Inn i elden

Om Ingen må vite (2008):

«Romanen nærmer seg poesien. [...] Basso har en imponerende følsomhet i måten hun forteller historien på.»

Linda K a s pe r s e n , Nordlys «[...] Basso har klart å jobbe frem tema­tikken på en både historisk interessant (man kan fornemme det å sette bena ned på et kaldt jordgulv en vintermorgen) og de allmenne følelsene som blander for-elskelse, skam, forventninger og drømmer i et ungt sinn.»

Ma ri N ymoe n Ni l sen, VG

Om Fange 59. Taterpige (2010): «Fengslande ... Eg får lyst til å flytte inn i boka til Aina Basso og aldri komme ut igjen. Suset av historia blafrar kring øyra heile tida, og vi kan la oss suge ned i dette djupet i oss sjølve der vi anar perspektivet av tid som er gått, og andre menneske som har levd.»

I ngvi l d Br æ in , Dag og Tid «Med stemningsfulle setninger lager Aina Basso sanserike tablåer, vakre stillbilder fra forgangen tid. Det korte og presise språket står seg godt sammen med de historiske tekstene ... mer enn å være en samvittighets­ full kronikør, gir hun oss snarere en essens av syttenhundretallets hverdag. Basso har funnet en form hun behersker godt og som hun for­ håpentligvis vil utvikle videre.»

Ma ria Å rol i l ja Rø, Adresseavisen «Medrivende ... Forfatteren maner frem en virkelighet som beveger ... en fortelling med nerve og driv ... en drivende god roman.»

Mona Ringve j, Aftenposten

Min femtande vinter, i det Herrens år 1621, tente dei eit digert bål ute på Steilneset på Vardøya. Røyken var synleg frå fleire av bygdene inne på land, men særleg godt såg ein bålet frå kyrkja på Vardøya og frå festninga i Austervågen dei kalla Slottet.

Mor drog oss med ned til stranda då ho oppdaga bålet, og der stod vi og såg på dei lange eldtungene på andre sida av sundet og røyken som krulla seg litt før han steig så stilt i lange band. Folk såg ut til å ha samla seg på bålplassen, og mor fekk ei nyve i panna eg ikkje likte.

– Så er dei i gang igjen, mumla ho og strauk seg over panna.

I løpet av 1600-talet blei rundt 80 «troll­kvinner» dømde til døden i Finnmark. Dette er det dramatiske bakteppet for Inn i elden, historia om to unge jenter som hamnar på kvar si side i den grufulle heksejakta. Elen er dotter av ei «klok kone» i Finnmark, Dorothe er rikmannsdotter frå København.

Når ho blir gifta bort og dreg med mannen sin til Vardø, kryssar jentenes liv kvarandre på dramatisk vis.

isbn 978-82-521-7962-0

9 788252 179620 samlaget.no

aina basso inn i elden

«En mørk og aktuell kjærlighetsroman for alle» Anne Schäffer, Barnebokkritikk.no

inn i elden

AINA BASSO (f. 1979) kjem frå Giske. Ho debuterte i 2008 med ungdoms­ romanen Ingen må vite.

I 2010 fulgte ho opp med ein roman for vaksne, Fange 59. Taterpige. Aina Basso er utdanna historikar.

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 3

Aina Basso

Inn i elden Roman

Samlaget Oslo 2012

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 5

Eg manar deg, du ypparste høvding Lucifer, at du med andre Herrar og Fyrstar piner og plagar dette mennesket, slik det har gjort med meg, og gjer deg møde, mektige Herre Gramatan, tilliks med andre Gudinner og Jomfruer, at dette mennesket må bli så uroleg som ei vassbølgje på den vide strandbreidda, og at det må bli så forbitra og gale i tanke og sinn at det synest himmelen måtte falle over det, og jorda sluke det, og det må gå fem til seks dagar i Djevelens namn.

Asmedeus Norman + Satan + + + Belsebub + Kobi + + + Buse + + + + Jeng + + + + Busel Utdrag frå Svarteboka

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 7

dorothe

1 Vår i København. Frukttrea i hagen blomstrar, sola varmar, graset er blautt etter dei kraftige regnbyene. Eg trakkar varsamt i graset for ikkje å bli våt, det surklar der eg set ned foten. Hagen dampar, små prestekragar nikkar med hovudet. Eg spring over marka utan å halde opp kjoleskjørta, eg ler og hoppar i dei små dammane i graset. Den kalde væta trekker inn ved tærne, strømpene blir våte, liksom tunge i skoa.

Sola lyser opp blomstrar på greiner, snart blir dei harde frukter, eple, små pærer, og når sommaren er over, vil kjøkenjenta plukke dei i korger, bere dei inn til koking og sylting, til fyll i mjuke kaker med krem. Eg slikkar leppene og strekker meg etter den nedste greina, plukkar ein kvit epleblomster og legg han i handflata. Han er så skøyr, så rein, eg luktar på han.

Ein dag skal eg stå vårbrud, då skal eg ha epleblomstrar i håret. Eg elskar lukta av eple, smaken av dei.

Den alvorlege mannen er her igjen. Han kjem som ein skugge i vogna, far står i døra og ventar når han kjem.

Han ser slik på meg. Ser på meg så blikket mitt må vike, så hendene mine må byrje fikle med noko, eg må gjere meg ærend for å sleppe unna.

7

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 8

Eg stakk ut i hagen i stad då han kom, Line kom springande opp trappa og åtvara meg.

– Det er den alvorlege mannen igjen, sa ho, – herren har invitert han til middag.

8

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 9

Eg går innunder epletrea, her kan ingen sjå meg. Eg løftar armane og held meg fast i ei av greinene, slepper kroppen, lèt meg henge. Sola skin gjennom skarpt grønt bladverk, kvite skyer driv over himmelen. Ein dag vil eg stå brud under desse trea, ein mann eg elskar ved mi side. Ein ung mann, kledd i brokade og kniplingar, ein epleblomster i knappholet. Ein krans med blomstrar i håret mitt, og kjolen: ein eplegrøn kjole i fløyel og brokade med dei vakraste blonder og kniplingar, med sløyfeband broderte med ekte sølvtråd.

Då vi var barn, brukte brørne mine å klatre i frukthagen. Det store epletreet har stått her sidan far var liten, mor hans fekk det planta. Far hugsar treet frå det var ein liten kvist, hugsar at det voks saman med han, fekk fleire og sterkare greiner og ein dag byrja få blomstrar, bere frukt. Som han blei treet større og større til det no strekker seg fleire mannshøgder over bakken, med tjukke, sterke greiner og tett, grønt lauv.

Eg og Emilie brukte å sjå på når brørne våre klatra i epletreet. Dei stive, lange kjolane våre passa ikkje til slik leik, og om mor hadde fått auge på oss oppe i eit tre, er det ikkje godt å vite kva ho hadde gjort. Christian og Joachim kasta ned eple til oss, små, sure eple som enno ikkje var mogne. Eg gløymer ikkje smaken av dei epla, korleis det sure snurpa eit punkt bak i svelget, korleis det stramma spissen fremst på tunga.

9

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 10

Nokon roper inne i huset. Det er stemma til mor, ho roper namnet mitt fleire gonger, meir og meir iltert, til Mathilde svarer. Harde tresko over golvet, bakdøra opnar seg, og Mathilde roper med den tynne stemma, som alltid lyder engsteleg: – Frøken Dorothe? Er De her?

Eg ventar litt før eg svarer, dinglar frå greina, følgjer ei sky som fer over himmelen, liknar ein påfugl, spenner ut stjerten.

– Eg kjem, Mathilde, eg er i frukthagen!

Mathilde takkar, neiar sikkert, sjølv om ingen ser henne. Døra går att, og eg riv meg laus og ser nedover skjørtet mitt. Det er blautt i falden og langt oppetter, eg vil få skjenn av mor om ho ser det. Eg sukkar og byrjar gå mot huset. Eg får skifte til ein annan kjole, henge denne til tørk, han er ikkje skiten. Eg har brukt han så mykje at eg er lei han, eg skulle hatt nye kjolar, dei gamle byrjar bli for små. Eg har sagt det til mor, men ho høyrer ikkje på meg.

– Du har kjolar nok, og dei er dyre, seier ho, – du får bruke dei du har, ei stund til. Du får to nye til kusine Henrikkes bryllaup i sommar, det får halde.

10

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 11

Dei står ved vindauget då eg kjem, stova er fylt av piperøyken deira, ei tung, søt lukt som blandar seg med angen av det steikte kjøtet. Den alvorlege mannen snur seg. Han bukkar og ser meg i auga. Eg neiar til han og ser fort på far. Han nikkar og snur seg mot vindauget igjen, blæs ei røyksky som spreier seg utover glasruta. Blikket til den alvorlege mannen heng framleis ved meg. Så nikkar han òg, pipa klinkar mot tennene hans.

Eg går sakte innover rommet og strekker hals for å sjå kva dei studerer der ute på gata, men kan ikkje sjå noko uvanleg: folk fer forbi, ei og anna vogn eller kjerre, ein laushund på andre sida av gata som står og gøyr inn i eit portrom.

Eg finn broderiet og set meg på ein høgrygga stol.

Om den framande snur seg, kan eg sjå ned i handarbeidet og ikkje møte blikket hans. Eg rullar nåla mellom tommel og peikefinger. Dei to mennene snakkar lågt ved vindauget, dei skuggar for lyset.

Omsider kjem mor og Emilie, eg set meg opp, dei neiar for gjesten. Han bukkar, far nikkar, mor smiler uutgrundeleg, det er ikkje likt henne. Emilie ser på meg, smiler oppspilt med spyttblanke tenner. Ho set seg i stolen ved sida av meg, byrjar kviskre meg ei historie ho akkurat har høyrt av Line.

– Louise er allereie med barn, kvislar ho i øyret mitt med våt pust som gir meg gåsehud.

– Det kitlar, kviskrar eg og trekker meg unna. – Er det verkeleg sant? Kor lenge har dei vore gifte?

11

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 12

– Å, det er ikkje lenge, pustar ho vått, – Line sa det visest godt allereie. Kokka i huset der er tanta hennar.

Eg ser på henne.

– Du veit kva det betyr.

Vi nikkar alvorleg til kvarandre, tek oss til munnen og kniser.

Mor lener seg fram og set auga i oss.

– Kva er så viktig at de må kviskre og fnise no som vi har ein viktig gjest i huset!

Emilie bøyer hovudet, ler lydlaust inn i handa så skuldrene ristar.

– Ingenting, mor, seier eg fort. – Tilgi oss.

Eg bøyer hovudet. Mor ser på oss, ristar på hovudet.

Auga hennar har ein farleg glans, eg dultar i Emilie for å få henne til å stoppe.

12

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 13

Mor plasserer gjesten på mi side av bordet, slik at det blir opp til meg å sørgje for at han har alt han treng. Eg ser motvillig på han, nikkar høfleg. Han smiler til meg, held blikket mitt for lenge. Eg kjenner mitt eige smil rykke i munnvikene. Eg lèt som eg må hoste, eg ser vekk.

Mathilde og Rosa serverer frå rykande fat, eg lener meg som alltid litt til venstre medan maten blir lagt på fatet mitt frå høgre. Eg møter blikket til Emilie på motsett side av bordet. Ho er raud i fjeset av undertrykt latter.

Eg forstår med eitt korleis det ser ut: eg lener meg mot den alvorlege mannen.

Raud og utskjemt rettar eg meg opp og skumplar borti handa til Mathilde så ho søler saus på duken.

– Orsak, seier ho engsteleg.

– Det var min feil, seier eg og smiler fort, – ikkje tenk på det.

Eg trykker servietten min over flekken. Mor sit ved bordenden. Eg kjenner blikket hennar på meg, men vil ikkje møte det. Eg veit korleis ho ser ut, kva ho tenker, korleis munnen hennar snurpar seg, korleis auga hennar har smalna no.

Rosa skjenker vin i glasa våre. Den alvorlege mannen takkar for serveringa, mor nikkar kort til tenarane, og dei forsvinn stilt, knepper døra att etter seg.

Eg har alltid undra på kva tenestejentene gjer når vi ikkje ser dei. Kva held dei på med, kva snakkar dei om?

Eg klarer ikkje sjå dei føre meg nokon annan stad enn her, alltid oppvartande i dei enkle draktene, ikkje eit hårstrå stikk ut under hovudplagga, det sørgjer mor for.

13

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 14

Kammerjenta vår, Line, er eit unnatak. Nest etter Emilie er ho mi næraste veninne. Vi er om lag like gamle, og hadde det ikkje vore for at vi er av ulik stand, hadde eg halde henne for ein likeverdig. Det gjer meg stundom trist å måtte forlate henne her når vi er inviterte i selskap.

Ho står bak meg eller Emilie og steller håret til ein av oss, ho som har langt vakrare lokkar enn oss begge, ho flettar og lagar bølgjer og krullar, og vi sit der med hendene i fanget, ho hjelper oss på med kjolane og snører oss og festar hekter og hemper og finn skoa våre og dreg på oss strømpene, og det glitrar i auga våre, og Emilie får roser i kinna, så ho sjølv ser ut som ei rose, og foreldra våre er klare, og vogna står klar, og hestane og kusken, og vi skundar oss ned trappene med dei raslande skjørta og hælane som klikkar, og ho står att i porten og vinkar og blir mindre og mindre bak oss, men vi ser henne ikkje, vi ser oss ikkje tilbake, berre ein gong har eg sett meg tilbake, eg skulle ikkje gjort det: uttrykket i auga hennar har eg aldri sidan gløymt.

14

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 15

Vi går inn i salongen etter desserten. Far og den alvorlege mannen blir att i spisestova. Eg kjenner blikket hans i ryggen då eg går ut av rommet, kjenner rørslene mine bli stive og sjølvmedvitne. Kulsar plutseleg og trekker sjalet tettare om skuldrene.

Med det same ho har knept att døra med eit smil, kveser mor at vi må sjå å oppføre oss skikkeleg, ho skjemmest over den uoppdregne oppførselen vi begge har vist denne kvelden.

– Seigneur Beyer er ein uhyre viktig gjest, seier ho, – hans besøk kan vere svært viktig for oss alle, kan de prøve å forstå det? Det kan vere snakk om framtida vår.

Eg skjemmest over dykk! Eg skjemmest, høyrer de!

Emilie er på gråten, ho bit seg i leppa, munnvika hennar skjelv, ho vil ikkje at nokon skal vite når ho græt, ikkje eingong eg, og særleg ikkje mor. Mor bruker ikkje bli så sint, korfor er ho så sint? Korfor er seigneur Beyer så viktig? Eg forstår det ikkje, eg vil ikkje forstå, men ideane ho har sådd i meg, gjer meg kaldsveitt og redd, eg orkar ikkje tenke på det, eg vil ikkje vite!

– Tilgi oss, mor, seier eg og møter blikket hennar. – Vi skal ikkje gjere det igjen.

Eg ser ned i golvet, det store, knytte teppet i avstemte fargar, kjenner mors blikk på meg, kjenner når det slepper, og ho seier: – Det er sant, det skal de ikkje.

Ho set seg under vindauget, tek opp broderiet frå det vesle bordet og stikk nåla i stoffet, dreg tråden gjen15

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 16

nom i eit perfekt, lite sting. Emilie stirer stivt i golvet, eg ser to våte striper på kinna hennar, stryk handa over ryggen hennar då eg går forbi. Eg finn fram bokmerket eg held på å brodere, det er eit rosemønster i fire blåfargar, eg skulle ønskje eg var ei anna.

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 17

elen

2 Nordlyset braut som bårer over himmelen. Lysande, grøne band som vikla seg inn i kvarandre, som gleid saman og delte seg, så store at dei omkransa heile bygda.

Det var ein tone i nordlyset, ein mørk dur som dirra gjennom natta.

Bygda låg mørk i snøen. Snøen var kram og hadde lege i fleire månader, hardpakka og djup. Eg stod oppe på berget og såg. Følgde dei langsame rørslene over himmelen, såg lyset spegle seg i sjøen. Klar natt med stjerner. Kald natt, som alle netter. Eg spissa leppene og plystra ein lang tone mot himmelen, mot lyset som vreid seg sakte gjennom mørkret. Det var synd å plystre på nordlyset, ein kunne kalle fram djevelen sjølv med det, men eg likte lyden av plystretonen i natta, i bårene mot stranda, eg klarte ikkje late det vere.

Eit gult lysfelt opna seg over snøen nedom berget. Det var mor som kom i døra og ropte meg heim. Over oss skein og spann det over himmelen, lys så store som gudar, overjordiske som trolldom.

17

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 18

Eg var den eldste. Før meg fanst ingen familie under berget. Berre mor og mannen som sådde meg i henne, ein mann eg ikkje kjende, ikkje ville kjenne og heller ikkje brydde meg om. Etter meg kom det mange. Mor amma og amma. Mjølka rann tynn og søtleg frå dei store vortene på brysta hennar. Når ein av brørne min sleppte, stod strålen, ho skunda seg og la kluten attføre, la handa om hovudet hans og førte han til brystet igjen, hekta han på.

Mor gjekk alltid med barn. Ho fødde, amma og fødde igjen. Brørne mine blei mange. Dei voks seg store av mjølka til mor mi, voks seg staute og trong endå meir føde. Trong graut og fisk, som dei stappa i seg til magane stod utspente og stramme som runebommer.

Nokon far hadde ingen av oss. Vi tenkte ikkje stort på det, ikkje så lenge vi var små. Først når vi voks oss større, byrja vi legge merke til at det berre var vi som var utan far, at alle dei andre ungane hadde det. Det var naturens gang, sa folk, det var ikkje vanleg å ikkje ha ein far, nokre sa endåtil at det ikkje var naturleg. Lenge svarte eg dei ikkje. Eg spytta i bakken, sprang ifrå dei og gøymte meg. Eg syntest dei toskane av nokre bygdeungar briska seg med fedrane sine. Dei store fedrane, med mørke stemmer og digre nevar, med buskete skjegg og bartar.

Ikkje at ein såg særleg til dei. For det meste var det berre kjerringar, ungar og gamle i bygda. Karfolka brukte sjøen. Det var alltid fisk ein stad ute i Ishavet.

Fedrane reiste ut med båtane, og først etter langt om lenge kom dei heim, med pengar og fisk, med omfam18

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 19

ningar og tørst, med blod som pumpa dei heitt gjennom årene.

Når dei var heime, merka ein noko til dei. Då trefte ein dei på alle hjørne. Utanfor husa sine om dagane, med dei store nevane i garna. Alltid eitkvart mellom grove fingrar: ei øks, ein kniv, ei sleggje.

Ein høyrte stemmene deira på vinden, ein ny tone i bygda når fedrane kom heim, ein mørkare låt som blanda seg med kjerringrøystene og det skjerande skrålet frå ungane.

Fedrane vakla i mørkret, og det lukta brennevin av pusten deira. Dei snakka høgt då, og flirte. Eller stemmene deira blei mjuke og låge, hendene la seg over hovud og aksler, gleid rundt midjer, sneik seg langs svaiande ryggar.

Eg sprang når eg møtte fedrane i mørkret. Eg likte ikkje stemmene deira når dei mjukna slik. Eg gøymte meg godt og skimta omrissa deira på vegen, famlande kroppar under nordlys og stjerner.

– Kor blei du av? snøvla dei og leitte etter meg med blinde hender.

Eg sat still til dei gav opp og snubla vidare. Då fór eg stilt heimover i mørkret, så usynleg som eg kunne gjennom bygda.

Stundom luska dei utanfor husveggene heime. Dei brukte dei mjuke stemmene då, og av og til svarte mor dei, og av og til svarte ho dei ikkje.

19

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 20

Etter kvart som dei voks, slutta brørne mine å likne på mor og meg. Dei likna ikkje på oss, og dei likna ikkje kvarandre. Kven dei likna, var det ingen som kunne seie, kanskje likna dei berre seg sjølve.

Då mor fekk den siste, blødde ho lenger enn vanleg.

Sidan eg var eldst og einaste dotter, måtte eg hjelpe mor med å stogge blodet. Ho fortalte at ho alltid blødde lenge, ofte veker etter fødslane. Slik var det å føde, sa ho, det måtte ein berre godta. Men denne gongen var noko annleis. Det var som om noko hadde losna i henne, blodet rann og ville ikkje stogge.

Mjølka var heller ikkje som ho skulle. Ho var mager og sur, og det var lite av henne. Den yngste bror min voks ikkje som ungar brukte, det var nesten så eg lurte på om han gjekk andre vegen, om han skrumpa inn og visna vekk i staden. Grå var han òg, og stygg som djevelen sjølv.

Mor la han til brystet, ho pressa fingrane mot den store, brune vorta, og ungen saug, men aldri blei han mett. Han skreik og skreik til andletet blei stort og raudt, og tagde berre når han fekk ligge til eit av brysta til mor, der han smatta og saug til krampen tok han.

Han var det styggaste eg hadde sett. Han måtte vere ein byting, eg kunne ikkje skjøne anna. Ein av dei underjordiske måtte ha lurt seg inn og stole den rette ungen og bytt han med ein av sine eigne. Dei gjorde slikt, det var vida kjent.

Eg nemnte ikkje vissa mi for mor. Så open ho elles kunne vere for alt mellom himmel og jord, ville ho 20

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 21

aldri høyre noko ufint om sine eigne ungar. Visst er han vår, ville ho svare, trur du ikkje eg kjenner min eigen son. Ho var som fortrolla, den ungen var djevelens verk.

Det var nett det som var problemet med bytingar.

Menneskemora trudde alltid det var hennar eigen unge. Og medan bytingen saug all krafta ut av henne, plaga og pinte dei underjordiske den ekte menneskeungen, om dei ikkje drap han med det same og steikte han på bål. Eg kulsa så godt når eg tenkte på det i senga om kvelden, den vesle, lyseraude bror min, spidda og steikt på eit sprakande bål under jorda, skuggar og lys som dansa over veggene.

Berre at denne gongen hadde dei forrekna seg. For mor hadde ingenting å gi bytingen. Krafta hennar rann ut med blodet, og mjølka surna i dei slunkne brysta.

Etter ein månad var det nesten ikkje liv igjen i verken henne eller ungen. Ho vekte meg om natta og sa meg desse orda, som eg aldri kjem til å gløyme: – Eg skal lære deg noko du aldri må misbruke. Det er farleg lærdom. Lærdom som er meint å gå i arv frå mor til dotter i vår familie. Sidan eg kan vere nær ved å døy om ikkje noko blir gjort, må eg late kunnskapen passere til deg no, før det blir for seint, for ein kan ikkje stogge sitt eige blod.

Så lærte mor meg kunsten å stogge blod, og eg måtte pugge inn formularet eg skulle lese over såret. Eg måtte 21

Inn i elden ferdig.qxd:A

01-02-12

11:42

Side 22

love å aldri misbruke kunsten, berre bruke han i aller største naud, når ingenting anna nytta og alt håp var ute. Og eg måtte aldri, aldri bruke han på meg sjølv og aldri bruke han for å gjere vondt.

Blodet stogga, og mor friskna til, og det same gjorde ungen. Stygg var han framleis, og ikkje rett i hovudet.

Ho kalla han Sanktominus og døypte han i kyrkja, men namnet var for svært for både munnen min og tankane. Han blei aldri anna enn Minus for meg.