijn niet duurzaam en dreigen op middellange tot lange termijn de bodem ernstig aan te tasten. Naast het absolute verlies aan bodem staat ook de kwaliteit van landbouwbodems meer en meer onder druk. In dat kader is organische stof (voor ±50% bestaande uit koolstof) in de bodem

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

155

De intensivering van de landbouw heeft impact op de kwaliteit van de bodem.

de belangrijkste parameter. In verhouding tot de totale bodemmassa is de hoeveelheid organische stof in de meeste bodems gering (< 10%). Nochtans is de aanwezigheid van organische stof uiterst belangrijk: ze stabiliseert de bodemstructuur, minimaliseert erosie, vergroot de waterdoorlaatbaarheid en het waterbergend vermogen, is een bron van nutriënten … Deze afname is duidelijk af te leiden uit de visuele weergave van de evolutie van het percentage akkerbouwpercelen met een organische koolstofpercentage gelijk of hoger dan de streefwaarde voor productiebodems met een normale bodemvruchtbaarheid (Figuur 25) (Tits et al., 2020). Deze daling heeft niet alleen een grote invloed op de kwaliteit, maar ook op de productiviteit van de bodem. De klassieke landbouw vangt dit productiviteitsverlies op door o.a. het gebruik van minerale meststoffen. Het compenseren voor productiviteitsverlies is veel moeilijker bij ‘alternatieve’ productiesystemen zoals bv. biologische landbouw, regeneratieve landbouw … In deze systemen wordt daarom, nog meer dan bij de klassieke landbouw, belang gehecht aan behoud en opbouw van organische stof en bij uitbreiding het behoud van de bodemkwaliteit.

156

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Impact van land- en tuinbouwactiviteiten op natuurlijk kapitaal De structurele evoluties in land- en tuinbouw (schaalvergroting en intensivering) zorgen ook voor effecten die breder gaan dan de bodem en die een impact hebben op het gehele natuurlijk kapitaal. Als we Figuur 19 bekijken, valt de concentratie aan GPBV bedrijven in West-Vlaanderen en in het noorden van de provincie Antwerpen op. Bovendien blijkt uit Figuur 26 dat er in diezelfde regio’s sinds 2018 (ingebruikname omgevingsloket) ook heel veel nieuwe dieractiviteit is vergund. Dit kan zowel een nieuw bedrijf zijn alsook een bestaand bedrijf met een nieuwe dieractiviteit (in een nieuwe stal, in een bestaande/verbouwde/ herbouwde stal). Hoewel voldoende dierlijke mest oorspronkelijk nodig was om de arme zandbodems vruchtbaar te maken, heeft de intensivering van de rundveesector en de ontkoppeling van de varkensen pluimveesector een belangrijke impact op het natuurlijk kapitaal gehad. Deze impact is het meest duidelijk wanneer vergeleken wordt met de jaargemiddelde ammoniakconcentratie in de lucht (Figuur 27). In combinatie met de uitstoot van stikstofdioxide (NO2) door het verkeer leidt dit tot de vorming van secundair fijn stof, met impact op de volksgezondheid. Naast de impact op de luchtkwaliteit hebben land- en tuinbouwactiviteiten, via bemesting, ook een duidelijke impact op

1 2-3 4-8

<1 1-2 2-3

FIGUUR 26 // AANTAL VERGUNDE INRICHTINGSNUMMERS PER GEMEENTE MET NIEUWE DIERACTIVITEIT (RUNDEREN, VARKENS, PLUIMVEE EN PAARDEN) SINDS<2018 (SITUATIE3SEPTEMBER 2021) -4 1 o.b.v. het Omgevingsloket 1-2

4-6

2-3

6-8

<1

3-4

8 - 12

1-2

4-6

12 - 16

2-3

6-8

> 16

3-4

8 - 12

4-6

12 - 16

6-8

> 16

8 - 12 12 - 16 > 16

FIGUUR 27 // LUCHTCONCENTRATIE VAN AMMONIAK (NH3-JAARGEMIDDELDE 2019) BEREKEND MET VLOPS (VLAAMS OPERATIONEEL PRIORITAIRE STOFFEN-MODEL) o.b.v. de emissiegegevens van 2018 en de meteo van 2019 van de Vlaamse Milieumaatschappij (2021b) (in µg/m3)

de waterkwaliteit. Eén van de belangrijkste parameters hierbij is de nitraatconcentratie van het oppervlaktewater, afgeleid uit het MAP-meetnet(1) (Figuur 28). In Figuur 28 valt opnieuw, maar in mindere mate, de link op met de verspreiding van de veeteeltactiviteiten, o.a. te wijten aan de afzet van dierlijke mest in de nabijheid van veeteeltactiviteiten. Bijkomend vallen een aantal gebieden op met relatief weinig veeteelt (bv. in het zuiden van de provincie Antwerpen, de regio ten noorden van Brussel …). Deze gebieden kunnen echter gelinkt worden aan intensieve groente- en/of fruitteelt (Figuur 29), waarbij in een aantal gevallen hoge dosissen minerale meststoffen worden ingezet.

Voor de bodem kan de impact van de dierlijke productie en bemesting, maar dan in relatie tot de specifieke bodemkenmerken van zandbodems (nl. het ijzer- en aluminiumgehalte), ook afgelezen worden uit de kaart met de fosfaatverzadigingsgraad (FVG) van de Vlaamse zandbodems (Figuur 30). Hoewel deze kaart wellicht geen volledig accuraat beeld meer geeft, kan ook hier de impact op het natuurlijk kapitaal niet ontkend worden. Bovendien stijgt vanaf een FVG >25% de kans op fosfaatverliezen aanzienlijk, met eveneens een negatieve impact op de waterkwaliteit.

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

157

18 - 25 <= 18

25 - 30

18 - 25

30 - 40

25 - 30

40 - 50

<= 18

30 - 40

> 50

18 - 25

40 - 50

geen beoordeling

25 - 30

> 50

30 - 40

geen beoordeling

40 - 50 > 50 geen beoordeling

FIGUUR 28 // GEMIDDELDE NITRAATCONCENTRATIE PER AFSTROOMZONE IN VLAANDEREN VOOR HET WINTERJAAR 2019-2020 o.b.v. de Vlaamse Milieumaatschappij (2020a) (in mg/l)

# # "

### # ##

# #

#"

# # # #

# #

"

"

# # #

#

"

"

# # #

"

" ""

#

"

# " "

"

# #

#

groothandel in groenten en fruit, m.u.v. consumptieaardappelen productie van diepgevroren groenten en fruit "

#

"

"

" " vervaardiging van groenteen fruitsappen ## # "

#

#

"

verwerking en conservering van fruit, exclusief productie van diepgevroren verwerking en conservering van groenten, exclusief productie van diepgevr

#

groothandel in groenten en fruit, m.u.v. consumptieaardappelen

<= 200

productie van diepgevroren groenten en fruit

200 - 500

#

vervaardiging van groente- en fruitsappen

500 - 1000

"

verwerking en conservering van fruit, exclusief productie van diepgevroren fruit

1000 - 2000

verwerking en conservering van groenten, exclusief productie van diepgevroren groenten

2000 - 3000

<= 200

> 3000 (max. 18067)

200 - 500

FIGUUR 29 // INTENSITEIT VAN DE GROENTE- EN FRUITTEELT EN DE VERWERKING IN VLAANDEREN IN 2015 - 1000 Van Gijseghem, Vuylsteke, & Van Bogaert (2016) (in euro standaardoutput per hectare) o.b.v. 500 Platteau, 1000 - 2000 2000 - 3000 > 3000 (max. 18067)

158

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

< 25 25 - 30 30 - 35 < 25

35 - 40

25 - 30

>= 40

30 - 35 35 - 40 >= 40

FIGUUR 30 // FOSFAATVERZADIGINGSGRAAD VAN DE VLAAMSE ZANDBODEMS o.b.v. Van Meirvenne et al. (2008) (in %)

// Inzet van bodemkapitaal als mitigerende maatregel bij klimaatverandering Landbouw en klimaat zijn nauw met elkaar verweven. Naast het gebruik van de juiste productiemiddelen (bemesting, gewasbeschermingsmiddelen …) ligt vooral het gematigde zeeklimaat aan de basis van een hoge gewasproductie. De klimaatverandering, met een verandering van zowel de temperatuur als de neerslagpatronen, zet het landbouwsysteem echter onder druk en maakt de positie van de landbouwer kwetsbaarder. De land- en tuinbouwsector kan evenwel ook een belangrijke positieve bijdrage leveren aan het tegengaan van klimaatverandering en meer specifiek het verminderen van de CO2-uitstoot. Organische koolstof speelt immers een belangrijke rol in het kli< 50 25 is af te leiden dat de Vlaamse akkermaatverhaal. Uit Figuur bouwpercelen de voorbije 50 - 60 30 jaar relatief veel koolstof verloren

hebben, waardoor er in de bodem een groot C-opslagpotentieel is (Figuur 31). Een ruwe berekening leert dat als alle landbouwbodems een bijkomende vastlegging van 0,1% C/ha zouden kunnen realiseren, dit grofweg zou neerkomen op een vastlegging van 7 miljoen ton CO2. Hierbij moet wel opgemerkt worden dat voor de realisatie van die toename meerdere jaren (tot zelfs 10 jaar) nodig kunnen zijn. Deze vastlegging is evenwel niet voldoende om de CO2-uitstoot door de landbouw te compenseren. Die bedraagt op jaarbasis alleen al meer dan 7 miljoen ton CO2equivalenten (voor 2019) (Vlaamse Milieumaatschappij, 2021a). Productiesystemen met een sterke nadruk op het behoud en de opbouw van organische koolstof in de bodem kunnen dan ook zowel een positief effect hebben op de bodemkwaliteit als

60 - 70 < 50

70 - 80

50 - 60

> 80

60 - 70 70 - 80 > 80

FIGUUR 31 // C-OPSLAGPOTENTIEEL IN DE VLAAMSE AKKERBOUWBODEMS o.b.v. Tits et al. (2020) (in ton/ha)

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

159

10.000 ha biolandbouw 2020 9.000

9.124 ha, waarvan 2.142 in omschakeling 593 bioboeren

8.000

7.000

6.000 2015 5.343 ha, waarvan 924 in omschakeling 370 bioboeren

5.000

2010

4.000

2003 3.000 200

3.890 ha, waarvan 775 in omschakeling 256 bioboeren

3.440 ha, waarvan 300 453 in omschakeling 233 bioboeren

400

500

600 bioboeren

FIGUUR 32 // EVOLUTIE VAN HET AANTAL BIOLOGISCHE BEDRIJVEN EN BEDRIJVEN IN OMSCHAKELING EN HUN OPPERVLAKTE AAN LANDBOUWGROND o.b.v. het Departement Landbouw en Visserij (2021b)

bioproducent

FIGUUR 33 // LOCATIES VAN DE BIOLOGISCHE BEDRIJVEN IN VLAANDEREN o.b.v. het Departement Landbouw en Visserij (2021a)

op het tegengaan van klimaatverandering. Hoewel de biologische landbouw hier als voorbeeld kan dienen (een bio-landbouwer gebruikt immers geen minerale meststoffen, maar voedt de bodem met organisch materiaal zoals stalmest of compost), is de impact ervan voorlopig beperkt. Zo waren er in 2019 zo’n kleine 600 producenten op ±1,5% van het landbouwareaal (Figuur 32). Deze bedrijven liggen relatief homogeen verspreid over Vlaanderen, met enkel in de Kempen een

160

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

ondervertegenwoordiging (Figuur 33). Nochtans wordt er vanuit de Europese Commissie sterk ingezet op de verdere groei van de biologische landbouw. Volgens de ‘Farm to Fork’-strategie moet tegen 2030 een kwart van de Europese landbouwgrond gebruikt worden voor biolandbouw. Het streefcijfer voor Vlaanderen is daarbij nog niet duidelijk, maar nu al staat vast dat dit de kwaliteit van de bodems en dus het natuurlijk kapitaal ten goede zal komen.

// Natuur in Vlaanderen In het Natuurrapport 2020 werd reeds uitvoerig ingegaan op de toestand van en de trends m.b.t. de natuur in Vlaanderen. Ruimtelijk springt daarbij vooral de versnippering in het oog. Bijna 90% van de natuurclusters is kleiner dan 1 ha en 27% van de totale oppervlakte natuur is verdeeld over gebiedjes die kleiner zijn dan 10 ha (Figuur 34). Deze versnippering is voor een groot deel te wijten aan veranderingen van het landgebruik, meer bepaald de verstedelijking. In vergelijking met andere regio’s met een vergelijkbare bevolkingsdichtheid en welvaart nemen we in Vlaanderen enorm veel ruimte in om te werken en te wonen en laten we weinig ruimte over voor de natuur (Schneiders et al., 2020). De natuurgebieden zijn niet alleen erg versnipperd (Figuur 34), maar zijn ook ruimtelijk ongelijk gespreid over Vlaanderen. Deze spreiding kan het best worden weergegeven aan de hand van het areaal bos (Figuur 35), aangezien dit het grootste deel van het landgebruik natuur uitmaakt (zie hoofdstuk 1). Deze ongelijke verdeling, met een grotere aanwezigheid van natuur- en bosgebieden in het oostelijk deel van Vlaanderen, hangt voor een groot deel samen met de vroegere behoefte aan hout voor de mijnbouw en de relatieve ongeschiktheid van de bodem (arme zandbodems) voor de ontwikkeling van hoogproductieve landbouw. Ook de aanwezigheid van relatief veel wetlands in het oosten van Vlaanderen (Figuur 36), zorgde mee voor de ontwikkeling van natuur. Bovendien zijn er, in tegenstelling tot bv. in West-Vlaanderen, geen havens in de onmiddellijke nabijheid (invoer grondstoffen voor veevoeder), waardoor ook de intensieve veeteelt minder tot ontwikkeling is gekomen. Daarnaast zijn ook veel (historisch) permanente graslanden (Figuur 37) op deze wetlands gelegen en ook deze hebben vaak een belangrijke natuurwaarde. Natte en arme bodems spelen dus een belangrijke rol bij de aanof afwezigheid van natuur en ingrepen erop kunnen een belangrijke impact hebben.

9,6%

88,6%

Aantal

11,0%

> 1000 ha

30,9%

100-1000 ha

31,5%

10-100 ha

18,7%

1-10 ha

7,8%

< 1 ha

Oppervlakte

FIGUUR 34 // VERDELING VAN DE NATUURCLUSTERS IN VLAANDEREN VOLGENS HUN RELATIEF AANTAL EN TOTALE RELATIEVE OPPERVLAKTE BINNEN OPPERVLAKTEKLASSEN o.b.v. Schneiders et al. (2020)

<5 5 - 15 15 - 30 > 30

FIGUUR 35 // AANDEEL BOS BINNEN DE SAMENHANGENDE OPENRUIMTEGEBIEDEN (SORG’S) IN VLAANDEREN IN 2019 (IN %)

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

161

open water ondiep water (oligo - mesotroof en eutroof) open water

tijdelijk natte bodem (meso - eutroof)

ondiep water (oligo - mesotroof en eutroof)

permanent natte bodem (meso - eutroof)

open water

tijdelijk natte bodem (meso - eutroof)

tijdelijk natte bodem (oligotroof)

ondiep water (oligo - mesotroof en eutroof)

permanent natte bodem (meso - eutroof)

permanent natte bodem (oligotroof)

tijdelijk natte bodem (meso - eutroof)

tijdelijk natte bodem (oligotroof)

getijdenmoeras

permanent natte bodem (meso - eutroof)

permanent natte bodem (oligotroof)

FIGUUR 36 // HISTORISCHE WETLANDS IN VLAANDEREN ROND 1950 getijdenmoeras natte bodem (oligotroof) o.b.v.tijdelijk Decleer et al. (2016) permanent natte bodem (oligotroof) getijdenmoeras

historisch permanente graslanden

FIGUUR 37 // HISTORISCH PERMANENTE GRASLANDEN IN VLAANDEREN IN 2019 o.b.v. Geopunt

Verlies aan bodemkwaliteit leidt tot verlies aan bovengrondse biodiversiteit Natte bodems kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de ontwikkeling van natuur. De voorbije 50 à 60 jaar ging echter tot 75% van het areaal van deze wetlands verloren (Figuur 38 vs. Figuur 36), waardoor zowel de aanwezige natuur onder druk kwam te staan en/of verdwenen is en kansen tot natuurontwikkeling beperkt worden.

162

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Naast verdroging zorgt de aanrijking van de bodems van natuurgebieden met verzurende (zwavel- en stikstofverbindingen zoals ammoniak en stikstofoxiden) en vermestende stoffen (stikstofverbindingen) voor een waaier aan verschillende negatieve effecten, zoals schade aan vegetatie, verlies van biodiversiteit en uitspoeling naar oppervlakte- en grondwater met gevolgen voor de waterkwaliteit. Deze stoffen komen door de uitstoot vanuit de industrie, vanuit de landbouw en vanuit het verkeer

bebouwd open water ondiep water (oligo - mesotroof en eutroof) bebouwd

tijdelijk natte bodem (meso - eutroof) met actuele we

open water

tijdelijk natte bodem (meso - eutroof) zonder actuele

ondiep water (oligo - mesotroof en eutroof)

permanent natte bodem (meso - eutroof)

bebouwd

tijdelijk natte bodem (meso - eutroof) met actuele wetland habitat

tijdelijk natte bodem (oligotroof)

open water

tijdelijk natte bodem (meso - eutroof) zonder actuele wetland habitat

permanent natte bodem (oligotroof)

ondiep water (oligo - mesotroof en eutroof)

permanent natte bodem (meso - eutroof)

getijdenmoeras

geen tijdelijkhabitat natte bodem (oligotroof) tijdelijk natte bodem (meso - eutroof) metoverschrijding actuele wetland

FIGUUR 38 // ACTUELE TOESTAND VAN DE WETLANDS IN VLAANDEREN natte bodem (oligotroof) tijdelijk natte bodem (meso - eutroof) wetland habitat < 7zonder actuelepermanent o.b.v. Decleer et al. (2016) permanent natte bodem (meso - eutroof) 7 - 14 tijdelijk natte bodem (oligotroof)

getijdenmoeras

14 - 21

permanent natte bodem (oligotroof)

geen overschrijding

getijdenmoeras

21 - 28

<7

28 - 35

7 - 14

> 35

14 - 21 21 - 28 28 - 35 > 35

FIGUUR 39 // OVERSCHRIJDING VAN DE KRITISCHE LAST VOOR VERMESTING IN BOS, HEIDE EN SOORTENRIJK GRASLAND IN VLAANDEREN IN 2018 o.b.v. de Vlaamse Milieumaatschappij (2020b) (in kg N/ha)

eerst in de lucht terecht, waarna ze neerslaan op de bodem (= depositie). De mate van impact op de natuur wordt uitgedrukt als een ‘kritische last’. Die kritische last staat voor de maximaal toelaatbare depositie per eenheid van oppervlakte voor een bepaald ecosysteem zonder dat er – volgens de huidige kennis – schadelijke effecten optreden. Als deze grenswaarden overschreden worden, leidt dit op termijn tot een verlies aan soortenrijkdom, vooral

in de voedselarme ecosystemen die momenteel de hoogste aantallen bedreigde soorten bevatten (Schneiders et al., 2020). Figuur 39 toont de spreiding in de overschrijding van de kritische lastwaarden voor vermesting in Vlaanderen (cijfers 2017). In 2018 werd op ruim 80% van de oppervlakte natuur de kritische last voor vermesting overschreden. De sterkste overschrijdingen liggen niet toevallig in de Vlaamse Zandstreek en de Kempen, waar voedselarme systemen het meest voorkomen.

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

163

70% van Vlaanderen heeft geen of nauwelijks kwaliteitsvolle groenblauwe netwerken.

Groenblauwe netwerken Hoewel de impact van verdroging en depositie een belangrijk effect heeft op de kwaliteit van de natuur en hiertegen de nodige maatregelen genomen moeten worden, kan, om versnippering tegen te gaan, ingezet worden op het creëren van verbindingen tussen diverse kleinere natuureenheden. De strategische visie van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV) benadrukt dan ook het belang van groenblauwe netwerken (GBN). Aan de realisatie van zo’n GBN zijn potentieel heel wat voordelen verbonden. Denk aan het versterken van de biodiversiteit, een hogere leefkwaliteit, de ondersteuning van klimaatbestendige en veerkrachtige omgevingen en veel andere ecosysteemdien0 sten (Smets & Stevens, 2019). In eerste instantie werd een natuurwaardekaart opgesteld 1

(Figuur 40) (Smets & Stevens, 2019). De gebieden met de grootste natuurwaarde bevinden zich in de Polders en in het oosten van Vlaanderen. Daarnaast werd nagedacht over welke actie in welk deelgebied ondernomen moet worden om groenblauwe elementen te beschermen, te versterken of te ontwikkelen. Op plaatsen waar al heel veel natuur aanwezig is (scores 4 en 5 op Figuur 40), zijn de mogelijkheden om te beschermen en te versterken groot. In 70% van de Vlaamse oppervlakte kan er ingezet worden op het ontwikkelen van groenblauwe netwerken (scores 0 en 1 op Figuur 40). Dit betekent dat er in 70% van de gevallen geen of nauwelijks een kwalitatief groenblauw netwerk aanwezig is. In het licht van het dagelijks bijkomend ruimtebeslag is het versterken van groenblauwe netwerken dan ook geen eenvoudige ruimte-opgave.

2 0

3

1

4

2

5

3 4 5

FIGUUR 40 // NATUURWAARDEKAART OP BASIS VAN ECOSYSTEEMKWALITEIT, OPPERVLAKTE VAN DE NATUURCLUSTERS EN CONNECTIVITEIT (1 = LAGE WAARDE, 5 = HOGE WAARDE) o.b.v. Smets & Stevens (2019)

164

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Groenblauwe netwerken in Vlaanderen TITEL:

Gobelin rapport N° 2: Groenblauwe netwerken in Vlaanderen – Methode voor monitoring

UITVOERDER(S):

Jasmien Smets – Universiteit Antwerpen, Onderzoeksgroep Stadsontwikkeling; Maarten Stevens – Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Natuurrapportering

OPDRACHTGEVER(S):

Departement Omgeving

DOEL:

De strategische visie van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen heeft de ambitie om de Vlaamse ruimte te dooraderen met groenblauwe netwerken. Deze studie ontwikkelde een set aan ruimtelijke indicatoren om de groenblauwe netwerken in kaart te brengen en om de mogelijkheden tot monitoring van ruimtelijke veranderingen weer te geven.

METHODOLOGIE:

Er werd gekozen om de functionaliteit van het landgebruik in kaart te brengen en te monitoren. Steunend op de resultaten van Deel 1 van de studie werden in dit deel ruimtelijke indicatoren ontwikkeld en kwalitatief gescoord op basis van een relatieve schaal, gaande van 0 tot 5. Bedoeling is om aan te tonen op welke plaatsen het landgebruik veel of weinig kan bijdragen aan een bepaalde GBN-functie t.o.v. de rest van Vlaanderen.

RESULTATEN:

Per GBN-functie werd een kaart gemaakt die ruimtelijk in beeld brengt waar het landgebruik bijdraagt aan de desbetreffende functie. Nadien werden de kaarten geclusterd tot vier kaarten, overeenstemmend met de doelstellingen zoals geformuleerd in de strategische visie van het BRV: biodiversiteit, klimaat, leefkwaliteit en andere ecosysteemdiensten. Onder de doelstelling biodiversiteit wordt het beschermen en verhogen van de diversiteit aan genen, soorten, ecosystemen en landschappen en alle relaties daartussen bedoeld. Met de doelstelling klimaat wordt enerzijds het mitigeren van de globale klimaatverandering bedoeld, zoals het capteren van koolstof, en anderzijds het klimaatbestendig maken van de ruimte aan een veranderend klimaat. De doelstelling leefkwaliteit omvat die functies die bijdragen aan de fysieke gezondheid, het mentaal welbevinden en de sociale cohesie. De functies die niet in de vorige drie categorieën thuishoren, worden samengenomen onder de doelstelling andere ecosysteemdiensten, bv. het produceren van biomassa, het verbeteren van de waterkwaliteit of bestuiving. Op die manier kan er per doelstelling gemonitord worden hoe goed of slecht het groenblauw netwerk scoort. In een laatste stap werden alle kaarten geïntegreerd in één GBN-kaart. Deze kaart laat zien waar het groenblauwe netwerk in Vlaanderen bijdraagt aan veel of weinig beoogde functies. Op deze manier toont de kaart de multifunctionaliteit van de open ruimte. Gebieden met weinig multifunctionaliteit zijn daarom niet minder waardevol; ze kunnen bv. bijdragen aan een zeer belangrijke functie. Het kaartmateriaal werd ontwikkeld voor analyses op schaal Vlaanderen. De vorm, inrichting en het beheer van een groenblauw netwerk zijn echter sterk afhankelijk van de lokale context en de beoogde doelstellingen. Bovendien kunnen een aantal functies van natuur, zoals esthetiek of relationele waarde, moeilijk op schaal Vlaanderen in kaart gebracht worden. De kaarten geven dan ook een beeld van de ruimere, bovenlokale context, maar kunnen niet als enige informatiebron gebruikt worden bij een lokale analyse.

BRONVERWIJZING:

Smets J., Stevens M. (2019). Gobelin rapport N° 2: Groenblauwe netwerken in Vlaanderen - Methode voor monitoring, uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2019 (46). INBO, Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. https://archief-algemeen.omgeving.vlaanderen.be/xmlui/bitstream/handle/acd/261414/ GBN2_RAPPORT_Monitoring.pdf

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

165

NATUURLIJK KAPITAAL IN DE BEBOUWDE RUIMTE In de bebouwde ruimte is heel wat natuurlijk kapitaal aanwezig. Denk bijvoorbeeld aan tuinen, parken, bermen, groen in

de publieke ruimte en vijvers of waterlopen. Deze vormen een onderdeel van de groenblauwe dooradering.

// Het Vlaamse tuincomplex Tuinen kunnen vanuit verschillende invalshoeken bekeken worden. Vooreerst kunnen we het lappendeken van privétuinen zien als een integraal onderdeel van een duurzaam en veerkrachtig landschap (Dewaelheyns & Van Rompuy, 2019). Tuinen maken een belangrijk deel uit van de aanwezige groenblauwe dooradering van Vlaanderen en door hun aanwezigheid wordt een omgeving vaak als groen ervaren. Daarbovenop bieden ze heel wat potentieel voor het leveren van tal van ecosysteemdiensten (bv. verkoeling in hete zomers in de stad, infiltratie bij hevige stortbuien of gezonde groenten voor de eigenaars) en het verhogen van de biodiversiteit. Daartegenover staat dat de toename van tuinen vaak een bedreiging voor de open ruimte is. Uit hoofdstuk 1 is gebleken dat in de periode 2013-2019 de landgebruikscategorie ‘Huizen en tuinen’ met 5.300 ha toegenomen is, wat neerkomt op een groei van ongeveer 883 ha/jaar. Een deel van deze oppervlakte is ingenomen door woongebouwen, een deel is tuin bij de woningen. In het Ruimterapport 2018 werd het toenemend privégebruik van de open ruimte voor privétuinen (vertuining) in hoofdzaak bekeken vanuit een open-ruimte-perspectief. Daarbij werd aangegeven dat vertuining zorgt voor een versnippering

en een afname van de open ruimte (inclusief het landbouwareaal), bovendien versterkt door de ontoegankelijkheid van de (privé)tuinen. De fysieke ontoegankelijkheid van de tuinen wordt enkel gecompenseerd door de visuele toegankelijkheid (Devlaeminck, Vanhulle, & Van Rompuy, 2015). Doorheen dit Ruimterapport wordt met ‘tuinen’ altijd gefocust op de residentiële tuinen (privétuinen), hoewel er nog heel wat varianten van tuinen bestaan zoals kloostertuinen, tuinen bij scholen of bij bedrijventerreinen. In Vlaanderen heeft ruim 8 op de 10 woningen een tuin (Aertsens et al., 2012), wat een aanzienlijke oppervlakte vertegenwoordigt. Meer gedetailleerde berekeningen vanuit het GARMON-onderzoek resulteren in bijna 2.500.000 Vlaamse tuinpercelen met een oppervlakte van meer dan 150.000 ha (GARMON, 2020).(2) Dit betekent dat ruim 12,5% van Vlaanderen ingenomen wordt door privétuinen. Vergeleken met de landgebruiksvormen bos (±10%) en natuurgebieden (2,9%) is dit een aanzienlijke oppervlakte (Dewaelheyns & Van Rompuy, 2019). Waar de oppervlakte van de tuinen eind de jaren ’80 naar schatting 7,4% van de oppervlakte van Vlaanderen bedroeg, was dit in 2019 meer dan 9% (Dewaelheyns & Van Rompuy, 2019). Deze cijfers moeten echter

8 op 10 woningen heeft een tuin, goed voor 150.000 ha of 12% van Vlaanderen. 166

Tuinen

Gemeente-Stadsmonitor Het grootste deel van de respondenten beschikt over een private buitenruimte. Het kan hierbij gaan om een tuin of om een balkon/terras/patio/koer. Uit de analyse blijken er echter verschillen te bestaan tussen de verschillende ruimtelijke types. Het aandeel van de respondenten dat niet over een private buitenruimte beschikt, is kleiner dan 1% in de linten en in de verspreide bebouwing en is het grootst in de verstedelijkte kernen. Noch tuin, noch balkon Verstedelijkte kern 5,8%

Bovendien is het aandeel van de inwoners dat enkel over een balkon/terras/patio/koer beschikt en niet over een tuin veruit het grootst in de verstedelijkte kernen (24%). In de randstedelijke en landelijke kernen is dit aandeel 10%. In alle andere categorieën beschikt meer dan 90% van de respondenten wel over een tuin.

Wel balkon, geen tuin

Wel tuin, geen balkon

Tuin en balkon

24,4%

10,1%

59,7%

Randstedelijke kern

10,5

9,2

78,3

Landelijke kern

10,7

8,8

78,6

Niet-landelijk lint

8,0

88,3

Landelijk lint

8,4

88,5

Verspreide bebouwing

9,4

88,1

FIGUUR 41 // AANDEEL VAN DE INWONERS MET EEN PRIVATE BUITENRUIMTE AAN DE WONING O.B.V. DE GEMEENTESTADSMONITOR 2021

tuinpercelen Vlaanderen: 'huizen en tuinen', 'overige onbebouwde terreinen' en 'overige bebouwde terreinen' onbebouwde terreinen' en 'overige bebouwde terreinen'

FIGUUR 42 // LOCATIES VAN DE TUINPERCELEN IN VLAANDEREN o.b.v. Somers, Van Valckenborgh & Strosse (2021).

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

167

FIGUUR 43 // LOCATIES VAN DE TUINPERCELEN IN HET TUSSENGEBIED MECHELEN-AARSCHOT (CASEGEBIED A) o.b.v. Somers, Van Valckenborgh & Strosse (2021).

genuanceerd worden, want ze zijn enkel gebaseerd op schattingen. Bovendien kunnen de verschillen in methoden de verschillen in percentage verklaren, eerder dan een effectieve toename aan percentage tuinbedekking. In figuur 42 worden de tuinpercelen in Vlaanderen weergegeven, binnen de landgebruikscategorieën van ‘huizen en tuinen’, ‘overige onbebouwde terreinen’ en ‘overige bebouwde terreinen’.

Dit betekent dat onder meer de tuinpercelen bij industriegebouwen niet zijn meegenomen. Niettegenstaande dit kleurt Vlaanderen erg groen op de kaart. De delen van Vlaanderen met minder tuinen zijn de polders, de havengebieden en het Nationaal Park Hoge Kempen. Ook de typische landbouwstreken als Haspengouw, de Noorderkempen en de Westhoek hebben minder tuinoppervlakte.

FIGUUR 44 // LOCATIES VAN DE TUINPERCELEN IN DE NOORDERKEMPEN (CASEGEBIED B) o.b.v. Somers, Van Valckenborgh & Strosse (2021).

168

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Tuinmonitor - GARMON TITEL:

De Tuinmonitor – Garden Monitor – GARMON

UITVOERDER(S):

Departement Omgeving: coördinator. Informatie Vlaanderen, Katholieke Universiteit Leuven: uitvoerende partner.

OPDRACHTGEVER(S):

Dit project kadert in het onderzoeksprogramma inzake aardobservatie via satelliet stereo III (eo.belspo.be) van het Belgian Science Policy Office (BELSPO).

DOEL:

Ontwikkelen van een tuinmonitor die ruimtelijke data kan verzamelen over het ecosysteem tuin in Vlaanderen (bodembedekking, vegetatiekenmerken).

METHODOLOGIE:

Informatie Vlaanderen wil aan de hand van beeldanalyses (luchtfoto’s, LiDAR) en afgeleide datasets, zoals de groenkaart, de bodembedekkingskaart en de Basiskaart Vlaanderen (GRB) een aanzet geven tot een gebiedsdekkende dataset voor Vlaanderen. De KU Leuven voert een satellietbeeldanalyse uit. Aan de hand van hoge resolutie satellietbeelden (Pleiades en Sentinel 2) kan ze een beeld vormen over de groenbedekking in tuinen en over de dynamieken in tuinen (vb. verschil lente-herfst).

RESULTATEN:

De gegevens uit het GARMON-project, waarvan sommige resultaten als open geodata verspreid zullen worden, kunnen nu worden gebruikt om de omvang, samenstelling en configuratie van het tuincomplex in Vlaanderen kwantitatief te beschrijven. Percentage cover (%) 30

20 10

0 High

High

Low

Low

Other

within private gardens (a), building blocks (b), and the spatial variations FIGUUR 45 // VOORBEELD VAN DE OVERLAY TUSSEN DE TUINPERCELENKAART EN DE GROENKAART VOOR EEN BOUWBLOK IN building blocks LEUVEN. and private gardens (d). KAN HET PERCENTAGE VEGETATIEBEDEKKING PER TUINPERCEEL WORDEN BEREKEND MET DEZE OVERLAY

Kennis van die data kan bijdragen aan de beleidsvoorbereiding, -uitvoering en -evaluatie hierover. Als men bijvoorbeeld weet waar hotspots gelegen zijn, kan er in een buurt met weinig bomen en veel verharding satellite, we further compared the greenspace results from Pleiades in de tuinen een actieprogramma gelanceerd worden. nce map (Land Cover Flanders). As suggested by Table 3, these two Ook op lokaal niveau (zoals steden en gemeenten) kunnen de resultaten een mogelijke bijdrage leveren aan accuracies legitimizing the comparison between scheme g and land het ondersteunen van een groenbeleid.

8 and 9, the green map from Pleiades and nDSM was less vegetated BRONVERWIJZING: Somers, B., Van Valckenborgh, J., & Strosse, V. (2021). GARMON: de Garden Monitor - Het in kaart brengen en % at garden parcel scale and 3.42% at building block scale. karakteriseren van tuinen met behulp van teledetectie. https://omgeving.vlaanderen.be/tuinmonitor-garmon

residential gardens

al of Sentinel-2 time series to monitor garden dynamics. We use NDVI magery from January 2019 to May 31 2020. After only including the s than 10%, in total 42 Sentinel-2 imagery were analysed in our study. were clearly observed from the seasonal NDVI variations. The higher ed during May to August, while the lower mean NDVI values occurred ure 10). Further research is needed to fully explore the potential of research.

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

169

Tuinoppervlakte Verstedelijkt

28.642 ha

Linten Verspreide bebouwing Samenhangende openruimtegebieden

32% 777

93.980

Landelijk

25

892

70.000

25

423

30

60.063

974

28.562

22 1.813

62.792

Vlaanderen

Aandeel verhard

353 m

48.005

Randstedelijk

Kernen

Gemiddelde tuinoppervlakte

1.082 170.627

18 22

674

27

FIGUUR 46 // KENMERKEN VAN DE TUINEN IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN, IN DE KERNEN, LINTEN, VERSPREIDE BEBOUWING EN IN DE SAMENHANGENDE OPENRUIMTEGEBIEDEN o.b.v. Somers, Van Valckenborgh & Strosse (2021).

In het casegebied Tussengebied Mechelen-Aarschot (Figuur 43), dat gekenmerkt wordt door een residentieel landgebruik (zie hoofdstuk 1) is een dense dichtheid van tuinen te zien, dat een samenhangend tuincomplex vormt. Deze tuinen zorgen voor een groen netwerk, dat door heel wat bewoners als een kwalitatieve woonomgeving wordt gepercipieerd (zie hoofdstuk 5). De kaart (Figuur 44) van het casegebied Noorderkempen ziet er helemaal anders uit. De tuincomplexen zijn beperkter in oppervlakte en zijn gekoppeld aan de kernen in het gebied. De tussenliggende gebieden zijn hoofdzakelijk ingenomen door landbouw. De gemiddelde oppervlakte van een tuin bedraagt bijna 700 m2. In de dataset zijn een aantal heel grote tuinen aanwezig die het gemiddelde omhoog trekken. Als representatief beeld van

de Vlaamse tuingrootte past het beter om eerder 400 m2 (de mediaan) te vermelden. Opvallend is het grote verschil in oppervlakte tussen de kleine tuintjes in verstedelijkt gebied en de relatief grote tuinen in randstedelijk en landelijk gebied (Figuur 46). Uit de cijfers in deze tabel kan zelfs worden opgemaakt dat onze tuinen in landelijk gebied bijna driemaal zo groot zijn als in verstedelijkt gebied (Dewaelheyns & Van Rompuy, 2019; Pisman, Vanacker, Willems, Engelen, & Poelmans, 2018). In relatie tot de typologieën kernen/linten/verspreide bebouwing/samenhangende openruimtegebieden (SORG) leren berekeningen (Figuur 46) dat de totale oppervlakte aan tuinen het grootst is in de categorie kernen (70.000 ha), met bovendien het hoogste percentage verharding (30%). Er is hier dan ook

< 2,5 2,5 - 5 5 - 10 > 10

FIGUUR 47 // AANDEEL TUINEN BINNEN DE SAMENHANGENDE OPENRUIMTEGEBIEDEN (SORG’S) IN VLAANDEREN IN 2019 (IN %)

170

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Gazon

Verharding

Bloemen en wilde vegetatie

48%

22%

9%

Moestuin 9%

7%

5%

Houtachtigen

Ruimte voor dieren

FIGUUR 48 // GEMIDDELD AANDEEL VAN VEGETATIE, VERHARDING EN ANDER GEBRUIK IN DE VLAAMSE TUIN o.b.v. VLACO (2019)

heel wat potentieel voor ontharding. De grootste tuinen zijn te vinden in de categorie ‘verspreide bebouwing’ (1.813 m2). Deze tuinen hebben ook de laagste verhardingsgraad (slechts 18%). Op Figuur 47 wordt het aandeel tuinen binnen de samenhangende openruimtegebieden weergegeven. Het aandeel tuinen varieert in Vlaanderen. Vooral in de regio rondom Aalst en in het tussengebied Mechelen-Aarschot en omgeving zijn relatief meer tuinen aanwezig in de openruimtegebieden. Dit zijn de meest residentiële openruimtegebieden van Vlaanderen, vaak ook geïdentificeerd als ‘nevelgebieden’ (hoofdstuk 1). Aangezien we tuinen niet echt als onderdeel van de open ruimte beschouwen, kunnen er kritische vragen worden gesteld bij het ‘openruimte-gehalte’ van bepaalde SORG’s. De Vlaamse tuin wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van een gazon: in 99% van de tuinen is een gazon aanwezig (Aertsens et al., 2012), die bovendien een aanzienlijke oppervlakte inneemt (Figuur 48). Toch is dat aandeel licht dalend: van 52% van de oppervlakte in 2012 tot 48% van de oppervlakte in 2018. Ook het percentage verharde oppervlakte is aanzienlijk, nl. 22% (Aertsens et al., 2012; Van Gossum et al., 2016; VLACO, 2019). Volgens de cijfers uit het GARMON-onderzoek (Figuur 46) is gemiddeld zelfs 27% van de oppervlakte van de Vlaamse tuinen verhard. Kijken we bovendien naar de evolutie van de verharding, dan is er volgens Dewaelheyns & Van Rompuy (2019) jaarlijks een gemiddelde toename van 1,3 m2 verharding/tuin, goed voor een totale verharding van 265 ha/jaar. Aangezien het landgebruik ‘huizen en tuinen’ jaarlijks met 883 ha toeneemt, is een

pH Zeer laag

1,6%

Laag Tamelijk laag Streefzone Tamelijk hoog Hoog Zeer hoog

8,4 9,4

Koolstof

Fosfor

Kalium

Magnesium

2,5%

1,0%

0,5%

0,5%

0,8%

4,2

1,5

2,7

2,6

4,9

1,8

4,4

4,6

14,7

15,0

6,9

16,6

35,2

19,1

40,4

25,9 19,0

toename van de verharding in de tuinen met 265 ha/jaar een realistische inschatting. Naast gazon (grasland) en verharding wordt 30% van de tuinoppervlakte ingenomen door bloemperken, houtachtigen, moestuinen en ruimte voor dieren (Figuur 48). Op basis van het GARMON-onderzoek kon verder nog worden berekend dat een residentiële tuin in Vlaanderen gemiddeld voor iets meer dan de helft uit laag groen (gazon en struiken) bestaat (56%), voor iets meer dan 10% uit hoog groen (bomen) en voor 4% uit overige bedekking zoals water (vb. vijvers), aarde en naakte grond (Somers, Van Valckenborgh, & Strosse, 2021). Naast de oppervlakte en het belang van een goede indeling van tuinen (bv. streven naar minimale verharding), komen ook andere, vaak milieukundige aspecten op de voorgrond. Eerst en vooral is er het klimaatverhaal, waarbij burgerwetenschaponderzoeksprojecten een rol spelen om inzicht te verwerven in de mogelijkheden die tuinen bieden (bv. Mijn Tuinlab [https:// mijntuinlab.be/]; Curieuzeneuzen in de Tuin [https://curieuzeneuzen.be/]). Bomen zorgen voor schaduw, rond vijvers is er vaak een aangenaam microklimaat en in tuinbodems liggen vaak grote hoeveelheden organische koolstof opgeslagen. Zo bevatten gazons en siertuinen tot op een diepte van 1m gemiddeld 1770 kg C/100m2 (of bijna 6,5 ton CO2/100m2) en loopt dit bij moestuinen op tot 2200 kg C/100m2 (of meer dan 8 ton CO2/100m2). Ondanks deze grote hoeveelheden wordt nog niet het volledige koolstofopslagpotentieel van onze tuinen benut. Zo ligt in hoofdzaak de C-opslag in onze gazons duidelijk lager

10,6 0,2

7,0 17,7

34,5

30,8 40,1

30,7 12,4

Calcium

Natrium 11,3% 48,8

7,2

20,0 28,7

17,2

17,7 29,2 30,8

14,5 3,1

12,2

1,7 28,4

0,7

FIGUUR 49 // AANDEEL VAN BODEMSTALEN VAN GROENTETUINEN IN ZEVEN BEOORDELINGSKLASSEN VOLGENS DE VERSCHILLENDE BODEMVRUCHTBAARHEIDSPARAMETERS (1 AUGUSTUS 2009 TOT 30 JUNI 2015) o.b.v. Tits et al. (2015)

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

171

Streefwaarde (achtergrondwaarde)

14% 63%

Richtwaarde 10%

Lichte verhoging > Saneringsnorm natuur-/agrarisch gebied

7% 3%

> Saneringsnorm woongebied > Saneringsnorm parkgebied > Saneringsnorm industriegebied

2% 1%

FIGUUR 50 // AANDEEL VAN DE METINGEN VAN DE GEHALTEN AAN ZWARE METALEN IN VLAAMSE TUINEN VOLGENS DE VLAREBO-NORMEN, INGEDEELD VOLGENS HET SLECHTS GEQUOTEERDE ZWARE METAAL (1 JANUARI 2011 TOT 30 JUNI 2015) o.b.v. Tits et al. (2015)

dan in permanent grasland (tot 3000 kg C/100m2), en dat is te wijten aan ofwel het afvoeren van grasmaaisel, ofwel het elders aanwenden in de (moes-)tuin (via compostering) (Sleutel, D’hose, Lettens, Ruysschaert, & De Vos, 2020). De aandacht voor milieukundige aspecten kan beter. Er is een overmatig gebruik van gewasbeschermingsmiddelen en nutrienten, met een negatieve impact op het leefmilieu. Waar de aanschaf (en dus ook het mogelijke gebruik) van gewasbeschermingsmiddelen de laatste jaren sterk gereguleerd werd, zijn overbemesting en overbekalking in de moestuinen, meer regel dan uitzondering (Figuur 49), met gevolgen als uitspoeling en eutrofiëring. Naast nutriënten wordt ook vaak verwezen naar de mogelijke aanwezigheid van zware metalen. Hoewel er in Vlaanderen een aantal regio’s zijn met gekende problemen, zijn er in de meeste tuinen geen problemen met zware metalen waargenomen, en dus ook niet te verwachten (Figuur 50). Niet vervuilde, vruchtbare

tuinbodems vormen op die manier de basis voor de belangrijke ecosysteemdienst voedselproductie. Immers, meer dan 70% van de Vlaamse tuineigenaars produceert één of andere vorm van voedsel voor directe consumptie (groenten, fruit, noten, eieren, vlees …) (Kenniscentrum tuin+, KU Leuven, & Natuurpunt, s.d.). Naast de ruimtelijke en ecologische aspecten van het landgebruik ‘tuin’, zijn ook de sociale en culturele aspecten van privétuinen van belang. Volgens een bevraging van het Departement Omgeving verkiest de Vlaming nog steeds een woning op het platteland, met een eigen tuin (GfK Belgium, 2018; VLACO, 2019). 23% van de Vlamingen is volgens datzelfde onderzoek bereid om zijn tuin of terras te delen. Deze cijfers moeten genuanceerd worden, want volgens een ander onderzoek zou slechts 7% van de Vlamingen een gemeenschappelijke tuin verkiezen (De Decker, 2011; Dewaelheyns & Van Rompuy, 2019). Ook leeftijd en sociale klasse vereisen nuancering van deze cijfers.

// Bermen Bermen vormen een wezenlijk onderdeel van de groenblauwe dooradering in Vlaanderen. Zij zijn niet alleen belangrijk voor het in stand houden van de biodiversiteit, maar vervullen ook een rol in het kader van klimaatverandering, het leveren van ecosysteemdiensten en behoud van genendiversiteit voor de bestrijding van o.a. plagen. Bermen kunnen zorgen voor groen(blauwe) verbindingen in de versnipperde Vlaamse ruimte en hebben daarbij dus tal van voordelen. In de omzendbrief van 4 juni 1987 betreffende bermbeheer en in het Bermbesluit, dat in werking is getreden op 27 januari 1984, worden bermen als volgt omschreven: “alle terreinen, die bestaan uit zowel de vlakke als hellende overgangszones tussen de eigenlijke weginfrastructuur en andere gebruiksterreinen en die beheerd worden door een publiekrechtelijk rechtspersoon. Het bermbesluit is eveneens van toepassing op de stroken tussen verschillende rijbanen. Wat de bermen langs waterlopen

172

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

betreft wordt de strook bedoeld, waarop plantengroei voorkomt.”. Het bermbesluit zelf specificeert dat ook de taluds langs waterlopen en spoorwegen als bermen beschouwd worden (Natuurpunt, s.d.). Vlaanderen heeft één van de dichtste netwerken van wegen, spoorwegen en waterwegen ter wereld en daar horen uiteraard bermen bij. Zoveel zelfs, dat alleen al de oppervlakte ingenomen door wegbermen (naar schatting 20 à 25.000 ha(3) (Vlaamse Overheid, s.d.) bijna even groot is als de totale oppervlakte erkend natuurreservaat (Natuurpunt, s.d.). Volgens een ander onderzoek zou deze totale oppervlakte aan wegbermen zelfs neerkomen op 31.000 ha (Van Meerbeek, Otty, et al., 2015). En hoewel bermen helemaal geen exclusiviteit zijn van de bebouwde ruimte, staan zij daar wellicht wel het meest onder druk. Zo dreigen ze heel dikwijls te verdwijnen bij straatverbredingen, aanleg van voetpaden, bebouwing … In het centrum van

FIGUUR 51 // BERMTYPES OPGEMAAKT O.B.V. BERMINVENTARISATIE LANGS HET KANAAL DESSEL-TURNHOUT-SCHOTEN, ZONE OMGEVING TURNHOUT EN BEERSE o.b.v. Dienst Scheepvaart Hasselt, uitgevoerd door Econnection cvba (2004)

een kern blijven nog heel weinig van de bermen behouden. Bermen hadden oorspronkelijk een hoofdzakelijk verkeerstechnische functie als afscheiding tussen de weg, de waterweg of de spoorweg en hun omgeving. Deze functie is in de loop der tijd enigszins geëvolueerd, zowel landschappelijk als ecologisch. Landschappelijk kunnen bermen gebruikt worden om wegen harmonieus in het landschap in te passen, waarbij een goed ontwikkelde en onderhouden/beheerde berm zorgt voor een betere belevingswaarde ervan. Ecologisch maken bermen deel uit van de groenblauwe dooradering van het landschap. Hierdoor vervullen ze een aantal belangrijke (verbindende) functies. In eerste instantie dragen ze bij tot de instandhouding van veel wilde planten- en diersoorten. Veel wilde planten hebben immers nood aan nutriëntenarme standplaatsen en kunnen in bermen (als het maaisel wordt afgevoerd) een geschikt biotoop vinden. Voor dieren vormen de bermen interessante verbindingsassen tussen leefgebied, voedselgebied, overwinteringsgebied en/of voortplantingsgebied, net doordat dit netwerk heel Vlaanderen doorkruist. Meer recent wordt de aanwezigheid van groen ook gezien als

een belangrijk element om de negatieve effecten van klimaatwijziging te mitigeren. Bermen kunnen ook een economische functie vervullen, waarbij bermmaaisel gecomposteerd of zelfs gevaloriseerd wordt als veevoeder. Tot slot kunnen bermen, met erbij horend bermbeheer, heel wat potentieel bieden als biomassa voor bio-energieproductie (Van Meerbeek, Appels, et al., 2015; Van Meerbeek, Otty, et al., 2015). Er is zelfs sprake van een jaarlijkse droge stofproductie van 203 kton. Dat potentieel wordt nauwelijks benut, en dat komt onder andere door de versnipperde locaties van deze biomassaproductie bij bermen. Bovendien is deze biomassa ook niet continu beschikbaar zoals bij een periodiek maairegime het geval is. Bij vergisting van het bermmaaisel wordt het organisch materiaal afgebroken door bacteriën, onder anaerobe omstandigheden (Verbeke et al., 2012). Het gevormde biogas kan gebruikt worden voor de productie van hernieuwbare groene energie. Kort samengevat bieden bermen, naast het visuele groene aspect in een bebouwde/geasfalteerde omgeving, heel wat kansen voor het leveren van diverse (ecosysteem-)diensten. Uit het bovenstaande wordt meteen duidelijk dat zowel de

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

173

bevaarbare waterlopen weginfrastructuur

FIGUUR 52 // BERMEN LANGS BEVAARBARE WATERLOPEN EN WEGINFRASTRUCTUUR BEHEERD DOOR DE VLAAMSE WATERWEG EN AWV o.b.v. Geopunt

aanleg als het beheer en onderhoud van bermen belangrijk zijn opdat bermen, vooral in de bebouwde omgeving, deze (ecosysteem-)diensten zouden kunnen leveren. Voor nieuwe bermen is het belangrijk om als afdeklaag zo veel mogelijk voedselarm, niet-vervuild materiaal van lokale herkomst te (her-)gebruiken. Hierdoor zullen plantensoorten die in de omgeving thuishoren snel de kale bermen kunnen koloniseren en voor de insecten zijn er op die manier geschikte voedselbronnen voorradig. De ondergrond moet echter zijn oorspronkelijke fysische functies (bv. waterdoorlatenheid) zoveel mogelijk kunnen blijven vervullen, waardoor er bij de aanleg voldoende zorg moet gedragen worden voor dit natuurlijk kapitaal. Voor het beheer zelf verwijzen we naar het bermbesluit. Een ecologisch bermbeheer streeft ernaar om op de bermen zoveel mogelijk verschillende soorten planten en dieren een kans te bieden. Dit kan door veel structuurvariatie te creëren. Op brede bermen (bv. autosnelwegen) kunnen er zelfs verschillende zones ontwikkeld worden: bloemrijke graslanden, ruigtes, struwelen en bos. Wanneer deze verschillende begroeiingen naast elkaar bestaan en in elkaar overvloeien, ontstaan er meerdere leefgebieden op een beperkte oppervlakte. Zo worden de wegbermen soortenrijk en ecologisch waardevol (Natuurpunt, s.d.). Om de hiervoor vermelde potenties ten volle te kunnen benutten, is een gedetailleerd (en fijnmaziger) inzicht en monitoring van de bermen nodig. Hoewel bermtypes karteren in praktijk niet altijd zo eenvoudig is en er voldoende kennis van fauna en flora voor nodig is, hebben heel wat gemeenten al een berminventaris opgemaakt. Er bestaan verschillende methodes om bermtypes vast te leggen, waarbij de methode van Zwaenepoel er één van is. In ‘Werk aan de berm! Handboek botanisch bermbeheer’ van Zwaenepoel (1998) worden 37 verschillende grazige bermtypes onderscheiden aan de hand van de soortensamenstelling van de hogere planten (Zwaenepoel, 1998). Momenteel wordt meer gewerkt met een nieuwere inventarisatiemethodiek

174

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

die werkt met twee sporen: een eenvoudige basistechniek en een uitgebreide kartering in functie van een goedgekeurd natuurbeheerplan (Van Uytvanck, Van Kerckvoorde, Vandevoorde, & De Blust, 2017). Op basis van de bermtypes wordt een optimaal bermbeheer afgeleid. Ook door de Vlaamse overheid werden al heel wat bermen geïnventariseerd, vooral om deze beter te kunnen beheren en de kwaliteit ervan te optimaliseren (zie voorbeeld Kanaal DesselTurnhout-Schoten in Figuur 51). Het Agentschap Wegen en Verkeer (AWV) beheert ongeveer 9.000 hectare aan bermen langs autosnelwegen en gewestwegen en voert hiervoor ook heel wat onderzoek uit (Moelants M, persoonlijke communicatie, 27 april 2021). De Vlaamse Waterweg beheert ruim 1.000 km bevaarbare waterwegen. De bermen langsheen deze waterwegen werden grotendeels geïnventariseerd (Figuur 52). Naast de vele potenties van de bermen, zijn er ook veel bedreigingen. Zo is, in tegenstelling tot de hiervoor geschetste ideaalbeelden, de aandacht voor de landschaps- en ecologische functies van bermen in de bebouwde omgeving vaak heel beperkt. De berm wordt daar immers in eerste instantie benaderd vanuit zijn wegenbouwkundige functie en gezien als een reserveruimte voor een eventuele verbreding van de weg. Vaak worden hieraan ook verkeerskundige en/of verkeersgeleidende functies gekoppeld: plaats voor wegwijzers en paaltjes (met betonverankeringen), uitwijkplaats in noodgevallen, opslagplaats bij wegwerkzaamheden … Bovendien zijn er ook de civieltechnische nevenfuncties zoals plaats voor het ingraven van kabels en leidingen. Om dit alles op een gemakkelijke manier mogelijk te maken, wordt er ofwel een monotone grasberm aangehouden ofwel wordt de berm voorzien van een laag niet-verontreinigde steenslag/-puin. Door het vaak veelvuldig gebruik van deze bermen worden zowel de bovengrondse als ondergrondse functies sterk verstoord.

3.000

2.000 Limburg

1.000

223 ton/jaar

355 OostVlaanderen 235 West-Vlaanderen 450 Vlaams-Brabant 485 Antwerpen

2012

2020

FIGUUR 53 // EVOLUTIE VAN DE JAARLIJKS OPGEHAALDE HOEVEELHEID ZWERFVUIL LANGS AUTOSNELWEGEN EN GEWESTWEGEN o.b.v. het Agentschap Wegen en Verkeer (s.d.-b)

De bermen worden bovendien nog meer bedreigd door onder meer (resten van) zwerfvuil (bv. stukjes glas en metaal, (micro-) plastics, sigarettenpeuken …). Hoewel uit Figuur 53 blijkt dat de ingezamelde hoeveelheid zwerfvuil tussen 2012 en 2020 duidelijk gedaald is, blijft deze hoeveelheid te groot. Wordt niet alleen gekeken naar gewest- en autosnelwegen, dan blijkt de totale hoeveelheid zwerfvuil in Vlaanderen zo’n 8 à 10 keer hoger te liggen. Bovendien brengt dit een aanzienlijke (maatschappelijke) kost mee. De impact van zwerfvuil voor de Vlaamse veehouderij

bv. (behandeling zieke dieren, gestorven dieren) werd geschat op 4,5 tot 6,8 mio euro/jaar (Robin van der Bles, persoonlijke communicatie). Een andere bedreiging is de druk op de (resterende) natuurlijke vegetatie door zowel invasieve plantensoorten (bv. Japanse duizendknoop) als door het decennialange kwistig gebruik van strooizout (bv. jaarlijks gemiddeld zo’n 41.500 ton op gewest- en snelwegen) (Agentschap Wegen en Verkeer, s.d.-a).

PERSPECTIEVEN Meer hergebruik van uitgegraven grond door de invoer van de delfstoffentoets In de Vlaamse ondergrond bevinden zich heel wat delfstoffen. De voorraden in ontginningsgebieden zijn echter niet onuitputtelijk. Het is daarom van belang om ook op een efficiënte manier om te gaan met uitgegraven gronden bij infrastructuurwerken. Wanneer er bij infrastructuurwerken bv. kwartszand of Boomse Klei uitgegraven wordt, dan kan deze het best selectief afgegraven en gebruikt worden als delfstof in plaats van als uitgegraven grond afgevoerd. Daarom werd in 2019 de delfstoffentoets uitgewerkt als onderdeel van het technische verslag voor grondverzet (VLAREBO-regelgeving). De delfstoffentoets heeft als doel om in een vergunningsplichtige inrichting

uitgegraven grond als delfstof te identificeren. De geselecteerde gronden kunnen dan rechtstreeks ingezet worden als alternatief voor primaire oppervlaktedelfstoffen die elders in ontginningsgebieden ontgonnen worden (https://dov.vlaanderen.be/page/ delfstoffentoets-grondverzet). Meer energie-opwekking in (verlaten) ontginningsgebieden Zowel actieve als verlaten ontginningsgebieden kunnen mee ingezet worden om een duurzame hernieuwbare energiemix samen te stellen. De eerste Vlaamse drijvende zonnepanelencentrale werd in 2020 geïnstalleerd én is operationeel op een plas gevormd in een verlaten ontginningsput van Sibelco (Dessel). De centrale

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

175

heeft als voordelen dat het koelende effect van het water de efficiëntie van de panelen licht doet toenemen en dat kostbare landoppervlakte gespaard kan worden. Er moet echter ook rekening worden gehouden met ecologische aspecten (waterbodem, onderwaterleven, oevers, insecten, vogels …), waardoor maximaal 40% van het wateroppervlak benut kan worden (Bervoets, De Olde, & Van Herck, 2020). Een alternatief is gebaseerd op het opwekken van waterkracht d.m.v. ‘pumped-storage’. Voor zo’n centrale is een boven- en benedenbekken nodig. In een ontginningsgebied met ontginning beneden de watertafel kan de ontginningsput dienen als benedenbekken. Als bovenbekken kan een nabije rivier gebruikt worden of kan een verhoogd bekken nieuw aangelegd worden. De energie opgewekt uit zo’n centrale is het meest rendabel als ze afgestemd is op de reservemarkt. Bij energieoverschotten wordt water opgepompt van het beneden- naar het bovenbekken en wanneer er pieken zijn in het energieverbruik wordt er energie opgewekt door het water te verplaatsen van het boven- naar het benedenbekken. Dit systeem kan zo ook als buffer dienen voor onregelmatige energievoorziening via hernieuwbare energie als resultaat van bv. windenergie, waarvan de output afhangt van de weersomstandigheden (Bervoets et al., 2020). Een voorbeeld hiervan kan gevonden worden bij de waterkrachtcentrale van Coo in Wallonië. Nieuwe toepassingen in de diepe ondergrond Recent verfijnde warmteflux-kaarten tonen een verhoogde warmteflux op de grens tussen West- en Oost-Vlaanderen ((Broothaers, De Koninck, Laenen, Matthijs, & Dirix, 2020), vermoedelijk door de aanwezigheid van granietlichamen. De top hiervan, ter hoogte van Oostrozebeke, ligt wellicht op een diepte van minder dan 1 km. Dit kan mogelijkheden openen voor diepe geothermie in het Brabant Massief, door de warmte gegenereerd door radioactief verval van bepaalde chemische elementen in deze granietlichamen of door de hoge geleidbaarheid van granietische (kwartsietische) lichamen. De verdere karakterisering van deze lichamen via diepe boringen en de berekening van hun potentieel voor diepe geothermie moet evenwel nog worden onderzocht. In het Vlaamse streven naar meer inzet van hernieuwbare bronnen kan flexibele energieopslag onder de vorm van warmte in de toekomst een belangrijke rol spelen, omdat ze toelaat de typische onevenwichten in aanbod en vraag te bufferen. Dit kan gebeuren in diepere aquifers en in verlaten steenkoolmijnen. Warmteopslag is mogelijk in zoute aquifers die niet voor drinkwater bevraagd worden (dezelfde als voor hydrothermale geothermie) in het Bekken van de Kempen, en in de verlaten steenkoolmijnen in Limburg (Lagrou et al., 2020). De Kempense steenkoolmijnen bevinden zich op een diepte van 500 tot 1000 meter onder het maaiveld. Volgens de normale geothermische gradiënt waarbij de ondergrond met de diepte opwarmt, ligt de temperatuur van het grondwater in de mijnen tussen 24 en 41 °C. Het totaal volume van de sterk doorlaatbare verlaten

176

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

mijnen bedraagt 44 miljoen m3 (Lagrou, Matthijs, Van Haren, Dirix, & Laenen, 2020). Het warme water uit de diepere lagen kan opgepompt worden in de winter en gebruikt worden voor de verwarming van gebouwen. Nadat het water door een warmtewisselaar gepasseerd is, wordt het koude water weer de grond ingepompt in ondiepere gangen van de mijn. In de zomer behoort actieve koeling van gebouwen m.b.v. een warmtepomp tot de mogelijkheden. Voor de langetermijnopslag van geconditioneerd hoogradioactief en/of langlevend nucleair afval wordt een systeem van geologische berging op het Belgische grondgebied voorgesteld. De Belgische overheid heeft nog geen beslissing genomen over het al dan niet toepassen van geologische opslagberging voor het hoogradioactief en/of langlevend afval en waar in de ondergrond dat mogelijk is. Theoretisch kan dat op het volledige Belgische grondgebied. In Vlaanderen is vooral de Boomse klei en mindere mate de Kortrijkse klei onderzocht. Al in 1980 werd hiertoe te Mol op een diepte van 225 m het ondergronds laboratorium HADES gebouwd in de Boomse Klei. Doordacht omgaan met de ondergrondse ruimte De ondergrond is druk bevraagd, vooral in het Bekken van de Kempen, en interferenties tussen verschillende toepassingen kunnen in de toekomst steeds vaker voorkomen. Er is dan ook een duidelijk kader nodig dat aangeeft waar in de ondergrond welke activiteiten uitgevoerd kunnen worden zonder mogelijke toekomstige functies, zowel onder- als bovengronds te hypothekeren. In dit kader wordt momenteel gewerkt aan een structuurvisie diepe ondergrond. De uitrol van diepe geothermie vraagt om een gerichte visie op het vlak van energie en ruimtelijke ordening. Er is nood aan beleid dat functies zoals wonen, werken en productie die op verschillende momenten warmte nodig hebben of warmte kunnen uitwisselen, slim combineert en daarbij een leefomgeving creëert die open ruimte zo veel mogelijk vrijwaart. Ook de nuttige ondiepe ondergrondse ruimte, is beperkt waardoor optimale locaties voor verschillende ondergrondse toepassingen kunnen overlappen. Wanneer in de toekomst meer functies een plaats (zullen moeten) krijgen in de ondergrond zal dit, in combinatie met het gebruik van het ondergronds natuurlijk kapitaal, doordacht en planmatig moeten gebeuren. Herontwikkeling van leegstaande agrarische bedrijven Een van de gevolgen van de daling in het aantal agrarische bedrijven zijn lege hoevegebouwen. In deze vrijgekomen gebouwen ontwikkelen zich vaak nieuwe functies of activiteiten die niet meer gelinkt zijn aan professionele landbouw (bv. villa’s, kantoren, bedrijven …) (Verhoeve, Jacob, Vanempten, & De waegemaeker, 2018). Die zonevreemde activiteiten leiden soms tot kansen, maar veel vaker tot uitdagingen voor de overblijvende landbouwactiviteiten. Zonevreemde activiteiten vormen immers vaak de motor tot belangrijke (ruimtelijke) veranderingen, waarbij de loyaliteit tussen landbouwers en omwonenden

Vlaanderen heeft in oppervlakte meer tuinen dan bos.

op losse schroeven komt te staan en voor de nodige spanningen zorgt (Departement Landbouw en Visserij, 2021c). Recent werd de mogelijkheid van agrarische herontwikkeling onderzocht. Agrarische herontwikkeling omvat het (deels) hergebruiken en uitbreiden van bestaande landbouwinfrastructuur (indien nog geschikt) en het (deels) slopen van infrastructuren (indien niet meer geschikt) waarna nieuwe (en bijkomende) landbouwinfrastructuur kan worden opgericht. Agrarische herontwikkeling zorgt voor een win-win, zowel voor de open ruimte, voor de landbouw en voor de brede maatschappij (Provincie Antwerpen, 2021). Natuurvoordelen (en een diversiteit aan ecosysteemdiensten) van tuinen en bermen laten toenemen Tuinen hebben een duaal karakter. Terwijl vertuining een bedreiging vormt voor de open ruimte, bieden tuinen ook heel wat potentieel. Zo is er op gebied van ontharding nog heel wat winst te boeken. Tuinen vormen een belangrijke schakel in de groenblauwe dooradering en hebben heel wat natuurvoordelen. Ze bieden de gelegenheid om in contact te komen met de natuur, kinderen hun fysieke grenzen te laten verkennen en ouders toe te laten een vlucht uit de drukte van alledag te nemen. Alle beslissingen die in de individuele tuin worden genomen, worden gestuurd door de behoeften, smaak, kennis, normen en waarden van zijn gebruikers en hun sociale omgeving (Dewaelheyns & Van Rompuy, 2019). Tuinen bieden ook

een mogelijke maatschappelijke meerwaarde voor gemeenschappelijk gebruik in verstedelijkte omgevingen, met daaraan gekoppeld een belangrijk sociaal aspect. De versnipperde eigendomsstructuur en de verschillen in houding en visie van de individuele tuineigenaars maken het activeren van deze potenties echter niet zo eenvoudig (Strosse & Vervoort, 2019). De manier waarop met tuinen wordt omgegaan en vanuit welke invalshoek ze door de eigenaars worden gezien, is essentieel om de vele potenties van de tuinen te optimaliseren (naast de fysische factoren zoals water, bodem, temperatuur….). De natuurvoordelen kunnen alleen maar toenemen. Zo kunnen we bijvoorbeeld nog 8 miljoen bomen aanplanten in onze Vlaamse tuinen en op die manier bouwen aan een beter klimaat. Soorten die kleiner zijn dan 12 m, passen immers in ongeveer elke tuin, hoe klein ook (Hermy, 2020). Naast tuinen bieden ook bermen heel wat potentieel in het kader van groenblauwe dooradering. Een optimaal bermbeheer kan hiertoe bijdragen. Daarnaast verdienen de vele bedreigingen van de bermen onze bijzondere aandacht en moeten deze aangepakt worden. Denk hierbij aan zwerfvuil, zware metalen en invasie van exoten. Niet enkel de gemeenten en andere beheerders hebben hier een rol te spelen, ook de particulier heeft zijn inbreng (rol i.v.m. zwerfvuil). Er moet meer aandacht gaan naar de landschaps- en ecologische functie van de bermen. Het besef groeit langzaam dat bermen meer zijn dan enkel een wegenbouwkundige ‘functie’ of restruimte.

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

177

Eindnoten (1) MAP = Mestactieplan. (2) Binnen het GARMON-project zijn tuinen, en alle berekeningen op basis daarvan, gedefinieerd als de drie landgebruiksklassen ‘Huizen en Tuinen’, ‘Overige bebouwde terreinen’ en ‘Overige onbebouwde terreinen’ (Figuur 39 en Figuur 40) (3) Ruwe inschatting gemaakt op basis van GIS-polygonen – geen rekening gehouden met hellingsgraad of opritten, aangezien deze gegevens niet overal voor handen zijn (beste cijfers die voor beschikbaar zijn)

Referentielijst • Aertsens, J., De Nocker, L., Lauwers, H., Norga, K., Simoens, I., Meiresonne, L., Turkelboom, F., Broekx, S. (2012). Daarom groen! Waarom u wint bij groen in uw stad of gemeente. • Agentschap Wegen en Verkeer. (s.d.-a). Winterdienst. https://wegenenverkeer.be/veilig-op-weg/winterdienst • Agentschap Wegen en Verkeer. (s.d.-b). Zwerfvuil. https://wegenenverkeer.be/natuur-en-milieu/milieu/zwerfvuil • Bardgett, R. & Van Wensem, J. (2021). Soil as natural capital, KVAB thinker’s report. • Bervoets, W., De Olde, C. & Van Herck, B. (2020). Omgevingsdenken in de praktijk. Studie in opdracht van het Departement Omgeving. • Broothaers, M., De Koninck, R., Laenen, B., Matthijs, J. & Dirix, K. (2020). Compilatie en duiding van warmtedata in de diepe ondergrond van Vlaanderen en opmaak van een warmtefluxkaart. • Cohen, K.M., Finney S.C., Gibbard, P.L. & Fan, J.X. (2013), The ICS International Chronostratigraphic Chart. https://stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2018-08BEDutch.pdf • Crevits, H. (2019). Beleidsnota 2019-2024. Landbouw en Visserij. • De Decker, P. (2011). A Garden of Eden? The promotion of the single-family house with a garden in Belgium before the Second World War. In V. Dewaelheyns, K. Bomans & H. Gulinck (Eds.), The Powerful Garden. Emerging views on the garden complex (pp. 237). Antwerp - Amersfoort: Garant. • Deckers, J., De Koninck, R., Bos, S., Broothaers, M., Dirix, K., Hambsch, L.,... Van Haren, T. (2019). Geologisch (G3Dv3) en hydrogeologisch (H3D) 3D-lagenmodel van Vlaanderen. • Decleer, K., Wouters, J., Jacobs, S., Staes, J., Spanhove, T., Meire, P. & Van Diggelen, R. (2016). Mapping wetland loss and restoration potential in Flanders (Belgium): an ecosystem service perspective. Ecology and Society, 21(4). • Demir, Z. (2019). Beleidsnota 2019-2024 Omgeving. • Departement Landbouw en Visserij. (2018). Landbouwtyperingskaart. https://landbouwcijfers.vlaanderen.be/landbouw/totale-landbouw/landbouwtyperingskaart • Departement Landbouw en Visserij. (2020). Schaalgrootte: veestapel. https://landbouwcijfers.vlaanderen.be/landbouw/totale-landbouw/schaalgrootte-veestapel • Departement Landbouw en Visserij. (2021a). Biobedrijven onder controle. • Departement Landbouw en Visserij. (2021b). Landbouwcijfers: Biolandbouw. • Departement Landbouw en Visserij. (2021c). Landbouwrapport 2020 (LARA). • Devlaeminck, R., Vanhulle, A. & Van Rompuy, S. (2015). Draaiboek Groenplan. Richtlijnen bij het opmaken van een lokale groenvisie. Brussel. • Dewaelheyns, V. & Van Rompuy, R. (2019). Het Vlaamse tuincomplex in beeld. Ruimte, 42(16-19). • Driesen, K., Libbrecht, D. & Van Gossum, H. (2019). Impact van ondergronds bouwen op ecosysteemdiensten – expertenopdracht.

178

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

• Europese Comissie. (2018). MEDEDELING VAN DE COMMISSIE AAN HET EUROPEES PARLEMENT, DE EUROPESE RAAD, DE RAAD, HET EUROPEES ECONOMISCH EN SOCIAAL COMITÉ, HET COMITÉ VAN DE REGIO’S EN DE EUROPESE INVESTERINGSBANK Een schone planeet voor iedereen Een Europese strategische langetermijnvisie voor een bloeiende, moderne, concurrerende en klimaatneutrale economie. • FAO & ITPS. (2015). Status of the World’s Soil Resources. • GARMON. (2020). The Garden Monitor - mapping and characterizing gardens using remote sensing. • Geothermie2020. (2015). Stappenplan voor de ontwikkeling en implementatie van geothermie als duurzame, stabiele en betaalbare bron van warmte en elektriciteit in Vlaanderen. Projectbrochure EU-EFRO project “Geothermie2020”. • GfK Belgium. (2018). Milieuverantwoorde consumptie: monitoring kennis, attitude en gedrag. • Hermy, M. (2020). De juiste boom voor elke tuin. • Kenniscentrum tuin+, KU Leuven & Natuurpunt. (s.d.). Mijn Tuinlab.be - Voedselproductie. https://mijntuinlab.be/page/voedselproductie/ • Kogel, J. E., Trivedi, N., Barker, J. M. & Krukowski, S. T. (2006). Industrial minerals & rocks – Commodities, markets and uses, 7th edition (7th edition ed.). Littleton, Colorado, USA: Society for Mining, Metallurgy and Exploration Inc. • Labo Ruimte. (2015). Atelier Diepe Geothermie. Studie uitgevoerd in opdracht van: Team Vlaams Bouwmeester, Ruimte Vlaanderen en VITO. 180. • Lagrou, D., Matthijs, J., Van Haren, T., Dirix, K. & Laenen, B. (2020). Kansen voor energieopslag in de diepe ondergrond van Vlaanderen. Rapport in opdracht van de Vlaamse Overheid. • Meyus, Y., Batelaan, O. & De Smedt, F. (2000). Hydrogeologische codering van de ondergrond van Vlaanderen (HCOV). Studie uitgevoerd in opdracht van AMINAL (Departement Leefmilieu en Infrastructuur). • Natural Capital Coalition. (2016). Natural Capital Protocol. • Natuurpunt. (s.d.). Dossier Bermen. https://www.natuurpunt.be/pagina/dossier-bermen • Pisman, A., Vanacker, S., Willems, P., Engelen, G. & Poelmans, L. (Eds.). (2018). Ruimterapport Vlaanderen (RURA). Een ruimtelijke analyse van Vlaanderen / 2018. Brussel: Departement Omgeving. • Platteau, J., Van Gijseghem, D., Vuylsteke, A. & Van Bogaert, T. (2016). Voedsel om over na te denken. • Provincie Antwerpen. (2021). Beleidsaanbevelingen agrarische herontwikkelingen. Nota PDPO-project “Agrarisch hergebruik van landbouwinfrastructuur”. • Schneiders, A., Alaerts, K., Michels, H., Stevens, M., Van Gossum, P., Van Reeth, W. & Vught, I. (2020). Natuurrapport 2020: feiten en cijfers voor een nieuw biodiversiteitsbeleid. • Sleutel, S., D’hose, T., Lettens, S., Ruysschaert, G. & De Vos, B. (2020). Monitoring van het organische koolstofgehalte in Vlaamse bodems in openbaar domein en particulieren tuinen. • Smets, J. & Stevens, M. (2019). Gobelin rapport N° 2: Groenblauwe netwerken in Vlaanderen - Methode voor monitoring. • Somers, B., Van Valckenborgh, J. & Strosse, V. (2021). GARMON: de Garden Monitor - Het in kaart brengen en karakteriseren van tuinen met behulp van teledetectie. • Statbel. (2021). Bodemgebruik - Twee derde van het Belgisch grondgebied bestaat uit landbouwgrond en bos. https://statbel.fgov.be/nl/themas/leefmilieu/grond/bodemgebruik#figures, • Statistiek Vlaanderen. (2021). Land- en tuinbouwbedrijven. https://www.statistiekvlaanderen.be/nl/land-en-tuinbouwbedrijven • Strosse, V. & Vervoort, P. (2019). Bloemen en cijfers. Een statistisch overzicht van het tuinenlandschap in Vlaanderen. Ruimte, 42, 54-57. • Swerts, M., Broekaert, S., Deproost, P., Renders, D. & Oorts, K. (2020). Bodemerosierisico-indicator Vlaanderen (2008-2019). • Terama, E., Milligan, B., Jiménez-Aybar, R., Mace, G. M. & Ekins, P. (2016). Accounting for the environment as an economic asset: global progress and realizing the 2030 Agenda for Sustainable Development. Sustainability Science, 11, 945-950. doi:10.1007/s11625-015-0350-4 • Tits, M., Elsen, A., Deckers, P., Bries, J., Dewaelheyns, V. & vandendriessche, H. (2015). Bodemvruchtbaarheid van tuinen en openbaar groen in Vlaanderen (2009-2015). • Tits, M., Elsen, A., Deckers, S., Bries, J. & Vandendrissche, H. (2020). Bodemvruchtbaarheid van de akkerbouw- en weilandpercelen in België en noordelijk Frankrijk (2016-2019). Publicatie van de Bodemkundige Dienst van België.

3 // NATUURLIJK KAPITAAL BESCHERMEN

179

• Van Gossum, P., Alaerts, K., De Beck, L., Demolder, H., De Smet, L., Michels, H.,... Vught, I. (2016). Natuurrapport - Aan de slag met ecosysteemdiensten. Syntheserapport. • Van Meerbeek, K., Appels, L., Dewil, R., Van Beek, J., Bellings, L., Liebert, K.,... Hermy, M. (2015). Energy potential for combustion and anaerobic digestion of biomass from Low-Input High-Diversity systems in conservation areas. GCB Bioenergy, 7, 888-898. • Van Meerbeek, K., Otty, S., De Meyer, A., Van Schaeybroeck, T., Van Orshoven, J., Muys, B. & Hermy, M. (2015). The bioenergy potential of conservation areas and roadsides for biogas in an urbanized region. Applied Energy, 154, 742-751. • Van Meirvenne, M., Tariku, M., De Neve, S., Hofman, G., Salomez, J. & De Bolle, S. (2008). Afbakening van de fosfaatverzadigde gebieden in Vlaanderen op basis van een kritische fosfaatverzadigingsgraad van 35%. Finaal rapport deel 1a, afbakening. • Van Uytvanck, J., Van Kerckvoorde, A., Vandevoorde, B. & De Blust, G. (2017). Evaluatie en optimalisatie van de inventarisatiemethodiek en de beheersevaluatie voor bermen en dijken. • Verbeke, W., Ruben, G., Erik, M., Cindy, D., Werner, A., Bart, R. & Hermien, S. (2012). Graskracht, eindrapport. • Verhoeve, A., Jacob, M., Vanempten, E. & De waegemaeker, J. (2018). Hergebruik hoeves : inventaris van de uitdaging in de provincie Oost-Vlaanderen. Deelrapport PDPO-project “Hergebruik hoeves, een uitdaging”. • Vlaamse Milieumaatschappij. (2006). Grondwaterbeheer in Vlaanderen: het onzichtbare water doorgrond. • Vlaamse Milieumaatschappij. (2019). Areaal en teeltdiversiteit. https://www.milieurapport.be/sectoren/landbouw/sectorkenmerken/areaal-en-teeltkeuze • Vlaamse Milieumaatschappij. (2020a). Nutriënten in oppervlaktewater in landbouwgebied, resultaten MAP-meetnet 2019-2020. • Vlaamse Milieumaatschappij. (2020b). Uitstoot en luchtkwaliteit in Vlaanderen. Evaluatie 2020 – Samenvatting. • Vlaamse Milieumaatschappij. (2021a). Broeikasgasesmissies per sector (1990-2019). https://www.vmm.be/klimaat/broeikasgasemissies-per-sector • Vlaamse Milieumaatschappij. (2021b). Stikstof. https://www.vmm.be/lucht/stikstof • Vlaamse Milieumaatschappij. (s.d.). Evolutie van de vergunde debieten per sector voor de winning van grondwater (Vlaanderen, 2000-2019). https://www.vmm.be/water/grondwater/grondwaterwinning/grondwaterwinningen-2000-2019 • Vlaamse Overheid. (2014). Besluit van de Vlaamse Regering houdende bijkomende algemene en sectorale milieuvoorwaarden voor GPBV-installaties (aangehaald als : titel III van het VLAREM van 16 mei 2014). Belgisch Staatsblad Moniteur Belge 184 (263), 74170-74438. • Vlaamse Overheid. (s.d.). Beheer van de wegbermen in Vlaanderen. https://www.vlaanderen.be/beheer-van-de-wegbermen-in-vlaanderen • Vlaamse Regering. (2019). Regeerakkoord 2019-2024. Brussel • VLACO. (2019). De gemiddelde Vlaamse tuin is voor 48% met gras bedekt. https://www.vlaco.be/nieuws/de-gemiddelde-vlaamse-tuin-is-voor-48-met-gras-bedekt • Zwaenepoel, A. (1998). Werk aan de berm! Handboek botanisch bermbeheer. Antwerpen: Stichting Leefmilieu.

180

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Hoofdstuk 4

Stromen verduurzamen Vanuit maatschappelijke activiteiten zoals wonen, werken, recreëren ontstaan diverse stromen in onze fysieke leefomgeving: mensen, goederen, grondstoffen, voedsel, energie, … Wanneer stromen ruimtelijk duurzaam georganiseerd zijn, dragen ze bij aan een gezonde en productieve leefomgeving. Maar waar stromen samenkomen in de ruimte kunnen ook problemen ontstaan. Zo ontstaat (milieu)druk wanneer een stroom groter wordt dan de beschikbare ruimte. Denk maar aan files en luchtvervuiling. Of ontstaan tekorten en overschotten wanneer vraag en aanbod niet in evenwicht zijn. Denk maar aan overvolle (fietsen) parkings en voedseloverschotten.

De wijze waarop verschillende stromen vandaag ontstaan en georganiseerd worden, botst op zijn grenzen. Maar ingrijpen is niet eenvoudig want elke stroom is afhankelijk van de schaal, locatie, tijdstip en fase waarin de stroom zich bevindt: productie, transport, opslag/overslag of consumptie. Door data over stromen te verzamelen, kunnen we stromen ruimtelijk beter organiseren, zodat er minder negatieve impact op onze leefomgeving is, voor huidige en toekomstige generaties.

Welke evoluties verwachten we? Om stromen te verduurzamen zijn verschillende strategieën mogelijk én nodig. Die strategieën kunnen op hun beurt nieuwe eisen stellen aan hoe we de ruimte inrichten. We onderscheiden er alvast drie die potentieel hebben voor het verduurzamen van stromen én daarbij de link maken met de ruimte. 1. Stromen circulair maken Het circulair organiseren van stromen is erop gericht om afval en emissies te vermijden en zo ook de inzet van nieuwe grondstoffen zo veel mogelijk te beperken. Onder deze strategie passen initiatieven rond hergebruik en recyclage maar ook deelinitiatieven dragen hieraan bij.

2. Stromen lokaal organiseren Door productie en consumptie dichter bij elkaar te brengen, kan het transport en de negatieve impact ervan op de leefomgeving beperkt worden. Bovendien kan vraag en aanbod beter op elkaar afgestemd worden waardoor overschotten en tekorten vermeden kunnen worden.

3. Stromen energiezuiniger maken Een stroom energiezuiniger maken kan zowel door de energie-efficiëntie te verhogen als door energiearme alternatieven te stimuleren.

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

181

1+2 . minerale grondstoffen 1/3 van de minerale grondstoffen wordt geïmporteerd. Dit transport heeft een effect op de kostprijs en de milieu-impact.

22.557 kton Import 49.538 kton Vlaamse productie

Jaarlijks wordt er 21.000 kton afgegraven bodem verplaatst om aan te vullen en op te hogen.

21.000 kton/jaar 42% 16% primaire delftstoffen

35%

3/4 van de minerale grondstoffen uit Vlaanderen is afkomstig uit hergebruik of recyclage.

uitgegraven bodem

7% overige alternatieve grondstoffen

recyclage, bouw- en sloofafval

3+4. Bouw- en sloopafval

30%

Bouw- en sloopafval is de grootste afvalstroom in Vlaanderen maar 90% ervan wordt gerecycleerd. Een beperkt aandeel van het bouwen sloopafval alsook van uitgegraven bodem wordt op dezelfde werf hergebruikt.

70%

Uitgegraven bodem 12%

84%

Mineraal bouw- en sloopafval 90% recyclage

zelfde locatie elders

49%

17%

22%

28%

34%

35%

35%

43%

37%

Bouw- en sloopafval recycleren heeft een grote impact op de fysieke ruimte: er zijn grote terreinen nodig voor installaties en opslag van materiaalstromen. puinbrekers productie stortklaar beton

verstedelijkt gebied

randstedelijk gebied

landelijk gebied

grondreinigingscentra en opslagplaatsen

182

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021 HS 4 — STROMEN VERDUURZAMEN

40% van de Vlamingen eet wekelijks lokaal geteelde groenten of fruit. Door het verspreide aanbod korteketen initiatieven zijn de verschillen tussen verstedelijkt en landelijk Vlaanderen beperkt.

18. Lokaal geteelde groenten en fruit 53% 36% 13%

1.281 zeer goede knooppuntwaarde

Deelwagens staan meestal op locaties met een goede knooppuntwaarde waardoor het eenvoudig is om ze te combineren met andere gedeelde vervoersmodi.

6,5%

wekelijks of meer nooit

kernbebouwing

verspreide bebouwing

103 matige of beperkte knooppuntwaarde

9. Deelauto’s en fietsen In Vlaanderen zijn er twee keer meer deelfietsen dan deelauto’s.

2/3 deelauto’s

professionele aanbieder

4.000

8.400

deelfietsen

1/3 particuliere aanbieder

10 . Locaties met deelauto’s Het merendeel van de locaties met deelauto’s liggen in verstedelijkt Vlaanderen.

In verstedelijkt Vlaanderen zijn er 10 publieke laadpunten per 10.000 inwoners.

78%

10%

12%

verstedelijkt gebied

randstedelijk gebied

landelijk gebied

10/10.000 inwoners

8/10.000 inwoners

6/10.000 inwoners

92%

Het merendeel van de deelwagens bevindt zich in een kern. Ook publieke laadpalen zijn voornamelijk te vinden in de kernen en zijn daarom voor een heel aantal mensen toegankelijk.

kernen

5%

1%

2%

linten

verspreide bebouwing

overige

9%

3%

6%

82%

4 // STROMEN VERDUURZAMEN STROMEN VERDUURZAMEN — HS 4

183

Wat betekenen deze evoluties voor onze ruimte en ons ruimtelijk beleid? Het duurzaam organiseren van bepaalde stromen stelt nieuwe eisen aan hoe we de ruimte inrichten. Per stroom gaan we kijken wat de ruimtelijke noden en opportuniteiten zijn voor elke mogelijke verduurzamingsstrategie. 1. Minerale grondstoffen De voorraden grondstoffen zijn beperkt (Hoofdstuk 3). Dit vereist dat we zuinig omgaan met de beschikbare voorraden. Hergebruik en recyclage van bouwmaterialen zorgt dat we die kringloop (gedeeltelijk) kunnen sluiten. Hierdoor ontstaat een ruimtevraag om gebruikte materialen/grondstoffen op te slaan. Het aanbod van gebruikte materialen volgt namelijk niet onmiddellijk de vraag. De meest geschikte locaties houden vooral verband met de transporteerbaarheid van de materialen. Sommige zaken kunnen omwille van de hoge kosten slechts 20-30 km afleggen, andere zaken moeten bij voorkeur over water vervoerd worden. Hoe lokaler we nieuwe grondstoffen kunnen ontginnen, hoe minder transport nodig is. Hierdoor beperken we de kosten, de impact van transport maar ook de ruimtevraag voor het aanleggen van grote stocks. 2. Voedsel Overal in Vlaanderen ontstaan korteketen initiatieven rond voedsel. Door het meer lokaal organiseren worden transportkilometers beperkt en kan voedselverspilling sterk teruggedrongen worden. Minder verspilling betekent globaal een kleinere ruimtevraag voor productie. Tegelijkertijd zorgt dit ook voor gezondere en meer klimaatverantwoorde voedselpatronen.

184

3. Mensen en goederen Mensen en goederen leggen dagelijks heel wat kilometers af. Zo zien we dat wie in een kern woont met een goed voorzieningenaanbod, minder kilometers aflegt dan wie zeer verspreid en ver weg van voorzieningen woont. De impact van die afgelegde kilometers hangt sterk af van de gebruikte vervoersmodus. Is men aangewezen op een eigen wagen dan zal de impact groter zijn dan wanneer men gebruik maakt van openbaar vervoer, fiets of deelsysteem. Zowel voor het transport van mensen als goederen is de fiets in opmars. Bovendien is er potentieel voor verdere groei indien de infrastructuur voorzien wordt. Naast de fiets stijgt ook de populariteit van deelsystemen en dit vooral in verstedelijkte gebieden. Door autodeelsystemen komt parkeerruimte vrij. Een private wagen staat immers het merendeel van de tijd ergens geparkeerd. En één deelwagen vervangt 4 tot 10 private wagens. Tot slot zorgt ook de elektricifactie van het wagenpark voor een verdere verduurzaming. Maar om echt een omslag te maken is er nood aan veel bijkomende laadpalen. En dit vooral op plaatsen waar men geen eigen oprit heeft.

Hoofdstuk 4

Stromen verduurzamen HELENA BIESEMAN, SOPHIE DE MULDER, KRISTOF RUBENS, RENATE SCHOOFS, LUDO VANONGEVAL LECTOREN:

Luc Alaerts (KU Leuven, Steunpunt Circulaire Economie) Lieve Custers (UHasselt) Wim Raes (OVAM) Johannes Rodenboach (Autodelen.net) Liesbet Van den Abeele (VITO) Elmar Willems (Vlaanderen Circulair, OVAM)

UITDAGINGEN // Ruimte voor stromen Dit hoofdstuk gaat in op een beperkt aantal stromen die er in de fysieke leefomgeving zijn: stromen van minerale grondstoffen, mensen en goederen, energie en voedsel. De dynamiek in deze stromen kan betrekking hebben op verschillende aspecten: ontginning van grondstoffen, doorvoer van goederen, energieverbruik, creatie van mobiliteitsaanbod, voedselconsumptie, enz. Elke stroom of elk deelaspect binnen een stroom heeft een unieke relatie met de ruimte. Stromen manifesteren zich of komen samen op verschillende ruimtelijke schaalniveaus binnen de fysieke leefomgeving en beïnvloeden daar (de kwaliteit van) een verscheidenheid aan voorraden (zoals grondstoffen, voedsel, energie …). Hoe er wordt omgegaan in de ruimte met de stromen is dan ook van doorslaggevend belang voor het garanderen van een gezonde en productieve leefomgeving voor huidige en toekomstige generaties (Frijters et al., 2018). Stromen komen samen waar vraag en aanbod of productie en consumptie op elkaar afgestemd zijn. Stromen kunnen ook enkel in ‘doorvoer’ zijn, zoals goederenstromen die vaak deel uitmaken

van een internationale stroom. Bijna elke stroom heeft echter nood aan infrastructuur, al dan niet gedeeld met andere stromen. Op de knooppunten waar de stromen samenkomen, kunnen problemen ontstaan wanneer er te weinig ruimte voorhanden is of als er te veel druk vanuit de stroom op de directe omgeving ontstaat (milieudruk, hinder, impact op landschappelijke kwaliteit …) of wanneer vraag en aanbod toch niet zo goed op elkaar afgestemd zijn (voedseloverschotten, overvolle fietsenparkings …). Dit alles houdt een risico in voor het behoud van de leefbaarheid. Een extra complexiteit is dat stromen niet uitsluitend lokaal, regionaal of mondiaal zijn. Verschillende stromen zijn een combinatie van verschillende schaalniveaus, die op verschillende locaties en tijdstippen samenkomen. Kennis en data maken het dan weer mogelijk om stromen beter op elkaar af te stemmen, zowel ruimtelijk als op technisch-infrastructureel vlak. Dit leidt tot betere ruimtelijke ontwerpen en technische optimalisaties. Een intelligente infrastructurele planning draagt bij aan een beter functionerend, ecologisch en efficiënter landschap (Frijters et al., 2018.).

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

185

Stromen gelinkt aan huisvesting, personenvervoer en voeding hebben het grootste aandeel in de koolstofvoetafdruk.

De hier besproken stromen kennen specifieke uitdagingen. De stroom van minerale grondstoffen vraagt de nodige terreinen voor productie en voor opslag en/of overslag die voldoende groot en gunstig gelegen zijn om de impact van transport zo laag mogelijk te houden. Grote hoeveelheden grondstoffen worden niet alleen aangevoerd vanuit Vlaamse productiesites, maar ook uit andere landen en regio’s. De locaties van de bedrijven die de grondstoffen inzetten, spelen dan een rol bij het transport en de impact van deze stromen op de fysieke leefomgeving. De stroom van mensen en van goederen via mobiliteit en logistiek vraagt eveneens veel van de fysieke ruimte door behoefte aan infrastructuur (wegen, fietspaden, parkeerplaatsen). Zo draagt deze stroom bij tot de verharding van de ruimte en de versnippering van de open ruimte. Een efficiënte mobiliteitsstroom, met zo weinig mogelijk congestie, vergt een goede afstemming met de ruimtelijke inrichting. Omgekeerd bepaalt

de ruimtelijke organisatie of conditie ook mee de organisatie van bereikbaarheid en nabijheid van functies en voorzieningen, en zo de vervoersvraag, wat opnieuw de omgevingsimpact van mobiliteit bepaalt. Ruimte en (de stroom van) energie zijn sterk met elkaar verbonden doordat de wijze waarop de ruimte georganiseerd of ingericht is, bepalend is voor zowel het energieverbruik als de mogelijkheid tot energieproductie of warmte-uitwisseling. De hoge bevolkingsdichtheid, het hoge aandeel ruimtebeslag of de ruimtelijke versnippering bepaalt mee hoe (in)efficiënt het energieverbruik is (Pisman, Vanacker, Willems, Engelen, & Poelmans, 2018). Een dense bebouwingsdichtheid belemmert enerzijds lokaal de nodige ruimte voor (alternatieve) energieproductie zoals windturbines maar biedt ook kansen voor duurzame energie-uitwisseling via bijvoorbeeld warmtenetwerken.

// Impact van stromen De wijze waarop stromen vandaag tot stand komen en georganiseerd zijn, botst op zijn grenzen. De productie en consumptie staat onder druk door de eindigheid van de gebruikte gronden, grondstoffen en fossiele energie en door de impact van productie en consumptie op de omgeving. De opslag en het transport staan onder druk door een fluctuerend aanbod of door de stijgende impact op de ecologische draagkracht. De milieu-impact van de hier besproken stromen neemt verschillende vormen aan, en is vaak specifiek voor een locatie en

186

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

kan zorgen voor directe milieuverstoring. Zo is het transport van grondstoffen, goederen en mensen een belangrijke bron van (lokale) luchtverontreiniging en geluidshinder (Vlaamse Milieumaatschappij, 2018), zie hoofdstuk 5. Het ruimtebeslag en de verharding, als gevolg van de infrastructuur die nodig is om de stromen te organiseren, draagt bij aan een versnelde afvoer van regenwater, een versnippering van natuurlijke habitats, het hitte-eilandeffect … Tegelijkertijd evolueren consumptie en consumptiepatronen

zodanig dat de impact op het milieu en de natuur hoog blijft, zowel hier als elders. Hoewel de consumptie per persoon kan verminderen, stijgt deze in totaal door de toenemende bevolking (en daaraan gekoppelde (ruimte)vraag) in Vlaanderen en de wereld. De hoge consumptie van verwerkte producten veroorzaakt een hoog milieubeslag, o.a. via de uitstoot van broeikasgassen. Ook de productie van energie gaat gepaard met de uitstoot van broeikasgassen en luchtverontreinigende stoffen, voornamelijk door het verbruik van fossiele brandstoffen (Departement Omgeving, 2020a). De omvang van de impact illustreren we met de koolstofvoetafdruk. De koolstofvoetafdruk geeft inzicht in de totale broeikasgasuitstoot die veroorzaakt wordt door de binnenlandse consumptie. Veel van onze geconsumeerde goederen hebben immers lange productieketens die vaak zorgen voor broeikasgasemissies tot ver buiten de grenzen van onze regio (Vercalsteren et al., 2017). In 2016 bedroeg de Vlaamse koolstofvoetafdruk 14,2 ton per inwoner. Ondanks een daling met 17% ten opzichte van 2010, blijft de koolstofvoetafdruk nog steeds veel te hoog. Om

de gemiddelde globale temperatuurstijging te beperken tot 2°C moeten de mondiale broeikasgasemissies tegen 2050 namelijk verminderd worden tot gemiddeld 2 ton per capita (Vercalsteren et al., 2017). In 2016 is twee derde van de Vlaamse koolstofvoetafdruk gekoppeld aan de goederen en diensten die de Vlaamse huishoudens aankopen. Een groot deel van deze emissies ontstaat tijdens de productie en het transport ervan. De rest zijn broeikasgasemissies die ontstaan bij de gezinnen zelf door het gebruik van brandstoffen in de woning en voor het rijden met de wagen. Dit maakt dat stromen gelinkt aan huisvesting, personenvervoer en voeding het grootste aandeel in de koolstofvoetafdruk hebben. Verder ontstaat ongeveer 60% van de broeikasgasuitstoot die gekoppeld is aan onze consumptie buiten Vlaanderen, iets meer dan de helft daarvan zijn emissies buiten Europa. Het verduurzamen van stromen richt zich bijgevolg niet enkel op het verminderen van de emissies op het eigen grondgebied, maar ook op een reductie doorheen de volledige keten.

// Strategieën om de stromen te verduurzamen De uitdaging is een evenwicht te vinden in de organisatie van de stromen en te zorgen voor ontwikkeling binnen de ecologische grenzen van de fysieke leefomgeving. Om de stromen te verduurzamen zijn meerdere strategieën nodig en mogelijk. Alle strategieën beogen op de een of andere manier de milieu-impact te doen dalen, waaronder een daling van de koolstofvoetafdruk. Zo kan de focus liggen op hergebruik van materialen, op energiezuinigheid, op de lokale (ecologische) draagkracht, op het vervangen van eindige grondstoffen door hernieuwbare varianten, op de invoer van nieuwe businessmodellen … maar alle dragen bij aan meer duurzame stromen (Van Hover & Daneels, 2015). Ook vanuit verschillende overheden is er een groeiende belangstelling voor de verschillende strategieën richting meer duurzaamheid. Het meest omvattende voorbeeld is de Europese Green Deal, die klimaatverandering en aantasting van het milieu wil tegengaan met een groeistrategie voor een moderne/ nieuwe, grondstoffenefficiënte en concurrerende economie (Europese Commissie, 2019). De Europese Green Deal stelt beleid en wetgeving voor op verschillende gebieden: klimaat, energie, fondsen, circulaire economie, biodiversiteit, water, chemie en lucht. Het grootste overkoepelende denkkader tussen al die strategieën is terug te vinden bij de 17 ‘Sustainable Development Goals’ van de Verenigde Naties. Stromen verduurzamen aan de hand van een variatie aan strategieën vereist veranderingen in de verschillende stadia van de stromen (winning, productie, transport, verwerking, consumptie maar ook recyclage, afdanking …). Het genereren en organiseren van de stromen zal ertoe moeten bijdragen dat deze stromen zo weinig mogelijk negatieve impact hebben op de omgevingskwaliteit of de fysieke leefomgeving. Tegelijkertijd kan er gestreefd

worden om de positieve impact van stromen te vergroten, zoals meer sociale cohesie bij deelsystemen of meer bewustwording bij korteketen initiatieven. Toegepast op de fysieke leefomgeving kan dit betekenen dat de nodige ruimte wordt gecreëerd voor lokale productie, opslag of recyclage van producten en voor hergebruik en herstel van producten. Ruimtelijke differentiatie kan optreden in functie van een efficiënte organisatie van stromen waarbij ruimte gecreëerd wordt voor o.a. deelsystemen of voor meer energie-efficiëntie systemen. Stromen van bepaalde producten kunnen vaker voorkomen, omdat ze langer worden gebruikt vooraleer ze afval worden. Andere stromen zullen dan weer minder voorkomen omdat minder materialen nodig zijn voor productie en omdat producten langer mee gaan. Zelfs al vindt het vervoer emissieloos plaats (en is er dus een lagere milieubelasting door logistiek), dan nog moet er over de ruimtelijke impact en ruimtevraag van de stromen nagedacht worden, vooraleer de wegen verder dichtslibben (Van den Berghe & van Bakel, 2021). In dit hoofdstuk zijn drie strategieën opgenomen die bijdragen aan het verduurzamen van stromen in Vlaanderen. Deze stromen zijn gekozen omdat hierover informatie beschikbaar is binnen het departement en omdat ze in lijn liggen met Vlaamse (beleids)ambities. (1) Stromen meer circulair maken Een van de strategieën om stromen te verduurzamen is een evolutie naar een meer circulaire economie. Binnen een circulaire stroom sluiten de diverse kringlopen zich op de meest duurzame manier en op het meest geschikte geografisch schaalniveau. Het basisprincipe is om minder grondstoffen te gebruiken door materialen en producten zo hoogwaardig mogelijk te blijven

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

187

inzetten, om zo de milieudruk te verminderen en om zo zoveel mogelijk afval en emissies te vermijden. Als hergebruik niet meer kan, worden materialen gerecycleerd om opnieuw als grondstof in te zetten. De circulaire economie wil alles wat van waarde is, waardevol houden (Vlaanderen Circulair, 2021). Een circulaire economie legt een sterke nadruk op samenwerkingsverbanden tussen actoren en schaalniveaus, waaraan een systemische visie (met oog voor de onderliggende relaties tussen grondstoffen, productie en consumptie) ten grondslag ligt (Tapia et al., 2019). Circulaire economie focust op het verminderen van grondstoffen, maar ook op het beperken van afval en emissies. Een lager gebruik van grondstoffen mag niet gecompenseerd worden door meer afval en emissies (Raes et al., 2020). Dit betekent dat consumptiepatronen en –gedrag eveneens mee moeten evolueren. Daar waar milieuwinsten geboekt worden (bv. door een bepaald product niet te kopen maar te hergebruiken), mag dit niet leiden tot een verhoogde consumptie op een ander vlak. Binnen de circulaire economie zijn er verschillende technische cycli om de waarde of functionaliteit van materialen zo hoog mogelijk te behouden. Deze kunnen zijn: herstellen, hergebruiken, herbestemmen of recycleren (Vlaanderen Circulair, 2021). De circulaire economie is wereldwijd op korte tijd een van de belangrijkste strategische beleidsdoelstellingen geworden om te komen tot een duurzame samenleving (Ghisellini, Cialani, & Ulgiati, 2016). Op Europees niveau vormt ze een bouwsteen van de Green Deal. Ook in de beleidsnota van Vlaams minister van Omgeving en in het Vlaams stedenbeleid wordt de ambitie geuit om Vlaanderen en de Vlaamse steden koploper te maken in de circulaire samenleving. Een circulaire economie draagt zo bij aan de realisatie van de klimaatdoelstellingen en levert een gezonde, veilige en kwaliteitsvolle leefomgeving (Demir, 2019) en (Somers, 2019). De deeleconomie is een bijzondere strategie binnen de circulaire economie. Producten delen in plaats van individueel bezitten ofwel ‘gebruik boven eigendom’ zorgt ervoor dat een behoefte kan ingevuld worden met minder materialen (Dubois et al., 2020). Delen kan bestaan uit (uit)lenen, huren, verhuren of gebruik maken van andere product of dienstcombinaties. Hierbij evolueren burgers van individueel bezit naar (gedeeld) gebruik. Dit kan zowel privaat als commercieel georganiseerd worden (OVAM, 2019b). De organisatie en ondersteuning van de verscheidenheid aan deelsystemen, maar ook de selectie van de deelsystemen die een lagere impact creëren zijn hierbij uitdagingen voor overheden op alle niveaus. (2) Stromen meer lokaal organiseren Lokale productie en consumptie kan een andere strategie zijn om stromen te verduurzamen. Vanuit een duurzame en circulaire benadering is de valorisatie van eigen grondstoffen of

188

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

producten belangrijk om de afhankelijkheid van het buitenland voor deze grondstoffen niet te laten groeien. Door op een lokaal niveau te werken, kunnen kringlopen vaak eenvoudiger gesloten worden wat de duurzaamheid ten goede komt. Lokale economie verkleint daarnaast de afstand tussen producent, verwerking en consument, waardoor de nood aan transport en opslag (en bijhorende kosten, tijd en impact) afneemt. Lokale productie en consumptie is echter niet voor elke waardeketen het meest duurzaam. Het is wel belangrijk bij bijvoorbeeld producten met een korte vervaldatum of voor voedingsmiddelen die snel bederven. Bij andere waardeketens, die bijvoorbeeld gespecialiseerde productietechnieken vereisen of waar schaalvoordelen spelen, is dit niet of minder van toepassing. Een lokale economie verhoogt de verbondenheid tussen producent en consument, waardoor die laatste zich meer bewust kan zijn vanwaar de producten komen en het wederzijdse begrip en respect kan groeien. Daarnaast kan een meer lokale (en circulaire) economie ook een groei in de werkgelegenheid creëren. “Circulaire economie ontpopt zich in Vlaanderen steeds meer tot bron van jobcreatie” (Multani, Bachus, & Ampe, 2021). Doordachte ruimtelijke keuzes zijn van belang willen we de productie of verwerking zo nabij en efficiënt als mogelijk bij de basisgrondstoffen of de consumenten organiseren. (3) Stromen energiezuiniger maken Een andere strategie om stromen te verduurzamen is gericht op het energiezuiniger maken van de stromen. Op deze manier daalt de energievraag en worden ook minder hernieuwbare of eindige bronnen aangesproken. Om de opwarming van de aarde tegen te gaan, moeten we de broeikasgasuitstoot drastisch terugdringen. Dit betekent dat het totale energieverbruik de komende jaren sterk zal moeten dalen en de resterende energieconsumptie maximaal wordt ingevuld door hernieuwbare energiebronnen (Vlaamse Regering, 2017). De Vlaamse Regering (in de Beleidsnota Energie) stelt dan ook de energietransitie voorop als cruciale voorwaarde om klimaatdoelstellingen te kunnen realiseren. Via de stimulering van zonne- en windenergie voor elektriciteitsvoorziening wil ze de milieuvriendelijke energieproductie verder uitbouwen en het aandeel hernieuwbare en andere koolstofarme energiebronnen in de energiemix laten toenemen. De uitbouw van zonne- en windenergie is daarbij prioritair op vlak van elektriciteitsvoorziening (Vlaamse Regering, 2019). We moeten er ons van bewust zijn dat elke strategie kan bijdragen aan meer duurzame stromen, maar dat er ook aandacht moet zijn voor ongewenste effecten. Een strategie kan een positieve impact hebben op bijvoorbeeld de koolstofvoetafdruk, maar tegelijkertijd een negatieve impact in ruimtelijk opzicht of op een andere milieu-indicator.

LEESWIJZER We kozen ervoor om selectief te zijn en, rekening houdend met de beschikbare data, te focussen op de stromen (of deelaspecten van die stromen) die een verband tonen met de Vlaamse ruimte en tegelijk relevant zijn in de beleidsambitie om de Vlaamse economie circulair en koolstofarm te maken. De drie geselecteerde strategieën om stromen te verduurzamen, worden geïllustreerd aan de hand van een of meer voorbeelden (Figuur 1). Bij elk van deze voorbeelden in de strategieën staat een specifieke stroom centraal. Binnen de eerste strategie (toename van circulariteit) brengen we drie voorbeelden. Het eerste focust op de recyclage en de inzet van recyclaten aan de hand van de stromen van gerecycleerde granulaten van bouw- en sloopafval. Het tweede voorbeeld illustreert het nuttig inzetten van uitgegraven bodem ter vervanging van primaire delfstoffen uit ontginningen. De beleidsnota van de Vlaams minister van Omgeving stelt dat er een voorbeeldrol voor de overheid is weggelegd voor het secundair gebruik van bodemmateriaal i.p.v. primaire delfstoffen (Vlaamse Regering, 2019). Het derde voorbeeld illustreert de strategie van deeleconomie aan de hand van het aandeel en de ruimtelijke spreiding van deelmobiliteit in Vlaanderen. Het Vlaamse beleid zet sterk in op een verdere uitrol van deelmobiliteit, als onderdeel van de realisatie van basisbereikbaarheid (Peeters, 2019). De strategie van meer lokale productie en consumptie wordt in een eerste voorbeeld geïllustreerd aan de hand van lokale ontginning van Vlaamse delfstoffen in relatie tot onze grondstoffenbehoefte. De Beleidsnota Omgeving voorziet dat we vanuit een duurzame en circulaire benadering de valorisatie van eigen minerale grondstoffen faciliteren en dat we onze afhankelijkheid van buitenlandse primaire oppervlaktedelfstoffen niet laten groeien (Demir, 2019). Een tweede voorbeeld richt zich op voeding en gaat dieper in op de spreiding van het aanbod aan lokale voedselproductie in Vlaanderen. Ook in het voedingssysteem zijn er belangrijke pistes om de milieudruk ervan te verminderen. Het Vlaamse beleid zet in op de uitbouw van een geïntegreerd, duurzaam en circulair voedselbeleid. Samenwerkingsverbanden tussen producenten, keten,

consumenten en overheid moeten helpen om het voedselverlies tegen 2030 met 50% te verminderen en de voedselreststromen beter te benutten. Ook het uitwerken van lokale voedselstrategieën in samenwerking met lokale besturen moet bijdragen tot gezondere en meer milieuverantwoorde voedselpatronen (Crevits, 2019). De twee laatste cases in het hoofdstuk zijn een toepassing om de (mobiliteit)stromen energiezuiniger te maken. De koolstofvoetafdruk van het personen- en goederenvervoer in Vlaanderen is zeer hoog en er zijn meerdere manieren om deze te verminderen. Ter illustratie beschrijven we het aandeel van elektrische wagens en ruimtelijke spreiding van de bijhorende laadpalen in Vlaanderen. Tevens brengen we het ruimtelijke verhaal van meer fietsverplaatsingen. De evolutie naar meer energie-efficiënte voertuigen verlaagt de milieu-impact van deze stroom en draagt bij aan de klimaatdoelstellingen door een verminderd gebruik van fossiele brandstoffen. Het beleid schuift de vergroening van de Vlaamse transportsector dan ook naar voor. De Beleidsnota van Demir stelt: “Ik zet tevens in op een verdere vergroening van het wagenpark. Ik zet de ingeslagen weg verder naar de emissiearme en energie-efficiënte voertuigen. Vanaf 2030 zijn alle nieuw verkochte personenwagens koolstofarm, waarvan minstens de helft emissievrij.” (Demir, 2019). Tegelijk met de vergroening van het wagenpark moet het beleid oog hebben voor het verplaatsingsgedrag en het wagengebruik. Fietsen is naast goed voor het klimaat, ook goed voor de gezondheid en voor de stedelijke leefbaarheid. Er zal meer gefietst worden wanneer dit goed georganiseerd is en veilig kan gebeuren. Vandaar zet het Vlaamse beleid sterk in op investeringen voor de uitbouw van veilige, samenhangende, comfortabele en aantrekkelijke fietsnetwerken. Deze zullen scholen, woonkernen en tewerkstellingspolen verbinden om het potentieel van woon-werk en woon-schoolverplaatsingen met de fiets te verhogen (Peeters, 2019). Deze bijkomende fietsinfrastructuur draagt dan weer wel bij tot verdere verharding en versnippering van het Vlaamse landschap, indien deze bijkomende fietspaden niet gecompenseerd worden door ontharding elders.

STROMEN VAN:

VERDUURZAMEN DOOR:

grondstoffen

mensen

voeding

stromen meer circulair maken (afvalstof naar grondstof en delen)

• Uitgegraven bodem • Gerecycleerde granulaten van bouw- en sloopafval

• Deelmobiliteit

stromen meer lokaal organiseren

• Ontginning in Vl. t.o.v. import

• Lokale verkooppunten

stromen energiezuiniger maken

• Elektrificatie voertuigen • Fietsgebruik verhogen

FIGUUR 1 // VERBAND TUSSEN STRATEGIEËN EN STROMEN IN VLAANDEREN AAN DE HAND VAN CASES

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

189

STROMEN MEER CIRCULAIR MAKEN In een meer circulaire stroom sluiten de diverse kringlopen op de meest duurzame manier en op het meest geschikte geografisch schaalniveau. Een manier om de stromen van grondstoffen te verduurzamen is door van afval terug grondstoffen te maken. Op deze manier blijven grondstoffen langer in de kringloop. Naast de reductie van afval, is er ook oog voor de reductie van emissies. “Immers, als onze economie er alleen maar

zou in slagen hulpbronnen langer in kringloop te houden, maar niet de hoeveelheden afval en emissies voldoende te beperken, zullen we onze milieudoelstellingen ook niet halen. Dat zou bijvoorbeeld het geval zijn, wanneer onze economie veel producten hergebruikt en recycleert, maar er onvoldoende in slaagt behoeften te dematerialiseren.” (Raes et al., 2020)

// Recyclage van bouw- en sloopafval en inzet van gerecycleerde granulaten De bouwsector heeft grote stappen gezet om meer circulair te worden: enerzijds in het design en de architectuur van de gebouwen, anderzijds in de (her)productie van bouwmaterialen. Deze twee aspecten kun je in een circulaire economie niet afzonderlijk van elkaar zien. Je kunt niet circulair bouwen zonder circulaire materialen, en omgekeerd hebben circulaire materialen geen nut als die niet worden gebruikt. Het ruimtelijk realiseren van deze twee stromen van circulariteit is echter niet eenvoudig. Circulair bouwen en circulaire processen botsen met elkaar, voornamelijk in grote steden (Van den Berghe & van Bakel, 2021). Een van de grootste stromen gerelateerd aan de bouwsector is bouw- en sloopafval. Dit zijn afvalstoffen als puin, houtafval, isolatie, glasscherven en bewapeningsijzer die ontstaan bij het aanleggen, (ver)bouwen en slopen van gebouwen, wegen, verhardingen en dergelijke. Bouw- en sloopafval is veruit de grootste afvalstroom in Vlaanderen (in 2018 22% van het primair bedrijfsafval, waarvan vijf keer meer geproduceerd werd dan huishoudelijk afval). Meer dan 90% van het bouw- en sloopafval wordt echter gerecycleerd (OVAM, 2013) en (OVAM, 2019a).

De steenachtige fractie (die ook de grootste fractie is) wordt verwerkt tot gerecycleerde granulaten. Dit gebeurt door mechanische behandelingen als sorteren, breken en zeven en kan plaatsvinden op een vaste locatie bij een ‘vaste puinbreker’ of op een werf, met een mobiele installatie. In dit laatste geval wordt puin van een bepaalde bouw- of sloopwerf ter plaatse verwerkt en mag geen puin van andere locaties aangevoerd worden. In 2018 was 84% van de gerecycleerde granulaten afkomstig van een vaste puinbreker ten opzichte van 12% van mobiele installaties (Departement Omgeving, OVAM, VITO, 2021). Deze geproduceerde granulaten moeten voldoen aan een aantal voorwaarden die opgelegd worden in het VLAREMA (Vlaams reglement betreffende het duurzaam beheer van materiaalkringlopen en afvalstoffen) en moeten gecertificeerd worden. De hoeveelheden zijn gestegen van circa 0,5 miljoen ton in 1997 tot 16 miljoen ton in 2018(1) (Departement Omgeving, OVAM, VITO, 2021). Tussenopslag van gerecycleerde granulaten is door VLAREMA niet toegelaten. Figuur 2 toont de locaties van de erkende puinproducenten brekers op vaste locaties in Vlaanderen en de afnemers van degerecycleerde gra granulaten. bevaarbare waterlopen weginfrastructuur

producenten gerecycleerde granulaten b&s-afval bevaarbare waterlopen weginfrastructuur

landelijk randstedelijk verstedelijkt

landelijk randstedelijk verstedelijkt

FIGUUR 2 // LOCATIES VAN PRODUCENTEN VAN GERECYCLEERDE GRANULATEN VAN BOUW- EN SLOOPAFVAL IN VLAANDEREN IN 2018 o.b.v. MDO

190

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Monitoringsysteem Duurzaam Oppervlaktedelfstoffenbeleid (MDO) UITVOERDER(S):

Departement Omgeving, OVAM en VITO

DOEL:

Om de beschikbare voorraden oppervlaktedelfstoffen op een duurzame manier te beheren, is inzicht nodig in een reeks basisgegevens zoals de totale behoefte aan delfstoffen, de import- en exportstromen en de hoeveelheden alternatieve materialen die worden ingezet en die beschikbaar zijn ter vervanging van primaire delfstoffen. Het Monitoringsysteem Duurzaam Oppervlaktedelfstoffenbeleid (MDO) kwantificeert periodiek: • de inzet van minerale grondstoffen in Vlaanderen, inclusief: – het aandeel Vlaamse primaire oppervlaktedelfstoffen; – het aandeel geïmporteerde primaire oppervlaktedelfstoffen; – het aandeel alternatieve grondstoffen; • de import- en exportstromen van deze minerale grondstoffen; • de toepassingen waarin de grondstoffen worden ingezet; • de productie van minerale grondstoffen in Vlaanderen. De MDO-data worden onder andere gebruikt als basisgegevens voor een duurzaam oppervlaktedelfstoffen- en materialenbeleid.

METHODOLOGIE: De cijfers worden opgemaakt gebruik makend van een combinatie van beschikbare externe data en de resulta-

ten van bevragingen van producenten, handelaars en verbruikers van de relevante grondstoffen. Op dit moment zijn data beschikbaar over 2010, 2011, 2013, 2015 en 2018. RESULTATEN:

Hoeveelheden in kton wat betreft productie, inzet, import en export van primaire delfstoffen, uitgegraven bodem, baggerspecie, gerecycleerde granulaten van bouw- en sloopaval en overige gerecycleerde en secundaire minerale grondstoffen. De resultaten van de bevragingen van 2010 t.e.m. 2015 worden beschreven in de MDO-jaarverslagen. Deze zijn consulteerbaar op: https://www.vlaanderen.be/publicaties/jaarverslag-monitoringsysteem-duurzaamoppervlaktedelfstoffenbeleid De resultaten voor 2018 zijn raadpleegbaar via https://omgeving.vlaanderen.be/monitoringsysteem-duurzaamoppervlaktedelfstoffenbeleid-mdo

Primaire delfstoffen

Vlaamse productie

Import

7.782 kton

22.119 kton 20.928

Uitgegraven bodem en specie Gerecycleerde granulaten van bouw- en sloopafval Overige alternatieve grondstoffen Alternatieve grondstoffen

17.504 3.324 438 kton 5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

FIGUUR 3 // PRODUCTIE EN IMPORT VAN MINERALE GRONDSTOFFEN IN VLAANDEREN IN 2018 o.b.v. MDO

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

191

33.850 kton

Aannemerij 17.444

Stortklaar beton Overig verbruik

3.598

Betonwaren

3.484

Keramische sector

3.290 2.626

Asfalt Stortplaatsen

648

FIGUUR 4 // INZET VAN MINERALE GRONDSTOFFEN IN VLAANDEREN IN 2018 Glas 302 o.b.v. MDO BRONVERWIJZING:

https://omgeving.vlaanderen.be/monitoringsysteem-duurzaam-oppervlaktedelfstoffenbeleid-mdo

Puinbrekers hebben een impact op de fysieke ruimte omdat ze grote terreinen nodig hebben waar plaats is zowel voor de installaties als voor stocks van aangevoerd puin en de verschillende gescheiden fracties gerecycleerde granulaten. Daarnaast kan er sprake zijn van visuele hinder, geluids- en stofhinder en zijn er veel transportbewegingen. Een optimale locatie laat toe om voldoende hoeveelheden puin te verwerken om economisch rendabel te zijn en houdt ook rekening met de lokale vraag naar aggregaten en de milieueffecten veroorzaakt door lang transport (Di Maria, 2018). Wegens de transportkosten is de transportradius van gerecycleerde granulaten beperkt tot een maximum van 20 à 30 km. Uit Figuur 2 blijkt dat de helft van de breekwerven gelegen is in landelijk gebied, 34% in randstedelijk gebied en 17% in verstedelijkt gebied. Deze recyclagebedrijven situeren zich dus

niet noodzakelijk daar waar de grootste hoeveelheden bouwen sloopafval vrijkomen en waar zich de grootste voorraden aan recycleerbare bouwmaterialen bevinden, wat het transportaspect van wezenlijk belang maakt. Terreinen langs bevaarbare waterlopen bieden het voordeel van watergebonden transportmogelijkheden. Dat hiervan ook gebruik gemaakt wordt, blijkt bijvoorbeeld uit de vele locaties nabij het Albertkanaal. Inzet van de geproduceerde granulaten gebeurt voornamelijk in bouw- en infrastructuurwerken, wat plaatsvindt op werven verspreid over Vlaanderen, en bij de productie van stortklaar beton (mengsel van grove granulaten, zand, cement en water dat op bouwplaatsen wordt afgeleverd). Omdat stortklaar beton na productie zo snel mogelijk geplaatst moet worden, zijn er verspreid over heel Vlaanderen een groot aantal vestigingen waar stortklaar beton geproduceerd wordt.

11.987 kton

Aannemerij bedrijven 4.506

Producenten stortklaar beton Producenten prefab 46 betonproducten Andere bedrijven in 8 Vlaanderen Bedrijven in het Brussels Gewest en Wallonië

266

FIGUUR 5 // VERDELING VAN DE LEVERING VAN GERECYCLEERDE GRANULATEN VAN BOUW- EN SLOOPAFVAL IN VLAANDEREN IN 2018 o.b.v. MDO

192

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

producenten stortklaar beton bevaarbare waterlopen weginfrastructuur producenten stortklaar beton

landelijk

bevaarbare waterlopen

randstedelijk

weginfrastructuur

verstedelijkt

landelijk randstedelijk verstedelijkt

FIGUUR 6 // LOCATIES VAN PRODUCENTEN VAN STORTKLAAR BETON IN VLAANDEREN IN 2018 o.b.v. MDO

Er zijn 83 locaties waar zowel gerecycleerde granulaten van bouw- en sloopafval als stortklaar beton gemaakt worden en waar (een deel van) de geproduceerde granulaten dus onmiddellijk ingezet kunnen worden. Het beleid streeft naar een verhoogde toepassing van gerecy-

cleerde granulaten van bouw- en sloopafval in hoogwaardigere toepassingen als stortklaar beton en prefab betonproducten (Gillabel, 2016). Dit heeft eveneens een ruimtelijke impact, voornamelijk gerelateerd aan het transport van de granulaten.

// Inzet van uitgegraven bodem ter vervanging van primaire delfstoffen Binnen een circulaire economie wordt uitgegraven bodem waar mogelijk ingezet als alternatief voor primaire oppervlaktedelfstoffen uit ontginningen. De Beleidsnota Omgeving 20192024 voorziet daarom dat overheden een voorbeeldrol opnemen in het secundair gebruik van bodemmaterialen in plaats van primaire delfstoffen en dat een uitrol volgt voor alle gebruikers van bodemmaterialen. Uitgegraven bodem heeft, net als gerecycleerde granulaten van bouw- en sloopafval, een belangrijk aandeel in de stroom van minerale grondstoffen (Figuur 3). Het Bodemdecreet definieert ‘uitgegraven bodem’ als bodemmateriaal dat afkomstig is van de uitgraving van de bodem. Het gaat om grond(2) die vrijkomt bij graafwerken buiten ontginningsgebied. Grondverzet is in Vlaanderen wettelijk geregeld door het VLAREBO. Hierin staan de regels die gevolgd moeten worden bij de uitvoering van de werken om de bodem te hergebruiken. Het doel van de grondverzetsregeling is om te vermijden dat verontreinigde bodem opnieuw zou worden gebruikt. De textuur van uitgegraven bodem kan zowel fijner zand, grof zand, kwartszand, klei, leem, grind of een mengeling zijn. Het onderscheid tussen uitgegraven bodem en primaire oppervlaktedelfstoffen, die ontgonnen worden in groeves in ontginningsgebied, is dus juridisch van aard. Er kan ook een kwaliteitsonderscheid zijn omdat de locatie van de uitgraving wordt bepaald door de ligging van de werkzaamheden waarvoor het bodemmateriaal wordt uitgegraven (en niet door de bouwtechnische kwaliteit van de aanwezige geologische lagen)

en omdat de verschillende eenheden vaak niet afzonderlijk uitgegraven (kunnen) worden. Omdat uitgegraven bodem geproduceerd wordt op werven, kunnen zowel de productielocaties als de geproduceerde hoeveelheden sterk wisselen in de tijd. De fluctuaties in productiehoeveelheden hebben dan weer tot gevolg dat de gebruikshoeveelheden eveneens schommelen. Figuur 8 toont voor 2018 hoe de in dat jaar geproduceerde uitgegraven bodem werd ingezet. Uitgegraven bodem werd voornamelijk ter vervanging van primaire delfstoffen ingezet op werven voor aanvullen en ophogen en in funderings-, drainage- en stabilisatielagen. Kleinere hoeveelheden gingen naar de productie van stortklaar beton en keramische producten en naar een nuttig gebruik op stortplaatsen, zoals het aanleggen van een leeflaag of de inrichting van de stortplaats. Het opvullen van groeves wordt niet beschouwd als een toepassing ter vervanging van primaire delfstoffen omdat het beleidsmatig geen optie is om een ontginning te voorzien voor het opvullen van een ontginningsput elders. Door uitgegraven bodem ontstaan grote transporten van en naar wisselende locaties in Vlaanderen. In 2018 werd circa 30% van de nuttig ingezette uitgegraven bodem gebruikt op dezelfde werf waar het geproduceerd werd en werd circa 70% getransporteerd naar elders (andere werf, producent stortklaar beton ...). Transporten die hier nog bijkomen zijn transporten naar groeves die dienen als definitieve opslagplaats (DOP), transporten van en naar erkende tijdelijke opslagplaatsen (TOP)

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

193

en, specifiek voor verontreinigde grond, het transport van en naar centra voor grondreiniging (GRC). De hoeveelheid uitgegraven bodem die gereinigd werd in grondreinigingscentra vóór toepassing bedroeg in 2018 2,6 miljoen ton (13%). Figuur 9 toont de locaties van DOP’s, TOP’s, en GRC’s in Vlaanderen. Centra voor grond- en slibreiniging en tijdelijke opslagplaatsen hebben, net als producenten van gerecycleerde granulaten van bouw- en sloopafval, nood aan grote terreinen langs een bevaarbare waterloop. Ze hebben dus een deels gelijkaardige vestigingsproblematiek. Het voorzien van de ‘juiste’ ruimte voor

dit type bedrijven is een voorwaarde voor het verder verduurzamen van de stroom. De bestaande GRC’s situeren zich in het Limburgse deel van het Albertkanaal, het Zeekanaal Brussel-Schelde en het Kanaal Bossuit-Kortrijk (op de verbinding met de Leie). Op enkele uitzonderingen na bevinden de overige watergebonden GRC’s zich in de Vlaamse Havens, met opmerkelijke aanwezigheid in de haven van Gent. Uit de studie uitgevoerd door Lyen et al. blijkt dat deze GRC’s de waterweg ook sterk gebruiken (Lyen et al., 2016).

25.000.000

Uitgegraven bodem 20.069.313 ton

20.000.000

15.000.000

10.000.000

5.000.000

0 2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

FIGUUR 7 // EVOLUTIE VAN DE PRODUCTIE VAN UITGEGRAVEN BODEM IN VLAANDEREN o.b.v. MDO

Voor aanvullen en ophogen (werven)

15.951 kton 2.534

Opvulling van groeves (DOP) 642

In stortklaar beton In funderings-, drainage- en stabilisatielagen (werven)

493

Voor inrichting en eindafwerking stortplaats

389

In keramische producten 60 FIGUUR 8 // INZET VAN UITGEGRAVEN BODEM IN VLAANDEREN IN 2018 o.b.v. MDO

194

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

#

definitieve opslagplaatsen (DOP)

"

grondreinigingscentra (GRC) tijdelijke opslagplaatsen (TOP) bevaarbare waterlopen weginfrastructuur

#

landelijk

definitieve opslagplaatsen (DOP)

randstedelijk

" grondreinigingscentra (GRC)

verstedelijkt

tijdelijke opslagplaatsen (TOP) bevaarbare waterlopen weginfrastructuur

" " "

"

"

"

" "

"

#

"

" " "

#

" "

#

" " "

"

"

" "

"

" #

# # "

"

# "#

" "

" #

"

" "

#

"

"

" " "

FIGUUR 9 // LOCATIES VAN CENTRA VOOR GRONDREINIGING (GRC), TIJDELIJKE OPSLAGPLAATSEN (TOP) EN DEFINITIEVE OPSLAGPLAATSEN (DOP) IN 2018 o.b.v. MDO

Zoals blijkt uit Figuur 8, werd in 2018 maar een beperkt aandeel van de uitgegraven grond ingezet in hoogwaardigere toepassingen als beton en keramische producten. Dit heeft zowel te maken met ontbrekende kennis als met praktische bezwaren. Inzet van uitgegraven bodem met de textuur van grof zand in beton bijvoorbeeld is bijna alleen mogelijk als het grof zand selectief afgegraven kan worden en niet gemengd wordt met andere grondlagen. Verder moet de betonproducent gelegen zijn op relatief beperkte afstand, moet het grof zand geschikt zijn voor de beoogde toepassing, is er mogelijk ruimte nodig voor tijdelijke opslag en moeten aannemer en betonproducent een

overeenkomst hebben. Het verder verduurzamen van de stroom van uitgegraven bodem, waarbij er beleidsmatig gestreefd wordt naar een groter aandeel uitgegraven bodem in hoogwaardigere toepassingen, is daarom enkel mogelijk met meerdere complementaire initiatieven die inspelen op verschillende aspecten van de problematiek. Een aantal lopende acties die ook een ruimtelijke invalshoek hebben, zijn de ‘delfstoffentoets’ (zie hoofdstuk 3), een onderzoek naar de bouwtechnische eigenschappen van een aantal geologische lagen die voorkomen in de Antwerpse regio, studies over het monitoren van grondstromen en het ruimtelijk aanbieden van relevante data.

// Producten delen: intensivering gebruik van wagens door gedeelde mobiliteit Het principe van deeleconomie kent een sterke groei in de mobiliteit van mensen. Het delen van een voertuig in plaats van het individueel bezitten ervan maakt gewenste verplaatsingen mogelijk, zonder dat de gebruiker effectief een wagen, fiets of step … bezit. Dit principe bestond al lang binnen het openbaar vervoer maar vindt nu ook zijn ingang in het gebruik van wagens of fietsen voor verplaatsingen, waarbij de vervoersvraag minder afhankelijk is van vastgelegde tijdstippen of vervoerslijnen. De totale milieu-impact van de stroom van mobiliteit kan via het delen van voertuigen beperkt worden, doordat er minder nood is aan grondstoffen voor de productie van nieuwe wagens. Als elke Vlaming meedoet aan een autodeelsysteem (gemiddeld één deelauto per 10 personen) zal bij eenzelfde transportbehoefte de materiaalimpact verlagen met meer dan 25% en de uitstoot van broeikasgasemissies verminderen met meer dan

15% (OVAM, 2019b). Daarnaast staat een wagen gemiddeld minstens 90% van de tijd stil wat zorgt voor inefficiënt ruimtegebruik (De Jong, s.d.). Bij (auto)deelsystemen maken meerdere personen om beurten gebruik van een (of meerdere) voertuigen. Er bestaan twee grote groepen deelsystemen: ‘freefloating’ deelsystemen waarbij wagens, fietsen, steps … eender waar (in het operationaliseringsgebied) geparkeerd worden na gebruik en kunnen gelokaliseerd worden aan de hand van een app, en ‘station-based’ of ‘roundtrip’ deelsystemen, die teruggebracht worden naar een vaste parkeerplaats of zone. In beide gevallen wordt een wagen of fiets gebruikt wanneer hij nodig is. Op deze manier wordt een voertuig efficiënter gebruikt en zijn er minder wagens, fietsen … nodig. Een toename van gedeelde mobiliteit en dan voornamelijk autodelen kan dus ruimtelijke effecten hebben zoals minder nood aan parkeerplaatsen, legere straten, minder bijkomend

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

195

ruimtebeslag of transformatiemogelijkheden van transportinfrastructuur. Consensus over het aantal privéwagens dat een deelwagen vervangt, bestaat niet. Shaheen en Cohen besluiten uit een overzicht van verschillende Europese studies (2018) dat 1 deelwagen 4 tot 10 wagens vervangt, terwijl studies in Duitsland, Nederland en Vlaanderen spreken van verhouding 1 op 12 à 16 wagens (Dubois et al., 2020). Een bevraging in het kader van het Europese Horizon 2020 project STARS toonde aan dat bijna zeven op de tien autodelers gebruik maakt van diensten van verschillende autodeelaanbieders en 23% tot 26% stelt de aankoop van een wagen uit (Shaheen & Cohen (2008) in: Dubois et al., 2020). 70% van de Vlaamse autodeelgebruikers geven aan zich aan te melden voor een autodeelsysteem omdat het sneller is dan het openbaar vervoer. Autodelen heeft gunstige effecten wanneer het toetreden tot een deelsysteem gepaard gaat met het wegdoen van een auto of het afzien van de aankoop van een eigen wagen (Carmen et al., 2019). Dit is vooral het geval bij de station-based deelwagens (Dubois et al., 2020). Doorgaans zijn de belangrijkste motieven voor de verplaatsing met een deelwagen een bezoek brengen aan familie/vrienden, ter ontspanning op weg naar een recreatiemogelijkheid of om boodschappen te doen (Carmen et al., 2019). Aanbieders promoten de autodeelsystemen niet voor gebruik over lange afstanden, want dan wordt de deelauto te lang in beslag genomen door eenzelfde gebruiker (Dubois et al., 2020). Vanuit beleidsmatige invalshoek moet autodelen gezien worden als tussenstadium in de overgang naar zacht of openbaar vervoer en ook zo worden gestimuleerd. Anders kan het risico zijn dat de promotie van autodelen het autogebruik promoot ten nadele van bus, trein of fiets (Carmen et al., 2019).

In Vlaanderen zijn veel aanbieders van verschillende vormen van gedeelde mobiliteit voornamelijk in stedelijke context te vinden. Voorbeelden hiervan zijn, naast de deelfietsen en deelwagens, ook het sterk gegroeide aanbod van deelsteps en -scooters. Daarnaast zijn ook de andere ‘nieuwe wieltjes’ in opmars: systemen voor het delen van Segway, Monowheel, Hoverboard of elektrisch skateboard. Het grootste deel van de autodeelsystemen, deelsteps en deelscooters is ‘free floating’ (of een combinatie van vaste staanplaats en free floating). Free floating deelsystemen komen voornamelijk voor in gebieden waar er een hoge parkeerdruk is, omdat het daar niet altijd mogelijk is om parkeerplaatsen te reserveren. De sterke toename van het aantal dergelijke free floating deelsystemen zorgde oorspronkelijk voor (ruimtelijke) problemen in steden, zoals de toenemende hinder van deelsteps op voetpaden. Steden waren niet voorbereid en het aanbod nam zeer snel toe. Nu beginnen steden steeds meer een vergunningenbeleid hierrond te voeren en zaken te reglementeren. Het aanbod aan autodeelsystemen in Vlaanderen kende de voorbije jaren een sterke groei. Het totaal aantal autodelers verviervoudigde de voorbije 5 jaar en breidt nog steeds uit. Het aanbod kan in grote lijnen opgedeeld worden in enerzijds autodeelaanbieders met eigen wagens (roundtrip of free floating autodelen) en anderzijds systemen die gebruik maken van privéwagens die een eigenaar ontleent aan een gebruiker. De aanbieders lieten in Vlaanderen de sterkste groei opmeten de voorbije 3 jaar met een verachtvoudiging van het aantal geregistreerde klanten (Figuur 10) en 2.500 gedeelde wagens. De systemen die gebruik maken van privéwagens zijn goed voor 1.500 deelwagens. Deze laatste vorm van autodelen werkt volgens een

Free Dummy floating 42.310

40.000

Roundtrip 29.348

30.000

20.000 Kostendelend particulier 10.568

10.000

0 2017

2018

2019

FIGUUR 10 // EVOLUTIE VAN HET AANTAL AUTODELERS PER TYPE IN VLAANDEREN o.b.v. Autodelen.net

196

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

2020

2021

Autodelen wordt populairder. Het aantal geregistreerde autodelers steeg op 2 jaar tijd met 290%.

principe waar de kosten gedeeld worden of waar een gebruiker een privéwagen die wordt aangeboden op een online platform (peer-to-peer) huurt tegen een bepaalde vergoeding (kilometerprijs en/of uurprijs) (Autodelen.net, 2021b). Begin 2021 was bijna 1 op 4 van het deelwagenpark elektrisch. Dit voornamelijk bij de aanbieders met eigen wagenpark, bij het delen van privéwagens zijn elektrische wagens eerder een randfenomeen (slechts 4%) (Autodelen.net, 2021b). Uit het jaarrapport van Autodelen.net van 2020 blijkt dat alle aanbieders samen in Vlaanderen meer dan 82.000 autodelers (leden) registreerden, een stijging van meer dan 290% op 2 jaar tijd (van 28.000 in 2018 naar 70.000 naar 82.000 autodelers in 2020). De gemiddelde ritduur in 2020 was 9 uur en 15 minuten voor een afstand van 55 km. Deze afstand is langer dan het gemiddelde afgelegde kilometers met een eigen personenwagen. Daarin werd namelijk in 2019 een gemiddelde van 50,7 km afgelegd (MORA Mobiliteitsraad, 2021). Een verklaring hiervoor kan

zijn dat autodelers voor korte afstand sneller een beroep doen op een fiets dan personen met een eigen wagen. Particulier kostendelend autodelen wordt gekenmerkt door minder gebruikers per deelwagen maar met een beduidend verdere afstand (gemiddeld 115 km en 11 gebruikers per wagen) tegenover free floating autodelen waarmee een gemiddelde afstand van 14 km wordt afgelegd door 96 gebruikers per wagen (Autodelen.net, 2021b). Wanneer we het aantal autodelers vergelijken met het aantal geleverde rijbewijzen (B) in Vlaanderen (meer dan 4 miljoen) blijkt dat autodelen in Vlaanderen nog steeds een niche is. Slechts 2% van de mensen met een autorijbewijs staat als een autodeelgebruiker geregistreerd (Dubois et al., 2020). Het totale aantal van 4.000 deelwagens in Vlaanderen is zeer klein in vergelijking met het totaal aantal personenwagens dat is ingeschreven in Vlaanderen (3,6 miljoen in 2020) (Statistiek Vlaanderen, 2020b). Het exacte aanbod deelsteps en -scooters is zeer fluctuerend

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

197

en speelt snel in op de vraag. Deelfietsen blijft het populairste in Vlaanderen, zowel naar aantal gebruikers als naar aantal aanbieders. Begin 2021 was er een aanbod van 8.400 deelfietsen te vinden in Vlaanderen. Voornamelijk de lage investeringskost van een dergelijk deelsysteem zorgt voor het grote aanbod. Daarnaast zijn in Vlaanderen 1.384 locaties gekend waar een aanbieder een deelwagensysteem aanbiedt. De locaties zijn adrespunten van zowel de aanbieders die een eigen wagenpark in handen hebben, als van particuliere eigenaars die hun ­privé-wagen (al dan niet via een platform) delen. Verspreid over deze locaties komt dit overeen met een totaal aanbod van 1.645 wagens. Het gaat over een totaal van 8(3) verschillende systemen van aanbieders van deelwagens, dus niet alle aanbieders zijn in de data opgenomen. Autodelen is een zeer stedelijk fenomeen. Bijna 4 op de 5 deelwagens zijn te vinden in verstedelijkt Vlaanderen. De grote concentraties zijn te vinden in steden als Gent, Antwerpen, Leuven en Brugge. Voornamelijk in Oost-Vlaanderen zijn enkele locaties met deelsystemen terug te vinden in landelijk gebied. In de provincie is er een aanbod van actieve deelwagensystemen verspreid over 565 locaties. Deze locaties komen overeen met een totaal van 745 deelwagens. De (ook landelijke) gemeenten in de provincie Oost-Vlaanderen zijn koploper in het aanbieden van deelwagensystemen omdat hier via de streekintercommunales een openbare aanbesteding (met subsidies) heeft plaatsgevonden om regionaal autodeelsystemen in de gemeenten te bevorderen. In totaal hebben hierdoor 15 gemeenten een aanbod aan deelwagens, waarvan ook het gemeentepersoneel gebruik maakt. Dergelijke praktijken worden overgenomen door andere intercommunales, wat mogelijk kan leiden tot een verdere verspreiding van autodeelsystemen in de toekomst. Verder

is er in landelijk Vlaanderen opvallend minder aanbod aan deelsystemen. Dit kan verklaard worden door de lagere vraag (minder inwoners), de grotere autoafhankelijkheid voor de verplaatsingen en doordat de parkeerdruk er mogelijk minder hoog is dan in verstedelijkte gebieden in Vlaanderen (info volgens Autodelen.net). Dat autodeelsystemen een voldoende bevolkingsdichtheid nodig hebben om te kunnen renderen, zien we ook in de cijfers rond ligging in kern of niet. 92% van de locaties van deelwagens bevindt zich in een kern in Vlaanderen, slechts 6% nabij een lint of verspreide bebouwing (Figuur 12). Deze laatsten zullen voornamelijk particuliere inwoners zijn die hun auto ter beschikking stellen om te delen. 90% van de locaties voor deelwagens is te vinden in de ruimteboekhoudkundige categorie ‘wonen’. Slechts 4% is binnen de categorie overige, meer specifiek gebieden voor gemeenschapsvoorzieningen en openbaar nut. Opvallend is dat op een bedrijventerrein of nabij industrie of recreatie het aanbod van deelwagensystemen zeer laag is. Het delen van een vloot tussen bedrijven en particulieren is in Vlaanderen nog geen veel voorkomende praktijk (in Nederland komt dit zakelijk delen wel al meer voor). Mogelijk zijn er wel bedrijven die via vlootbeheer wagens delen met naburige bedrijven, maar is dit aanbod niet publiek toegankelijk (en dus niet opgenomen in de lijst van Autodelen.net). De doorgaans afgelegen ligging en dunbevolking van bedrijventerreinen in Vlaanderen bemoeilijkt ook het potentieel van autodelen met burgers in het weekend of na werkuren. Ruim de helft van de locaties voor een deelwagensysteem bevindt zich in een knooppuntwaarde A1; zijnde knooppuntwaarde zeer goed en voorzieningenniveau zeer goed. 1 op de 5 deelwagens is terug te vinden op een locatie met waarde A3; knooppuntwaarde goed en voorzieningen zeer goed.

autodeelpunten december 2020 landelijk randstedelijk verstedelijkt

FIGUUR 11 // LOCATIES VAN DE DEELWAGENSYSTEMEN IN VLAANDEREN IN DECEMBER 2020 o.b.v. Autodelen.net

198

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Verstedelijkt

Kern

Randstedelijk

Landelijk

Lint

1.384 1.384

Verspreide bebouwing Overige

FIGUUR 12 // AANTAL AUTODEELPUNTEN IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN EN IN DE KERNEN, LINTEN EN VERSPREIDE BEBOUWING IN VLAANDEREN IN DECEMBER 2020 o.b.v Autodelen.net

Auto’s, fietsen en steps delen is een overwegend stedelijk fenomeen.

199

Gedeelde mobiliteit Gemeente-Stadsmonitor

Gedeelde mobiliteit kan zowel in de vorm van openbaar vervoer als via deelsystemen. In de gemeentemonitor werd gepeild naar de tevredenheid van de respondenten over beide vormen van gedeelde mobiliteit. In Vlaanderen is 67% van de respondenten tevreden met het aanbod aan openbaar vervoer (bus, tram, metro, …) in de buurt. Voor deelsystemen ligt dit aandeel lager: slechts 29% vindt dat er voldoende aanbod is binnen de gemeente. Uit de analyse blijkt dat er voor beide vormen van gedeelde mobiliteit grote ruimtelijke verschillen zijn. Zowel de tevredenheid over het aanbod aan openbaar vervoer en het aanbod aan deelsystemen is veruit het hoogst in de verstedelijkte kernen: 74% vindt het aanbod aan openbaar vervoer voldoende en 45%

Verstedelijkte kern Randstedelijke kern Landelijke kern Niet-landelijk lint

is tevreden over het aanbod aan deelsystemen. In de verspreide bebouwing is slechts 42% tevreden over openbaar vervoer en 17% over deelsystemen. Voor de overige ruimtelijke types is er een verschil tussen beide vormen van gedeelde mobiliteit: terwijl het aandeel van de respondenten dat tevreden is met het aanbod aan openbaar vervoer nog relatief groot is in de randstedelijke en landelijke kernen, in vergelijking met het aandeel in de verspreide bebouwing, is het aandeel dat tevreden is over de deelsystemen er ongeveer even klein als in de verspreide bebouwing. Dit sluit aan bij de analyses die aangeven dat (auto)deelsystemen hoofdzakelijk voorkomen in verstedelijkte gebieden.

Oneens

Neutraal

Eens

10,9%

15,1%

74,0%

16,5

19,2

64,3

23,5

21,4

21,9

55,1

22,6

55,5

Landelijk lint

33,1

23,1

Verspreide bebouwing

32,7

25,3

43,8 42,1

FIGUUR 13 // “ER RIJDT VOLDOENDE OPENBAAR VERVOER (BUS, TRAM, METRO …) IN MIJN BUURT” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

Ontevreden

Neutraal

Tevreden

32,0%

23,4%

44,6%

Verstedelijkte kern

59,1

Randstedelijke kern

21,3

64,0

Landelijke kern

57,0

Niet-landelijk lint

19,6 20,4

22,4

20,6

66,6

Landelijk lint

61,0

Verspreide bebouwing

19,3 22,4

FIGUUR 14 // “ER IS VOLDOENDE AANBOD AAN DEELSYSTEMEN (AUTO, FIETS …) IN MIJN GEMEENTE” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

200

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

15,6

14,1 16,6

Voorzieningen Zeer goed

Goed

Matig

Beperkt

7 Zeer goed

edraawtnuppoonK

Goed

7

1

Matig

8

2

Beperkt

FIGUUR 15 // AANTAL AUTODEELPUNTEN VOLGENS KNOOPPUNTWAARDE EN VOORZIENINGEN IN VLAANDEREN IN DECEMBER 2020 o.b.v. Autodelen.net

In het kader van combimobiliteit is het belangrijk dat het aanbod nabij een halte van openbaar vervoer voldoende groot is. In dit opzicht kan een deelwagen een bijkomend alternatief zijn, ter aanvulling van bijvoorbeeld (deel)fietsen, voor het afleggen van de eerste of laatste kilometers tussen bestemming en de stopplaats van openbaar vervoer. 79% van de deelwagens in Vlaanderen (op datum 17/06/2020) bevinden zich binnen 200 meter van een bushalte van De Lijn. Het aanbod van deelwagens in een omgeving van een treinstation is beduidend lager. Slechts 12% van de locaties van deelwagens bevindt zich op een afstand van minder dan 400 m van een treinstation van de NMBS in Vlaanderen. Deze locaties komen overeen met een aanbod van 16% van het deelwagenpark. Uit onderzoek van Cambio blijkt dat combimobiliteit met deelwagens een minder belangrijk gegeven is. De meeste verplaatsingen gebeuren met één vervoermiddel. Het type verplaatsingen met een deelwagen is niet altijd aangepast/ aanpasbaar voor combimobiliteit. Denk maar bijvoorbeeld aan het gebruik van een deelwagen om naar de winkel of naar een containerpark te gaan, hierbij is combi- of multimobiliteit niet gewenst.

Tijdens de corona-pandemie daalde het gebruik van autodelen in bepaalde periodes zeer sterk, tot 80%. In de periode van lockdown was er een sterke wijziging van de vraag naar deelsystemen. Organisaties die kampten met transportproblemen kregen bijstand van het tijdelijke overaanbod bij Cambio, andere organisaties stelden hun deelwagens of deelfietsen gratis ter beschikking aan zorgverleners en ander medisch personeel of aan getroffen kleine ondernemingen (Autodelen.net, 2021a). Finaal heeft op het vlak van nieuwe autodelers en nieuwe deelwagens de Covid-19 crisis een beperkte impact en blijft het aantal stijgen in alle gewesten. De crisis had enkel gevolgen op het aantal verplaatsingen (o.a. door verbod op niet-essentiële verplaatsingen) (Autodelen.net, 2021b). Hoewel het systeem van autodelen in opmars is in Vlaanderen, blijft de ruimtelijke impact ervan voorlopig beperkt. De opkomst en de groei van het systeem heeft veel te maken met gedragsverandering rond mobiliteit, namelijk de wijziging in autobezit en -gebruik, maar ook beleid. Over de precieze ruimtelijke impact van autodelen is meer onderzoek nodig, maar er wordt uitgegaan van een reductie van het aantal private wagens en

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

201

het vrijkomen van parkeerruimte. Naast het krimpen van de parkeerbehoefte, moet ook het parkeeraanbod effectief gereduceerd worden om een ruimtelijke impact te realiseren. Uit de statistieken blijkt echter dat het aantal ingeschreven voertuigen in Vlaanderen blijft toenemen (Statistiek Vlaanderen, 2020b), waardoor de positieve ruimte-effecten van bestaande autodeelinitiatieven tenietgedaan worden door een netto

toename van het individueel autobezit. (Dubois et al., 2020, p. 36). Bovendien waren in 2018 18% van deze personenwagens, bedrijfswagens. Gebruikers van een bedrijfswagen zullen niet snel hun wagen omruilen voor een deelwagen, wat een deel van de verklaring kan zijn waarom autodelen nog steeds een niche is (Departement Omgeving, 2020b).

STROMEN MEER LOKAAL ORGANISEREN Niet alle stromen, of de vraag ernaar, kunnen meer duurzaam ingevuld worden via recycleren of hergebruiken. Bepaalde (primaire) stromen zijn per definitie eindig na verwerking of consumptie, en dus lineair en niet circulair (bijvoorbeeld voeding) of worden gekenmerkt door steeds langere productie-consumptieketens (zoals grondstoffen). In dit geval kan het een strategie zijn om de productie zo kort mogelijk bij de consumptie te houden. Hierdoor kan de totale koolstofvoetafdruk beperkt worden.

Ook de consument kan op deze manier een meer duurzame houding aannemen door zijn aankoopgedrag aan te passen aan meer lokale voorzieningen. Een slimme en doordachte relatie tussen de beschikbare voorraad en de gevraagde stromen zal de ruimtelijke afstand en zo ook de impact van de stromen kunnen beperken. De negatieve impact op leefmilieu en ruimte kan dalen en tegelijkertijd de positieve impact op de leefbaarheid, gezondheid, veerkracht … verhogen.

// Ontginning en inzet van Vlaamse primaire delfstoffen De aanvoerstroom van minerale grondstoffen naar de Vlaamse economie kan onderverdeeld worden in een aantal categorieën: primaire delfstoffen, uitgegraven bodem en baggeren ruimingspecie, gerecycleerde granulaten uit bouw- en sloopafval en overige gerecycleerde grondstoffen. In 2018 bestond de aanvoer van minerale grondstoffen voor 58% uit gerecycleerde grondstoffen (bijna volledig uit Vlaamse productie), 34% uit geïmporteerde primaire delfstoffen en 8% uit Vlaamse primaire delfstoffen uit ontginningen. Deze cijfers kunnen variëren op jaarbasis afhankelijk van de beschikbaarheid van gerecycleerde grondstoffen in dat jaar (zie bijvoorbeeld Figuur 7) maar de grootteordes blijven sinds de start van de MDO-monitoring in 2010 gelijkaardig. Het transport van delfstoffen is een belangrijke factor in de kostprijs, maar genereert eveneens een belangrijke milieu-impact (De Smet, 2009). Import zorgt dus onder andere voor een verhoging en verplaatsing van milieudruk en een hoger energieverbruik. De minister van Omgeving voorziet in haar beleidsnota om de valorisatie van eigen minerale grondstoffen te faciliteren vanuit een duurzame en circulaire benadering en onze afhankelijkheid van buitenlandse primaire oppervlaktedelfstoffen niet te laten groeien. Klei en leem Figuur 16 toont de hoeveelheden klei en leem die in 2018 ontgonnen werden in Vlaanderen. De locaties van de ontginningen en het geologisch voorkomen van de delfstoffen zijn aangegeven in hoofdstuk 3. De verbruikers en verbruikte hoeveelheden van de delfstoffen zijn eveneens toegevoegd in figuur 16. Figuur 17 toont de import.

202

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Klei en leem zijn door hun plastische eigenschappen de belangrijkste traditionele keramische grondstoffen. De kleien uit de Vlaamse ondergrond vertonen een grote verscheidenheid in samenstelling en eigenschappen, wat ze geschikt maakt voor verschillende soorten toepassingen (bakstenen, dakpannen, snelbouwstenen, geëxpandeerde kleikorrels, draineerbuizen …). Voor klei en leem geldt, in tegenstelling tot zanden en grind/ steenslag, dat de belangrijkste verbruikers de delfstoffen ook zelf ontginnen. Een overzicht van de keramische bedrijven wordt weergegeven op Figuur 18. Volgens de studie van Lyen et al. (2016) hadden deze fabrieken tot voor enkele decennia weinig tot geen vervoer over de binnenvaart, noch van grondstoffen, noch van afgewerkte producten. Voor wat de grondstoffen betreft, had dit deels te maken met het feit dat de fabrieken in de onmiddellijke omgeving van de ontginningen lagen en er dus geen nood aan transport was. Sindsdien is er een sterke schaalvergroting binnen de sector waarbij het aantal sites sterk daalde en de overblijvende sites sterk groeiden en intensiveerden, wat gepaard ging met een duidelijke consolidatie langsheen de waterweg. De keramische sector zet ook uitgegraven bodem met de textuur van klei of leem in ter vervanging van primaire klei en leem als deze beschikbaar en geschikt is. Zanden en grind/steenslag Figuur 19 geeft de hoeveelheden zanden en grind die in 2018 ontgonnen werden in Vlaanderen weer. De locaties van de ontginningen en het geologisch voorkomen van de delfstoffen zijn aangegeven in hoofdstuk 3. Figuur 19 toont eveneens de gebruikers en gebruikte hoeveelheden van zanden, grind en steenslag

Ontginning/Inzet

Klei

Leem 1.178 kton

Ontgonnen

276

1.502 kton

Keramische producten

913

Inrichting en eindafwerking stortplaatsen

44

0

Ander verbruik

39

0

FIGUUR 16 // ONTGINNING EN INZET VAN KLEI EN LEEM IN VLAANDEREN IN 2018 o.b.v. MDO

klei leem

FIGUUR 17 // IMPORT VAN KLEI EN LEEM IN VLAANDEREN IN 2018 o.b.v. MDO (in kton)

en Figuur 20 de import. Kwartszand wordt in het overzicht buiten beschouwing gelaten omdat de informatie hierover onvolledig is. De zanden, grind en steenslag die geïmporteerd worden uit Noorwegen, het Verenigd Koninkrijk en het Belgisch Continentaal Plat (de zeebedding aansluitend aan de kust) worden per zeeschip aangevoerd. Hierbij wordt het steenslag uit groeves uit Schotland en Noorwegen naar terminals in

Oostende en Antwerpen gebracht, waar de materialen conform de Belgische vereisten (BENOR) gebroken worden op maat van de klant. De mariene aggregaten (i.e. gewonnen op zee) uit het Verenigd Koninkrijk worden, naast in de havens van Oostende en Antwerpen, ook afgezet in de havens van Gent en Zeebrugge. Grof zand van het Belgische Continentaal Plat wordt voor ongeveer de helft gelost in Zeebrugge, Oostende en Nieuwpoort. Het overige deel wordt vervoerd naar havens

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

203

bedrijven uit grofkeramische sector bevaarbare waterlopen weginfrastructuur bedrijven uit grofkeramische sector

landelijk

bevaarbare waterlopen

randstedelijk

weginfrastructuur

verstedelijkt

FIGUUR 18 // LOCATIES VAN BEDRIJVEN IN DE GROFKERAMISCHE SECTOR IN VLAANDEREN IN 2018 o.b.v. MDO

Ontginning/Inzet

Grof zand 916 kton

Ontgonnen

510

Strandsuppletie Ander verbruik

5.858

339

2.137

Aannemerij

1.598

701

1.219

Betonwaren

Grind en steenslag *

965 5.166

Stortklaar beton

Asfalt

Fijnere zanden

1.682

465

1.479

99 1.581

874

0

1.223 0

313

92 * enkel grind (steenslag wordt niet ontgonnen in Vlaanderen)

FIGUUR 19 // ONTGINNING EN INZET VAN GROF ZAND, FIJNERE ZANDEN EN GRIND EN STEENSLAG IN VLAANDEREN IN 2018 o.b.v. MDO

in Frankrijk, Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Een deel van het zeezand dat gelost wordt in Vlaamse havens wordt naar Frankrijk getransporteerd en een deel van het zand dat gelost wordt in Nederland naar Vlaanderen. Volgens Zeegra, de federatie van invoerders en producenten van gebaggerde zeegranulaten, is de vraag naar zand afkomstig van winning op zee de laatste jaren fel gestegen en zal deze mogelijk nog meer toenemen. De hoofdreden hiervoor is volgens Zeegra de afname van landgroeven in Vlaanderen, Nederland en Duitsland. Daar waar leden van Zeegra vroeger voornamelijk klanten hadden in West- en Oost-Vlaanderen is er een grote toename van het aantal klanten landinwaarts in Antwerpen en Limburg. Deze klanten worden bevoorraad via de haven van

204

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Breskens (Nederland) waar het zand wordt overgeladen op binnenschepen, die via o.a. het Albertkanaal hun eindbestemming bereiken. Zanden en grind uit Duitsland worden via de Rijn per schip naar Vlaanderen gebracht. Door extreme waterstanden – laag in de zomer en hoog in de winter (ten gevolge van weer- en klimaatomstandigheden) – komt de bevoorrading via de Rijn in het gedrang. In de zomer kan er slechts met halve ladingen gevaren worden (wat de prijs opdrijft), in de winter kan niet gevaren worden omdat de bruggen te laag zijn (Van den Abeele, Christis, Van Hoof, & Nielsen, 2019). Bedrijven moeten dus op strategische momenten stocks aanleggen, waarvoor ruimte noodzakelijk is. Ook grof zand uit zandwinningen in Limburg wordt deels

n orw e ge No

Noorw egen grof zand grind fijnere zanden steenslag

FIGUUR 20 // IMPORT VAN GROF ZAND, FIJNERE ZANDEN EN GRIND EN STEENSLAG IN VLAANDEREN IN 2018 o.b.v. MDO (in kton) bedrijven uit grofkeramische sector bevaarbare waterlopen weginfrastructuur

##

producenten producentenvan vanpreffabbeton preffabbeton

landelijk

producenten producentenvan vanasfalt asfalt

randstedelijk

bevaarbare bevaarbarewaterlopen waterlopen

verstedelijkt

#

weginfrastructuur weginfrastructuur ## #

#

#

#

#

#

# ##

# # ##

#

# #

#

# #

#

#

#

#

# #

# #

#

# #

##

#

#

# # #

#

# #

#

#

#

#

#

#

# # #

# #

#

#

#

# #

#

##

# #

#

#

# #

#

#

# #

#

#

#

## #

FIGUUR 21 // LOCATIES VAN PRODUCENTEN VAN PREFABBETON EN ASFALT IN VLAANDEREN IN 2018 o.b.v. MDO

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

205

Het aandeel Vlaamse primaire delfstoffen (i.e. uit groeves) is eerder beperkt in vergelijking met geïmporteerde en gerecycleerde delfstoffen.

ontsloten via de Kempische kanalen en het Albertkanaal. Gelet op de configuratie van de bevaarbare waterwegen hoeft het niet te verbazen dat fijnere zanden ontgonnen in Vlaams-Brabant maar zeer beperkt vervoerd worden via de binnenvaart. Voor OostVlaanderen, waar meerdere zandontginningen langs de waterweg voorkomen, is dit wel het geval (Lyen et al., 2016). De belangrijkste verbruikers van zanden, grind en steenslag zijn aannemers, die de grondstoffen inzetten op werven verspreid over Vlaanderen, producenten van stortklaar beton, producenten van betonwaren (zoals straatstenen, buizen, blokken, vloerplaten, palen, enz. uit beton) en producenten van asfalt. Op Figuur 21 zijn de locaties van de producenten van betonwaren (of prefabbeton) en asfalt aangeduid. Een deel van de prefabbeton bedrijven heeft zich van bij het ontstaan gevestigd aan of nabij de waterweg vanwege de aanvoer van grondstoffen en de afvoer van afgewerkte producten per schip. Momenteel is ongeveer de helft gelegen langs een waterweg. De asfaltsector heeft een sterke waterbinding met een meerderheid van asfaltcentrales die langs een waterweg gelegen zijn (Lyen et al., 2016). De MDO-cijfers over de inzet van zanden, grind en steenslag wijzen uit dat er duidelijke verschillen in importafhankelijkheid zijn tussen de verschillende delfstoffen: de importafhankelijkheid voor grof zand (76%) en grind/steenslag (39%) is hoger dan voor fijnere zanden (6%). Reden hiervoor is dat er voor fijnere zanden aanzienlijk meer alternatieven beschikbaar zijn, vooral uitgegraven bodem. De toepassingen waarin grof zand wordt ingezet, zoals beton, zijn veelal hoogwaardiger dan de toepassingen van fijnere

206

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

zanden zodat minder grondstoffen in aanmerking komen (kwaliteitseisen). Zand voor beton moet voldoen aan korrelgrootte vereisten en een laag chloride gehalte hebben, klei moet afwezig zijn en de korrels moeten rond of scherp zijn, afhankelijk van het eindproduct (Van den Abeele et al, 2019). Woestijnzand, een voorbeeld van zand dat wereldwijd overvloedig aanwezig is, is onbruikbaar voor de bouw. Het aandeel Vlaamse primaire delfstoffen (i.e. uit groeves) is eerder beperkt in vergelijking met zowel geïmporteerde delfstoffen als met gerecycleerde en secundaire grondstoffen. Het heeft echter wel belang omdat het samen met import de behoefte invult die niet volledig ingevuld wordt door alternatieve grondstoffen. Delfstoffen uit ontginningen zijn immers een constante bron van aanvoer (met constante kwaliteit) terwijl de aanvoer van alternatieven fluctueert. Bovendien is de aanvoer ervan lokaal, wat gunstig is voor de veerkracht van de Vlaamse economie en het beheersen van importafhankelijkheid met de gerelateerde milieudruk. De Vlaamse Regering evalueert periodiek voor de verschillende soorten Vlaamse primaire oppervlaktedelfstoffen (uitgezonderd grind, waarvoor een afzonderlijke wetgeving bestaat) of er nog voldoende reserves aanwezig zijn in de ontginningsgebieden, rekening houdend met alternatieven en import. Dit gebeurt in een Algemeen Oppervlaktedelfstoffenplan (AOD) en past in de basisdoelstelling van het Oppervlaktedelfstoffendecreet om op een duurzame wijze te voorzien in de oppervlaktedelfstoffen die nodig zijn om aan de huidige en toekomstige maatschappelijke behoefte aan materialen te voldoen.

Grind/ steenslag

23.462 kton

Fijnere zanden

22..147 kton

3

Grof zand

14.195 kton

Vlaamse primaire delfstof

5%

Alternatieven: gerecycleerde en secundaire grondstoffen

Import

7%

37%

56%

6%

91%

76%

19%

FIGUUR 22 // IMPORTAFHANKELIJKHEID VAN VLAANDEREN VOOR GROF ZAND, FIJNERE ZANDEN EN GRIND EN STEENSLAG IN 2018 o.b.v. MDO

// Vergroten voedselconnectie via lokale productie en consumptie De manier waarop onze voeding geproduceerd wordt, waar het vandaan komt en wat er uiteindelijk op ons bord ligt, creëert een zekere milieu-impact. Op dit moment is de milieu-impact van onze voedingspatronen hoger dan wat onze planeet kan dragen. Bovendien blijft die impact niet beperkt tot Vlaanderen. Onze voeding en de hulpbronnen die ervoor nodig zijn, komen ook voor een deel uit het buitenland. Dit betekent dat de milieuimpact van wat we in Vlaanderen eten ook buiten onze grenzen voelbaar is. De historische link tussen stad en het omringende platteland is reeds lang vervaagd. Er is weinig connectie tussen deze twee en het omringende land bepaalt lang niet meer wat er op ons

bord ligt. Dit is positief: we kennen meer variatie dan ooit en lijden (in Vlaanderen quasi) geen honger meer. De keerzijde van de medaille is dat door de fysieke afstand van onze voedselproductie ook de voeling met onze voeding en waar ze vandaan komt voor een groot stuk verdwenen is. Hierdoor waarderen we onze voeding een stuk minder en ook onze vaardigheden zijn erop achteruitgegaan. Verschillende initiatieven willen deze link herstellen: meer seizoensgebonden en lokaal consumeren door middel van afhaalpunt, groentenabon voedselteams en korteketeninitiatieven zoals hoevewinkels, boerenmarkten, groenteabonnementen maar ook de voed- buurderij, m boerenmarkt, # door selproductie dichter bij de leefwereld van de mensen te trekken " hoevewinkel, CSA-boerderi voedselteam

afhaalpunt, groentenabonnement, automaat

#

boerenmarkt, buurderij, markt

"

hoevewinkel, CSA-boerderij, coöperatie, zelfpluk

landelijk randstedelijk

" "

landelijk

"

" "

voedselteam "

"

"

"" # """

" "

" "

"

"

" "

" "

" " " " "

""

""

"

"" " " " " " " "" " " " " " "" " # #" " " " " " "" " " " " " " " ### # " " " " " " #"" " " ## # ##""" # " " " " # " # " "" " #"### " #" " " " " " " " " " " ## #" # " # # " " " " " "# #" # " " " " " " " # " " ## # " # " # " " # " " " " " "" " # " " " " " " # " " " " " # " " " " " # " " " " # "" " " " " " " # " " " " # " " " " " " " " " " " "" " " " " " # " " " "" " " "" # # " " " " " # """" " " " " " "" " " # " " " " "" "" " " # " " "# " " " " " # " " " " " #" " " " " " " " # " " " " ## "#" " " " " " # " " # " " " # " " " " " " #" " " # " " " " " " " " " # # " " " ##" " " #" " " " " " " " " # " # " " " " " " " # " # "" " " " " "" " "" " " " " " " " " " " " # "" " " "" " " " # " " " " " " """ "" " " " " ## " " " # # " # " " "" " #" " " " " " " ""# " "" " " " " " " " " "" # " " # " "" " " " " " " " " " " " " " " "" " "# " " # " " " " " " " " " " " "" " " " " "" "# " " " " "" # " "" " ## # " " " " " " " " " " " " " " # " " "" #" "" " " " " " " " " " " " "" " " " "" " " #" " "" #" """ " " " " " # " #"# " " " "" " " "" " " # " " "" " "" " # " # " "" " " ##" " " " "" "# " "" # # # " "" # # " " " "" # " "" " " " " " " " " " " " " " # "" " " " " " " " "" " " " " " # " " " " " # " " " " # " " " " # " " " " " " "" # #"" " " " " " " " " " # " "" "" " " " " " " " #""" " " " " # " " " " " " " " "" # " "" " " "" " "

" ""

"

"

"

randstedelijk

"

verstedelijkt

" "

"

"" " " "" " """

verstedelijkt

"

" " ""

"

"

"

"

" "

" " "

"

" " " " "

" "

"

#

" " "

"

"

"

" "

" " "

"

"

"

" " " " " "" " # "" " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "" # " " "

"

# "" "

#

##

"

# "

" "

# "

" " " "

"" "

# "

"

"" " "

# ""

"

" " " " "

" "

FIGUUR 23 // LOCATIES VAN KORTEKETENINITIATIEVEN IN VLAANDEREN IN MAART 2021 o.b.v. VLAM - Rechtvanbijdeboer.be

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

207

(stadslandbouw, voedselparken ed.). In Vlaanderen is er reeds een groot aanbod aan dergelijke initiatieven te vinden. Kenmerkend voor dit type verkooppunten is dat ze vaak werken met seizoensgebonden producten. Deze hebben doorgaans een lagere milieu-impact doordat ze minder hulpstoffen en energie nodig hebben om geteeld te worden (Rubens, Neven, & Jonckheere, 2021). Uit Figuur 23 blijkt dat korteketeninitiatieven in heel Vlaanderen voorkomen, wat erop duidt dat het potentieel voor (eigen) vermarkting duidelijk aanwezig is. Wat opvalt zijn de concentraties van korteketen verkooppunten in de grotere steden zoals Gent en Antwerpen, en in mindere mate Leuven. Dat is niet verwonderlijk, aangezien daar relatief gezien meer potentiële consumenten geconcentreerd voorkomen. In landelijk Vlaanderen vinden we de meeste korteketeninitiatieven terug, wat voornamelijk toe te schrijven is aan het grote

Hoevewinkel

Automaat

Kern

Lint

Verspreide bebouwing

95

329

276

102

Afhaalpunt 42

110

Voedselteam

81

Markt

74

61 32

23

40

712

230

201

158

113

77

23 25 58 39

Zelfpluk Buurderij

84 92

Groentenabonnement

Webwinkel

aantal hoevewinkels. Maar ook automaten en afhaalpunten vinden we voor een groot deel terug in landelijk gebied. Markten, voedselteams en groentenabonnementen zijn dan weer talrijker aanwezig in randstedelijk en verstedelijkte gebieden. Deze type verkooppunten zijn sterk verankerd in de kernen. De coronapandemie heeft gezorgd voor meer interesse in dergelijke korteketeninitiatieven. Het valt af te wachten wat het effect op langere termijn zal zijn van deze toegenomen aandacht. Hoevewinkels liggen voornamelijk in linten of verspreide bebouwing. Dit type verkooppunt vinden we voornamelijk terug in landelijk gebied, wat te verwachten valt omdat ze doorgaans gekoppeld zijn aan de plaats van de landbouwactiviteit. Initiatieven zoals groentenabonnementen, afhaalpunten, automaten en voedselteams komen, na de hoevewinkels, het meest voor in landelijk Vlaanderen en lijken daar, in aantal alvast, goed ingeburgerd te zijn.

30

38 37

CSA-boerderij

Boerenmarkt 22 27 Coöperatie

11

FIGUUR 24 // AANTAL KORTEKETENVERKOOPPUNTEN IN KERNEN, LINTEN EN VERSPREIDE BEBOUWING IN VLAANDEREN IN MAART 2020 o.b.v. VLAM - Rechtvanbijdeboer.be

208

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

2 op de 3 korteketeninitiatieven zijn te vinden in landelijk Vlaanderen.

Lokale voedingsstromen Gemeente-Stadsmonitor

Bijna 40% van de Vlamingen geeft aan minstens wekelijks lokaal geteelde groenten of fruit te consumeren. Op basis van de resultaten in de Vlaamse centrumsteden zien we een sterke toename in 2020 ten opzichte van eerdere bevragingen. Mogelijk speelt hier het effect van de lockdown-periode in 2020. In de bevraging wordt niet verder gespecificeerd of het om zelf geteelde groenten en fruit gaat of om groenten en fruit die (lokaal) zijn aangekocht.

Verstedelijkte kern

Het aandeel ligt het hoogst bij respondenten die in de verspreide bebouwing wonen: meer dan 50% eet minstens wekelijks lokaal geteelde groenten of fruit. In de verstedelijkte kernen is het aandeel het laagst. Mogelijk verklaart de toegang tot (zelf geteelde of lokaal aangekochte) voeding deze verschillen.

Nooit

Uitzonderlijk

Maandelijks

Meermaals per maand

Wekelijks

13,2%

20,7%

13,2%

16,1%

15,6%

12,2%

9,1%

16,3

12,3

9,5

Randstedelijke kern

11,2

Landelijke kern

10,1

18,1

14,0

17,4

Niet-landelijk lint

9,6

18,8

13,6

16,8

Landelijk lint

7,5

Verspreide bebouwing

6,5

19,9

13,9

15,6 12,7

13,6 12,6

16,9

17,1

12,8

16,3

17,3 16,1

Meermaals per week Dagelijks

13,5

17,6 18,2

14,8 15,9

10,4 11,3 13,6 18,0

FIGUUR 25 // “HOE VAAK HEB JE DE AFGELOPEN 12 MAANDEN GROENTEN OF FRUIT GEGETEN DIE LOKAAL GEKWEEKT WORDEN?” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

209

STROMEN ENERGIEZUINIGER MAKEN Een andere strategie om stromen te verduurzamen is om de stromen energie-efficiënter of energiezuiniger te maken. Dit kan zowel door in te zetten op de productie via hernieuwbare energieproductie als door het verbruik energiezuiniger en milieuvriendelijker te maken. Dit laatste wordt in wat volgt uitgewerkt

aan de hand van de beschrijving van het aantal en de spreiding van laadpalen in Vlaanderen, nodig voor de elektrificatie van het Vlaamse wagenpark, en aan de hand van de spreiding van het gebruik van fietssnelwegen in Vlaams-Brabant.

// Elektrificatie van voertuigen: nood aan laadpalen Een manier om de milieu-impact van de mobiliteitsstroom deels te beperken en de mobiliteit te vergroenen, is overstappen naar emissievrije voertuigen. Dit geldt voor zowel personenwagens als bestelwagens of voertuigen voor vrachtvervoer. Het goederen- en personenvervoer blijft jaarlijks sterk toenemen, terwijl het energiegebruik en de uitstoot van broeikasgasemissies van dit transport ook licht gestegen is (+6% tussen 2005 en 2016). Een verhoogde brandstofefficiëntie en het toenemende gebruik van milieuvriendelijke vervoersmodi, voornamelijk voor personenvervoer, volstonden dus nog niet om de toename van het goederen- en personenvervoer te compenseren zodat de emissies kunnen dalen (Departement Omgeving, 2019). Het Vlaams Energie- en Klimaatplan stelt dat tegen 2030 minstens de helft van nieuw verkochte personenwagens volledig emissievrij moet zijn en 20% gedeeltelijk, maar ook dat minstens 30% van de nieuw aangekochte lichte vrachtwagens/ bestelwagens zero-emissievoertuigen moeten zijn. Het aantal milieuvriendelijke personenwagens, zijnde elektrische en hybride of op aardgas aangedreven personenwagens in het Vlaamse wagenpark is beperkt. In 2020 ging het om 106.000 hybride wagens en 18.000 elektrische wagens. Dit komt hiermee op 8% van het totale wagenpark (Statistiek Vlaanderen, 2020b). Bij de nieuw ingeschreven milieuvriendelijke wagens is het merendeel hybride. Het aandeel milieuvriendelijke wagens in Vlaanderen stijgt elk jaar, vooral door de grote toename van elektrische wagens. Vooral het aantal hybride wagens neemt jaarlijks snel toe, het aantal batterij elektrische wagens stijgt minder sterk en het aantal op aardgas aangedreven auto’s neemt af. Licht elektrische voertuigen, voornamelijk elektrische fietsen, hebben het grootste aandeel in de Vlaamse elektrische vloot (Departement Mobiliteit en Openbare Werken, 2021).

Bij het toenemend aantal elektrische of hybride wagens horen uiteraard ook de nodige laadpalen en laadpunten. De laadpunten worden in kaart gebracht door het Departement Omgeving en Departement Mobiliteit en Openbare Werken (sinds 1/1/2021), in het kader van het actieplan ‘Clean Power for Transport’. Het gaat om laadpunten verspreid over heel Vlaanderen die voor iedereen met een elektrische wagen op elk moment toegankelijk zijn (privélaadpalen zijn dus niet in deze cijfers opgenomen). Figuur 28 toont de evolutie van het aanbod aan publieke laadpalen. Het gaat over een totaal van 4.262 laadpalen op 1 januari 2021. 2,6% hiervan zijn snellaadpunten. De voorbije 4 jaar kwamen er gemiddeld jaarlijks bijna 1.000 laadpalen bij. De analyse van de ruimtelijke spreiding van de publieke laadpalen in Vlaanderen maakt gebruik van de cijfers van juli 2021 (in vergelijking met VRL 2019). Dit voor een totaal van 4.895 publieke laadpalen. Figuur 30 toont een kaart met de verspreiding van de laadpalen in Vlaanderen. Bijna de helft van de laadpalen staat in verstedelijkt Vlaanderen. Dit komt neer op een aanbod van 10 laadpalen per 10.000 inwoners (jonger en ouder dan 18 jaar). Dit aandeel ligt lager in randstedelijk Vlaanderen (bijna 7 laadpalen per 10.000 inwoners) en in landelijk gebied (bijna 6 laadpalen per 10.000 inwoners). Deze cijfers tonen tegelijk aan dat het aanbod aan publieke laadpalen voor elektrische wagens in Vlaanderen nog zeer laag is. Ter vergelijking waren in Nederland in december 2020 meer dan 60.000 publieke en semi-publieke laadpunten operationeel. Dit komt overeen met 34 laadpunten per 10.000 inwoners (Rijksdienst voor ondernemend Nederland, 2021). De meeste laadpalen bevinden zich in dichter bevolkte gebieden. 82% van de laadpalen bevindt zich in een kern terwijl 8% van de laadpalen zich nabij een woonlint bevinden. Het grootste aanbod van laadpalen bevindt zich volgens de ruimteboekhouding

Leasing bedrijven 1.650

Plug-in hybride 1.048

Batterij elektrisch CNG

Bedrijven

455

Particulier

4.118 1.802

757

239

FIGUUR 26 // INSCHRIJVINGEN VAN MILIEUVRIENDELIJKE WAGENS PER BRANDSTOF- EN EIGENAARSTYPE IN VLAANDEREN IN 2020 o.b.v. het Departement Mobiliteit en Openbare Werken

210

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

722

60.000

50.911

59.961

Bestelwagens, bussen & vrachtwagens

16.838

Personenwagens

42.163

2-, 3- en 4-wielers

13.781 40.000

28.994 7.934 20.000

36.266

15.984 5.548

20.403

8.264 3.742

9.926

4.072 2016

2017

2018

2019

2020

FIGUUR 27 // EVOLUTIE VAN HET AANTAL ELEKTRISCHE VOERTUIGEN PER TYPE IN VLAANDEREN o.b.v. Statbel (2021)(9)

Gewone laadpalen 4.151 4.000

3.000

2.000

1.000

(Ultra)snelle laadpalen 111

0 2017

2018

2019

2020

2021

FIGUUR 28 // EVOLUTIE VAN HET AANTAL PUBLIEKE LAADPALEN IN VLAANDEREN OP 1 JANUARI VAN HET KALENDERJAAR o.b.v. Statistiek Vlaanderen (2021)

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

211

Laadpalen

Aandeel laadpalen 2.589

Verstedelijkt Randstedelijk

976

Landelijk

1.330

Laadpalen/10.000 inwoners 53%

9,6

20

6,6 27

5,5

FIGUUR 29 // AANTAL EN AANDEEL PUBLIEKE LAADPALEN IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN OP 1 JULI 2021 o.b.v. Eco-Movement, Departement Mobiliteit en Openbare Werken

in woongebied, gevolgd door industrie (meer specifiek in de omgeving van ambachtelijke bedrijven en kmo’s en industriegebieden). Daarnaast is er een opmerkelijk aanbod van laadpalen in gebieden voor gemeenschapsvoorzieningen en openbaar nut. In totaal is 8% van de laadpalen in Vlaanderen in 2019 in de nabijheid van een treinstation te vinden (op afstand van 400m). Ten opzichte van de haltes van De Lijn bevindt bijna 70% van de laadpalen zich binnen een straal van 200 meter. Naar combimobiliteit zijn er dus voornamelijk kansen in de combinatie van elektrische verplaatsingen met het busverkeer terwijl het aanbod nabij de Vlaamse treinstations zeer beperkt is. 61% van de laadpalen bevinden zich binnen een knooppunt met waarde ‘goed of zeer goed’. Kijkend naar de combinatie met voorzieningen, zijn één op de drie laadpalen te vinden op een locatie met een goede knooppuntwaarde en voorzieningen zeer goed. 18% van de laadpalen bevindt zich nabij een locatie met de beste knooppunt- en voorzieningswaarde. Met andere woorden: het (beperkte) aanbod aan elektrische laadpalen is wel goed gelokaliseerd, voornamelijk naar knooppuntwaarde en minder naar voorzieningen toe.

Door de ontwikkelingen in de batterijtechnologie kan het vervoer van goederen en materialen via batterij-elektrische wagens op de weg ook op een steeds betere, kostenefficiënte en substantiële manier. Bovendien dwingt de steeds strengere regelgeving en de toenemende druk tot verduurzaming de logistieke sector tot nadenken (zoals lage-emissiezones in stedelijke gebieden). Ook truckfabrikanten zetten stappen in hun serieproductie van elektrische vrachtwagens, waarbij het rijbereik steeds toeneemt. Niet alleen de grote truckconstructeurs bieden elektrische varianten van hun voertuigen aan, ook nieuwkomers gooien zich in de strijd om de elektrificatie van het goederenvervoer. Mede door de gunstige prijsevolutie maakt deze technologie volgens het Vlaams Instituut Logisitiek (VIL) een goede kans op een relatief snelle doorbraak (VIL, 2021a). Om de mobiliteitsstroom verder te kunnen vergroenen via elektrificatie, zullen er investeringen in infrastructuur vereist zijn. Zo moet het aanbod aan laadpalen opgekrikt worden of moet speciale parkeerruimte voorzien worden (Christis & Vercalsteren, 2019). Bijkomende laadpalen kunnen zowel private als publieke laadpalen zijn. Op locaties waar weinig mensen een privé-oprit laadpalen januari 2020 landelijk

laadpalen juli 2021

randstedelijk

landelijk

verstedelijkt

randstedelijk verstedelijkt

FIGUUR 30 // LOCATIES VAN DE PUBLIEKE LAADPALEN IN VLAANDEREN OP 1 JULI 2021 o.b.v. Statistiek Vlaanderen (2021)

212

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Publieke laadpalen Gemeente-Stadsmonitor

Hoewel het aantal publieke laadpalen is toegenomen tijdens de afgelopen jaren, vindt minder dan een kwart van de Vlamingen (23%) dat er voldoende aanbod is aan publieke laadpalen in de gemeente. Het aandeel respondenten dat tevreden is met het aanbod aan publieke laadpalen is het grootst in de verstedelijkte

Verstedelijkte kern

kernen (28%). Uit de analyses blijkt dat hoogste dichtheid aan laadpalen zich situeert in het verstedelijkt gebied. De tevredenheidscores zijn allicht laag omdat het aantal laadpalen nog laag ligt.

Ontevreden

Neutraal

Tevreden

49,1%

22,6%

28,3%

Randstedelijke kern

57,3

21,8

20,9

Landelijke kern

57,2

21,5

21,2

60,2

Niet-landelijk lint

21,7

62,4

Landelijk lint

20,1

58,4

Verspreide bebouwing

18,1

22,3

17,5 19,4

FIGUUR 31 // “ER IS VOLDOENDE AANBOD AAN PUBLIEKE LAADPALEN IN MIJN GEMEENTE” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

Voorzieningen Zeer goed

Goed

Matig

Beperkt

18 Zeer goed

edraawtnuppoonK

Goed

Matig

Beperkt

FIGUUR 32 // AANTAL PUBLIEKE LAADPALEN VOLGENS KNOOPPUNTWAARDE EN VOORZIENINGEN IN VLAANDEREN OP 1 JANUARI 2020 o.b.v. Statistiek Vlaanderen

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

213

hebben om hun wagen te kunnen opladen, zijn de mogelijkheden van (semi-)publieke laadpalen belangrijk. De plaats van deze laadpalen zal belangrijk zijn om de stroom van elektrische wagens te bevorderen en te organiseren. Dit zal vervolgens een impact hebben op het gehele mobiliteitssysteem en zo ook op het ruimtegebruik. De meerderheid van de laadpalen die momenteel te vinden zijn in Vlaanderen, bevinden zich op een locatie die zeer toegankelijk is en op deze manier uitnodigen voor het gebruik van een elektrische wagen. Een studie uitgevoerd door Vlaanderen Circulair (2019) toont echter aan dat elektrificatie van de (personen)voertuigen niet voldoende is om de klimaatdoelstellingen te halen. Vermindering van de uitstoot vindt weliswaar plaats tijdens de gebruiksfase, maar de uitstoot ten tijde van de productie neemt toe. Bovendien neemt door de elektrificatie het aantal voertuigkilometers niet

af. Een bijkomende afname van de hoeveelheid personenkilometers met een wagen zal nodig zijn. Hiervoor is een gedragsverandering en modal shift nodig (Christis & Vercalsteren, 2019). Het Vlaams Energie- en Klimaatplan ondersteunt dit en zegt dat een goede ruimtelijke ordening als onderliggende factor nodig is om klimaatvriendelijke mobiliteit te ondersteunen. Als elektrificatie zorgt voor meer voertuigkilometers, dan is dit opnieuw nefast voor het fileleed en zal dit de Vlaamse praktijk van verspreide vestiging en planning versterken. Elektrificatie van het wagenpark stelt ons ook voor andere uitdagingen. De nodige materialen voor elektrische wagens blijven schaars, de ontginningen ervan hebben een milieu-impact en extra infrastructuur voor de recyclage van batterijen en elektromotoren zal nodig zijn (Christis & Vercalsteren, 2019).

// Verhogen van het fietsgebruik Een andere modus die een bijdrage heeft aan de verduurzaming van de mobiliteitsstroom, is de fiets. Het Vlaams Regeerakkoord en het Mobiliteitsverslag 2020 schrijven een prominente rol toe aan de fiets, die verhoogde bereikbaarheid koppelt aan meer verkeersveiligheid, betere leefbaarheid, luchtkwaliteit en gezondheid en die de impact op het klimaat vermindert (MORA Mobiliteitsraad, 2021). De fiets kan in eerste instantie de toenemende mobiliteitsdruk verzachten. Maar ook de fietspaden en fietssnelwegen kennen hun limieten, waardoor blijvend toenemend fietsgebruik ook kan leiden tot fietsdrukte. De vraag van burgers naar minder luchtverontreiniging, minder geluidshinder, vlotte mobiliteit en een stressvrije omgeving was nog nooit zo groot. Door ons verplaatsingsgedrag aan te passen en gemotoriseerde individuele verplaatsingen te vervangen door actieve verplaatsingen of collectieve verplaatsingen met

het openbaar vervoer, kunnen we onze gezondheid bevorderen én de mobiliteit voor iedereen verbeteren (Vlaams instituut Gezond Leven, 2019). Het fietsgebruik in Vlaanderen is al lange tijd in opmars. 17% van de woonwerkverplaatsingen in 2019 gebeurden met de fiets als hoofdvervoermiddel (versus 11,2% in 2009), 5% daarvan is met een elektrische fiets. Bij jongeren is het aandeel van de fiets nog hoger. Daar wordt 30% van de woon-schoolverplaatsingen met een fiets als hoofdvervoersmiddel afgelegd (Statistiek Vlaanderen, 2020a). Voornamelijk tijdens de lockdown ten gevolge van de coronacrisis was de fiets zeer populair als transportmodus. Een hip imago, gezondheidseffecten maar ook een hoge flexibiliteit en de betaalbare kostprijs zijn belangrijke hefbomen voor het gebruik van (e)fietsen (Vlaamse Milieumaatschappij, 2018). meetstations fietssnelwegen landelijke fietssnelwegen randstedelijke fietssnelwegen

meetstations fietssnelwegen

verstedelijkte fietssnelwegen

landelijke fietssnelwegen randstedelijke fietssnelwegen verstedelijkte fietssnelwegen

FIGUUR 33 // GEREALISEERDE EN GEPLANDE FIETSSNELWEGEN IN VLAANDEREN EN FIETSTELPUNTEN IN VLAAMS-BRABANT o.b.v. Provincies Antwerpen, Oost-Vlaanderen, Limburg, Vlaams-Brabant en West-Vlaanderen

214

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

188.083 350.000 300.000

30.380 Verstedelijkt

250.000

129.188

200.000 182.237

150.000 119.553

100.000

Randstedelijk

50.000

Landelijk Jan

Apr

Jul

Oct Okt

2019

Jan

Apr

Jul

Oct Okt

2020

FIGUUR 34 // TOTALE PASSAGE PER MAAND AAN DE FIETSTELPUNTEN VAN DE FIETSSNELWEGEN IN VLAAMS-BRABANT o.b.v. Provincie Vlaams-Brabant

Technologische evoluties zoals goedkopere en lichtere batterijen met meer capaciteit hebben bijgedragen aan de toegenomen diversiteit van fietsen. Elektrische fietsen en speed pedelecs (met trapondersteuning tot 45 km/uur) vergroten de actieradius, (elektrische) bakfietsen zorgen voor meer vervoerscapaciteit zonder in te boeten aan gebruiksgemak, vracht- of cargofietsen maken het evenwichtig vervoer van kleine vrachten mogelijk (MORA Mobiliteitsraad, 2021). Het fietsvriendelijk beleid dat in Vlaanderen een uitrol kent, sluit hierbij aan. De fietssnelwegen in Vlaanderen kennen een groei zowel wat betreft hun omvang (aantal km’s) als het gebruik ervan. Uit de cijfers van het Vlaams-Brabantse fietsnet is af te leiden dat het gebruik van de fietssnelwegen een toename kent in de aanloop naar de zomer (Figuur 34). Het betere weer en de langere dagen zorgen ervoor dat de fietssnelwegen frequenter worden gebruikt. Voornamelijk in de lente van 2020, tijdens de eerste lockdown ten gevolge van de coronacrisis is een sterke stijging van het aantal passages op te meten. De totale passages bereikten tegen de zomer bijna het jaartotaal van 2019. Ook telraam.net kwam met een gelijkaardige vaststelling. In de eerste week van de lockdown hebben zij een sterke daling van het totaal aantal verplaatsingen gemeten, maar daarna steeg het aantal voetgangers en fietsers, terwijl het aantal auto’s en vrachtwagens laag bleef (Beeckman, 2020). De herfst van 2020 kende dan weer gelijkaardige cijfers voor passage als diezelfde periode in 2019. De toename van het fietsgebruik in het voorjaar van 2020 was met andere woorden niet van structurele aard. De meetpunten op de fietssnelwegen kunnen gekoppeld worden aan de VRL-typologie.(4) De tellingen aan het verstedelijkt

meetpunt zijn gestopt in februari 2020, waardoor cijfers hiervoor niet meer terug te vinden zijn op de figuur. Op Figuur 35 is te zien dat voornamelijk de randstedelijke en landelijke fietssnelwegen het meeste passage kennen in zijn totaliteit. De vier meetpunten in randstedelijk gebied meten bijna de helft van alle passages in 2019, in 2020 al meer dan de helft. Vooral de gemiddelde cijfers per telpunt tonen aan dat de randstedelijke segmenten van de fietssnelwegen in Vlaams-Brabant het meest gebruikt worden. De drukste fietspaden zijn met andere woorden deze in de randstedelijke gebieden. Deze cijfers weerspiegelen zo de opzet van de fietssnelwegen die voornamelijk een fietsverbinding willen verzekeren tussen en naar de Vlaamse steden. De tijdstippen waarop passage gemeten is op de VlaamsBrabantse fietssnelwegen tonen een duidelijk patroon. Naast de ‘ochtend- en avondspits’ is ook de namiddag vanaf 14 u een populair moment om te fietsen langs deze paden. De analyse per jaartotaal 2019 en 2020 toont een verschuiving aan in de tijdstippen waarop het druk was op de fietssnelwegen. In 2020 kwam de ochtendspits iets later op gang, maar wat opvalt is de drukte in de namiddag die meer verspreid is en korter na de middag (fietspiek in de vroege namiddag) startte. Dit onder invloed van het meer recreatieve fietsen tijdens de eerste lockdown in België, ten nadele van het woon-werkverkeer met de fiets (als gevolg van de thuiswerkmaatregelen). Naast individuele verplaatsingen via de fiets is er ook een toename, of een sterk potentieel voor toename, van het goederenvervoer via de fiets. Dit wordt voornamelijk bij last-mile leveringen ingezet. Verschillende categorieën kunnen onderscheiden worden bij fietsvervoer, zoals fietskoeriers voor leveringen van dringende documenten of pakketten, postbelevering (al dan niet via vrachtfietsen), leveringen van goederen

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

215

Totaal 2019 Verstedelijkt

253.688

Randstedelijk Landelijk

Jaargemiddelde per punt 2019

Totaal 2020 15.238

1.034.434

253.688

1.438.277

964.402 2.252.524

15.238

206.887

1.088.650

Totaal

Jaargemiddelde per punt 2020

287.566

120.550

2.542.165

136.081

193.708

146.325

FIGUUR 35 // TOTALE PASSAGE AAN DE FIETSTELPUNTEN VAN DE FIETSSNELWEGEN IN VLAAMS-BRABANT o.b.v. Provincie Vlaams-Brabant

door bedrijven (denk maar aan thuisleveringen van voeding) of dienstverlening via de fiets (zoals thuisverpleging). Binnen elke gemotoriseerde stroom is er nog een potentieel om over te stappen naar de fiets, voornamelijk bij ‘shoppen’ is de grootste winst te boeken in een modal shift naar de fiets. De voordelen voor het goederenvervoer per fiets zijn gelijklopend aan deze voor het personenvervoer: in de stad is de fiets snel, kent geen parkeerproblemen, is flexibel hanteerbaar … Stedelijke leefbaarheidsmaatregelen (zoals steeds strengere emissienormen) zetten bedrijven aan om na te denken over hun vervoer en de fiets een kans te geven. De fiets voor goederenvervoer kan interessant zijn of concurrentieel zijn voor producten (brieven

Shiftable

en pakketten) met een zeer korte leveringstermijn, een bestemming op fietsafstand, voldoende hoge leveringsdichtheid en bij voldoende grote stromen. Aangezien de afstand een belangrijke beperking is voor het vrachtvervoer per fiets, is een belevering vanuit een hub of distributiecentrum een voorwaarde voor deze vorm van levering. Dit fietsvervoer kan vervolgens een oplossing zijn voor de inefficiëntie in de huidige belevering van de stad. Naast kostenbesparing en duurzaamheid kunnen ook maatschappelijke-ecologische motieven of marketingdoeleinden bedrijven overtuigen om meer gebruik te maken van de fiets (MORA Mobiliteitsraad, 2021).

Zonder goederen

Niet shiftable

8%

8%

Ontspanning 7% van gemotoriseerd verkeer 17%

Shopping Werk-onderwijs Bezorging

5%

10%

4%

Zaken

5%

Diensten

5%

5%

12% 5% 4%

FIGUUR 36 // POTENTIEEL VAN HET SHIFTEN VAN GEMOTORISEERDE STROMEN NAAR (VRACHT)FIETS o.b.v. Reiteren en Wrighton (2014)

216

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

5%

PERSPECTIEVEN In wat volgt worden enkele perspectieven/ ideeën beschreven die in de toekomst kunnen bijdragen aan het organiseren van de circulaire en duurzame ruimte. Zo kan de slimme organisatie van een stedelijk systeem bijdragen aan een duurzamere mobiliteit via intermodale knooppunten voor CO2-vrije stadslogistiek met ruimte voor deelsystemen. Daarnaast kan de organisatie van een stedelijk systeem via Energy Oriented Development bijdragen aan een energiezuinige samenleving. De benadering van voedselomgevingen kan een aanzet zijn om bewuster om te gaan met de toegang tot voeding. Ruimte voor circulaire activiteiten: van grondstof tot productie en consumptie In een circulaire economie wijzigt de relatie tussen producent en consument sterk: gedurende de levensloop van producten komen ze verschillende keren met elkaar in contact, bijvoorbeeld voor herstel. Dit is zeker zo in stedelijke gebieden, waar bijvoorbeeld de grootste huidige en toekomstige voorraad aan en vraag naar bouwmaterialen zit, o.a. voor renovaties. Vanuit de aspecten logistiek, innovatie en duurzame werkgelegenheid, zullen uitgerekend de stedelijke gebieden interessant zijn als locatie voor circulaire economie activiteiten (Van den Berghe & van Bakel, 2021). Met de transitie naar circulaire economie zal er een bepaalde nood aan ruimte zijn, precies om die nieuwe stromen van bijvoorbeeld bouwmaterialen of bijkomende hoeveelheden puin door ontharding op te vangen. Verschillende stedelijke omgevingen zijn geschikt voor verschillende soorten circulaire economie activiteiten met een verschillende omvang (De Mulder, Pennicx, & Zaman, 2021; Morisse, Mercelis, Van de Werf, Panalva-Halpin, & Menten, 2020). Korte ketenlogistiek en deelsystemen hebben goede binnenstedelijke ruimte nodig om de transitie naar circulaire economie te kunnen doorvoeren. De nood aan monofunctionele economische ruimte zal niet verdwijnen in een transitie naar meer circulaire economie. In het ruimtelijk beleid moet er dus voldoende aandacht gaan naar vernieuwing in de inrichting en het beheer van economische ruimte, zowel op bedrijventerreinen als voor locaties die woonomgevingen met economische activiteiten verweven. Een stedelijk winkelgebied met veel voetgangerspassage en een goede zichtbaarheid biedt bijvoorbeeld kansen om de huidige kleinhandel aan te vullen met activiteiten zoals (lichte) productie, herstel en verzameling. Er zal dus nood zijn aan ruimtes die bedoeld zijn voor laden- en lossen, verzameling, opslag en herstel. Meer residentiële, maar stedelijke omgevingen zijn dan weer goede locaties om deelsystemen lokaal uit te bouwen. Bij de ontplooiing van deelsystemen is een sterke business case van belang, maar het deelsysteem moet ook voor de gebruikers vertrouwen creëren en waarborgen (Dubois et al., 2020). Drukkere steenwegen waaraan deze residentiële omgevingen hangen, kunnen een goed aanknopingspunt vormen voor meer

bovenlokale economie die inzet op inzameling, eerste verwerkingen en scheidingen. Tot slot zijn strategisch gelegen bedrijventerreinen die op schaal van de stadsregio functioneren, met eventuele multimodaliteit, bijzonder interessant om zich te ontwikkelen als ‘Urban Resource Centres’: plekken waar inkomende, lokaal geproduceerde stromen samenkomen. Lokale inzameling, distributie, productie en ‘reverse logistics’ zullen in de transitie naar circulaire economie aan belang winnen. Dit betekent dat de economische waarde van dergelijke stadsregionale logistieke en verwerkende locaties enkel zal stijgen. Daarnaast zullen sommige automatiseringsprocessen die de productiviteit verhogen binnen de logistieke processen juist méér ruimte in beslag nemen (De Mulder et al., 2021; Morisse et al., 2020). Circulaire economie binnen een bepaald gebied vorm geven, betekent inzicht krijgen en vorm geven aan de onderlinge afhankelijkheid van actoren. Het organiseren van samenwerkingsverbanden tussen verschillende stakeholders, verschillende sectoren en overheden (lokaal, bovenlokaal, sectoraal) is hiervan een belangrijk onderdeel (Morisse et al., 2020). Het houdt onder meer in om samen met de actoren het discours te verhelderen, werken met de bestaande (ruimtelijke) kenmerken en context, sleutelen aan de financiële context, zoeken naar afspraken­ kaders, enz. (Kuhk, Luyten, & Willems, 2021). . De transitie naar een circulaire economie vereist dat zowel voldoende ruimte maar ook de ‘juiste’ ruimte voorzien wordt voor bedrijven die grondstoffen recycleren en/of opnieuw inzetten. Dit geldt bij de stromen van gerecycleerde granulaten van bouwen sloopafval en uitgegraven bodem, maar ook bij de stromen van andere secundaire minerale grondstoffen als baggerspecie, slakken, assen … Het streven naar een meer hoogwaardige toepassing van de grondstoffen kan mogelijk meer ruimte vragen, bijvoorbeeld opslagruimte voor selectief afgegraven gronden. Een te verwachten toekomstige evolutie is dat bijkomende volumes te recycleren granulaten zullen vrijkomen bij onthardingsprojecten. Een zeer ruwe inschatting geeft aan dat de 18.000 km potentieel te ontharden wegen (zie hoofdstuk 6) aanleiding zou geven tot 5.400.000 m3 te recycleren granulaten (bij een dikte van 30 cm voor de som van verharding en fundering en een wegbreedte van 1 m), wat overeenkomt met 80.000 grote zeecontainers. De behoefte aan minerale grondstoffen die niet ingevuld wordt door duurzaam geproduceerde secundaire grondstoffen, wordt bij voorkeur in de mate van het mogelijke ingevuld door Vlaamse primaire delfstoffen. De belangrijkste voorwaarde die de ruimtelijke ligging van een ontginning bepaalt, is uiteraard het voorkomen van de delfstof nabij de oppervlakte, in voldoende dikte en met zo weinig mogelijk stoorlagen op een voldoende grote, onbebouwde locatie. Maar daarnaast is aandacht nodig voor (ruimtelijke) duurzaamheidsaspecten zoals de mogelijkheid van duurzaam transport, en de optimale combinatie van functies,

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

217

Stedelijke gebieden zijn de interessantste locaties voor het organiseren van een circulaire economie, maar de ruimte is er beperkt.

zowel gelijktijdig met de ontginning (bijvoorbeeld windmolens, recyclageactiviteiten …) als opeenvolgend in de tijd (bijvoorbeeld ontginning – definitieve opslagplaats – overslagplaats) en de nabestemming van het terrein. Het project ‘Elerweerd’ nabij Dilsen-Stokkem en Maaseik is een voorbeeld van een maatschappelijk project van groot openbaar belang. Via de ontginning van grind wordt een natuurgebied gecreëerd dat 3 tot 3,5 meter lager zal liggen dan de rest van de omgeving. Daardoor zal de Maas het gebied vaker binnenstromen, waardoor er een dynamische riviernatuur zal ontstaan en krijgt de Maas meer ruimte in periodes van hevige regenval. Naast de prioritaire doelstellingen natuurontwikkeling en rivierveiligheid realiseert het project ook een meerwaarde voor landschap, toerisme en recreatief medegebruik: na de werken ontstaat een aaneengesloten, grensoverschrijdend riviernatuurlandschap van meer dan 700 ha aan weerszijden van de Grensmaas. Landbouwers zullen hun velden in perioden van droogte kunnen beregenen met water uit een grindplas (Provincie Limburg, s.d.). De polycentrische stad De mobiliteit op een duurzame manier organiseren vraagt een doordachte inrichting van het stedelijk systeem. Het principe van delen vormt een sterke basis om de stedelijke ruimte te vernieuwen en groener, gezonder en kwaliteitsvoller te maken

218

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

(Architecture Workroom Brussels, Boeijenga, & Vereniging Deltametropool, 2017). De polycentrische stad is een strategie die is opgenomen in de toekomstverkenning ‘De Lage Landen 2020-2100’. Door in iedere stadswijk intermodale knooppunten te organiseren voor gedeelde en geïntegreerde mobiliteit, verschuift de verkeersintensiteit naar een veelheid van kleinere kernen. Het polycentrisch mobiliteitsmodel biedt kansen om de stedelijke kwaliteit van de stadswijken gevoelig te verbeteren. Ook circulatieplannen dragen hiertoe bij. Een voorbeeld hiervan is de 15-minuten-stad die werd voorgesteld in Parijs. De omschakeling naar meer gedeeld vervoer (openbaar vervoer en deelwagensystemen) en daarmee gepaard de kansen om het aantal wagens te verminderen, zorgt ervoor dat een groot deel van de infrastructuur vrijkomt die vandaag is voorbehouden voor de wagen, zoals straten en parkeerplaatsen. Op die manier kan de publieke ruimte in de stad vergroten en kunnen de vervoersstroom verduurzamen (zie hoofdstuk 6). Ook de strategische visie van het BRV sluit hierbij aan. “Vlaanderen heeft in 2050 meer woon- en werkplekken nabij collectieve vervoersknopen of fietsinfrastructuur en concentraties van voorzieningen, zodat mensen hun dagdagelijkse verplaatsingen kunnen organiseren” (Vlaamse Regering, 2018). De nabijheid van dergelijke goed voorziene knooppunten, meer plaatsen voor autodeelplekken of fietssnelwegen en het uitrollen van de mobipunten zorgt voor meer mogelijkheden om de

mobiliteitsstromen efficiënter, energiezuiniger en duurzamer te maken. Nieuwe publieke plekken met een bundeling van laadpunten en deelsystemen vormen een ‘servicestation’ en zorgen zo voor een verbeterde bereikbaarheid en basismobiliteit. Daarnaast biedt een geïntegreerd en gedeeld mobiliteitssysteem kansen om het buitengebied op strategische plaatsen te reorganiseren en de ruimtelijke kwaliteit aanzienlijk te verbeteren. Op die manier wordt een halt toegeroepen aan de toenemende versnippering van de ruimte (Architecture Workroom Brussels et al., 2017). CO2-vrije stadslogistiek De Europese Commissie heeft zich het ambitieuze doel gesteld om in 2030 een CO2-vrije stadslogistiek te realiseren. Daarvoor is niet alleen overheidsbeleid nodig, maar ook een reorganisatie van de transportsector. De problematiek van het goederenvervoer in de stad moet worden aangepakt vanuit het perspectief van functionele stedelijke gebieden. Dit staat voor het stedelijke geheel dat de stad en de pendelzone omvat, overeenkomstig de definitie van de EU en de OESO. Ruimtelijk betekent dit dat er bij stadslogistiek rekening moet worden gehouden met het functionele vervoer en de economische betrekkingen tussen de binnenstedelijke centra en de omliggende stedelijke gebieden (Morisse et al., 2020). ZES ofwel zero-emissie-stadslogistiek is dan een antwoord om efficiënt en duurzaam het toenemende goederenvervoer en vervoer door lokale dienstverlening binnen steden aan te pakken. Binnen een dergelijke stadslogistiek wordt er zowel ingezet op minder vervoersbewegingen als op de inzet van CO2-neutrale voertuigen. Op deze manier kan de stroom van bevoorrading verduurzaamd worden terwijl de economische activiteiten hier geen hinder van ondervinden (Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, s.d.). De Green Deal Duurzame Logistiek is een voorbeeld van een samenwerkingsverband waarin wordt gewerkt aan emissievrije leveringen binnen de stadskernen. Bij het Vlaams Instituut voor Logistiek (VIL) lopen verschillende onderzoeken om de Vlaamse bevoorradingsketens te vergroenen. Zo onderzoekt VIL in de studie ‘Logibat’ wat de operationele en economische voorwaarden zijn om batterij-elektrisch transport haalbaar te maken en wat de vereisten zijn om een landelijk dekkend laadnetwerk uit te rollen (VIL, 2021a). Energy Oriented Development (EOD) De ruimtelijke organisatie stuurt de keuze voor de meest efficiënte en geschikte energiebron. Afhankelijk van de graad van verstedelijking zijn sommige plekken het meest geschikt voor windenergie, andere voor zonne-energie. De rendabiliteit van warmtenetten is afhankelijk van de warmtedichtheid, waarvoor onder andere een compacte bebouwing in de nabijheid van een warmtebron nodig is (zoals bijvoorbeeld diepe geothermie). Energy Oriented Development (EOD) biedt kansen om de versnippering van het landschap tegen te gaan, op strategische plaatsen te verdichten en onze ruimtelijke voetafdruk

aanzienlijk te verkleinen (Architecture Workroom Brussels et al., 2017). EOD kan de ontwikkeling van lokale energiegemeenschappen een kans bieden om lokale energienetten te organiseren. Binnen dergelijke systemen kunnen buren energie produceren, gebruiken en delen. De verwachte elektrificatie van voertuigen voor (goederen)transport zal de mogelijkheden/vraag voor energieopslag nog gevoelig doen toenemen bij particulieren, maar voornamelijk in logistieke bedrijven. Het rendement kan sterk verbeteren door samenwerking met omliggende bedrijven in zo’n lokale energiegemeenschap, waarbij energieproductie- en opslagcapaciteit wordt gedeeld en het verbruik op elkaar wordt afgestemd (VIL, 2021b). Gezonde en milieuverantwoorde voedselomgevingen De noodzaak om gezonde en milieuverantwoorde voedingspatronen te stimuleren werd al herhaaldelijk vastgesteld. Inzichten uit de sociale wetenschappen (communicatie, gedragsinzichten) helpen om de transitie naar een duurzaam voedingssysteem te bewerkstelligen. De consument neemt een belangrijke plaats in binnen het voedingssysteem. Hoewel hij een soevereine actor is, ligt de verantwoordelijkheid voor een ander voedingspatroon niet uitsluitend bij de consument. Het beleid en de betrokken actoren ((primaire) producent, retail, horeca, catering …) spelen een belangrijke rol. Door te werken aan de bredere voedselomgeving zal de effectiviteit van het voedingsbeleid voor duurzame en gezonde voeding stijgen. De term voedselomgeving wijst op de voedingswaarde, voedselveiligheid, prijs, informatie en promotie van voeding in de omgeving waar het dagelijks leven van mensen zich afspeelt. Het is deze omgeving die de mogelijkheden en keuzes bepaalt om een bepaald voedingspatroon te volgen. Milieuverantwoorde en gezonde voedselomgevingen worden gekenmerkt door een goede bereikbaarheid, beschikbaarheid, betaalbaarheid en zichtbaarheid van milieuverantwoorde en gezonde voeding, terwijl de keuze voor niet-­milieuverantwoorde en ongezonde voeding wordt afgeraden (Vanoutrive & Cant, 2020). Voedingskeuzes worden mede beïnvloed door persoonlijke voorkeuren. Deze voorkeuren worden vormgegeven door een mix van interpersoonlijke en persoonlijke factoren zoals smaak, gebruiksgemak, waarden, tradities, cultuur … Het consumptieproces voor voeding wordt gekenmerkt door snelle en routinematige beslissingen die beïnvloed worden door veel externe factoren (Slabbinck et al., 2018). Onze voedingsgewoonten worden voor een groot stuk vormgegeven door de bestaande voedselomgevingen (Vanoutrive & Cant, 2020). Nood aan meer precieze data om circulaire (stromen) in kaart te brengen Zoals Tapia et al. (2019) aantonen zijn vooral de indicatoren voor (materiaal)stromen goed uitgewerkt op nationaal niveau (zoals bijvoorbeeld DMI (Direct Material Input)(5) en DMC (Domestic Material Consumption),(6) Raw Material Input (RMI)(7) of Raw

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

219

Material Consumption (RMC)(8)). Dezelfde gegevens op bedrijfsbasis zijn moeilijk te verkrijgen, en de precieze locatie van vele (binnenkomende en uitgaande) stromen is niet te achterhalen uit algemene statistieken. Daarnaast zeggen deze materiaalsintensiteitsindicatoren niet veel over de omvang en de werking van circulaire economie in een bepaald gebied. Er is meer gedetailleerde informatie nodig over het aandeel van het gebruikte secundaire materiaal in het totale verbruikte materiaal. Er bestaan wel statistieken over afvalproductie en -verwerking, maar die laten niet toe om te achterhalen waar de verwerking effectief plaatsvindt, of er terugwinning en/of recyclage gebeurt (Tapia et al., 2019). OVAM meet met verschillende indicatoren in haar circulaire-economiemonitor de circulaire stromen via 3 pijlers. Eén pijler kijkt naar het verbruik van natuurlijke hulpbronnen op macroniveau,

een tweede pijler kijkt voornamelijk naar productie van afval en een derde kijkt naar verschillende recyclage-indicatoren. Een belangrijke tool hierbij is het Online Symbioseplatform. Hoewel de indicatoren en het platform nuttig zijn om een globaal beeld te schetsen van circulaire economie op Vlaams niveau, zijn deze moeilijk op een lokale schaal te verruimtelijken. Met uitzondering van het Online Symbioseplatform zijn de gegevens niet te koppelen aan precieze locaties van bedrijven. Er is voorlopig een duidelijk hiaat aan precieze (bedrijfs)data over stromen. Ondanks alles bestaan er verschillende inspirerende metabolismestudies die de eigenschappen en toekomstige ontwikkeling van een bepaald gebied kunnen verhelderen en de brede samenhang tussen materiaalstromen, actoren en ruimtelijke kenmerken in beeld brengen (Kuhk et al., 2021).

Onze voedingsgewoonten krijgen grotendeels vorm door de bestaande voedselomgevingen. 220

Duurzame voedselomgevingen Case Gent

UITVOERDERS:

• Duurzame voedselomgevingen, 2020: Thomas Vanoutrive – Onderzoeksgroep voor Stadsontwikkeling, Faculteit Ontwerpwetenschappen, UAntwerpen Jeroen Cant – Faculteit Ontwerpwetenschappen, UAntwerpen • Voedselomgevingen in kaart en beeld (verwacht 2021): Atelier Romain, Let Us en Vlaams Instituut Gezond Leven RESULTATEN:

Deze studie gebruikt het concept voedselomgeving om de brug te maken tussen omgeving en voeding. Ze bespreekt op basis van academische literatuur en een aantal voorbeelden het concept ‘gezonde en duurzame voedselomgeving’ als basis voor beleid. De overkoepelende doelstellingen zijn om de impact op het milieu van het voedselsysteem te beperken, en om gezonde voedingspatronen te stimuleren die een antwoord bieden op onder meer de toenemende problematiek van overgewicht en obesitas. Daarnaast zijn er gerelateerde doelstellingen zoals het versterken van de band tussen producenten en consumenten om zo de vervreemding op vlak van voeding te counteren. Het conceptueel kader dat uitgewerkt werd door Vanoutrive en Cant, 2020, werd toegepast in de praktijk aan de hand van een concrete case: de stad Gent. In een eerste fase werd een globale inschatting gemaakt van de voedselomgevingen op het grondgebied van Gent. Het aantal en type van voedselaanbieders werd in beeld gebracht waarbij een eerste inschatting werd gemaakt over het soort aanbod en of dit eerder (on)gezond dan wel (on)duurzaam was. Dit gaf een inschatting waar voedselwoestijnen (lage beschikbaarheid aan voeding), voedselmoerassen (hoge beschikbaarheid ongezonde voeding) of voedseloases (hoge beschikbaarheid zowel gezonde als ongezonde voeding) terug te vinden waren.

Bevoorradingsketens

Voedselomgeving

• • • •

• • • •

Productie Verwerking Opslag Distributie

Fysieke toegang Betaalbaarheid Informatie/promotie Kwaliteit/veiligheid

Consumptiegedrag

Voedingspatroon

Impact • Sociaal • Economisch • Milieu

Gezondheid

Beschikbaarheid

Toegang/bereikbaarheid

Gebruik

FIGUUR 37 // DE VOEDSELOMGEVING GESITUEERD IN HET BREDERE VOEDSELSYSTEEM o.b.v. Vanoutrive & Cant (2020)

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

221

In een tweede fase werden een aantal buurten gekozen waar fijnmaziger gekeken werd naar de voedselomgeving en hoe de dynamiek precies in elkaar zit. In samenwerking met lokale actoren en de burger werd dieper ingegaan op de voedselomgeving en hoe deze gepercipieerd wordt. Op basis van deze aanpak zijn er aanbevelingen en interventies geformuleerd. Zo bundelt een voedsellens de aandachtspunten voor lokale overheden bij het opzetten van een gebiedsgerichte voedselstrategie.

FIGUUR 38 // SYNTHESEKAART VAN HET TYPE VOEDSELOMGEVINGEN IN GENT (Vanoutrive & Cant, 2020)

222

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Eindnoten (1) Cijfers exclusief asfaltgranulaat voor hergebruik in nieuw asfalt. (2) Alle grond, zonder beperking tot de diepte waarop bodemvorming plaatsvindt. (3) Deze autodeelsystemen zijn: Cambio, Cozycar/Cozywheels, Partago, Dégage!, Tapazz, Stapp.in, Batt Mobility, CarAmigo Poppy en Green Mobility maken de adressen van hun wagens niet openbaar wegens privacy redenen, waardoor deze niet zijn opgenomen in de analyse. Beide aanbieders opereren in stedelijk gebied in Vlaanderen en hebben in totaal 440 wagens in aanbieding. (4) Ligging meetpunten naar VRL: –  Landelijk: 8 meetpunten –  Randstedelijk: 4 meetpunten –  Verstedelijkt: 1 meetpunt (5) “De DMI meet de directe en feitelijke input van materialen in een bepaalde nationale economie, afkomstig uit het natuurlijke milieu of uit de rest van de wereld. Het omvat de totale hoeveelheid materialen (met uitzondering van bulk-materiaalstromen zoals water en lucht) die van economische waarde zijn en die beschikbaar zijn voor het productiesysteem van de nationale economie. DMI vertegenwoordigt de totale materiaaldoorvoer of de materiële omvang van een economie.” (eigen vertaling, <https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Glossary:Direct_material_input_ (DMI)>, geraadpleegd op 2020-08-22 (6) DMC staat dan voor het “binnenlandse materiaalverbruik, […] [en] meet de totale hoeveelheid materialen die rechtstreeks door een economie wordt gebruikt [.] [Het] wordt gedefinieerd als de jaarlijkse hoeveelheid grondstoffen die op het binnenlandse grondgebied wordt gewonnen, plus alle fysieke invoer minus alle fysieke uitvoer. De DMC-indicator geeft een beoordeling van het absolute niveau van het gebruik van hulpbronnen en maakt het mogelijk een onderscheid te maken tussen het verbruik dat wordt bepaald door de binnenlandse vraag en het verbruik dat wordt bepaald door de exportmarkt. Het is belangrijk op te merken dat de term “verbruik” zoals die in de DMC wordt gebruikt, duidt op schijnbaar verbruik en niet op eindverbruik. DMC omvat geen upstream “verborgen” stromen [of “hidden” flows”] die verband houden met de invoer en uitvoer vangrondstoffen en producten. (eigen vertaling, <https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Glossary:Domestic_material_consumption_(DMC) >, geraadpleegd op 2020-08-22). (7) RMI “is de hoeveelheid grondstoffen die nodig is voor de productie van de goederen die beschikbaar zijn voor gebruik in de productie- en consumptieactiviteiten van de economie” (eigen vertaling, Eurostat < https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Glossary:Material_ flow_indicators>, geraadpleegd op 2020-08-22). (8) RMC “meet de totale hoeveelheid grondstoffen die nodig is om de goederen te produceren die door de economie worden gebruikt (ook wel “materiaalvoetafdruk” genoemd)” (eigen vertaling, Eurostat < https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Glossary:Material_flow_ indicators>, geraadpleegd op 2020-08-22). (9) 2,3,4-wielers : bromfietsen, speedpedelec, lichte vierwielers … (exclusief personenwagens).

Referentielijst • Architecture Workroom Brussels, Boeijenga, J. & Vereniging Deltametropool. (2017). De Lage Landen 2020-2100. Een toekomstverkenning. Brussel. • Autodelen.net. (2021a). Deelsystemen delen nog meer tijdens coronacrisis. https://www.autodelen.net/ delen-tijdens-coronacrisis • Autodelen.net. (2021b). Rapport autodelen 2020. • Beeckman H. (2020). De lockdown deed ons fietsen als nooit tevoren. Wordt de drukte op de fietspaden vanaf juni onhoudbaar? VRT.NWS. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/05/19/de-lockdown-deed-ons-fietsen-als-nooit-tevoren/ • Carmen R. et al. (2019). Car-sharing in Flanders. • Christis M. & Vercalsteren A. (2019). Impact of Circular Economy on achieving the climate targets: case mobility. • De Jong R. (s.d.). De paradox van het autodelen: minder auto’s maar meer kilometers? https://www.autodelen.net/blog/ paradox-autodelen-minder-autos-meer-kilometers/) • De Mulder, S., Pennicx, I. & Zaman, J. (2021). Transitie naar deeleconomie en circulaire economie. Het belang van de verweving van wonen met licht industriële activiteiten. Ruimte, 49 (maart-april-mei 2021), 64-69. • De Smet L., Bogaert S., Vandenbroucke D., Van Hyfte A., De Coster K.,. (2009). Onderzoek duurzame bevoorrading: gebruik lokale oppervlaktedelstoffen of import van minerale grondstoffen. • Departement Mobiliteit en Openbare Werken. (2021). Milieuvriendelijke voertuigen, cijfers en statistieken. https://www.milieuvriendelijkevoertuigen.be/cijfers

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

223

• Departement Omgeving. (2019). Evoluties energiegebruik en broeikasgasemissies transport Vlaanderen. https://omgeving. vlaanderen.be/evoluties-energiegebruik-en-broeikasgasemissies-transport-vlaanderen • Departement Omgeving. (2020a). Emissie broeikasgassen per sector. https://www.milieurapport.be/milieuthemas/ klimaatverandering/broeikasgassen/emissies-broeikasgassen-per-sector • Departement Omgeving. (2020b). Milieurapport: Aantal wegvoertuigen. https://www.milieurapport.be/sectoren/transport/ sectorkenmerken/aantal-wegvoertuigen • Departement Omgeving, OVAM, VITO. (2021). Monitoringsysteem Duurzaam Oppervlaktedelfstoffenbeleid (MDO). https://omgeving.vlaanderen.be/monitoringsysteem-duurzaam-oppervlaktedelfstoffenbeleid-mdo • Di Maria, E., Van Acker. (2018). Downcycling versus recycling of construction and demolition waste: Combining LCA and LCC to support sustainable policy making. Waste Management, 75, 3-21. • Dubois, M., De Meyer, L., Vandorpe, I., Lauwers, D., De Jonghe, N., Dooghe, D. & Wynants, K. (2020). Verkenning van omgevingsimpact van deelsystemen in Vlaanderen, Stand van zaken op basis van inventaris, documentanalyse en bevraging van kenners, studie in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. • Europese Commissie. (2019). Een Europese Green Deal. https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/ european-green-deal_nl • Frijters, E., Klijn, O., Driessen, B., Vetrugno, C., Hongjuan, Z., Vietti, M., ... Van Dyck, K. (2018). Metabolisme van Antwerpen: Stad van Stromen, i.o.v. Stad Antwerpen, OVAM, Departement Omgeving, Havenbedrijf Antwerpen NV, Team Vlaams Bouwmeester. • Ghisellini, P., Cialani, C. & Ulgiati, S. (2016). A review on circular economy: the expected transition to a balanced interplay of environmental and economic systems. Journal of Cleaner Production, 114, 11-32. • Gillabel J., D. H. N., Dierckx P., Vanassche S., Vanderreydt I. (2016). Stimuleren van het gebruik van gerecycleerde (en secundaire) granulaten in hoogwaardige toepassingen. Studie uitgevoerd in opdracht van het Steunpunt Duurzaam Materialenbeheer. • Kuhk, A., Luyten, E. & Willems, E. (2021). Welke circulaire toekomst willen we? Ruimte, 49(maart-april-mei), 70-75. • Lyen K., Mercelis F., Van den Broek D., Van de Genachte G., De Coster K. & De Vos K. (2016). Onderzoek naar de mogelijke rol van de waterwegbeheerders in de duurzame voorzieningen in minerale bouwgrondstoffen in Vlaanderen op en langs het waterwegennetwerk. • Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. (s.d.). Op weg naar ZES. https://opwegnaarzes.nl/ • MORA Mobiliteitsraad. (2021). Mobiliteitsverslag 2020. • Morisse, B., Mercelis, F., Van de Werf, K., Panalva-Halpin, K. & Menten, N. (2020). Vier stedelijke cases over mogelijke transitierichtingen naar circulaire economie in functie van Segmentatie V, in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. • Multani M., Bachus K. & Ampe K. (2021). Circulaire jobs in Vlaanderen • OVAM. (2013). Materiaalbewust bouwen in kringlopen. • OVAM. (2019a). Bedrijfsafval en secundaire grondstoffen productiejaar 2004-2018 (uitgave 2019). • OVAM. (2019b). Delen is het nieuwe hebben in een circulaire economie. https://www.ovam.be/ delen-is-het-nieuwe-hebben-in-een-circulaire-economie • Peeters, L. (2019). Beleidsnota 2019-2024 Mobiliteit en Openbare Werken. • Provincie Limburg. (s.d.). Projectgrindwinningscomité: Project Elerweerd. https://www.limburg.be/pgcprojectelerweerd • Raes, W., Van Pelt, A., Smeets, K., Wante, J., Mouligneau, B. & Alaerts, L. (2020). Naar een circulaire economie monitor voor Vlaanderen. Een eerste invulling door OVAM. • Reiter, K. & Wrighton, S. e. (2014). Cyclelogistics, Moving Europe forward. Potential to shift goods transport from cars to bicycles in European cities • Rijksdienst voor ondernemend Nederland. (2021). Elektrisch Rijden op (de) weg – voertuigen en laadpunten. • Rubens, K., Neven, L. & Jonckheere, J. (2021). Voeding en milieuverantwoorde consumptie: naar gezonde voedingspatronen voor een gezonde planeet - Achtergronddocument bij aanbevelingen bij de voedingsdriehoek, Vlaams Instituut Gezond Leven i.s.m. Departement Omgeving en Agentschap Zorg en Gezondheid.

224

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

• Slabbinck H., Van Kerckhove, A., Vermeir I., Geuens M., Boudry E., Coucke N.,. (2018). Eindrapport Langetermijneffecten gedrag. Hoe de Vlaamse consument begeleiden naar een milieuverantwoord consumptiepatroon. • Statbel. (2021). Voertuigenpark. https://statbel.fgov.be/nl/themas/mobiliteit/verkeer/voertuigenpark#panel-12 • Statistiek Vlaanderen. (2020a). Modale verdeling woon-schoolverkeer. https://www.statistiekvlaanderen.be/nl/ modale-verdeling-woon-schoolverkeer • Statistiek Vlaanderen. (2020b). Personenwagenpark. https://www.statistiekvlaanderen.be/nl/personenwagenpark-0 • Statistiek Vlaanderen. (2021). Publieke laadpunten voor elektrische wagens. https://www.statistiekvlaanderen.be/nl/ publieke-laadpunten-voor-elektrische-wagens • Tapia, C., Bianchi, M., Zaldua, M., Courtois, M., Micheaux, P., Bassi, A., ... Wischott, V. (2019). CIRCTER – Circular Economy and Territorial Consequences. Main Report. • Van den Abeele L., Christis, M., Van Hoof V., Nielsen P. (2019). Strategische kennisontwikkeling m.b.t. minerale grondstoffen: inzichten verzamelen rond de import vna minerale grondstoffen naar Vlaanderen, uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. • Van den Berghe K. & van Bakel S. (2021). Een circulair ontwerp moet ook circulair werken. gebiedsontwikkeling.nu. • Van Hover E. & Daneels A. (2015). Op weg naar een groene economie. • Vanoutrive T. & Cant J. (2020). Naar gezonde en duurzame voedselomgevingen. Studie in opdracht van de Vlaamse overheid, Departement Omgeving. • Vercalsteren A., Boonen K., Christis M., Dams Y., Dils E., Geerken T., ... Vander Putten E. (VMM). (2017). Koolstofvoetafdruk van de Vlaamse consumptie, studie uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse Milieumaatschappij, MIRA. • VIL. (2021a). Logibat. https://vil.be/project/logibat/ • VIL. (2021b). Logigrid. https://vil.be/project/logigrid/ • Vlaams instituut Gezond Leven. (2019). Samen Sterk. Mobiliteit en gezondheid. • Vlaamse Regering. (2017). Startnota Zorgen voor een energietransitie. (VR 2017 3006 DOC.0617/2TER). • Vlaamse Regering. (2018). Strategische visie van het BRV. Brussel: Vlaamse Regering • Vlaamse Regering. (2019). Beleidsnota Omgeving 2019-2024. Brussel • Vlaanderen Circulair. (2021). De Circulaire Economie: Wat is dat? https://vlaanderen-circulair.be/nl/kennis/wat-is-het • VMM. (2018). Milieuverkenning 2018. Oplossingen voor een duurzame toekomst. Milieurapport Vlaanderen. Aalst: Vlaamse Milieumaatschappij.

4 // STROMEN VERDUURZAMEN

225

Hoofdstuk 5

Gezonde leefomgeving waarborgen De dagelijkse leefomgeving van mensen heeft een belangrijke invloed op hun fysieke en mentale gezondheid. Die omgeving wordt bepaald door de sociale en economische context en de fysieke leefomgeving. Het ruimtelijk beleid, dat de fysieke leefomgeving ordent, heeft dus een wezenlijke impact op onze gezondheid. Denk maar aan kwaliteitsvolle woningen, aantrekkelijke openbare ruimte en groen,

We definiëren een gezonde fysieke leefomgeving als een leefomgeving die als prettig wordt ervaren, die uitnodigt tot gezonde keuzes en leefwijze, waar de druk op de gezondheid minimaal is en een waar sociale interactie mogelijk is. Al moet erkend worden dat een gezonde leefomgeving niet louter bepaald wordt door meetbare kenmerken, maar ook door hoe mensen (subjectief) hun leefomgeving

voldoende voorzieningen, gezonde m ­ obiliteit …

ervaren, waarbij wat belangrijk is voor de één (bv. een autoluwe omgeving), dat niet noodzakelijk is voor de ander (impact van een autoluwe omgeving op toegankelijkheid voor mensen die minder goed ter been zijn).

Welke evoluties verwachten we? De druk op onze fysieke leefomgeving is zeer hoog, dit zagen we ook in de data over natuurlijk kapitaal en stromen. Dit leidt ertoe dat we worden blootgesteld aan diverse stressoren zoals luchtvervuiling, omgevingslawaai, hittestress … De mate van blootstelling hangt af van waar iemand woont, werkt en tijd doorbrengt of waar iemands voedsel wordt geproduceerd. Maar in Vlaanderen zijn de verschillen tussen gebieden eerder klein. Dit omwille van de grote versnippering en verstedelijking. Vrijwel iedereen ondergaat dus een te hoge blootstelling aan diverse

stressoren, met mogelijk negatieve gezondheidseffecten tot gevolg. Het beperken van de (impact van) hinderaspecten is daarom, in combinatie met gezondheid bevorderende ingrepen, één van de belangrijkste ruimtelijke uitdagingen. Naast de aandacht voor de meetbare blootstelling aan diverse stressoren, komt ook de menselijke waardering van de omgeving steeds meer op de voorgrond. Het gaat dan om de beleving van hinder of de appreciatie van groen in de leefomgeving, en komen we meer en meer op het terrein van de subjectieve kwaliteit.

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

227

verstedelijkt

100%

Zowel in verstedelijkt, randstedelijk als landelijk Vlaanderen worden mensen blootgesteld aan te hoge concentraties van fijn stof. (PM2,5).

100%

randstedelijk

landelijk

99%

41% van de Vlamingen woont op een locatie die slecht scoort voor hittestress. Het aandeel is het grootst in verstedelijkt gebied.

59%

32%

fijn stof

hittestress 68%

65%

Meer dan de helft van de Vlamingen in verstedelijkt gebied wordt blootgesteld aan te hoge concentraties van stikstofdioxide.

27%

70%

Blootstelling aan te hoge concentraties van ozon komt vaker voor in landelijk en randstedelijk Vlaanderen t.o.v. verstedelijkt Vlaanderen.

35% 23% 7%

ozon

stikstofdioxide

7 6

Minstens een kwart van de Vlamingen is blootgesteld aan een te hoge geluidsbelasting van een autoweg. En minder dan 1% van de Vlamingen van een spoorweg.

-2°C

autoweg

spoorweg

wel lokaal groen

30%

16% 39%

31%

geluidshinder

geen lokaal groen

28% 56%

geurhinder

7%

Lokaal groen zorgt voor een verschil in gevoelstemperatuur van 2°C.

Vlamingen ervaren vooral geluidshinder en in mindere mate hinder door geur of licht. De hinder is voornamelijk afkomstig van verkeer, buren of bedrijven.

13% lichthinder

80%

tamelijk tot extreem een beetje helemaal niet

228

HS 5 — GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

12 Om de ruimtelijke staat

oppervlakte 75,9%

7%

13%

80%

69,3%

65,4%

van Vlaanderen te bekijken, maken we een Een meerderheid van de onderscheid in drie type Vlamingen is tevreden gebieden. In Vlaanderen over de leefomgevingsis er weinig verstedelijkt kwaliteit. Mensen in gebied. Tegelijkertijd open bebouwing zijn is overaltevreden veel hetermeest en bebouwing, ookrijwoning in mensen in een landelijktuin gebied. zonder zijn het minst tevreden.

inwoners

40%

hoofdgebouwen

20%

30%

open bebouwing

61,9%

22%

48%

appartement loft studio

halfopen bebouwing

verstedelijkt gebied

52,2%

40%

rijwoning zonder tuin

rijwoning met tuin

randstedelijk gebied

landelijk gebied

16 hoog

laag

ruimtebeslag

85%

61%

verharding

50%

25%

activiteitsgraad

2013

2016

laag

De druk op toegankelijk groen neemt toe activiteitsgraad = door een daling in oppervlakbevolkingsdichtheid en te in combinatie met een bevolkingsstijging.

23%

tewerkstelling

1 ha publiek toegankelijk groen

1 ha publiek toegankelijk groen

efficient, overzichtelijk en leesbaar

inwoners

Groen nabij de woning heeft gunstige gezondheidseffecten. De ongunstige effecten (astma en ontstekingsreacties) worden wellicht veroorzaakt door pollen en fijn stof.

25%

69%

57%

hoofdgebouwen

beter concentratievermogen

10%

Layout infographics behouden van Rapport 1.0

een betere diastolische bloeddruk

29%

6%

12%

minder biologische veroudering en herstelbare DNA-schade

2% overig

minder luchtweginfecties

Om de ruimtelijke staat van Vlaanderen Jongeren diemaken opgroeien te bekijken, in de buurt van we een onderscheid landbouw hebben meer in drie structuren van sporen van glyfosaat in bebouwing. Opvallend het bloed. We stellen is dat we binnen kernen meer luchtweginfecties en bebouvastverspreide in verstedelijkt en randstedelijk wing diverse functies gebied t.o.v.aantreffen. het door elkaar landelijk gebied. Linten daarentegen zijn

kernbebouwing

lintbebouwing

verspreide bebouwing

10% oppervlakte 137 000 ha

13 000 km lint

153 000 gebouwen

glyfosaat verharding

luchtweginfecties 51%

40%

32%

variatie functies

vaak monofunctioneel.

GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN —— HS 5 // GEZONDE LEEFOMGEVING KERNBEGRIPPEN WAARBORGEN HS 51

229

Wat betekenen deze evoluties voor onze ruimte en ons ruimtelijk gebied? Door ruimtelijke transformaties kunnen we een belangrijke bijdrage leveren aan gezondheidspreventie door ruimte te ontwikkelen die de schadelijke gezondheidseffecten beperkt en de positieve effecten maximaliseert. Bovendien merken we dat positieve ingrepen een cumulatief effect hebben. Zo zorgt de nabijheid van groen zowel voor een milderend effect op vlak van blootstelling als op vlak van tevredenheid over de leefomgeving. Daarnaast kan ruimtelijk beleid ook een rol spelen binnen curatieve gezondheidszorg, door aandacht te hebben voor aanbod van zorginstellingen of door omgevingen te creëren die herstel en heling bevorderen.

230

In de ruimtelijke visievorming zagen we de afgelopen jaren de interesse groeien voor het complexe samenspel tussen ruimtegebruik, omgevingskwaliteit, blootstelling aan stressoren en de uiteindelijke gezondheidseffecten. Maar deze thematiek trekt niet enkel de aandacht van professionals, er is ook grote maatschappelijke interesse. Dit toont zich in de vele actiegroepen rond thema’s als lawaai, luchtvervuiling en chemische stoffen. Maar ook in het enthousiasme waarmee mensen bijdragen aan Citizen Science projecten zoals Curieuzeneuzen. Dit stelt ons in staat om grondig onderzoek te doen naar het exposoom, of de mate van blootstelling. Maar ook voor de subjectieve waardering van onze leefomgeving is de bijdrage van individuen zeer waardevol. De inzichten die hieruit voort komen, stellen ons in staat om betere keuzes te maken op weg naar kwaliteitsvollere leefomgevingen.

Hoofdstuk 5

Gezonde leefomgeving waarborgen CAROLINE TEUGHELS, KAREN VAN CAMPENHOUT, PETER VERVOORT, MAJA MAMPAEY LECTOREN:

Jens Aerts (BUUR Part of @swecobelgium) Mieke Nolf (VRP) Etienne Van Hecke (KU Leuven) Thomas Verbeek (University of Sheffield) Veerle Verheyen (VITO / UAntwerpen)

UITDAGINGEN Gezondheid wordt door de WHO (World Health Organisation) beschouwd als een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welzijn en niet alleen de afwezigheid van aandoening of handicap (World Health Organisation, 1948). Een gezonde leefomgeving is dus een leefomgeving die als prettig wordt ervaren, die uitnodigt tot gezonde keuzes en leefwijze, waar de druk op de gezondheid minimaal is en een waar sociale interactie mogelijk is. Meer concreet is een gezonde leefomgeving, volgens de brede definitie van het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM, 2019), een leefomgeving die rekening houdt met de behoeften van de (toekomstige) bewoners en specifieke bevolkingsgroepen (kinderen, jongeren, ouderen, chronisch zieken, gehandicapten, lagere inkomensgroepen) en: • zuiver en veilig is; • uitnodigt tot bewegen, spelen en sporten; • fietsen, wandelen en gebruik van openbaar vervoer stimuleert en zorgt voor goede bereikbaarheid; • ervoor zorgt dat mensen elkaar kunnen ontmoeten; • een goede milieukwaliteit heeft; • voldoende groen, natuur, water en aandacht voor klimaatadaptatie heeft; • gezonde en duurzame woningen heeft; • een aantrekkelijke en gevarieerde openbare ruimte heeft;

•

een gevarieerd aanbod aan voorzieningen heeft (bijvoorbeeld woningen, scholen, winkels, cultuur, bedrijven, openbaar vervoersvoorzieningen, sport).

De dagelijkse leefomgeving van mensen, waar zij wonen, spelen en werken, wordt bepaald door sociale en economische context en de fysieke omgeving – die allemaal invloed kunnen hebben op de gezondheid (World Health Organisation, 1986). Individuele kenmerken en levensstijl spelen hierbij ook een rol. Onder de noemer ‘Health in All Policies’ promoot de WHO het structureel inbedden van gezondheidsbeleid in alle beleidsdomeinen en -niveaus. Omgevingsbeleid kan een belangrijke bijdrage leveren aan gezondheidspreventie door omgevingen te ontwikkelen die de schadelijke gezondheidseffecten beperken en de positieve effecten maximaliseren. Daarnaast kan omgevingsbeleid ook een rol spelen binnen curatieve gezondheidszorg, door aandacht te hebben voor aanbod van zorginstellingen of door omgevingen te creëren die herstel en heling bevorderen. Figuur 1 geeft de complexe relatie tussen omgeving en gezondheid schematisch weer. Centraal in de figuur staat de gezonde leefomgeving, waar de druk op de gezondheid (bijvoorbeeld luchtverontreiniging of omgevingslawaai) en stress zo laag mogelijk wordt gehouden, en waar fysieke veiligheid en een gezonde levensstijl gegarandeerd en bevorderd worden.

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

231

bepalende bepalende factoren factoren beïnvloedbaar beïnvloedbaar door door R.O. R.O.

gezonde gezonde leefomgeving leefomgeving

gezondheid gezondheid

andere andere factoren factoren

beschermen beschermen vervoer vervoer

1. 1. druk druk op op gezondheid gezondheid minimaliseren minimaliseren

fysieke fysieke

chemische chemische stressoren stressoren

gezondheid gezondheid

lucht-, lucht-, water,water,- bodemverontreiniging bodemverontreiniging

industrie/bedrijvigheid industrie/bedrijvigheid

fysische fysische stressoren stressoren geluid geluid && trillingen, trillingen, geur, geur, wind, wind, hitte, hitte, licht licht -- schaduw, schaduw, EM-straling EM-straling

biologische biologische stressoren stressoren

natuur natuur en en groen groen

teken, teken, pollen,eikenprocessierups, pollen,eikenprocessierups, legionella, legionella, zoönose,.... zoönose,....

gezondheidszorg gezondheidszorg

binnenmilieu binnenmilieu

persoonlijke persoonlijke factoren factoren

2. 2. fysieke fysieke veiligheid veiligheid garanderen garanderen

bebouwde bebouwde omgeving omgeving

criminaliteit criminaliteit

socio-culturele socio-culturele factoren factoren globale globale ecosystemen ecosystemen

natuurrampen natuurrampen

voedselvoorziening voedselvoorziening voorzieningen

gezondheid gezondheid

interne interne blootstelling blootstelling

verkeer verkeer

3. 3. preventie preventie van van stress stress

goed goed bestuur bestuur

bevorderen/faciliteren bevorderen/faciliteren 1. 1. toegang toegang tot tot gezonde gezonde voeding voeding

recreatiemogelijkheden recreatiemogelijkheden

2. 2. beweging beweging stimuleren stimuleren

mentale mentale gezondheid gezondheid

3. 3. sociale sociale interactie interactie stimuleren stimuleren

FIGUUR 1 // DE COMPLEXE RELATIE TUSSEN GEZONDHEID, GEZONDE LEEFOMGEVINGEN EN BEPALENDE RUIMTELIJKE FACTOREN o.b.v. het analytisch kader rond gezondheid in ruimtelijk beleid uit Gommers, Verhaegen, Baken, en Koppen (2019)

Verschillende omgevingsfactoren die bepaald worden door ruimtegebruik hebben een invloed op de kwaliteit van de leefomgeving. Factoren waaronder de bebouwde omgeving, mobiliteit, natuur en groen en industrie spelen een rol in de lucht-, bodem- en waterkwaliteit, in het geluidsklimaat en zo meer, en die zijn op hun beurt belangrijk voor een gezonde leefomgeving doordat ze bijdragen aan de beschermende en gezondheidsbevorderende aspecten. Vaak hebben factoren die door ruimtelijk beleid beïnvloed kunnen worden gelijktijdig positieve en negatieve effecten. Soms spelen de effecten zich ook af op verschillende schaalniveaus. Vaak is er naast de directe impact op de kwaliteit van de leefomgeving ook een indirecte impact op de gezondheid van de burger. Industrie kan bijvoorbeeld een verhoogde druk op de lucht-, water- of bodemkwaliteit uitoefenen, maar zorgt ook voor werkgelegenheid en een hogere algemene welvaart, waardoor mensen meer kansen krijgen om te participeren in de maatschappij. De laatste jaren kwam de menselijke waardering van de omgeving meer op de voorgrond, zoals de appreciatie van groen in de leefomgeving, en komen we meer en meer op het terrein van de subjectieve kwaliteit. Daarbij speelt de beleving door de bevolking een dominante rol. De chemische en fysische condities

waaraan water, lucht en bodem binnen het milieubeleid moeten voldoen om milieu- of gezondheidsschade te vermijden, worden wetenschappelijk en kwantitatief onderbouwd en kunnen daarom als objectieve kwaliteit omschreven worden. Voor zintuiglijke problematieken (bv. geluidshinder, geurhinder, visuele aantrekkelijkheid) volstaat de objectieve component niet om de kwaliteit te beoordelen. Ook andere factoren waaronder levensstijl, cognitieve factoren en sociale omgeving spelen een erg belangrijke rol in de appreciatie. Met andere woorden de blootstelling van de mens aan deze factoren wordt bepaald door de plaats waar iemand woont, werkt en tijd doorbrengt of waar bijvoorbeeld iemands voedsel wordt geproduceerd. De kwaliteit van onze leefomgeving kan een positieve en negatieve impact hebben op onze gezondheid, maar de individuele gezondheidseffecten zijn ook erg afhankelijk van andere factoren, zoals individuele kenmerken en levensstijl. De relatie tussen omgeving en gezondheid is bijgevolg niet enkel een thema met grote complexiteit en wetenschappelijke onzekerheden, maar ook met een grote maatschappelijke gevoeligheid en interesse. Dit toont zich bijvoorbeeld in vele actiegroepen rond thema’s als lawaai, luchtverontreiniging, chemische stoffen, straling.

// Uitdagingen voor het beleid De link tussen ruimtelijk beleid en fysieke en mentale gezondheid bevat een groot aantal bepalende factoren die een gezonde leefomgeving kunnen bewerkstelligen of belemmeren. Een beleid ontwikkelen dat garant kan staan voor een uitnodigende, aantrekkelijke en gezonde woon-leef-werk-omgeving is één van de grote uitdagingen van het omgevingsbeleid waarnaar met het ‘recht op een gezonde, veilige en kwaliteitsvolle leefomgeving’ verwezen wordt in de beleidsnota Omgeving

232

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

2019-2024. Het beleid streeft naar een zo laag mogelijke blootstelling aan fysische en chemische factoren die druk uitoefenen op de gezondheid. Voor de luchtkwaliteit is die doelstelling concreet geformuleerd in de beleidsnota: altijd en overal de huidige luchtkwaliteitsnormen respecteren. De beleidsnota zet ook in op een halvering van de gezondheidsimpact ten gevolge van blootstelling aan stikstofdioxide (NO2) en fijn stof (PM2,5) tegen 2030.

Wonen in kernen stimuleert beweging, sociaal contact en het gebruik van groenblauwe netwerken.

Het Vlaamse ruimtelijk beleid (Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1997; Vlaamse Regering, 2018) ijvert voor een duurzame ontwikkeling binnen (stedelijke) kernen om de open ruimte te vrijwaren. Vele mensen wonen reeds in een kern of stedelijke omgeving. Het is dus erg belangrijk dat de ruimtelijke organisatie van kernen gezond gedrag stimuleert, zowel op vlak van beweging, sociale contacten als het gebruik van groene en blauwe ruimte. De beleidsnota Omgeving 2019-2024 engageert zich voor meer groen en bos in Vlaanderen en wil dit ook concreet realiseren met specifieke aandacht voor een stedelijke context. Specifiek onderzoek over natuur in de stad en de link met biodiversiteit en gezondheid moet hiervoor de nodige onderbouwing geven. De realisatie en het toegankelijk maken van nabij groen, bos en natuur, als antwoord op de vraag naar meer toegankelijk en recreatief groen, wordt ondersteund in het Regeerakkoord van de Vlaamse Regering 2019-2024. Daarop wordt verder gebouwd in het Relanceplan (Vlaamse Regering, 2020): meer kwaliteitsvolle natuur, meer bossen en meer toegang tot groen moeten het mentaal welbevinden van Vlamingen en de sociale cohesie in de samenleving versterken. In de beleidsnota Welzijn 2019-2024, Volksgezondheid, Gezin en Armoedebestrijding is een gezonde omgeving, waarbij milieu en natuur een meer prominente plaats krijgen, een belangrijk onderdeel van gezondheidspreventie in Vlaanderen. Zo realiseert het Vlaamse beleid een concrete invulling van het beleidsprincipe ‘health in all policies’. Vlaanderen wil het ruimtelijk rendement verhogen. Hierbij zal het verzekeren van een gezonde leefomgeving een belangrijke

uitdaging blijven. Het regeerakkoord van de Vlaamse Regering (2019b) geeft daarbij expliciet aan dat er bij elke ontwikkeling of groei voldoende garanties moeten zijn voor een gezonde en aantrekkelijke woon- en werkomgeving. In de bebouwde omgeving betekent dat volgens het regeerakkoord onder andere dat voldoende groen voorzien wordt, met het oog op verkoeling, waterinfiltratie, luchtkwaliteit, rust en ontspanning. De Strategische Visie van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (Vlaamse Regering, 2018) formuleert tien kernkwaliteiten voor ruimtelijke ontwikkeling. Het verzekeren van een gezonde leefomgeving is daarbij een belangrijke component. Naast het beheersen van milieurisico’s en het verbeteren van de kwaliteit van lucht, bodem, water en natuur, gaat het ook over andere aspecten van leefkwaliteit. Er gaat aandacht naar een beweegvriendelijke inrichting (speelruimtes, fiets- en wandelpaden) om een actieve levensstijl te ondersteunen en naar ruimte voor gezonde voedselproductie. Meer algemeen is een kwaliteitsvolle leefomgeving netjes en visueel aantrekkelijk, heeft ze architecturale en landschappelijke kwaliteiten, nodigt ze uit tot sociale interactie, stimuleert ze sociale cohesie en geeft ze een veilig gevoel. Bovendien zijn ook diverse klimaatadaptatiemaatregelen, zoals het beperken van het hitte-eilandeffect of het vermijden van overstromingsrisico’s, van belang om een gezonde leefomgeving in de toekomst te verzekeren. De Strategische Visie van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (Vlaamse Regering, 2018) voorziet daarom de creatie van een fijnmazig netwerk van groenblauwe aders doorheen de open en bebouwde ruimte, zodat de ruimte klimaatbestendig en meer leefbaar is en blijft.

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

233

LEESWIJZER Figuur 1 illustreert het complexe samenspel tussen omgeving en de menselijke gezondheid. We kunnen in dit hoofdstuk geen volledige beschrijving geven maar focussen op deelaspecten waarvoor voldoende (nieuwe) data beschikbaar zijn, waarvoor een duidelijke link bestaat met ruimtelijke factoren of waarbij het ruimtelijk beleid een belangrijke rol kan spelen. Dit hoofdstuk vertrekt van verschillende factoren die inzicht geven in de externe blootstelling van de mens aan luchtvervuiling, hittestress en omgevingslawaai, geanalyseerd door middel van Gezondheid Effect Screening (GES). In de volgende onderdelen gaan we respectievelijk in op de hinder die burgers ondervinden en de tevredenheid die ze ervaren over de lokale leefkwaliteit. Via humane biomonitoring wordt daarna de link gelegd met zowel de interne blootstelling, of de sporen van vervuilende stoffen die we in het lichaam kunnen terugvinden, als met de gezondheidseffecten. Hierbij gaan we ook in op de blootstelling en de gezondheidseffecten die we in Vlaanderen vaststelden en die verband houden met de aanwezigheid van groene ruimte.

BEPALENDE FACTOREN BEÏNVLOEDBAAR DOOR RUIMTELIJK BELEID

GEZONDE LEEFOMGEVING

Tenslotte focussen we op ‘groen in de buurt’ als voorbeeld voor een ruimtelijke factor met invloed op de leefomgeving en op de gezondheid. Het thema wint de laatste jaren aan belang als ingrediënt voor een gezonde en aantrekkelijke woon- en werkomgeving. Voor andere blootstellingen aan chemicaliën geven de rapporten van het Steunpunt Milieu en Gezondheid meer informatie over het verband tussen ruimtelijke typologieën en de inwendige blootstellingen en gezondheidseffecten (Onderzoeksresultaten – milieu-en-gezondheid.be). Ruimtelijk beleid kan bepalend zijn voor de locatie van bijvoorbeeld specifieke voorzieningen zoals sociale huisvesting, scholen of verzorgingstehuizen. Mogelijk worden sommige groepen ongelijk blootgesteld aan bepaalde stressoren of kan verbetering in de kwaliteit van de leefomgeving onbedoeld zorgen voor sociale verdringing, het verhuizen van kwetsbare groepen, als gevolg van stijgende prijzen. Alleszins zijn kwetsbare groepen meer vatbaar voor ongewenste gezondheidseffecten en draagt expliciete aandacht hiervoor bij aan een betere algemene volksgezondheid.

GEZONDHEID

ANDERE FACTOREN DIE GEZONDHEID BEÏNVLOEDEN

Gezondheid effect screening Hinder Tevredenheid Humane biomonitoring Groen in de buurt Socio-economische status

Socio-economische status

FIGUUR 2 // SAMENHANG VAN DE ONDERDELEN VAN ‘GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN’

LEEFOMGEVING IN GES-SCORES Om een onderbouwd beleid te kunnen voeren is het ontwikkelen, monitoren en evalueren van wetenschappelijk onderbouwde indicatoren essentieel, ook op het vlak van de interactie tussen omgeving en gezondheid. Daarom werd de Gezondheid Effect Screening (GES) ontwikkeld (Fast, van den Hazel, & van de Weerdt, 2012). Deze methode maakt diverse milieufactoren (bv. lawaai, luchtverontreiniging)

234

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

op intuïtieve manier inzichtelijk en vergelijkbaar, zodat ook zonder milieutechnische bagage een algemeen beeld kan worden gevormd van mogelijke knelpunten op het vlak van milieugezondheid. De scores zijn vooral bedoeld als signaalfunctie, zodat de ruimtelijke professionals in een vroege fase van een ruimtelijk plan of project reeds in dialoog gaan met milieu- en gezondheidsexperten om samen tot betere keuzes te komen.

De scores zijn gebaseerd op een beperkt aantal ‘klassieke’ milieu-indicatoren (bijvoorbeeld een jaargemiddelde van de concentratie van een luchtverontreinigende stof) en maken een gezondheidskundige vertaling. Er wordt daarbij een score gegeven van 0 (‘zeer goed’) tot 8 (‘zeer onvoldoende’). Niet voor alle milieufactoren is er wetenschappelijke evidentie om alle scores toe te kennen. Een GES-score van 6 wordt steeds toegekend aan het Maximaal Toelaatbaar Risico (MTR) of gelinkt aan een maatschappelijk vastgestelde norm. Voor factoren met een drempelwaarde voor gezondheidseffecten is dit het niveau waaronder geen gezondheidseffecten zullen optreden (‘no-effect level’). Voor factoren zonder drempelwaarde en bijvoorbeeld externe veiligheidsrisico’s is dit in principe het

niveau waarboven het risico onaanvaardbaar wordt geacht. Voor geluid, luchtkwaliteit en hittestress zijn externe veiligheidsrisico’s niet van toepassing. Een GES-score lager dan 6 betekent dus voor deze drie factoren niet dat er geen gezondheidseffecten optreden, want ook onder de drempelwaarden is er mogelijk een impact. De methodiek kan dus ingezet worden om ‘gezondere ruimtelijke keuzes’ te maken op plaatsen waar de maximale drempelwaarden niet worden overschreden. Hoe de GES-scores werden berekend voor de verschillende factoren is beschreven in een achtergrondrapport (Poelmans et al., 2021). Onderstaand gaan we dieper in op een aantal factoren die mee bepalen hoe ‘gezond’ onze leefomgeving is en hoe ruimtelijke kenmerken deze factoren mee kunnen beïnvloeden.

// Luchtkwaliteit De buitenluchtkwaliteit wordt bepaald door de concentratie van luchtvervuilende stoffen. Fijn stof bestaat uit partikels van verschillende grootte (onder andere PM2,5 en PM10). Ook hun samenstelling kan variëren. Deze partikels kunnen van natuurlijke oorsprong zijn, zoals pollen, maar ze worden hoofdzakelijk door menselijke activiteit geproduceerd. Gebouwenverwarming, verkeer, industrie en land- en tuinbouw zijn de voornaamste bronnen. Bij onvolledige verbrandingsprocessen wordt zwarte koolstof of roet gevormd. We worden aan dergelijke luchtvervuiling blootgesteld via inademing, waarbij de partikeltjes, afhankelijk van hun grootte, in de bloedsomloop kunnen terechtkomen en zo in het lichaam

verspreiden. Deze partikeltjes veroorzaken gezondheidsklachten zoals hart- en vaatziektes, aandoeningen van de luchtwegen en kanker. De WHO klasseert outdoor luchtvervuiling als ‘zeker kankerverwekkend’ en acht het verband met longkanker en blaaskanker voldoende bewezen (WHO, 2018). Stikstofdioxide (NO2) en ozon (O3) worden allebei uitgestoten door verkeer, industrie en land- en tuinbouw en veroorzaken luchtwegklachten. De Vlaamse Milieumaatschappij (2021) monitort de luchtkwaliteit en meet hiervoor vervuilende stoffen, zoals verschillende fracties van fijn stof (PM10, PM2.5), stikstofdioxide (NO2), ozon (O3), roet (zwarte koolstof), enz. De voorbije jaren nam de uitstoot

Concentratie NO2 (µg/m3)

Beschrijving

1

0-10

Goed

2

-

Redelijk

-

3

-

Vrij matig

-

4

10-20

Matig

5

-

Zeer matig

6

20-30

Onvoldoende

1.965.107 (30,4%)

7

30-40

Ruim onvoldoende

253.292 (3,9%)

8

≥ 40

Zeer onvoldoende

GES-score

Aantal inwoners 16.428 (0,3%)

4.219.912 (65,3%) -

5.708 (0,1%)

FIGUUR 3 // AANTAL EN AANDEEL VAN DE INWONERS IN VLAANDEREN BLOOTGESTELD AAN STIKSTOFDIOXIDE IN REFERENTIEJAAR 2018 o.b.v. de modellering IRCEL (RIO-IFDM)

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

235

Concentratie PM 10 (µg/m3)

Beschrijving

Aantal inwoners

1

0-4

Goed

9 (0%)

2

4-8

Redelijk

0

3

8-12

Vrij matig

0

4

12-16

Matig

14.657 (0,3%)

5

16-20

Zeer matig

6

20-25

Onvoldoende

7

25-30

Ruim onvoldoende

61.104 (1%)

8

≥ 30

Zeer onvoldoende

128 (0%)

GES-score

896.525 (13,9%) 5.488.024 (85%)

FIGUUR 4 // AANTAL EN AANDEEL VAN DE INWONERS IN VLAANDEREN BLOOTGESTELD AAN PM10 IN REFERENTIEJAAR 2018 o.b.v. de modellering IRCEL (RIO-IFDM)

Concentratie PM 2,5 (µg/m3)

Beschrijving

Aantal inwoners

1

0-4

Goed

9 (0%)

2

4-8

Redelijk

0

3

8-12

Vrij matig

0

4

12-16

Matig

3.188 (0,1%)

5

16-20

Zeer matig

24.653 (0,4%)

6

20-25

Onvoldoende

7

25-30

Ruim onvoldoende

8

≥ 30

Zeer onvoldoende

GES-score

476.343 (7,4%) 3.712.198 (57,5%) 2.244.056 (34,7%)

FIGUUR 5 // AANTAL EN AANDEEL VAN DE INWONERS IN VLAANDEREN BLOOTGESTELD AAN PM2,5 IN REFERENTIEJAAR 2018 o.b.v. de modellering IRCEL (RIO-IFDM)

236

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

GES-score

Overschrijdingsdagen O3

Beschrijving

Aantal inwoners

1

1-5

Goed

0

2

6-10

Redelijk

3

11-15

Vrij matig

4

16-20

Matig

5

21-25

Zeer matig

6

26-30

Onvoldoende

7

31-35

Ruim onvoldoende

8

> 35

Zeer onvoldoende

74.458 (1,2%) 793.831 (12,3%) 750.163 (11,6%) 1.280.219 (19,8%) 1.701.155 (26,3%) 696.648 (10,8%) 1.183.095 (18,3%)

FIGUUR 6 // AANTAL EN AANDEEL VAN DE INWONERS IN VLAANDEREN BLOOTGESTELD AAN OZON IN REFERENTIEJAAR 2018 o.b.v. de modellering IRCEL (RIO-IFDM)

van vervuilende stoffen in de lucht in Vlaanderen aanzienlijk af en verbeterde de luchtkwaliteit. De uitstoot van fijn stof daalde bijvoorbeeld met meer dan een derde ten opzichte van het jaar 2000. Vooral de uitstoot door de industrie- en energiesector daalde, grotendeels door investeringen in filters en schonere

PM10

PM2,5

Verstedelijkt

92%

Randstedelijk

86

Landelijk

Kern

productieprocessen. De uitstoot door huishoudens nam daarentegen toe, en dat is vooral te wijten aan gebouwenverwarming met houtkachels en wegverkeer (Vlaamse Milieumaatschappij, 2020). Toch haalt Vlaanderen nog altijd niet overal alle advieswaarden

79

88

O3 100%

65% 68

23

99

70

7

100

80

99

Verspreid

82

99

86

35%

100

Lint

Vlaanderen

NO 2

100

48

43 79 61

55

12 11

34

FIGUUR 7 // AANDEEL VAN DE INWONERS IN VLAANDEREN OP EEN LOCATIE DIE MINSTENS ONVOLDOENDE SCOORT VOOR DE ONDERZOCHTE OMGEVINGSFACTOREN (GES ≥ 6) IN REFERENTIEJAAR 2018 o.b.v. de modellering IRCEL (RIO-IFDM)

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

237

of vastgestelde normen (GES<6). Ongeveer 2.250.000 inwoners in Vlaanderen, een kleine 35%, wonen op een locatie met een onvoldoende GES-score voor stikstofdioxide (Figuur 3). Ongeveer 5.500.000 inwoners, of 85%, wonen op een locatie met een onvoldoende score voor PM10 (Figuur 4) en zelfs ruim 6.400.000, of meer dan 99,5%, wonen op een locatie met een onvoldoende score voor PM2,5 (Figuur 5). Wat betreft ozon waren er in 2018 meer dan 3.500.000 inwoners in Vlaanderen, of 55%, die wonen op een locatie met meer dan 25 overschrijdingen van de 8-uurgemiddelde EU-norm van 120 μg/m3 (Figuur 6). Deze waarde is echter zeer variabel over de verschillende jaren heen en is sterk 1 - goed condities. In het jaar 2016 was afhankelijk van meteorologische er bijvoorbeeld geen enkele locatie waarop bovenstaande norm 2 - redelijk overschreden werd. 3 - vrij matig

Op basis van de berekende GES-scores blijkt dat de mogelijke gezondheidsimpact van de luchtkwaliteit in het verstedelijkte gebied en de kernen vrijwel overal groter is dan in respectievelijk het landelijk gebied en in de linten/verspreide bebouwing (Figuur 7). Voor fijn stof zijn de verschillen echter niet erg groot. Een groot deel van de bevolking woont op een locatie die onvoldoende scoort voor de fractie PM10 (Figuur 9), en alle woonlocaties in Vlaanderen scoren onvoldoende voor de fractie PM2.5 (Figuur 8). Voor ozon (O3) blijkt dat de mogelijke gezondheidsimpact van de luchtkwaliteit in het randstedelijk en landelijk gebied en de linten het grootst is (Figuur 7). Dat komt omdat ozon niet rechtstreeks wordt uitgestoten, maar gevormd wordt door een reactie van diverse ozonvormende stoffen, zoals stikstofoxiden

4 - matig 1 - goed

5- zeer matig

2 - redelijk

6 - onvoldoende

3 - vrij matig

7 - ruim onvoldoende

4 - matig

8 - zeer onvoldoende

5- zeer matig 6 - onvoldoende 7 - ruim onvoldoende 8 - zeer onvoldoende

FIGUUR 8 // GES-SCORES VOOR FIJN STOF (PM2.5) IN VLAANDEREN IN REFERENTIEJAAR 2018 o.b.v. de modellering IRCEL (RIO-IFDM)

FIGUUR 9 // GES-SCORES VOOR FIJN STOF (PM10) IN VLAANDEREN IN REFERENTIEJAAR 2018 o.b.v. de modellering IRCEL (RIO-IFDM)

238

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

1 - goed

4 - matig 6 - onvoldoende 1 - goed

7 - ruim onvoldoende

4 - matig

8 - zeer onvoldoende

6 - onvoldoende 7 - ruim onvoldoende 8 - zeer onvoldoende

FIGUUR 10 // GES-SCORES VOOR NO2 IN VLAANDEREN IN REFERENTIEJAAR 2018 o.b.v. de modellering IRCEL (RIO-IFDM)

(NOx) en vluchtige organische stoffen. Deze chemische reactie is erg afhankelijk van plaatselijke meteorologische omstandigheden. Te hoge ozonconcentraties komen voornamelijk voor op (zeer) warme dagen en meer specifiek in gebieden met hoge luchttemperaturen en weinig wind. Ongeacht de verstedelijkingsgraad zal er hierdoor in de Kempen bijvoorbeeld meer kans zijn op ozonvorming dan aan de Kust. In meer stedelijke context met veel gemotoriseerd verkeer zal koolstofmonoxide (NO) uit de uitlaatgassen ook zorgen voor een reactie die ozon afbreekt. Dit verklaart de lagere gezondheidsimpact van ozon in verstedelijkt gebied en kernen. Voor stikstofdioxide werd de GES-score 6 gelijkgesteld aan de advieswaarde in het luchtbeleidsplan (20 μg/m3) (Vlaamse Regering, 2019a). De drempelwaarde van de WHO en de Europese Commissie van 40 μg/m3 werd gebruikt als grens voor de GESscore van 8 (zeer onvoldoende). Verder wordt gewerkt met sprongen van 10 μg/m3, omdat er momenteel geen wetenschappelijke basis is om een fijnere onderverdeling te verantwoorden. Hierdoor heeft deze GES-kaart slechts een beperkt aantal klassen en komen niet alle waarden tussen 0 en 8 voor op de kaart (Figuur 10). We stellen voor stikstofdioxide een ruimtelijk verschil in GESscore vast, waarbij de gezondheidsimpact stijgt met de verstedelijkingsgraad en merkelijk hoger is in de kernen ten opzichte van linten of verspreide bebouwing. Uit Figuur 3 blijkt dat vandaag 66% van de inwoners in Vlaanderen woont op een locatie waar de advieswaarde voor stikstofdioxide van het luchtbeleidsplan gehaald wordt. Vooral in de grotere verstedelijkte regio’s worden deze streefwaarden niet gehaald. Vrijwel overal zijn de concentraties aan stikstofdioxide relatief hoog: slechts 0,25% van alle inwoners in Vlaanderen woont op een locatie die goed scoort (GES = 1) op het vlak van verontreiniging met stikstofdioxide. De concentraties van stikstofdioxide kunnen lokaal erg ver-

schillen. De belangrijkste parameters die de verschillen bepalen zijn de uitstoot afkomstig van verkeer en de plaatselijke effecten van bebouwing, vegetatie of reliëf die de luchtstroming beïnvloeden. Locaties met relatief veel gemotoriseerd verkeer en met weinig verversing van de lucht zullen plaatselijk hogere concentraties hebben. In zogenaamde streetcanyons, smalle straten met hoge bebouwing, blijft de lucht tussen de bebouwing hangen en zal bijkomende uitstoot de concentraties verhogen. De uitstoot beperken door lage emissiezones in te voeren of het verkeer te verminderen, bijvoorbeeld in de buurt van locaties met kwetsbare doelgroepen (bijvoorbeeld crèches, scholen of bejaardentehuizen), zijn de belangrijkste manieren om plaatselijk de luchtkwaliteit te verbeteren. Bijkomend kunnen ingrepen gedaan worden die de luchtverversing plaatselijk verbeteren, bijvoorbeeld deze streetcanyons onderbreken met pleintjes. Bijkomend groen heeft slechts beperkte invloed op de vermindering van de stikstofdioxide-concentratie, en kan zelfs negatieve effecten hebben wanneer het de luchtcirculatie belemmert. Na een vertaling op niveau van de statistische sector (provincies.in.cijfers.be, 2021) bekijken we de locaties met voorzieningen voor jonge kinderen en zien we grote regionale verschillen. Figuur 11 en Figuur 12 toont de locatie van de kinderopvang, de kleuter- en lagere scholen in ingezoomde gebieden in het tussengebied Mechelen-Aarschot en in het casegebied Noorderkempen ten opzichte van de GES-kaart voor stikstofdioxide. In Turnhout zijn enkel de voorzieningen ten zuiden van de ringweg gelegen in een buurt met GES-score gelijk of hoger dan 6. In het centrum van de stad, maar ook in de naburige gemeenten, zijn de scores beter (GES 4, ‘matig’). In het tussengebied Mechelen-Aarschot zien we veel meer locaties die onvoldoende scoren, en dat niet enkel in (het centrum van) Mechelen, maar ook in kleinere kernen zoals Heist-op-den-Berg, Bonheiden, Keerbergen, Schriek of Putte (Figuur 12).

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

239

! !

!

! ! !! !

! ! !!!! ! !

! ! ! ! !! !! ! !!!

!! !

! !! !

!

!

!

! !

! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !

! !

! ! !! !!! ! ! ! !! ! !!! ! !

! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! !! !!! !! !

! !

! !

! !! !

! !

!! !! ! ! ! ! ! ! ! !! !!!! !!!!! !! ! ! ! !! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !!! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !!!! ! ! !!!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! !!! !! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! !! ! ! ! ! ! !!! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! !! !!! !!! ! ! ! !! ! ! ! !! !! ! ! ! ! !! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! !! ! !

!

!

!

! ! ! !

! !

! !! ! !!! ! ! !!! ! !! ! ! !

! ! ! !

! !

! ! !!! !

!! ! ! !! ! !

! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! !!! ! ! !! !

! !

! ! ! ! ! ! !!! !

! !

! ! ! !

! !! ! ! !

!

! !

! !

! !

!! !

! ! !

!

! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! !

!!

!

!

!

!

! ! !

!

! !

!

!

! !

! ! FIGUUR 11 // GES-SCORES VOOR NO2 IN REFERENTIEJAAR 2018 ! ! (goed - matig) ! kinderopvang ! ! o.b.v. de modellering IRCEL (RIO-IFDM), met de locaties van voorzieningen voor jonge! kinderen, in het casegebied Noorderkempen

! !

!

!

! !

! !

!

8 - zeer onvoldoende

!! ! ! !! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !!

!

!! !

!

! ! ! ! !

! !

kleuter- en lager onderwijs (onvoldoende - ruim onvoldoende - zeer onvoldoende)

!

4 - matig

!

! !

! ! ! !! !! ! ! ! ! ! !

! !

kleuter- en lager onderwijs (goed - matig) 1 - goed

! ! !! !

! !

! !

! ! !

!

! !

! !

! ! ! !

!

!!

! !! ! !

!

! kinderopvang (goed - matig) !

7 - ruim onvoldoende

! ! !

!

! ! !

! kinderopvang (onvoldoende - ruim onvoldoende - zeer onvoldoende) !

6 - onvoldoende

!

! !

kleuter- en lager onderwijs (goed - matig)

4 - matig

!!

!

!

1 - goed

! !

!!

! !! ! ! !!! !

!

!onvoldoende - zeer onvoldoende) kleuter- en lager onderwijs (onvoldoende - ruim! !

! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !

! !

!! ! ! ! ! ! - zeer onvoldoende) !! !! - ruim onvoldoende ! kinderopvang (onvoldoende ! ! !! ! !! !! ! !! ! ! !

!

!

! !

!! ! ! ! ! !! ! ! ! ! !

! !

! ! !

! !

! !

!

! !

! ! ! !

! !

6 - onvoldoende 7 - ruim onvoldoende 8 -! ! !zeer onvoldoende ! ! ! ! !! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! ! !

!! ! ! ! !! !! ! !!! !

! ! ! ! !

! !

! !

!

!

! ! !

! !

! !

! ! ! ! !

! !

! ! !! ! !

! !

!! !

!

! ! !

! ! !! !! !!! !

!

!

!

!

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !!!!!!!! !! ! ! !! ! ! ! !!! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! !! ! ! !!! !! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! !! !! !! !! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !! ! !! !! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! !! ! ! ! !! !!!!! !!!! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !! !! ! !! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! !!! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !!!! ! ! !!! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! !! !!! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! !!!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! FIGUUR 12 // GES-SCORES VOOR NO 2018 ! 2 IN REFERENTIEJAAR ! ! ! !! ! ! ! ! voorzieningen voor jonge kinderen, in het Tussengebied Mechelen-Aarschot o.b.v. de modellering IRCEL (RIO-IFDM), ! !! met de locaties van

240

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Verharding en gebouwen versterken hittestress omdat ze warmte vasthouden.

// Hittestress en hitte-eilanden De voorbije decennia steeg de gemiddelde temperatuur in Vlaanderen, waren er meer tropische dagen en werden hittegolven een bijna jaarlijks fenomeen. Er werd een toename in intensiteit en in frequentie vastgesteld, waarbij verwacht wordt dat de hoge temperatuurextremen meer zullen stijgen dan de gemiddelde zomertemperatuur. Deze hogere temperaturen kunnen ernstige gezondheidseffecten hebben voor gevoelige bevolkingsgroepen zoals jonge kinderen en ouderen. Vooral 65-plussers en personen met chronische hart- en vaataandoeningen zijn bijzonder kwetsbaar voor hittestress en zijn extra vatbaar voor cardiovasculaire problemen, aandoeningen van de luchtwegen, hitteslag, uitdroging en effecten op de mentale gezondheid (o.m. meer zelfmoordpogingen, agressie en psychische problemen). Tijdens de hittegolven van

de voorbije zomers was er telkens een beduidende toename van de hospitalisaties en zelfs een aanzienlijke oversterfte. Maar hitte heeft ook gevolgen voor minder kwetsbare mensen. Hogere temperaturen ’s nachts kunnen bijvoorbeeld leiden tot een verstoorde nachtrust, wat effect heeft op de mentale gezondheid en zorgt voor een verminderd concentratievermogen. De lokale temperatuur hangt af van verschillende factoren. De kans op blootstelling aan hittestress is bijvoorbeeld veel hoger in de Kempen dan in de rest van Vlaanderen omdat de zandbodem er sneller opwarmt, en omdat er gemiddeld minder hoge windsnelheden zijn. Maar ook andere omgevingskenmerken zijn erg bepalend voor het ontstaan van hitte. Verharding en gebouwen houden warmte vast en koelen trager af; bovendien is er in sterk bebouwde omgevingen ook minder wind. Vegetatie

33.3 32.8 32.2 31.7 31.1 30.6 30.0 29.4 Temp °C

Rural

Commercial Suburban Residential

Urban Residential Downtown

Suburban Residential Park

FIGUUR 13 // SCHEMATISCHE VOORSTELLING VAN HET TEMPERATUURPROFIEL VOOR HET STEDELIJK HITTE-EILAND o.b.v. Akbari, Davis, Dorsano, Huang, en Winnet (1992)

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

241

2 - redelijk 3 - vrij matig 4 - matig 5 - zeer matig 2 - redelijk

6 - onvoldoende

3 - vrij matig

7 - ruim onvoldoende

4 - matig

8 - zeer onvoldoende

5 - zeer matig 6 - onvoldoende 7 - ruim onvoldoende 8 - zeer onvoldoende

FIGUUR 14 // GES-SCORES VAN DE HITTESTRESS IN VLAANDEREN UITGAANDE VAN DE HITTEGOLFGRAADDAGEN IN 2018 o.b.v. Poelmans et al. (2021)

en water hebben dan weer een verkoelend effect. Verhoogde temperaturen worden dan ook vooral waargenomen in sterk bebouwde omgevingen. In deze gebieden wordt overdag meer warmte vastgehouden en ’s nachts minder snel terug afgegeven, is er minder wind en zorgen menselijke activiteiten (bedrijvigheid, verkeer, airconditioning, enz.) voor een bijkomende warmteproductie. Dit wordt het stedelijk hitte-eiland effect genoemd (Figuur 13). In Europese stedelijke gebieden worden ongeveer twee keer zo veel hittegolfdagen gemeten in vergelijking met meer landelijke omgevingen (Wouters et al., 2017).

GES-score

Figuur 14 geeft een inzicht in de ruimtelijke variatie van de hittestress in Vlaanderen, op basis van het aantal hittegolfgraaddagen (HGD) in een uitzonderlijk warme zomer.(1) Voor hittestress werd de GES-score van 6 gelijkgesteld aan een drempelwaarde van 60 HGD, die door VMM/MIRA wordt aangenomen als grens voor ‘onaanvaardbare’ hittestress. Aangezien hittestress een probleem is dat zich overal kan voordoen in Vlaanderen, zeker in de toekomst, werd ervoor geopteerd om als laagste waarde de GES-score 2 toe te kennen. Verder werden de scores toegekend in sprongen van 20 HGD.

Hittegolfgraaddagen

Beschrijving

2

0-20

Redelijk

3

20-30

Vrij matig

4

30-40

Matig

5

40-60

Zeer matig

6

60-80

Onvoldoende

7

80-100

Ruim onvoldoende

8

≥ 100

Zeer onvoldoende

Aantal inwoners 299.798 (4,6%) 625.792 (9,7%) 692.640 (10,7%) 2.172.764 (33,6%) 1.992.657 (30,8%) 577.618 (8,9%) 97.793 (1,5%)

FIGUUR 15 // AANTAL EN AANDEEL VAN DE INWONERS IN VLAANDEREN VOLGENS DE GES-SCORES VAN DE HITTESTRESS IN VLAANDEREN UITGAANDE VAN DE HITTEGOLFGRAADDAGEN IN 2018 o.b.v. Poelmans et al. (2021)

242

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

59% 59%

Verstedelijkt Verstedelijkt Verstedelijkt Randstedelijk Randstedelijk

59%

32 32

Randstedelijk Landelijk Landelijk

27 27

Landelijk

27

32

47 47

Kern Kern Kern Lint Lint

47

28 28

Lint Verspreide bebouwing Verspreide bebouwing

11 11

Verspreide bebouwing

11

28

Vlaanderen Vlaanderen

41 41

Vlaanderen 41 FIGUUR 16 // AANDEEL VAN DE BEVOLKING OP EEN LOCATIE DIE ONVOLDOENDE SCOORT OP HET VLAK VAN HITTESTRESS (GES ≥ 6) o.b.v. Poelmans et al. (2021)

De sterke verschillen in zomerse luchttemperaturen (als gevolg van bovenstaande omgevingsfactoren) zorgen voor een duidelijke oost-west-gradiënt (Figuur 14). De stedelijke kernen in de Maasvallei zijn locaties die zeer onvoldoende scoren, en ook de meeste stedelijke kernen ten oosten van de as Antwerpen – Brussel scoren ‘onvoldoende’. In het Westen vallen de stedelijke agglomeraties van Gent, Roeselare en Kortrijk op. Ongeveer 41% van alle inwoners in Vlaanderen woont op een locatie die onvoldoende scoort (GES ≥ 6) op hittestress (FIguur 15). De hittestress is hierbij berekend op basis van het referentiejaar 2018, dat in de top-3 zit van de warmste jaren ooit gemeten in België. Het aandeel inwoners die wonen op locaties die onvoldoende scoren, is het hoogst in verstedelijkt gebied (59%), dus het zogenaamde stedelijk hitte-eiland effect is ook aanwezig in Vlaanderen. Toch woont ook een derde van de inwoners in randstedelijk en landelijk gebied op locaties met een onvoldoende score voor hittestress (Figuur 16). De kaart toont bijvoorbeeld dat een aantal landelijke kernen in de Kempen niet goed scoren. Vooral in de Maasvallei, waar het reliëf plaatselijk zorgt voor een grotere opwarming, zijn inwoners blootgesteld aan hoge zomerse hittestress. De GES-kaart hittestress is gebaseerd op de luchttemperatuur. Zoals hierboven omschreven, wordt die bepaald door verschillende omgevingsfactoren die moeilijk te beïnvloeden zijn door ruimtelijk beleid. De luchttemperatuur is echter niet gelijk aan de gevoelstemperatuur, die ook afhangt van andere factoren

zoals straling, luchtvochtigheid en windsnelheid. Lokale verschillen in ruimtelijke inrichting en aanleg kunnen leiden tot grote variatie in de gevoelstemperatuur. In de zomer op een verhard plein staan of onder een boom in het park staan, dat maakt een groot verschil. Een meer gedetailleerde berekening die ook straling en effecten van vegetatie en schaduw in rekening brengt, is daarom zeer nuttig om een nauwkeuriger beeld te krijgen op de ruimtelijke variatie van hittestress (Lauwaet et al., 2018). Figuur 17 toont de gevoelstemperatuur in Antwerpen. Vooral de aanwezigheid van groen en de inwonersdichtheid zijn bepalend voor de ruimtelijke spreiding: de gemiddelde gevoelstemperatuur verschilt bijna 2° C voor inwoners die een groot aandeel groene ruimte en veel hoog groen in hun onmiddellijke omgeving hebben (gemiddeld 18,5°C) en tegenover inwoners met een zeer laag aandeel groen in hun omgeving (gemiddeld 20,2°C). Vooral de aanwezigheid van lokaal groen (in een straal van 50 tot 100m) is bepalend. Het verschil tussen luchttemperatuur en gevoelstemperatuur verklaart ook deels de contra-intuïtieve vaststelling dat net die gebieden met het meeste hoog groen en dus meer schaduw (voornamelijk ten oosten van de as Brussel-Antwerpen) gekenmerkt worden door een hoge hittestress. Aan de ene kant zorgt de bodem er voor een snelle opwarming van de luchttemperatuur, aan de andere kant worden de effecten van vegetatie en schaduw niet meegenomen in de GES-kaart hittestress.

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

243

<= 15,28 18,74 19,21 20,14 >= 21,93

FIGUUR 17 GEVOELSTEMPERATUUR IN HET CENTRUM VAN ANTWERPEN VOLGENS DE KWANTIELEN VAN DE WET BULB GLOBE TEMPERATURE OP 24 JULI 2012 o.b.v. Lauwaet et al. (2018)

// Omgevingslawaai Internationaal onderzoek geeft aan dat geluidsblootstelling belangrijke gezondheidseffecten zoals stress, slaapverstoring en cardiovasculaire effecten kan veroorzaken. In opdracht van MIRA (VMM) werd berekend dat DALY’s (Disability-Adjusted Life Years of potentieel verloren gezonde levensjaren) door omgevings­lawaai de op een na belangrijkste factor in de totale milieu­last in Vlaanderen zijn (na fijn stof). De GES-kaart geluid (Figuur 18) werd opgemaakt op basis van een gewogen jaargemiddeld geluidsdrukniveau over een etmaal, waarbij de avond- en nachtniveaus relatief gezien zwaarder doorwegen (Lden(2)). Scores vanaf GES 6 kunnen gelinkt worden

244

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

aan het optreden van hart- en vaatziekten op basis van epidemiologisch onderzoek. Ook bij lagere geluidsbelastingen kunnen er echter negatieve effecten op de gezondheid optreden. De kaart voor Vlaanderen houdt rekening met de belangrijkste aan het verkeer gerelateerde bronnen van geluid (o.m. geluid afkomstig van verkeer op de snelwegen en andere belangrijke wegen, van hoogfrequente treinverbindingen of van vliegverkeer vanuit de nationale luchthaven). Enkel voor de agglomeraties Antwerpen, Gent en Brugge bestaat een kartering die zowel wegverkeer, spoorverkeer, luchtverkeer als industrie in rekening brengt. We kunnen dus geen voldoende nauwkeurige cijfers voor

1 Goed 2 Redelijk 3 Vrij matig 4 Matig 0 Zeer goed

5 Zeer matig

1 Goed

6 Onvoldoende

2 Redelijk

7 Ruim onvoldoende

3 Vrij matig

8 Zeer onvoldoende

4 Matig 5 Zeer matig 6 Onvoldoende 7 Ruim onvoldoende 8 Zeer onvoldoende

FIGUUR 18 // GES-SCORES VAN GELUID o.b.v. het gewogen jaargemiddeld geluidsdrukniveau over een etmaal (Lden) in 2016 (Lauwaet et al., 2018)

het blootgestelde bevolkingsaandeel in Vlaanderen weergeven. De GES-scores zijn eerder als een minimale waarde te beschouwen. Inwoners met een lage score kunnen eventueel meer blootgesteld zijn aan lawaai afkomstig van een lokale weg dichtbij, die niet is opgenomen in de strategische geluidsbelastingkaarten. Minstens 1.600.000 inwoners in Vlaanderen, bijna 25% van de totale bevolking, zijn blootgesteld aan een te hoge geluidsbelasting afkomstig van wegverkeer en minstens 56.000 inwoners (< 1%) aan een te hoge geluidsbelasting (GES-score van 6 of meer) van het spoorverkeer. In de steden Antwerpen en Gent, waarvoor wel volledige geluidsdata beschikbaar zijn, wonen in totaal 187.000 mensen op een locatie die onvoldoende scoort voor omgevingslawaai (GES-score van 6 of meer), dit komt ongeveer overeen met zo’n 24% van de bevolking van beide steden samen.

Blootstelling aan geluid is een belangrijk thema waarvoor meer onderzoek nodig is om de blootstelling gebiedsdekkend in kaart te kunnen brengen en te monitoren. Bovendien is het belangrijk om inzicht te krijgen in de effectieve geluidsdruk waaraan burgers blootgesteld worden. Daarom ontwikkelt het Departement Omgeving instrumenten die moeten toelaten om persoonlijke (dynamische) geluidsblootstellingsmetingen uit te voeren. Deze metingen kunnen dan gebruikt worden om de externe blootstelling te koppelen aan metingen van gezondheids­ effecten (via humane biomonitoring) of aan bevragingen over de ervaren hinder om zo meer inzicht te krijgen in de manier waarop geluid onze gezondheid beïnvloedt. Het onderzoek kan bovendien leiden tot een meer gedetailleerde en gebiedsdekkende geluidsbelastingkaart voor Vlaanderen.

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

245

HINDER Schriftelijk LeefomgevingsOnderzoek (SLO) UITVOERDER(S):

Deloitte & Touche / M.A.S. Market Analysis & Synthesis / GfK Significant

OPDRACHTGEVER(S):

Departement Omgeving

DOEL:

Ter ondersteuning van het milieubeleid zette het Departement Leefmilieu, Natuur en Energie in 2001 een grootschalig onderzoek op met betrekking tot de hinderbeleving in Vlaanderen. Het betrof een eerste referentie-enquête, genaamd SLO0. Om het beleid te evalueren en nieuwe tendensen op te sporen, wordt het SLO-onderzoek – volgens dezelfde methodiek – op regelmatige basis herhaald. Een eerste vervolgmeting (SLO1) vond plaats in 2004 (M.A.S. Research, 2005), een tweede (SLO2) in 2008 (Gfk Significant, 2009) en een derde (SLO3) in 2013 (M.A.S. Research, 2013). Daar waar de nulmeting (SLO0) zich nog hoofdzakelijk toespitste op geurhinder en er voor geluid en licht enkel primaire gegevens verzameld werden, besteedden de vervolgmetingen evenveel aandacht aan elk van de drie vernoemde hinderbronnen. SLO4 (M.A.S. Research, 2018) is de vierde vervolgmeting en heeft – net zoals de vorige SLO-metingen – als doelstelling na te gaan in welke mate de burgers van het Vlaamse Gewest tevreden zijn met hun leefomgeving en in welke mate zij eventueel hinder ervaren van geluid, geur en licht.

METHODOLOGIE:

Bij referentie-enquête werden ruim 3.200 inwoners van Vlaanderen schriftelijk bevraagd over de mate van hinder die ze ondervinden van geluid, geur en licht (Deloitte & Touche, 2001). In de vervolgmetingen werd de bevraagde populatie uitgebreid tot ruim 5.000 inwoners van Vlaanderen. Het SLO3-onderzoek omvatte tevens een online enquêtering bij 1.000 inwoners van Vlaanderen. De online enquêtering werd parallel uitgevoerd aan de schriftelijke enquêtering en had als enige doelstelling na te gaan of de gehanteerde methodiek – schriftelijk versus online – een invloed heeft op de mate waarin Vlaamse burgers hinder ervaren van geluid, geur en licht. In navolging van voorgaande edities betreft SLO4 (M.A.S. Research, 2018) een schriftelijke enquêtering bij 5.000 burgers van het Vlaamse Gewest. Een dergelijke steekproefgrootte, in combinatie met quota voor provincie, geslacht, leeftijd en onderwijsniveau, laat toe om significante en statistisch betrouwbare resultaten te bekomen, zowel voor de steekproef in zijn geheel als voor verschillende subpopulaties.

RESULTATEN:

Uit de bevraging SLO4 blijkt dat geluid de voornaamste bron van hinder is: 29% van de respondenten gaf aan zich gehinderd te voelen door geluid, 15% door geur en 7% door licht. Hoewel de algemene tevredenheid over de leefkwaliteit toeneemt, is het opvallend dat de geluidshinder die wordt ervaren door straatverkeer voor het eerst toeneemt na vele jaren af te nemen. In vergelijking met de eerste peiling uit 2001 ondervinden steeds minder respondenten geurhinder van allerhande activiteiten. Een belangrijke uitzondering hierop is de rook uit schoorstenen, die door steeds meer respondenten als hinderlijk wordt ervaren. Voor lichtvervuiling tonen de resultaten een toename van hinder van verlichting van gemeenteen gewestwegen, terwijl de verlichting van autosnelwegen daarentegen steeds minder als bron van lichthinder wordt vermeld.

BRONVERWIJZING:

https://omgeving.vlaanderen.be/schriftelijk-leefomgevingsonderzoek-slo-4-2018

’Milieuhinder’ geeft vanuit een negatieve perceptie invulling aan de milieugerelateerde kwaliteit van de leefomgeving. Een externe milieudruk op de omgeving zorgt voor een lokaal en direct merkbaar effect, namelijk hinder. Deze hinder kan aanleiding geven tot mentale stress, en bij ernstige hinder zelfs tot lichamelijke klachten als hartkloppingen, hartritmestoringen of braakneigingen. Niet iedereen reageert gelijkaardig op de blootstelling aan stressoren. Objectieve factoren zoals geluidsniveau,

246

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

tonaliteit, geurintensiteit, geurdrempel en lichtsterkte, en de frequentie van voorkomen en de duur ervan bepalen of iemand hinder ondervindt. Daarnaast beïnvloeden ook factoren als persoonlijke gevoeligheid, gezondheidstoestand, het moment van de dag, de geschiedenis van de hinder en het toekomstperspectief, de betrokkenheid bij de hinderbron, de angst voor gezondheidseffecten enz. in meer of mindere mate de hinderervaring (Verachtert, Pée, Van Broeck, & Smets, 2019).

Sinds 2001 wordt de beleving van geluid-, geur- en lichthinder in Vlaanderen systematisch bevraagd (zie tekstkader Schriftelijk LeefomgevingsOnderzoek (SLO)).

Gehinderd?

Geluid

Uit de meest recente SLO-bevraging blijkt dat geluid de voornaamste bron van hinder is: 30% van de respondenten gaf aan zich gehinderd te voelen door geluid, 15% door geur en 7% door licht (Figuur 19).

Geur

Licht

31%

Helemaal niet

56%

39

Een beetje

Tamelijk

18

Ernstig

10

13

28

10

5

4

2

Extreem

80%

1

1

1

FIGUUR 19 // AANDEEL VAN DE SLO-RESPONDENTEN GEHINDERD DOOR GELUID, GEUR EN LICHT IN 2018 o.b.v. M.A.S. Research (2018)

// Hinder door geluid Het aandeel ernstig tot extreem gehinderden door geluid afkomstig van verkeer is in alle campagnes hoog in vergelijking met hinder afkomstig van andere geluidbronnen (bedrijven en industrie, buren, recreatie, landbouw). Tussen 2001 en 2013 daalde het aandeel ernstig tot extreem gehinderden door verkeersgeluid van 15% tot 10% van de Vlaamse bevolking, terwijl dit aantal in de SLO-meting van 2018 opnieuw is gestegen tot 14%. Statistische analyse (Pieters, 2021) toont een samenhang tussen de stijging van de gemiddelde geluidsbelasting in

Verkeer

Buren

de periode 2013-2018 en de stijging in hinder door lawaai van straatverkeer, al moet opgemerkt worden dat de modelleringsmethodiek voor Lden in 2013 niet helemaal gelijk is aan die van 2018, waardoor de toename in gerapporteerde hinder niet met zekerheid aan een toename in geluidsbelasting kan worden toegeschreven. In verstedelijkt gebied is het aandeel van de respondenten die aangeven gehinderd te worden door geluid door verkeer (37 %) of buren (19 %) groter dan in randstedelijk en landelijk gebied (Figuur 20). Dit kan verklaard worden doordat

Bedrijven

Recreatie

Landbouw

Verstedelijkt

37%

19

2

10

Randstedelijk

32

16

4

12

12

Landelijk

28

14

7

10

10

Kern

33

18

3

14

14

Lint

31

14

7

10

10

8

8

8

Verspreide bebouwing

27

9

16

FIGUUR 20 // AANDEEL VAN DE GEHINDERDE SLO-RESPONDENTEN PER GELUIDSBRON IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN EN IN DE KERN, LINTEN EN VERSPREIDE BEBOUWING IN VLAANDEREN o.b.v. Pieters (2021)

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

247

Lawaaihinder

Gemeente-Stadsmonitor In de Gemeente-Stadsmonitor (Agentschap Binnenlands Bestuur, 2021) wordt gepeild naar hinder door geluid. Uit de meest recente resultaten blijkt dat bijna 14% van de respondenten aangeeft vaak gehinderd te zijn door burenlawaai. Voor andere vormen van lawaai ligt dit aandeel lager: slechts 5% zegt hierdoor vaak gehinderd te worden. Het aandeel gehinderden is het Vaak/altijd

Af en toe

19,1%

29,3%

Verstedelijkte kern

hoogst in de kernen. In de verstedelijkte kernen geeft bijna 20% van de respondenten aan dat ze vaak gehinderd worden door lawaai (burenlawaai of andere vormen van lawaai). In de randstedelijke en landelijke kernen ligt dat aandeel iets lager (16%). De cijfers liggen dus in dezelfde lijn als de cijfers zoals gerapporteerd door het Schriftelijk LeefomgevingsOnderzoek (SLO). Nooit/zelden 51,7%

Randstedelijke kern

16,0

27,6

56,3

Landelijke kern

15,9

27,8

56,3

Niet-landelijk lint

13,7

25,2

Landelijk lint

13,7

23,9

Verspreide bebouwing

10,6

19,0

61,1 62,5 70,4

FIGUUR 21 // “HOE VAAK HEB JE DE AFGELOPEN MAAND HINDER ONDERVONDEN VAN BURENLAWAAI (RUZIES, BLAFFENDE HONDEN, MUZIEK…) OF ANDERE VORMEN VAN LAWAAI (HORECA, SPORTVELDEN, BEDRIJVEN…)?” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

in verstedelijkte gebieden veel mensen in een hoge dichtheid wonen en werken, en er veel verkeer wordt gegenereerd door de stedelijke functies. In randstedelijk en landelijk gebied is het aandeel gehinderden door bedrijven en industrie eerder laag (respectievelijk 4 % in randstedelijk gebied en 7 % in landelijk gebied), maar hoger dan in het verstedelijkt gebied. In randstedelijk en landelijk gebied is er minder hinder door geluid van landbouwactiviteiten dan in verstedelijkt gebied. Mogelijk wordt geluid door landbouwactiviteiten in randstedelijk en landelijk gebied als minder storend ervaren omdat landbouw er een belangrijke, soms dominante, activiteit is. In de kernen is het aandeel gehinderden door geluid afkomstig van verkeer (33 %), buren (18 %), recreatie en toerisme (14 %) en landbouw (14 %) groter dan in linten en verspreide bebouwing. Het aandeel gehinderden door bedrijven en industrie in

de kernen is lager (3 %) dan in linten (7 %) en verspreide bebouwing (8 %). Mogelijk zijn bedrijven en industrie die moeilijker verweefbaar zijn wegens geluidbelastende activiteiten minder gelokaliseerd in een kern. Uit de woonlocatie van de respondenten kan worden afgeleid dat de plaatsen waar het meeste geluidshinder gerapporteerd wordt niet erg veranderen de voorbije twintig jaar: de gehinderden door geluid zijn voornamelijk gegroepeerd in en rond grotere steden (o.a. Antwerpen, Gent, Kortrijk, Leuven, Brugge) of in de buurt van belangrijke verkeerswegen (zoals de ring rond Brussel en die rond Antwerpen, E314, E40) (M.A.S. Research, 2018). Dit laatste is consistent met de analyse uit de meest recente bevraging (SLO4) (Pieters, 2021), waaruit blijkt dat de afstand van de woning tot een gewestweg of snelweg samenhangt met de ervaren hinder door verkeer.

// Hinder door geur Een op de zeven respondenten (15%) van het Schriftelijk LeefomgevingsOnderzoek laat weten de voorbije twaalf maanden gehinderd te zijn door geur in en om de woning, waarvan 10% tamelijk, 4% ernstig en 1% extreem gehinderd. Iets meer dan de helft (56%) ondervond helemaal geen geurhinder; 28%

248

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

ondervond een beetje geurhinder (Figuur 22) (M.A.S. Research, 2018). In verstedelijkte gebieden is het aandeel van de gehinderden door geur van verkeer (17 %) en bedrijven (8 %) het hoogst; in landelijk gebied melden meer gehinderden geur van landbouwactiviteiten

Verkeer 17%

Verstedelijkt

Buren

Handel en diensten

Bedrijven

Landbouw

Water

11

8

2

3

6

Randstedelijk

10

14

6

1

6

5

Landelijk

8

14

5

1

10

4

Kern

13

12

Niet significant

2

Niet significant

Lint

9

16

Niet significant

1

10

Niet significant

Verspreide bebouwing

8

11

Niet significant

1

13

Niet significant

4

FIGUUR 22 // AANDEEL VAN DE GEHINDERDE SLO-RESPONDENTEN PER GEURBRON IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN EN IN DE KERN, LINTEN EN VERSPREIDE BEBOUWING IN VLAANDEREN o.b.v. Pieters (2021)

(10 %) dan in verstedelijkt of randstedelijk gebied. Ook in de kernen is het aandeel gehinderden door verkeer en vervoer (13 %) groter dan in linten en verspreide bebouwing. Het aandeel

gehinderden door geur van landbouwactiviteiten is groter in linten (10 %) en verspreide bebouwing (13 %) dan in de kernen.

// Hinder door licht Slechts 7% van de respondenten van het Schriftelijk LeefomgevingsOnderzoek geeft aan de voorbije twaalf maanden tamelijk tot extreem gehinderd te zijn door licht in en om de woning. Acht op de tien respondenten (80%) ondervond geen lichthinder, 13% ondervond een beetje lichthinder. Voor

Verkeer

de meeste subcategorieën zijn er geen significante verschillen tussen de aandelen gehinderden naargelang van de verstedelijkingsgraad of van de ligging van de woning binnen een kern, lint en verspreide bebouwing.

Buren

Bedrijven

Handel en diensten

Landbouw

Verstedelijkt

5,1%

Niet significant

Niet significant

2,8

Niet significant

Randstedelijk

4,3

Niet significant

Niet significant

1,8

Niet significant

Landelijk

3,0

Niet significant

Niet significant

1,8

Niet significant

Kern

4,4

Niet significant

Niet significant

Niet significant

0,2

Lint

3,5

Niet significant

Niet significant

Niet significant

0,4

Verspreide bebouwing

2,9

Niet significant

Niet significant

Niet significant

0,7

FIGUUR 23 // AANDEEL VAN DE GEHINDERDE SLO-RESPONDENTEN PER LICHTBRON IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN EN IN DE KERN, LINTEN EN VERSPREIDE BEBOUWING IN VLAANDEREN o.b.v. Pieters (2021)

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

249

TEVREDENHEID OVER DE LEEFOMGEVINGSKWALITEIT Hinder geeft aan welke aspecten van de leefomgevingskwaliteit door de mens als negatief worden ervaren. Daarnaast zijn er ook aspecten die positief ervaren worden en die op die manier een rol kunnen spelen in het faciliteren of bevorderen van de gezondheid. De tevredenheid over de leefomgeving geeft aan in welke mate de globale ervaring positief of negatief is. In de diverse campagnes van het Schriftelijk LeefomgevingsOnderzoek werd gepeild naar de algemene tevredenheid over de leefkwaliteit (veiligheid, kindvriendelijkheid, leefmilieu, enz.) in de buurt van de respondenten. Men kon hierop antwoorden op een vijfpuntenschaal van ‘zeer tevreden’ t.e.m. ‘helemaal niet tevreden’. Op basis van statistische analyse (Pieters, 2021) werd het verband tussen de algemene tevredenheid en enkele specifieke omgevingskenmerken onderzocht In iedere SLO was ‘tevreden’ de meest voorkomende score. Het aandeel hiervan neemt toe in meer recente metingen. De tevredenheid is overal toegenomen, zowel in landelijk, randstedelijk en verstedelijkt gebied als binnen kernen, linten of verspreide bebouwing. Dit vertaalt zich in een positieve trend in het totale percentage ‘tevreden’ en ‘zeer tevreden’ personen van 60,4% in SLO0 (2001) tot 78,0% in SLO4 (2018). Het is minder evident om te achterhalen waarom de tevredenheid in Vlaanderen kan toegenomen zijn. Zo dalen de hinderklachten voor geluid, geur of licht doorheen de tijd niet. Ook zijn er geen verschillen in aandeel groen in de buurt die de toename in globale tevredenheid kunnen verklaren. Wellicht zijn er dus andere factoren die ervoor zorgen dat de tevredenheid over de leefomgeving toeneemt doorheen de tijd. Over het algemeen zijn er geen grote verschillen in de tevredenheid over de buurt tussen inwoners van verstedelijkt, randstedelijk of landelijk gebied. Ook de verschillen tussen inwoners van een kern, lint en verspreide bebouwing zijn eerder klein.

Daarnaast blijkt er een verband te bestaan tussen het type woning en de tevredenheid (Figuur 24). Hoewel het effect eerder klein is, kunnen we afleiden dat mensen die wonen in een rijwoning zonder tuin over het algemeen iets minder tevreden zijn over de leefkwaliteit in hun buurt dan mensen die in andere bebouwingstypologieën wonen. Bewoners van appartementen blijken over het algemeen meer tevreden te zijn over de leefomgevingskwaliteit in hun buurt dan mensen die wonen in rijwoningen zonder tuin. In combinatie met de Groenkaart Vlaanderen (Agentschap voor Natuur en Bos, 2018) kan nagegaan worden in welke mate de algemene tevredenheid over de leefomgevingskwaliteit in de buurt samenhangt met de aanwezigheid van hoog en laag groen en landbouw in de directe omgeving van de woning (straal van 50 m), in de woonbuurt (straal van 500 m) en de ruimere omgeving (straal van 2 km) (Figuur 25). Er is een positief verband tussen de hoeveelheid hoog en laag groen in de omgeving van de woning en de tevredenheid over de leefomgevingskwaliteit in de buurt. In verstedelijkt gebied is er een sterker verband tussen hoog en laag groen en tevredenheid dan in de andere categorieën. Respondenten die wonen in landelijk gebied en/of verspreide bebouwing zijn niet significant meer tevreden wanneer ze meer hoog en laag groen in de buurt hebben. De gevonden verbanden met landbouw zijn eveneens positief. Inwoners van stedelijke gebieden met meer landbouw in de woonbuurt en in de ruimere omgeving zijn in hogere mate tevreden; ook in kernen en landelijk gebied vinden we een positieve verband tussen tevredenheid en de aanwezigheid van vegetatie in landbouwgebruik. Er is voor vrijwel alle categorieën een positief verband tussen de totale aanwezigheid van groen (hoog en laag groen +

75,9%

Open bebouwing 69,3

Halfopen bebouwing

65,4

Appartement/loft/studio

61,9

Rijwoning met tuin Rijwoning zonder tuin

52,2

Andere FIGUUR 24 // AANDEEL VAN DE “(ZEER) TEVREDEN” SLO-RESPONDENTEN PER WONINGTYPE o.b.v. Pieters, J. et al. (2021)

250

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

69,9

Groen in de omgeving heeft belangrijke gezondheidsvoordelen zoals een hoger concentratievermogen.

Groen

Landbouw

Verstedelijkt

Randstedelijk

Totaal

50 meter

500 meter

Landelijk 2 kilometer Dummy1

Kern

Verband

Beperkt verband Lint Geen verband Verspreide bebouwing

Dummy

Totaal

FIGUUR 25 // VERBAND TUSSEN GROENE RUIMTE (HOOG EN LAAG GROEN) EN VEGETATIE IN LANDBOUWGEBRUIK IN DE OMGEVING VAN DE WONING, EN TEVREDENHEID OVER DE LEEFKWALITEIT IN DE BUURT o.b.v. Pieters (2021)

landbouw) en de tevredenheid over de leefkwaliteit. Meer groen in de woonomgeving resulteert dus voor nagenoeg iedereen in een grotere tevredenheid. De vierde Vlaamse humane biomonitoringscampagne onderzocht het belang dat jongeren hechten aan de aanwezigheid van groen in hun woonomgeving. Eén op twee jongeren (13-14 jaar oud) vindt groen in de woonomgeving (zoals parken en bossen) heel belangrijk, onder meer voor contact met de natuur, om tot rust te komen, om elkaar te ontmoeten en om te sporten (Steunpunt Milieu en Gezondheid, 2020). Een ruime meerderheid geeft ook aan wekelijks tot dagelijks tijd door te brengen in groene ruimte.

De appreciatie en het gebruik van groene ruimte verschillen volgens de sociaal-culturele subgroep waartoe de deelnemers behoren (Morrens, Coertjens, Loots, Colles, & Bruckers, 2020). Jongeren met een lagere socio-economische status en een buitenlandse herkomst hechten vooral belang aan het sociale aspect van groene ruimte, stadsgroen en parken, waar ze kunnen afspreken met vrienden of waar kinderen kunnen spelen. Jongeren met een hogere socio-economische status en een Belgische herkomst hechten daarentegen meer belang aan het natuuraspect: ruimte voor natuur is belangrijk op zich en bossen zijn plekken waar ze naar eigen zeggen tot rust kunnen komen.

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

251

Groen in de buurt en in de gemeente Gemeente-Stadsmonitor

In de Gemeente-Stadsmonitor (Agentschap Binnenlands Bestuur, 2021) werd op verschillende manieren gepeild naar de tevredenheid over groen. Enerzijds werd er bevraagd of de respondenten tevreden zijn met de hoeveelheid groen. Dit is bevraagd op twee schaalniveaus: het niveau van de buurt (Figuur 26) en het niveau van de gemeente (Figuur 27). Anderzijds werd bevraagd of de respondenten tevreden zijn over het zicht op groen vanuit hun woning (Figuur 28). Over het algemeen zijn de respondenten tevreden over zowel het aanbod aan groen als het zicht op groen vanuit de woning: 80% is tevreden met het groen in de buurt (78% met het groen in de gemeente) en 72% is tevreden met het zicht op groen vanuit hun woning. De analyse toont

echter heel wat ruimtelijke verschillen, met grotere verschillen voor het zicht op groen dan voor het aanbod aan groen. In de verstedelijkte kernen is 16% van de respondenten ontevreden met het aanbod aan groen in hun buurt, en 11% ontevreden met het aanbod aan groen in hun gemeente. Een deel van de bewoners vindt met andere woorden wel een voldoende aanbod aan groen binnen hun gemeente. Wat het zicht op groen betreft, is er een erg grote tevredenheid voor respondenten in de verspreide bebouwing: 94% van de respondenten is tevreden met hun zicht op groen. In de verstedelijkte kernen gaat het echter slechts om 63% van de respondenten.

Oneens

Neutraal

Eens

16,1%

10,0%

73,9%

Verstedelijkte kern Randstedelijke kern

10,4

8,6

81,0

Landelijke kern

10,2

8,1

81,7

Niet-landelijk lint

6,4

5,5

88,1

Landelijk lint

6,0

5,1

89,0

Verspreide bebouwing 4,4 3,9

91,6

FIGUUR 26 // “ER IS VOLDOENDE GROEN (BOMEN, GRAS, GROENPERKEN, WEILANDEN, BOS, PARKEN…) IN MIJN BUURT” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

Verstedelijkte kern

Ontevreden

Neutraal

Tevreden

11,2%

13,8%

75,0%

Randstedelijke kern

9,2

Landelijke kern

8,2

13,0 12,9

77,8 78,9

Niet-landelijk lint

6,7

9,5

83,8

Landelijk lint

6,3

10,4

83,4

Verspreide bebouwing

5,9

9,0

85,1

FIGUUR 27 // “BEN JE TEVREDEN OVER DE NATUUR- EN GROENVOORZIENINGEN (PARKEN, BOSSEN, WEILANDEN, BOMEN ...) IN JOUW GEMEENTE?” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

252

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Ontevreden

Neutraal

Tevreden

19,3%

17,5%

63,2%

Verstedelijkte kern Randstedelijke kern

13,3

15,1

71,6

Landelijke kern

13,0

15,6

71,4

Niet-landelijk lint

6,2

Landelijk lint 5,4

6,9

87,0

6,3

88,3

Verspreide bebouwing 3,5

93,8

FIGUUR 28 // “BEN JE TEVREDEN MET HET ZICHT OP GROEN VANUIT JE WONING (BOMEN, STRUIKEN, GRAS, VELDEN, WEIDEN, PARK, TUIN, GROENDAKEN ...)?” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

Uit de Gemeente-Stadsmonitor (Agentschap Binnenlands Bestuur, 2021) blijkt dat driekwart van de respondenten in de buurt voldoende plekken vindt om tot rust te komen. Volgens 13% van de respondenten is dit onvoldoende aanwezig in de buurt. Analyse geeft aan dat dit aandeel hoger is in de

verstedelijkte kernen: 17% van de respondenten die wonen in verstedelijkte kernen geeft aan dat ze in de buurt onvoldoende plekken vinden om tot rust te komen. In de verspreide bebouwing gaat het slechts om 6% van de respondenten.

Ontevreden

Neutraal

Tevreden

17,4%

13,6%

69,0%

Verstedelijkte kern Randstedelijke kern

12,2

Landelijke kern

10,9

Niet-landelijk lint

8,9

Landelijk lint

7,8

Verspreide bebouwing 5,7

12,1

75,7

11,6 8,8 8,3 6,0

77,5 82,4 83,9 88,3

FIGUUR 29 // “ER ZIJN VOLDOENDE PLEKKEN WAAR IK TOT RUST KAN KOMEN IN MIJN BUURT” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

253

GEZONDHEID METEN IN DE MENS Tot hiertoe werd in dit hoofdstuk vooral gesproken over belangrijke aspecten van een gezonde leefomgeving. De onderdelen rond hinder en tevredenheid gingen dan weer meer in op belevingsaspecten, perceptie en appreciatie gelinkt aan bijvoorbeeld de aanwezigheid van stressoren of ruimtelijke parameters. In dit onderdeel wordt de verbinding gemaakt met de effectieve gezondheidseffecten. Via verschillende blootstellingsroutes (ademhaling, contact via de huid, voedsel) komen stoffen in het lichaam terecht en die kunnen daar schade aanrichten met mogelijke gevolgen voor de gezondheid (Figuur 30). De verstorende factoren afkomstig uit de leefomgeving en de mogelijke gezondheidseffecten kunnen gemeten worden in de mens, bijvoorbeeld via analyse van biomerkers in bloed, urine of haarstalen. Het gehalte van deze stoffen in het lichaam en de uiteindelijke gezondheidseffecten worden bepaald door de blootstelling aan deze stoffen uit de omgeving maar worden ook beïnvloed door tal van andere individuele, culturele of sociale factoren, zoals leeftijd, geslacht, woonplaats, maar ook

verplaatsingsgedrag, levensstijl, roken, individuele kenmerken, socio-economische factoren enz. Aan de hand van metingen in onder andere bloed- en urinestalen kan er gemeten worden welke milieuvervuilende stoffen terechtkomen in het lichaam en welke gezondheidseffecten dit veroorzaakt. Deze metingen noemt men humane biomonitoring (HBM). In Vlaanderen meet het Steunpunt Milieu en Gezondheid al sinds 2002 via verschillende humane biomonitoringscampagnes de aanwezigheid van diverse chemische stoffen in het bloed en de urine van inwoners in Vlaanderen en onderzoekt het verband met mogelijke gezondheidseffecten (zoals het ontstaan van ontstekingen in de luchtwegen en het ontwikkelen van astma als gevolg van luchtverontreiniging). Humane biomonitoring kan ook worden gebruikt om de positieve invloed van de leefomgeving of van ons gedrag op onze gezondheid te bepalen. Zo meet men minder chemische stoffen in het bloed en minder nadelige gezondheidseffecten bij mensen die aangeven hun huis meer en beter te verluchten.

FIGUUR 30 // DE MILIEU-GEZONDHEIDSKETEN

Humane biomonitoring Het menselijk lichaam wordt blootgesteld aan vervuilende stoffen van diverse bronnen en via diverse blootstellingsroutes zoals inademen en inslikken, en via de voeding of via huidcontact. Die blootstelling en de eventuele (vroegtijdige) gezondheidseffecten ervan kunnen we meten door middel van humane biomonitoring (HBM) aan de hand van de analyse van onder andere bloed- en urinestalen, met behulp van vragenlijsten en cognitieve testen. Aanvullend op metingen in individuele milieucompartimenten zoals lucht en water, of in voeding (externe blootstelling), geeft HBM een direct en geïntegreerd beeld van de concentraties van milieuvervuilende stoffen die effectief terechtkomen in het menselijke lichaam. Bovendien kan met HBM de langdurige en meervoudige interne blootstelling worden onderzocht. We worden immers blootgesteld aan een cocktail van chemische stoffen uit ons leefmilieu, en sommige stoffen stapelen zich gedurende lange tijd op in het lichaam. HBM meet ook vroegtijdige gezondheidssignalen (‘early warnings’), dit wil zeggen veranderingen in het lichaam nog voordat er sprake is van ziekte. Door de resultaten in verband te brengen met blootstellingsgegevens, klachten of

254

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

andere gezondheidssignalen bijvoorbeeld via bevragingen, kan er gezocht worden naar mogelijke verklaringen. Dit biedt ruimte voor een preventief gezondheidsbeleid. Daarnaast kan HBM ook een belangrijke rol spelen in de bewustwording rond blootstelling aan chemische stoffen in het dagelijkse leven, doordat we meten in het lichaam en we deelnemers op een persoonlijke manier betrekken bij het onderzoek (we spreken ook wel eens over ‘pollution gets personal’) en door de integrale benadering van de milieuproblematiek (met name ‘wat is de impact van mijn leefomgeving en leefgewoonten op mijn gezondheid’ in tegenstelling tot een gefragmenteerde benadering waarin telkens slechts één aspect wordt belicht). Gezondheidseffecten zijn echter multifactorieel bepaald. Niet enkel de externe milieublootstelling van de mens speelt hierbij een rol, maar ook zijn genetische achtergrond, zijn levensstijl en ook socio-economische factoren. In de analyses wordt hier zoveel mogelijk rekening mee gehouden door een correctie voor deze variabelen. Naast al deze factoren speelt ook het onderscheid tussen een kortetermijnblootstelling en langetermijnblootstelling een rol, evenals effecten op korte en op lange termijn.

Vlaamse humane biomonitoringscampagnes door het Steunpunt Milieu en Gezondheid UITVOERDER(S):

Het Steunpunt Milieu en Gezondheid is een multidisciplinair onderzoekconsortium bestaande uit onderzoekers van de vijf Vlaamse universiteiten (UAntwerpen, UGent, UHasselt, VUB, KU Leuven) en de onderzoeksinstellingen VITO en PIH.

OPDRACHTGEVER(S):

Het Steunpunt voert beleidsrelevant onderzoek uit in opdracht van de Vlaamse overheid. De verschillende onderzoeksprogramma’s sinds 2002 werden in overleg met de bevoegde Vlaamse administraties en ministers voor leefmilieu en voor zorg en gezondheid opgesteld. Het vierde Steunpunt Milieu en Gezondheid werd gefinancierd door het Departement Omgeving.

DOEL:

De voornaamste onderzoeksopdracht van het Steunpunt is het opzetten van een transparant, breed gedragen en wetenschappelijk onderbouwd humane-biomonitoringsmeetnetwerk, als hoeksteen voor een duurzaam milieugezondheidsbeleid.

METHODOLOGIE:

Humane biomonitoring staat voor meten in de mens. Aan de hand van metingen in o.a. bloed- en urinestalen en via vragenlijsten bij een representatieve groep deelnemers meten we welke milieuvervuilende stoffen terechtkomen in het lichaam en welke gezondheidseffecten dit veroorzaakt. Vier cycli van het Vlaamse humane-biomonitoringsprogramma werden afgerond. Naar aanleiding van de verhoogde publieke aandacht voor milieu en gezondheid in Vlaanderen aan het einde van de jaren ’90, met o.a. de dioxinecrisis en enkele lokale vervuilingsdossiers zoals de gezondheidsproblemen rond de ISVAG-verbrandingsoven in Wilrijk, werd het milieugezondheidsbeleid in Vlaanderen grondig aangescherpt (zie o.a. Staessen, 2012 en Loots et al., 2015). De oprichting van het Steunpunt Milieu en Gezondheid en het Vlaamse Humane-Biomonitoringsprogramma in 2002 vindt zijn oorsprong in deze periode. Na een pilootstudie in 1999 werd in 2002 voor het eerst een grootschalig HBM-onderzoek opgestart in Vlaanderen, met als doel de wetenschappelijke onderbouwing van het milieugezondheidsbeleid.

KORTE HISTORIEK EN RESULTATEN:

Het eerste humane-biomonitoringsprogramma (Flemish Environment and Health Study FLEHS 20022006) onderzocht acht verschillende aandachtsgebieden met een verschillende milieudruk (stedelijke omgeving, fruitstreek, landelijk gebied en vier industriële regio’s) en drie leeftijdsgroepen (pasgeborenen, jongeren van 14-15 jaar en volwassenen van 50-65 jaar). In totaal namen ongeveer 1600 deelnemers per leeftijdsgroep deel aan het onderzoek. De resultaten toonden aan dat de impact van milieubelasting op de gezondheid verschilt naargelang het gebied waar men woont. Bovendien werd aangetoond dat ook relatief lage concentraties aan verontreinigende stoffen in het milieu gezondheidseffecten kunnen veroorzaken en dat ook landelijke gebieden niet gespaard blijven van milieugezondheidsrisico’s. De gegevens ondersteunden een gebiedsgerichte aanpak van het milieu- en gezondheidsbeleid en hebben

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

255

geleid tot gerichte acties voor de bescherming van de gezondheid. In navolging op het onderzoek volgden beleidsmaatregelen rond pesticiden, een actieplan ‘astma in stedelijke agglomeraties’ en een actieplan ‘gechloreerde verbindingen in landelijke gebieden’. Het tweede humane-biomonitoringsprogramma (FLEHS 2007-2011) werd anders opgevat. Een eerste luik had tot doel om Vlaamse referentiewaarden te bepalen, of m.a.w. waarden voor ‘de gemiddelde Vlaming’. Deze waarden konden vervolgens de toetssteen vormen voor vergelijking met (internationale) richtlijnen, met gelijkaardige campagnes in specifieke gebieden of in het buitenland en voor de opvolging van trends doorheen de tijd. In deze campagne werd bovendien een veel breder spectrum aan polluenten en gezondheidseffecten gemeten dan in het eerste biomonitoringsprogramma. Naast de goed gekarakteriseerde vervuilende stoffen – zoals zware metalen en POP’s (Persistente Organische Polluenten) – werden ook chemische stoffen opgenomen die pas de laatste decennia in het milieu terechtkwamen, en waarover soms maar weinig geweten is (bijvoorbeeld nieuwe pesticiden, weekmakers in plastic, vlamvertragers, enz.). In totaal werden meer dan 50 verschillende biomerkers voor blootstelling en voor effect onderzocht, bij drie verschillende leeftijdsgroepen. Opnieuw werd de relatie tussen blootstelling aan chemische stoffen en gezondheidseffecten bevestigd bij de relatief lage concentraties waaraan de algemene Vlaamse bevolking wordt blootgesteld. Verder werd de invloed van verschillende milieu- en levensstijlfactoren aangetoond, zoals roken, de consumptie van lokaal geteelde voeding, visconsumptie en het gebruik van kachels en stookgedrag. In een tweede luik werd een strategie ontwikkeld om op systematische wijze aandachtsgebieden of ‘hotspots’ te onderzoeken met biomonitoring. In samenspraak met de overheid, lokale milieu- en gezondheidswerkers en experten werden hotspots in Vlaanderen geïdentificeerd en geprioritiseerd die voor biomonitoring in aanmerking komen. Uit meer dan 85 kandidaat-hotspots werden uiteindelijk twee gebieden onderzocht, Genk-Zuid en regio Menen. In deze gebieden werden telkens 200 jongeren van 14-15 jaar onderzocht en de meetgegevens werden vergeleken met de Vlaamse referentiewaarden. De doelgroep jongeren is een geschikte groep voor hotspotonderzoek omdat zij het best de lokale situatie weerspiegelen (geen arbeidsblootstelling en beperktere mobiliteit en verhuisgeschiedenis). Uit de resultaten bleek o.a. dat de concentraties van PAK’s (Polycyclische Aromatische Koolwaterstoffen) en enkele zware metalen in de populatie jongeren in Genk-Zuid en Menen hoger lagen dan bij de gemiddelde Vlaamse jongere. Ook bleek de DNA-schade bij de deelnemende jongeren in beide hotspots hoger te liggen dan bij hun Vlaamse leeftijdsgenoten. Naar aanleiding van deze resultaten werd in beide regio’s een participatietraject opgestart, dat geleid heeft tot een actieplan voor elke hotspot door de Vlaamse en lokale overheden. Ook n.a.v. de resultaten van de Vlaamse referentiecampagnes werd een actieplan opgesteld voor de vastgestelde relatie tussen PAK’s en DNA-schade. Het derde humane-biomonitoringsprogramma (FLEHS 2012-2015) bouwde verder op de brede basis uit de eerste en tweede cyclus. Opnieuw werden in verschillende leeftijdsgroepen Vlaamse referentiewaarden bepaald, zowel voor historische vervuilende stoffen als voor nieuwere polluenten. Daarnaast werd ook een derde hotspot-onderzoek uitgevoerd bij jongeren in de Gentse kanaalzone. De resultaten van deze derde cyclus stelden ons voor het eerst in staat om op een betrouwbare manier trends doorheen de tijd te bestuderen, voor sommige metingen (klassieke polluenten) over een periode van ongeveer 10 jaar tijd. De tijdstrends voor de meeste klassieke polluenten (zoals cadmium, lood, PCB’s en DDT) vertoonden een duidelijk dalende lijn, naar analogie met dalende trends in het milieu over dezelfde periode (zie o.a. metingen van luchtkwaliteit door de Vlaamse Milieumaatschappij). Ook voor enkele recentere stoffen werd al een dalende trend vastgesteld. Toch werden bij de huidige lagere concentraties van milieuvervuilende stoffen nog vroegtijdige gezondheidseffecten waargenomen, wat aantoont dat een verdere daling van de blootstelling verdere gezondheidswinst kan opleveren. Naast de milieukwaliteit spelen echter ook levensstijlfactoren en voedingsgewoonten een belangrijke rol, zo bleek opnieuw uit de resultaten.

256

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

In het vierde humane-biomonitoringsprogramma (FLEHS 2016-2020) ging aandacht naar het opvolgen van tijdstrends in Vlaanderen, de opkomst van nieuwe chemicaliën in ons leefmilieu, determinanten van blootstelling en de relatie met (vroegtijdige) gezondheidseffecten. Waar in het verleden veel aandacht ging naar onderzoek in specifieke aandachtsgebieden, werd voor deze meetcampagne gekozen om te focussen op drie centrale thema’s: binnenhuismilieu, groene ruimte en biovoeding, telkens in relatie tot gezondheid. Voor deze cyclus werden 600 jongeren verspreid over Vlaanderen onderzocht. Het belang van groen in onze omgeving voor onze gezondheid werd hierin bevestigd. Zowel de aanwezigheid van groen als de toegang tot groen hebben een gunstig effect op de gehaltes aan vervuilende stoffen, zoals PAK’s en benzeen en op gezondheidseffecten zoals aandacht en celveroudering. In de urine van jongeren uit stedelijk of randstedelijke omgeving werden meer vervuilende stoffen door verkeer (PAK’s en benzeen) aangetroffen dan bij de jongeren uit een landelijke woonomgeving. Jongeren met meer PAK’s vertoonden ook meer stress, een zwakkere afweer en DNA-schade. Een andere conclusie was dat goede ventilatie een woning gezonder maakt. Bij goede ventilatie en verluchting zijn de gehaltes van pesticiden, plastic weekmakers, vlamvertragers, perfluorverbindingen ook lager in het lichaam van de jongeren. Ze hebben ook minder fysiologische stress. We merken wel dat oude gereglementeerde stoffen meer en meer verdwijnen, maar vervangen worden door nieuwe, minder chemische stoffen waarvan de gezondheidseffecten nog minder gekend zijn. BRONVERWIJZING:

www.milieu-en-gezonheid.be

// Interne blootstelling Mensen worden blootgesteld aan een mengsel van chemische stoffen. Deze chemische stoffen kunnen afkomstig zijn van verschillende bronnen, zoals industrie, verkeer en huishoudelijke verwarming. Deze bronnen hebben allen een specifieke plaats in de ruimte en zorgen voor blootstellingen op bepaalde locaties. Daarnaast speelt de ruimtelijke inrichting ook een rol in de gezondheidseffecten die veroorzaakt worden door deze blootstellingen, zoals aandoeningen van het hart- en vaatstelsel en van de luchtwegen, verstoringen van het hormonaal en het immunologisch systeem of kankeraandoeningen. Belangrijke voorbeelden van chemische stoffen zijn zware metalen en polycyclische aromatische koolwaterstoffen met mogelijke gezondheidseffecten. Metalen (of ook zware metalen, toxische metalen) komen van nature voor in het milieu, maar worden ook verspreid via o.a. industrie, verkeer en verbranding van fossiele brandstoffen. Ze zijn ook aanwezig in batterijen, elektronica en sigarettenrook. Polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s) ontstaan bij verbranding van steenkool, olie, gas, hout, afval of tabak. PAK’s worden ook gevormd in gegrilde en verbrande voedingswaren (bv. bij een barbecue, in aangebrand vlees, in verbrande korsten van brood). Beide werden gemonitord in de Vlaamse bevolking. Voor de verschillende chemische stressoren is informatie samengebracht over de merkers, de blootstellingswegen, gezondheidseffecten, blootstellingsbeperkende maatregelen, richtwaardes, referentiewaardes voor Vlaanderen en internationale vergelijkingsdata. Deze info is beschikbaar op volgende website: https:// www.milieu-en-gezondheid.be/nl/wat-meten-we-factsheets

De resultaten van bijkomende analyses op de data van het Steunpunt Milieu en Gezondheid (Poelmans et al., 2021) wijzen uit dat er voor elk van de onderzochte milieudrukken een verschil is in externe blootstelling tussen deelnemers die wonen in het verstedelijkt gebied en het landelijk gebied en tussen deelnemers die wonen in de kernen en de verspreide bebouwing. Met uitzondering van de blootstelling aan ozon, wat eerder een landelijk fenomeen is, is er een hogere blootstelling bij deelnemers die wonen in het verstedelijkt gebied in vergelijking met deelnemers uit het landelijk gebied, en een hogere blootstelling bij deelnemers die wonen in de kernen in vergelijking met deelnemers die wonen in verspreide bebouwing. Deze verhoogde externe blootstelling in het verstedelijkt gebied vertaalt zich echter maar zeer beperkt in een hogere interne blootstelling voor de onderzochte blootstellingsmerkers: er werden enkel significante associaties gevonden met thallium in bloed, cadmium, een PAK’s-metaboliet en de benzeenmerker (in urine). Ook voor andere ruimtelijke factoren, zoals de aanwezigheid van groen in de buurt (het aandeel ‘hoog groen’ binnen verschillende perimeters rondom de woning), is er een verschil in externe blootstelling aan luchtpolluenten (stikstofdioxide, fijn stof). Toch is er ook hiervoor geen duidelijke vertaling in een lagere interne blootstelling voor zware metalen, benzeen en PAK’s. Enkel voor lood in bloed wordt er een significante associatie waargenomen tussen meer groen rond de woning en lagere loodgehaltes in bloed, en dit in beide beschouwde FLEHScampagnes (Figuur 31 voor FLEHS IV).

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

257

Buffer van 50m

100m

300m

500m

1000m

2000m

0 -0.5%

-0.9%

-1 -2

-1.81%

-1.79%

-1.59%

-1.91%

-2.32%

-3 -4

-4.1%

-3.78%

-3.43% -3.97%

-3.86%

-6.11%

-6.08%

-4.26%

-5 -6

-5.71%

-5.9% -6.55%

FIGUUR 31 // RELATIEVE VERANDERING VAN HET LOODGEHALTE (MET 95%-BETROUWBAARHEIDSINTERVAL) IN HET BLOED VAN 14-15-JARIGE JONGEREN IN FLEHS IV (2016-2020) BIJ 10% TOENAME VAN GROEN IN EEN BUFFER ROND DE WONING o.b.v. Poelmans et al. (2021)

Als de groene ruimte in de buffers rond de woning toeneemt, dan is dat mogelijk een weerspiegeling van een minder dicht lokaal wegennetwerk of een lagere densiteit in industriële activiteiten (en hierdoor minder historische vervuiling), en dat zou de lagere lichaamsbelasting met deze polluenten kunnen verklaren. Er werden geen significante verbanden gevonden tussen blootstellingsmerkers en de afstand tot de dichtstbijzijnde N- of E-weg. Voor aan het verkeer gerelateerde blootstellingsmerkers zoals metabolieten en PAK’s zijn de resultaten echter minder duidelijk. Voor de verschillende PAK’s-merkers worden resultaten verkregen die soms in tegengestelde richting verlopen. Dit kan wijzen op verschillen in bronnen van blootstelling aan de verschillende PAK’s. Wat landbouw in de woonomgeving betreft, stelde het Steunpunt Milieu en Gezondheid vast dat jongeren met meer

landbouw in de buurt van de woning (in een buffer van 2 km), meer AMPA in hun lichaam hadden. Dit is een afbraakproduct van de onkruidverdelger glyfosaat. Voor verschillende andere pesticiden werd dit verschil niet waargenomen. Deze resultaten wijzen mogelijk op een invloed van een hogere densiteit van menselijke activiteiten (zoals verkeer, industrie, verwarming) op de lichaamsbelasting aan chemische stoffen en de gunstige invloed van de aanwezigheid van groene ruimte. De resultaten van de verschillende beschouwde meetcampagnes van FLEHS geven echter geen consistent beeld en bevestigen elkaar niet. Een verklaring hiervoor kan zijn dat in de analyses enkel verbanden tussen blootstelling en woonadres onderzocht werden, en dat we over onvoldoende informatie beschikken over de dynamische en volledige externe blootstelling, het exposoom.

// Gezondheidseffecten In de Vlaamse humane biomonitoringcampagnes werden in representatieve deelnemersgroepen ook gezondheidseffecten gemeten. Op basis van de internationale wetenschappelijke literatuur werden in de vierde campagne effectmerkers geselecteerd waarvan een verband met de eventueel ruimtelijk bepaalde blootstelling gepubliceerd was, zoals concentratievermogen (cognitie, aandacht), telomeerlengte als maat voor biologische veroudering en langdurige biologische stress (cortisol), herstelbare DNA-schade, infecties, allergie en parameters van het harten vaatstelsel. Daarnaast bracht deze campagne ook ruimtelijke karakteristieken van de thuis- en schoolomgeving van de deelnemers in kaart. In vragenlijsten werd onder meer gepeild naar levensstijlfactoren, naar het gebruik van de open ruimte in de

258

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

woonomgeving en naar het welbevinden, de vitaliteit en stress bij de jongeren. Vito Health voerde in 2020 in samenwerking met UHasselt aanvullende analyses uit en hield daarbij rekening met mogelijk verstorende factoren (Verheyen et al., 2020). Voor gezondheidseffecten werden geen verbanden met verstedelijkingsgraad vastgesteld in de derde campagne, maar wel in de vierde: in vergelijking met het landelijk gebied is er een hogere kans op luchtweginfecties in stedelijk en randstedelijk gebied, een lagere onderdruk in randstedelijk gebied en een toename voor de polsslag in stedelijk gebied. In dat laatste onderzoek werd een groter aantal deelnemers gerekruteerd, zodat de kans ook groter was dat verschillen werden vastgesteld. Er werd een verband vastgesteld tussen de aanwezigheid van

Waar we wonen, werken en recreëren heeft een invloed op onze gezondheid.

groene ruimte en cognitie. Meer groen in de ruimere omgeving (2000 m) rondom de woning blijkt voordelig voor concentratievermogen van de deelnemers. Vooral groen hoger dan 3 meter (bomen) wordt geassocieerd met verhoogde aandacht. Dat is ook het geval voor toegang tot groen (>60 ha) binnen 3200 m van de woning en voor de tijd die de jongeren doorbrengen in het groen.

Meer groen in de dichte omgeving (50 m) van het thuisadres is geassocieerd met minder biologische veroudering, gemeten aan de hand van telomeerlengte. Dit verband werd ook teruggevonden met het geboorteadres. Dit bevestigt het belang van een gezonde omgeving tijdens de zwangerschap en de eerste levensjaren; deze gevoelige periode is belangrijk voor de gezondheid op latere leeftijd. Het verband op het thuisadres bleek

Buffer van 50m

100m

300m

50m

100m

300m

Buffer van

0.2

0.22

0.2

0.2

0.22

0.2

0

0.06 mm Hg

500m

1000m

2000m

500m

1000m

2000m

0.08

0.08

0.06 mm Hg

-0.08

0

-0.08

-0.18

-0.2

-0.2

-0.3 mm Hg

-0.4

-0.3 mm Hg

-0.18

-0.24

-0.24

-0.8

-0.8 -1

-1

-0.11

-0.38

-0.38

-0.4

-0.56

-0.59

-0.6

-0.6

-0.11

-0.67 mm Hg

-0.67 mm Hg

-0.59

-0.56

-0.69

-0.69

-0.62

-0.62 -0.84

-0.84 -1.04

-1.04

-1.13

-1.13

FIGUUR 32 // VERANDERING VAN DE DIASTOLISCHE BLOEDDRUK (MET 95%-BETROUWBAARHEIDSINTERVAL) BIJ 14-15-JARIGE JONGEREN IN FLEHS IV (2016-2020) BIJ 10% TOENAME VAN GROEN IN EEN BUFFER ROND DE WONING o.b.v. Poelmans et al. (2021)

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

259

Buffer van 50m

100m

300m

500m

1000m

2000m

88.33% 82.85%

80

60.57%

60

40

60.99% 52.41%

52.01%

2.6%

2%

-30.94%

-31.62%

40.6% 32.3%

20

16.7%

14.6%

4.98% 0 -4.21% -15.25% -20

-18.49%

FIGUUR 33 // RELATIEVE VERANDERING VAN DE KANS OP ASTMASYMPTOMEN (1 JAAR VÓÓR DE STAALAFNAME) (MET 95%-BETROUWBAARHEIDSINTERVAL) VAN 14-15-JARIGE JONGEREN IN DE VLAAMSE REFERENTIEGROEP VAN FLEHS III (2012-2015) BIJ 10% TOENAME VAN HOOG GROEN IN EEN BUFFER ROND DE WONING o.b.v. Poelmans et al. (2021)

bovendien meer uitgesproken bij deelnemers uit stedelijke of randstedelijke gebieden. Tijd doorgebracht in groen, luchtvervuiling of mentaal welzijn bleken hierop niet van invloed. Het aandeel groene ruimte in een buffer van 100 m rond de woning is ook geassocieerd met een afname van de kans op luchtweginfecties. Deelnemers die toegang hadden tot groen en waarbij hoog groen rond de woning aanwezig is, vertoonden minder herstelbare DNA-schade en een gezondere diastolische bloeddruk, de onderdruk (Figuur 32). De link tussen groene ruimte en gezondheid is evenwel niet eenduidig. Zo leek hoog groen dicht bij de woning (buffer 50 m) een ongunstig effect te hebben op ontstekingsreacties in de luchtwegen en de kans op astmatische symptomen te verhogen (Figuur 33). Het is hierbij mogelijk dat het aandeel hoog groen dicht bij de woning ook verband houdt met aanwezigheid van pollen of stof, die in de luchtwegen reacties kunnen uitlokken. De aanwezigheid van groen is niet gelijk verdeeld over de provincies, er is een oost-west gradiënt in het aandeel groen per provincie. De associatie tussen het aandeel groen dicht bij de woning (50 m en 100 m) en minder luchtweginfecties bleef ook significant nadat rekening werd gehouden met de provincie waarin de deelnemers wonen. Deze associaties tussen de ruimtelijke factoren en de effectmerkers zijn mogelijk indirect: deze verbanden kunnen gelinkt zijn

260

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

aan andere factoren die met de aan- of afwezigheid van groene ruimte geassocieerd zijn zoals meer of minder verkeer, meer of minder industriële of residentiële ruimte, het al dan niet afvangen van fijnstof of de aanwezigheid van pollen. Er werd onderzocht of een aantal kenmerken op het thuisadres van de deelnemers een rol spelen in het verband tussen de ruimtelijke factoren en gezondheidseffecten. Dat werd nagegaan voor de bevolkingsdichtheid en de kenmerken van luchtkwaliteit: jaargemiddelde concentratie voor stikstofdioxide, fijn stof (PM2,5, PM10) en zwarte koolstof (Cecilia Jakobsson Bergstad (UGOT), Diana (POLITO), & Jeffrey Matthijs (AUTON, 2018)). Het verband tussen de toename aan groen in grote buffers rond de woning (1 en 2 km) en de vermindering in diastolische bloeddruk of de onderdruk kan voor een klein stukje verklaard worden door de jaargemiddelde concentraties aan stikstofdioxide en PM2,5 op het thuisadres. De associatie tussen de toename aan hoog groen in een kleine buffer rond de woning (50 m) en de afname in diastolische bloeddruk kan gedeeltelijk aan de jaargemiddelde concentratie aan stikstofdioxide op het thuisadres worden toegeschreven. Deze rol als achterliggende factor is telkens zeer beperkt in omvang, wat wijst op het bijkomende belang van andere factoren voor deze associaties (Poelmans et al., 2021).

Subjectieve gezondheid Gemeente-Stadsmonitor

In de Gemeente-Stadsmonitor (Agentschap Binnenlands Bestuur, 2021) werd gepeild naar de subjectieve gezondheid bij de respondenten. De bevraging wijst uit dat 73% van de respondenten zich over het algemeen gezond voelt (goed of heel erg goed), 23% voelt zich redelijk gezond en 4% voelt zich ongezond Heel erg slecht

(slecht of heel erg slecht). Hoewel er verschillen zijn tussen de ruimtelijke types, zijn deze verschillen klein: 75% van de respondenten in de niet-landelijke linten en verspreide bebouwing zegt zich gezond te voelen, terwijl het in de kernen om 71% van de respondenten gaat.

Redelijk

Goed

Heel erg goed

Verstedelijkte kern 3,9

24,0%

54,9%

16,6%

Randstedelijke kern 3,5

24,2

56,3

15,5

Landelijke kern 3,6

24,8

Slecht

Niet-landelijk lint 3 Landelijk lint 3 Verspreide bebouwing 3

21,6 23,1 21,7

56,7 57,6

14,4 17,7

57,6

16,0

57,8

17,4

FIGUUR 34 // “HOE IS JE GEZONDHEID IN HET ALGEMEEN?” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

AANWEZIGHEID VAN GROEN IN DE BUURT De tevredenheid van de Vlaming over de leefkwaliteit is positief gelinkt aan de hoeveelheid groen in de buurt. De positieve effecten van groene ruimte op de fysieke, mentale en sociale gezondheid zijn algemeen aanvaard en wetenschappelijk onderbouwd. Zo worden er bij kinderen bijvoorbeeld verbanden gevonden met een beter algemeen geestelijk welzijn, een grotere lichamelijke gezondheid, een vermindering van de cardiovasculaire ziekten en betere cognitieve en neurologische ontwikkeling (Kondo, Fluehr, McKeon, & Branas, 2018; Lai, Flies, Weinstein, & Woodward, 2019; Lee & Maheswaran, 2010). Toch kunnen er ook negatieve gezondheidseffecten verbonden zijn aan de nabijheid van groen, zoals vectorgebonden aandoeningen, zoals de ziekte van Lyme of allergie en astma door pollen van bepaalde soorten flora (WHO Regional Office for Europe, 2016). Onderzoekers vinden vooral verbanden tussen enerzijds de aanwezigheid van en de hoeveelheid groene ruimte en anderzijds de positieve gezondheidseffecten in meer bebouwde omgevingen (Maas et al., 2006). Niet enkel fysiek toegankelijk groen is van belang, maar ook het zicht op groene ruimte is bevorderlijk voor de gezondheid. Ook het uitzicht op een boom of een

wandeling langsheen velden dragen bij aan het welbevinden. Het verspreide nederzettingspatroon in Vlaanderen heeft vele nadelen (Vermeiren et al., 2019). Het is duidelijk dat de versnippering van natuur en open ruimte ernstige gevolgen heeft voor habitats van diverse diersoorten en voor het goed functioneren van het ecologisch systeem. Aan de andere kant betekent dit dat elke woonomgeving in Vlaanderen wel een of andere vorm van groen in de buurt heeft. Naast het private groen of het zicht op groene landbouwgebieden, is ook het aanbod aan publiek toegankelijk groen van belang. Oorspronkelijk in functie van het MIRA-rapport (Van Herzele, Wiedemann, & Van Overmeire, 2000) later ook overgenomen in Gemeente-Stadsmonitor (Agentschap Binnenlands Bestuur, 2018; Verachtert, Poelmans, Vermeiren, & Hendrix, 2018), werden op basis van de landgebruikskaart verschillende categorieën van toegankelijk(3) groen onderscheiden (Figuur 35 en Figuur 36). Vrijwel alle inwoners in Vlaanderen hebben een aanbod woongroen in hun directe woonomgeving (score ≥ 1/5). Dit komt omdat deze categorie al het groen in de buurt (< 150m) omvat,

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

261

Minimale oppervlakte

Maximale afstand 150m Woongroen 400m 0,2 ha Buurtgroen 10 ha Wijkgroen Stadsdeelgroen Stadsgroen

30 ha

60 ha

200 ha

800m 1.600m 3.200m 5.000m

Stadsbos

FIGUUR 35 // CATEGORIEËN VAN PUBLIEK TOEGANKELIJK GROEN VOLGENS DE MAXIMALE AFSTAND TOT DE WONING EN DE MINIMALE OPPERVLAKTE o.b.v. Van Herzele et al. (2000)

dus ook alle kleinere plantsoenen en bermen. De meeste inwoners hebben ook toegang tot buurtgroen (openbaar toegankelijke groenoppervlaktes van minimaal 0,2 hectare op maximaal 400 m van de woning). Vooral de zuidrand van Antwerpen en enkele gebieden in West-Vlaanderen beschikken over relatief weinig oppervlakte buurtgroen. Minder inwoners in Vlaanderen hebben een aanbod aan wijkgroen (= toegankelijk groen met een 0/5 van 10 ha op minder dan 800 m) in verminimale oppervlakte gelijking met het aanbod aan woongroen of buurtgroen. Vooral 1/5

in het randstedelijk gebied wonen er relatief meer inwoners op korte afstand van wijkgroen. In deze gebieden is de woondichtheid relatief hoog, maar is er meer ruimte voor grotere gebieden van aaneengesloten groene ruimte in de bebouwde omgeving dan in het verstedelijkt gebied. Bovendien grenzen deze gebieden vaak aan landelijke gebieden, waardoor groene ruimte in die gebieden vaak ook bereikbaar is. Verspreide bebouwing komt meer voor in gebieden met veel landbouw en de woningen hebben er gemiddeld een grotere private tuin. Inwoners van

2/5 0/5

3/5

1/5

4/5

2/5

5/5

3/5 4/5 5/5

FIGUUR 36 // AANTAL BESCHIKBARE CATEGORIEËN VAN PUBLIEK TOEGANKELIJK GROEN (BUURTGROEN, WIJKGROEN, STADSDEELGROEN, STADSGROEN EN STADSBOS) o.b.v. de landgebruikskaart 2019 van Vlaanderen

262

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

de verspreide bebouwing hebben gemiddeld wel minder toegang tot de diverse groencategorieën dan inwoners van kernen of linten. Het is niet eenvoudig om op basis van de verschillende groencategorieën uitspraken te doen over evoluties van de groene ruimte zelf, omdat de definitie enkel minimale oppervlaktes bevat. Groenclusters waarvan de oppervlakte vergroot, kunnen daardoor mogelijk naar een hogere categorie verschuiven, en clusters die verkleinen kunnen in een lagere categorie terechtkomen. De meest eenduidige analyse kan gemaakt worden voor het ‘buurtgroen’, die ook alle andere groencategorieën omvat en dus de totale oppervlakte aan publiek toegankelijk groen aangeeft. Volgens de meest actuele cijfers (2019) is er in Vlaanderen in totaal ruim 323.400 hectare aan ‘buurtgroen’ (fysiek toegankelijke groene ruimte met een minimale oppervlakte van 0,2 ha) beschikbaar. De grootste oppervlakte van dit openbaar groen bevindt zich in de Antwerpse en Limburgse Kempen. De voorbije jaren (2013-2016) verminderde deze totale oppervlakte aan publiek toegankelijk groen (fragmenten van minstens 0,2 ha) in Vlaanderen met 10.888 ha, dat is een daling van ruim 3,2%. Figuur 37 geeft het aandeel inwoners in Vlaanderen weer dat toegang heeft tot de verschillende groencategorieën. De meest recente cijfers (2019) zijn echter moeilijk te vergelijken met die van vorige jaren. In de periode 2013-2016 verminderde het aandeel inwoners met toegang tot de diverse groencategorieën licht (1 tot 2%-punt afhankelijk van de categorie). Het aanbod toegankelijk groen verkleinde, maar tegelijk kwamen er ook inwoners bij. Mogelijk werd er meer verdicht op locaties waar reeds weinig toegankelijk groen aanwezig is, misschien zelfs ten koste van het bestaande aanbod groene ruimte, maar het is meer waarschijnlijk dat het gaat over een complex samenspel van diverse gelijktijdige ruimtelijke ontwikkelingen. Meer diepgaand onderzoek is nodig om na te gaan waar en waarom het aanbod verkleinde en wat de relatie is met het verminderd aandeel van mensen die toegang hebben tot de groencategorieën. De beschikbaarheid en toegankelijkheid van groene ruimte is belangrijk voor de gezondheidsbevordering, maar er is ook een link met de soort activiteiten (en de nodige grootte van het groen in functie van die activiteiten) en het aantal mensen dat van die groene ruimte gebruik maakt. Erg drukbezochte plaatsen kunnen bijvoorbeeld heel stresserend zijn, of zorgen voor fricties omdat mensen om verschillende redenen het groen opzoeken. Sommigen willen rust en stilte, anderen willen er met vrienden samenkomen. Bovendien zal er letterlijk minder ruimte beschikbaar zijn, bijvoorbeeld om te sporten of te spelen, wanneer meer mensen gebruik moeten maken van hetzelfde aanbod aan groen. Brengen we het aantal inwoners in rekening (Figuur 38), dan zien we dat er vooral in de Antwerpse Kempen, Limburg en het oosten van Vlaams-Brabant veel aanbod aan publiek toegankelijk groen (het ‘buurtgroen’ uit Figuur 36) is per inwoner per gemeente. Vooral Antwerpen, Gent, en de regio van Roeselare en Kortrijk tellen het meeste aantal inwoners per hectare publiek

100 96%

90

90%

82%

95%

89%

Buurtgroen 87%

81%

80 77% 75%

Stadsgroen 70%

70 69% 67%

Stadsdeelgroen 62% Wijkgroen 58%

60

56% Stadsbos

50

40

2013

2016

2019

FIGUUR 37 // EVOLUTIE VAN HET AANDEEL VAN DE INWONERS IN VLAANDEREN MET TOEGANG TOT DE CATEGORIEËN VAN PUBLIEK TOEGANKELIJK GROEN(4)

toegankelijk groen. Gemiddeld zal een park met een oppervlakte van ongeveer één voetbalveld (0,5 ha) in Genk gebruikt worden door 8 mensen, maar in Antwerpen of Roeselare door ongeveer 85 personen. Er kunnen wel lokaal grote verschillen in het groenaanbod bestaan tussen verschillende wijken.

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

263

< 17 17 - 37 37 - 68 68 - 104 < 17

104 - 145

17 - 37

145 - 231

37 - 68

> 231

68 - 104 104 - 145 145 - 231 > 231

FIGUUR 38 // GEMIDDELD AANTAL INWONERS PER HECTARE PUBLIEK TOEGANKELIJK GROEN PER GEMEENTE IN 2016 o.b.v. het Agentschap Binnenlands Bestuur (2018)

De oppervlakte aan publiek toegankelijk groen daalt van 2013 naar 2016 het sterkst in de gemeenten met een groot bestaand aanbod, zoals bijvoorbeeld in enkele Limburgse gemeenten. In diezelfde periode steeg het totale bevolkingsaantal in Vlaanderen. Gemiddeld waren er in 2016 bijna 20 inwoners per hectare publiek toegankelijk groen, terwijl dit drie jaar eerder 18 inwoners per hectare was. Focussen we op de evolutie (Figuur

39), dan zien we dat vooral in Antwerpen, in de rand rond Brussel en in de regio Roeselare – Kortrijk de stijging van het aantal inwoners/ha publiek toegankelijk groen het grootst is. Dit is zowel een gevolg van de (in vele gemeenten lichte) daling van de oppervlakte aan publiek toegankelijk groen als van de stijging van het aantal inwoners.

-11 - 0 0 - 10 10 - 20 20 - 30 > 30

FIGUUR 39 // VERSCHIL IN GEMIDDELD AANTAL INWONERS PER HECTARE PUBLIEK TOEGANKELIJK GROEN TUSSEN 2013 EN 2016 o.b.v. het Agentschap Binnenlands Bestuur (2018)

264

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

PERSPECTIEVEN Zoals schematisch weergegeven in de inleidende figuur 1 wordt gezondheid bepaald door een samengaan van een complex geheel van factoren waarvan ruimtegebruik er eentje is. Ruimtelijk beleid kan gebruikt worden in kader van preventie en gezondheidsbevordering, en dat is een voorbeeld van ‘health in all policies’ (WHO, 2014). Anderzijds hebben de analyses van het verband tussen de ruimtelijke typologieën en gezondheid op het vlak van interne blootstelling maar tot een beperkt aantal vaststellingen geleid in verhouding tot de externe blootstelling. Dat komt waarschijnlijk deels door de schaal van deze indeling. Daarbij wordt de dynamische blootstelling niet volledig gevat door het woonadres. Voor een volledig exposoom moeten alle externe blootstellingen mee in rekening genomen worden, dus ook diegenen die bepaald worden door verplaatsing en beweging doorheen de ruimte, voeding, socio-economische status ... Socio-economische status, belang in onderzoek naar het verband tussen leefomgeving en gezondheid en in de beleidsvertaling Sociaal zwakkere bevolkingsgroepen wonen en werken vaker in een leefomgeving met een lagere milieukwaliteit, waardoor ze meer blootgesteld zijn aan luchtverontreiniging, geluidsoverlast en hittestress, en hebben minder toegang tot groen. Deze groepen zijn ook meer kwetsbaar voor milieurisico’s omdat ze vaak al een slechtere gezondheid hebben, meer stress ervaren en minder in staat zijn om de negatieve effecten ervan te vermijden (European Environment Agency, 2018; Morrens et al., 2015). Bovendien beschikken ze over minder financiële mogelijkheden voor preventieve investeringen zoals isolatie en ventilatie, en hebben ze minder vaak een (grote) tuin. Een goede vertegenwoordiging van deze kwetsbare groepen in onderzoek is belangrijk als onderbouwing voor een optimaal en gericht beleid, zodat deze ongelijkheid op het vlak van gezondheid en welzijn kan worden verminderd. Het derde steunpunt Milieu en Gezondheid werkte een strategie (Morrens et al., 2015) uit om specifieke doelgroepen beter te bereiken en zo bij de humane biomonitoringscampagnes te komen tot een meer representatieve samenstelling van de deelnemersgroepen op vlak van het sociaal en etnisch profiel van de Vlaamse bevolking. Aandachtspunten hierbij zijn het samenwerken en betrekken van sociale netwerken uit de doelgroep, het aanpassen van het studiedesign aan de culturele context en ook beloning en vergoeding. Daardoor kan er geen generieke methodologie toegepast worden, maar moet er ‘op maat’ gewerkt worden in functie van de specifieke campagnes en daarbij horende doelgroepen. In FLEHS IV resulteerde dat in een betere representativiteit voor Vlaanderen op het vlak van onderwijsvorm en op het vlak van etnische achtergrond ten opzichte van de voorgaande campagnes, niet op het vlak van opleidingsstatus van het gezin. In de steunpuntcampagnes werd, zoals bij andere internationale

studies, voor de inwendige blootstelling van vele stoffen een verband gevonden met de socio-economische status en/of de migratie-achtergrond. Dat verband is voor bepaalde stoffen positief en voor anderen negatief. Ook voor sommige effectmerkers worden sociale verschillen vastgesteld die deze groep kwetsbaarder maken voor schadelijke effecten van blootstelling (Morrens et al., 2020). De review van de WHO Regional Office for Europe (2016) over het verband tussen stedelijke groene ruimte en gezondheid haalt verschillende onderzoeken aan die wijzen op het belang van toegang tot groene ruimte voor sociaal zwakkere populaties: de gezondheidswinst bij toegang tot en gebruik van groene ruimte is voor deze groepen relatief groter. Om iedereen dezelfde kansen te bieden voor gezondheid is het dus van groot belang om deze specifieke doelgroepen te bereiken en te betrekken, zowel voor beleidsonderbouwend onderzoek als voor sensibilisatiecampagnes en blootstellingsbeperkende maatregelen. Om duurzame gezondheidsvoordelen voor de meest kwetsbaren te garanderen is het niet voldoende om enkel een rechtvaardige verdeling van de toegankelijke groene ruimte te verzekeren, maar is het ook nodig om echte participatie mogelijk te maken. Op die manier kan ervoor gezorgd worden dat er (ook) geïnvesteerd wordt in ruimtelijke interventies die het meest tegemoet komen aan de noden van deze doelgroepen, en kan er voldoende aandacht gaan naar het vermijden van sociale verdringing. Het kan dan bijvoorbeeld lonen om in specifieke wijken gericht in te zetten op kleinere groene interventies op maat van de noden van en in samenwerking met de lokale gemeenschap (Wolch, Byrne, & Newell, 2014). Citizen science als bijdrage voor het bepalen van het exposoom Doorheen het hoofdstuk stootten we telkens weer op de vaststelling dat we maar een fractie van de complexe interactie tussen omgeving en gezondheid beschreven. De wetenschappelijke kennis reikt heel wat verder dan wat we in het kader van dit Ruimterapport hebben kunnen opnemen. Externe blootstelling werd hier bekeken op basis van het woonadres, terwijl iedereen zich verplaatst, verschillende activiteiten uitvoert, andere voedingsgewoontes heeft en zo meer. Gezondheid daarentegen is het resultaat van de som van de verschillende blootstellingen over het verloop van het leven, het exposoom, en het individuele gedrag, de levensstijl en genetische kenmerken. Daarom is het voor toekomstige onderzoeksprojecten van belang om de blootstelling ruim op te nemen. Citizen science kan hier een antwoord op bieden. Door in te zetten op opkomende technologische oplossingen om in kleine hoeveelheden lichaamsvocht, zoals bloed, urine en zweet, chemische stoffen te meten kan het aantal deelnemers en interne blootstellingsmerkers en merkers voor gezondheidseffecten in humane biomonitoringcampagnes beduidend toenemen. Verschillende metingen

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

265

Door nieuwe technologische oplossingen kan citizen science een bijdrage leveren aan toekomstig onderzoek.

gespreid in de tijd en de ruimte leveren dan een grote hoeveelheid data op over dynamische blootstelling en het effect op de gezondheid, die heel relevant zijn onder andere in kader van brondetectie. Het in kaart brengen van het geheel van blootstellingen in verband met de ruimtelijke factoren betekent een stap in de richting van het omgevingsdenken. Daarnaast biedt dergelijke vorm van onderzoek ook de gelegenheid om aspecten zoals welbevinden en ruimtelijke organisatie te onderzoeken. We denken hierbij aan de appreciatie van specifieke locaties op het vlak van geluid, mogelijkheden voor sociale contacten en interactie, aantrekkelijkheid ... als onderbouwing voor een beleid gericht op algemeen welzijn. Meer verfijnde typologieën nodig om verbanden tussen ruimtegebruik en gezondheid te onderzoeken? Figuur 1, waarmee het hoofdstuk start, toont al aan dat er een zeer complexe relatie bestaat tussen ruimtegebruik, de kwaliteit van de leefomgeving, mogelijke blootstelling aan milieustressoren en uiteindelijke gezondheidseffecten. In dit Ruimterapport werden verbanden gezocht tussen de verstedelijkingstypologieën (verstedelijkt, randstedelijk, landelijk) en tussen de locatie binnen kernen, linten en verspreide bebouwing, en gezondheid. Mensen die wonen in het verstedelijkt gebied hebben een hogere blootstelling aan milieustressoren dan deelnemers uit het landelijk gebied, idem voor deelnemers die wonen in de kernen in vergelijking met deelnemers die wonen in verspreide bebouwing (met uitzondering van de blootstelling aan ozon). We merken ook (weliswaar eerder zwakke) verbanden tussen ruimtelijke

266

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

typologieën en hinder of tevredenheid. Dit vertaalt zich echter niet altijd in duidelijke verschillen tussen deze ruimtelijke categorieën op het vlak van de interne blootstelling of van gezondheidseffecten. De vastgestelde chemische stoffen in het lichaam kunnen afkomstig zijn van verschillende bronnen, die niet altijd samenhangen met grotere ruimtelijke patronen, maar die ook gelinkt kunnen zijn aan gedrag of levensstijl. Bovendien leven we in een erg mobiele samenleving; we werken, wonen of recreëren op verschillende locaties, waardoor onze persoonlijke dynamische blootstelling niet altijd kan worden gekoppeld aan één specifieke ruimtelijke typologie. De interne blootstelling houdt ook verband met de aan- of afwezigheid van grotere concentraties aan activiteiten zoals industrie of verkeer. De kernentypologie verwijst niet naar het wel of niet voorkomen van (veel) industrie of verkeer. Kernen kunnen zowel kleine woonconcentraties als grootstedelijke centra zijn. Binnen landelijk gebied komen ook historische stedelijke kernen voor. Verdere verkenning en verfijning van de ruimtelijke typologieën lijkt aangewezen om relevante uitspraken te kunnen doen over verbanden tussen ruimtelijke factoren en gezondheidseffecten. De eerder vermeldde ruimtelijke typologieën zijn specifiek op maat van Vlaanderen opgemaakt. Om vergelijkingen tussen verschillende regio’s binnen Europa te kunnen maken, hanteert Eurostat verschillende typologieën. Het voordeel van deze Europese typologieën is dat ze het mogelijk maken om vergelijkingen met andere regio’s te maken. Nadeel is dat deze op een groter ruimtelijk schaalniveau zijn uitgewerkt.

Een typologie die door Eurostat wordt gehanteerd is de ‘degree of urbanisation’ (EUROSTAT, 2016). Deze typologie maakt een onderscheid tussen cities, towns en suburbs en rural areas, en ze wordt berekend op het niveau van de gemeenten. Deze indeling toont een groter onderscheid tussen de meest verstedelijkte categorie (cities) en de minst verstedelijkte categorie (rural). Deze typologie is echter opgesteld op het niveau van gemeenten en heeft dus een redelijk grof schaalniveau om de ruimtelijke verschillen, die worden veroorzaakt door milieudrukken, te analyseren. De verschillen in externe blootstelling tussen stedelijke gebieden (‘cities’) en de landelijke gebieden (‘rural’) zijn in de Eurostat-indeling meer uitgesproken dan bij de RURA-indeling. Noch de RURA-typologieën, noch de Eurostat-typologie weerspiegelen voldoende de specifieke kenmerken van de onderzochte milieudrukken. De RURA-typologieën zijn opgemaakt op een zeer fijn schaalniveau (statistische sectoren, percelen), maar tonen een grote spreiding in de milieudrukken: er zijn verschillende types van kernen die allemaal zeer verschillende ruimtelijke kenmerken vertonen. De Eurostat-indeling maakt een groter onderscheid tussen zeer sterk verstedelijkte gebieden (cities) en zeer landelijke gebieden (rural), maar doet dit op het relatief grote schaalniveau van de gemeenten, waarbinnen ook een grote variatie van milieudrukken kan voorkomen: een inwoner die in het centrum van Antwerpen woont, woont in een zeer verschillende omgeving dan een inwoner die in de groene noordrand van de stad woont. Er zou dus kunnen worden nagedacht aan een typologie die hier een antwoord op biedt, door bv. meer verschillen aan te brengen in de RURA-gebiedsindeling of door een fijnschaligere versie op te maken van de Eurostat-indeling. Betere indicatoren ontwikkelen om beleid rond groen in de buurt te ondersteunen De indicatoren voor toegankelijk groen werden enkele decennia geleden ontwikkeld in functie van het Milieurapport (Van Herzele et al., 2000). Ze werden daarna overgenomen in of als basis genomen voor diverse monitoringsinstrumenten van de Vlaamse overheid, zoals het Ruimterapport 2018 (Pisman et al., 2018) de Gemeente-Stadsmonitor (Agentschap Binnenlands Bestuur, 2018) en de viewer ‘lokale leefkwaliteit in beeld’ (Departement Omgeving, 2021). De indicatoren geven een goed beeld van de mate waarin mensen wonen in de nabijheid van de verschillende categorieën van publiek toegankelijk groen. Het is ook mogelijk om hierover evoluties in de tijd te monitoren. Het is echter lastiger om op basis van deze indicatoren inzicht te krijgen in evoluties van de groencategorieën zelf en deze te koppelen aan de demografische veranderingen. In functie van ruimtelijk beleid dat voldoende groen in de buurt wil verzekeren, zeker in een context waarin meer ingezet zal worden op ruimtelijke verdichting, is het nodig om te weten op welke plaatsen inwoners vandaag toegang hebben tot de diverse groencategorieën (cfr. de bestaande indicatoren, maar mogelijk ook rekening houdend met privaat en/

of gemeenschappelijk groen), met hoeveel andere mensen ze dat groen moeten delen, welke groenclusters hiervoor moeten instaan, wat de oppervlakte van deze groenclusters is en waar toegangen zich bevinden, hoeveel mensen er potentieel gebruik zullen maken van die specifieke groenclusters. In dit hoofdstuk werd al een eerste poging gedaan om het aanbod aan groen op gemeentelijk niveau te koppelen aan de mogelijke gebruikers. Recente verkenningen over (nieuwe) Vlaamse groenindicatoren (Vervoort & Pisman, 2021) tonen aan dat bovenstaande ruimtelijke vragen kunnen worden beantwoord door de basisdata op andere manieren te combineren. De verkenningen geven aan dat ook indicatoren voor ‘zicht op groen’, wat gelinkt wordt aan stressreductie (WHO Regional Office for Europe, 2016), een waardevolle aanvulling zouden kunnen zijn. Verdere uitwerking en kartering van deze indicatoren zullen zowel het Vlaamse als lokale beleid ondersteunen en geven ook betere handvaten om effecten van concrete projecten (zowel op vlak van verdichting als van vergroening) beter in te schatten. Daarnaast is een evaluatie en verbetering van de methodiek om tot kartering van publiek toegankelijk groen te komen aan de orde. Verder is de manier waarop de toegankelijkheid wordt bepaald (grenzend aan een openbare weg) een zeer ruwe inschatting die vaak niet overeenstemt met de werkelijke fysieke toegankelijkheid. Betere integratie van gezondheid binnen beleid, ontwerp en instrumentarium Een gezonde leefomgeving wordt als prettig ervaren, nodigt uit tot gezonde keuzes en een gezonde leefwijze, is een plek waar de druk op de gezondheid minimaal is en waar sociale interactie mogelijk is. Ruimtelijk beleid (en bij uitbreiding het omgevingsbeleid) heeft dus een belangrijke rol in het vormgeven van gezonde leefomgevingen. Dit is ook in overeenstemming met het concept ‘health in all policies’, dat wordt bepleit door de WHO (WHO, 2014), die gezondheidspreventie en -rechtvaardigheid als sectoroverschrijdende doelstelling van het overheidsbeleid ziet. Toch blijkt uit onderzoek (Gommers et al., 2019) dat gezondheid vandaag nog onvoldoende wordt meegenomen in ruimtelijke visievorming en ook moeilijk doorwerking krijgt in concrete planningsprocessen en projecten. Binnen de ruimtelijke visievorming (bijvoorbeeld in de bestaande structuurplannen) is er in het verleden weinig of geen aandacht gegaan naar gezondheid of wordt het enkel als algemeen principe benoemd. Het expliciteren van de gezondheidseffecten van strategische keuzes binnen de visievorming is aangewezen. Daarnaast is er een nood aan het verhogen van de kennis rond ‘gezondheid en ruimtelijke ingrepen’ bij ontwerpers maar ook bij beslissingsnemers. Verder geeft de studie aan dat het thema ook binnen het instrument MER ook breder aan bod kan komen. Naast aandacht voor bescherming kan ook de bevordering van gezondheid (bijvoorbeeld voldoende groene ruimte in de omgeving of aandacht voor bewegingsvriendelijke inrichting) als uitgangspunt

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

267

268

genomen worden. Het MER zou dan ook als ontwerpinstrument ingezet kunnen worden. Er worden daarom diverse tools ontwikkeld om ruimtelijke professionals beter te ondersteunen. Om gezondheid beter te integreren in ruimtelijke visievorming en mee te nemen in concrete projecten worden enkele praktische instrumenten (dashboards, checklists) ontwikkeld en wordt nagedacht over een overzichtelijke portaalsite die de bestaande kennis bundelt (Kenter, VITO, & Voorland, lopend onderzoek). Rond groene ruimte zullen bijkomende indicatoren worden ontwikkeld. Tegelijk wordt er ook onderzoek gedaan naar de gevolgen van klimaatverandering op de groene ruimte in de leefomgeving en het ontwikkelen van concrete richtlijnen voor het uitbouwen van groenblauwe ruimte als basis voor veerkrachtige en gezonde leefomgevingen (Buur part of Sweco, Nature based Solutions, & Kenter, lopend onderzoek). Ruimtelijke ontwerpers krijgen via een richtlijnenboek (Atelier Romain, Osar, & P.PUL, 2020) handvaten aangereikt om gezondheid als thema bewust in het ontwerp op te nemen, en zo leefomgevingen te creëren die de gezondheid van de bewoners beschermt maar ook bevordert door gezond gedrag te stimuleren. Naast deze ontwerprichtlijnen heeft het Departement Omgeving ook fiches beschikbaar voor architecten met informatie over de effecten van ventilatie, technieken, materialen, etc. op gezondheid (Departement Omgeving, 2017).

Het terugdringen van de blootstelling aan uitlaatgassen van gemotoriseerd verkeer kan gerealiseerd worden door een mobiliteitsbeleid vertrekkend vanuit het STOP-principe (prioriteit eerst naar Stappen, dan Trappen, Openbaar vervoer en Personenwagens in het mobiliteitsbeleid), in combinatie met technologische verbeteringen en een uitstootverbod (bv. lage-­ emissiezones). Het verminderen van het gemotoriseerd verkeer in de kernen ten voordele van duurzame of actieve verplaatsingen biedt bovendien bredere kansen voor gezondheidspromotie. Meer fietsen en meer verplaatsingen te voet zorgen ervoor dat we dagelijks meer bewegen en minder zitten. Minder gemotoriseerd verkeer kan ook leiden tot meer (objectieve en subjectieve) verkeersveiligheid. Verkeersinfrastructuur kan deels omgevormd worden tot infrastructuur voor actieve verplaatsingen of tot verblijfsruimte waar sociale interactie wordt aangemoedigd. Parkeerplaatsen kunnen worden onthard en straten kunnen worden omgevormd tot schaduwrijke groene ruimte. De bijkomende groene ruimte kan daarbij mogelijk ook de algemene tevredenheid over de leefkwaliteit verbeteren. Uiteraard moet er ook in de kernen en de stedelijke gebieden oog zijn voor het bereikbaar houden van voorzieningen, winkels, bedrijven of werklocaties en moet er voldoende aandacht gaan naar mogelijke gevolgen voor kwetsbare groepen. Dit vereist niet enkel goed doordachte mobiliteitskeuzes, maar ook dat het concept nabijheid binnen ruimtelijk beleid meer centraal gezet wordt.

Ruimte maken voor duurzame, actieve verplaatsingen in de kernen De GES-analyses geven aan dat voor de meeste inwoners de luchtkwaliteit onvoldoende scoort. Specifiek voor stikstofdioxide, een uitlaatgas gelinkt aan gemotoriseerd verkeer en een proxy voor roet (een fractie van ultra fijn stof), is vooral het aandeel inwoners uit stedelijke gebieden (65%) en kernen (43%) dat woont op een locatie met waarden boven de drempelwaarden uit het Vlaamse luchtbeleidsplan (Vlaamse Regering, 2019a) erg hoog. Ook de hinder door verkeersgeluid is er iets hoger dan in andere gebieden. In de stedelijke gebieden is er een hoge activiteitsgraad, wat zich in de huidige omstandigheden vertaalt in relatief veel verkeer. Vele Vlaamse kernen zijn gelegen op kruispunten of langsheen historische steenwegen, en zijn op lokale schaal vaak een aantrekkingspool met voorzieningen, wat zorgt voor verhoogde druk door verkeer. Het aandeel van de bevolking uit stedelijke gebieden (59%) en kernen (47%) dat woont op locaties waar de zomerse luchttemperatuur erg hoog is in hete periodes, is zeer groot, terwijl er relatief weinig (hoog) groen aanwezig is. De kernen en stedelijke gebieden worden daarentegen wel gekenmerkt door een hoger voorzieningenniveau, hebben vaak een betere toegang tot openbaar vervoer (E. Verachtert et al., 2016) en hebben meestal ook een hogere score qua walkability waarin de functiemix, de woondichtheid en de stratenconnectiviteit vervat zitten (Vervoort, D’Haese, & Deham, 2018). In deze gebieden is er dus meer kans dat inwoners zich duurzaam of actief kunnen verplaatsen.

Belevingsaspecten, menselijk gedrag en sociale aspecten van belang Verschillende kenmerken van een gezonde leefomgeving hebben te maken met belevingsaspecten of kunnen gekoppeld worden aan menselijk gedrag. Hierbij spelen percepties, attitudes, waarderingen, beeldvorming en het bijbehorende gedrag een belangrijke rol. Het is daarom van belang om oog te hebben voor de relatie tussen de (bebouwde) omgeving, de mensen die er van gebruik maken en hun waardering. Binnen de tien kernkwaliteiten voor ruimtelijke ontwikkeling uit de Strategische Visie van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (Vlaamse Regering, 2018) gaat bijvoorbeeld aandacht naar herkenbaarheid, leesbaarheid, waardering van erfgoed, kwaliteit van het landschap, aspecten zoals veiligheid en mogelijkheid tot bewegen en spelen, en naar een inrichting die bijdraagt aan inclusief samenleven. Gezonde leefomgevingen hebben aandacht voor sociale praktijken en processen als ontmoeten, veiligheid en sociale cohesie (Loopmans, Leclercq, & Newton, 2011). Het inrichten van de leefomgeving op maat van de mens wordt door verschillende auteurs (Gehl, 2010; Jacobs, 1961; Montgomery, 2013) als voorwaarde benoemd voor de ontwikkeling van omgevingen met hoge leefomgevingskwaliteit. Dit vereist een goed begrip van de samenhang tussen ruimtegebruik en de mens. Hierbij is aandacht nodig voor de diversiteit in de maatschappij en voor aspecten die van belang zijn om hiermee ruimtelijk aan de slag te gaan. Het kan dan gaan over specifieke aandacht voor een benadering vanuit de leefwereld van kinderen, ouderen of mensen met beperking.

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Belang van rust en stilte Het verhogen van het ruimtelijk rendement betekent dat we meer gaan doen met de reeds ingenomen ruimte. Het creëren van hoger ruimtelijk rendement gebeurt door meer activiteiten op eenzelfde oppervlakte te organiseren op de best gelegen plaatsen, maar zonder afbreuk te doen aan de leefomgevingkwaliteit. Vlaanderen is vandaag reeds erg verstedelijkt. Bijkomende verdichting zorgt mogelijk voor meer hinder door geluid en andere prikkels die zouden kunnen leiden tot meer stress en minder vitale mentale gezondheid. Stille en rustige plekken zijn daarom een essentieel onderdeel van een gezonde leefomgeving. Deze plekken kunnen bijdragen aan een positieve (zintuiglijke) beleving van de omgeving. Binnen het openruimteplatform werkte het Departement Omgeving samen met diverse partners een methodiek uit om luwte-oases vorm te geven in de woon- en werkomgeving (Open Ruimte Platform, 2021). Luwteoases zijn prikkelarme plekken binnen het bebouwde weefsel waar er zo veel mogelijk stilte, visuele rust of andere aangename zintuiglijke waarnemingen zoals koelte of geur worden ervaren. Bijna altijd gaat dit samen met de aanwezigheid van bio-diverse natuur en natuurbeleving door het positieve effect hiervan op mentale gezondheid. De plekken contrasteren met de meer actieve plekken en met drukte in de omgeving en zorgen zo voor een specifieke sfeer van beschutting, afzondering en geborgenheid. Beleidsvertaling van de onderzoeksresultaten Onderzoeksresultaten spreken echter niet altijd voor zichzelf en worden vanuit verschillende perspectieven soms anders geïnterpreteerd. Dergelijke resultaten omzetten in concrete beleidsacties vergt nog een verder proces van interpretatie, prioritering

en participatie. Daarom ontwikkelden de partners van het Steunpunt in nauwe samenwerking het Departement Omgeving een stapsgewijze aanpak (‘het faseplan’) om de verdere interpretatie en beleidsvertaling van de onderzoeksresultaten van humane biomonitoring te faciliteren. Deze vertaalslag gebeurt op een gestructureerde, participatieve en transparante manier. Samenwerking hierbij tussen wetenschappers, middenveld en beleidspartners biedt een grote meerwaarde voor de beleidsvertaling van de onderzoeksresultaten. Het faseplan resulteerde op deze manier al in diverse Vlaamse en lokale beleidsacties, van bronaanpak tot regelgeving, communicatie- en sensibiliseringscampagnes, monitoringsacties en engagement voor verder overleg en verdere samenwerking. Voorbeelden van succesvolle informatie- en sensibiliseringscampagnes van het Departement Omgeving zijn Bouw Gezond (https://omgeving.vlaanderen.be/bouw-gezond), Gezond uit eigen grond (https://www.gezonduiteigengrond.be/) en Stook Slim (https://omgeving.vlaanderen.be/stook-slim). Aanpassing van de meetstrategie en monitoring van dioxines en PCB’s en lokaal geïnitieerde acties zoals het aanpassen van verkeerscirculatieplannen zijn andere voorbeelden van beleidsacties waar humane biomonitoring onderbouwing voor leverde. Op dezelfde participatieve manier wordt ook aan de slag gegaan met de resultaten van de laatste FLEHS-campagne. In de laatste cyclus van het Steunpunt lag de inhoudelijke focus van het faseplan op zowel het thema binnenmilieu als op groene ruimte, waarbij aandacht wordt besteed aan volgende categorieën: (i) prioriteiten voor verder onderzoek, (ii) ondersteuning/ versterking van bestaande maatregelen en beleid, (ii) aanvullende beleidsopties of ideeën (milieu-en-gezondheid.be).

Eindnoten (1) De Gezondheidseffectenscore voor hittestress werd opgemaakt op basis van de gemodelleerde hittekaart voor het jaar 2018, een recent jaar binnen het huidige klimaat met een uitzonderlijk warme zomer. De locaties op deze kaart zullen ook bij andere warme zomers binnen een huidig klimaat hoog scoren op de indicator hittegolfgraaddagen. Actualisatie is zinvol bij voortschrijdende klimaatverandering. De volledige methodiek wordt beschreven in Lauwaet, Poelmans, enSchillemans (2018) (2) De kaart is opgemaakt op basis van de meest recente strategische geluidsbelastingkaarten, opgemaakt in opdracht van het Departement Omgeving: Belangrijke wegen en aanvullende wegen (2016), belangrijke spoorwegen en aanvullende spoorwegen (2016), belangrijke luchthavens (2016), belangrijke agglomeraties (Stad Antwerpen, 2016 Brugge, 2011). De volledige methodiek om deze geluidsdata, afkomstig van verschillende bronnen, te combineren tot één GES-kaart, is terug te vinden in (Lauwaet et al., 2018). (3) Voor Vlaanderen bestaat op vandaag nog geen gebiedsdekkende informatie over de effectieve toegankelijkheid van het groen. Binnen de stads- en gemeentemonitor wordt daarom een inschatting gemaakt op basis van de ligging van het groen langsheen een openbare weg. De methodiek wordt omschreven in Els Verachtert et al. (2018). (4) Een belangrijke basis voor het bepalen van het aanwezige groen zijn luchtopnames (orthofoto’s). De lagere cijfers van 2019 kunnen (groten)deels verklaard worden door de droogte tijdens de meest recente opnames, die maakt dat er dat jaar minder vegetatie gedetecteerd werd.

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

269

Referentielijst • Agentschap Binnenlands Bestuur. (2018). Gemeente-en stadsmonitor Vlaanderen. https://www.gemeente-en-stadsmonitor.vlaanderen.be • Agentschap Binnenlands Bestuur. (2021). Gemeente-en stadsmonitor Vlaanderen. • Agentschap voor Natuur en Bos. (2018). Groenkaart Vlaanderen. • Akbari, H., Davis, S., Dorsano, S., Huang, J. & Winnet, S. (1992). Cooling our Communities – A Guidebook on Tree Planting and Light-Colored Surfacing. • Atelier Romain, Osar & P.PUL. (2020). Ontwerpen van toekomstbestendige en gezonde woonomgevingen, uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. • Beke, W. (2019). Beleidsnota 2019-2024 Welzijn, Volksgezondheid, Gezin en Armoedebestrijding. • Buur part of Sweco, Nature based Solutions & Kenter. (lopend onderzoek). Groenblauwe ruimtes als bouwsteen van veerkrachtige gezonde leefomgevingen, onderzoek in opdracht van het Departement Omgeving en het Agentschap voor Zorg & Gezondheid. • Deloitte & Touche. (2001). Uitvoeren van een uitgebreide schriftelijke enquête en een beperkte CAWI-enquête ter bepaling van het percentage gehinderden door geur, geluid en licht in Vlaanderen – SLO-0. • Demir, Z. (2019). Beleidsnota 2019-2024 Omgeving. • Departement Omgeving. (2017). Bouw Gezond. • Departement Omgeving. (2021). Lokale leefkwaliteit in beeld. https://omgeving.vlaanderen.be/kaarten-leefkwaliteit-vlaanderen • European Environment Agency. (2018). Unequal exposure and unequal impacts: social vulnerability to air pollution, noise and extreme temperatures in Europe. • EUROSTAT. (2016). Degree of urbanisation (DEGURBA). https://ec.europa.eu/eurostat/web/degree-of-urbanisation/background • EUROSTAT. (2019). Correspondence table LAU – NUTS 2016, EU-28 and EFTA / available Candidate Countries, year 2019. https://ec.europa.eu/eurostat/documents/345175/501971/EU-28-LAU-2019-NUTS-2016.xlsx • Fast, T., van den Hazel, P. J. & van de Weerdt, D. H. J. (2012). Gezondheidseffectscreening: gezondheid en milieu in ruimtelijke planvorming (in opdracht van Ministerie van Infrastructuur en Milieu & Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport). https://www.rijksoverheid.nl/documenten/brochures/2010/07/01/ handboek-gezondheidseffectscreening-stad-milieu-voor-de-inrichting-van-een-gezonde-leefomgeving • Gehl, J. (2010). Cities for people. London: Island Press. • Gfk Significant. (2009). Uitvoeren van een uitgebreide schriftelijke enquête en een beperkte CAWI-enquête ter bepaling van het percentage gehinderden door geur, geluid en licht in Vlaanderen – SLO-2. • Gommers, A., Verhaegen, K., Baken, K. & Koppen, G. (2019). Instrumentele analyse van gezondheid in het ruimtelijke beleid, uitgevoerd in opdracht van het Vlaams planbureau voor Omgeving. • Jacobs, J. (1961). The death and life of great american cities. New York: Random House. • Jakobsson Bergstad, C. (UGOT), Ramos, E. (UGOT), Chicco, A. (POLITO), Diana, M. (POLITO), Beccaria, S. (GM), Melis, M. (GM), Rondenbach, J. (AUTON), Matthijs, J. (AUTON), Nehrke, G. (BCS), Loose, W. (BCS) (2018) (2018). The influence of socioeconomic factors in the diffusion of car sharing. Task 4.1 Shared Mobility Opportunities and challenges for European Cities. • Kenter, VITO & Voorland. (lopend onderzoek). Uitwerken van praktische instrumenten rond gezondheid in ruimtelijk beleid, studie in opdracht van het Vlaamse planbureau voor Omgeving. • Kondo, M., Fluehr, J., McKeon, T. & Branas, C. (2018). Urban green space and its impact on human health. International Journal of Environmental Research and Public Health, 15(3). doi:10.3390/ijerph15030445 • Lai, H., Flies, E. J., Weinstein, P. & Woodward, A. (2019). The impact of green space and biodiversity on health. Frontiers in Ecology and the Environment, 17(7), 338-390. doi:https://doi.org/10.1002/fee.2077

270

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

• Lauwaet, D., Poelmans, L. & Schillemans, L. (2018). Actualisatie kaartmateriaal en GIS-analyse luchtverontreiniging, omgevingslawaai en hittestress in functie van het ruimtelijk beleid, studie uitgevoerd voor het Departement Omgeving. • Lee, A. & Maheswaran, R. (2010). The health benefits of urban green spaces: a review of the evidence. Journal of Public Health, 54(3), 6. • Loopmans, M., Leclercq, E. & Newton, C. (2011). Plannen voor mensen. Handboek sociaal-ruimtelijke planning. AntwerpenApeldoorn: Garant. • M.A.S. Research. (2005). Uitvoeren van een uitgebreide schriftelijke enquête en een beperkte CAWI-enquête ter bepaling van het percentage gehinderden door geur, geluid en licht in Vlaanderen – SLO-1. • M.A.S. Research. (2013). Uitvoeren van een uitgebreide schriftelijke enquête en een beperkte CAWI-enquête ter bepaling van het percentage gehinderden door geur, geluid en licht in Vlaanderen – SLO-3. • M.A.S. Research. (2018). Uitvoeren van een uitgebreide schriftelijke enquête en een beperkte CAWI-enquête ter bepaling van het percentage gehinderden door geur, geluid en licht in Vlaanderen – SLO-4. • Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. (1997). Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen. Retrieved from http://rsv.vlaanderen.be/ • Montgomery, C. (2013). Happy City: transforming our lifes through urban design. New York: Farrar, Straus and Giroux. • Morrens, B., Coertjens, D., Loots, I., Colles, A. & Bruckers, L. (2020). Stratificatie biomonitoring resultaten FLEHS IV naar sociaaleconomische status en herkomst. • Morrens, B., Loots, I., Paulussen, M., van de Mierop, E., Den Hond, E. & Schoeters, G. (2015). Meer kleur in de de humane biomonitoring? Een verkenning van de drempels en hefbomen voor deelname van kansengroepen aan de Vlaamse meetcampagne milieu en gezondheid. • Open Ruimte Platform. (2021). Methodiek voor de verkenning en vormgeving van luwte-oases in woon- en werkomgeving. • Pieters, J. (2021). Statistische analyse resultaten schriftelijk leefbaarheidsonderzoek (SLO) 2001, 2005, 2009, 2013, 2018. • Pisman, A., Vanacker, S., Willems, P., Engelen, G. & Poelmans, L. (Eds.). (2018). Ruimterapport Vlaanderen (RURA). Een ruimtelijke analyse van Vlaanderen / 2018. Brussel: Departement Omgeving. • Poelmans, L., Verachtert, E., Colles, A., Cops, J., Buekers, J. & Vanhulsel, M. (2021). Indicatoren en analyses Ruimte en Gezondheid, uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. • provincies.in.cijfers.be. (2021). https://provincies.incijfers.be/dashboard/dashboard • RIVM. (2019). Wat verstaan we onder gezonde leefomgeving? https://www.rivm.nl/gezonde-leefomgeving/wat-verstaan-we-onder-gezonde-leefomgeving • Somers, B., Van Valckenborgh, J. & Strosse, V. (2020). Garmon. The Garden Monitor – mapping and characterizing gardens using remote sensing. In. Brussels: Belgian Science Policy Office. • Stad Antwerpen. (2016). LABO_XX_WERK – Bundeling van het onderzoek, i.s.m. de Vlaamse overheid. • Steunpunt Milieu en Gezondheid. (2020). Vlaams Humane-Biomonitoringsprogramma 2016-2020. Resultaten rapport Jongerencampagne. • Van Herzele, A., Wiedemann, T. & Van Overmeire, M. (2000). Stedelijk milieu. In M. Van Steertegem (Ed.), Milieu- en Natuurrapport Vlaanderen MIRA-S 2000. Leuven: Vlaamse Milieumaatschappij. • Verachtert, A., Pée, G., Van Broeck, G. & Smets, K. (2019). Bestaande inzichten bestaande inzichten rond kwaliteit in de context van de leefomgeving. • Verachtert, E., Mayeres, I., Poelmans, L., Van der Meulen, M., Vanhulsel, M. & Engelen, G. (2016). Ontwikkelingskansen op basis van knooppuntwaarde en nabijheid voorzieningen – eindrapport. • Verachtert, E., Poelmans, L., Vermeiren, K. & Hendrix, R. (2018). Technische fiche groentypologieën Stadsmonitor, Studie uitgevoerd in opdracht van: Agentschap Binnenlands Bestuur. • Verheyen, V., Bijnens, E., Vos, S., Koppen, G., Coertjens, D., Morrens, B. ... Schoeters, G. (2020). Onderzoek naar de relatie tussen ruimtegebruik en gezondheid met specifieke aandacht voor het gebruik van humane biomonitoring en ruimtelijke aspecten, uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. • Vermeiren, K., Poelmans, L., Engelen, G., Broeckx, S., Beckx, C., De Nocker, L. & Van Dyck, K. (2019). Monetariseren van de impact van urban sprawl in Vlaanderen, onderzoek uitgevoerd in opdracht van het Departement Omgeving.

5 // GEZONDE LEEFOMGEVING WAARBORGEN

271

• Vervoort, P., D’Haese, S. & Deham, N. (2018). Meer bewegen door ruimtelijk beleid: analyse van ‘walkability’ in Vlaanderen. Paper presented at the Plandag 2018 ‘gedrag()en Ruimte’, Dordrecht. • Vervoort, P. & Pisman, A. (2021). Health promoting green spaces. Exploring pathways for mapping and analysis in Flanders (Belgium). Paper presented at the 57th ISOCARP World Planning Congress, Doha, Qatar. • Vlaamse Milieumaatschappij. (2020). Uitstoot en luchtkwaliteit in Vlaanderen evaluatie 2020. • Vlaamse Milieumaatschappij. (2021). https://www.vmm.be/lucht • Vlaamse Regering. (2018). Strategische visie van het BRV. Brussel: Vlaamse Regering • Vlaamse Regering. (2019a). Luchtbeleidsplan 2030. Maatregelen voor de verbetering van de luchtkwaliteit in Vlaanderen. • Vlaamse Regering. (2019b). Regeerakkoord 2019-2024. Brussel • Vlaamse Regering. (2020). Relanceplan Vlamse Regering – Vlaamse Veerkracht. • WHO. (2014). Health in All Policies (HiAP) Framework for Country Action. • WHO. (2018). Ambient (outdoor) air pollution, factsheet. • WHO Regional Office for Europe. (2016). Urban green spaces and health. Copenhagen. • Wolch, J., Byrne, J. & Newell, J. (2014). Urban green space, public health, and environmental justice: The challenge of making cities ‘just green enough’. Landscape and Urban Planning, 125, 10. doi:10.1016/j.landurbplan.2014.01.017 • World Health Organisation. (1948). Constitution of the World Health Organization. In WHO basic documents. Geneva. • World Health Organisation. (1986). Ottawa Charter for Health Promotion. • Wouters, H., De Ridder, K., Poelmans, L., Willems, P., Brouwers, J., Hosseinzadehtalaei, P. ... Demuzere, M. (2017). Heat stress increase under climate change twice as large in cities as in rural areas: A study for a densely populated midlatitude maritime region. Geophysical Research Letters, 44, 8997-9007.

272

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Hoofdstuk 6

De bebouwde ruimte duurzaam transformeren De bebouwde ruimte is de tegenhanger van de open ruimte. Ze bestaat uit het ruimtebeslag plus de oppervlakte van kernen. Dit betekent dat parken en tuinen ook behoren tot de bebouwde

Maatschappelijke evoluties zoals demografie, woonwensen en economische trends vragen voortdurend een transformatie van de bebouwde ruimte. Om de open ruimte te beschermen (hoofd-

ruimte, ook al staat er geen gebouw op.

stuk 3) streven we ernaar om die evoluties op te vangen binnen de bebouwde ruimte (en dus geen nieuwe open ruimte aan te snijden). Tegelijkertijd willen we nadenken hoe we dit streven kunnen combineren met het waarborgen van een gezonde leefomgeving (hoofdstuk 5).

Welke evoluties verwachten we? Ondanks de ambitie om het ruimtebeslag terug te dringen, stellen we vast dat er nog steeds nieuwe ruimte wordt aangesneden, vooral voor nieuwe (eengezins)woningen. Maar gelukkig zien we ook inspanningen om de open ruimte te vrijwaren. Zo zorgt een rendementsverhoging door verweving of verdichting ervoor dat we meer kunnen doen met dezelfde oppervlakte. Dit voorkomt dus rechtstreeks het aansnijden van open ruimte. Daarnaast zien we binnen de bebouwde ruimte transformaties die

onrechtstreeks de open ruimte beschermen en versterken. Een energetische opwaardering van gebouwen zorgt bijvoorbeeld voor een daling van de energievraag en dus ook van de mogelijke impact van (hernieuwbare) energieopwekking op onze open ruimte. En het ontharden van wegen, opritten, terrassen, … zorgt er dan weer voor dat we ook binnen de bebouwde ruimte meer ruimte hebben voor gezonde, waterdoorlatende bodems.

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

273

75%

68%

Meer dan 2/3 van de vergunde nieuwbouwwoningen ligt in een kern. Buiten de kernen, is meer dan 1/3 een greenfieldontwikkeling.

62%

25%

binnen ruimtebeslag

32%

38%

aandeel bestaande

buiten ruimtebeslag

woningen aandeel nieuwbouw vergunningen

kernbebouwing

lintbebouwing

verspreide bebouwing

De verdichting van economische activiteiten vindt vooral plaats in verstedelijkt gebied en op bedrijventerreinen.

2

0,5 bedrijven/ha 30%

economische activiteiten 2013

70%

Extra ruimtebeslag door wonen wordt vooral gecreëerd door nieuwe eengezinswoningen.

eengezinswoning

2019 12%

0,7 bedrijven/ha

88% meergezinswoning

economische activiteiten

buiten ruimtebeslag binnen ruimtebeslag

19 67,1%

72,4%

19,4%

kernbebouwing

15,1%

lintbebouwing

5,9% 4,4%

7,6% 8,1%

verspreide bebouwing

overige

25

Vooral in de kernen zijn er voorzieningen bijgekomen. In de linten en de verspreide bebouwing is het aantal voorzieningen gedaald. 2013 2019

91% 65%

56% 35%

44%

9%

verstedelijkt gebied

randstedelijk gebied

wenselijk (65% van alle bebouwde percelen)

274

RUIMTERAPPORT 2021 HS 6 — BEBOUWDEVLAANDEREN RUIMTE TRANSFORMEREN

landelijk gebied

niet wenselijk (34,5% van alle bebouwde percelen)

Voor meer dan 1,5 miljoen bebouwde percelen is het wenselijk om het ruimtelijk rendement te verhogen, o.a. door hun goede knooppuntwaarde/ligging, afstand tot voorzieningen of kansen voor energieuitwisseling.

21+23

Om de ruimtelijke staat Deelplatform Airbnb van Vlaanderenhet te vereenvoudigt verhuren van kamers bekijken, maken we een en draagt zoinbijdrie aantype de onderscheid groei van meervoudig gebieden. In Vlaanderen ruimtegebruik. is er weinig verstedelijkt Ruim 3 op 4 van de gebied. Tegelijkertijd kamers bevindt zich in is erkern. overal veel een bebouwing, ook in

78% 7%

oppervlakte

13%

80%

inwoners

40%

hoofdgebouwen

20%

40%

14,5% 22%

30%

48% 5,5%

2%

landelijk gebied. kernbebouwing verstedelijkt gebied

wonen

Het wonen wordt meer en meer gecombineerd met een zelfstandige activiteit ter plaatse en dit zowel in kernen, linten als verspreide activiteitsgraad = bebouwing. bevolkingsdichtheid en In de verspreide tewerkstelling bebouwing is (nog) minder dan de helft van de gebouwen enkel een woning.

lintbebouwing

verspreide bebouwing

randstedelijk gebied

overige

landelijk gebied

wonen en zelfstandige activiteit activiteitsgraad

16%

hoog

laag

laag

21% 33% 85%

ruimtebeslag

66% verharding t.o.v. 2013

23%

67% 50%

-2%

46%

61%

25%

+2%

-4%

+3%

10%

-5%

+3%

Layout infographics behouden van Rapport 1.0 efficient, overzichtelijk en leesbaar

28

248 kWh/m2 per jaar

Een groot deel van de woningen heeft energiezuinige of energierecupererende maatregelen. Toch is de gemiddelde gemeten energieprestatie van woningen in Vlaanderen zeer slecht.

inwoners gemiddeld appartement

112 kWh/m2 per jaar

69%

57%

hoofdgebouwen

29%

418 kWh/m2 per jaar gemiddeld eengezinswoning

25%

nieuwbouw appartement

6%

12%

2% overig

110 kWh/m2 per jaar nieuwbouw eengezinswoning

Om de ruimtelijke staat van Vlaanderen te bekijken, maken

1 miljoen parkeerplaatsenkernbebouwing

lintbebouwing

gemiddeld 3.200ha onthardingskansen verspreide bebouwing

we een onderscheid in drie structuren van 10% oppervlakte 137 000 ha

bebouwing. Opvallend is binnen Er dat valtwe heel wat kernen en verspreide bebouonthardingswinst te boeken in Vlaanderen. wing diverse functies Lokaal kan dit ook door elkaar aantreffen. leiden tot het Linten daarentegen zijn verbeteren van vaak monofunctioneel. de leefkwaliteit.

13 000 km lint

18.000 km functieloze weg verharding

variatie functies

51%

153 000 gemiddeld 18.000ha gebouwen onthardingskansen

40%

32%

gemiddeld 15.000ha onthardingskansen

57.522 slechtgelegen gebouwen

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN BEBOUWDE RUIMTE TRANSFORMEREN — HS 6

275

Wat betekenen deze evoluties voor onze ruimte en ons ruimtelijk beleid? 1. Rendementsverhoging Het verdichten of verweven van wonen en werken zorgt ervoor dat we meer kunnen doen met dezelfde oppervlakte. Tegelijkertijd kan dit zorgen voor een levendige wisselwerking tussen de verschillende functies en gebruikers. Maar het kan ook leiden tot negatieve effecten want niet alle gebouwen, functies en locaties of ruimten zijn geschikt om te verweven. Denk maar aan zwaar industriële activiteiten die enkel thuis horen op een bedrijventerrein. Een duurzame rendementsverhoging, die de open ruimte vrijwaart en een gezonde leefomgeving niet in het gedrang brengt, vraagt dus een voortdurende afweging tussen verschillende aspecten waaronder de wensen en noden van mensen en economische activiteiten, ligging, ruimtelijke kwaliteit, groen en publieke ruimte. Maar als we dit goed doen kunnen er kwaliteitsvolle omgevingen ontstaan die de verschillende noden en wensen verbinden.

276

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

2. Energetische opwaardering De Vlaamse gebouwen hebben, door hun ouderdom, een groot aandeel in broeikasemmissies en zijn daarom een belangrijke factor in de strijd tegen de klimaatverandering. Een energetische opwaardering van de bebouwde ruimte kan via drie pistes verlopen: (i) het energieverbruik terugdringen, bijvoorbeeld door te verdichten in kernen; (ii) de energieverliezen reduceren, bijvoorbeeld door energetische renovaties en (iii) hernieuwbare energie opwekken, bijvoorbeeld door zonnepanelen te plaatsen. Ongeacht de piste die gekozen wordt, staat of valt de impact met de schaal waarop de ingrepen gebeuren. 3. Ontharding Het verharden van onze oppervlakte heeft ertoe geleid dat regenwater te snel afgevoerd wordt waardoor de bodem uitdroogt. Die droogte vormt een risico voor mens en natuur en dus moet de Vlaamse bodem terug een spons worden. Opnieuw hangt de impact af van de schaal waarop onthardingsingrepen kunnen gebeuren. Gezien transportinfrastructuur een aanzienlijk aandeel heeft in de verharde ruimte is het interessant om te bekijken hoe deze doorlatend kan gemaakt worden zodat de onderliggende bodemfuncties hersteld kunnen worden.

Hoofdstuk 6

De bebouwde ruimte duurzaam transformeren ISABELLE LORIS, HELENA BIESEMAN, KASPER COCKX, SOPHIE DE MULDER, ANN PISMAN, ANNELOES VAN NOORDT LECTOREN:

Pascal De Decker (KU Leuven) Michael Ryckewaert (Vrije Universiteit Brussel) Lieve Vanderstraeten (KU Leuven) Karel Van den Berghe (TUDelft) Ewald Wauters (Tractebel)

UITDAGINGEN De bebouwde ruimte is de volledige ruimte ingenomen door het ruimtebeslag (met inbegrip van de tuinen en parken) samen met de volledige oppervlakte van de kernen. Dit betekent dat bijvoorbeeld ook wegenis en pleinen tot de bebouwde ruimte behoren. De kernen worden volledig meegenomen om op deze manier de veranderingen binnen de kernen te kunnen beschrijven. In de kernen bevinden zich soms ook percelen die momenteel nog geen ruimtebeslag kennen, maar die mogelijk op termijn door de mens kunnen worden ingenomen of die heel waardevol zijn als open ruimte en een belangrijke rol spelen in de groenblauwe dooradering van deze kernen. Transformeren is het veranderen van – in dit geval – een toestand in de bebouwde omgeving: een gebouw slopen of uitbreiden (bv. aanbouw aan een woning), woningen herbouwen of opdelen enz. Ook de functieverandering van een gebouw (bv. van winkel naar woning of van kantoor naar woning) of de heraanleg van publiek domein zijn transformaties van de bebouwde ruimte. Verschillende factoren spelen een rol bij het tot stand komen van deze transformaties zoals de aangroei van de bevolking, de wijziging van de bevolkingssamenstelling of woonwensen. Het is belangrijk dat er oordeelkundig nagedacht wordt over

nieuwe ontwikkelingen en bebouwing, en dat transformaties duurzaam gebeuren.(1) Dé uitdaging is om de bijkomende inname van open ruimte te beperken en op termijn te stoppen, en reeds ingenomen ruimte beter te benutten op de juiste locaties. Toekomstbestendige bebouwde ruimte vrijwaart niet alleen de overblijvende open ruimte, maar biedt ook een antwoord op een aantal maatschappelijke uitdagingen die volop aan de gang zijn. Klimaatverandering en demografische factoren zoals vergrijzing leggen nieuwe eisen op aan de bebouwde ruimte (bv. vraag naar kleinere woningen). Sommige transformaties zijn heel zichtbaar, bijvoorbeeld de vele appartementsgebouwen die her en der worden gebouwd of de groeiende leegstand van handelspanden in stadscentra. Andere transformaties zijn minder zichtbaar, bv. de transformatie naar een energiezuiniger patrimonium. Helaas zijn niet alle transformaties van de bebouwde ruimte duurzaam. Zo stellen we vast dat er nog steeds een toename is van het ruimtebeslag en dat sommige transformaties dus niet bijdragen aan een verduurzaming van de bebouwde ruimte. In dit hoofdstuk leggen we de focus op (kansen voor) duurzame transformatie van de bebouwde ruimte. Het gaat om transformaties die ertoe bijdragen om de open ruimte maximaal te

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

277

De bebouwde omgeving transformeert door veranderende demografie, woonwensen en economische trends.

vrijwaren en het bijkomende dagelijkse ruimtebeslag tegen 2040 terug te dringen tot 0 hectare per dag (Demir, 2019a; Vlaamse Regering, 2019). Aanvullend gaat het over transformaties die ervoor zorgen dat de bebouwde ruimte tegen 2050 geëvolueerd is tot een ‘palet van leefomgevingen in sterke steden en dorpen zodat iedereen goed kan leven’ (Departement Omgeving, 2018, p. 28).

Maar eerst staan we even stil bij twee dominante drivers voor transformatie, namelijk de blijvende vraag naar ruimte voor wonen en naar ruimte voor economische activiteiten. Deze vragen liggen aan de basis van talrijke andere ruimtevragen zoals naar voorzieningen, mobiliteitsinfrastructuur (t.g.v. vraag naar transport), enz.

// Driver wonen De woningmarkt blijft gedomineerd door eengezinswoningen. Toch is er een duidelijke wijziging in de samenstelling van de woningvoorraad: het aandeel appartementen stijgt van 23,7% in 2013 naar 26,4% in 2019 (Statbel, 2021b). De verhouding tussen het aantal woongelegenheden en huishoudens blijft redelijk constant tussen 2013 en 2019: er zijn tussen de 13% en 14% meer woningen dan huishoudens in Vlaanderen.(2) Dit komt door de (stijgende) vraag naar tweede verblijven, opbrengsteigendommen, studentenkamers e.d. Een gunstig investeringsklimaat (aanhoudende lage rentes) versterkt dit fenomeen. In 2018 was 72% van de huishoudens eigenaar van de woning waarin ze woonden. Het aandeel private huurders bedraagt 19% en het aandeel sociale huurders 7%. Een klein aandeel (2%) woont gratis. Het eigendomsstatuut is ten opzichte van 2013 zo goed als stabiel gebleven. In 2005 was het aandeel eigenaars iets groter (namelijk 74%) (Woonsurvey 2005, Grote Woononderzoek 2013, Woonsurvey 2018). Het is een hele uitdaging om in de toekomst de extra ruimte

278

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

voor wonen te beperken en de groei te realiseren op ‘goed gelegen’ locaties, binnen of buiten huidig ruimtebeslag, aangezien uit de prognoses blijkt dat er de komende jaren nog heel wat huishoudens zullen bijkomen. In 2019 telde het Vlaams Gewest ongeveer 2.800.000 huishoudens, wat een toename was met 124.000 tegenover 2013. Volgens de prognoses van het Federaal Planbureau zal het aantal huishoudens blijven toenemen tot ongeveer 3 miljoen in 2030 en 3.250.000 in 2050. Tegelijk wordt een vergroening (groter aandeel jongeren) en een verdere vergrijzing (groter aandeel 65+ers) van de bevolking verwacht. Het te ontwikkelen woonaanbod op de goed gelegen locaties moet betaalbaar zijn en kwaliteitsvol — in de zin van onder andere een gezonde leefomgeving. Daarnaast moet het voldoen aan verschillende types woonwensen, die sterk afhangen van onder andere de levensfase waarin een huishouden zich bevindt. Deze stijgende woonbehoefte oefent druk uit op onze bebouwde ruimte. Vanuit een economische logica gebeuren functiewijzigingen van bestaand vastgoed zoals bedrijvigheid, industrie

en voorzieningen naar wonen. Idem voor het innemen van de niet-bebouwde ruimte door wonen, ten koste van landbouw en groen. In heel wat stads- en dorpskernen wordt kleiner, dichter en hoger gebouwd. Daarnaast ontstaan er alternatieve woonvormen (bv. cohousing) om een antwoord te bieden aan het

ruimtetekort dat mee wordt ingegeven door de bevolkingsgroei (Matthyssen, De Vrij, Bastiaans, Van Rompuy, & Leinfelder, 2019). Verdere druk op de woningmarkt ontstaat door sommige deelinitiatieven (bv. AirBnB).

// Driver economische activiteiten Naast ruimte voor wonen is er ook een duidelijke vraag naar ruimte voor economische activiteiten. Het Vlaamse Regeerakkoord 2019-2024 schuift daarom ook de ambitie naar voor om het aanbod (door middel van een digitale inventaris) en de noden en toekomstige ruimtevragen van ondernemingen verder in kaart te brengen. Deze analyse levert inzichten voor de realisatie van een voldoende gevarieerd aanbod om te werken en te ondernemen vanuit de principes van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen, en zal dus bijdragen aan het realiseren van ‘het palet aan leefomgevingen in sterke steden en dorpen’. De vraag naar economische ruimte hangt af van hoe Vlaanderen het op economisch vlak doet. In 2019 gaat het economisch goed met Vlaanderen. Het BBP in KKS (koopkrachtstandaard) per inwoner komt op €37.400 KKS, en is in vergelijking met het EU-gemiddelde 14% hoger (Eurostat, 2021a). Binnen de leeftijdsgroep 20 tot 64-jarigen is 75,5% aan het werk, wat iets hoger ligt dan het EU-28 gemiddelde van 73,9% (Eurostat, 2021b). Het aantal btw-plichtige ondernemingen(3) (zowel vennootschappen als zelfstandigen in hoofd- en bijberoep) bedraagt in 2019 617.685 (Statistiek Vlaanderen, 2021). Tussen 2013 en 2019 is de stijging van het aantal nieuw opgerichte ondernemingen (24%) hoger dan de stijging in de beroepsactieve bevolking (1,2%). De ruimtelijke vraag van die bijgekomen ondernemingen hangt

af van het type activiteit en van de ondernemingsgrootte. Zo heeft bijvoorbeeld een zelfstandige IT-consultant die thuiswerkt andere ruimtelijke noden dan een zelfstandige in de bouwsector die materiaal opslaat. Een kantoor met meer dan 300 werknemers dat gericht is op autobereikbaarheid voor klanten en personeel verschilt ruimtelijk van een zelfstandige zonder personeel met een gespecialiseerde groothandel in drank. Een belangrijke kanttekening bij deze stijging van het aantal ondernemingen is dat deze een gevolg kan zijn van het afstoten van activiteiten, bv. een administratieve poot van het bedrijf naar outsourcing. In 2019 maken 75% van de ondernemingen deel uit van de tertiaire en quartaire sector, 20% van de secundaire en 5% van de primaire sector. Het belang van de secundaire sector valt niet te onderschatten want veel tertiaire diensten zoals consultancy of engineering zijn hieraan gerelateerd. Het meren deel van de ondernemingen (zowel vennootschappen als zelfstandige in hoofd- of bijberoep) zijn klein: 82% van de ondernemingen hebben geen werknemers en minder dan 1% heeft meer dan 50 werknemers. Hiermee is het aandeel van kmo’s (bedrijven met ten hoogste 250 werknemers) in de werkgelegenheid en de toegevoegde waarde vergelijkbaar met andere Europese landen (Staelens, Kruijver, & Gauderis, 2020).

// Beleidsintenties rond transformaties van de bebouwde ruimte Zowel voor wonen als economie en alle daaruit volgende ruimtevragen, verwachten we de komende jaren een groeiende ruimtevraag. Om deze op een duurzame manier in te vullen zonder afbreuk te doen aan de ambitie van het vrijwaren van open ruimte, is het belangrijk het ruimtelijk rendement te verhogen op goed gelegen locaties. Die verhoging impliceert een afweging tussen bv. de densiteit van verschillende functies, de kwaliteit, de omvang en de kernmerken van het groen en de publieke ruimte en tot slot de ruimtelijke wensen en noden van mensen en economische activiteiten. Ruimtelijk rendement verhogen – verdichten Door het bestaande ruimtebeslag kwalitatief te verdichten, kunnen meer activiteiten plaatsvinden binnen dezelfde oppervlakte, en ontstaan plekken met een voldoende hoge concentratie aan bewoners of passanten voor marktgedreven woonondersteunende functies, zoals horeca, lokale winkelvoorzieningen en voor openbaar vervoer. De uitdaging hierbij is dat deze ‘slimme groei’ kwalitatief is, wat betekent dat er ook voldoende groene en

publieke ruimte wordt voorzien. Tegelijkertijd vindt deze groei bij voorkeur plaats op goed gelegen locaties. Ruimtelijke ontwikkelingen houden daarom niet alleen rekening met de nabijheid van vervoersknooppunten en voorzieningen, maar ook met de ligging ten opzichte van eventuele hinderaspecten, en van de open ruimte en groenblauwe aders (Demir, 2019a). Een goede locatiekeuze heeft een positief effect op onder meer de woonkost, de verplaatsingskost en de kansen voor sociale interactie van bewoners (Diependaele, 2019). Ook onze landelijke kernen moeten we versterken en slim laten groeien om zo verdere versnippering tegen te gaan (Vlaamse Regering, 2019). Ruimtelijk rendement verhogen – verweven Ook het adaptief gebruik en het verweven binnen het bestaande ruimtebeslag zijn belangrijk, niet alleen op vlak van ruimte maar ook in de tijd. Waar mogelijk en wenselijk worden ruimte, functies en gebouwen verweven, zonder de hoofdbestemming of de noden van de hoofdgebruiker in het gedrang te brengen (Demir, 2019a). In Vlaanderen komen veel verschillende functies dicht bij

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

279

Veranderingsprocessen en hun ruimtelijke impact. Onderzoek vanuit een transitieperspectief op basis van stakeholdersgesprekken. UITVOERDER(S):

Sweco, KU Leuven

DOEL:

We worden geconfronteerd met belangrijke uitdagingen op het vlak van globalisering, demografie, klimaat, energie, mobiliteit, economie, biodiversiteit en voedselproductie. Deze ontwikkelingen hebben een belangrijke impact op onze ruimte en in het bijzonder op ons ruimtegebruik en de kwaliteit daarvan. Binnen de beperkte oppervlakte waarover Vlaanderen beschikt strijden heel wat functies om plaats. Een aantal van de huidige maatschappelijke ontwikkelingen verplichten ons om de manier waarop we onze ruimte invullen en gebruiken te herdenken. De verkennende studie had tot doel om deze veranderingsprocessen te benoemen en hun ruimtelijke impact in beeld te brengen.

METHODOLOGIE:

Deze verkennende studie werd uitgeschreven om door middel van stakeholdersoverleg veranderingsprocessen voor ruimte in Vlaanderen te definiëren, na te gaan waar ze zich voordoen (kern, rand, buitengebied) en te onderzoeken hoe het beleid met deze veranderingsprocessen kan omgaan in functie van de vooropgestelde doelstellingen uit de Strategische Visie voor het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (SVBRV). Het opzet van deze studie is verkennend en kwalitatief.

RESULTATEN:

We benoemden de ontwikkelingen, trends en veranderingen die volgens de bevraagde stakeholders kansen bieden en/of prioritair moeten worden aangepakt om de doelstellingen uit de SVBRV te kunnen realiseren. Deze veranderingsprocessen worden bekeken vanuit een transitiebenadering.

BRONVERWIJZING:

Matthyssen, E., De Vrij, E., Bastiaans, J., Van Rompuy, S., Leinfelder, H. (2019). Veranderingsprocessen en hun ruimtelijke impact. Onderzoek vanuit een transitieperspectief op basis van stakeholdersgesprekken, uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. https://researchportal.be/nl/publicatie/veranderingsprocessen-en-hun-ruimtelijke-impact

elkaar voor. Binnen de kernen moet er aandacht gaan naar de verweving van wonen en werken, niet alleen met woonondersteunende economische activiteiten of voorzieningen, maar ook met productieve en (licht) industriële activiteiten. Het behoud en zelfs de sterkere verweving van die locaties met een breed scala aan economische activiteiten, zorgt ervoor dat de druk op (goedgelegen) bedrijventerreinen niet stijgt. Zo blijven de bedrijfskavels op die bedrijventerreinen behouden voor economische activiteiten die niet verweefbaar zijn (bijvoorbeeld vanwege zware milieuhinder of hinderlast waardoor ze de nodige veiligheidsafstand ten opzichte van wonen vereisen) of die grote oppervlakten nodig hebben. Deze strategie voorkomt ook het aansnijden van open ruimte voor nieuwe bedrijventerreinen. Economische activiteiten in verweven gebieden brengen de nodige uitdagingen met zich mee. Op de eerste plaats is er inzicht nodig in de al dan niet genormeerde hinder (en aspecten van risico) en in de mogelijke technische en ruimtelijke oplossingen om hiermee om te gaan. Daarnaast is een goede communicatie tussen het bedrijf, de omwonenden en het beleid

280

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

onontbeerlijk (Huybrechts & Stieglitz, 2018). Uitdagingen zoals de transitie naar een circulaire economie (zie hoofdstuk 4), die meer verzameling, verwerking en productie omvatten versterken de nood aan geschikte (stedelijke) economische locaties (De Mulder, Pennincx & Zaman, 2021). De insourcing van activiteiten betekent een robuustere economie, en met de coronapandemie pleiten verschillende stemmen om de complexe global supply chains die vanuit “just in time” werken te laten evolueren naar “just in case”, al dan niet in een vorm van regionalisme (Skidelsky, 2021) . Binnen een circulaire economie wordt de stock aan (im)materiaal, die vroeger al eens is ingevoerd, herbruikt. Dit zorgt ervoor dat we minder afhankelijk worden van productenstromen en/of verwerking vanuit gebieden die minder goed bereikbaar zijn. Energetische opwaardering De gebouwen leveren met een aandeel van 28% de tweede grootste bijdrage aan de niet-ETS broeikasgasemissies in Vlaanderen. Om naar een koolstofarme samenleving te evolueren tegen

2050, moeten nog grote inspanningen worden geleverd om de gebouwsector te verduurzamen via diepgaande renovatie en een shift naar duurzame verwarming. Het Vlaamse woningenbestand kenmerkt zich door een hoog aandeel oude gebouwen, wat een sterke impact heeft op het energieprestatieniveau van het Vlaamse woningenpark (Vlaamse Regering, 2020a). Op dit moment voldoet slechts 5% van de woningen aan de energetische langetermijnrenovatiedoelstelling 2050 die werd vastgelegd op een gemiddelde EPC-waarde van 100 kWh/m2 voor het gehele woningenpark (Demir, 2019b). De uitdaging om deze woningen energetisch te renoveren is erg groot. Met deze renovaties willen we de evolutie naar een energiezuinig en klimaatneutraal gebouwenpark versnellen. Woningen die niet tegen een redelijke investeringskost op een performant energie- of woningkwaliteitsniveau kunnen worden gebracht, kunnen beter worden gesloopt en op dezelfde locatie – of elders – opnieuw worden gebouwd. Sloop-herbouw kan vanuit maatschappelijk perspectief een belangrijk instrument zijn voor enerzijds de kwalitatieve verbetering van het Vlaamse woningenpark, en anderzijds de verdichting van dorps- en stadskernen die vanuit verschillende beleidsdomeinen wordt nagestreefd (Demir, 2019b).

Ontharding Ten slotte heeft Vlaanderen ambities om water opnieuw ruimte te geven en hiermee de droogteproblematiek en de waterschaarste aan te pakken en overstromingen te vermijden. Vlaanderen moet weer een spons worden, ook in de bebouwde ruimte. De transformatie van de bebouwde ruimte kan in die richting worden gestuurd. Dit kan door onthardingsprojecten te realiseren ter hoogte van o.m. de bestaande transportinfrastructuren. Deze projecten dragen bij aan een verhoogde verkeersveiligheid, ontharding en kwaliteitsvolle vergroening (Vlaamse Regering, 2020b). Binnen de kernen van de bebouwde ruimte moet voldoende aandacht gaan naar de uitbreiding van de groenblauwe netwerken. Geen evidente opdracht, omdat deze groene ruimtes ook vaak goed gelegen locaties zijn voor verdichting van de kernen en vanuit een economische logica vaak verdrongen worden door meer lucratieve woon- en werkprojecten. Vlaanderen heeft de ambitie om in 2050 een fijnmazig netwerk van groenblauwe aders te hebben, dwars doorheen de open en bebouwde ruimte, zodat de ruimte klimaatbestendig en meer leefbaar is (Departement Omgeving, 2018).

Vlaanderen moet weer een spons worden. 281

LEESWIJZER Dit hoofdstuk focust op de transformatie van de bebouwde ruimte in Vlaanderen in de periode 2013-2019. Het heeft niet de ambitie om een overzicht te geven van alle mogelijke transformaties binnen de bebouwde ruimte. De keuze van de onderwerpen is vooral ingegeven door beschikbare data en door hun link met het beleid. Verder worden enkele thema’s die aan bod kwamen in het Ruimterapport 2018, bijvoorbeeld bouwhoogte en verdeling van de woningtypologieën, hier niet herhaald omdat de wijzigingen zeer beperkt zijn. Het thema wonen wordt in dit hoofdstuk niet apart behandeld, maar wordt vooral besproken in relatie met andere thema’s, zoals verweving, energetische opwaardering, enz. Niettemin worden recente cijfers over nieuwbouwwoningen uit het Omgevingsloket (2018-2020) opgenomen. In dit hoofdstuk geven we in eerste instantie toestandsbeschrijvingen en gaan we in op spontane, huidige transformaties. Achtereenvolgens komen aspecten van verdichting en verdunning van wonen, werken en voorzieningen, verweving van wonen en werken, meervoudig ruimtegebruik door opkomst van deelsystemen en multifunctioneel en meervoudig ruimtegebruik aan bod.

In tweede instantie beschrijven we kansen voor transformaties door het ruimtelijk rendement gebiedsgericht te verhogen op basis van de kansenkaart, door het patrimonium energetisch op te waarderen en door potenties voor ontharding te benoemen en bespreken we opportuniteiten voor ontharding voor parkeeren weginfrastructuur en bebouwing. Het hoofdstuk sluit af met een aantal perspectieven of concepten voor de toekomst. Het onderzoek ‘De Lage Landen 20202100’ (Architecture Workroom Brussels, Boeijenga, & Vereniging Deltametropool, 2017) ontwikkelde strategieën die de Lage Landen voorbereiden op de toekomst. Enkele van deze strategieën focussen op de bebouwde ruimte en kunnen dus perspectieven bieden voor toekomstige ontwikkelingen. Ook andere documenten geven inzichten voor aanvullende strategieën. Deze strategieën werken inspirerend voor de energietransitie van gebouwen en wijken in Vlaanderen, voor de toekomstige plannen over verweving en verdichting in Vlaanderen, en voor het selectief ontharden. Voor deze perspectieven kunnen we nog geen cijfers geven, maar ze bieden inspirerende ideeën voor ontwikkelingen van het bebouwde weefsel in de toekomst.

SPONTANE TRANSFORMATIES // Ruimtelijk rendement In de strategische visie van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (Departement Omgeving, 2018) wordt ruimtelijk rendement gedefinieerd als: ‘de mate waarin een oppervlakte ruimtebeslag wordt gebruikt voor maatschappelijke doeleinden. Het ruimtelijk rendement neemt toe wanneer meer activiteiten op eenzelfde oppervlakte georganiseerd worden zonder afbreuk te doen aan de leefkwaliteit’ (Departement Omgeving, 2018, p. 33). Rendementsverhoging voorkomt dus dat open ruimte moet worden aangesneden, en ondersteunt daarmee het transitie­ traject van 6 naar 0 hectare ruimte-inname per dag. Ruimtelijke projecten kunnen het ruimtelijk rendement op verschillende manieren verhogen. We onderscheiden volgende strategieën, weergegeven in Figuur 1: intensivering of verdichting, verweving (inclusief gemeenschappelijk gebruik), hergebruik, tijdelijk ruimtegebruik, meervoudig ruimtegebruik of een combinatie van voorgaande. Verdichting kan morfologisch worden bekeken, bijvoorbeeld door (de evolutie van) het aantal wooneenheden per hectare,

282

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

het ruimtebeslag, de bebouwde oppervlakte, enz. te analyseren. Het aantal inwoners of werknemers per oppervlakte-eenheid geeft een indicatie van de functionele intensiteit van het gebruik van de ruimte. We analyseren de verdichting of verdunning van woningen, van economische activiteiten en van voorzieningen in de periode 2013-2019. Ook verweving kan bijdragen tot een hoger ruimtelijk rendement. Zo kan hetzelfde ruimtebeslag voor verschillende functies worden ingezet en kan hierdoor bijkomend ruimtebeslag worden vermeden. In dit rapport wordt de evolutie van de verweving van wonen en werken in Vlaanderen onder de loep genomen. Een belangrijk aspect van ruimtelijk rendement zijn variaties in gebruik door de tijd of het meervoudig ruimtegebruik. Zo worden veel gebouwen enkel gebruikt gedurende een deel van de dag (bv. kantoren), enkele dagen in de week (bv. Gebedshuizen, scholen) of bepaalde periodes in het jaar (bv. vakantiewoningen). Ook hierover werden analyses toegevoegd die focussen op het voorkomen van Airbnb in Vlaanderen.

HERGEBRUIK

INTENSIVERING

TIJDELIJK RUIMTEGEBRUIK

VERWEVING

FIGUUR 1 // STRATEGIEËN OM RUIMTELIJK RENDEMENT TE VERHOGEN (Departement Omgeving, 2018)

// Verdichting of verdunning van woningen In het Ruimterapport 2018 werd de trend van verappartementisering al besproken. Deze trend wordt bevestigd op basis van recentere cijfers uit het Omgevingsloket voor de periode 2018-2020. Deze cijfers tonen dat het grootste deel van de nieuwbouw de afgelopen drie jaar bestaat uit meergezinswoningen. De nieuwe meergezinswoningen komen niet uitsluitend in verstedelijkt gebied voor. Figuur 2 toont dat een kleine 50% van de nieuwe meergezinswoningen in verstedelijkt gebied wordt gebouwd, maar dat zo’n 30% in landelijk gebied terechtkomt. Dit is een hoger aandeel dan verwacht in het landelijk gebied op basis van de huidige spreiding van de meergezinswoningen (slechts 18% in landelijk gebied). Zowel globaal als per woningtype vinden relatief gezien beduidend minder nieuwbouwprojecten plaats in verstedelijkte delen t.o.v. de huidige verdeling aan woningen in Vlaanderen (36% t.o.v. 43%). Door de beperkte ruimte en mogelijkheden op deze locaties wordt vooral naar landelijk gebied uitgeweken.

Bijna 90% van deze meergezinswoningen komen terecht binnen het bestaande ruimtebeslag (Figuur 3) en snijden dus geen nieuwe open ruimte aan. 72% van de nieuwbouw meergezinswoningen worden gebouwd op plekken met een (zeer) goede knooppuntwaarde (Figuur 4). Er treedt dus een verdere verdichting op, door de realisatie van meergezinswoningen, binnen het ruimtebeslag en op goed gelegen plekken binnen het verstedelijkt gebied. De nieuwgebouwde eengezinswoningen, daarentegen, tonen een ander verhaal. Het grootste deel van de nieuwe eengezinswoningen wordt gebouwd in landelijk gebied (50%) en bovendien op locaties met een matig tot beperkt voorzieningenniveau of knooppuntwaarde (59%). Bovendien wordt een groter aandeel van de nieuwe eengezinswoningen gebouwd buiten het bestaande ruimtebeslag (30%) en zorgt dit dus voor een verdere aansnijding van de open ruimte.

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

283

Aandeel woningen in Vlaanderen Aandeel woningen in Vlaanderen 66% 66% Aandeel woningen in Vlaanderen Meergezinswoningen Meergezinswoningen Meergezinswoningen

16%

Randstedelijk: 15.470 (23%)

16% 18%

Randstedelijk: 15.470 (23%) Landelijk: 19.150 (29%)

16% 18%

Randstedelijk: 15.470 (23%) Landelijk: 19.150 (29%)

18%

35%

66%

Landelijk: 19.150 (29%)

35% Eengezinswoningen Eengezinswoningen Eengezinswoningen

24% 24%

24%

35% 41% 41%

41%

43% 43%

Globaal

22%

Globaal

22%

Globaal

22%

43% 35% 35%

FIGUUR 2 // AANTAL EN AANDEEL VAN DE VERGUNDE NIEUWBOUWWOONEENHEDEN IN VERSTEDELIJKT, RANDSTEDELIJK EN LANDELIJK GEBIED (TUSSEN 2018 EN 2020) IN VERGELIJKING MET DE BESTAANDE WONINGEN IN VLAANDEREN 35% o.b.v. het Omgevingsloket en de kadastrale statistiek op 1 januari 2019 (FOD Economie)

MeergezinsMeergezinswoningen woningen

Buiten ruimtebeslag: 8.151 (12%) Buiten ruimtebeslag: 8.151 (12%)

EengezinsEengezinswoningen woningen

FIGUUR 3 // AANTAL EN AANDEEL VAN DE VERGUNDE NIEUWBOUWWOONEENHEDEN BINNEN EN BUITEN HET RUIMTEBESLAG VOOR EENEN MEERGEZINSWONINGEN (TUSSEN 2018 EN 2020) o.b.v. het Omgevingsloket Meergezinswoningen Meergezinswoningen Meergezinswoningen

(Zeer) goede voorzieningen, matig tot beperkt openbaar vervoer: 12.552 (19%) (Zeer) goede voorzieningen, matig tot beperkt openbaar vervoer: 12.552 (19%) Matig tot beperkte voorzieningen: 6.079 (9%) (Zeer) goede voorzieningen, matig tot beperkt openbaar vervoer: 12.552 (19%) Matig tot beperkte voorzieningen: 6.079 (9%) Matig tot beperkte voorzieningen: 6.079 (9%)

Eengezinswoningen Eengezinswoningen Eengezinswoningen

Globaal Globaal Globaal

FIGUUR 4 // AANTAL EN AANDEEL VAN DE VERGUNDE NIEUWBOUWWOONEENHEDEN (TUSSEN 2018 EN 2020) IN GEBIEDEN MET (ZEER) GOEDE VOORZIENINGEN EN OPENBAAR VERVOER (KWADRANT A), MET (ZEER) GOEDE VOORZIENINGEN EN MATIG TOT BEPERKT OPENBAAR VERVOER (KWADRANT C) EN MET MATIGE TOT BEPERKTE VOORZIENINGEN (KWADRANTEN B EN D) o.b.v. het Omgevingsloket en het aantal huishoudens in 2019

284

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

88% van de appartementen worden gebouwd binnen ruimtebeslag.

Aandeel woningen in Vlaanderen 75% Kernen Buiten de kernen

25%

37.764 (32%)

FIGUUR 5 // AANTAL EN AANDEEL VAN DE VERGUNDE NIEUWBOUWWOONEENHEDEN IN KERNEN EN RUIMTEBESLAG TUSSEN 2018 EN 2020 o.b.v. het Omgevingsloket en het aantal huishoudens in 2019

Wanneer we een ruimtelijke analyse uitvoeren ten opzichte van de ligging in of buiten kernen, blijkt dat binnen de kernen proportioneel minder nieuwbouw wordt vergund (68% vergunningen t.o.v. 75% totale woningbestand) (Figuur 5). Heel wat nieuwbouwwoningen worden gerealiseerd in de linten of verspreide bebouwing. Twee derde hiervan is te beschouwen

als verdichting van deze linten of verspreide bebouwing. Een derde, goed voor ongeveer 15.000 wooneenheden zijn greenfieldontwikkelingen, buiten het ruimtebeslag (van de linten en verspreide bebouwing) en buiten de kernen. Deze laatste dragen bij tot de verdunning van het woonpatrimonium.

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

285

// Verdichting of verdunning van economische activiteiten Tussen 2013 en 2019 steeg het aantal ondernemingen, zowel vennootschappen als zelfstandigen in hoofd- en bijberoep, met 14%, terwijl de beroepsactieve bevolking met 1,2% toenam (Statistiek Vlaanderen, 2021). Er vinden dus meer economische activiteiten plaats in Vlaanderen. Door de twee belangrijkste administratieve bronnen voor ondernemingen en tewerkstelling, de Verrijkte Kruispuntbank van Ondernemingen (VKBO)(4) en de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ),(5) aan locaties te koppelen (Poelmans, Janssen, & Hambsch, 2021), kunnen we de verdichting ruimtelijk analyseren in economische activiteiten met loontrekkenden en zelfstandigen, op basis van de vestigingsnummers uit de VKBO.

Voor Vlaanderen stijgt het aantal economische vestigingen per hectare van 0,5 in 2013 naar 0,6 in 2019 (Figuur 6). Deze verdichting aan economische vestigingen doet zich vooral voor bij de zelfstandigen in het verstedelijkt gebied: in 2013 waren er 2,3 zelfstandige activiteiten per ha en in 2019 worden dit er 2,6. Gemiddeld stijgen de economische activiteiten uit de verschillende sectoren met 12% tussen 2013 en 2019. De toename is vooral toe te schrijven aan de sectoren “Onderwijs, Zorg en Overige Diensten” en “Kantoren en Administratie”, en in mindere mate aan “Lichte industrie”, die ook de bouwsector vervat. Alle sectoren nemen in absolute aantallen toe, met uitzondering van de sector “Groothandel en Logistiek” die afneemt met 3%.

Landelijk

Randstedelijk

Verstedelijkt 3

Vlaanderen

3

3

3

2

2

2

1

1

Zelfstandigen 2,6/ha

2,3

2

Loontrekkenden 1

1/ha

1

0,9

0,7/ha 0,6 0,5/ha 0,4

0,2

0,2/ha 0,2 0,1

0

2013

2019

0

2013

2019

0

2013

0,2/ha

0,2/ha

0,1/ha 0,1

2019

0

2013

2019

FIGUUR 6 // EVOLUTIE VAN HET AANTAL ECONOMISCHE VESTIGINGEN PER HA MET LOONTREKKENDEN EN ZELFSTANDIGEN IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN

286

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Groothandel

Lichte en zware industrie Verstedelijkt

& logistiek

Kleinhandel

Groothandel

Lichte en zware industrie

& logistiek

Kleinhandel

Onderwijs, zorg en

Kantoren en

andere diensten

administraties

Onderwijs, zorg en

Kantoren en

andere diensten

administraties

Verstedelijkt Randstedelijk

Randstedelijk Landelijk Landbouw Landelijk Spatie 1 Energie en mijnbouw Landbouw Spatie 1 Energie en mijnbouw Kernen

Afval en water

Afval en water

Kernen Linten

Linten Verspreide bebouwing

Verspreide bebouwing Spatie 2

Spatie 2 Vlaanderen

Vlaanderen

FIGUUR 7 // RELATIEVE VERDELING VAN DE SECTOREN IN VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN EN IN DE KERNEN, LINTEN EN VERSPREIDE BEBOUWING IN VLAANDEREN IN 2019 o.b.v. het aantal vestigingseenheden

We analyseerden het ruimtelijk voorkomen van de verschillende economische sectoren in Vlaanderen en in relatie tot de typologieën verstedelijkt-randstedelijk-landelijk en kern-lintverspreid (Figuur 7). Bijna de helft van alle vestigingen is gerelateerd aan kantoren en diensten (“Kantoren en Administratie” en “Onderwijs, Zorg en Overige Diensten”), 4% aan landbouw, 19% aan kleinhandel, 11% aan groothandel en 20% aan industriële activiteiten (de categorieën “Lichte” en “Zware industrie”, “Energie en Mijnbouw”, “Afval en Water”). Binnen ieder type gebied schommelt het aandeel van groothandel en industriële activiteiten samen rond de 30%, met uitzondering van het verstedelijkt gebied, de kernen (waarin de bedrijventerreinen van minder dan 3 ha zijn opgenomen) en de verspreide bebouwing waar het aantal industriële vestigingen lager is. Kantoren en diensten komen minder voor in het landelijk gebied (43%) en in de verspreide bebouwing (39%). Het

aandeel “Landbouw” is met een aandeel van 9% in landelijk gebied en 24% in verspreide bebouwing opmerkelijk groter dan in de andere gebiedstypes. De sector detailhandel die ook horeca omvat komt iets meer in de kernen en in het verstedelijkt deel voor. In 2013 telde het Vlaams Agentschap Ondernemen en Innoveren (VLAIO) 5.542 bestemde bedrijventerreinen, die samen goed zijn voor 64.962 ha. In 2019 komt dat aantal op 5.983 bedrijventerreinen voor 66.087 ha, wat een stijging is van een kleine 2% ten opzichte van 2013. Dit komt overeen met een kleine 5% van de totale oppervlakte in Vlaanderen. Meer dan de helft van deze bedrijventerreinen zijn kleiner dan 1,1 ha en 75% is kleiner dan 4,6 ha. In randstedelijk gebied nam de oppervlakte bedrijventerreinen het meest toe met 880 ha. In verstedelijkt gebied is er 455 ha bij gekomen. In landelijk gebied neemt de oppervlakte aan bedrijventerreinen af met 223 ha.

Lichte en Landbouw

zware industrie Groothandel

Kleinhandel

Onderwijs, zorg,

Kantoren en

andere diensten

administraties

Buiten bedrijventerreinen

Op bedrijventerreinen

Haven

Energie en mijnbouw

Afval en water

FIGUUR 8 // RELATIEVE VERDELING VAN DE SECTOREN OP EN BUITEN BEDRIJVENTERREINEN EN IN DE HAVENS IN 2019 o.b.v. het aantal vestigingseenheden

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

287

%12 :dwuobebnO

Tijdelijk niet realiseerbaar

In ontwikkeling Reserve Grond in gebruik Actief aanbod (Her)ontwikkeling Leegstand

%76 :dwuobeB

Bezet

onbebouwde ruimte die bedrijven gebruiken voor hun activiteiten (bv. opslag). 10% van de totale oppervlakte behoort tot de categorie onbebouwde percelen die tijdelijk niet realiseerbaar zijn, door allerhande beperkingen van korte, middellange of lange duur. Beschikbare ruimte voor toekomstige ontwikkelingen is terug te vinden bij de percelen die actief aangeboden worden (3%) of bij de reservegronden 4% van de bedrijven of ontwikkelaars. Het herinvullen van leegstaande bebouwde percelen is een andere piste om ruimte voor nieuwe bedrijven te voorzien. Het percentage van de oppervlakte dat onder leegstand valt blijft over de jaren heen stabiel rond de 3% hangen en bedraagt 1.724 ha in 2019. Het percentage van de herontwikkeling van de bebouwde percelen kent eveneens doorheen de tijd weinig evolutie en blijft redelijk laag. In 2019 bedroeg het 0,4% van de oppervlakte, wat met 179 ha overeenkomt. Kansen om leegstand aan te pakken of te verdichten op bedrijventerreinen zijn er vooral op bedrijventerreinen die goed gelegen zijn (o.a. goede multimodale ontsluiting voor goederen en personen) (Poelmans, Clymans, Janssen, Dekoninck, & 16,2/ha Verstedelijkt 15,5

15,7 Op bedrijventerrein

13,8

Infrastructuur

10,5 10,1 Kernen

FIGUUR 9 // RELATIEVE VERDELING VAN DE OPPERVLAKTE AAN BEDRIJFSPERCELEN OP BEDRIJVENTERREINEN “BUITEN DE POORTEN” (EXCLUSIEF ZEE- EN LUCHTHAVENGEBIEDEN) IN 2019 o.b.v. het Vlaams Agentschap Ondernemen en Innoveren (2021)

In Vlaanderen bevinden 11% van de economische activiteiten zich op bedrijventerreinen en 89% erbuiten. De activiteitenmix in 2019 buiten de bedrijventerreinen is vergelijkbaar met die van Vlaanderen als geheel (Figuur 7 en Figuur 8). Op bedrijventerreinen en havens komt meer groothandel en logistiek voor (respectievelijk 25 en 44 %). Het aandeel lichte en zware industrie is relatief hoger op bedrijventerreinen. In de havens treffen we een concentratie van zware industriële activiteiten aan. Niet alle bedrijventerreinen zijn volledig in gebruik. VLAIO maakt een onderscheid tussen infrastructuur, bebouwd (bezet, leegstand en (her)ontwikkeling) en onbebouwd (Figuur 9). Globaal genomen blijven de verhoudingen tussen infrastructuur (12%), bebouwd (67%) en onbebouwd (21%) relatief constant. De onbebouwde oppervlakte op bedrijventerreinen bedraagt 21% van de totale oppervlakte en gaat naar verschillende categorieën. Ongeveer 3% van de totale oppervlakte gaat naar

288

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

5 Haven 4,6

3,2

2

3,3 Randstedelijk

2,2 Vlaanderen

1,4

1,5 Buiten bedrijventerrein

1,1

1,2 Buiten de kernen

0,7

2013

0,7 Landelijk

2019

FIGUUR 10 // EVOLUTIE VAN HET AANTAL WERKNEMERS PER HECTARE

Akkermans, 2019). In 2019 scoort 34% van de bedrijventerreinen slecht op vlak van goederenvervoer, en ligt 15% van de bedrijventerreinen op een locatie met een lage knooppuntwaarde en voorzieningenniveau, zonder toegang tot openbaar vervoer en fietsroutes. 6% van de bedrijventerreinen scoren niet goed op vlak van leefmilieu, voornamelijk door criteria die te maken hebben met open ruimte en water. Bijna 3% van de bedrijventerreinen scoren slecht op zowel goederen- en personenvervoer als op leefmilieu en komen niet in aanmerking voor verdichting. De tewerkstelling in Vlaanderen stijgt van 2 werknemers (zowel loontrekkenden als zelfstandigen) per hectare naar 2,2 in de periode 2013-2019 (Figuur 10). Volgens de indeling verstedelijkt-randstedelijk-landelijk werkt 50% van de werknemers in verstedelijkt gebied. Het verstedelijkt gebied heeft het hoogste aantal werknemers per ha, zowel in 2013 als in 2019. De tewerkstellingsdichtheid neemt bovendien toe tot

16,2 werknemers per hectare. Bijna een derde van de werknemers werkt op een bedrijventerrein, dit aandeel stijgt licht (van 33% naar 35%). De bedrijventerreinen kennen de meeste verdichting met een toename van bijna 2 werknemers per ha. Voor de kernen zijn er minder werknemers per hectare actief, respectievelijk met 10,5 per hectare in 2013 en 10,1 in 2019, hoewel het aantal tewerkgestelden in die periode met 6% steeg. De wijzigende afbakening van de kernen tussen 2013 en 2019 ligt mee aan de basis van deze verdunning (zie hoofdstuk 1). Globaal genomen zijn tussen 2013 en 2019 zowel de tewerkstelling als het aantal economische vestigingen toegenomen. Deze toename is vooral geconcentreerd in de verstedelijkte gebieden en op de bedrijventerreinen. Op deze bedrijventerreinen blijft de bezettingsgraad (verhouding infrastructuur-bebouwd-onbebouwd) quasi constant.

// Verdichting of verdunning van voorzieningen Het aantal voorzieningen in Vlaanderen is de afgelopen jaren (2013-2019) toegenomen met bijna 35.000 eenheden. Zowel metropolitane(6) (bv. universiteit, pretpark), regionale (bv. DHZzaak, brandweer) als basisvoorzieningen (bv. bakker, dokter, kleuterschool) behoren tot voorzieningen. De grootste toename in aantal heeft plaats in verstedelijkt gebied (+ ca 15.000) en randstedelijk gebied (+ ca. 11.000). De sterkste toename, procentueel gezien, vond plaats in randstedelijk gebied (Figuur 11). Hoewel er in globo voorzieningen zijn bijgekomen in de periode 2013-2019, geldt dit niet overal. Vooral in de kernen zijn er voorzieningen bijgekomen; in de linten en de verspreide bebouwing is het aantal voorzieningen gedaald (Figuur 11). De groei van de voorzieningen is vooral toe te schrijven aan het groeiende aantal woonondersteunende voorzieningen (+32.121), de sector cultuur en sport (+1.222) en onderwijs (+3.001). De zorgvoorzieningen zijn dan weer afgenomen in diezelfde periode (-1.541). Woonondersteunende voorzieningen zijn verbonden aan de woonfunctie. Voorbeelden zijn bakkers, slagers, supermarkten, cafés of restaurants, kledingzaken, maar ook diensten zoals postkantoren, bankkantoren, gemeentehuizen, of toegankelijk buurtgroen, vrije beroepen, enz. Zowel de toenames als de afnames van voorzieningen moeten wel met de nodige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden. Zo lijken de trends vooral het gevolg te zijn van een wijziging in het ondernemingsrecht (sinds 2018) waardoor de voorzieningen beter in kaart gebracht kunnen worden sinds 2018 en de registratie op een andere manier gebeurt. Ook verbeteringen in CRAB (het centrale adressenbestand van Vlaanderen) kunnen zorgen voor verschuivingen in de percelen die worden ingenomen door voorzieningen. Het is dus niet uit te maken of een stijging van het aantal voorzieningen in de kernen in de periode 2013-2019 te maken heeft met een werkelijke trend dan wel met een verbeterde registratie in de KBO.

75

Kern

75

72,4% (240.162) 67,1% (199.168)

50

50 Verstedelijkt 43,5%

43,4%

(129.294)

(144.069)

Landelijk

35,6% (105.839)

25

34,6% (114.622)

Randstedelijk

25

22%

20,8% (61.823 )

(73.062)

19,4% (57.580)

Lint 15,1% (50.148) Overige

7,6%

8,1%

(22.561)

4,4%

5,9% (17647) 0

0 2013

2019

Verspreide

(14.524)

bebouwing 2013

2019

FIGUUR 11 // EVOLUTIE VAN DE VOORZIENINGEN IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN EN IN DE KERNEN, LINTEN EN VERSPREIDE BEBOUWING IN VLAANDEREN. ‘OVERIGE’ VERWIJST NAAR BEDRIJVENTERREINEN GROTER DAN 3 HA, MILITAIRE DOMEINEN EN CAMPINGS

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

289

Verstedelijkt

Veel voorzieningen

Randstedelijk

Landelijk

3.566.059 inwoners

Zeer veel

2.263.063

voorzieningen

inwoners

Weinig

622.263

Zeer weinig

135.039

FIGUUR 12 // AANDEEL VAN DE INWONERS IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN VOLGENS GRAAD VAN BASISVOORZIENINGEN IN 2019

Basisvoorzieningen zijn het deel van de voorzieningen die nodig zijn om het dagelijkse leven te organiseren en deel te nemen aan het maatschappelijk leven. Voorbeelden zijn: een kleuter- en basisschool, kinderopvang, huisarts, apotheek, voedingswinkel, postpunt en (publieke) ontmoetingsruimten binnen en buiten. Sommige plekken hebben zeer weinig basisvoorzieningen ten opzichte van de aanwezige bevolking; andere dan weer net zeer veel. Meer dan de helft van de bevolking heeft toegang tot zeer veel basisvoorzieningen (op wandel- en fietsafstand). In verstedelijkt gebied heeft bijna iedereen (99%) van de bevolking zelfs veel tot zeer veel basisvoorzieningen in de buurt in 2019. In landelijk gebied heeft een kwart van de inwoners weinig of zeer weinig basisvoorzieningen (Figuur 12). Tussen de kernen zijn er grote verschillen. Om het voorzieningenaanbod in de kernen te vergelijken maken we gebruik van de zogenaamde mix aan basisvoorzieningen zoals ook beschreven in het Ruimterapport 2018. Om te kunnen spreken van een leefbare woonplek moet je immers vanuit die plek minstens een bakker, een slager of een kleine voedingswinkel, een dokter, een apotheker, en een lagere of kleuterschool kunnen bereiken (op 17 minuten wandelafstand). In 2013 hadden 427 kernen geen basiskorf voor voorzieningen. Dit aantal is toegenomen tot 517 niet voorziene kernen in 2019. In 2013 waren 29% van de kernen niet goed voorzien van de korf van basisvoorzieningen. In 2019 is dit opgelopen tot 34% van het totaal aantal kernen. Het totaal aantal kernen is ook geëvolueerd in die periode (van 1472 naar 1520, zie hoofdstuk 1). De kernen zonder voldoende mix van voorzieningen hebben gemiddeld 381 inwoners en zijn dus hoofdzakelijk kleine woonconcentraties (400) en kleine kernen (117). 356 (69%) van deze kernen liggen in het landelijk deel van Vlaanderen. In totaal hebben

290

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

4% van de inwoners in de kernen geen toegang tot de mix van basisvoorzieningen (197.048 personen). Een kern mét voldoende mix van basisvoorzieningen heeft gemiddeld 4.555 inwoners. De voorzieningen en de kernen zijn dus geëvolueerd doorheen de tijd (Figuur 13). Het merendeel van de kernen beschikte in 2013 over de mix van basisvoorzieningen, en ook in 2019 zijn deze nog aanwezig (900 kernen, niet weergegeven op de kaart). Een beperkt deel van de kernen had geen toegang tot de korf van basisvoorzieningen en heeft dit nog steeds niet (340 kernen). Deze beschouwen we niet als kwalitatief leefbare woonplekken. Er zijn kernen waar de mix aan basisvoorzieningen is gerealiseerd (53 kernen) en kernen waar de mix aan basisvoorzieningen niet meer aanwezig is (63 kernen). Tenslotte ontstonden nieuwe kernen, deze hebben vaak niet voldoende basisvoorzieningen (114 kernen ten opzichte van 50 nieuwe kernen mét basisvoorzieningen). We stellen dus vast dat in heel wat kernen (2 op 3) de korf van basisvoorzieningen wel degelijk aanwezig is. Vooral in de kleinere kernen ontbreekt deze. Het aantal inwoners van de kernen dat hierdoor geen toegang heeft tot basisvoorzieningen is beperkt (tot 4%) en verandert niet substantieel doorheen de tijd. Op basis van deze analyses stellen we geen structurele afname van de beschikbaarheid van basisvoorzieningen in de kernen vast. Mogelijks is dit gerelateerd aan de samenstelling van de korf voor basisvoorzieningen (bakker/slager of kleine voedingswinkel, dokter, apotheker, lagere of kleuterschool). Op terrein merken we wel degelijk een afname van het aantal bankfilialen en bankautomaten, postkantoren, enz. Deze activiteiten werden echter niet meegenomen in de korf en ook niet geanalyseerd. De differentiatie van de kernen is geïllustreerd in een zoom voor

" " "

" "

"

# #

#

"

" "

"

"

"

" ""

" "

"

"

"

"

#

"

"

"

" "

" "

"

" "

" "

"

#

# "

"

"

#

#

#

#"

"

"

#

"

"

#

#

"

"

#

"

#

"

#

" # #

"

"

# # "

#

# # #

#

"

#

# "

"

" # " goed voorziene nieuwe#kern in 2019 "

"

# # #

"

#

# "

#

"

" "

"

#

"

"

#

#

##

"

"

#

#

"

"

# #

" "

"

"

"

" "

"

""

"

"

#

" "

"

#

"

" " " "

#

#

"

"

" "" "

"

" "

" "

" "

#

" "" "

#

" " "

"

# niet goed voorziene nieuwe kern in 2019

" "

" " "

niet goed voorzien in 2013, goed voorzien in 2019

#

goed voorziene nieuwe kern in 2019

niet goed voorzien in 2013 en in 2019

"

niet goed voorziene nieuwe kern in 2019

goed voorzien in 2013, niet goed voorzien in 2019

niet goed voorzien in 2013, goed voorzien in 2019 niet goed voorzien in 2013 en in 2019

FIGUUR 13 // EVOLUTIE VAN DE MIX AAN BASISVOORZIENINGEN IN DE KERNEN TUSSEN 2013 EN 2019 (KERNEN DIE GOED VOORZIEN WAREN goed voorzien in 2013, nietKAART goed voorzien in 2019 EN BLEVEN ZIJN NIET OP DE WEERGEGEVEN)

het tussengebied Mechelen-Aarschot (Figuur 14). Voorbeelden van kernen die zowel in 2013 als 2019 goed voorzien waren, zijn Keerbergen, Mechelen en Heist-op-den-Berg. De stationsomgeving van Haacht en Sint-Katelijne-Waver zijn dan weer kernen die zowel in 2013 als in 2019 niet goed voorzien waren

van voorzieningen. In het tussengebied zijn nieuwe kernen ontstaan. Dit zijn telkens zeer kleine nederzettingen. Sommige hebben wel een mix van basisvoorzieningen, zoals Grasheide en Gelrode. Anderen hebben niet voldoende basisvoorzieningen zoals Wakkerzeel en Diedonken.

goed voorzien in 2013 en in 2019 goed voorziene nieuwe kern in 2019 niet goed voorziene nieuwe kern in 2019 goed voorzien in 2013 en in 2019

niet goed voorzien in 2013, goed voorzien in 2019

goed voorziene nieuwe kern in 2019

niet goed voorzien in 2013 en in 2019

niet goed voorziene nieuwe kern in 2019

goed voorzien in 2013, niet goed voorzien in 2019

niet goed voorzien in 2013, goed voorzien in 2019

FIGUUR 14 // EVOLUTIE VAN DE MIX AAN BASISVOORZIENINGEN IN DE KERNEN TUSSEN 2013 EN 2019 IN HET TUSSENGEBIED MECHELEN-AARSCHOT niet goed voorzien in 2013 en in 2019 goed voorzien in 2013, niet goed voorzien in 2019

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

291

Voorzieningen Gemeente-Stadsmonitor

Gemiddeld geeft 77% van de respondenten in Vlaanderen aan tevreden te zijn over de winkelvoorzieningen in de buurt. 15% is hier ontevreden over. Uit de analyse blijkt dat de tevredenheid het hoogst is in de

Oneens

Neutraal

verstedelijkte kernen waar 83% van de respondenten aangeeft hierover tevreden te zijn. De respondenten in de landelijke linten zijn het minst tevreden over het aanbod aan winkels voor dagelijkse boodschappen (23%).

Eens

Verstedelijkte kern

Randstedelijke kern

Landelijke kern

Niet-landelijk lint

Landelijk lint

Verspreide bebouwing

FIGUUR 15 // “ER ZIJN VOLDOENDE WINKELS VOOR DAGELIJKSE BOODSCHAPPEN (BAKKER, SLAGER, BANK…) IN MIJN BUURT” o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

Bijna alle Vlamingen hebben voldoende winkels voor dagelijkse boodschappen in de buurt. 292

Hoewel het aantal voorzieningen in Vlaanderen (voornamelijk in kernen) is toegenomen, is er ook een sterke stijging van de leegstand in handelspanden. Onder handelspanden verstaan we niet alleen winkelpanden uit de detailhandelssector, maar ook panden uit de horecasector en bepaalde activiteiten in de dienstverlenende branche (bv. banken, kapperszaak), en in de ontspanningssector of in de culturele sector. Het grootste aanbod aan leegstaande panden is te vinden in verstedelijkt Vlaanderen. In 2019 waren daar 4.228 panden die langdurig of structureel leegstonden(7) (Figuur 16). Dit komt overeen met ruim 7% van het totaal aantal handelspanden. In het landelijk en randstedelijk deel van Vlaanderen was bijna 5% van het aantal handelspanden structureel of langdurig leeg in 2019. In Vlaanderen stonden in 2020 de helft van de leegstaande handelspanden, voor reeds langer dan een jaar leeg. Voornamelijk de kleinste panden met een oppervlak kleiner dan 100 m2 stonden leeg (ruim 70% in 2020) (provincies.in.cijfers.be, 2021a). Ten opzichte van 2013 is overal in Vlaanderen de leegstand van langer dan 1 jaar toegenomen, in totaal met 16%, de structurele leegstand is toegenomen met 30%. De structurele leegstand is het sterkst gegroeid in randstedelijke gebieden. Opmerkelijk is wel dat de langdurige leegstand relatief stabiel is in randstedelijk Vlaanderen. In verhouding tot het totaal aantal handelspanden is de langdurige leegstand in het landelijk gebied het sterkst toegenomen. Op Figuur 17 is te zien dat het verstedelijkt gebied van Antwerpen, samen met Tongeren en Sint-Truiden zowel qua langdurige als structurele leegstand het meest donker kleurt. Vooral in Antwerpen is het verschil met de leegstand in het omliggend randstedelijk gebied het grootst. Van de verstedelijkte Vlaamse gebieden scoort Brugge het beste quaverstedelijkt leegstandscijfers. Figuur 18 toont een zoom van de langdurige en structurele leegrandstedelijk stand voor het casegebied Noorderkempen. Hierop zien we dat verstedelijkt

<4

randstedelijk

4-6

verstedelijkt

<4

6-8

randstedelijk

4-6

>8

<4

6-8

4-6

>8

Verstedelijkt 7,0% (4.228)

6 (3.629) 5,7%

Landelijk 4,9% (1.816)

4,3% (1.058) 4

Randstedelijk

(1.479) 3,7% (859) 3,4%

2

0

2013

2019

FIGUUR 16 // EVOLUTIE VAN HET AANTAL EN AANDEEL VAN DE LANGDURIG EN STRUCTUREEL LEEGSTAANDE PANDEN IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN o.b.v. Provincies.in.cijfers.be (2021b)

6-8 >8

FIGUUR 17 // AANDEEL LANGDURIGE EN STRUCTURELE LEEGSTAND IN DE VERSTEDELIJKTE EN RANDSTEDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN IN 2019 o.b.v. Provincies.in.cijfers.be (2021b) (in %)

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

293

verstedelijkt randstedelijk <4 4-6 6-8 Rijkevorsel

>8

Beerse Turnhout

FIGUUR 18 // AANDEEL LANGDURIGE EN STRUCTURELE LEEGSTAND IN DE VERSTEDELIJKTE EN RANDSTEDELIJKE GEBIEDEN IN HET CASEGEBIED NOORDERKEMPEN IN 2019 o.b.v. Provincies.in.cijfers.be (2021b) (in %)

de leegstand zich vnl. situeert in de kern van Turnhout en in mindere mate in enkel statistische sectoren in Beerse. Voor al deze lege handelspanden kan of moet een nieuwe invulling gezocht worden, waarbij niet steeds de handelsfunctie behouden blijft. Dit wordt reeds geconstateerd in de daling van het aantal winkels of handelspanden. Vlaanderen kent een afname met 11% van het aantal handelspanden sinds 2011 doordat panden een nieuwe niet-handelsfunctie krijgen (Locatus,

2021). In 2014 telde Vlaanderen nog 127.136 panden, wat tegen 2020 daalde naar 121.845 handelspanden (provincies.in.cijfers. be, 2021a). Deze leegstaande handelspanden bieden kansen voor transformatie naar multifunctionele gebouwen, energetische verbouwingen e.d.m. Rekening houdend met de mix van voorzieningen in elke kern, is het belangrijk dat een deel van de leegstaande handelspanden hun handelsfunctie behouden.

// Verweving van wonen en werken Verweving staat voor “Het samenbrengen van verschillende activiteiten in dezelfde ruimte. Activiteiten mogen elkaar niet in de weg staan en de hoofdfunctie is gegarandeerd. Door verweving kan een ruimte gelijktijdig of op verschillende momenten gebruikt worden voor meerdere activiteiten. Het gemeenschappelijk gebruik van ruimte, lokalen en infrastructuren is een vorm van verweving” (Departement Omgeving, 2018, pp. 34-35). Verweving is niet los te koppelen van de schaal waarop men het fenomeen beschrijft. Wat op een stadsniveau verweven is, met bijvoorbeeld een bedrijventerrein en een woonwijk, is niet noodzakelijk verweven op een lager schaalniveau. Het bedrijventerrein en die woonwijk kunnen monofunctioneel zijn. Op niveau van een wijk kunnen sommige bouwblokken monofunctioneel wonen of monofunctioneel werken zijn. In dit geval is de wijk verweven, maar de bouwblokken niet. Tot slot kunnen bouwblokken verweven zijn, doordat de percelen afwisselend wonen en werken zijn, maar daarom zijn de percelen of de gebouwen op het perceel zelf niet verweven. Percelen en

294

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

gebouwen zijn pas verweven wanneer daarin verschillende activiteiten plaatsvinden, al dan niet simultaan. De meeste economische activiteiten (89% van alle economische activiteiten, of 76% van de bedrijven met loontrekkenden in 2019) bevinden zich buiten de bedrijventerreinen. De hoogste waarden voor werkgelegenheid zijn in het verstedelijkt gebied, waar de woonfunctie ook aanwezig is. Het woongebied is bij uitstek een “verweven” bestemming, waarin verordenend economische activiteiten toegestaan worden. In het Ruimterapport 2018 kwam de grote overlap tussen woon- en werkomgevingen aan bod, evenals het concept van verweving op niveau van hectarecellen. FIguur 19 geeft een inzicht op de verweving wonen en werken in Vlaanderen in 2019. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen: monofunctioneel wonen, monofunctioneel werken (=economische activiteiten met werknemers), monofunctioneel zelfstandigen, wonen+werken, wonen+zelfstandigen. De kaart heeft een resolutie van 10 m en is gebaseerd op

monofunctioneel wonen monofunctioneel werken monofunctioneel wonen

monofunctioneel zelfstandigen

monofunctioneel werken

wonen + werknemers

monofunctioneel zelfstandigen

wonen + zelfstandigen

wonen + werknemers wonen + zelfstandigen

FIGUUR 19 // VERWEVING VAN WONEN EN WERKEN IN VLAANDEREN IN 2019

landgebruiksgegevens. Hiervoor werden VKBO-data gecombineerd met woonadressen. Op de verwevingskaart voor Vlaanderen zijn de grote patronen te herkennen. Vooral de grotere bedrijventerreinen en havengebieden vallen op door hun monofunctioneel economisch karakter. Samen nemen deze monofunctionele economische gebieden zo’n 20% in van de totale oppervlakte. Bijna 10% van de oppervlakte is ingenomen door percelen waarop wordt gewoond en gewerkt door werknemers (niet door zelfstandigen). Dit zijn percelen met economische activiteiten waarop ook mensen gedomicilieerd zijn (bedrijfsleiders, conciërges). De kaart op Vlaams niveau leest als een bevestiging van het nederzettingspatroon van Vlaanderen, waarbij de kernen, linten en verspreide bebouwing zichtbaar zijn. De helft van de ingekleurde cellen op de kaart (52%) verwijst naar gebieden waar enkel wordt gewoond. 18% van de oppervlakte wordt ingenomen door percelen waarop wordt gewoond én waar tegelijkertijd één of meer zelfstandige activiteiten geregistreerd zijn. Denk hierbij aan eengezinswoningen waarin ook een dokter, advocaat, enz. geregistreerd zijn, maar ook aan appartementsgebouwen waarin één of meerdere zelfstandigen gevestigd zijn, of aan zelfstandige landbouwers. Er kunnen ook percelen worden gevonden waar enkel zelfstandige activiteiten voorkomen (zonder dat er wordt gewoond), dit zijn vermoedelijk kleinere kantoorruimtes. In de periode 2013-2019 zijn vooral de percelen met een combinatie van wonen en zelfstandige activiteit in oppervlakte toegenomen (Figuur 20). Op de uitsnedes voor het tussengebied Mechelen-Aarschot (Figuur 21) en het casegebied Noorderkempen (Figuur 22) valt op dat: • ook in heel wat grotere bedrijventerreinen wordt gewoond; • de percelen waarop een zelfstandige activiteit wordt gecombineerd met wonen zich veelal verspreid bevinden in de ruimte.

(126.990 ha) 55%

Monofunctioneel wonen 52% (125.768 ha)

40

Monofunctioneel werken

20

19% (44.551 ha)

(41.736 ha) 18% (36.513 ha) 16%

18% (43.268 ha) Wonen + zelfstandigen

Wonen + werken (20.262 ha) 9%

9% (21.295 ha)

Monofunctioneel zelfstandigen (5.317 ha) 2% 0

2013

2% (5.178 ha) 2019

FIGUUR 20 // EVOLUTIE VAN DE GRONDOPPERVLAKTE VAN DE VERWEVING VAN WONEN EN WERKEN IN VLAANDEREN

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

295

monofunctioneel wonen monofunctioneel werken monofunctioneel zelfstandigen wonen + werknemers wonen + zelfstandigen

FIGUUR 21 // VERWEVING VAN WONEN EN WERKEN IN HET TUSSENGEBIED MECHELEN-AARSCHOT IN 2019

monofunctioneel wonen monofunctioneel werken monofunctioneel zelfstandigen wonen + werknemers wonen + zelfstandigen

FIGUUR 22 // VERWEVING VAN WONEN EN WERKEN IN HET CASEGEBIED NOORDERKEMPEN IN 2019

We hebben dit verder onderzocht door de verwevingspercelen te confronteren met de verstedelijktingstypologie van Vlaanderen (Figuur 23), met de typologie van kernen, linten en verspreide bebouwing (Figuur 24) en met de bestemmingscategorieën (Figuur 26). Een verdere detailanalyse leert dat de verweving tussen wonen en werken geen typisch stedelijk fenomeen is. Monofunctionele bedrijventerreinen situeren zich vooral in de randstedelijke

296

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

gebieden van Vlaanderen. De combinatie wonen met een zelfstandige activiteit komt vooral voor in landelijk Vlaanderen. De zelfstandige activiteiten situeren zich vooral buiten de kernen. Vooral de verspreide bebouwing wordt gekenmerkt door percelen waarop zowel gewoond als gewerkt wordt. Ook in de linten komen relatief meer zelfstandige activiteiten voor. In de periode 2013-2019 is de verweving buiten de kernen verder toegenomen.

Verstedelijkt

Landelijk

Randstedelijk

60

60

60 59%

Monofunctioneel wonen 56%

50%

51%

Monofunctioneel wonen

Monofunctioneel wonen 50%

48%

40

40

40

Monofunctioneel werken

Monofunctioneel werken 25%

26%

26%

26% Wonen + zelfstandigen 22%

20

20

20 19% Wonen + zelfstandigen

Wonen + zelfstandigen 13% 11%

15% 13%

10% Wonen + werken

Wonen + werken 8%

0

2013

2% 2019

8%

8%

Monofunctioneel zelfstandigen

Monofunctioneel zelfstandigen 2%

Monofunctioneel werken 11%

2% 0

2013

2% 2019

11% 9% Wonen + werken Monofunctioneel zelfstandigen

2% 0

2013

2% 2019

FIGUUR 23 // EVOLUTIE VAN DE RELATIEVE OPPERVLAKTE VAN DE VERWEVING VAN WONEN EN WERKEN IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN

Wonen wordt meer en meer gecombineerd met een zelfstandige activiteit. 297

Kern

68%

Verspreide bebouwing

Lint 71%

Monofunctioneel wonen

Monofunctioneel wonen 67%

66%

60

60

60

51%

Monofunctioneel wonen

46%

40

40

40

Wonen + zelfstandigen 33% 30%

Wonen + zelfstandigen 20

20 Wonen + zelfstandigen

21%

20

18%

16% Wonen + werken

14% Wonen + werken 9%

9%

8%

8% Monofunctioneel zelfstandigen

2% 0

2013

2% 2019

12%

11% Wonen + werken 7%

7% Monofunctioneel werken

3% 2% 0 2013

3% 1% 2019

Monofunctioneel werken 6%

6%

3%

3%

0

2013

2019

FIGUUR 24 // EVOLUTIE VAN DE RELATIEVE OPPERVLAKTE VAN DE VERWEVING VAN WONEN EN WERKEN IN DE KERNEN, LINTEN EN VERSPREIDE BEBOUWING IN VLAANDEREN

industriële activiteiten restaurants, cafés en bars kleinhandel cultuur en vrije tijd diensten gemengde diensten en kleinhandel gemengde economische activiteiten

FIGUUR 25 // ECONOMISCH ACTIVITEITSTYPE VAN DE BOUWBLOKKEN IN HET CASEGEBIED NOORDERKEMPEN IN 2019

298

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Wonen 72%

73%

Industrie buiten

Industrie binnen

de poorten

de poorten

Monofunctioneel

Landbouw

wonen

60

Wonen +

60

zelfstandigen 55%

60

60 Monofunctioneel

55%

54%

werken 53%

Wonen + werken 43%

43%

40 40%

Wonen + 40

zelfstandigen

40

40

38%

38%

36% Monofunctioneel zelfstandigen Monofunctioneel zelfstandigen 25%

25%

25%

Wonen + werken 23%

22% 20

20 Monofunctioneel werken

15%

Monofunctioneel 20 20%

20

17%

15%

werken Wonen + werken

16%

14%

2% 2013

2019

wonen

16%

Wonen +

0

22% Monofunctioneel

0

2013

zelfstandigen 1% 2019

Monofunctioneel

Monofunctioneel

zelfstandigen

werken

4% 2% 0% 2013

1% 2019

4%

3% 0

2013

2019

FIGUUR 26 // EVOLUTIE VAN DE RELATIEVE OPPERVLAKTE VAN DE VERWEVING VAN WONEN EN WERKEN IN DE BESTEMMINGSCATEGORIEËN IN VLAANDEREN

bouwblokken met aaneensluitende economische activiteiten (0 - 1 meter) bouwblokken met nabije economische activiteiten (1 - 4 meter) bouwblokken met verspreide economische activiteiten (4 - 25 meter) bouwblokken met solitaire economische activiteiten (> 25 meter)

FIGUUR 27 // GEMIDDELDE AFSTAND TUSSEN PERCELEN MET GEREGISTREERDE ECONOMISCHE ACTIVITEITEN BINNEN HETZELFDE BOUWBLOK IN HET CASEGEBIED NOORDERKEMPEN IN 2019

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

299

De verwevenheid tussen wonen en werken komt vooral voor in de bestemmingen wonen en landbouw. In de economische poorten van Vlaanderen (o.a. zeehavens, internationale luchthaven Zaventem, HST-stations, enz.) wordt maar beperkt gewoond. De verweving tussen wonen en werken is groter op de bedrijventerreinen buiten de economische poorten. De situatie is niet beduidend veranderd tussen 2013 en 2019 (Figuur 26). Het is mogelijk om de verweving van werken en wonen aan te vullen met extra gegevens over het soort economische activiteit en zijn ligging. Er werd een methode ontwikkeld om alle activiteitencodes per vestiging toe te kennen aan bouwblokken die tot het ruimtebeslag behoren (De Mulder, Pennincx, Van Haute, & Zaman, 2021). Een bouwblok is een groep gebouwen die begrensd wordt door straten, maar die ook gedefinieerd wordt door zijn afstand tot weginfrastructuur. Bouwblokken kunnen immers door verschillende soorten weginfrastructuur begrensd worden (bv. een primaire weg en een voetgangerszone) wat vanuit economisch perspectief een belangrijk verschil is, in termen van bereikbaarheid en zichtbaarheid. Het aandeel van het type economische activiteiten (aan de hand van een telling van de percelen met economisch gebruik, bv. diensten, industrie & productie, restaurants & bars, enz.) maakt het mogelijk om de bouwblokken tot een bepaalde groep toe te kennen, zoals “Industriële activiteiten”, “Restaurants, cafés, bars & hotels”, “Kleinhandel”, “Cultuur en vrije tijd”, “Diensten”, “Gemengde diensten en kleinhandel” en tot slot “Gemengde economische activiteiten”. Landbouw zal in de toekomst in de kaarten en berekeningen toegevoegd worden. Figuur 25 geeft de indeling van de bouwblokken volgens grote types activiteit weer in het casegebied Noordkempen, terwijl Figuur 27 een nabijheidskaart is, die binnen ieder bouwblok de gemiddelde afstand weergeeft tussen de verschillende percelen met economische activiteiten. Geen van beide kaarten zegt iets

over de het aantal economische percelen/of activiteiten binnen het bouwblok. De verwevingskaart voor het casegebied Noorderkempen (Figuur 22) bevestigt dat de meeste bouwblokken met economische activiteiten ook verweven zijn met wonen. In kernen is doorgaans meer verweving tussen wonen en werken te vinden, versus bedrijventerreinen met veel werken en af en toe wonen. De bouwblokkaarten tonen dat hoe groter de kern is, hoe meer bouwblokken er zijn met aaneensluitende economische activiteiten. Ook op de bedrijventerreinen zijn vaker bouwblokken met aaneensluitende activiteiten te vinden, die veelal uit industriële activiteiten of gemengde activiteiten bestaan. Veel kleinere kernen in de Kempen hebben nog zichtbare aaneensluitende economische bouwblokken rond een centraal plein (bv. rond de kerk in Beerse of Rijkevorsel Dorp), of langs een weginfrastructuur (bv. in Malle) of steenweg (bv. in Merksplas). Een grote kern zoals Turnhout heeft meer bouwblokken met aaneensluitende economische activiteiten. In de kleine kernen wordt er in de bouwblokken met aaneensluitende economische activiteiten meer gewoond. De kernen in de Kempen hebben naast bouwblokken met kleinhandel ook veel bouwblokken met gemengde activiteiten, die ook 30% industriële activiteiten omvatten. Iedere kern kent ook een aantal bouwblokken met “cultuur en ontspanning”. Dat er ook buiten de kernen veel bouwblokken zijn met “diensten”, zoals bv. in Oud-Turnhout, ten zuidoosten van Turnhout, heeft onder meer te maken met de woonwijken waar veel mensen wonen met een VKBO-geregistreerde economische activiteit die onder deze categorie valt. Buiten de kernen en de bedrijventerreinen komen de bouwblokken met meer solitaire economische activiteiten vaker voor. In deze bouwblokken komen zowat alle types van activiteiten voor.

// Multifunctioneel en meervoudig gebruik en benutting in tijd Wauters, Van Hemelrijck en De Buysere (2020) onderzochten de indicatoren en ruimtelijke patronen van ruimtelijk rendement. Zij ontwikkelden een indicator die op niveau van hectarecellen inzicht geeft in het multifunctioneel gebruik van de ruimte én de intensiteit van benutting doorheen de tijd. Deze indicator combineert: • data over het voorkomen van activiteiten: functies, voorzieningen en diensten (onder meer bakkers, slagers, super­ markten, horeca, kledingzaken, post- en bankkantoren, gemeentehuizen, vrije beroepen, onderwijsaanbod, bibliotheken, cultuurcentra, sportaccommodatie, recreatiegebieden, zorgvoorzieningen, bedrijventerreinen, vakantiewoningen, woongebieden); • attributen per activiteit die aangeven hoeveel een activiteit wordt gebruikt (hoeveel uren per dag, hoeveel dagen per week, hoeveel weken per maand). Hoe groter de vermenging van functies en het verschillend tijdsgebruik is, hoe hoger de score van dit gebied op de kaart, en

300

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

hoe hoger het ruimtelijk rendement en het meervoudig gebruik ervan. Gebieden met een lagere score zijn eerder monofunctioneel en/of kennen een beperkt gebruik doorheen de tijd. Twee aspecten van ruimtelijk rendement komen hier samen: • het gebruik van de ruimte voor verschillende maatschappelijke activiteiten; • het gebruik van deze activiteiten doorheen de tijd. De scores (Figuur 28) zijn een maat voor de dynamiek van gebieden, waarbij plaatsen die veel voorzieningen of functies hebben die bovendien gedurende een groot deel van de tijd worden gebruikt donker zijn (blauw/paars). De gele gebieden zijn eerder monofunctioneel en/of kennen een beperkt gebruik door de tijd. Duurzame transformatie veronderstelt dat in de gebieden waar een hoger ruimtelijk rendement gewenst is, op termijn hogere scores voor multifunctioneel gebruik en benutting zullen worden gemeten. De kaart toont niet enkel een differentiatie tussen en binnen

1

4

2

5 - 10

3

11 - 15

4

16 - 20

1

5 - 10

21 - 25

2

11 - 15

26 - 50

3

16 - 20

51 - 505

4

21 - 25

5 - 10

26 - 50

11 - 15

51 - 505

16 - 20 21 - 25 26 - 50 51 - 505

FIGUUR 28 // SCORE VAN HET MULTIFUNCTIONEEL GEBRUIK EN BENUTTING DOORHEEN DE TIJD IN VLAANDEREN o.b.v. Wauters et al. (2020, p. 50)

FIGUUR 29 // SCORE VAN HET MULTIFUNCTIONEEL GEBRUIK EN BENUTTING DOORHEEN DE TIJD IN HET CASEGEBIED NOORDERKEMPEN o.b.v. Wauters et al. (2020) p. 51

de kernen, maar laat ook zien dat sommige plaatsen langsheen lijninfrastructuren hoog scoren. Op het casegebied Noorderkempen (Figuur 29) zien we de stedelijke kern van Turnhout (paars) met de bijhorende suburbanisatie (rood – geel). De bedrijventerreinen in de regio vormen homogene gele vlekken (monofunctioneel, maar met permanente activiteit). Zoals in Figuur 30 aangegeven zijn de scores voor multifunctioneel gebruik en benutting doorheen de tijd merkelijk hoger

in het verstedelijkte deel en in de kernen. Dit betekent dat in deze gebieden verschillende maatschappelijke activiteiten nabij elkaar voorkomen, en dat hierdoor de ruimte doorheen de tijd intensief wordt benut (zowel ’s nachts als overdag, zowel in het weekend als in de week, enz.). Dit patroon sluit aan bij de verwachtingen omdat bijvoorbeeld in de kernen zowel woningen als scholen, kantoren, diensten, enz. voorkomen, maar de verschillen zijn wel relatief groot.

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

301

Verstedelijkt

7,4

Verstedelijkt

7,4 2,9

Randstedelijk

2,9

Randstedelijk Landelijk

0,7

Landelijk

0,7

Kernen

7,7

Kernen

7,7

Buiten de kernen

0,7

Buiten de kernen

0,7

FIGUUR 30 // GEMIDDELDE SCORE VAN HET MULTIFUNCTIONEEL GEBRUIK EN BENUTTING DOORHEEN DE TIJD IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN EN IN DE KERNEN EN BUITEN DE KERNEN IN VLAANDEREN o.b.v. Wauters et al. (2020) p. 50

Indicatoren en ruimtelijke patronen van ruimtelijk rendement

302

UITVOERDER(S):

Tractebel

DOEL:

Deze opdracht zet de krijtlijnen uit voor een mogelijke gebiedsgedifferentieerde monitoring van rendementsverhoging. Twee aspecten vormen hierbij de basis: het ruimtelijk rendement zelf en de locaties waar een verhoging gewenst of ongewenst is.

METHODOLOGIE:

Deze studie ging van start met een literatuurstudie, waarin gericht gezocht werd naar Vlaamse en internationale voorbeelden van analyses van ruimtelijk rendement. Daarna werden bestaande data gecombineerd en op kaart gezet, zodat kaartbeelden over verschillende deelaspecten van ruimtelijk rendement ontstonden.

RESULTATEN:

Ruimtelijk rendement is – zoals de definitie laat vermoeden – een complex begrip dat zich niet laat vatten in één kaart. Deze studie vertrekt van de bestaande, hoofdzakelijke morfologische gegevens en vult deze aan met andere aspecten, die rekening houden met variaties in gebruik door de tijd, de intensiteit van het gebruik en de verweving van functies. Dit leidt tot vijf indicatoren, op schaal van hectarecellen, die voor heel Vlaanderen uitgewerkt zijn: (1) Gebruiksintensiteit en bereikbaarheid voorzieningen (2) Infrastructuurintensiteit (3) Huishoudengrootte in verhouding tot woningdichtheid (4) Bewoningsintensiteit (5) Energieafname in functie van bebouwingsintensiteit Mede door de complexiteit van het thema ligt de focus in de studie op wonen (en veel minder op bedrijvigheid) en zijn de keuzes voor de opdeling in verschillende categorieën tot op zekere hoogte arbitrair. Het werken met hectarecellen laat geen uitspraken toe op perceelsniveau. Het is ook pas wanneer verschillende analyses naast elkaar gelegd worden, op niveau van een regio of een gemeente, dat het concept van ruimtelijk rendement zichtbaar wordt. De resultaten, die voortkomen uit de gebruikte methodiek en datasets, tonen aan dat ze een puzzelstuk vormen in een groter geheel, en dat dit complexe thema van rendementsverhoging nog verder conceptueel en cijfermatig aangevuld kan worden.

BRONVERWIJZING:

Wauters, E., Van Hemelrijck, D., De Buysere, F., Op de Beeck, T. (2020). Indicatoren en ruimtelijke patronen van ruimtelijk rendement. Studie in opdracht van het Vlaams Planbureau voor Omgeving. https://omgeving.vlaanderen.be/indicatoren-en-ruimtelijke-patronen-van-ruimtelijk-rendement

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

// Meervoudig ruimtegebruik door opkomst deelsystemen Een bijzondere vorm van meervoudig ruimtegebruik is AirBnB. Via dit deelplatform worden privéwoningen, appartementen en kamers verhuurd (Dubois et al., 2020). Woonruimte delen via een deelplatform zoals Airbnb is een vorm van tijdelijk ruimtegebruik voor toeristische of recreatieve doeleinden. Dit deelsysteem dat wonen met recreatie verweeft, is sterk doorgedrongen in de maatschappij en heeft ingang gevonden bij het brede publiek. Zo werden via Airbnb zo’n 215.000 privékamers en 395.7000 complete woningen of appartementen te huur gesteld in één jaar tijd (Toerisme Vlaanderen, 2019) (Figuur 31). Daarnaast bood het deelplatform ook ongeveer 6.000 hotelkamers en 6.500 gedeelde kamers aan. Deze data houden geen rekening met de frequentie waarop een kamer of een woning te huur werd gesteld: het kan dus eenmalig zijn of meerdere keren per jaar. Airbnb wordt net als de hotels, vakantiewoningen en B&B’s aangeboden in de grootsteden (BHG, Antwerpen en Gent), de belangrijkste kunststeden (Brugge, Mechelen, Leuven) en de kustgemeenten, maar verder ook in een vrij verspreid beeld buiten de steden. Opvallend is ook de concentratie aan aanbod in Boom, wellicht te wijten aan het internationale festival Tomorrowland. Internationale studies tonen aan dat dit sterk gegroeide deelsysteem voor extra druk zorgt op de woningmarkt (Barron, Kung, & Proserpio, 2018; Garcia-López, Jofre-Monseny, Martínez Mazza, & Segú, 2019 in Dubois et al. 2020). Deze studies richten zich specifiek op bepaalde steden (Barcelona, verschillende

steden in de VS). In toeristische kernen worden meer en meer gewone privéwoningen aangeboden voor toeristisch verblijf in plaats van voor permanent wonen. Naast Airbnb zijn er nog andere deelplatformen op de markt in Vlaanderen, maar deze lijken eerder succes te hebben bij een bepaalde niche. Op de website van Couchsurfing wordt bijvoorbeeld duidelijk dat couchsurfing zich vooral concentreert in de steden Antwerpen, Gent (beide ongeveer 16.000 aanbieders) en Leuven (ongeveer 7.000 aanbieders) (2019). Andere Vlaamse steden hebben een stuk minder aanbieders (Dubois et al., 2020), wat doet vermoeden dat het gratis aanbieden van bed of zetel vooral populair is bij studenten. De meeste Airbnb’s zijn te vinden in verstedelijkt gebied (64%), zowel wat betreft de individuele privékamers (ca. 142.000), als de gehele woningen en appartementen (ca. 251.000) die aangeboden worden (Figuur 32). Het valt op dat er bijna twee keer zoveel woningen en appartementen als geheel worden aangeboden dan individuele kamers. Dit geldt in elk type (landelijk, verstedelijkt en randstedelijk). Het gros van de aangeboden kamers, woningen of appartementen situeert zich in een kern (Figuur 32). Privékamers kan je dus zien als meervoudig ruimtegebruik omdat ze deel zijn van de bewoonde woning. Wanneer een volledige woning of appartement verhuurd wordt, spreken we eerder van een enkelvoudig gebruik waarbij recreatie de woonfunctie als het ware verdrongen heeft.

huis/appartement privékamer gedeelde kamer

#

hotelkamer

FIGUUR 31 // AANBOD VIA AIRBNB IN VLAANDEREN TUSSEN NOVEMBER 2018 EN OKTOBER 2019 o.b.v. Toerisme Vlaanderen (2019)

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

303

Verstedelijkt

Private kamer

Woning of appartement

Totaal

Private kamer

Woning of appartement

Totaal

Private kamer 141.973

Woning of appartement 251.400

Totaal

141.973

251.400

Verstedelijkt Verstedelijkt Randstedelijk

Randstedelijk Randstedelijk Landelijk

Landelijk Landelijk

24.197

Verspreide Lint

251.400

82.992

24.197

58.795

82.992

58.795 85.515

82.992 133.963

48.448

85.515

133.963

48.448

85.515

133.963

Kern

Lint

58.795

393.373

24.197 48.448

Kern

Kern Lint

141.973

393.373

31.308

393.373

167.287

314.953

482.240

167.287

314.953

482.240

167.287

39.953

314.953

71.261

31.308

39.953

71.261

31.308 11.974

39.953 21.372

71.261 33.346

11.974

21.372

33.346

11.974 4.049

21.372 19.432

33.346 23.481

4.049

19.432

23.481

4.049

19.432

23.481

482.240

bebouwing Verspreide bebouwing Verspreide bebouwing Overige

Overige Overige

Vlaanderen

Vlaanderen

214.618

395.710

610.328

214.618

395.710

610.328

FIGUUR 32 // AANTAL KAMERS OF WONINGEN EN APPARTEMENTEN AANGEBODEN OP AIRBNB 214.618 395.710 Vlaanderen o.b. v. Toerisme Vlaanderen (2019). Overige = op bedrijventerreinen, militaire domeinen of campings

610.328

Het verhuren van privékamers voor toeristen is een vorm van meervoudig ruimtegebruik. 304

KANSEN VOOR TRANSFORMATIES De kansen voor transformaties liggen onder meer bij de mogelijkheden om het rendement te verhogen op bepaalde plekken en om het bestaande patrimonium energetisch op te waarderen.

Daarnaast zijn er potenties voor het ontharden van wegen en parkings en het slopen van niet-kerngebonden bebouwing.

// Ruimtelijk rendement verhogen De locatie waar de rendementsverhoging zich voordoet is van groot belang. Zo vereist een duurzame transformatie de keuze voor locaties met een hoge knooppuntwaarde en een hoog voorzieningenniveau. Daarnaast moeten ook het fysische systeem en de landschappelijke structuur mee in overweging genomen worden. Het gaat dan om de ligging ten opzichte van

de open ruimte en groenblauwe aders. De verschillende relevante locatie-afhankelijke elementen maken deel uit van het afwegingsschema voor rendementsverhoging dat opgemaakt werd in het kader van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (Figuur 33).

Bodem, relief, grondwater

GEBIEDEN MET HOGE KNOOPPUNTWAARDE OF HOOG VOORZIENINGENNIVEAU

Fysisch system & landschappelijke structuur

Open Ruimte en verbindingen

Kerngebieden natuur en bos Rendement verhogen in ruimtebeslag

Verweven waar het kan, scheiden waar moet

Energiezuinig ontwikkelen

Knooppuntwaarde en voorzieningenniveau Rivier- en beekvalleien Voorzichtige rendementsverhoging in de kern

GEBIEDEN MET BEPERKTE KNOOPPUNTWAARDE EN BEPERKT VOORZIENINGENNIVEAU

Rendement stabiliseren of verlagen in linten en verspreide bebouwing

FIGUUR 33 // AFWEGINGSSCHEMA OM HET RUIMTELIJK RENDEMENT IN HET RUIMTEBESLAG TE VERHOGEN o.b.v. Poelmans, Hambsch, Willems, en Mertens (2020)

115 0

FIGUUR 34 // KANSENKAART ‘RUIMTELIJK RENDEMENT VERHOGEN’ MET EEN SCORE VAN 0 TOT 115 o.b.v. Poelmans et al. (2020)

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

305

Score = 0

Score > 0

Verstedelijkt Score = 0

Score > 0

Verstedelijkt Score = 0 Randstedelijk

Score > 0

Verstedelijkt Randstedelijk Landelijk Randstedelijk Landelijk Dummy Landelijk Dummy Kern Dummy Kern Lint

107.460 (17%)

Kern Lint Verspreide bebouwing

107.460 (17%) 17.568 (9%)

Lint

107.460 (17%)

Verspreide bebouwing Dummy2

17.568 (9%)

Verspreide bebouwing

17.568 (9%)

Dummy2 Vlaanderen Dummy2 Vlaanderen

FIGUUR 35 // AANTAL HOOFDGEBOUWEN VOLGENS DE KANSENKAART ‘RUIMTELIJK RENDEMENT VERHOGEN’ IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN EN IN DE KERNEN, LINTEN EN VERSPREIDE BEBOUWING IN VLAANDEREN Vlaanderen

De toepassing op Vlaanderen van het afwegingskader voor het verhogen van het ruimtelijk rendement leidt tot de kansenkaart ‘Ruimtelijk Rendement Verhogen’ (Figuur 34). Een lage score op deze kaart geeft aan dat de kansen voor verhoging van het ruimtelijk rendement klein zijn. Dit kan zelfs betekenen dat er gekozen wordt voor een minder intensief, of voor een ander omkeerbaar ruimtegebruik. De kansenkaart geeft potenties weer via een score op een quasi continue schaal. De scoretoekenning gebeurt aan de hand van een GIS-verwerking, waarbij verschillende ruimtelijke criteria met elkaar gecombineerd worden. De ruimtelijke criteria zijn een vertaling van een selectie van ontwikkelingsprincipes uit de strategische visie BRV die van tel zijn voor de locatiekeuze van wonen, werken en voorzieningen. Het gaat hierbij over de volgende ontwikkelingsprincipes: 1. Knooppuntwaarde en voorzieningenniveau bepalen ontwikkelingsmogelijkheden a. De knooppuntwaarde bepaalt de afstand voor ontwikkelingen b. Nieuwe ontwikkelingen op wandel- en fietsafstand van basisvoorzieningen 2. Fysisch systeem als basis voor ontwikkeling is de korf van open ruimte principes waaronder: a. Monofunctionele strategische openruimtevoorraden veiligstellen & Kwalitatieve bodems en cultuurgrond beschikbaar houden b. Open ruimte maximaal vrijwaren en verbindingen herstellen c. Kerngebieden (VEN en Natura 2000) en functionele verbindingen verzekeren d. Structuurbepalende rivier- en beekvalleien ontwikkelen 3. Verweven waar het kan, scheiden waar het moet 4. Energie-uitwisseling ruimtelijk stimuleren

306

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

De overige ontwikkelingsprincipes uit de strategische visie BRV hebben een doorwerking op niveau van de inrichting of zijn locatiebepalend ten aanzien van een andere ‘bijzondere’ activiteit die niet in dit afwegingsdiagram wordt beoogd (bv. een logistiek knooppunt). De vier ontwikkelingsprincipes worden eerst gecombineerd in een afwegingsdiagram dat vervolgens de leidraad voor het opstellen van de kansenkaart vormt. De kansenkaart is een kennisbasis die beleidsmatig ingezet kan worden in functie van de uitvoering van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV). De kansenkaart toont de geschiktheid van een locatie voor rendementsverhoging. Het is evident dat het gebruik in combinatie moet gebeuren met andere beleidselementen uit het BRV. Elk rendementsverhogend initiatief moet op maat van de omgeving gebeuren en rekening houden met lokale context, leefkwaliteit, enz. In Figuur 35 is aangegeven voor hoeveel hoofdgebouwen het wenselijk is om het rendement te verhogen, geredeneerd vanuit de kansenkaart rendementsverhoging. In het landelijke gebied liggen 56% van alle hoofdgebouwen op een locatie met een score ‘0’ op de kansenkaart. Dit betekent dat het niet wenselijk is om op deze locaties te verdichten, te verweven of deze gebouwen te gaan transformeren. In het verstedelijkt gebied gaat het maar om 9% van alle hoofdgebouwen. M.a.w. 91% van alle gebouwen in het verstedelijkt gebied hebben een score groter dan ‘0’ en dus de potentie om ter plaatse het rendement te verhogen. Voor kernen-linten-verspreide bebouwingsitueren de potenties voor rendementsverhoging zich vooral in de kernen, terwijl 91% van alle verspreide bebouwing (hoofdgebouwen) een score ‘0’ heeft op de kansenkaart.

// Transformaties van gebouwen door energetische opwaardering In de omslag naar een duurzaam energiesysteem speelt het ruimtebeleid niet alleen een belangrijke rol op het vlak van hernieuwbare energiestructuren, maar ook op het vlak van mobiliteit, landgebruik, inrichting, enz. Om bestaande gebouwen energetisch beter te laten presteren, zijn er verschillende ingrepen mogelijk, zoals isolatie en invoering van hernieuwbare productietechnologieën op het vlak van verwarming en elektriciteit. De keuze tussen verschillende energiemaatregelen moet echter niet enkel afhangen van de bestaande energieprestaties en de algemene gebouwtoestand, maar ook van de locatie van een gebouw. De energetische prestatie van een gebouw is immers niet enkel afhankelijk van het gebouw zelf, maar ook van de energie die het kost om de verplaatsing van en naar dat gebouw te doen. In het project energiekeuzehulp (2019) met ruimtelijke differentiatie is een proof-of-concept uitgewerkt voor een online energiekeuzehulp die particuliere woning- en grondeigenaars kan ondersteunen bij de keuze tussen diverse hernieuwbare productietechnologieën (warmte en/of elektriciteit) (Clymans, Vandevyvere, & Vermeiren, 2019). Daarbij zouden gebouwen op een ‘hoog-duurzame locatie’ volgens de kansenkaart voor ruimtelijk rendement wel diepgaand moeten investeren in energiemaatregelen, terwijl gebouwen op ‘laag-duurzame locatie’ idealiter eerder een uitdoofscenario zouden moeten volgen. Deze stelling wordt onderbouwd door de huidige beleidsvisie ruimte om bijkomend ruimtebeslag terug te dringen en het ruimtegebruik zelf drastisch te transformeren (Clymans, Vandevyvere, & Vermeiren, 2019). In Vlaanderen bevinden zich volgens de kadastergegevens op 1 januari 2019 bijna 2,7 miljoen gebouwen (ongeveer 2,3 miljoen woongebouwen en 0,4 miljoen niet-woongebouwen). Ongeveer 55% van de eengezinswoningen en iets meer dan 40% van de appartementsgebouwen in Vlaanderen dateert van voor de jaren ‘70 van de vorige eeuw (Figuur 36). Meer dan een kwart Bouwjaar

Eengezinswoning

1971-1991

26,4%

516.045

24,1%

357.476

1992-2011

Onbekend

Totaal

Appartementsgebouwen

20.322

28,5%

563.861

1946-1970

> 2011

Aandeel

608.229

< 1945

van de eengezinswoningen (28,5%) heeft een bouwjaar van vóór WOII. Het bouwjaar wordt vastgesteld op basis van de kadastergegevens. Er moet rekening mee worden gehouden dat in sommige gevallen er al ingrijpende renovaties zijn geweest, terwijl de oorspronkelijke bouwdatum nog behouden bleef (Vlaamse Regering, 2020a). Figuur 37 geeft een overzicht van de EPC-waardes in functie van bouwjaar en type (appartement, collectief woongebouw,(8) eengezinswoning) voor zowel bestaande woningen waarvoor in het kader van verkoop of verhuur een verplicht EPC werd opgemaakt, als voor nieuwbouwwoningen vanaf 2006 (Vlaamse Regering, 2020a). In februari 2020 waren er ongeveer 1,5 miljoen geldige energieprestatiecertificaten opgemaakt. Van alle woningen heeft dus ongeveer 50% een berekend EPC-kengetal. Het gemiddelde kengetal bedraagt voor een appartement 248 kWh/m2 per jaar en voor een eengezinswoning 418 kWh/m2 per jaar. De energieprestatie van gebouwen is sterk gecorreleerd met het bouwjaar, ten minste als de gebouwen nog niet gerenoveerd werden. Wetgeving op vlak van isolatie kwam er in Vlaanderen pas vanaf 1993 met de invoering van het K-peil voor nieuwbouwwoningen. In 2006 kwam de energieprestatieregelgeving (EPB) tot stand. Op basis daarvan wordt voor nieuwbouwwoningen een ‘EPCnieuwbouw’ afgeleverd dat ook een kengetal bevat. Begin 2019 lanceerde de Vlaamse Regering het vernieuwde energieprestatiecertificaat, met meer advies over hoe een woning een betere energiescore kan behalen. Woningen in Vlaanderen zijn steeds beter geïsoleerd en beschikken steeds vaker over isolerend glas, muur-, dak- of vloerisolatie (Figuur 38). In de Woonsurvey 2018 werd voor alle isolatievormen in de periode 2005 tot 2018 een vooruitgang vastgesteld. Woningen in eigendom presteren beter dan huurwoningen net zoals eengezinswoningen (Heylen & Vanderstraeten, 2019).

91.988

20,5%

35.083

0,0%

2.137.828

26,2%

26.959

4,3%

229

15,4%

34.486

16,7%

26,6%

12.338

9,4%

2.505

1,9%

131.693

100,0%

Aandeel

100,0%

FIGUUR 36 // AANTAL EN AANDEEL VAN DE WOONGEBOUWEN VOLGENS BOUWJAAR EN TYPE o.b.v. Statbel (2021a)

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

307

Bouwjaar

Appartement

369

≤ 1920

EPB vanaf 2006

Gemiddelde

406

255

195

1996-2005

539

323

244

1986-1995

533

389

268

1971-1985

545

413

338

1946-1970

Eengezinswoning

395

378

1921-1945

> 2005

Collectief woongebouw

322

237

153

233

177

112

182

121

248

110

320

418

FIGUUR 37 // GEMIDDELDE EPC-WAARDE VAN DE WOONGEBOUWEN VOLGENS BOUWJAAR EN TYPE o.b.v. het Vlaams Energieagentschap (2020)

Volgens de recente Rationale Energiegebruik Enquête (REGenquête) (2019), die werd uitgevoerd bij 1001 gezinnen, verwarmt 68% van de gezinnen hun woning op aardgas (hoofdverwarming) en 16% op stookolie. Daarnaast verwarmt 9% van de bevraagde gezinnen hun woning op elektriciteit en 4% op hout. De categorieën warmtepomp en warmtenet zijn momenteel samen goed voor de verwarming bij ca. 1% van de gezinnen. Er is sinds 2015 nauwelijks een evolutie te merken voor de hoofdverwarming. Het energieverbruik op schaal van een wijk of straat is afhankelijk van het aantal gebouwen en van de energiezuinigheid van die individuele gebouwen. De studie ‘Indicatoren en ruimtelijke patronen van ruimtelijk rendement’ bracht de energievraag in verhouding met de bebouwingsdichtheid. Doordat stookolie, houtpellets, ed. niet zijn meegenomen, toont de kaart een onderschatting van de energie intensiteit. Bovendien zegt de bebouwde oppervlakte niets over het aantal etages. De synthesekaart deelt Vlaanderen in vier grote categorieën (Figuur 39). Gebieden met een hoge bebouwingsdichtheid en een hoge energieafname zijn vooral in de stadscentra en bij energie-intensieve bedrijven te vinden (categorie A). Weinig dichtbebouwde gebieden met een hoge energieafname zijn vooral in de linten te vinden, in combinatie met energie-intensieve bedrijven (categorie B), terwijl de dichtbebouwde gebieden met een lage energievraag vooral op niet energie-intensieve bedrijventerreinen voorkomen (categorie C). Gebieden ten slotte met een lage bebouwingsdichtheid en een laag energieverbruik zijn vooral te vinden in straten met een verspreide bebouwing en recent ontwikkelde wijken, met strenge eisen rond bijvoorbeeld passiefbouw (categorie D). De analyse geeft input voor de keuze van gebieden die het meeste potentie hebben om te transformeren naar klimaatneutrale wijken. Een combinatie met de potentiekaart over het

308

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

100

Met isolerend glas 95,7%

86,4% 83,6% Met dak- of zoldervloerisolatie

69,9% Met muurisolatie 64,1%

51,1%

Met vloerisolatie 47,3%

31%

0 Woonsurvey

Groot

Woonsurvey

2005

Woningonderzoek

2018

2013

FIGUUR 38 // EVOLUTIE VAN DE ISOLATIEVORMEN VOOR WONINGEN IN DE WOONSURVEYS o.b.v. Heylen & Vanderstraeten (2019)

Het verhogen van het ruimtelijk rendement op goed gelegen locaties kan zorgen voor een lager energieverbruik.

verhogen van het ruimtelijk rendement is hierbij nuttig (Figuur 34). Goed gelegen wijken met tegelijkertijd een laag energieverbruik en een lage dichtheid, hebben wellicht potentie om te transformeren naar klimaatneutrale wijken. Minder goed gelegen wijken met een lage dichtheid en een hoog verbruik zullen

vooral moeten inzetten op renovatie en zelfproductie, terwijl wijken met een hoge densiteit en hoog verbruik dan weer potentieel vertonen voor de uitrol van een warmtenet (Wauters et al., 2020).

A4 - Energieafname hoog en hoge bebouwingsdichtheid A3 -Energieafname hoog en zeer hoge bebouwingsdichtheid A2 - Energieafname zeer hoog en hoge bebouwingsdichtheid A1 - Energieafname zeer hoog en zeer hoge bebouwingsdichtheid B4 - Energieafname hoog en zeer lage bebouwingsdichtheid B3 - Energieafname hoog en lage bebouwingsdichtheid B2 - Energieafname zeer hoog en zeer lage bebouwingsdichtheid B1 - Energieafname zeer hoog en lage bebouwingsdichtheid A4 - Energieafname hoog en hoge bebouwingsdichtheid

C4 - Energieafname zeer laag en hoge bebouwingsdichtheid

A3 -Energieafname hoog en zeer hoge bebouwingsdichtheid

C3 - Energieafname zeer laag en zeer hoge bebouwingsdichtheid

A2 - Energieafname zeer hoog en hoge bebouwingsdichtheid

C2 - Energieafname laag en hoge bebouwingsdichtheid

A1 - Energieafname zeer hoog en zeer hoge bebouwingsdichtheid

C1 - Energieafname laag en zeer hoge bebouwingsdichtheid

B4 - Energieafname hoog en zeer lage bebouwingsdichtheid

D4 - Energieafname zeer laag en zeer lage bebouwingsdichtheid

B3 - Energieafname hoog en lage bebouwingsdichtheid

D3 - Energieafname zeer laag en lage bebouwingsdichtheid

B2 - Energieafname zeer hoog en zeer lage bebouwingsdichtheid

D2 - Energieafname laag en zeer lage bebouwingsdichtheid

B1 - Energieafname zeer hoog en lage bebouwingsdichtheid

D1 - Energieafname laag en lage bebouwingsdichtheid

C4 - Energieafname zeer laag en hoge bebouwingsdichtheid

FIGUUR 39 // SYNTHESEKAART VAN DE ENERGIEAFNAME IN COMBINATIE MET DE BEBOUWINGSDICHTHEID - Energieafname zeer laag en zeer hoge bebouwingsdichtheid o.b.v. C3 Wauters et al. (2020) C2 - Energieafname laag en hoge bebouwingsdichtheid C1 - Energieafname laag en zeer hoge bebouwingsdichtheid D4 - Energieafname zeer laag en zeer lage bebouwingsdichtheid

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

309

Energiezuinige woningen Gemeente-Stadsmonitor

De gemeentemonitor bevraagt of de respondenten beschikken over energiezuinige en energierecupererende voorzieningen in hun woning. Een woning wordt hierbij beschouwd als energiezuinig als 3 van de 4 volgende voorzieningen aanwezig zijn: isolatie dak, isolatie muren, dubbel glas en energiezuinige ketel. Een woning is energierecupererend als minstens één van de volgende voorzieningen aanwezig is: groendak, zonnepanelen, zonneboiler, warmtepomp, gebruik regenwater. Volgens deze definitie en volgens de antwoorden van de respondenten woont 78% van de Vlamingen in een energiezuinige

Verstedelijkte kern

woning. Dit aandeel is het kleinste in de verstedelijkte kernen (74%) en de verspreide bebouwing (75%), maar de verschillen tussen de ruimtelijke types zijn niet zeer groot (Figuur 40). Meer dan de helft van de Vlamingen (55%) vindt dat ze bovendien wonen in een energierecupererende woning. Hier is er een groter ruimtelijk verschil te zien: in de verspreide bebouwing beschikt meer dan 70% van de respondenten over een energierecupererende voorziening, terwijl het in de verstedelijkte kernen slechts om 43% van de respondenten gaat (Figuur 41).

43,0%

Randstedelijke kern

Landelijke kern

56,1

59,9

Niet-landelijk lint

Landelijk lint

Verspreide bebouwing

61,5

68,0

70,6

FIGUUR 40 // AANDEEL INWONERS DAT IN EEN ENERGIEZUINIGE WONING WOONT o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

Verstedelijkte kern

73,7%

79,8

Randstedelijke kern

Landelijke kern

78,5

83,5

Niet-landelijk lint

80,1

Landelijk lint

Verspreide bebouwing

FIGUUR 41 // AANDEEL INWONERS DAT IN EEN ENERGIERECUPERERENDE WONING WOONT o.b.v. de Gemeente-Stadsmonitor 2021

310

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

75,3

// Ontharden van wegen Vlaanderen heeft een uiterst dens wegennet. Met 5,53 km aan verharde wegen per km2 is het de regio met het dichtste wegennet in Europa, op Malta na.(9) Deze wegen hebben een groot aandeel in de totale verharde oppervlakte in Vlaanderen. Met 22,8% heeft het landgebruikstype transportinfrastructuur het op één na grootste aandeel in de totale verharding in Vlaanderen. In de studie ‘onthardingswinst – kansenkaart en afwegingskader’ (Atelier Romain, 2021) is gezocht naar wegen die geen verbindende of ontsluitende functie hebben en om die reden een opportuniteit bieden voor ontharding. We selecteren in totaal ongeveer 18.000 km potentieel te ontVerstedelijkt

2.448 km

Verstedelijkt Randstedelijk

2.448 km

harden weg in Vlaanderen. Het kan hierbij gaan om wegdelen van lokale wegen, verharde wandelpaden of wegen die enkel dienen voor het ontsluiten van een landbouwperceel. Een meer gedetailleerde analyse is noodzakelijk om te oordelen in hoeverre een verharding nodig is om de toegang te faciliteren en/ of deze weg behouden moet worden in de toekomst. Het overgrote deel van deze wegenis bevindt zich buiten de kernen in het landelijke gebied. In Figuur 42 is de te ontharden weglengte weergegeven voor het stedelijke, randstedelijke en landelijke deel van Vlaanderen, en voor de wegenis binnen de kernen.

3.871 km

Randstedelijk Landelijk

3.871 km

12.043 km

Landelijk

12.043 km

Kernen

2.733 km

Kernen

2.733 km

FIGUUR 42 // POTENTIEEL TE ONTHARDEN WEGENIS IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN EN IN DE KERNEN IN VLAANDEREN o.b.v. Atelier Romain (2021)

// Slopen en ontharden van niet-kerngebonden bebouwing Gebouwen maken iets meer dan 1/3 uit van de totale verharde oppervlakte in Vlaanderen. In 2019 bevindt 12% van alle bebouwing zich in de categorie van verspreide bebouwing, en 26% van alle gebouwen liggen in de linten. De verspreiding van het ruimtebeslag heeft een grote impact op de versnippering van de open ruimte, ecosysteemdiensten, files, landschappelijke kwaliteit, enz. Bovendien genereert verspreide bebouwing ook

hoge maatschappelijke kosten voor de aanleg en het onderhoud van nutsvoorzieningen, zoals energie-, water- en transportinfrastructuur. Onderzoek naar het monetariseren van urban sprawl toont dat de maatschappelijke kost voor infrastructuur per gebouw per jaar 7 maal groter is in verspreide bebouwing dan in stadskernen (Vermeiren et al., 2019). Voor de gebouwen gesitueerd in de linten en de verspreide

Aantal

Percelen

Verhard

Aantal

Percelen

Verhard

Verstedelijkt

Aantal 1.942

Percelen 2.093 ha

Verhard 1.067 ha

Verstedelijkt

1.942

2.093 ha

1.067 ha

Verstedelijkt

1.942

2.093 ha

1.067 ha

Randstedelijk

8.695

11.194

Randstedelijk

8.695

11.194

4.590 4.590

Randstedelijk

8.695

11.194

4.590

Landelijk

46.885

26.796

9.647

Landelijk

46.885

26.796

9.647

Landelijk

46.885

26.796

9.647

Lint

6.438

5.295

Lint

6.438

5.295

1.800 1.800

Lint

6.438

5.295

1.800

Verspreid

39.733

16.442

Verspreid

39.733

16.442

6.084 6.084

Verspreid

39.733

16.442

6.084

Vlaanderen

57.522

40.083

15.304

Vlaanderen

57.522

40.083

15.304

FIGUUR 43 // KENCIJFERS VAN DE ALLEENSTAANDE NIET-KERNGEBONDEN GEBOUWEN IN VLAANDEREN IN 2019 57.522 40.083 Vlaanderen

15.304

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

311

bebouwing is er nog een sterke gradiënt in de mate van verspreiding. Verspreide gebouwen zullen een grotere impact hebben op de maatschappelijke kosten per gebouw dan gebouwen die geclusterd zijn langsheen een lint. Door de mate van verspreiding in beeld te brengen kunnen we een onderscheid maken in onthardingsopportuniteit. Hierbij worden gebouwen die zeer geïsoleerd staan als de grootste opportuniteit gezien. De studie ‘onthardingswinst – kansenkaart en afwegingskader’ (Atelier Romain, 2021) zocht naar de meest verspreide bebouwing, buiten de kernen. In Vlaanderen kunnen 57.522 gebouwen worden beschouwd als alleenstaande niet-kerngebonden

gebouwen, dit zijn dus gebouwen die letterlijk het verst verwijderd zijn van hun buurgebouwen. Het gaat hierbij zowel om woon- als om andere gebouwen zoals bedrijfsgebouwen. Deze gebouwen worden gezien als kansen om te slopen en te ontharden. Samen zijn ze goed voor circa 15.000 ha verharding (Figuur 43). Uiteraard zijn dit theoretische cijfers. Om te beoordelen of deze gebouwen in de toekomst gesloopt en onthard kunnen worden, is een meer gedetailleerde analyse in situ nodig. Het is bijvoorbeeld zeker niet de bedoeling om alle actieve landbouwzetels te gaan slopen in de toekomst.

// Ontharden en/of schrappen van parkeerplaatsen Vlaanderen wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van veel voertuigen (personenwagens, moto’s, voertuigen goederenvervoer, enz.), ofwel in totaal 5.133.097 op 01/08/2021 (Statbel, 2021c) en daarbij horen natuurlijk parkeerplaatsen. In het Ruimterapport 2018 werd het totaal aantal parkeerplaatsen in 2016 ingeschat op bijna 7 miljoen. Toen werden alle parkeerplaatsen meegenomen: garages in woningen, in voortuinen, langsheen straten, in grote parkeergebouwen, bij winkels, kantoren, bedrijven, enz. Op basis van de webservice OpenStreetMap en bijhorende informatie hebben we een schatting gemaakt van het aantal publiek toegankelijke parkeerplaatsen (Figuur 44). Er zijn in Vlaanderen minstens 1.059.000 publiek openbare, aangeduide parkeerplaatsen, verspreid over 23.794 parkings (binnen de verscheidenheid van parkings op niveaugrond, parkeertorens of ondergrondse parkings, parkeerplaatsen op openbaar domein, betalende parkings, enz.). We komen uit op een oppervlakte van 3.242 ha aan parkeerplaatsen in Vlaanderen (0,2% van het totale oppervlak in Vlaanderen). De gemiddelde oppervlakte van een parking is 1.362 m2 en bevat gemiddeld 43 plaatsen, ofwel een gemiddelde van 31 m2 parkeerplaats per wagen. Dit komt overeen met het

gemiddelde van 32 m2 dat doorgaans in vastgoedontwikkelingen wordt genomen voor een parkeerplaats. Deze totalen zijn echter nog niet volledig omdat OpenStreetMap gebaseerd is op input van vrijwilligers. De capaciteit van ondergrondse parkeerplaatsen of parkings met meerdere verdiepingen is niet altijd opgenomen in de analyse, en de oppervlakte hiervan is vaak herleid tot 1 punt (de ingang). Ook de locaties voor auto’s in woningen en op opritten op privéterrein zijn niet mee berekend, evenmin de locaties waar men auto’s gewoon op straat kan parkeren. Parkings horende bij economische activiteiten zijn dan weer wel mee opgenomen, terwijl deze soms afgesloten kunnen zijn en gebruikt worden door medewerkers of tijdens de openingsuren van een economische activiteit. We kunnen dus stellen dat de berekeningen een onderschatting zijn van het aanbod aan publiek toegankelijke parkeerplaatsen in Vlaanderen. Het grootste aanbod in absolute waarde naar oppervlakte en aantal parkeerplaatsen is te vinden in verstedelijkt Vlaanderen, terwijl qua aantal parkings het aanbod het grootst is in landelijk Vlaanderen (Figuur 45). De verdeling van het aantal plaatsen per aantal inwoners in Vlaanderen toont dan weer aan dat

parkings landelijk randstedelijk verstedelijkt

FIGUUR 44 // LOCATIES VAN DE PARKINGS IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN IN VLAANDEREN IN 2020

312

RUIMTERAPPORT VLAANDEREN 2021

Aantal parkings Verstedelijkt Randstedelijk Landelijk

Kernen Buiten de kernen

Vlaanderen

8.867

Aantal

Gemiddelde

Aantal

Oppervlakte

parkeerplaatsen

oppervlakte

parkeerplaatsen

parkeerplaatsen

per 100 inwoners

parkeerplaats

376.343

5.685

1.187 ha

284.430

9.242

928

363.518

14.381 9.413

23.794

31,0

10,0

1.877

1.024.291

32,6

15,0

1.366

552.948

31,6 m

19,0

1.127

471.343

²

14,0

29,0 30,0

3.242

15,5

33,9

31,7

FIGUUR 45 // KENCIJFERS VAN DE PARKINGS IN DE VERSTEDELIJKTE, RANDSTEDELIJKE EN LANDELIJKE GEBIEDEN EN IN DE KERNEN EN BUITEN DE KERNEN IN VLAANDEREN IN 2021

het aanbod aan parkeerplaatsen het grootst is in randstedelijk voor personeel, bezoekers, klanten, enz. Deze parkeerplaatsen Vlaanderen. Het aanbod van parkeerplaatsen buiten een kern zijn doorgaans één-op-één gekoppeld aan de activiteit op de is hoger, terwijl het aantal inwoners er beduidend lager ligt. locatie, waar parkeerplaatsen in stedelijk gebied doorgaans 50 – THE CURB TOMORROW: PICK-UP DROP-OFF CITY TO FLEX USE CITY Vlamingen die niet in een kern wonen hebben drie keer zo veel door verschillende functies worden gedeeld. Ook bevinden aanbod aan parkeerplaatsen. Ook is het verschil in de grootte zich in randstedelijk gebied bewust de randparkings met een van de parkeerplaatsen op te merken tussen parkings gelegen in groot aanbod aan parkeerplaatsen die zich net buiten een kern kernen of erbuiten (Figuur 45). bevinden. Anderzijds is het kleinere aanbod aan parkeerplaatFigure 16: De-conflicting the Curb: options and design outcomes for re-allocating curb space. Het hogere aanbod aan parkeerplaatsen buiten de kernen kent sen in kernen ook het gevolg van een gevoerd beleid doorheen verschillende verklaringen. (Economische) activiteiten buiten de jaren. In vele kernen is het openbaar domein (voornamekernen hebben doorgaans een grotere schaal en grotere invloelijk markten en pleinen) dat voordien gebruikt werd als parking dradius. Vandaar ook een grotere vraag naar parkeerplaatgetransformeerd naar groene ontmoetingsplaatsen. sen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan baanwinkelconcentraties of Het aanbod aan parkeerplaatsen in Vlaanderen wordt steeds bedrijventerreinen met een groot aanbod aan parkeerplaatsen meer in vraag gesteld in het kader van ontharding van de

THE CURB TOMORROW: PICK-UP DROP-OFF CITY TO FLEX US

FIGUUR 46 // MOGELIJKHEDEN VOOR EEN FLEXIBEL GEBRUIK VAN PARKEERPLAATSEN o.b.v. OECD/ITF (2018)

6 // DE BEBOUWDE RUIMTE DUURZAAM TRANSFORMEREN

313

bebouwde ruimte en vanuit de leefbaarheid van de stad. Het omvormen van een deel van de bestaande verharde parkeerplaatsen heeft, naast voordelen op vlak van klimaat en waterhuishouding, vooral andere voordelen. De potentieel te ontharden oppervlakte is zeer beperkt in verhouding tot andere ruimtegebruiken in Vlaanderen. Maar deze parkeerplaatsen kunnen bijvoorbeeld als parklets (transformaties van parkeerplaatsen naar groene, gedeelde publieke ruimte) bijdragen tot een groenere en gezondere buurt (langparkeerplaatsen worden omgevormd tot (moes)tuin of minipark), kunnen zorgen voor meer plaats voor ontspanning en ontmoeting (parkeerplaatsen omgevormd met bankjes, sportveldjes, enz.) en creëren meer ruimte voor actieve mobiliteit of kansen voor de reorganisatie van de mobiliteit (meer plaats om te fietsen, steppen, wandelen, enz. of plaats voor fietsenstallingen, laad-en losruimtes, enz.). De parkeerruimte die vrijkomt kan dus een verscheidenheid aan functies krijgen, zie Figuur 46, maar zorgt ook voor meer

bewustwording rond de mogelijkheden van ontharding van parkeerplaatsen. (Dubois et al., 2020). Naast ontharden zijn er ook mogelijkheden om (delen van) de parkings te transformeren via verdichting of intensivering. Zie ‘supermarktlocaties als interessante plekken voor verdichting en verweving’, waarbij parkings gereorganiseerd kunnen worden in functie van meer vergroening en verdichting in het woonweefsel. In Vlaanderen is er reeds een verscheidenheid aan projecten rond ontharding van parkeerplaatsen. Zo zijn er binnen de Proeftuinen Ontharding ook tal van projecten waar parkeerplaatsen of parkings plaats maken voor een groene speelplaats, voor groenblauwe dooradering, voor fiets- en wandelnetwerk, voor een park, enz. De leefbaarheidsstraten in Gent zijn een ander voorbeeld van projecten waarbij lokale ruimtelijke transformaties plaatsvinden als gevolg van de wijziging in mobiliteitsgedrag (Dubois et al., 2020).

Aanbod aan parkeerplaatsen Gemeente-Stadsmonitor

Gemiddeld vindt 60% van de Vlamingen dat er voldoende parkeerplaatsen zijn voor bewoners in de buurt. Uit de analyse blijkt dat dit aandeel het kleinst is in de verstedelijkte kernen: slechts 44% van de respondenten vindt dat er

voldoende parkeerplaatsen zijn in de buurt. Hoewel in verstedelijkt Vlaanderen het grootste aanbod aan parkeerplaatsen te vinden is, is de vraag nog hoger.

Helemaal oneens

Eerder oneens

Niet eens, niet oneens

16,9%

22,0%

12,8%

Verstedelijkte kern Randstedelijke kern

9,1

Landelijke kern

7,5

Niet-landelijk lint

6,3