MOB ARCHITECTS 1998-2012 SELECTED WORKS by DESIGNLOBBY.ASIA

mοβ αρχιτέκτονες 1998 -- 2012 mob architects

Mob architects is an architectural practice founded in 1998 by Vassilis Baskozos and Daria Tsagaraki who have been working together since 1992. Their projects have to date included small and large-scale constructions such as industrial buildings and settings, office buildings, public and private buildings and open spaces, many private residences and residential complexes, interior designs, etc. The practice has twice been a Greek nominee for the European Union Prize for Contemporary Architecture or “Mies van der Rohe Award” (2003, 2005), and was awarded with the First Prize in the “Best House” category for the period of 1999 – 2004 by the Hellenic Institute of Architecture, for the project “Two-Family Vacation House”. The practice has also gained a “WAF shortlisted” nomination in the “Private House” category at “World Architecture Festival 2008”, for the project «Four Houses», and was honoured by the Hellenic Association of Architects, receiving the Award for “Best Realized Building” of the years 2005 - 2010 in Greece, for the project “House in Chalandri” in 2011. The team’s work has been frequently presented in architectural exhibitions within and outside Greece such as: the Exhibition of Mediterranean Architecture in Montpellier, France (2000), the “Athens-Scape: The 2004 Olympics and the Metabolism of the City” exhibition in London (2003), the EU – Japan Year of People-to-People Exchanges (2005), the Third Biennale of Young Architects (2001), the “On: The Modern and the Contemporary in European and Japanese culture” exhibition in Tokyo (2006), the Industrial Architecture Exhibition: “Contemporary Industrial Buildings in Greece” (1997), etc. Finally, the team’s projects are frequently covered by the local architectural and technical press and have been presented in international architecture websites and Reviews including: L’ Architettura (Italy), ViA arquitectura (Spain), DBZ (Germany), Architecture Mediterran ΄ eenne ΄ (France), Abstract (Belgium), Stavba (Czech Republic), Design Vision (Hong Kong), etc.

Το αρχιτεκτονικό γραφείο «ΜΟΒ αρχιτέκτονες» ιδρύθηκε το 1998 από τους Βασίλη Μπασκόζο και Δαρεία Τσαγκαράκη που ξεκίνησαν να συνεργάζονται από το 1992. Το γραφείο μέχρι σήμερα έχει αναλάβει κτιριακά έργα μικρής και μεγάλης κλίμακας όπως: βιομηχανικά κτίρια, κτίρια γραφείων, δημόσια και ιδιωτικά κτίρια και υπαίθριους χώρους, πολλές κατοικίες και συγκροτήματα κατοικιών καθώς επίσης και εσωτερικούς χώρους. Η ομάδα έχει προταθεί δύο φορές ως Ελληνική συμμετοχή στον Ευρωπαϊκό Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό «Βραβεία Mies Van Der Rohe» (2003, 2005). Στο θεσμό του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής (ΕΙΑ) «Βραβεία Αρχιτεκτονικής 2004» τιμήθηκε με Α’ Bραβείο καλύτερης κατοικίας για τα έτη 1999 - 2004 για το έργο «Εξοχική Κατοικία». Το 2008, το έργο «Τέσσερεις κατοικίες (four houses)» έλαβε διάκριση “waf shortlisted” και παρουσιάστηκε στο διαγωνισμό «World Architectural Festival Awards» στην κατηγορία “Private house”. Στο θεσμό του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων (ΣΑΔΑΣΠΕΑ) «Βραβεία Αρχιτεκτονικής 2010», το έργο «Κατοικία στο Χαλάνδρι», τιμήθηκε με το Α’ Βραβείο στην κατηγορία «Υλοποιημένο Έργο για τα έτη 2005 – 2010». Τα έργα της ομάδας παρουσιάζονται συχνά στις εκθέσεις αρχιτεκτονικού έργου, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό όπως η έκθεση Μεσογειακής Αρχιτεκτονικής στο Montpellier της Γαλλίας το 2000, η έκθεση “Athens – scape: the 2004 olympics and the metabolism of the city” – Riba στο Λονδίνο, Γ’ Μπιενάλε Νέων Αρχιτεκτόνων 2001, η Έκθεση “On: the Modern and the Contemporary in European and Japanese Culture” στο Τόκιο, η Έκθεση Βιομηχανικής Αρχιτεκτονικής 1997 κλπ. Επίσης έργα τους παρουσιάζονται συχνά στον τεχνικό και αρχιτεκτονικό τύπο όπως: Αρχιτεκτονικά Θέματα, Θέματα Χώρου και Τεχνών, Δομές, Κτίριο, Ελληνικές Κατασκευές, L’ architettura (Ιταλία), Via Arquitectura (Ισπανία), DBZ (Γερμανία), Architecture Mediterran ΄ eenne ΄ (Γαλλία) , Abstract (Βέλγιο), Stavba (Τσεχία), Design Vision HK (Χονγκ Κόνγκ) κλπ.

επιλεγμενα εργα 1998 - 2012 selected works

EDITORIAL COORDINATION yiannis n. baskozos

ΕΠΙΜΈΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Ν. ΜΠΑΣΚΟΖΟΣ

DESIGN Director CHRISTOS TZOVARAS design9@hol.gr

DESIGN Director ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΖΟΒΑΡΑΣ design9@hol.gr

editing konstantina polychronopoulou

Γλωσσική επιμέλεια ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΠΟΛΥΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ

TRANSLATION KOSTAS KALTSAS daesu@gmail.com ALEXANDROS BASKOZOS

Μετάφραση ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΛΤΣΑΣ daesu@gmail.com Aλεξανδροσ μπασκοζοσ

PHOTOGRAPHY NIKOS DANIILIDIS and YIANNIS DIMOTSIS FANIS VLASTARAS REBBECA KONSTANTOPOULOU IOANNA NIKOLAREIZI VASSILIS BASKOZOS DARIA TSAGARAKI

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΔΑΝΙΗΛΙΔΗΣ και γιαννησ ΔΗΜΟΤΣΗΣ ΦΑΝΗΣ ΒΛΑΣΤΑΡΑΣ ΡΕΒΒΕΚΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ ΙΩΑΝΝΑ ΝΙΚΟΛΑΡΕΙΖΗ ΒΑΣΙΛΗΣ ΜΠΑΣΚΟΖΟΣ ΔΑΡΕΙΑ ΤΣΑΓΚΑΡΑΚΗ

PRODUCTION – DISTRIBUTION EDITIONS ΝΕΔΑ 37 Freiderikos Tsentner str. Athens 115 25 Τel. 210 38 39 020 prosxe@otenet.gr

Παραγωγή – Κεντρική Διάθεση ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΔΑ Φρειδερίκου Τσέντνερ 37 Αθήνα 115 25 Τηλ. 210 38 39 020 prosxe@otenet.gr

Α΄ edition 2013

Α΄ ΕΚΔΟΣΗ 2013

This edition was published on the occasion of the exhibition «Works and approaches» of MOB architects at Benaki Museum (Pireos str. building) from 28 March to 12 May 2013.

H παρούσα έκδοση πραγματοποιήθηκε επ' ευκαιρία της έκθεσης «Έργα και προσεγγίσεις» του γραφείου MΟΒ αρχιτέκτονες στο Μουσείο Μπενάκη (κτίριο Πειραιώς) από 28 Μαρτίου έως 12 Μαΐου 2013

ORGANIZATION

ΟΡΓΑΝΩΣΗ

επιλεγμενα εργα 1998 - 2012 selected works

Ευχαριστίες

Θερμές ευχαριστίες στον κ. Χρήστο Τζοβάρα που σχεδίασε αυτό το λεύκωμα καθώς και στον κ. Γιάννη Μπασκόζο που επιμελήθηκε την έκδοση αυτή. Η σημαντική συνδρομή τους δεν μπορεί να αντισταθμιστεί με την απλή αναφορά τους στον κατάλογο των συντελεστών. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στον δάσκαλό μας κ. Μίμη Φατούρο για αυτά που μας δίδαξε όταν ήμασταν φοιτητές του αλλά και για την από καρδιάς προθυμία του να συντάξει το εισαγωγικό κείμενο. Επίσης στον καθηγητή κ. Ανδρέα Γιακουμακάτο για το εισαγωγικό του κείμενο. ¨ Ευχαριστούμε επίσης τους χορηγούς μας, τις εταιρείες: ΑΚΖΟ ΝΟΒΕL, SCHUCO, SIKA HELLAS και KTHMA ΣΙΓΑΛΑ καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας: GREEKARCHITECTS.GR, ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ, ΚΤΙΡΙΟ, ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ και ΒΗΜΑ FM. Τέλος επιθυμούμε να ευχαριστήσουμε τον φωτογράφο – αρχιτέκτονα και φίλο μας κ. Νίκο Δανιηλίδη για την έως τώρα άψογη συνεργασία μας καθώς και για την παραχώρηση του φωτογραφικού υλικού που χρησιμοποιήθηκε στο λεύκωμά μας.

Acknowledgments

Our deepest appreciation goes to Mr. Christos Tzovaras for designing this publication and Mr. Υiannis Baskozos for editing it. Simply including them in the list of contributors would not be sufficient acknowledgment of the importance of their contribution. Special thanks are due to our Professor, Mr. Dimitris Fatouros, for everything he taught us during our studies and his heartfelt willingness to provide an introduction and to Professor Mr. Andreas Giakoumakatos for his own introduction. ¨ We would also like to thank our sponsoring companies: ΑΚΖΟ ΝΟΒΕL, SCHUCO, SIKA HELLAS and DOMAINE SIGALAS S.A. and our communication sponsors: GREEKARCHITECTS.GR, ELLINIKES KATASKEVES MAGAZINE, KTIRIO MAGAZINE, PAPASOTIRIOU BOOKS, and VIMA FM. Finally, we would like to thank the photographer, architect and friend Mr. Nikos Daniilidis for being a valuable collaborator, and for kindly providing us with most of the photos used in the present volume.

ΧΟΡΗΓΟΙ

ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

CONTENTS

Ιστορικό

Preface

Πρόλογος

Profile

Ο Κατοικημένος κόσμος των ΜΟΒ

The inhabited world of ΜΟΒ

Αττική αρχιτεκτονική

Attic Architecture

Τέσσερεις κατοικίες

Four houses

Κατοικία στο Χαλάνδρι

Private house in Chalandri

Κατοικία και εργαστήριο

House and Workshop

Κατοικία στη Γλυφάδα

Private house in Glyfada

Κτίριο γραφείων

Office building

Συγκρότημα Κτιρίων Γραφείων

Office block

Εξοχική κατοικία

Two-family vacation house

Συγκρότημα κατοικιών

Housing complex

Συγκρότημα κατοικιών

104

Housing complex

Συγκρότημα κατοικιών

110

Housing complex

Δίδυμες κατοικίες

116

Twin houses

Κατοικία στην Πεντέλη

126

Private house in Penteli

Διακρίσεις

135

Awards

Ιστορικό Το αρχιτεκτονικό γραφείο «ΜΟΒ αρχιτέκτονες» ιδρύθηκε το 1998 από τους Βασίλη Μπασκόζο και Δαρεία Τσαγκαράκη που ξεκίνησαν να συνεργάζονται από το 1992. Το γραφείο μέχρι σήμερα έχει αναλάβει κτιριακά έργα μικρής και μεγάλης κλίμακας όπως: βιομηχανικά κτίρια, κτίρια γραφείων, δημόσια και ιδιωτικά κτίρια και υπαίθριους χώρους, πολλές κατοικίες και συγκροτήματα κατοικιών καθώς επίσης και εσωτερικούς χώρους. Η ομάδα έχει προταθεί δύο φορές ως Ελληνική συμμετοχή στον Ευρωπαϊκό Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό «Βραβεία Mies Van Der Rohe» (2003, 2005). Στο θεσμό του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής (ΕΙΑ) «Βραβεία Αρχιτεκτονικής 2004» τιμήθηκε με Α’ Bραβείο καλύτερης κατοικίας για τα έτη 1999 - 2004 για το έργο «Εξοχική Κατοικία». Το 2008, το έργο «Τέσσερεις κατοικίες (four houses)» έλαβε διάκριση “waf shortlisted” και παρουσιάστηκε στο διαγωνισμό «World Architectural Festival Awards» στην κατηγορία “Private house”. Στο θεσμό του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων (ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ) «Βραβεία Αρχιτεκτονικής 2010», το έργο «Κατοικία στο Χαλάνδρι», τιμήθηκε με το Α’ Βραβείο στην κατηγορία «Υλοποιημένο Έργο για τα έτη 2005 – 2010». Τα έργα της ομάδας παρουσιάζονται συχνά στις εκθέσεις αρχιτεκτονικού έργου, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό όπως η έκθεση Μεσογειακής Αρχιτεκτονικής στο Montpellier της Γαλλίας το 2000, η έκθεση “Athens – scape: the 2004 olympics and the metabolism of the city” – Riba στο Λονδίνο, Γ’ Μπιενάλε Νέων Αρχιτεκτόνων 2001, η Έκθεση “On: the Modern and the Contemporary in European and Japanese Culture” στο Τόκιο, η Έκθεση Βιομηχανικής Αρχιτεκτονικής 1997 κλπ. Επίσης έργα τους παρουσιάζονται συχνά στον τεχνικό και αρχιτεκτονικό τύπο όπως: Αρχιτεκτονικά Θέματα, Θέματα Χώρου και Τεχνών, Δομές, Κτίριο, Ελληνικές Κατασκευές, L’ architettura (Ιταλία), Via Arquitectura (Ισπανία), DBZ (Γερμανία), Architecture Mediterran ΄ eenne ΄ (Γαλλία) , Abstract (Βέλγιο), Stavba (Τσεχία), Design Vision HK (Χονγκ Κόνγκ) κλπ.

Profile Mob architects is an architectural practice founded in 1998 by Vassilis Baskozos and Daria Tsagaraki who have been working together since 1992. Their projects have to date included small and large-scale constructions such as industrial buildings and settings, office buildings, public and private buildings and open spaces, many private residences and residential complexes, interior designs, etc. The practice has twice been a Greek nominee for the European Union Prize for Contemporary Architecture or “Mies van der Rohe Award” (2003, 2005), and was awarded with the First Prize in the “Best House” category for the period of 1999 – 2004 by the Hellenic Institute of Architecture, for the project “Two-Family Vacation House”. The practice has also gained a “WAF shortlisted” nomination in the “Private House” category at “World Architecture Festival 2008”, for the project «Four Houses», and was honoured by the Hellenic Association of Architects, receiving the Award for “Best Realized Building” of the years 2005 - 2010 in Greece, for the project “House in Chalandri” in 2011. The team’s work has been frequently presented in architectural exhibitions within and outside Greece such as: the Exhibition of Mediterranean Architecture in Montpellier, France (2000), the “Athens-Scape: The 2004 Olympics and the Metabolism of the City” exhibition in London (2003), the EU – Japan Year of People-to-People Exchanges (2005), the Third Biennale of Young Architects (2001), the “On: The Modern and the Contemporary in European and Japanese culture” exhibition in Tokyo (2006), the Industrial Architecture Exhibition: “Contemporary Industrial Buildings in Greece” (1997), etc. Finally, the team’s projects are frequently covered by the local architectural and technical press and have been presented in international architecture websites and Reviews including: L’ Architettura (Italy), ViA arquitectura (Spain), DBZ (Germany), Architecture Mediterran ΄ eenne ΄ (France), Abstract (Belgium), Stavba (Czech Republic), Design Vision (Hong Kong), etc.

Πρόλογος Στην έκδοση αυτή παρουσιάζονται επιλεγμένα έργα του γραφείου μας από το έτος 1998 έως το 2012. Τα έργα αυτά, αν και με πρώτη ανάγνωση ακολουθούν αποκλίνοντες δρόμους, έχουν αφετηρία τις ίδιες αρχές και τους ίδιους κανόνες προσέγγισης που αφορούν την λειτουργία την δομή και την υλικότητα. Στόχος πάντα είναι το τελικό αποτέλεσμα να αποτελεί μια ενιαία συνεπή αρχιτεκτονική έκφραση των ζητούμενων από τον εκάστοτε εργοδότη αλλά και των δεδομένων που τίθενται τόσο από εμάς τους ιδίους, όσο και από το ευρύτερο περιβάλλον, φυσικό και κοινωνικο-οικονομικό. Ένα αρχιτεκτονικό έργο κυοφορείται στο μυαλό και στο σχεδιαστήριο αλλά γεννιέται και ολοκληρώνεται στο εργοτάξιο με συνεχή προσπάθεια, δοκιμές και συζητήσεις, επιμονή και υπομονή. Η έκλαμψη έμπνευσης δεν είναι αρκετή για να ολοκληρωθεί ένα έργο. Η αρχιτεκτονική είναι επίπονη εργασία, πολλές φορές εντελώς χειρονακτική. Η τέχνη και η τεχνική, η κατανόηση των ζητούμενων και των συνθηκών, η γνώση και η ευαισθησία πρέπει να δεθούν αξεδιάλυτα ώστε να δοθεί ποιότητα στην πρώτη ύλη και να υπάρξει έλεγχος του τελικού αποτελέσματος. Καθώς η αρχιτεκτονική είναι, μεταξύ άλλων, η καταγραφή και η αντανάκλαση του ποιοι είμαστε συλλογικά και ατομικά, αποτελεί μέσον προσδιορισμού του πολιτισμού μας και του εαυτού μας. Οφείλει λοιπόν, εκτός από το να στεγάζει τις ανάγκες των χρηστών, να προσφέρει απόλαυση, δημιουργώντας εικόνες, χώρους και τοπία, για να ζούμε καλύτερα και να ονειρευόμαστε.

Preface This publication presents a selection of our practice’s works from 1998 to 2012. Though a first reading of the works included would suggest they are set on divergent paths, their starting points are the same principles and rules of approach concerning function, structure and materiality. Our aim is always that the completed project is a unified, consistent architectural expression of the employer’s demands and the constraints imposed both by us and the natural and socioeconomic environment surrounding the work. The gestation of an architectural project occurs in the mind and on paper, but it is born and completed on site, through continuous effort, trials and re-evaluations, patience and perseverance. One flash of inspiration is not enough to complete a project. Architecture demands labour, often arduous, manual labour. Art and technique, an understanding of the demands and circumstances of each project, knowledge and sensitivity must be inextricably entwined in order to enhance the quality of the raw materials and control the final result. Architecture as, amongst other things, a record and reflection of who we are both collectively and individually, serves to define our culture and ourselves. In addition to housing our needs it therefore must offer us pleasure, creating images, spaces and landscapes in which we can live better, and dream.

Ο κατοικημένος κόσμος των ΜΟΒ

Η ζωή στο έργο, οι χώροι, οι διαδρομές δεν εκπροσωπούν την τυπική αναφορά τους σε τι χρησιμεύουν, σε τι ανταποκρίνονται, αποκτούν συγκινησιακά ερεθίσματα, συμβαίνουν διαμέσου ερεθισμάτων, δεν είναι γεωμετρίες. Λιγότερο ή περισσότερο περίκλειστες περιοχές υπαίθρου, μια αυλή, ένα αίθριο, μια μικροπλατεία τονίζουν την έννοια του υπαίθριου χώρου, της διαφορετικότητας από τον κλειστό χώρο. Ο κατοικημένος προσδιορισμένος υπαίθριος χώρος είναι σαφής, αλλά όχι μονοσήμαντος, η λέξη που τον προσδιορίζει δεν αρκεί για να «απομακρύνει» στερεότυπα. Τα όρια αποκτούν τις ιδιαιτερότητες της κατοίκησης, δεν είναι ένας ακάλυπτος, μια βεράντα ισόγεια ή σε όροφο, δεν «ανήκει», δεν παραμορφώνεται από τις γειτονικές συνθήκες. Οι ΜΟΒ αρχιτέκτονες ορίζουν τα όρια με σύνθετο τρόπο, τονίζεται η περιοχή, ο ανοιχτός ορίζοντας, η διαφορετικότητα, και δεν επιτρέπουν εύκολες ταξινομήσεις και συγχύσεις. Με τη συγκρότηση π.χ. που επιχειρούν μιας πλατείας σε μια αστική περιοχή, σε κτίρια γραφείων αποφεύγουν τη «μετωπική» κατανομή.

Η ταυτότητα του κατοικημένου κόσμου της ανθρώπινης κοινότητας, η αρχιτεκτονική, διαμορφώνεται από τις συνθήκες που κάθε φορά κυριαρχούν, αλλά και από τη στάση των δημιουργών με όσες δυνατότητες διαθέτουν και με όποιο τρόπο τις υπερβαίνουν. Οι ετεροκαθορισμοί, πάντοτε, βέβαια, παρόντες, παρεμβάλλονται συνεχώς και περισσότερο στις πραγματικότητες που αναπτύσσονται από διαφορετικές κατευθύνσεις. Το έργο της αρχιτεκτονικής γίνεται συνεχώς και περισσότερο πιο δύσκολα προσπελάσιμο, επικαλυπτόμενα δίκτυα ετεροκαθορισμών παρεμβάλλονται με επιμονή. Η συνεργασία, εδώ και αρκετά χρόνια, σε ένα κοινό γραφείο μελετών που παρουσιάζεται με το όνομα ΜΟΒ του Βασίλη Μπασκόζου και της Δαρείας Τσαγκαράκη είναι μια χαραμάδα στον τρόπο αντίληψης, στην προσέγγιση της αρχιτεκτονικής τα πολύ τελευταία χρόνια. Το όνομα και μόνο του γραφείου τους το δείχνει, δεν είναι όπως συνήθως ένα από τα ξενόγλωσσα στερεότυπα, λέξεις ή αρχικά. Οι πολλές και διαφορετικές κατοικίες μικρότερες και μεγαλύτερες, μοναχικές και συγκροτήματα, κτίρια γραφείων, κ.ά. αναπτύσσουν εγχειρήματα σε διαφορετικές συνθήκες.

Η διαμόρφωση των ορίων φαίνεται να είναι το πιο κρίσιμο στοίχημα για τους ΜΟΒ1. Δεν είναι μόνο ένας τοίχος, μια μάντρα, με ένα ύψος έστω σχετικής απομάκρυνσης από τον όποιο «θόρυβο». Χτισμένα όρια με ικανές διαστάσεις στο μήκος τους και στο ύψος τους, που δεν είναι ένας «σκελετός», αλλά φυγές και προσδιορισμοί, ορίζουν έμμεσα τον ουρανό, την «υποψία» της γειτνίασης και το δρόμο, αλλά όχι την «εισβολή» τους. Είναι μια διαγώνιος κίνηση2. Η χρωματική ένταση συνεργάζεται, είναι μέρος αυτής της λογικής, της πρόθεσης (αλλά και της επιθυμίας) για την κατάσταση, της «συνάντησης» στο έργο που διαμορφώνεται. Δεν είναι η ιδιαίτερη χρωματική ένταση που μπορεί εύκολα να θεωρηθεί ότι ιδιαίτερα προτείνει το έργο, ακόμη και η προτεραιότητα του ειδικού τρόπου με τον οποίο υπάρχει το χρώμα από το ίδιο το υλικό ή την ιστορική υπαρξιακή χειρονομία του χρωματισμού του. Η χρωματική ένταση τονίζει ένα πείσμα, την επιμονή το έργο να είναι παρόν, να θέλει να έχει ένα πρόσωπο όχι μόνο από αυτούς που το κατοικούν, το χρησιμοποιούν, αλλά και από τον άλλο, ανοίγει συνεχώς ένα διάλογο.

Είναι φανερή η προσπάθεια, ίσως πιο σωστά, η αγωνιώδης προσπάθεια των ΜΟΒ, το αποτέλεσμα, η έκφραση του εγχειρήματος να δηλώνεται από τον τρόπο που συγκροτούνται οι δραστηριότητες, από τις γειτνιάσεις με το χτισμένο και τον άχτιστο χώρο και το φυσικό κόσμο, από τις συνθήκες στις οποίες αναπτύσσονται. Η ανάγνωση του έργου τους χρειάζεται την κατανόηση της γεωμετρίας, της έντασης του υλικού αντικειμένου, τις συναρθρώσεις, το συνεχή διάλογο του χτισμένου με το μη χτισμένο. Το έργο των μελετητών είναι πάντοτε ένα δίκτυο χτιστού και άχτιστου, περίκλειστου και ανοιχτού, συναντήσεων και διαδρομών, μία συνεχώς ενεργός κατάσταση, διατύπωση συμβίωσης, αστικότητας και πολυπλοκότητας. Η υποχρέωση της χρήσης, της λειτουργίας, συναντάει τις προβολές της επιθυμίας και συνομιλεί με αμεσότητα με το πρόσωπο αυτών που την κατοικούν.

Δημήτρης Α. Φατούρος Ομότιμος Καθηγητής Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Στις αστικές συνθήκες που συνήθως βρίσκεται το έργο πρέπει να υπερβεί στερεότυπες συσχετίσεις και αναφορές της συμβίωσης. Γι’ αυτό αναζητά ζώνες, περιοχές και στοιχεία απομάκρυνσης από την αστική ένταση, την ομοιογένεια, το «θόρυβο», τις αρνητικές παρεμβολές του περιβάλλοντος. Το έργο επιχειρεί τη δυνατότητα της συνάντησης του κατοίκου με τον εαυτό του, απομακρύνοντας τους «θορύβους» κάθε κατηγορίας. Οι ίδιες οι λέξεις ύπαιθρος, ιδιωτικότητα, οπτική πολλαπλότητα, κ.ά. αναζητούν τις πραγματικές τους ιδιότητες, το υπόβαθρο της πολυπαραγοντικής οντότητας της αρχιτεκτονικής.

Σημειώσεις:

1. Φατούρος Δ. Α., Ένα συντακτικό της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1995 2. Τουρνικιώτης, Π., Η διαγώνιος του L. Corbusier, Εκκρεμές, Αθήνα, 2010

The inhabited world of ΜΟΒ

In their work, spaces and routes do not represent yet another typical reference to utility and response, they are not simply geometries – rather, they acquire sensual connotations, and induce sensual responses. Outdoor areas, sometimes completely enclosed, sometimes not, courtyards, terraces, small squares, emphasize the sense of open space, and its difference from enclosed space. This inhabited outdoor space is clearly, specifically defined, but not one-dimensional – just labeling it ‘outdoor’ would not suffice to make it less of a stereotype. Boundaries acquire the particularity of inhabited space, the space is not just ‘open’, not just a verandah, ground-level or otherwise, it does not ‘fit in’, it is not deformed by its surrounding environment.

Architecture, as the identifying feature of the world inhabited by the human community, is shaped not only by temporally and spatially prevailing circumstances, but also by its creators’ attitudes, the possibilities they are presented with, and the ways they transcend these possibilities. Which is not to say that certain heterodeterminisms do not interfere with this process, especially in realities developing through a multitude of influences and towards different directions. Architectural work is becoming increasingly inaccessible under the constant pressure of overlapping influences from hetero-determining networks.

MOB architects define limits in a more complex manner, highlighting areas, open horizons, difference, not allowing for easy classifications and misconceptions. Daring to incorporate micro-squares in office buildings, they avoid ‘frontal’ distributions of entrances. The shaping of boundaries seems to be MOB architects’ most important self-imposed challenge1. They are not interested in yet another wall or fence, just tall enough to create at least partial distance from the surrounding ‘noise’.

The longstanding collaboration between Vassilis Baskozos and Daria Tsagaraki in the architectural practice named MOB (Greek for mauve) represents a cleft in the way architecture has been very often understood and approached in very recent years – the name alone suggests it, steering clear of the customary foreign-language stereotypes, words or initials.

What they create instead are built boundaries of significant length and height, that are not ‘frames’, but escapes, suggestions, indirectly defining the skyline, the ‘intimation’ of the surrounding neighbourhood and streets, not their ‘invasion’. It is a diagonal way2.

Their numerous and different designs (residences, both small and large, both single and as part of complexes, office buildings, etc.) are projects developed in a wide variety of urban circumstances and conditions.

The intensity of colour is part of this approach, this intention (and desire) for this state of an ‘encounter’ in the development of the work. Not the specific intensity of colour we could easily assume each work is proposing, not even the primacy of the materials’ own colours, or the historically existential gesture of painting over them. The intensity of colour reveals tenacity, an insistence that the work be present, that it has a face not only to those who inhabit and use it, but as well to the other it permanently engages in continues dialogue with them.

What is obvious in these projects is MOB’s effort or, better yet, urgent effort to ensure that each result, the expression of each design, is evident in the structuring of activities in relation to the adjacent built and unbuilt spaces, and the natural world – that is, in relation to the conditions in which each one undertaking is developed. ‘Reading’ MOB’s work requires an understanding of geometry, of the intensity of the physical object, of articulations, of the constant dialogue between the built and the unbuilt. It is work that exists in a network formed by the created and the pre-existing, the enclosed and the open, a network of encounters and routes, a constantly active situations, a formulation of coexistence, urbanity and multicomplexities. The need for function, for spaces for specific use, is combined with projected desires in direct conversation with its inhabitants.

Dimitris A. Fatouros Professor Emeritus Aristotle University of Thessaloniki

The work, usually found in urban environments, must move beyond stereotypical associations and references to coexistence. It therefore seeks zones, areas and gestures of withdrawal from urban intensity, homogeneity and ‘noise’, the environment’s negative interference. It attempts to provide the resident with the opportunity to encounter himself, by removing all types of ‘noise’. Such words as ‘outdoors’, privacy, visual multiplicity etc. ask continuously to locate their true multifaced meaning, the underlying entity of the architectural work.

Notes:

1. Fatouros, D. A., A syntactic approach to architectural design, Paratiritis Editions, Thessaloniki 1995. 2. Tournikiotis, P., Le Corbusier’s diagonal, Ekkremes Editions, Athens, 2010.

Αττική αρχιτεκτονική μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του

συνεδρίων της εποχής). Η Ελλάδα ήταν ακόμη «κάτι άλλο», με όλα τα θετικά και τα αρνητικά συμφραζόμενα μιας τέτοιας ανάδελφης ιδιαιτερότητας, η οποία έβρισκε ακόμη φανατικούς και πολυπληθείς υπερασπιστές. ολα άλλαξαν, πράγματι, από τις αρχές του

1980, το παιχνίδι της σύγχρονης

1990. Η οικονομία της

χώρας αρχίζει να βελτιώνεται (πάλι με τον τρόπο που γνωρίζουμε), ο τόπος απογαλακτίζεται ως προς την «απόσταση» και τον εξωτισμό του και αρχίζει να εμφανίζεται διεθνώς ως μια περιοχή σε ενδιαφέρουσα εξέλιξη. Μετά και το άνοιγμα των συνόρων και την τελωνειακή ομαλοποίηση σύμφωνα με τα πρότυπα της τότε Ευρωπαϊκής Κοινότητας, τα καταναλωτικά αγαθά και συνήθειες που δίνουν το αδιάψευστο στίγμα μιας ευημερούσας δυτικής χώρας εισβάλλουν ραγδαία στην Ελλάδα, η οποία πλέον αρχίζει να μεταλλάσσεται ριζικά. Ακόμη και η έναρξη λειτουργίας του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, το 1991, είναι ενδεικτική από αυτή την άποψη: έβαλε ξαφνικά την Αθήνα, από τη μια μέρα στην άλλη, στον διεθνή χάρτη των μουσικών πρωτευουσών. Στον τομέα της αρχιτεκτονικής, η πρώτη διεθνής συμμετοχή της Ελλάδας πάλι το 1991 σε μια αναγνωρισμένη εκδήλωση, την 5η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας (την πρώτη πραγματικά διεθνή Μπιενάλε αρχιτεκτονικής στη Βενετία) αποτελεί δείγμα της αισιοδοξίας της εποχής και της νέας μας στάσης απέναντι στον κόσμο: δεν πρέπει βέβαια να ξεχνάμε την ποικιλία των «παράλληλων εκθέσεων» σε εκείνη τη συμμετοχή, σαν να θέλαμε μεμιάς να τα πούμε όλα, καθώς και την έκθεση Πικιώνη, ενδεικτική ακόμη του εσωτερικού και διεθνούς ενδιαφέροντος για τον έλληνα δάσκαλο αλλά και απαρχή της ολοκλήρωσης της πορείας του ως ενεργού σημείου αναφοράς για την αρχιτεκτονική συζήτηση και πρακτική.

ελληνικής αρχιτεκτονικής χαρακτηριζόταν από έναν σχετικό πλουραλισμό: Υπήρχαν κατ’ αρχάς οι νεοπαραδοσιακοί, οι εραστές δηλαδή της συνέχειας της –ανώνυμης– ελληνικής κτιριοδομίας στην έντεχνη τρέχουσα πρακτική, με σημείο αναφοράς τον Δημήτρη Πικιώνη (ο πικιωνισμός ως και την εποχή αυτή είναι υπάρχων και ισχυρός)· υπάρχουν οι οπαδοί ενός χωρίς όρους ή παραχωρήσεις διεθνισμού, μάλλον απότοκου ενός διαχρονικού και αειθαλούς «διεθνούς στιλ», του οποίου αναμφίβολος κύριος εκφραστής είναι ο Νίκος Βαλσαμάκης· υπάρχουν οι εκπρόσωποι ενός «τρίτου δρόμου» της ελληνικής αρχιτεκτονικής, που αντλεί από τον μεταπολεμικό κορμπυζιανό μπρουταλισμό, με ενδεικτικό παράδειγμα τη δουλειά των Τ. και Δ. Μπίρη· υπάρχουν επίσης οι φιλοδοξίες λίγων κατά τα άλλα έντιμων μεταμοντερνιστών, όπως ο Γιώργος Θεοδοσόπουλος και ο Νίκος Θεοδοσίου, ενώ στο βάθος υπάρχουν ορισμένες εμβληματικές αν και διαφορετικές μεταξύ τους μορφές, όπως ο Άρης Κωνσταντινίδης και ο Τάκης Ζενέτος, περισσότερο ιδεολογικά ή ηθικά παραδείγματα και υλικό σύνθεσης ή ακόμη και άλλοθι για μια «υψηλή αφήγηση» της νεότερης ελληνικής αρχιτεκτονικής, παρά σημεία εκκίνησης για μια εφαρμοσμένη πρακτική με ευρύτερη επιρροή. η ελλάδα ως και τη δεκαετία του 1980 δεν είναι ακόμη ακριβώς «Ευρώπη»:

επαρχία, με στοιχεία συμπαθούς εξωτισμού, βρίσκεται σε μια φάση επιτάχυνσης για να απελευθερωθεί από τη μνήμη της δικτατορίας και το βάρος της ανέχειας, ενώ πειραματίζεται με τον κόσμο και με τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να καταλάβει μια νέα αναγνωρίσιμη θέση, με μεγαλύτερη ευμάρεια και διεθνή υπόληψη. Όλα αυτά αρχίζει να τα κατακτά από τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Και τότε όλα αλλάζουν. Οι συνθήκες αυτές του 1980, της επιθυμητής αλλά ακόμη όχι πραγματοποιημένης χειραφέτησης μιας χώρας που θα μπορούσε πλέον να θεωρείται κανονικά «ευρωπαϊκή» –όλοι γνωρίζουμε βέβαια πόσο στρεβλή υπήρξε αυτή η «χειραφέτηση» και πώς οι νεοέλληνες προσέλαβαν τους όρους του καθ’ ημάς εκσυγχρονισμού: της αστακομακαρονάδας– συντηρούσαν σαν σε ένα προστατευτικό κέλυφος και την εσωτερική συζήτηση για την «ταυτότητα» της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής. Υπήρχαν οι «τάσεις» αλλά ακόμη περισσότερο υπήρχε η ασφαλής πεποίθηση των θέσεων και η σχετική αντιπαλότητα, κυρίως μεταξύ δύο αντιλήψεων που μπορούμε γενικότερα να προσδιορίσουμε ως τοπικισμό και διεθνισμό, ενώ η συζήτηση για την «ταυτότητα» και τον «χαρακτήρα» της ελληνικής αρχιτεκτονικής αλλά και ευρύτερα της σύγχρονης ελληνικής τέχνης ήταν υπαρκτή, έντονη και ιδεολογικά φορτισμένη (αρκεί να ανατρέξει κανείς στο περιεχόμενο των σχετικών δημοσιεύσεων και στη θεματική ανάλογων

είναι επίσης χαρακτηριστική η στροφή του ενδιαφέροντος του ελληνικού Τύπου

για την αρχιτεκτονική, λίγο ως έκφραση κοσμοπολιτισμού, λίγο ως μορφή του lifestyle, λίγο ως αντικαθρέφτισμα των νέων πολιτισμικών ενδιαφερόντων των αναγνωστών, που γεφυρώνουν έτσι την απόσταση με το εξωτερικό, ενώ βρίσκουν στις σελίδες των εφημερίδων και των περιοδικών το σπίτι που έχει πια σχεδιαστεί γι’ αυτούς ή εκείνο που ονειρεύονται να αποκτήσουν: βρίσκουν στον Τύπο τον κόσμο που ονειρεύονται σε ένα κλίμα ευφορίας. Η αρχιτεκτονική αποτελεί έκφραση της ευμάρειας αλλά και της πολιτισμικής χειραφέτησης: καμία εφημερίδα δεν διανοείται να φιλοξενήσει σήμερα τα κεντρικά και πλούσια εικονογραφημένα δισέλιδα –τα γνωστά «σαλόνια» –αφιερωμένα σε φιλόδοξες κριτικές εμβαθύνσεις της ελληνικής και διεθνούς αρχιτεκτονικής που δημοσιεύονταν στις αθηναϊκές εφημερίδες, αρχής γενομένης από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1990 (ο γράφων έχει προσωπική εμπειρία). Η επιτάχυνση αυτή συνεχίστηκε και στην πρώτη δεκαετία του αιώνα μας και μέχρι περίπου το 2009, με το γνωστό μπαράζ διαλέξεων, εκθέσεων, βραβείων και κάθε μορφής εκδηλώσεων για την αρχιτεκτονική που όλοι γνωρίζουμε, και που χαρακτήρισαν αυτή τη χρυσή, ας πούμε, εικοσαετία ενηλικίωσης της εντόπιας αρχιτεκτονικής. Από την εσωστρεφή απέχθεια προς κάθε μορφή θεωρητικού λόγου και προβολή του αρχιτεκτονικού έργου, περάσαμε στην αναζήτηση κάθε ευκαιρίας για δημοσιοποίηση και στη

εύλογη νομίζω διαπίστωση. Το ζήτημα είναι ότι σήμερα συζητούμε με τελείως διαφορετικούς όρους για την αρχιτεκτονική που –ακόμη– σχεδιάζεται, έχοντας αποδεχτεί τη σημασία του τεχνητού, αστικού τοπίου της ελληνικής πόλης ως σημείο αναφοράς· έχοντας υπερβεί τα εννοιολογικά δίπολα της εσωτερικής αρχιτεκτονικής συζήτησης ενός ολόκληρου αιώνα και κυρίως την ιδεολογική υπεροχή του ανώνυμου ήθους· έχοντας εντέλει γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ των διαφόρων επιλογών, έχοντας δηλαδή οδηγηθεί σε μια ουσιαστική ομοιογενοποίηση του σχεδιασμού: η ταχύτατη ενημέρωση και η ευκολία πρόσβασης στα διεθνή τεκταινόμενα διευκολύνουν και σχεδόν επιβάλλουν αυτή την εξέλιξη. Η σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική, αν λάβει κανείς υπόψη το πλούσιο corpus ενημέρωσης που προέρχεται πλέον από τα διάφορα γηγενή βραβεία, τις δημοσιεύσεις και τις μονογραφικές και συλλογικές εκθέσεις (περισσότερο ή λιγότερο «νέων» αρχιτεκτόνων) παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά. Εδώ δεν παρατηρείται το διεθνές φαινόμενο της ανυπαρξίας πλέον αναγνωρίσιμων «τάσεων» –η τελευταία θα μπορούσε να πει κανείς με κάθε επιφύλαξη ότι ήταν εκείνη της αποδόμησης– και του διάχυτου πια πλουραλισμού, των διαφορετικών δηλαδή ατομικών προσανατολισμών που εκφράζεται καταρχάς από το πλανητικό star-system των αρχιτεκτόνων, αλλά το ακριβώς αντίθετο: η ενοποίηση της σχεδιαστικής γραφής, η συσσώρευση και ο συνωστισμός των ελλήνων συναδέλφων σε μια κοινή σχεδιαστική λεωφόρο, χωρίς επιφυλάξεις.

σπασμωδική προσπάθεια ανάδειξης του κάθε «ποιητή» και των χειρονομιών του, όπως γίνεται και στην τέχνη, και σύμφωνα με τις γνωστές διεθνείς συνήθειες και πρακτικές. Δεν διαφέρουμε πια σε τίποτα από τους άλλους. ξεκινήσαμε από μακριά αλλά η τελευταία φράση, παρότι φαινομενικά αθώα,

μας επαναφέρει στην ουσία του ζητήματος. Ως πριν λίγα χρόνια ήταν διακριτές οι θέσεις των αρχιτεκτόνων στον μικρό ελληνικό περίγυρο, σαφή τα θέματα της αρχιτεκτονικής συζήτησης και αναγνωρίσιμος ο χαρακτήρας της σχεδιασμένης αρχιτεκτονικής, που εξέφραζε μια κοσμοθεωρία με ευρύτερο πολιτισμικό πρόσημο για το τί μπορεί να σημαίνει σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Θα συνέχιζαν ωστόσο οι αρχιτέκτονες να αναφέρονται στο ιδανικό του ανώνυμου λαϊκού ήθους, θα επέμεναν στην απολλώνια καθαρότητα ενός «διαχρονικού» μισβαντεροϊκού σχεδιασμού, θα υιοθετούσαν τη δημοκρατική αισθητική του νέου μεταπολεμικού μπρουταλισμού; Κάθε θέση ήταν περίπου και μια ιδεολογική στάση. Οι οικονομικές και πολιτισμικές μεταλλαγές στην Ελλάδα της τελευταίας εικοσαετίας, άρχισαν να μεταβάλλουν ανεπαίσθητα και το τοπίο του αρχιτεκτονικού προβληματισμού οδηγώντας μας, χωρίς σχεδόν να το καταλάβουμε, σε μια φάση όπου αίφνης τα ιδεολογικά δίπολα άρχισαν να αποδυναμώνονται μέχρι τελικής καταργήσεως. Διεθνές και τοπικό; Αυτόχθονο και νεωτερικό; Ανώνυμο και λόγιο; Μοναδικότητα του τοπίου, ταυτότητα, χαρακτήρας, τοπικισμός, «ελληνικότητα»; Όλα αυτά φαντάζουν σήμερα παρωχημένα αν όχι σχεδόν αφόρητα, και κανένας δεν θυμάται ότι ως και πριν λίγα χρόνια αυτές οι έννοιες κατείχαν κεντρική θέση στο καθημερινό αρχιτεκτονικό μας λεξιλόγιο. Καταφέραμε αυτό που όλοι επιδιώκαμε: να κάνουμε την Ελλάδα μια χώρα σαν τις άλλες, να συζητούμε με τους ίδιους όρους, να ασχολούμαστε με τους ίδιους φιλοσόφους που θεωρούνται διεθνώς γκουρού για τα αρχιτεκτονικά πράγματα, να συμμετέχουμε επί ίσοις όροις στις ευκαιρίες διεθνούς προβολής, και κυρίως να σχεδιάζουμε όπως οι άλλοι, να ξεφορτωθούμε δηλαδή τη «μομφή» της ιδιαιτερότητας και του επαρχιωτισμού, σαν να λέμε «μπορούμε και εμείς να το κάνουμε έτσι». Να συμμετέχουμε, τελικά, σε μια «ανώνυμη διεθνή» του νεωτερικού σχεδίου, με κτίρια που θα μπορούσαν να βρίσκονται εδώ αλλά σε πολλές περιπτώσεις και οπουδήποτε αλλού, σχεδιασμένα από άλλους. Η ιδέα της πάλαι ποτέ «νεοελληνικής αρχιτεκτονικής» (που έγινε ακόμη και τίτλος βιβλίων) έχασε εκείνη την υποδηλούμενη εννοιολογική φόρτιση που σήμαινε μια αρχιτεκτονική με ιδιαίτερο, αναγνωρίσιμο και ίσως μοναδικό περιεχόμενο. Η ελληνική αρχιτεκτονική ενηλικιώθηκε: έγινε όπως οι άλλες. Απώλεσε την αγνότητα στον βωμό του εκσυγχρονισμού και του πολυπόθητου κοσμοπολίτικου διεθνισμού· κάποιοι θα έλεγαν στον βωμό της παγκοσμιοποίησης.

όλοι θέλουν να είναι πια

«μοντέρνοι»: στόχος είναι η παραγωγή ενός

νεομοντέρνου σχεδίου μορφοπλαστικά άσπιλου με αναφορά σε μια ευκλείδεια γεωμετρική συνέπεια και στην εξτρεμιστική σαφήνεια της ορθής γωνίας που ανάγεται σε βασικό συνθετικό στοιχείο, ενός σχεδίου που βασίζεται στην ποιητική της ευθείας γραμμής και των καθαρών όγκων με επίπεδες επιφάνειες μέσω της εκμετάλλευσης των πιο προσιτών κατασκευαστικών τρόπων στην Ελλάδα, ενός σχεδίου που μαρτυρά πάντα, λιγότερο ή περισσότερο ορατή, την επιρροή των θεμάτων και των παραλλαγών του Λε Κορμπυζιέ, ενός σχεδίου εντούτοις που στοχεύει σαφώς στη διεθνή «εναρμόνιση» και αναγνωρισιμότητα. Οι νεομοντέρνες ποικιλίες της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής, αποτέλεσμα ως επί το πλείστον ενός «πάνδημου» μοντερνιστικού μανιερισμού, αποτελούν πλέον ένα εξαιρετικά πλούσιο ρεπερτόριο. Παρατηρούνται βέβαια και άλλες αρετές, όπως η οργανωτική καθαρότητα στον σχεδιασμό των χώρων, ενώ οι τυπολογικοί πειραματισμοί σχετίζονται με τις γενικά περιορισμένες δυνατότητες και προοπτικές ευκαιριών του ελληνικού σχεδιασμού: τούτο είναι σίγουρα ένα πρόβλημα. Στο πλαίσιο αυτό το ερώτημα που προκύπτει είναι αν η ελληνική αρχιτεκτονική αναζητά ή υπερασπίζεται ακόμη έναν χαρακτήρα, αν δηλαδή αναζητά ακόμη την κατάκτηση μιας πολιτισμικής θέσης όπως συνέβη σε προηγούμενες δεκαετίες (αν τούτο δεν θεωρείται πια υπερβολικά ουτοπικό). Η έμφαση στην ιδιαιτερότητα ήταν επαρχιωτισμός ή υπεραξία; Μήπως η επιστροφή στην ιδέα ενός σύγχρονου ελληνικού τοπικισμού με ανανεωμένο ιδεολογικό και τεχνολογικό περιεχόμενο μπορεί να σώσει την

aν η παραπάνω ανάγνωση είναι λίγο-πολύ σωστή,

προκύπτει το ερώτημα αν αυτή η εξέλιξη είναι εύστοχη, φυσιολογική και αναπόφευκτη ή αποτελεί μια ήττα για τη σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Δεν είναι εδώ ο χώρος για τη συνέχιση αυτής της συζήτησης η οποία ωστόσο προέρχεται από μια

απόδειξη του ότι η άμεση παραπομπή στο έργο ενός άλλου δασκάλου μπορεί να είναι εξίσου δημιουργική (είναι ενδιαφέρον ότι η αρχιτεκτονική του μεξικανού αρχιτέκτονα είχε παρουσιαστεί σε μια ωραία έκθεση στην Αθήνα ένα μόλις χρόνο πριν, το 2005, και είχε προκαλέσει εξαιρετικές εντυπώσεις). Στην κατοικία στο Χαλάνδρι δίνεται άλλωστε έμφαση στην εσωτερική αυλή ως περίκλειστο υπαίθριο χώρο, κάτι που και ο μεξικανός δάσκαλος εφάρμοσε συχνά, τόσο στη δική του κατοικία στην Πόλη του Μεξικού (1947) όσο και στην ύστερη κατοικία Gilardi (1975). Η αμυντική εσωστρέφεια χαρακτηρίζει γενικότερα τις κατοικίες των δύο αρχιτεκτόνων, για λόγους που έχουν να κάνουν με τον αποκλεισμό του περιβάλλοντος και παντοιοτρόπως απωθητικού δομημένου χώρου από την καθημερινότητα της ιδιωτικής διαβίωσης. Πάντα στην κατοικία στο Χαλάνδρι, που αποτελεί μάλλον ένα είδος επιτομής μέχρι σήμερα της δουλειάς του Μπασκόζου και της Τσαγκαράκη, παρατηρείται και μια ανυπόκριτη επιστροφή των αρχιτεκτόνων στον παλιό Λε Κορμπυζιέ, με την ξεκάθαρη αναφορά της όψης της στη βίλα Savoye: πολλοί έλληνες αρχιτέκτονες, από τον Τάσο Μπίρη ως τον Παντελή Νικολακόπουλο, έχουν επιστρέψει σε ώριμη ηλικία στον γαλλοελβετό δάσκαλο, με ένα είδος hommage στην πιο διάσημη από τις βίλες του.

εντόπια αρχιτεκτονική από τη διεθνιστική ανωνυμία και να της προσδώσει μια αυτονομία ως νέα υπεραξία, στο πλαίσιο άλλωστε μιας μικρής εσωτερικής αρχιτεκτονικής αγοράς ούτως ή άλλως ετερόφωτης στον διεθνή ορίζοντα; Μήπως δηλαδή αυτή η νέα «διεθνοποίηση», με στοιχεία μιμητισμού, είναι τελικά μια άλλη μορφή επαρχιωτισμού; oι παραπάνω παρατηρήσεις γενικού χαρακτήρα,

δεν αναιρούν βεβαίως την αξία των πιο αξιόλογων προτάσεων σε εθνικό επίπεδο. Και τέτοια είναι η δουλειά του Βασίλη Μπασκόζου και της Δαρείας Τσαγκαράκη, ειδικά την τελευταία δεκαπενταετία. Σχεδιαστική ένταση, τυπολογική σαφήνεια και άψογη οργάνωση των χώρων, πρωτοτυπία στη χρήση των υλικών, και ένα στιβαρό μορφοπλαστικό ήθος που υποδηλώνει μιαν αντίληψη του αττικού χώρου και κατά κάποιο τρόπο πολιτογραφεί την αρχιτεκτονική τους ως «αθηναϊκή» ή «αττική», είναι τα βασικά χαρακτηριστικά των μελετών τους (ή μήπως η δουλειά ορισμένων σημαντικών αθηναίων αρχιτεκτόνων έχει διαμορφώσει τελικά μια συγκλίνουσα αισθητική αντίληψη που προσλαμβάνεται πλέον ως «αττική»;) Ένα δημιουργικό μίγμα ρεαλισμού και σχεδιαστικής φαντασίωσης οδηγεί τον Βασίλη και τη Δαρεία στη διαμόρφωση έργων που χαρακτηρίζονται από τις αδρές σχεδιαστικές χειρονομίες, τον δυναμισμό της φόρμας, τις χρωματικές αντιστικτικές αντιθέσεις και τη μεταχείριση του φυσικού φωτός ως ενεργού πρωταγωνιστή της σύνθεσης. Οι καταβολές των έργων τους είναι υστερο-κορμπυζιανές και νεο-ρασιοναλιστικές, με έντονο επίσης το μπρουταλιστικό στοιχείο στη δομική και εκφραστική του εκδοχή, μέσω της χρήσης του οπλισμένου σκυροδέματος. Τα κάθετα layers, οι ογκοπλαστικές επαλληλίες των όψεών τους που συχνά υπογραμμίζονται και από τις χρωματικές αντιθέσεις, δημιουργούν ένα παιχνίδι οπτικού πολλαπλασιασμού που ερμηνεύεται εντούτοις από τη διαρκή προσπάθεια επεξεργασίας του φυσικού φωτός και δημιουργίας πραγματικά βιώσιμων και βιοκλιματικών κελυφών. Πολύ ενδιαφέροντες είναι επίσης οι κατασκευαστικοί χειρισμοί και οι σχετικές τεχνικές επιδόσεις, ιδιαιτέρως η υιοθέτηση μεταλλικών κατασκευών και υλικών όπως το σίδερο και το αλουμίνιο.

της αρχιτεκτονικής των κτιρίων γραφείων, από το συγκρότημα κτιρίων γραφείων στη Νέα Κηφισιά (1998-2001) ως το κτίριο γραφείων φαρμακευτικής εταιρίας στη Νέα Κηφισιά (2004-2009), αποδεικνύοντας την ικανότητα χειρισμού διαφορετικών τυπολογιών, τόσο στο επίπεδο οργάνωσης των χώρων όσο και σε εκείνο της υλοποίησης, με έμφαση στις μεταλλικές κατασκευές. Ο Μπασκόζος και η Τσαγκαράκη δημιουργούν με τη δουλειά τους ένα παράδειγμα, μακριά από τον πλαδαρό νεομοντερνισμό που δεν φαίνεται εντέλει να αποτελεί την καλύτερη δυνατή επιλογή για τη νέα ελληνική αρχιτεκτονική. eξαιρετική είναι επίσης η ποιότητα

Ανδρέας Γιακουμακάτος Kαθηγητής Αρχιτεκτονικής Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών

ιδιαίτερο ρόλο στην αρχιτεκτονική τους παίζει το χρωματικό στοιχείο, σε σχέση με τα υλικά: στη διάρκεια των ετών, την αδρότητα των χρωμάτων και της χρωματικής επεξεργασίας έχει διαδεχτεί η αδρότητα των υλικών και των μεταξύ τους σχέσεων, μια δηλαδή λιγότερο αθώα και πιο πολύπλοκη μορφοπλαστική επεξεργασία. Οι καταβολές βέβαια των χρωματικών χειρισμών είναι παλιές (κατοικία και εργαστήριο στη Δροσιά, 1997 - 1999) αλλά από την παιγνιώδη χρωματική επεξεργασία εκείνου του έργου που επένδυε σε αντίστοιχους μορφοπλαστικούς χειρισμούς, καταγράφεται η μετάβαση σε μια πολύ πιο ώριμη και σχεδόν τυπολογική και «δομική» εσωτερική και εξωτερική μεταχείριση του χρώματος στην κατοικία στο Χαλάνδρι (2006 -2010). Εδώ, οι αναφορές στην αρχιτεκτονική του Luis Barrag΄an είναι περισσότερο από σαφείς, ενώ ταυτόχρονα διαμορφώνουν ένα εξαιρετικό αρχιτεκτονικό δοκίμιο,

ers of its unique exceptionality, with all its positive and negative connotations.

ATTIC ARCHITECTURE

during the

1980s, contemporary greek architecture was characterized

by a variety of approaches: First of all, that of the neotraditionalists, who favoured the incorporation of the ‘anonymous’ style of Greek vernacular architecture in more eclectic current practice, and whose point of reference was Dimitris Pikionis (an approach still going strong to the 1980s); secondly, that of adherents to an uninhibited and uncompromising internationalism, in all probability an expression of a timeless ‘international style’, undoubtedly most evident in the work of Nikos Valsamakis; thirdly, that of representatives of a ‘third way’ for Greek architecture, which drew from post-WWII Corbusian brutalism, a representative example of which is the work of Tassos and Dimitris Biris; fourthly, the ambitious attempts of a small number of genuine postmodernists such as Yorgos Theodosopoulos and Nikos Theodosiou, and, finally, the approaches of a few emblematic but dissimilar cases such as Aris Konstantinidis and Takis Zenetos that primarily served as ideological or ethical examples and as material or even excuse for an ‘elevated narrative’ of contemporary Greek architecture, rather than as starting points or major influences for applied practice.

1980s,

were indeed a time of change.

the greek press also turned its attention to architecture, not only as an

expression of its cosmopolitanism, but as a lifestyle element and a reflection of its readers’ developing cultural interests, as a bridge that would connect those interests with the wider world; readers could now find in the pages of newspapers and magazines a house already designed to suit either their needs or their dreams and aspirations: the press was providing them with euphoric representations of the world as the realization of their fantasies. Architecture became an expression of both affluence and cultural emancipation: no newspaper would today dare publish the lavishly illustrated two-page spreads dedicated to ambitious critical evaluations of Greek and international architecture that Athenian newspapers regularly published from the mid-1990s onwards (as the author of this piece can attest to). This acceleration continued during the first decade of the new century, up until 2009 or so – we witnessed a constant barrage of lectures, exhibitions, awards and various events on architecture, which characterized this ‘golden’ twenty-year-long coming of age for Greek architecture. There was a transition from an automatic, introverted dislike of all forms of theoretical discourse and discussion of architectural practice, to a constant seeking of promotional opportunities and desperate attempts to highlight various ‘poets’ and their unique signatures, in a manner well-known to the art world on an international level. We were no longer different from anyone else.

was not yet exactly ‘Europe’: provincial and slightly, though attractively, exotic, it was attempting to distance itself from the memories of the Colonels’ junta and the abject poverty of its recent past, experimenting with ways of assuming a new, recognizable global identity as a land of greater prosperity and international repute. By the beginning of the 1990s, it appeared that this goal was finally in sight, and everything was changing. The country’s position during the 1980s, this yearned-for but not yet achieved emancipation of a country that could finally be considered properly ‘European’ – we all know of course how distorted this ‘emancipation’ actually was and how Greek people understood the terms of this Greek-style, lobster-spaghetti modernization – it all served in maintaining a type of protective bubble around the internal discourse regarding the ‘identity’ of contemporary Greek architecture. There were ‘trends’ but above all else there were the secure convictions and antagonism between two main camps that can be generally described as localist and internationalist, while the conversation regarding the ‘identity’ and ‘character’ of Greek architecture, and in a wider sense the whole of contemporary Greek art, was both intense and ideologically loaded (as can be easily ascertained by even a cursory examination of the content of relevant publications and the thematics of relevant conferences of the era). Greece remained ‘somewhere and something else’ to the numerous and fanatic defendup to and including the

1990s

The economy began to improve (again, it is only now we fully understand what this entailed), the country rejected its ‘distance’ and exoticism and presented itself internationally as a place in the midst of interesting developments. With the opening of its borders and the adoption of the standards of the (then) European Community standards by its customs service, consumer goods and habits, the undeniable mark of a prosperous western country, flooded the Greek market. Greece was undergoing radical changes. In this context, even the opening of Athens Megaron Concert Hall in1991 is indicative: almost overnight it placed Athens firmly on the international map of musical capitals. Greece’s first participation (again in 1991) in a established international architectural exhibition, the 5th Venice Biennale (the first truly international Biennale in Venice) demonstrates the widespread optimism and perception of a new relationship to the world that characterized that era: the country was represented by a series of ‘parallel’ exhibitions, as if it was trying to say all it had to say at once, and an exhibition regarding Pikionis, which was both indicative of the national and international interest in the Greek master and one of the penultimate stages in the process of his establishment as a major figure in architectural theory and practice. the early

greece

it took a while to get here,

but this last sentence, in all its seeming innocence, cuts to the heart of the matter. In the confined world of Greek ar-

tual polarizations that dominated national architectural discourse for over a century and the belief in the ideological superiority of the vernacular; we have bridged the gap between the various available options, and therefore been led to a substantial homogenization of design: the speed and ease of access to the international zeitgeist have facilitated, almost enforced this development. Contemporary Greek architecture demonstrates certain widespread common characteristics, if one considers the rich corpus of information that can be gathered from various indigenous awards, publications, and both individual and collective exhibitions (of more or less ‘emerging’ architects). What is apparent is the exact opposite of the current international phenomenon of the lack of identifiable ‘trends’ (we could with some hesitation claim that the last evident ‘trend’ was deconstruction) and widespread pluralism which results from the aggregation of individual approaches in the international architectural star-system. In its place we find a unification of design, the unreserved gathering of Greek architects on a common avenue of design. Everyone wants to be ‘modern’: the goal is the creation of formally immaculate late-modern designs that point to a consistent Euclidean geometry and the austere clarity of right angles (elevated to a fundamental design component), designs that rely on a poetics of straight lines and distinct volumes with flat surfaces, utilizing the most readily available methods of construction, designs that always reveal, whether directly or not, the influence of Le Corbusier’s themes and variations, designs that are however explicitly aiming at identifiability and ‘harmonization’ with the international scene. We are currently witnessing an extremely rich repertoire of late-modern varieties of contemporary Greek architecture that are mostly the result of a ‘pandemic’ modernist mannerism. Other virtues are certainly evident, such as the organizational clarity in spatial design, while there is a definite issue with how stylistic experimentation is adversely affected by the generally limited opportunities and prospects for design in Greece. In this context, the question that arises is whether Greek architecture is still seeking or defending a particular character, that is, whether it is pursuing a cultural position like in previous decades (if such a pursuit can no longer be treated as anything but unrealistically utopian). Was the emphasis on exceptionality an expression of provincialism or surplus-value? Is it possible that a return to the idea of a contemporary Greek localism of updated ideological and technological content could rescue indigenous architecture from international anonymity and provide it with autonomy as a new surplus-value, moreover in the context of the small local design market, which in any case has always followed rather than led internationally? Could it be that this recent ‘internationalization’ that often did not move past mere mimicry is finally nothing more than a different form of provincialism?

chitecture, and as recently as a few years ago, the various practitioners’ theoretical positions were distinctly known, the themes of architectural discourse were clearly defined, the character of architectural work actually produced was immediately recognizable, expressing a specific cultural view of the meaning and purpose of contemporary Greek architecture. Would architects continue to refer back to the ideals of the anonymous Greek vernacular, would they insist on the apollonian purity of a ‘timeless’ Mies van der Rohe design style, would they adopt the more democratic aesthetics of post-WWII brutalism? Each of these positions represented a distinct ideological stance. The economic and cultural changes of the previous two decades began to subtly alter the landscape of architectural thinking in Greece, leading, almost imperceptibly to a sudden weakening and eventual abolition of older ideological polarizations. The international vs. the local. The indigenous vs. the modern. The vernacular vs. the academic/scholarly. The uniqueness of the Greek landscape, identity, character, localism, a vaguely defined ‘Greekness’. Today all of this seems outdated, almost insufferably so, and no one remembers that until a few years ago these concepts were central to Greek architectural discourse. We achieved what we had set out to achieve: to turn Greece into a country like all others, conversing using the same terms, studying the philosophers internationally considered as experts on all things architectural, participating on equal terms in opportunities for international exposure, and above all else, designing like everyone else, that is, rejecting accusations of exceptionality and provincialism, almost like we were declaring ‘we too can play this game’, participating finally in an supranational ‘school’ of modern design, with buildings that could be located not just here, but often just about anywhere, designed by just about anyone. The erstwhile idea of ‘Neo-hellenic architecture’ (which in its prime was even used in book titles) was stripped of its implicit conceptual overtones, which suggested a specific, recognizable, perhaps unique architectural style. Greek architecture came of age: it became just architecture, just like everywhere else. It sacrificed its purity on the altar of modernization and the much sought-after cosmopolitan internationalism; some would say on the altar of globalization. if the above reading is more or less accurate, the resulting question becomes whether this development is apt, normal and inevitable, or whether it represents a defeat for contemporary Greek architecture. This is not an appropriate venue to continue this conversation, though it should be noted that it stems from a fairly reasonable observation. The issue is that present discourse regarding architectural practice in Greece utilizes utterly different terms; we have accepted the significance of the artificial cityscape of the Greek city as a point of reference; we have abandoned the concep-

of course, these general observations do not negate the existence of

The residences designed by the two architects are generally characterized by an aggressive introversion, the result of their attempt to isolate everyday private life from the surrounding environment and its repellent built spaces. In the project private house in Chalandri, that seems to represent a kind of summation of Baskozos’ and Tsagaraki’s work to date, we can also witness an uninhibited return to early Le Corbusier, through the facade’s clear reference to the Villa Savoye: a number of Greek architects such as Tasos Biris and Pantelis Nikolakopoulos have returned in their maturity to the Swiss / French master, paying homage to this, the most famous of his villas.

several valuable contributions on a national level. One of those is the work of Vassilis Baskozos and Daria Tsagaraki, particularly over the last fifteen years. The most conspicuous features of their work are the intensity of their designs, their stylistic clarity and impeccable spatial organization, their originality in their use of materials, and a robust ethos of form that suggests a deeper understanding of the Attic environment and in a sense labels their architecture as ‘Athenian’ or ‘Attic’ (it could perhaps alternatively be argued that the work of a number of important Athenian architects has slowly coalesced into a coherent aesthetic vision that is by now perceived as ‘Attic’). Vassilis and Daria are driven by a productive blend of realism and stylistic imagination to create work characterized by bold design gestures, dynamic form, contrapuntal colour schemes and the treatment of natural light as an active compositional component. While the work is influenced by late Corbusian and neo-rationalism, the use of reinforced concrete also points to the strong presence of brutalism in terms of structure and expressiveness. Vertical layers and voluminous superimpositions of facades, often highlighted by the use of contrasting colour schemes, create an impression of visual multiplication that is interpreted however by a constant effort to manipulate natural light and create truly habitable sustainable and green constructions. The architects’ understanding of construction processes and technical performance, especially the adoption of metal structures and materials such as iron and aluminium, are also of particular interest.

also outstanding is the architectural quality of the office buildings, from the complex in Nea Kifissia (1998-2001) to the pharmaceutical company headquarters in Nea Kifissia (2004-2009), proving the architects’ ability to manage different typologies, in terms of both spatial organization and implementation, with emphasis on metal constructions. Baskozos and Tsagaraki are setting an example with their work, away from the flabby latemodernism that finally appears to not have been the best possible option for contemporary Greek architecture.

Andreas Giacumacatos Professor in Architecture Faculty of Art History and Theory - Athens School of Fine Arts

colour plays an important role in their architecture,

in terms of materials: over time, the bold selection of colours and colour processing has given way to bold selection of materials and their interactions, leading to a less innocent, more complex negotiation of style. The origins of this treatment of colour are of course located further back (the house and workshop at Drosia, 1997-1999) but we can detect a transition, from that work’s playful treatment of colour, invested in a corresponding treatment of form, to a more mature, almost typological and ‘structural’ treatment of both internal and external colours in the case of the private house in Chalandri, (2006-2010), where references to the work of Luis Barrag΄an are more than evident, and articulate an exceptional architectural essay, proving that directly referencing the work of a master can be just as creative as original work (it is interesting to note that a wonderful exhibition of the Mexican architect’s work had taken place in Athens less than a year before, in 2005, and created quite an impression). Besides, in the private house in Chalandri, emphasis is placed on the inner courtyard as an enclosed outdoor space, a feature regularly found in the Mexican master’s own work, most notably in his own house in Mexico City (1947) and the later Casa Gilardi (1975).

Τέσσερeις Κατοικίες Το συγκρότημα κατοικιών βρίσκεται στο Πόρτο Ράφτη, σε μια περιοχή δίπλα στη θάλασσα, σε απόσταση περίπου 40 χλμ. από την Αθήνα. Το Πόρτο Ράφτη υπήρξε περιοχή εξοχικής κατοικίας για πολλές δεκαετίες, τα τελευταία όμως χρόνια ένας αυξανόμενος αριθμός του πληθυσμού επιλέγει την περιοχή για μόνιμη εγκατάσταση. Το οικόπεδο βρίσκεται ανάμεσα σε δύο δρόμους και περιλαμβάνει τέσσερεις όμοιες κατοικίες των 200 m2 η καθεμία, συμμετρικά διατεταγμένες, δύο με θέα προς τη θάλασσα και δύο με θέα προς τα βουνά. Στο κέντρο του οικοπέδου δημιουργήθηκε κοινόχρηστος υπαίθριος χώρος, προσβάσιμος από τον κήπο του κάθε σπιτιού. Ο χώρος περιλαμβάνει πισίνα και χρησιμοποιείται ως χώρος συγκέντρωσης και αναψυχής. Αν και οι κατοικίες είναι αυτοτελείς, μορφολογικά αποτελούν μία ενότητα που απαρτίζεται από λιτούς ορθογωνικούς όγκους σε έντονο κεραμιδί χρώμα και ξυλοκατασκευές. Δεδομένου ότι η ακριβής χρήση δεν ήταν γνωστή από την αρχή –κατοικία διακοπών ή κύρια κατοικία–, η διαδικασία σχεδιασμού έπρεπε να συνδυάσει την αίσθηση της εξοχικής κατοικίας κοντά στη θάλασσα με τις ανέσεις της κατοικίας εντός αστικού ιστού. Κάθε κατοικία αποτελείται από τρεις υπέργειους ορόφους και ένα υπόγειο. Το καθιστικό και η κουζίνα βρίσκονται στο ισόγειο και τα υπνοδωμάτια στους ορόφους. Οι κτιριακοί όγκοι ολοκληρώνονται ή διαχωρίζονται με ξυλοκατασκευές ή με συμπαγή πετάσματα, ώστε να δημιουργείται σκιασμός, να προστατεύονται οι βεράντες από τον αέρα και να εξασφαλίζεται η ιδιωτικότητα. Με δεδομένο ότι δίπλα στις πέργκολες έχουν φυτευτεί αναρριχητικά φυτά, η εικόνα του συγκροτήματος θα αλλάζει συνεχώς ανάλογα με την ανάπτυξη των φυτών και την εποχή του έτους. Θέση έργου: Αυλάκι, Πόρτο Ράφτη, Αττική | Συνεργάτες Αρχιτέκτονες: Ζωή Καλλιάνου, Γιώργος Ατσαλάκης | Στατική μελέτη: Παύλος Μαλανδράκης | Ηλεκτρομηχανολογική μελέτη: EMG Π. Γουρδουπάρης – Δ. Μαρκόζης & Συνεργάτες | Φωτογραφίες: Νίκος Δανιηλίδης | Επιφάνεια οικοπέδου: 1.070 m2 | Συνολική δομημένη επιφάνεια: 800 m2 | Χρόνος μελέτης: 2004 | Έτος αποπεράτωσης κατασκευής: 2007

Four Houses The brief called for four houses to be constructed in Porto Rafti, a coastal suburb at a distance of approximately 40 Km from Athens. For many decades, Porto Rafti has served as a holiday home area, but in recent years, encouraged by new road construction, an increasing number of Athenians have opted to make it their permanent residence. Four identical 200m2 houses were constructed, two facing the sea, two the mountain range directly behind the seafront. A common courtyard that includes a swimming pool was constructed at the centre of the site, and is accessible via the garden of every house. Though the four residences are self-contained, the design aim was to create an impression of a unified entity, comprising of clean-cut rectangular volumes with a bright terracotta color and various wood structures such as pergolas and fences. During the initial stages of this project, the desired use of the houses as either holiday homes or permanent residences had not been decided; therefore the design process had to combine the feel of seafront vacation property with the comfort and amenities of an urban residence. Each house consists of three aboveground levels and a basement. The living room and kitchen are located on the ground level, while the bedrooms are located on the upper levels. The building volumes are completed or separated by wood structures or solid panels, which serve as sunshades, wind protectors, and as visual barriers to ensure privacy. Vines have been planted next to the pergolas and, as they grow, the appearance of the complex will continually change through the seasons. Location: Avlaki, Porto Rafti, Attica | Architectural Design team: Zoi Kallianou, George Atsalakis | Structural design: Pavlos Malandrakis | Electromechanical Design: EMG P. Gourdouparis – D. Markozis & Associates | Photographs: Nikos Daniilidis | Site area: 1.070 m2 | Total Built area: 800 m2 | Design - Documentation: 2004 | Construction Completed: 2007 22

Το περιβάλλον στο οποίο πρόκειται να ενταχθεί ένα έργο παίζει καθοριστικό ρόλο στον συνολικό σχεδιασμό. Σε πρώτο επίπεδο εξετάζουμε τους μετρήσιμους παράγοντες του περιβάλλοντος όπως τις κλίσεις, τη βλάστηση, τον προσανατολισμό, την ποιότητα του φωτός, το μικροκλίμα, τα γειτονικά κτίρια, τη θέα, τις πιθανές εστίες όχλησης κλπ. Αφού κατανοήσουμε τις περιβαλλοντικές συνθήκες, ορίζουμε τη θέση του κτιρίου και τις πιθανές οπτικές. Σε δεύτερο επίπεδο δρούμε μάλλον εμπειρικά, διαισθητικά θα λέγαμε και εξετάζουμε μη μετρήσιμους παράγοντες. Πιο συγκεκριμένα: - πως οι ποιότητες του περιβάλλοντος δημιουργούν συγκεκριμένα αισθητηριακά ερεθίσματα και πως οι δομικές επιφάνειες θα έλθουν να ενταχθούν ή ν’ αντιπαρατεθούν σε ότι ήδη συμβαίνει στην περιοχή. - ποιές είναι οι ζητούμενες ποιότητες των χώρων, εσωτερικών και εξωτερικών, σε συνάρτηση με το δεδομένο κτιριολογικό πρόγραμμα και πως οι ποιότητες αυτές εξασφαλίζονται στη δεδομένη θέση. - ποιά από τα στοιχεία του περιβάλλοντος θα πρέπει να διαπεράσουν το κέλυφος και σε ποιό βαθμό και ποιά πρέπει να αποκλειστούν . - πως αλλάζει η ένταση και η ποιότητα του φωτός ανάλογα με τις υφές και τα χρώματα των υλικών.

The environment within which a project will be situated is a key factor in the overall design. On a primary level, we examine measurable environmental factors such as slopes, vegetation, orientation, quality of light, microclimate, adjacent buildings, the view, potential nuisances, etc We can then proceed more empirically, almost intuitively, and examine non-measurable factors, such as: - how environmental qualities create specific sensory stimuli and how the structural surfaces will come to be integrated or juxtaposed to what is already present around the site. - what are the required qualities of both interior and exterior spaces in conjunction with the specific building program, and how are those qualities ensured at this particular site. - which environmental elements should penetrate the shell, and to what degree, and which should be excluded. - how does the intensity and quality of light change, depending on the textures and colours of the materials.

Κατοικία στο Χαλάνδρι Σε μεσαίο οικόπεδο ζητήθηκε να σχεδιαστούν δύο ανισομεγέθεις κατοικίες. Η πρώτη κατοικία καταλαμβάνει το ισόγειο και τον α’ όροφο και η δεύτερη τον β’ όροφο του κτιρίου. Η συνθετική διαδικασία εστιάστηκε στη δημιουργία ελεγχόμενων εσωτερικών εικόνων και στη στροφή των οπτικών φυγών προς αυτές. Πρόκειται για μια επιλογή μέσω της οποίας γίνεται προσπάθεια να προστατευτεί το κτίριο και οι χρήστες του από την περιβάλλουσα δομημένη ή αδόμητη ασυνέπεια. Για το λόγο αυτό, σχεδιάστηκε ένα περιμετρικό ορθογωνικό κέλυφος από εμφανές σκυρόδεμα, το οποίο εγκιβωτίζει τον κτιριακό όγκο των κατοικιών σχήματος Γ, κατευθύνοντας τόσο τις λειτουργίες όσο και τις οπτικές φυγές προς τον ακάλυπτο χώρο του οικοπέδου, που στην περίπτωση αυτή λειτουργεί ως εσωτερική αυλή. Η ιδέα του περίκλειστου υπαίθριου χώρου στην κατοικία είναι πολύ παλιά και εφαρμόζεται συχνά σε πολλά μέρη του κόσμου, διότι βελτιώνει σημαντικά τις συνθήκες διαβίωσης, ιδιαίτερα στον αστικό ιστό. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, προσφέρει σκιασμό, προστασία από τους ανέμους, ιδιωτικότητα και ελεγχόμενη οπτική σχέση με το περιβάλλον. Θέση έργου: Πάτημα Χαλανδρίου, Αθήνα | Συνεργάτες Αρχιτέκτονες: Μαρί-Πιέρ Αυγέρη, Δήμητρα Σταματίου, Λουίζα Πολυζωγοπούλου | Στατική μελέτη: Παύλος Μαλανδράκης | Ηλεκτρομηχανολογική μελέτη: Περικλής Γουρδουπάρης | Φωτογραφίες: Νίκος Δανιηλίδης | Επιφάνεια οικοπέδου: 411,00m² | Συνολική δομημένη επιφάνεια: 615,00m² | Χρόνος μελέτης: 2006-2007 | Έτος αποπεράτωσης κατασκευής: 2010

Στη λογική του μη αρχιτεκτονημένου αστικού περιβάλλοντος όπου κυριαρχούν τα στερεότυπα και όχι η μνήμη, σαφώς θα μπορούσε η δουλειά μας να θεωρηθεί χρωματικά ασυνήθιστη. Όμως αν κάποιος ταξιδέψει ή έστω ανατρέξει λίγο στη βιβλιογραφία, ελληνική και παγκόσμια, σύγχρονη και παλιότερη, θα διαπιστώσει ότι η χρωματική έκφραση είναι κοινός τόπος για όλους τους πολιτισμούς, σε όλες τις ιστορικές περιόδους. In built urban environment formed by non architectural factors and procedures which is dominated by stereotypes, not memory, our work could definitely be considered chromatically unusual. If one travels however, or refers to bibliography, Hellenic or international, modern or older, one finds that expression through colour is common ground among all civilizations, during all historical periods.

Private house in Chalandri The brief called for two independent residences, arranged over three levels, with the first residence occupying the ground and first level of the building and the second occupying the second level. The Mediterranean climate’s warm to hot summers and mild to cool winters make spending time outdoors customary. It is therefore essential to incorporate agreeable open-air living spaces in the design. For this purpose, the L-shaped building and its surrounding fence form a rectangular shell of exposed concrete around the site, the remainder of which functions as an enclosed courtyard that includes a swimming pool, and towards which sightlines are directed from the majority of the interior spaces. Enclosed outdoor spaces are a long-standing and popular design feature in many parts of the world, and provide significantly improved living conditions, especially in urban environments. In this instance the outdoor living space is clearly defined by sharp borders that provide regulated climate conditions (sun shading, protection from strong winds) and privacy as well as a controlled visual relationship with the surrounding neighborhood. Location: Chalandri, Athens | Architectural design team: Mari-Pierre Avgeri, Dimitra Stamatiou, Louisa Polizogopoulou | Structural design: Pavlos Malandrakis | Electromechanical Design: Periklis Gourdouparis | Photographs : Nikos Daniilidis | Site area: 411,00m2 | Total Built area: 615,00m2 | Design - Documentation: 2006-2007 | Construction Completed: 2010 31

Το χρώμα είναι ιδιότητα του φωτός. Στην αρχιτεκτονική ως χρώμα δεν εννοούμε απλά τη βαφή, αλλά τις ιδιότητες των υφών των υλικών που γίνονται αντιληπτές ως χρωματικές διαβαθμίσεις ή αντιθέσεις με την πρόσπτωση του φωτός και τις αντανακλάσεις ή τις σκιάσεις. Κατά το σχεδιασμό διερευνούμε πως το χρώμα καθορίζει τις δομικές οντότητες, ήτοι πως εντείνει τις σχέσεις των όγκων και των επιπέδων και πως δίνει διαφορετικές πυκνότητες στους εσωτερικούς χώρους. Διερευνούμε επίσης πως το χρώμα διαφοροποιεί το βάθος, ιεραρχεί τις μάζες, παραθέτει τα σχήματα και μετατρέπεται σε χωρική έκφραση. Επίσης εξετάζουμε το πως το χρώμα απαλύνει το αίσθημα του θαμπώματος που προκαλεί το δυνατό φως του ήλιου το καλοκαίρι. Τέλος διερευνούμε πως τα ίδια αυτά δομικά στοιχεία ως χρωματικοί τόνοι, αλληλουχίες και υφές, μετατρέπονται και αποδίδουν άλλες ιδιότητες τη νύχτα με τον τεχνητό φωτισμό. Καθώς οι χρωματικές επιφάνειες δεν έχουν τις ίδιες απτικές ιδιότητες, οι αντανακλάσεις μεταξύ των επιφανειών τις διάφορες στιγμές της ημέρας, ανάλογα με τη φωτεινότητα και την ποιότητα της ατμόσφαιρας, δημιουργούν διαφορετικά αισθητηριακά ερεθίσματα. Το ίδιο συμβαίνει και τη νύχτα με τον τεχνητό φωτισμό. Σε κάθε περίπτωση έχουμε να κάνουμε με διαφορετικά σκηνικά, όπου άλλοτε εμφανίζονται και τονίζονται στοιχεία και άλλοτε υποτονίζονται ή εξαφανίζονται. Σε κάθε έργο χρησιμοποιούμε το χρώμα με διαφορετικό τρόπο. Η χρήση του χρώματος καθορίζεται εξ’ αρχής και επανεξετάζεται στην πορεία. Η όλη διαδικασία έχει να κάνει με παράγοντες όπως η ένταση του φωτός στην περιοχή ή οι ποιότητες του περιβάλλοντος χώρου σε συνάρτηση πάντα με τους κτιριολογικούς στόχους.

Colour, is a property of light. In architecture, colour does not simply refer to paint; it refers to those properties of the textures of materials which are perceived as chromatic gradations or contrasts under the incidence of light, and of reflections or shadings. During the design process we consider how colour defines the structural entities, that is, how it accentuates relationships between volumes and surfaces, how it alters the density of interior spaces. Furthermore, we explore how ‘colour’ differentiates depth, determines the hierarchy of masses, presents forms and is transformed into spatial expression. Additionally, we consider how colour can soften the glare of bright sunlight during summertime. Finally, we explore how the structural elements themselves, as chromatic tones, sequences and textures, exhibit different qualities at night, under artificial lighting. As chromatic surfaces do not possess the same tactile properties, reflections between surfaces create different sensory stimuli depending on the time of day, and the brightness and quality of the atmosphere, as well as during the night, under artificial lighting. In each case we are dealing with a different setting, with elements that can either appear or be emphasized, or alternatively be de-emphasized, or disappear completely. We use color in a different way in each project. This use of colour is determined at the outset and re-evaluated as the project progresses. The entire process is related to factors such as the intensity of light in the area, or the qualities of the surrounding space in conjunction with our building objectives. 39

Κατοικία και εργαστήριο Στο αδιαμόρφωτο ισόγειο υπάρχουσας κατοικίας (1973) ζητήθηκε να ενταχθεί η κατοικία (εμβαδού περίπου 170m2) και το εργαστήριο (περίπου 90m2) γλύπτη και να διαμορφωθούν οι όψεις, οι προσβάσεις και ο κήπος. Η επέμβαση στο κέλυφος ακολούθησε την υπάρχουσα ρυθμολογία εμπλουτίζοντάς τη με μη ορθογωνικές φόρμες, έντονα χρώματα και νέες υφές. Πιο συγκεκριμένα, για να καλυφθούν οι ανάγκες των ιδιοκτητών, κατασκευάστηκαν σε επέκταση τέσσερεις μικροί όγκοι, από τους οποίους οι δύο είναι μεταλλικές κατασκευές. Παράλληλα, για λόγους συντήρησης και για την ενοποίηση της σύνθεσης έγιναν επιπρόσθετα εξωτερικές επισκευές στον α’ όροφο. Οι προσβάσεις τροποποιήθηκαν ώστε να υπάρχει μία κύρια είσοδος στο οικόπεδο που εξυπηρετεί τις δύο κατοικίες και το εργαστήριο. Παράλληλα διαμορφώθηκαν δύο είσοδοι αυτοκινήτων. Η βασική εσωτερική επίπλωση σχεδιάστηκε με τρόπο ώστε να ακολουθούνται οι εσωτερικές χαράξεις και να εξασφαλίζεται η λειτουργικότητα των χώρων. Η κατοικία και ο κήπος, ως μία ενιαία αφηρημένη σύνθεση υφών, όγκων και χρωμάτων, παίζουν ένα σημαντικό ρόλο στις καθημερινές δραστηριότητες των καλλιτεχνών ιδιοκτητών, αποτελώντας τη βάση όπου διάφορα γλυπτικά αντικείμενα τοποθετούνται, αναγνωρίζονται και κρίνονται σε μία διαδικασία πειραματισμού και μετασχηματισμού του νοήματος των αντικειμένων. Η συνεχής εναλλαγή των γλυπτών, τόσο στους εσωτερικούς όσο και στους εξωτερικούς χώρους, επαναπροσδιορίζει την εικόνα της κατοικίας η οποία δείχνει να βρίσκεται σε ένα συνεχή, αλλά κατά κάποιο τρόπο διαφορετικό κάθε φορά διάλογο με τις κατασκευές των ιδιοκτητών. Θέση έργου: Δροσιά, Αττική | Συνεργάτες Αρχιτέκτονες: Χρυσάνθη Μαυραγάνη, Μανώλης Μπόγρης | Φωτογραφίες: Φάνης Βλασταράς, Ρεβέκκα Κωνσταντοπούλου | Επιφάνεια οικοπέδου: 1057,40 m2 | Συνολική δομημένη επιφάνεια: 261,89 m2 | Χρόνος μελέτης: 1997 | Έτος αποπεράτωσης κατασκευής: 1997-1999

House and Workshop The architects were asked to convert the ground level of an existing house (1973) into a new dwelling (170m2) and a sculptor’s workshop (90m2), and redesign the elevations, access points and garden. Modifications to the shell maintained the existing rhythm and modified it partly with non-orthogonal forms, bold colours and new textures. The ground level, previously used as a storeroom, was restored. Extensions were added in the form of four small volumes, two of which were metal structures. External modifications and repairs were made to the first level, for maintenance purposes and to ensure unity of design. The access points were altered so that only one main entrance to the site would serve both residences and the workshop. Two smaller car entrances were added. The internal furnishing was designed to blend with the building’s form and ensure functionality. The house and garden, as a single abstract composition of textures, volumes and colours, play an important role in the everyday activities of the artists-residents, forming the environment in which sculptural objects are placed, considered and evaluated, in a process of experimentation and transformation of meaning. The frequent turnover of sculptures in both interior and exterior spaces continually redefines the house’s image, in a constant and evolving negotiation with its design. Location: Drosia, Attica | Project Architects: Chrisanthi Mavragani, Manolis Bogris | Photographs: Fanis Vlastaras, Rebecca Konstantopoulou | Site area: 1057,40 m2 | Total Built area: 261,89 m2 | Design Documentation: 1997 | Construction Completed: 1997-1999 42

Οι χρωματικοί συνδυασμοί και οι συνδυασμοί των υλικών μπορούν να αναδείξουν ή να υποβαθμίσουν ένα κτίριο. Οι χρωματικές επιφάνειες συσχετίζονται μεταξύ τους και τα χρώματα αλληλοεπηρεάζονται. Σημαντικό ρόλο στο να συνδυάζει κανείς όλα αυτά παίζει και ο φωτισμός, φυσικός ή τεχνητός, οι σκιές και η ανακλαστικότητα των επιφανειών.

The combinations of colours and materials can either elevate or degrade a building. The chromatic surfaces are interrelated, and the colours interact. The process of combining these elements is significantly affected by lighting, whether natural or artificial, and by the reflectivity of surfaces. 47

Κατοικία στη Γλυφάδα Σε γωνιακό οικόπεδο σε παραθαλάσσια συνοικία ζητήθηκε να κατασκευαστεί κατοικία για να στεγάσει πενταμελή οικογένεια. Ζητήθηκε επίσης, καθώς δεν θα εξαντλούνταν ο συντελεστής δόμησης, να προβλεφθεί η μελλοντική επέκταση σε υπερκείμενους ορόφους με τη δυνατότητα προσθήκης εξωτερικού κλιμακοστασίου. Η κατοικία τοποθετήθηκε πλησιέστερα στη δυτική πλευρά του οικοπέδου, ώστε να εξασφαλιστεί ο μεγαλύτερος δυνατός αύλειος χώρος στην ανατολική πλευρά. Στην ίδια πλευρά του οικοπέδου διατάχθηκαν επίσης οι στεγασμένοι υπαίθριοι χώροι, και στη νότια πλευρά τοποθετήθηκε η ζητούμενη πισίνα σε γειτνίαση με τον φοίνικα που προϋπήρχε. Εδώ οι απαιτήσεις σε εσωτερικούς χώρους ήταν οι τυπικά ζητούμενες και η συνθετική προσπάθεια εστιάστηκε στο να εξασφαλίσει συγκεντρωμένους ευμεγέθεις, υπαίθριους και ημιυπαίθριους χώρους για ευχάριστη διαβίωση στο ύπαιθρο. Η ογκολογική αντιμετώπιση είναι απλή, καθώς πρόκειται για έναν ενιαίο όγκο που εξέχει στον όροφο δημιουργώντας ημιυπαίθριους χώρους στο ισόγειο. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για το κέλυφος είναι συμβατικά, ήτοι φορέας οπλισμένου σκυροδέματος και οπτοπλινθοδομές με επίχρισμα σε ζωηρό χρωματισμό, ξύλινες επικαλύψεις και επενδύσεις για τις οροφές, πωρόλιθοι για τα εξωτερικά δάπεδα. Θέση έργου: Γλυφάδα, Αθήνα | Συνεργάτες Αρχιτέκτονες: Χρυσάνθη Μαυραγάνη, Μαρία Κοζύρη | Στατική μελέτη: Παύλος Μαλανδράκης | Ηλεκτρομηχανολογική μελέτη: EMG Π. Γουρδουπάρης – Δ. Μαρκόζης & Συνεργάτες | Φωτογραφίες: Νίκος Δανιηλίδης | Επιφάνεια οικοπέδου: 454,35m2 | Συνολική δομημένη επιφάνεια: | 398,50m2 | Χρόνος μελέτης: 2000 | Έτος αποπεράτωσης κατασκευής: 2004

Private house in Glyfada The brief called for a private residence for a family of five to be constructed on a corner plot situated at a southern, coastal suburb. The design requested would come in at under the maximum size allowed for the specific site (as per the Greek building code). The architects were therefore asked to provide for possible future expansion with overlying floors accessible via an external staircase. The house was constructed nearer the west side of the site, to allow for maximal courtyard space facing east. Sheltered outdoor spaces were also located on the east side of the site, with a swimming pool constructed on the south side, near a pre-existing palm tree. The requested interior layout being quite clean-cut, the design effort focused on providing well-arranged, spacious outdoor areas that would accentuate the experience of living outdoors. The volumetric approach was also simple: a single volume that protrudes outwards on the upper level, creating a sheltered open-air space on the ground level. The building’s shell was constructed using conventional materials: reinforced concrete for the load-bearing structure, vividly coloured plastered brick walls for the exterior shell, wood for cladding and false ceilings, and limestone tiles for outdoor areas. Location: Glyfada, Athens | Architectural Design team: Chrisanthi Mavragani, Maria Koziri | Structural Design: Pavlos Malandrakis | Electromechanical Design: EMG P. Gourdouparis – D. Markozis & Associates | Photographs: Nikos Daniilidis | Site area: 454,35m2 | Total Built area: 398,50m2 | Design - Documentation: 2000 | Construction Completed: 2004 53

Ο αρχιτέκτονας οφείλει να είναι πραγματιστής και να βρίσκει πάντα το όριο μεταξύ πραγματικού και εικονικού μέσα από μία συνεχή συνδιαλλαγή. Με τον καιρό η συνδιαλλαγή έχει και ολοένα αυξανόμενο ενδιαφέρον, μιας και η επικοινωνία έχει διπλή μορφή: αφενός μεν οι αρχιτεκτονικές ιδέες και επιλύσεις πρέπει να είναι κατανοητές και πειστικές, αφετέρου δε πρέπει πάντα να αναγνωρίζεις με ποιούς και για ποιόν δουλεύεις, με την έννοια της κατανόησης του ανθρώπινου περίγυρου που τελικά οδηγεί στο ξεκαθάρισμα των ιδεών.

The architect is obliged to be a realist, to always locate the boundary between the real and the virtual, in a process of continuous negotiation. With time this transaction becomes increasingly fascinating, relying as it does on a process of bidirectional communication: not only must architectural ideas and solutions be comprehensible and convincing, it is also necessary that the architect acknowledges with whom and for whom he is working, in the sense of understanding the human milieu that will ultimately shape and clarify those ideas. 63

Κτίριο γραφείων Το κτίριο σχεδιάστηκε για να στεγάσει τη διοίκηση φαρμακευτικής εταιρείας και απαρτίζεται από τρεις υπέργειους και δύο υπόγειους ορόφους. Η ανωδομή περιλαμβάνει εκτός από τους γραφειακούς χώρους, κυλικείο, εστιατόριο και βιβλιοθήκη. Στους υπόγειους ορόφους διατάσσονται χώροι στάθμευσης, βοηθητικοί χώροι και αίθουσα πολλαπλών χρήσεων που μπορεί να λειτουργήσει είτε ως μία ενιαία είτε ως τρεις μικρότερες. Το σχήμα του οικοπέδου, οι περιορισμοί της νομοθεσίας, οι υπάρχουσες δενδροστοιχίες από πεύκα και οι απαιτήσεις του κτιριολογικού προγράμματος καθόρισαν τη μορφή του κτιρίου. Πρόκειται για έναν ενιαίο επιμήκη ορθογωνικό όγκο με προεξοχές ή εσοχές κατά τμήματα. Το κτίριο χωρίζεται σε δύο πτέρυγες που περικλείουν τρεις πυρήνες κατακόρυφης κυκλοφορίας και δύο εισόδους. Ζητούμενο από την εταιρεία ήταν επιμερισμός των εσωτερικών χώρων σε πολλούς ανισομεγέθεις χώρους γραφείων, αιθουσών συμβουλίων κ.λπ. Για την εξυπηρέτηση της διαμερισματοποίησης, επιλέχθηκε ένας κατά μήκος κάνναβος υποστυλωμάτων της τάξης των 7,40μ, ούτως ώστε το μικρότερο πλάτος χώρου να μην προκύπτει μικρότερο από 3,70μ. Υαλοστάσια έχουν τοποθετηθεί σε όλη την περίμετρο του κτιρίου για την εξασφάλιση του φυσικού φωτισμού και της θέας. Τα υαλοστάσια ηλιοπροστατεύονται είτε με ηλεκτροκίνητα ρολά inox πλέγματος είτε με μεταλλικές κατασκευές που φέρουν οριζόντιες inox σχάρες κατάλληλου βρόγχου και κατακόρυφα σταθερά inox πλέγματα. Τα πλέγματα επιλέχθηκαν ως το κύριο μέσο σκίασης διότι, ενώ αποκόπτουν περίπου το 60% της άμεσης πρόσπτωσης της ηλιακής ακτινοβολίας, επιτρέπουν την οπτική επαφή των εσωτερικών χώρων με το πευκόφυτο περιβάλλον. Θέση έργου: Θέση Καλυφτάκι, Ν. Κηφισιά, Αθήνα | Συνεργάτες Αρχιτέκτονες: Σοφία Ζιώγα, Μαρί-Πιέρ Αυγέρη, Ζωή Καλλιάνου, Γιώργος Ατσαλάκης, Αγγελική Κόλια, Ναταλία Μοσχάκου | Στατική μελέτη (Οπλ. Σκυρόδεμα): ΟΜΕΤΕ Α.Ε. | Στατική μελέτη (Μεταλλικοί Φορείς): Ανδρέας Κουζέλης | Ηλεκτρομηχανολογική μελέτη: LDK A.E. | Φωτογραφίες: Νίκος Δανιηλίδης | Επιφάνεια οικοπέδου: 12.150 m2 | Συνολική δομημένη επιφάνεια: 10.000 m2 | Χρόνος μελέτης: 2004-2007 | Έτος αποπεράτωσης κατασκευής: 2009 64

Office building This office building was designed to house the headquarters of a pharmaceutical company and is comprised of three aboveground and two underground levels. The offices, meeting rooms, a restaurant, a canteen and library are situated on the top three levels, while the underground levels serve mainly for parking and auxiliary uses. A large area of the first underground level is occupied by a multi-purpose hall that can function as either a single large hall or three smaller ones. The shape of the plot, building code restrictions, and the existence of rows of pine trees in the site influenced the shaping of the building into a single elongated rectangular volume, with a small number of projections and recesses along its length, organized into two wings with two entrances and three service cores (stairs – elevators – restrooms). In order to meet the company’s demands, interior spaces were divided into a large number of offices and meeting rooms of diverse size through the use of a 7.40m column grid along the length of the building, in order to accommodate offices or meeting rooms of a minimum width of 3.70m. To ensure plenty of natural light and uninhibited views of the exterior, large areas of glazing were installed on all elevations, while sun shading was achieved mainly through stainless steel messes, selected because, while they exclude approximately 60% of direct sunlight, they allow for uninterrupted views of the surrounding landscape. Location: N. Kifissia, Athens | Architectural Design team: Sofia Zioga, Mari-Pierre Avgeri, Zoi Kallianou, George Atsalakis, Aggeliki Kollia, Natalia Moschakou | Structural Design (reinforced concrete): OMETE S.A. | Structural Design (steel structures): Andreas Kouzelis | Electromechanical Design: LDK S.A. | Photographs: Nikos Daniilidis | Site area: 12.153m² | Total Built area: 10.000m² | Design - Documentation: 2004 - 2007 | Construction Completed: 2009

Συγκρότημα Κτιρίων Γραφείων Το συγκρότημα γραφείων καταλαμβάνει ένα οικοδομικό τετράγωνο και απαρτίζεται από δύο οικόπεδα που ανήκουν σε διαφορετικούς ιδιοκτήτες. Αποτελείται από τρία κτίρια που σχηματίζουν δύο ανεξάρτητους τριώροφους κτιριακούς όγκους, με ενιαίους κοινόχρηστους χώρους. Το τριγωνικό σχήμα του οικοδομικού τετραγώνου οδήγησε στην επιλογή τοποθέτησης των κτιριακών μαζών στην εξωτερική περίμετρο των οικοπέδων. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται αφενός μεν γραμμική ανάπτυξη των γραφειακών χώρων κατά μήκος των περιμετρικών οδών και αξιοποίηση της προσφερόμενης θέας, αφετέρου δε ο «υποχρεωτικά ακάλυπτος» χώρος των οικοπέδων ενοποιείται σε κεντρική κοινόχρηστη πλατεία, που έχει προσβάσεις από δύο οδούς. Οι είσοδοι των τριών κτιρίων βρίσκονται επί της πλατείας, γύρω από την οποία διατάσσονται επίσης τα κλιμακοστάσια και οι διάδρομοι εσωτερικής κυκλοφορίας. Η γραμμική ανάπτυξη των όγκων, ο κάνναβος υποστυλωμάτων μήκους 6,70 που επιλέχθηκε ώστε να υπάρχει ευελιξία στις εσωτερικές διαιρέσεις (ακέραια πολλαπλάσια των 3,35 μ.), καθώς επίσης και οι επιθυμητές επιφάνειες υαλοστασίων καθόρισαν την ογκολογική διαμόρφωση του συγκροτήματος. Μεγάλα υαλοστάσια υπάρχουν στη νότια και ανατολική πλευρά του συγκροτήματος. Η ηλιοπροστασία – σκιασμός των υαλοστασίων επιτυγχάνεται με μόνιμες κατακόρυφες ή οριζόντιες μεταλλικές κατασκευές που φέρουν προστεγάσματα ή πολυκαρβονικά φύλλα, στην κατάλληλη μορφή και διάταξη, ώστε ν’ αποκόπτουν το μεγαλύτερο μέρος της άμεσης πρόσπτωσης της ηλιακής ακτινοβολίας κατά τους θερινούς μήνες. Στις δυτικές όψεις του συγκροτήματος υπάρχουν αναλογικά λιγότερα ανοίγματα. Θέση έργου: Αμαλιάδος, Καϊάφα & Καλαβρύτων, Ν. Κηφισιά, Aθήνα | Συνεργάτες Αρχιτέκτονες: Χρυσάνθη Μαυραγάνη, Γιώργος Μπάκουλης, Πόλυ Γεωργιάδου | Στατική μελέτη (Οπλ. Σκυρόδεμα): Παύλος Μαλανδράκης | Στατική μελέτη (Μεταλλικοί Φορείς): Ανδρέας Κουζέλης | Ηλεκτρομηχανολογική μελέτη: ΗΛΜΜΕ | Φωτογραφίες: Νίκος Δανιηλίδης | Επιφάνεια οικοπέδων: 1.173m2 | Συνολική δομημένη επιφάνεια: 2.000m2 | Χρόνος μελέτης: 1998-2000 | Έτος αποπεράτωσης κατασκευής: 2001

Office block The brief called for an office block that would occupy one town block, built on two sites belonging to different owners. The office block is comprised of two independent three-storey volumes that share unified open-air spaces. Due to the block’s triangular shape, the building volumes were placed around the perimeter of the site, in order to achieve their linear development paralleling the surrounding streets and to take advantage of the surrounding view, while the unbuilt interior section of the site was converted into a common-use enclosed courtyard, towards which face the buildings’ entrances and internal circulation spaces (staircases, corridors). The volumetric formation of the block was determined by the desired linear development of the volumes, and the adoption of a 6.70 m column grid, chosen to allow for flexibility in the interior partitioning of open-space levels using subdivisions of multiples of 3.35 m. A final, key design consideration was the request for plenty of natural light and uninhibited views for most interior spaces, which resulted in large areas of glazing installed on the south and east elevations of the block. This, in a country of frequent and intense sunshine, necessitated extensive sun shading, which was achieved with the use of permanent vertical or horizontal canopies and vertical screens of corrugated metal or polycarbonate sheets, supported by metal trusses. Correspondingly fewer openings were installed in the block’s west elevations. Location: Amaliados, Kaiafa & Kalavriton, N. Kifissia, Athens | Architectural Design team: Chrissanthi Mavragani, George Bakoulis, Poli Georgiadou | Structural Design (reinforced concrete): Pavlos Malandrakis | Structural Design (steel structures): Andreas Kouzelis | Electromechanical Design: ILMME | Photographs: Nikos Daniilidis | Site area: 1.173m2 | Total Built area: 2.000m2 | Design - Documentation: 19982000 | Construction Completed: 2001 74

Η λεπτομέρεια είναι βασικό συστατικό στοιχείο κάθε έργου και απαιτεί μεγάλη προσοχή, ευαισθησία και πειθαρχία, είτε πρόκειται για μεμονωμένο σημείο του έργου, είτε για τυπικά επαναλαμβανόμενα στοιχεία. Detail is a key component of every project and requires great care, sensitivity and discipline, whether it concerns a specific, isolated point of the project, or more typical, repeated elements.

Η ποιότητα της κατασκευής δεν έχει να κάνει απαραίτητα με το κόστος της, δηλαδή τα ακριβά υλικά δεν δίνουν απαραίτητα ποιότητα στην κατασκευή. Η αρτιότητα όμως του έργου έχει να κάνει και με τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες και απαιτεί πρακτικότητα, τεχνογνωσία και ικανότητα τόσο του αρχιτέκτονα όσο και του κάθε εμπλεκόμενου στην κατασκευή. The quality of a project is not necessarily related to its cost; that is to say, expensive materials do not necessarily elevate the quality of work. The integrity of work has to do also with detailing and demands practicality, technical expertise and skill, not only from the architect, but from everyone involved in the construction process.

Είμαστε επιφυλακτικοί στις στερεότυπες χωρικές εκφράσεις που προκύπτουν από παραδοσιακά κοινωνικά μοντέλα, μιας και τα κοινωνικά μοντέλα σήμερα είναι ασαφή και μετασχηματίζονται συνεχώς. Βασικό μας μέλημα λοιπόν, είναι να παράγουμε χωρικές ποιότητες που να αγγίζουν τις αισθήσεις.

We approach the stereotypical spatial expressions derived from traditional social models with a degree of caution, since social models today are ambiguous and undergoing constant transformation. Our main concern therefore is to produce spatial qualities that appeal to the senses.

Εξοχική κατοικία Η εξοχική κατοικία βρίσκεται σε παραθαλάσσια ημιαστική περιοχή, που έχει κυρίως δομηθεί χωρίς πολεοδομικό σχέδιο. Βασικός στόχος του σχεδιασμού ήταν αφενός μεν να δημιουργηθούν ευχάριστες εσωτερικές οπτικές ώστε να αποφευχθεί η άμεση επαφή με το κτισμένο περιβάλλον στο ισόγειο, αφετέρου δε να εξασφαλιστούν οι οπτικές φυγές προς τη θάλασσα και το φυσικό τοπίο στον πρώτο όροφο. Η κατοικία σχεδιάστηκε στη λογική των συνεχών εναλλαγών μεταξύ κλειστών στεγασμένων και υπαίθριων χώρων που δημιουργούν τόπους διαβίωσης με διαφορετικούς βαθμούς ιδιωτικότητας. Ενώ το ισόγειο σε συνδυασμό με τις φυτεύσεις είναι περίκλειστο, ο όροφος «ανοίγει» προς τη θάλασσα. Οι εσωτερικοί χώροι είναι περιορισμένοι και σχηματίζουν δύο όγκους που συνδέονται με κλειστό διάδρομο στον α’ όροφο. Η επιλογή των υλικών κατασκευής έγινε με γνώμονα την απαίτηση για ελάχιστη συντήρηση. Οι κτιριακοί όγκοι κατασκευάστηκαν από εμφανές σκυρόδεμα, τα δάπεδα είναι ξύλινα, ενώ άλλα στοιχεία, όπως κλιμακοστάσιο, βεράντες κ.λπ. είναι σιδηρές κατασκευές γαλβανιζέ. Θέση έργου: Αυλάκι, Πόρτο Ράφτη, Αττική | Συνεργάτες Αρχιτέκτονες: Μαρία Παγώνα, Μαρία Κοζύρη | Στατική μελέτη: Παύλος Μαλανδράκης | Ηλεκτρομηχανολογική μελέτη: EMG Π. Γουρδουπάρης – Δ. Μαρκόζης & Συνεργάτες | Φωτογραφίες: Νίκος Δανιηλίδης | Επιφάνεια οικοπέδου: 382,17 m2 | Συνολική δομημένη επιφάνεια: 280,20 m2 | Χρόνος μελέτης: 2001 | Έτος αποπεράτωσης κατασκευής: 2003

Two-family vacation house The brief called for a house located in a coastal suburban area near Athens where construction has mostly taken place outside any urban planning scheme. The key design issue was the creation of pleasing internal and external sightlines that would isolate the property from the anarchically built surrounding environment on the ground level, and take full advantage of the surrounding landscape and especially the sea view on the first level. Conceptually, the design aimed for a succession of indoor and outdoor spaces that would combine to create living spaces of varying degrees of privacy. On the ground level, the shape of the outdoor spaces, assisted by judicious planting, creates a private enclosed courtyard, while the verandah on the first level provides an uninhibited view of the sea. The limited interior spaces form two volumes connected via a corridor on the first level. The choice of materials was based on the owners’ preference for minimum maintenance requirements: building volumes of exposed concrete, wood flooring, while structures such as the main staircase and verandahs were constructed from galvanized steel. Location: Avlaki, Porto Rafti, Attica | Architectural design team: Maria Pagona, Maria Koziri | Structural design: Pavlos Malandrakis | Electromechanical Design: EMG P. Gourdouparis – D. Markozis & Associates | Photographs: Nikos Daniilidis | Site area: 382,17 m2 | Total Built area: 280,20 m2 | Design - Documentation: 2001 | Construction Completed: 2003 87

Συγκρότημα κατοικιών Το τετραώροφο συγκρότημα σχεδιάστηκε για λογαριασμό κατασκευαστικής εταιρείας με το σύστημα της αντιπαροχής. Αποτελείται από δύο ανεξάρτητους κτιριακούς όγκους που περιλαμβάνουν έξι μεζονέτες στο ισόγειο και τον α’ όροφο και έξι διαμερίσματα στον β’ και γ’ όροφο. Η σύνδεση των δύο όγκων γίνεται στους δύο τελευταίους ορόφους μέσω εναέριου διαδρόμου. Ο ακάλυπτος χώρος μεταξύ των κτιριακών όγκων διαμορφώνεται σε κοινόχρηστο κήπο με πισίνα. Στην ογκολογική διαμόρφωση του συγκροτήματος τέθηκαν διάφορα ζητήματα, όπως: - Ανομοιόμορφες κατακόρυφες κατανομές χρήσεων λόγω κτιριολογικού προγράμματος. - Επιθυμία του εργοδότη για όσο το δυνατόν περισσότερους εξώστες με διαφορετικά εμβαδά. - Μικρές δυνατότητες ογκολογικής ανάπτυξης λόγω της επιλογής για εκτεταμένο ακάλυπτο χώρο. Για την επίλυση των παραπάνω ζητημάτων, χρησιμοποιήθηκε η εξής μεθοδολογία: Το ύψος των κτιριακών όγκων διαιρέθηκε σε δύο οριζόντιες ζώνες. Στην πρώτη οριζόντια ζώνη (ισόγειο – α’ όροφος) εμφανίζεται ο κάνναβος των υποστυλωμάτων στις όψεις. Με τον τρόπο αυτό οι επιφάνειες των δύο ορόφων διαιρούνται σε κατακόρυφες στήλες και τα κουφώματα, εξώστες και ημιυπαίθριοι διατάσσονται ελεύθερα, σύμφωνα με τις εσωτερικές λειτουργίες στις οποίες αντιστοιχούν. Η δεύτερη οριζόντια ζώνη (β’ και γ’ όροφος) εκφράζεται αφενός μεν, με πετάσματα από σκυρόδεμα, περισσότερο ή λιγότερο συμπαγή, που έχουν στόχο την οπτική ενοποίηση των εξωστών των υπνοδωματίων, αφετέρου δε, με κατακόρυφη ομαδοποίηση των εξωστών των χώρων διημέρευσης, που εξέχουν από την υπόλοιπη οικοδομική μάζα. Οι περιοχές των χώρων διημέρευσης εντοπίζονται επίσης ογκολογικά, με εξάρσεις των οροφών και στέγες. Θέση έργου: 28ης Οκτωβρίου & Δωδεκανήσου, Βριλήσσια, Αθήνα | Συνεργάτες Αρχιτέκτονες: Χρυσάνθη Μαυραγάνη, Πόλυ Γεωργιάδου | Στατική μελέτη: Παύλος Μαλανδράκης – Κώστας Παπαδόπουλος | Ηλεκτρομηχανολογική μελέτη: EMG Π. Γουρδουπάρης – Δ. Μαρκόζης & Συνεργάτες | Φωτογραφίες: Νίκος Δανιηλίδης | Επιφάνεια οικοπέδου: 1902,06 m2 | Συνολική δομημένη επιφάνεια: 2.986,19 m2 | Χρόνος μελέτης: 1999 | Έτος αποπεράτωσης κατασκευής: 2002

Housing complex This housing complex was designed for a Greek construction company and consists of two independent four-level building volumes connected with open-air corridors on the second and third level. The space between the two buildings has been developed into a communal garden which includes a swimming pool. The volumetric treatment of the project was determined by the following considerations: the dissimilar functional arrangement on each floor of the building (i.e. two-level independent houses on the ground and first level and apartments on the second and third levels), the desire for maximum verandah space, which varies in size depending on the use of the room that the verandah adjoins, the desire for minimum site coverage in order to provide space for the communal garden. In response to these considerations, the building was divided into two horizontal zones along its height. The first horizontal zone (ground and first level) was formed by revealing the structural column grid, resulting in the surfaces of the lower levels creating vertical bands which contain the windows, balconies and semi-enclosed spaces, sized independently from each other in accordance with their function. The second horizontal zone (second and third level) was expressed by both the use of more or less solid vertical concrete planes that visually unite the verandahs of secondary spaces, and by horizontal and vertical elements that project from the main building volume to enclose the verandahs associated with the living spaces. The living areas are also emphasized through the use of elevated ceilings and curved roofs. Location: 28 October & Dodekanissou, Vrilissia, Athens | Architectural Design team: Chrisanthi Mavragani, Poli Georgiadou | Structural design: Pavlos Malandrakis – Kostas Papadopoulos | Electromechanical Design: EMG P. Gourdouparis – D. Markozis & Associates | Photographs: Nikos Daniilidis | Site area: 1902,06 m2 | Total Built area: 2.986,19 m2 | Design - Documentation: 1999 | Construction Completed: 2001 96

100

101

102

103

104

Συγκρότημα κατοικιών Το έργο αφορά το σχεδιασμό ενός συγκροτήματος διαμερισμάτων και μεζονετών για λογαριασμό κατασκευαστικής εταιρείας με το σύστημα της αντιπαροχής. Το κτιριακό συγκρότημα αποτελείται από μια πολυκατοικία έντεκα διαμερισμάτων και δύο ανεξάρτητες μεζονέτες. Ο υπόγειος χώρος περιλαμβάνει θέσεις στάθμευσης αυτοκινήτων, αποθήκες και μηχανολογικούς χώρους. Το όλο συγκρότημα δεν εξαντλεί την επιτρεπόμενη κάλυψη, αφήνοντας μεγάλο τμήμα του οικοπέδου αδόμητο. Οι υπαίθριοι χώροι (κήπος) διαμορφώνονται παράλληλα προς τους δρόμους και στο εσωτερικό του οικοπέδου. Ο κτιριακός όγκος του συγκροτήματος διαμερισμάτων αναπτύσσεται παράλληλα με την οδό Φλωρίνης, όπου είναι και η κύρια είσοδός του. Οι όροφοι εξυπηρετούνται από ένα κεντρικό κλιμακοστάσιο το οποίο διαιρεί την πολυκατοικία σε δύο όγκους, ο ένας εκ των οποίων αναπτύσσεται βορειοανατολικά και ο άλλος νοτιοδυτικά (σε σχήμα Γ). Ο κτιριακός όγκος των μεζονετών αναπτύσσεται παράλληλα με την οδό 28ης Οκτωβρίου. Από τη διαφορά μεγέθους μαζών μεταξύ μεζονετών και συγκροτήματος διαμερισμάτων προέκυψε και η ανάγκη συσχέτισης και υψομετρικής διαβάθμισης των κατασκευών, με τη λογική ότι μία απλή παράθεση ανεξάρτητων όγκων δεν δημιουργεί οπτικά και εννοιολογικά ένα σύνολο. Το άλλο ζήτημα που τέθηκε προς επίλυση ήταν η σαφήνεια και η λειτουργική ομαδοποίηση των όγκων. Επιλέχθηκε λοιπόν να δημιουργηθούν επάλληλα ή τεμνόμενα επίπεδα που να εκφράζουν οπτικά λειτουργίες των εσωτερικών χώρων. Στα επίπεδα που σχηματίστηκαν, από κατακόρυφα ή οριζόντια πετάσματα και εξώστες, εναλλάσσονται τα κενά με τα πλήρη, οι ανοιχτοί με τους κλειστούς χώρους, τα συμπαγή τμήματα με τα διάφανα, εις τρόπον ώστε να οριοθετούνται οι μάζες προς το δρόμο και να τονίζεται η γραμμικότητα της κατασκευής. Θέση έργου: 28ης Οκτωβρίου και Φλωρίνης, Βριλήσσια, Αθήνα | Συνεργάτες Αρχιτέκτονες: Γιώργος Μπάκουλης, Φιλιώ Κεσκίνη | Στατική μελέτη: Παύλος Μαλανδράκης | Ηλεκτρομηχανολογική μελέτη: EMG Π. Γουρδουπάρης – Δ. Μαρκόζης & Συνεργάτες | Φωτογραφίες: Γιάννης Δημότσης, Νίκος Δανιηλίδης | Επιφάνεια οικοπέδου: 1.874,23 m2 | Συνολική δομημένη επιφάνεια: 3.077,28 m2 | Χρόνος μελέτης: 2001 | Έτος αποπεράτωσης κατασκευής: 2002 - 2004

Housing complex This complex, consisting of an apartment block of eleven flats, and two self-contained maisonettes, was designed for a Greek construction company. Parking spaces, storage spaces and utility areas are located on an underground level which extends throughout most of the site. Open-air spaces and gardens are situated along the surrounding streets and in the middle of the site, while the apartment block volume is set parallel to Florinis Street, where its main entrance is situated. A central staircase, accessible through the main entrance, divides the apartment block into two volumes, one stretching towards the northeast and one towards the southwest side of the plot, resulting in an L-shaped form, while the ground level apartments have independent entrances via the street. The maisonettes are placed symmetrically along a central axis which runs peprendicularly to 28 October Street. The difference in scale between the volumes of the apartment block and the maisonettes necessitated a design attempt to visually relate them and to introduce gradients to the structures (since a simple juxtaposition of independent volumes would not exhibit visual and conceptual continuity), while addressing issues regarding the clarity and functional grouping of the volumes. The solution was the construction of sets of superimposed or intersecting concrete planes that would visually represent the functions of the interior spaces. Throughout these horizontal and vertical projecting planes alternate gaps, closed and open spaces, solid and clear sections which define the project’s exterior as viewed from the street, and accentuate the linearity of the structure. Location: 28th October & Florinis, Vrilissia, Athens | Project Architects: George Bakoulis, Filio Keskini | Structural design: Pavlos Malandrakis | Electromechanical Design: EMG P. Gourdouparis – D. Markozis & Associates | Photographs: Yiannis Dimotsis, Nikos Daniilidis | Site area: 1.874,23 m2 | Total Built area: 3.077,28 m2 | Design - Documentation: 2001 | Construction Completed: 2004 105

106

107

108

109

Συγκρότημα κατοικιών Το συγκρότημα διαμερισμάτων και μεζονετών σχεδιάστηκε για λογαριασμό κατασκευαστικής εταιρείας με το σύστημα της αντιπαροχής σε γωνιακό οικόπεδο. Το συγκρότημα αποτελείται από πολυκατοικία τεσσάρων διαμερισμάτων και δύο ανεξάρτητες μεζονέτες. Ο υπόγειος χώρος του συγκροτήματος εκτείνεται σε μεγάλο τμήμα του ακάλυπτου χώρου και περιλαμβάνει θέσεις στάθμευσης ΙΧ αυτοκινήτων, αποθήκες και μηχανολογικούς χώρους. Το συγκρότημα σχηματίζεται από δύο κτιριακούς όγκους που αναπτύσσονται παράλληλα στον κύριο άξονα του οικοπέδου και έχουν ανεξάρτητες προσβάσεις. Οι κύριες επιλογές κατά τον σχεδιασμό ήταν οι εξής: – Περιορίστηκε η κάλυψη ώστε να αυξηθούν οι ελεύθεροι χώροι και να διατηρηθεί το μεγαλύτερο μέρος της υπάρχουσας βλάστησης, η οποία ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη στη δυτική πλευρά του οικοπέδου. – Η τοποθέτηση των κτιριακών μαζών έγινε με βάση την επιδιωκόμενη εναρμόνιση των κτιρίων με τα κτίρια των όμορων και γειτονικών οικοπέδων σε συνδυασμό με την αξιοποίηση του προσανατολισμού και της θέας. Με αυτή τη λογική διαβαθμίστηκαν επίσης τα ύψη των όγκων και των αρχιτεκτονικών στοιχείων, αυξανόμενα σταδιακά από τον κύριο οδικό άξονα προς το εσωτερικό του οικοπέδου. – Η επεξεργασία της ογκολογίας έγινε με επάλληλα ή τεμνόμενα επίπεδα που σχηματίζονται από πετάσματα, πέργκολες και εξώστες. Ο όγκος των μεζονετών ενοποιήθηκε με τον όγκο της πολυκατοικίας με τρία πετάσματα καθ’ ύψος, που λειτουργούν ως βασική επιφάνεια ανάπτυξης των υπόλοιπων κατασκευών. Το συγκρότημα έχει φέροντα οργανισμό από οπλισμένο σκυρόδεμα και τοιχοποιίες πλήρωσης οπτοπλινθοδομής. Οι πέργκολες και τα λοιπά ηλιοπροστατευτικά στοιχεία είναι κατασκευασμένα από οπλισμένο σκυρόδεμα και μεταλλικές διατομές. Θέση έργου: 28ης Οκτωβρίου & Θράκης, Βριλήσσια, Αθήνα | Συνεργάτες Αρχιτέκτονες: Γιώργος Ατσαλάκης, Αγγελική Κόλλια | Στατική μελέτη: Παύλος Μαλανδράκης | Ηλεκτρομηχανολογική μελέτη: EMG Π. Γουρδουπάρης – Δ. Μαρκόζης & Συνεργάτες | Φωτογραφίες: Νίκος Δανιηλίδης | Επιφάνεια οικοπέδου: 1.050m² | Συνολική δομημένη επιφάνεια: 1.610 m² | Χρόνος μελέτης: 2005 – 2006 | Έτος αποπεράτωσης κατασκευής: 2009 110

Housing complex This housing complex was designed for a Greek construction company on a corner plot in Vrilissia. It consists of an apartment block containing four units, and two self-contained maisonettes, with an underground level extending throughout a large area of the plot, where parking spaces, storage spaces and utility areas are located. The complex consists of two volumes arranged parallel to the main axis of the plot, with an independent entrance for each volume. The main design choices focused on: – Minimizing site coverage in order to increase open-air spaces and maintain most of the site’s existing vegetation, which was particularly dense along the west side of the plot. – Aligning the building volumes in harmony with the buildings of the adjacent and surrounding plots while maximizing their orientation and available views. With this in mind, the heights of both the volumes themselves and their various architectural elements were graded, to rise gradually from the main road towards the interior of the property. – In terms of volumetric treatment, using panels, pergolas and balconies to create superimposed or intersecting planes. The maisonettes volume was joined to that of the apartment block via three horizontal beams that function as the basis for the development of the remaining structures. The complex has a load-bearing structure of reinforced concrete and a brick-wall shell, while the pergolas and other sun shading elements are made of reinforced concrete and metal profiles. Location: 28 October & Thrakis, Vrilissia, Athens | Project Architects: George Atsalakis, Ageliki Kollia | Structural design: Pavlos Malandrakis | Electromechanical Design: EMG P. Gourdouparis – D. Markozis & Associates | Photographs: Nikos Daniilidis | Site area: 1.050m² | Total Built area: 1.610 m² | Design - Documentation: 2005 – 2006 | Construction Completed: 2009

111

112

113

114

115

Δίδυμες κατοικίες Το έργο αφορά τον σχεδιασμό δύο κατοικιών σε μεσαίο οικόπεδο. Οι κατοικίες σχεδιάστηκαν συμμετρικά ως προς τον διαμήκη άξονα του οικοπέδου. Το κτίριο αναπτύσσεται σε τρία υπέργεια επίπεδα και ένα υπόγειο. Η πρόσβαση γίνεται από το ισόγειο αλλά και από το υπόγειο, μέσω του κοινόχρηστου χώρου στάθμευσης οχημάτων. Το κεντρικό σκεπτικό, που οδήγησε στην τελική μορφή του κτιρίου, προήλθε από την παρατήρηση της συνολικής όψης που σχηματίζουν τα κτίρια σε όλο το μήκος της οδού. Οι έντονες διαφορές όσον αφορά την μορφή, τα ύψη, τα χρώματα κ.λπ. μεταξύ των κτιρίων, κατά μήκος της πλευράς που βρίσκεται το οικόπεδο, αποτέλεσαν την αφορμή για να επιλεγεί μία μορφή κτιρίου η οποία δεν προσπαθεί να προβάλλει τον εαυτό της, προσθέτοντας ένα ακόμα λεξιλόγιο στα ήδη υπάρχοντα, αλλά επιδιώκει μάλλον να αποτελέσει μια παύση στην ανάγνωση της άρρυθμης σε σύνολο παράθεσης. Η εφαρμογή του κεντρικού σκεπτικού οδήγησε στην τοποθέτηση της κτιριακής μάζας υποχώρηση από την οικοδομική γραμμή. Στο επίπεδο της οικοδομικής γραμμής και στο ύψος του δώματος σχεδιάστηκε ένα οριζόντιο κούτελο που εδράζεται κυρίως σε δυο πλευρικούς τοίχους – πετάσματα στα όρια του οικόπεδου. Η ενότητα κούτελο – πλευρικά πετάσματα οριοθετεί την κατασκευή ως προς τα όμορα κτίρια και τον δρόμο. Τόσο η υποχώρηση των όγκων στο δεύτερο όροφο, όσο και η επιλογή του λευκού χρώματος των επιφανειών εντείνουν το φαινόμενο. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή είναι τα συνήθη, ήτοι: φορέας οπλισμένου σκυροδέματος, τοιχοποιίες πλήρωσης, οπτοπλινθοδομή με επίχρισμα, εξωτερικά κουφώματα αλουμινίου και ως επί το πλείστον τσιμεντοκονίες για τα δάπεδα . Θέση έργου: Πάτημα Χαλανδρίου, Αθήνα | Συνεργάτες Αρχιτέκτονες: Γιώργος Ατσαλάκης, Απόστολος Γούλας | Στατική μελέτη: Παύλος Μαλανδράκης | Ηλεκτρομηχανολογική μελέτη: Περικλής Γουρδουπάρης | Εσωτερική Διακόσμηση: Π. Στεργίου | Φωτογραφίες: Ι. Νικολαρεϊζη | Επιφάνεια οικοπέδου: 630,00m² | Συνολική δομημένη επιφάνεια: 918,85m² | Χρόνος μελέτης: 2005 - 2006 | Έτος αποπεράτωσης κατασκευής: 2009

Twin houses The brief called for the design of twin houses. The houses are arranged symmetrically with respect to the plot’s longitudinal axis, extending over three aboveground and one underground level, with entrances at both the ground and underground level (in the second case, through the communal parking area). The central design choice which led to the building’s final form came though close study of the combined effect of the front elevations of the buildings along the length of the particular street. The pronounced differences between buildings (in terms of form, height, colour, etc.) provided the impetus for the design of a form that does not draw attention to itself, simply adding yet another architectural vocabulary to the existing ones, but rather seeks to provide a pause to the arrhythmic display of successive styles. Applying this design led to placing the building volume in relative retreat to the presiding line of buildings. A horizontal beam was built along this line, anchored on two side walls that run along the property’s boundaries, a structure that defines the building’s relationship to the adjacent buildings and street, aided by both the receding volumes of the second level and the choice of white surfaces for the front elevation. The materials used in construction were local standards: load-bearing structure of reinforced concrete, plastered brick-wall shell, exterior aluminum frames and cement screed for most flooring. Location: Patima Chalandriou, Athens | Architectural Design team: George Atsalakis, Apostolow Goulas | Structural design: Pavlos Malandrakis | Electromechanical Design: Periklis Gourdouparis | Interior Design: Penny Stergiou | Photographs: Ioanna Nikolareizi | Site area: 630,00m² | Total Built area: 918,85m² | Design - Documentation: 2005 - 2006 | Construction Completed: 2009 116

Η οργάνωση της κατοικίας δεν είναι ένα καθαρά λειτουργικό θέμα. Ο λειτουργικός παράγοντας διευθετείται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, που ποικίλουν ανάλογα με τους χρήστες. Η διευθέτηση αφορά κυρίως τις συνήθειες και την ιδιοσυγκρασία των χρηστών, όπως επίσης και το περιβάλλον ένταξης της κατοικίας. The organization of a residence is not purely an issue of function. Functionality is achieved in a number of different ways, which vary depending on the users, according to their habits and idiosyncrasies, as well as on the environment the residence will be integrated into.

117

118

119

120

121

122

123

124

125

Ο αρχιτέκτονας θέτει συνεχή ερωτήματα σχετικά με τις πιθανότητες και τις δυνατότητες τού να φτιάξει εκείνο ή το άλλο και δημιουργεί πολλές παραλλαγές για το ίδιο θέμα. Από την ανάλυση των δεδομένων μέσα από ένα παιχνίδι εναλλακτικών θεμελιώνονται οι κανόνες που διέπουν το έργο. Από ’κει και πέρα ο χρήστης καλείται να «παίξει» με τους κανόνες αυτούς. The architect is constantly asking questions about the possibility and potentiality of building something or other, and creates a number of variations on the same theme. The analysis of data through creative play with alternatives establishes the rules imposed on the project. From there on, the user is called upon to ‘play’ within these rules. 126

Κατοικία στην Πεντέλη Σε μεσαίο οικόπεδο με κλίση 45% ζητήθηκε να επανασχεδιαστεί κατοικία σε υφιστάμενο φορέα οπλισμένου σκυροδέματος. Ζητούμενα από τους ιδιοκτήτες ήταν η πλήρης εσωτερική και εξωτερική αναδιαμόρφωση, με τις ελάχιστες δυνατές αποξηλώσεις στις υπάρχουσες φέρουσες κατασκευές (φορέας, περίφραξη, διαμορφωμένα επίπεδα περιβάλλοντος χώρου) και τη μέγιστη αξιοποίηση της θέας. Η κατοικία λόγω υψομετρικών διαφορών αναπτύσσεται κλιμακωτά σε τέσσερα επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο της κατοικίας τοποθετήθηκαν η είσοδος, ο χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων και το λεβητοστάσιο. Στο δεύτερο επίπεδο τοποθετήθηκαν ένα δευτερεύον καθιστικό, ο ξενώνας και βοηθητικές λειτουργίες. Στο τρίτο επίπεδο τοποθετήθηκαν το κυρίως καθιστικό, η τραπεζαρία και η κουζίνα και τέλος στο τέταρτο επίπεδο τοποθετήθηκαν τα υπνοδωμάτια και το γραφείο. Ευμεγέθη υαλοστάσια τοποθετήθηκαν στη βορειοδυτική πλευρά του κτιρίου στα επίπεδα β’, γ’, δ’, ώστε να αξιοποιείται η θέα και στη νότιοδυτική πλευρά, στο γ’ επίπεδο, ώστε να συνδέονται οπτικά και λειτουργικά οι χώροι διημέρευσης με τον ακάλυπτο χώρο του οικοπέδου που περιλαμβάνει και πισίνα. Το κέλυφος του κτιρίου απλοποιήθηκε σε ένα ορθογωνικό όγκο με τον εγκιβωτισμό της υποχρεωτικής στέγης. Ο εξώστης του δ’ επιπέδου διαμορφώθηκε με ξυλοκατασκευές σε ορθογωνικό επίσης όγκο που εξέχει του κτιρίου. Ο εξώστης του γ’ επιπέδου ενοποιήθηκε οπτικά με τα τοιχεία αντιστήριξης του περιβάλλοντος χώρου, και λειτουργικά με τον ακάλυπτο χώρο του γ’ επιπέδου. Τα τελικά υλικά κατασκευής – επένδυσης του εξωτερικού κελύφους περιορίστηκαν σε σύστημα εξωτερικής θερμομόνωσης, με το οποίο επενδύθηκε ο κύριος όγκος του κτιρίου και ορθομαρμαρώσεις ή ξυλεπενδύσεις για την περίφραξη και τον εξώστη του α’ ορόφου. Θέση έργου: Πεντέλη, Αθήνα | Συνεργάτες Αρχιτέκτονες: Σοφία Ζιώγα, Μαρία Σπανιόλα, Ναταλία Μοσχάκου | Ηλεκτρομηχανολογική μελέτη: Σπύρος Κοτζιάς | Φωτογραφίες: Νίκος Δανιηλίδης | Επιφάνεια οικοπέδου: 585m² | Συνολική δομημένη επιφάνεια: 473m² | Χρόνος μελέτης: 2005 -2007 | Έτος αποπεράτωσης κατασκευής: 2008

Private house in Penteli The architects were asked to redesign a house on an existing load-bearing structure of reinforced concrete in a plot on the mountain of Penteli, located on a 45% slope. The owner requested a complete redesign of both the interior and exterior compared to the original plans, with alterations to the existing structure kept to a minimum. The house is arranged over four levels and the garden over three, in order to take full advantage of the view of Athens from both indoors and outdoors. The entrance, parking space and boiler room occupy the first level, with a secondary living room, guestroom and pool utilities arranged on the second level. The third level consists of the main living room, the dining room and the kitchen, while the bedrooms and study are located on the fourth level. Large areas of glazing were installed on levels two, three and four of the northwest elevation to maximize the available view, and level three of the northwest elevation, to link the indoor living spaces with the exterior space and the swimming pool. The external shell was simplified into two rectangular volumes: the main house, and the fourth level verandah-study. The house and supporting walls on the garden levels were treated as parts of a unified design, and a total of three materials were used for all external surfaces: an exterior insulation plaster system, wood and marble cladding, and marble flooring. Location: Penteli, Athens | Architectural design team: Sofia Zioga, Maria Spaniola, Natalia Moschakou | Electromechanical Design: Spiros Kotzias | Photographs: Nikos Daniilidis | Site area: 585m² | Total Built area: 473m² | Design - Documentation: 2005 - 2007 | Construction Completed: 2008 127

128

129

130

131

132

133

134

ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ

AWARDS

Διοργανωτής: MIES VAN DER ROHE FOUNDATION Διαγωνισμός: ΒΡΑΒΕΙΑ MIES VAN DER ROHE 2003 Συμμετέχον Εργο: “ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΚΤΙΡΙΩΝ ΓΡΑΦΕΙΩΝ” Διάκριση: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΥΠΟΨΗΦΙΟΤΗΤΑ Χρονολογία: ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2002

Organizer: MIES VAN DER ROHE FOUNDATION Competition: 2003 MIES VAN DER ROHE AWARDS Entry Project: “OFFICE COMPLEX” Distinction: HELLENIC NOMINATION Date: WINTER 2002

Διοργανωτής: MIES VAN DER ROHE FOUNDATION Διαγωνισμός: ΒΡΑΒΕΙΑ MIES VAN DER ROHE 2005 Συμμετέχον Εργο: “ ΕΞΟΧΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ” Διάκριση: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΥΠΟΨΗΦΙΟΤΗΤΑ Χρονολογία: ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2004

Organizer: MIES VAN DER ROHE FOUNDATION Competition: 2005 MIES VAN DER ROHE AWARDS Entry Project: “TWO FAMILY VACATION HOUSE” Distinction: HELLENIC NOMINATION Date: WINTER 2004

Διοργανωτής: ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ (Ε.Ι.Α.) Διαγωνισμός: ΒΡΑΒΕΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ 2004 Συμμετέχον Εργο: “ΕΞΟΧΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ” Διάκριση: ΠΡΩΤΟ ΒΡΑΒΕΙΟ ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ “ΚΑΤΟΙΚΙΑ” Χρονολογία: ΑΝΟΙΞΗ 2005

Organizer: HELLENIC INSTITUTE OF ARCHITECTURE Competition: ARCHITECTURAL AWARDS 2004 Entry Project: “TWO FAMILY VACATION HOUSE” Distinction: AWARD FOR BEST HOUSE OF THE YEARS 1999 – 2004 Date: SPRING 2005

Διοργανωτής: ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ (Ε.Ι.Α.) Διαγωνισμός: ΒΡΑΒΕΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ 2004 Συμμετέχον Εργο: “ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΚΤΙΡΙΩΝ ΓΡΑΦΕΙΩΝ” Διάκριση: ΤΙΜΗΤΙΚΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ Χρονολογία: ΑΝΟΙΞΗ 2005

Organizer: HELLENIC INSTITUTE OF ARCHITECTURE Competition: ARCHITECTURAL AWARDS 2004 Entry Project: “OFFICE COMPLEX” Distinction: “SHORTLISTED” NOMINATION Date: SPRING 2005

Διοργανωτής: WORLD ARCHITECTURAL FESTIVAL (WAF) Διαγωνισμός: WORLD ARCHITECTURAL FESTIVAL AWARDS 2008 Συμμετέχον Εργο: “ FOUR HOUSES “ (ΤΕΣΣΕΡΕΙΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ) Διάκριση: “SHORTLISTED” ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ “PRIVATE HOUSE” Χρονολογία: ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2008

Organizer: WORLD ARCHITECTURAL FESTIVAL (WAF) Competition: WORLD ARCHITECTURAL FESTIVAL AWARDS 2008 Entry Project: “FOUR HOUSES” Distinction: “WAF SHORTLISTED” NOMINATION IN THE “PRIVATE HOUSE” CATEGORY Date: AUTUMN 2008

Διοργανωτής: ΔΟΜΕΣ ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ Διαγωνισμός: ΒΡΑΒΕΙΑ 2010 Συμμετέχον Εργο: ΚΤΙΡΙΟ ΓΡΑΦΕΙΩΝ Διάκριση: ΈΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΔΕΚΑ ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΕΡΓΑ ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ “ΚΑΛΥΤΕΡΟ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΕΤΩΝ 2007-2009” Χρονολογία: ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2009

Organizer: DOMES INTERNATIONAL REVIEW OF ARCHITECTURE Competition: ARCHITECTURAL AWARDS 2010 Entry Project: “OFFICE BUILDING” Distinction: HONORABLE MENTION AS ONE OF THE TEN BEST PROJECTS IN THE CATEGORY “BEST REALIZED PROJECT” OF THE YEARS 2007 – 2009. Date: WINTER 2009

Διοργανωτής: ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΟΥΧΩΝ ΑΝΩΤΑΤΩΝ ΣΧΟΛΩΝ – ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΕΝΩΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ (ΣΑΔΑΣ – ΠΕΑ) Διαγωνισμός: ΒΡΑΒΕΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ 2010 Συμμετέχον Εργο: “ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΟ ΧΑΛΑΝΔΡΙ “ Διάκριση: ΠΡΩΤΟ ΒΡΑΒΕΙΟ ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ «ΥΛΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ» ΓΙΑ ΤΑ ΕΤΗ 2005 – 2010 Χρονολογία: ΑΝΟΙΞΗ 2011

Organizer: HELLENIC ASSOCIATION OF ARCHITECTS (SADAS – PEA) Competition: ARCHITECTURAL AWARDS 2010 Entry Project: “HOUSE IN CHALANDRI“ Distinction: AWARD FOR “BEST REALIZED BUILDING” OF THE YEARS 2005 – 2010 IN GREECE Date: SPRING 2011 Organizer: DOMES INTERNATIONAL REVIEW OF ARCHITECTURE Competition: ARCHITECTURAL AWARDS 2012 Entry Project: “HOUSE IN CHALANDRI“ Distinction: HONORABLE MENTION AS ONE OF THE TEN BEST PROJECTS IN THE CATEGORY “BEST REALIZED PROJECT” OF THE YEARS 2009 – 2011. Date: WINTER 2012

Διοργανωτής: ΔΟΜΕΣ ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ Διαγωνισμός: ΒΡΑΒΕΙΑ 2012 Συμμετέχον Εργο: “ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΟ ΧΑΛΑΝΔΡΙ“ Διάκριση: ΈΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΔΕΚΑ ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΕΡΓΑ ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ “ΚΑΛΥΤΕΡΟ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΕΤΩΝ 2009-2011” Χρονολογία: ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2012

135

136

137

Η αρχιτεκτονική είναι ο καθρέφτης του πολιτισμού σε μία συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Και όταν λέμε αρχιτεκτονική, εννοούμε την ορατή επέμβαση του ανθρώπου στο περιβάλλον, από την πολεοδομία έως την μονάδα, το κτίριο. Οι διαδικασίες μέσα από τις οποίες παράγεται ο δομημένος χώρος που τελικά βιώνουμε και αποτελεί το πολιτισμικό μας υπόβαθρο, δεν αφορούν μόνο τους ειδικούς, αλλά όλους μας.

138

Architecture is a mirror of civilization at a particular historical period. When we say â&#x20AC;&#x2DC;architectureâ&#x20AC;&#x2122;, we mean the visible imprint of human intervention on environment, from urban planning to a single building. The processes that produce the built space we come to experience, and which represents our cultural background, are ones that concern, not just the experts, but all of us.

139

www.mobarchitects.gr

140

141

142

143

144