50-50

50-50 ferdig.qxd:5050

16-02-10

09:17

Side 2

FRODE GRYTTEN Start. Dikt. Aschehoug 1983 Dans som en sommerfugl, stikk som en bie. Noveller. Aschehoug 1986 Langdistansesvømmar. Noveller. Samlaget 1990 80° aust for Birdland. Noveller. Samlaget 1993 Meir enn regn. Noveller. Samlaget 1995 Heimatt til 1990-åra. Noveller. (Red.) Samlaget 1997 Bikubesong. Roman. Samlaget 1999, 2001 Frosken Vertigo. Biletbok. Ill. av Birgitta Sondresen. Eide Forlag 1999 Eg blir her, eg drar ikkje. Noveller i utval. Samlaget 2000 Popsongar. Noveller. Samlaget 2001, 2003 Dublin. Forfattarens guide. Spartacus Forlag 2002 Urmakar Pisani og paradisfuglane. Biletbok. Ill. av Birgitta Sondresen. Eide Forlag 2003 Hull & Sønn. Biletbok. Ill. av Marvin Halleraker. Spartacus Forlag 2004 Flytande bjørn. Roman. Samlaget 2005, 2006 Sjuk av lykke. Noveller i utval. Samlaget 2006 Rom ved havet, rom i byen. Noveller. Samlaget 2007, 2008 Gabba gabba hey! Biletbok. Ill. av Gry Moursund. Samlaget 2008 Hallo? Miniatyrbok. Bodoni forlag 2008 Det norske huset. Fotobok med Jens Hauge. Flamme forlag 2009 Noveller i samling. Samlaget 2009 Brageprisen 1999 for Bikubesong Sigmund Skard-stipendet 2000 Natt og Dags Bergenspris 2001 for Popsongar Nordahl Grieg-prisen 2002 Norsk Språkpris 2003 Festspeldiktar for Dei nynorske festspela i Ørsta/Volda 2004 Rivertonprisen 2005 for Flytande bjørn Samlagsprisen 2006 Nynorsk litteraturpris 2007 for Rom ved havet, rom i byen Melsom-prisen 2008

50-50 ferdig.qxd:5050

16-02-10

09:17

Side 3

FRODE GRYTTEN

50 /50 Essay

Det Norske Samlaget Oslo 2010

50-50 ferdig.qxd:5050

16-02-10

09:17

Side 4

© 2010 Det Norske Samlaget www.samlaget.no omslagsfoto: © Lina Alriksson omslag: Jesper Egemar førtrykk: Samlaget/e.n.d skrift: Adobe Garamond og American Typewriter papir: 80 g Munken Print Cream 1.5 trykkeri: AIT Otta AS Printed in Norway isbn 978-82-521-7552-3

50-50 ferdig.qxd:5050

16-02-10

09:17

Side 5

Innhald Lausungar 7 Det første rommet 10 Ut i regnet 22 Kolbotnbrev 32 Å falle så langt at ein blir usynlig 44 Dei elendige 49 Byens lys

56

Bubo bubo i mosen (Eller: Korleis eg blei ein overtydd antiintellektuell i rosa Poco Loco-dress) 60 Eselvariasjonar 71 Drømmefangar i Suburbia 77 Auga som slutta å sjå 81 Månen over Manhattan 87 Søknad om fritak frå Erling Lae 91 Mister Brage Goes Avhaldskafeen 92 Gravlegg meg ståande

97

Mister Bairds magiske boks 106 James Joyce vitjar Radio FMs Frokostshow og kjem ikkje heilt heldig frå det 112 Feltrapportar frå soverommet 117 La ikkje dei jævlane få deg! Rave on, John Fante 123 Grilldressfornufta 133 Portrett av kunstnaren som vaksen kvinne

140

Fatty, du er min mann! 146 5

50-50 ferdig.qxd:5050

16-02-10

09:17

Side 6

Farvel, Mister Please Please Please 151 Kvalme ved reisas slutt 156 Kvit flekk, svart flekk 161 Desse boksehanskane 165 Komikken er ein mann i trøbbel 174 Eg er hjul, eg er bensin 184 Då pønken kom til Odda 193 Ko-ko! seier gauken i kassaapparatet 198 O.J. heime på prøve 209 Ein gong blå, alltid blå 215 Alt for Tutta 223 På Schindlers liste, på livets liste

226

Mannen som myrda tangoen 238 Den nynorske terminalen 244 Pønk frå ein austlig hage 257 Blond 276 Aftanlandet 280 Baksida av medaljen 295 Byens beste vindauge 301 Etter det lange fallet 313 Den engelske pasienten 318 Brenn breva mine! Eg tar ikkje nasjonalt ansvar! 327 Gå under 346 Sluttrapport frå ein bokhaust 352 Det er ei lang, lang natt, min venn 367 Reisefeber 37,5 °C 386 Når fabrikkane stilnar 393 På sporet av ein Belfast-cowboy 405 Til Pia Myrvold, onsdag med sol 415 Etterord Mattis Øybø: Virkelighetens kontinent 421

50-50 ferdig.qxd:5050

16-02-10

09:17

Side 7

Lausungar Så er eg også blitt Marcello Mastroianni. Eg skal gjøre denne reisa tilbake, gå om bord i båten, setje meg på toget, ta ein taxi heilt fram, finne ut korleis alle har det. Går det fint? Har du det bra? Kva går det i? Eg må innrømme at eg har vegra meg, eg har fått spørsmålet fleire gongar, burde du ikkje gjøre dette no, er det ikkje på høg tid?

I filmen til Giuseppe Tornatore speler Mastroianni ein siciliansk pensjonist og enkemann som tar turen over til fastlandet for å overraske dei fem vaksne ungane sine i fem ulike byar. Han vil sjå korleis dei har det, han vil vite alt dei ikkje seier i telefonen eller skriv på baksida av postkort. Han reiser ut med godt mot, men vender desillusjonert heim, der han går til konas grav og oppsummerer turen med filmtittelen: Alle har det bra.

Jo, eg har vegra meg. Reise tilbake, sjå over gamle tekstar, lese dei på ny, gjøre eit utval. Eg blei ein gong spurt av ein journalist om eg ikkje var nostalgisk, eller fyren spurte ikkje, han bare slo fast at eg var ein nostalgikar. Då rauk det visst ei sikring hos meg. Eg hatar nostalgi, eg greier ikkje med nostalgi. Eg vil framover, framover, framover. Alt som har vore, får vere. Kanskje var det bra, kanskje var det noko drit, men det får ligge der.

Desse tekstane, tenkte eg lenge, dei hører heime i avisene, i tidsskrifta, i antologiane. Der blussar dei opp ein augneblink, så blir dei borte. Best slik. Dei får halde seg der, leve og 7

50-50 ferdig.qxd:5050

16-02-10

09:17

Side 8

verke der, dø der. Men ein dag fortalte ein kamerat av meg at han hadde lese ein av desse tekstane for kjærasten på senga.

Han meinte at teksten måtte inn i ei bok og ut til folket.

Det gjorde meg nysgjerrig, eg blei lokka til å sjå over dei tekstane på ny. Korleis stod det til med dei? Funka dei som sengelektyre? Var dei slik eg hugsa dei? Hadde dei det bra?

Denne boka er altså ein manns reise tilbake til fastlandet, ein snart femti år gammal mann som snur seg og blir henta inn av nostalgien.

Heilt lett var det ikkje å finne fram til desse lausungane, for mange hadde eg mista adressa til, eg har ikkje tatt vare på noko som helst, fordi eg aldri trudde det skulle bli ei slik bok som dette. Og til forskjell frå Marcello Mastroianni hadde eg ikkje fem å vitje, bare i arkivet til Bergens Tidende lever 1500 lausungar som eg er nøydd til å ta på meg. Dette kunne altså ha vore ei heilt anna bok, om eg hadde vore i ein annan modus då eg valte tekstane.

Under lesinga slo det meg at så godt som alle desse tekstane er skrivne mot betre vitande. Dei er skrivne med ei dødlinje hengande over hovudet og ein utålmodig mann i telefonrøret: Nærmar du deg, eller? Det er ikkje slik gode tekstar blir til, har eg tenkt, det er ikkje slik ein skal fange ein god tekst. Skriv du for ei avis eller for eit tidsskrift, veit du at du må gi frå deg teksten på eit eller anna tidspunkt. Ofte altfor tidlig.

Med åra har eg komme fram til at det har vore bra for skrivinga å presse meg til å skrive, å vite at ein stad finst det eit hòl som ventar på å bli fylt med min tekst. Det nyttar ikkje å vente på det guddommelige eller det geniale. Fåkk inspirasjon! Fåkk klokka! Her må det skrivast! Derfor har eg ikkje redigert i desse lausungane i ettertid. Eg har kutta nokre få linjer, men ikkje skrive om. Det har sjølvsagt vore freistande, å style dei og frisere dei, dytte ungane framfor seg ut i verda: Sjå kor fine dei er, alle har det bra.

8

50-50 ferdig.qxd:5050

16-02-10

09:17

Side 9

For det er rart med det, sjølv om ein del av tekstane er skrivne nokså nylig, har eg bare eit vagt minne om dei. Kva var det for ein igjen? Når skreiv eg det der? Nokre tekstar var svakare enn eg hadde trudd, for mange ord, for oppstylta, for veike. Andre hadde halde seg betre, eit par var til og med slik at eg tenkte: Har eg skrive det? Jøss!

Avstand i tid gjør meg plutselig til ein lesar av eigne tekstar, eg er ikkje lenger bare opphavet, eg kan lese dei nærmast som ein annan person les dei.

No har eg ikkje bare lese tekstane, eg har også sett ein film på innsida av hovudet, alt som skjedde då dei tekstane blei til, det har komme tilbake til meg, alt som hendte ute i felten, alt som var i meg då eg skreiv, å, det var den gongen, då skjedde det, då fikk eg den ideen, då tenkte eg slik. Men det er min eigen film, ein som aldri kjem til å bli vist nokon stad.

Eg har vore heldig som fikk skrive desse tekstane, eg fikk til og med betalt for å skrive dei. I alle fall nokre av dei, andre var gratisarbeid eller kjærleiksarbeid. Eg har vore heldig som har fått jobbe med flinke fotografar, dyktige redaktørar og fantastiske illustratørar. Mesteparten eg veit om å skrive denne type tekstar, har eg lært av dei.

Reiser eg òg desillusjonert heim? Eg veit ikkje. Eg trur ikkje det. Tekstane blei no slik dei blei. Dei fikk sine små liv, og dei får blusse opp igjen her mellom to permar. Det er ikkje så nøye, tenker eg, det er ikkje så farlig, eg har tenkt å skrive mange fleire. Her er uansett femti av dei eg skreiv før eg fylte femti.

50-50 ferdig.qxd:5050

16-02-10

09:17

Side 10

Det første rommet Eg er 41 år då eg vaknar på det rommet som mor mi framleis kallar mitt. Det er ein stille morgon. Eg ligg i senga og lyttar etter regn. Det må vere dråpar som treffer tak og vindauge?

Jo, der er ein. Og der er ein. Og der.

I løpet av natta meiner eg å ha hørt kraftige regnskurer, men eg har sove for godt til å vite det bestemt. Seint i går kveld regna det i alle fall, og folk var urolige. Ville det regne også på sjølve dagen?

Eg kan høre mor mi ute på kjøkkenet. Ho lagar til syttandemaifrukost. Trass i alderen rører ho seg med lette steg, som om ho nesten ikkje er der. Alt eg kan høre, er lyden av kjørel og bestikk. Skap som blir opna og lukka. Pålegg som blir skore opp med den gamle kuttemaskina.

Mor mi er ei kvinne av sin generasjon, av si tid. Ei som jobbar heile tida. Ei som gjør alt for alle andre. Ei som aldri tenker på seg sjølv.

Eg ligg i senga og er åtte år igjen. Eg er ti år. Eg er tolv år.

Men dette er ikkje lenger mitt rom. Ein stad på vegen blei det eit anna rom. Veggane har ny tapet og nye bilde. Plakatane av engelske fotballspelarar med feitt kinnskjegg og skitten drakt er for lengst plukka ned.

Stjernene er erstatta med foto i svart og kvitt av forfedrane mine. Min eigen familie har tatt over rommet og fortrengt barndommens heltar. Likevel er det som eg har mista rommet.

Den marka eg vann i ung alder, er gitt tilbake til ei nøytral okkupasjonsmakt.

10

50-50 ferdig.qxd:5050

16-02-10

09:17

Side 11

Eg står opp og ser ut. Nokre skyer heng ned over Folgefonna, men det har slutta å regne. Det går opp for meg kor stille det er. Trallebanen borte på smelteverket er ikkje i bruk.

Vognene heng i lufta som ei rad med punktum. Eigarane har nettopp vedtatt å legge ned hovudproduksjonen på Odda Smelteverk.

Samarbeidsregjeringa har sagt klart frå at dei ikkje vil gripe inn. Odda får greie seg utan statlig hjelp. Sånn er det bare. Eg tenker at Odda dør så sakte at kommunalministeren ikkje ser det.

Kvar morgon i barndommen vakna eg til den lågfrekvente lyden. Gnissinga og skuringa frå eit smelteverk som aldri kvilte. Drønnet frå vognene på trallebanen som pumpa ut kalkstein i lageret på Nylandsflata.

Seinare har eg tenkt at det var Oddas hjarteslag. Kalksteinen som fall frå vognene ned i lageret på Nylandsflata. Eit seigt hjarteslag. Eit slag kvart trettiande sekund.

Men eit hjarteslag var det. Eit nytt hjarte, eit sterkt hjarte som moderniserte dette landet. Plassar som Odda førte nasjonen frå primær til sekundær i eitt einaste klyv.

Og i 1906 var ikkje regjeringa mykje passiv. «Den nye arbeidsdagen ventar på oss alle,» var klar melding ut. Når produksjonen no skal leggast ned nesten hundre år seinare, er det som å røske ut hjartet på ein gammal, stolt bluessongar.

I hylla på rommet står nokre av dei gamle bøkene mine.

Pluss eldre utgåver av National Geographic. Eg hugsar at mor mi spurte om ho skulle kaste dei. Men eg hadde ikkje samvit til å kvitte meg med fortida mi.

Eg blar litt i magasina med gulna sider. Ser at det er reportasjar frå både Svartehavet, Dakota, Ghana og Japan. Eg stoppar opp ved eit fantastisk bilde frå Kamakura-festivalen i Yokote. I hundrevis av små igloar skin lys til ære for vassgudane.

11

50-50 ferdig.qxd:5050

16-02-10

09:17

Side 12

Eg blar meg tilbake til barndommen og studerer bilda som fikk meg til å lengte vekk. Kom deg bort, kviskra dei bilda, kom deg vekk frå dette hòlet, det finst ei anna verd, ei større verd.

Eg blir glad då eg finn ein artikkel om Irland, festar meg ved eit bilde av Dublin. Det er tatt frå eit høgt punkt på sørsida av byen og viser elva Liffey med bruene som syr Dublin saman. Eit resignert lys kviler over husa.

Det er det same lyset som eg kjenner så godt no, men eg ser raskt at dette er ein annan by. Eg var i Dublin seinast for fjorten dagar sidan. Den langsame og melankolske syttitalsbyen frå bildet er så godt som borte.

Eg har nettopp skrive mi eiga reiseskildring frå Dublin. I bagen har eg med eit eksemplar til foreldra mine. Eg er spent på kva dei synest om boka, sjølv om eg veit at dei ikkje kjem til å seie anna enn at dei har lese henne. Vi har no lese boka di, kjem dei til å seie seinare på telefonen, og så vil det bli stille nokre sekund.

Det var underlig å skulle skrive om ein annan plass enn sin eigen. Lenge kjente eg meg språklaus. Eg var i framande hender. Eg måtte vente til den nye plassen opna seg for meg, til han var raus nok til å sleppe meg heilt inn. Eg måtte vente til eg sjølv blei ein del av Dublin.

Med Odda er det annleis. Odda er heime. Odda er allereie opna for meg. Odda er i blodet, Odda er i meg, eg er Odda, eg treng ikkje stresse for å bli plassen. Med Odda kan eg bare gå rett inn og skrive.

Om heimplassen kan ein bløffe og lyge til ein blir blå i trynet. Likevel er alt rett, likevel er alt sant.

Under frukosten fortel far min at det er Terje Kollbotn som skal halde talen for dagen. Far min smiler og seier at radikalaren Kollbotn sikkert kjem til å snakke om mappa si. Eg tenker at det gjerne ikkje er det dummaste temaet ein syttande mai.

12