Lånt stas

«Overveldande» sa m l aget

roman

Om Desperate personar «… en roman som brutalt skjærer inn til benet og lar krisen og den tilbakeholdte fortvilelsen stå og dirre. Og selv om teksten beskriver omveltninger som fant sted for mer enn 40 år siden, kjennes den

xxxxxxrelevant og moderne.» stadig xxxxx merethe k. prinos, anne

«Virkelig god.» anne cathrine straume, nrk «Paula Fox skriver så godt at det

Lånt stas er ei gripande forteljing om Paula Fox sin høgst uvanlege, omskiftelege og fargerike oppvekst. Ein klassikar elska av både lesarar og kritikarar over heile verda.

sunday times

Kort tid etter Paula Fox blir fødd i 1923, plasserer foreldra henne på barneheim på Manhattan, medan dei sjølve reiser til Hollywood for å gjere karriere. Bestemora plukkar henne opp, og ho blir i løpet av kort tid flytta frå heim til heim, frå New York til Cuba til California og Hollywood.

Dei mange møta med framande menneske blir avbrotne av gjensyn med dei omsynslause men også fortryllande foreldra. I dette portrettet om eit ungt liv i til­feldig flyt, gir Paula Fox oss eit uforgløymeleg innblikk i kor mykje – og kor lite – eit barn treng for å overleve.

Romanen er omsett av Tove Bakke, og Brit Bildøen har skrive forordet.

er en fryd.» heidi sævereid, vårt land «Strålende» the new yorker «Eit ruvande landemerke over etterkrigstidas realistiske litteratur» david foster wallace

«Fox er ein meisterleg forfattar, med eit talent for å trengje heilt inn i hjartet av komplekse kjensler og kompliserte situasjonar»

«Originalt og elegant»

sunday tel egr a ph

lidenskapeleg» new york newsday

the new leader

Fox_o3.indd 1

Paula Fox (f. 1923) er ein av dei viktigaste forfattarane i amerikansk etterkrigslitteratur. Den prislønte forfattarskapen hennar omfattar bøker for både barn og vaksne.

Den har blitt løfta fram av ein ny generasjon unge amerikanske forfattarar, med Jonathan Franzen og David Foster Wallace i spissen.

Romanane hennar blir omsette til stadig fleire språk og omsetjingane blir hylla av kritikarane. Paula Fox bur i Brooklyn, New York.

chic ago tribune

«Nådelaust ærleg, strålande utført,

«Eit lite meisterverk»

paul a fox

lånt stas

aftenposten

«Djupt sjokkerande»

paula fox

Paula P Fox ox D D esperate personar S R

the times

«Paula Fox er utvilsamt ein stor forfattar. Setningane hennar er små komprimerte mirakel, små romanar i seg sjølv.»

Jo n at h a n Fr a n z e n

i s b n 9 7 8- 82 - 5 2 1 - 80 3 6 - 7

«Imponerande» new yor k r ev iew of books

www.samlaget.no

lånt stas

forfattarfoto: ulf andersen/ getty images/all over press omslagsfotografiet er trykt med løyve frå forfattaren omslagsdesign: johanne hjorthol

21.01.14 15:24

L책nt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 1

1

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 3

Paula Fox

LÅNT STAS Minneroman Frå amerikansk ved Tove Bakke

Samlaget Oslo 

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 4

: Borrowed Finery © by Paula Fox , ,  Published by agreement with Licht & Burr Literary Agency, Denmark © norsk utgåve: Det Norske Samlaget  www.samlaget.no : Johanne Hjorthol : © Coliena Rentmeester : Samlaget : Minion ,/ :  g Holmen Book Cream : ScandBook AB, Falun Printed in Sweden  ----

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 5

:     Paula Fox. Dette namnet, som er ei nattklubbsongarinne verdig, lyser no på den litterære stjernehimmelen.

Og der høyrer det heime, sjølv om det var tilfeldigheiter som førte til at forfattarskapen for vaksne fekk ein renessanse. Paula Fox gjorde det bra på - og talet, fekk prestisjetunge prisar for barnebøkene sine og publiserte fleire sterke romanar, blant anna Desperate Characters (Desperate personar. Samlaget ), som blei filmatisert med Shirley MacLaine i hovudrolla. Men nye forfattarar kjem til, og eldre bøker hamnar hos antikvariata og i bibliotekmagasina. Det var på eit bibliotek ein yngre forfattarkollega, Jonathan Franzen, kom over ei utgåve av Desperate Characters.

Han blei så fascinert over boka at han ville skaffe seg eit eige eksemplar, noko som viste seg umuleg da boka var gått ut av produksjon. Eit essay i tidsskriftet Harper’s i  endra på dette, og dermed også på livet til den no nitti år gamle Paula Fox. Essayet til Franzen løfta denne bokperla og ein nesten gløymd forfattarskap fram i lyset. No er mange av bøkene til Paula Fox ute i nye utgåver, romanane hennar – inkludert Desperate personar og Lånt stas – er omsette til fleire språk, 

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 6

det er intervju med henne i alle magasin med respekt for seg sjølv, og sist men ikkje minst fekk forfattaren det puffet ho trong til å gjere ferdig memoarane om sitt turbulente liv.

Borrowed Finery kom ut i USA i  med undertittelen «a memoir». I den norske utgåva har omsetjaren Tove Bakke leita seg fram til undertittelen «minneroman». Dette omgrepet skaper eit større og meir dynamisk rom enn «memoarar» ville gjort, og indikerer at ein også diktar når ein skriv om sitt eige liv. I alle intervju seier Paula Fox at alt ho har skrive, er sterkt sjølvbiografisk. Og når ein les denne boka, møter ein dei verkelege personane bak forskjellige rollefigurar som opptrer i dei andre romanane hennar. Lånt stas er forteljinga om livet til Paula Fox, slik ho hugsar det, frå ho er fire–fem år til ho er nærare tjue.

I starten ser Lånt stas ut som ein vanleg oppvekstroman, ei i den lange rekka av forteljingar om barn som har måtta leve med omsorgssvikt. Men etter kvart sprenger den seg ut av desse rammene, ikkje minst fordi dei forsømmande foreldra også blir framstilte som «glamorøse og ekstraordinære». Det er slik Paula Fox omtalar mor si og far sin i eit intervju med magasinet Paris Review. Faren skreiv m.a. filmmanus, gjorde det godt til tider, og ein periode budde dei i Hollywood. Både han og mora må ha vore oppsiktsvekkande, ikkje berre for eit lite barn. Mora var temperamentsfull, vakker og omsynslaus. I eit intervju med Telegraph karakteriserer Paula Fox mora som «a terror»: «Ho var spansk, men meir -tals spansk. 

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 7

Ho var frå ein periode da folk fekk hovuda kappa av.

Svært vakker på ein hard, spansk måte, som ein Velázquez.» Ho er klar over at ho skildrar foreldra sine som to Fitzgerald-figurar. Samtidig poengterer ho at når det gjaldt barn, var dei dummare enn det er muleg å tenke seg. Det er i dette spennet den sterke og skjøre «minneromanen» rører seg, og rører oss.

Romanen inneheld ingen vonde skildringar av brutale overgrep, men byr derimot på ei lang rekke episodar, såre og sjokkerande så vel som komiske, som viser ein total mangel på forstand, i første rekke hos foreldra, men òg i miljøet rundt dei. Barnet som gjennomlever ein barndom der ho blir frakta rundt som ein pakke og ikkje aner kva neste dag vil bringe, verken veit eller reflekterer over at det ho opplever, er uvanleg, for ikkje å seie uhøyrt. Forfattaren fortel det slik ho opplevde det, utan snev av sentimentalitet.

Først da ho nærma seg tjueårsalderen, begynte det å gå opp for Paula Fox kva slags barndom ho hadde hatt.

Ho opplevde at folk blei sjokkerte når ho fortalde frå oppveksten sin. Først da ho var over tretti, klarte ho på eit vis å kople saman det glamorøse og ekstraordinære ved foreldra med den behandlinga ho hadde blitt utsett for. Ho var over førti før ho for alvor begynte å skrive. Turbulensen heldt fram langt inn i vaksen alder. Ho var fattig, aleine i verda, satsa på feil menn.

Måtte adoptere bort ei dotter, fordi ho ikkje skjøna korleis ho skulle greie det. Angra med det same. «Eg tenkte ofte på å ta livet av meg,» seier ho i intervjuet med Paris Review. «Men så fekk eg lyst på lunsj.» 

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 8

Det er ei sjeldan kraft i dette mennesket, ei overlevingsevne, ein hard kjerne. Denne kjernen kan ein kjenne som den plagsame erta under madrassen i alt ho skriv. Her er det lite overflate og småprat, Paula Fox sin skrivestil er rett på. Rett inn i det underliggande, det flaue og smertefulle. «Det er så dumt,» seier ho i eit intervju i The New York Times, «når folk som opplever eit forferdeleg mord, seier at ‘dette har alltid vore eit fredeleg nabolag’. Verda er ikkje eit fredeleg nabolag. Det finst ikkje noko slikt som eit fredeleg nabolag. Folk spør seg sjølv korleis dei skal halde seg reine og velstelte i syklonen.» Like direkte er ho med folk som kjem til henne og seier at dei har lyst til å skrive, men at dei ikkje har nok sjølvtillit: «Du treng ikkje sjølvtillit. Berre skriv. Alle er midt i ei forteljing.

Så du må berre skrive slutten.»

Det var ikkje rare skolegangen Paula Fox fekk, med all flyttinga og alle innfalla til foreldra. Ho skjøna ikkje kvifor ho måtte slutte på high school i småbyen Peterborough i New Hampshire, der det gjekk rimeleg bra.

Først da ho mange år seinare bad om å få utskrift av karakterboka si og såg kor gode karakterar ho hadde fått, gjekk det opp for henne at det var på grunn av faren si drikking ho blei utvist frå skolen. Etter eit mislykka år på Juilliard School of Music i New York overlevde ho på tilfeldige jobbar i California. Etter kvart nytta ho seg av faren sine kontaktar og fekk jobb som avisreporter, noko som førte henne vidare ut i verda.

No har ho budd i Brooklyn, New York, i over førti år saman med den tredje ektemannen sin. Ho har fått 

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 9

fleire barn, og har også kontakt med dottera ho adopterte bort. Dette har gjort henne til bestemor, og eit av barnebarna heiter Courtney Love. Fox skriv enno og har sosial omgang med ikkje berre Jonathan Franzen, men også andre litterære storleikar, som Philip Roth og Jonathan Lethem. Ho ironiserer over sin nyvunne litterære status, men tør òg å seie at ho er takknemleg for å oppleve at bøkene hennar blir lesne på nytt.

Også her i landet har vi sett ei ny interesse for amerikansk litteratur frå - og -talet. Paula Foxomsetjinga av Desperate personar har godt selskap i to nyleg omsette romanar av Richard Yates: Både Revolutionary Road og Påskeparaden er tilgjengelege i gode norske omsetjingar. Og eit nytt, stort namn er på veg ut til norske lesarar; James Salter. Romanen Lysår frå  kom ut på norsk i  og lever opp til tittelen.

Felles for desse romanane er at dei er lysande. Her får ein det beste frå amerikansk romantradisjon, stilistisk og språkleg utsøkt prosa med sylskarpe miljø- og menneskeskildringar. Og her er det meir å hente. Berre i Paula Fox sin forfattarskap er det fleire romanar som er vel verdt å få med seg: debutromanen Poor George, den skumle The Widow’s Children, meir familiehistorie i A Servant’s Tale, og den relativt ferske The God of Nightmares. Men først altså denne minneromanen, som handlar om å vekse opp i total uorden og overleve, reise seg, gå vidare.

Oslo, . november  Brit Bildøen

L책nt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 10

LĂĽnt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 11

Tileigna familien min, mannen min Martin Greenberg og Sheila Gordon, som støtta meg med endelaust tolmod og kjÌrleik mens eg skreiv denne boka.

L책nt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 12

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 13

«Etter så lang sorg, slik nyfødd fødselsfryd!»

The Comedy of Errors

L책nt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 14

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 15

å eg var sytten år, fekk eg meg arbeid i det som var sentrum i Los Angeles den gongen, i ein butikk som selde kjolar for ein dollar stykket. Det var opphøyrssalet kvar månad som heldt butikken gåande.

Fleire gonger i veka var det jobben min å gå ned i kjellaren etter nye forsyningar å fylle opp stativa med.

Kjellaren var enorm – i det dimme lyset frå den einslege lyspæra som hang under det låge taket, såg det ut som han strekte seg vidare enn sjølve butikklokalet. I dei fjerne og fuktige krokane fekk eg av og til skimten av ei rotte som pilte langs eit røyr med den nakne halen som ein meitemakk etter seg.

Langs eine veggen, stabla i provisoriske, grove trereolar, stod skrøpelege pappesker med kjolar. Ved veggen midt imot stod ein gigantisk flat pappfigur av ein to meter høg julenisse oppstilt, med slede og reinsdyr.

Eg tippa at dei sette han oppe i butikken i julesesongen.

Ein morgon dei hadde sendt meg i kjellaren etter fleire kjolar, oppdaga eg sveittedropar på panna til nissen. Seinare kom eg på at røyret eg hadde sett rottene springe på, sikkert fortsette over staden der pappfiguren stod, og at det var det som lak og sørgde for sveitten. Men der og då fekk eg føre meg at det var

D



Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 16

drakta si skyld. Han var like feil kledd for klimaet i California som eg i den tjukke, blåe tweeddrakta mi.

Eg har for lenge sidan gløymt kven eg hadde fått drakta av. Det eg ikkje gløymer, er at ho var minst to størrelsar for stor til meg og laga av ein så nådelaust usliteleg og kraftig ulltweed at både jakka og skjørtet kunne stått av seg sjølv.

Eg fekk like ynkeleg betalt same kva arbeid eg fann og miste det året, så vidt nok til å betale for hus og mat og ingen ting til overs til klede. Alt eg eigde av klesplagg, hadde fått plass i det dei i dagens reiseutstyrsreklame kallar ein «weekendbag», nokre filler som kunne dekke meg til, men ikkje duge i verkeleg dårleg vêr – og sjølvsagt den blåe tweeddrakta eg gjekk med på arbeid i Los Angeles dag ut og dag inn.

På den tida forstod eg meg på musepengar, men ikkje på kattepengar. Fem dollar var pengar eg faktisk hadde. Eg kunne strekke dei og få dei til å vare. Men femti? Eg vart svimmel berre eg tenkte på ein slik sum.

Kor mykje var femti dollar?

Filmstjerna ZaSu Pitts stod for meg, slik ho på ein reklameplakat for filmen Greed frå , det året eg vart fødd, sit på huk mellom store dungar gullmyntar, halvnaken og med eit sinnssjukt og rovgriskt uttrykk i ansiktet, som sjølve inkarnasjonen av amerikansk kapitalisme då eg var ungjente. Etter kvart som eg vart eldre, endra innstillinga mi til pengar seg. Eg begynte å sjå kor samansett alt det der var, korleis somme menneske samlar seg pengar for penganes skyld, drivne av krefter like mystiske for meg som dei som får termit

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 17

tane til å bygge tuer som somme stader i verda er både ti meter høge og meir.

Då eg først fekk råd til kjøpe meg ting, vakna appetitten min for materielle gode. Men for mitt indre auge ser eg stadig ZaSu Pitts som strekker fram hender fulle av gullmyntar, ikkje for å dele dei med nokon, men i fryd over at ho har dei, eit bilde som uttrykker så vel fornedring som triumf.

L책nt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 18

L책nt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 19

BALMVILLE

L책nt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 20

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 21

astor Elwood Amos Corning, soknepresten som tok seg av meg i nokre år frå eg var eit spedbarn, og som eg kalla onkel Elwood, var alltid nøye på at eg skulle vere ordentleg i kleda. To gonger i året, vår og haust, kjøpte han eit nytt plagg eller to til meg for det han var i stand til å avsjå av den årslønna kyrkja gav han. Andre klede var slikt mødrene i kyrkjelyden kom med og deira eigne ungar hadde vakse ut av. Dei vart lappa, vaska og strokne før vi fekk dei.

Tidleg i april like før eg fylte fem år, kom det eit brev frå far min til onkel Elwood med to femdollarsetlar og ein papirlapp i. Eg ser han for meg der han står og les mens éi hand held lappen og pengane, og peikefingeren på den andre pressar brillebrua godt mot naseryggen fordi han har brote av eine stonga. At akkurat dette minnet står så tydeleg for meg, har dels å gjere med at det var så sjeldan far min skreiv – for ikkje å snakke om la ved pengar – dels med den nye kjolen som nokre av dei ti dollarane gjekk med til. Slik innbiller eg meg iallfall at det var.

Dagen etter køyrde onkel Elwood og eg i den gamle Packarden frå det viktorianske huset vi budde i øvst i bakken i Balmville, New York, til Newburgh, ein by i

P



Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 22

ein dal ein halvtimes køyring og tjue kilometer nord for Storm King-fjellet, i sig ut i Hudsonelva som panna på ein elefant.

Vi parkerte framfor barbersalongen på Water Street, der onkel Elwood regelmessig fekk meg klipt. Ein formiddag vi kom ut derifrå og eg gjekk og drøymde meg bort og derfor stirde i fortauet utan å sjå det, greip eg etter handa til onkel Elwood og kom nesten eit kvartal før eg enste at eg gjekk og leidde ein framand mann.

Eg sleppte taket og snudde meg, og der stod alle i heile gata og venta på kor langt eg kom til å gå slik, og korleis eg kom til å reagere når eg såg opp. Begge barberarane var ute i døra og følgde med, onkel Elwood gjorde det òg, med hendene folda framfor seg, og tre, fire andre som hadde vore på veg einkvan stad, og den framande som eg hadde gått og halde i handa. Alle smilte og gledde seg til å sjå kor overraska eg vart. Ein augneblink var gata forvandla til eit lunt rom i eit kjært hus.

Likevel vart eg lite grann forskrekka og skunda meg attende til onkel Elwood.

Målet vårt denne dagen var varehuset Schoonmaker’s, som låg dør i dør med barbersalongen. Då vi kom ut på fortauet igjen, bar han på ei eske med ein kvitprikka musselinskjole i. Den hadde Peter Pan-krage, rysjar i halsen og rett fall heilt ned til kjolekanten.

Onkel Elwood hadde skrive eit dikt som eg skulle lese opp under påskegudstenesta i kyrkja der han var prest. No hadde eg noko nytt å ha på meg til eg skulle stå framfor kyrkjelyden og seie fram orda hans. Eg elska han, og eg elska den prikkete kjolen av musselin. 

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 23

Mange år seinare, då eg las gjennom dei få breva og lappane som far min hadde skrive til onkel Elwood, og som han hadde tatt vare på, gjekk det opp for meg at pappa alltid berre hadde kokettert når han unnskyldte seg for å ha forsømt livsopphaldet mitt. Unnskyldningane var framførte med ein pompøs hjartevarme, det var som om han brauta, ikkje kraup til krossen. Handskrifta hans var derimot nydeleg, eit vakkert fugletrekk over dei gulnande sidene.

Onkel Elwood drog nesten kvar søndag på soknebesøk i Washingtonville, på den tida framleis liten nok til å bli kalla ein landsby, i Orange County, New York tjuefem kilometer frå Balmville, der dei fleste soknebarna budde. Kyrkja han var prest i, låg i Blooming Grove, ein liten tettstad eit par kilometer vest for Washingtonville, og ho ruvde slik oppe på åsryggen over den smale vegen at ho – såg eg for meg – kunne vore eit digert skip som låg til ankers der oppe, om det ikkje hadde vore for spiret som strekte seg mot himmelen som hender i bøn, handflate mot handflate.

Bakanfor kyrkja låg ein tom prestebustad og bortanfor den att ein liten gravlund. Til høgre for kyrkjedøra stod ein forfallen stall med dunkle båsar fulle av spindelvev, ein av dei framleis i bruk av ein av kyrkjegjengarane, gamle skjeggete Mr. Howell, som dreiv trilla og hesten opp grusvegen, heilt opp til kyrkja. Han kom alltid eit minutt eller to før søndagsgudstenesta skulle begynne, og var uansett årstid kledd i ein utsliten, svart frakk der ei stor sikkerheitsnål heldt kragen på plass 

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 24

inn mot halsen. I mine auge var han klippa som brast i salmen vi song.

Etter gudstenesta hende det vi drog på besøk til to kvinner, ei eldre dame og dotter hennar, som var ugift og såg like gammal ut som mor si, begge to medlemmer i kyrkjekoret, der dei skjelvande, spinkle sopranane deira heldt det gåande lenge etter at alle andre hadde avslutta songen og sett seg ned. Dei lét ikkje til å merke at dei var dei einaste som framleis stod oppreiste i korstolen.

Dei budde i eit smalt, toetasjes hus som likna på dei fleste andre hus i Washingtonville. Dei serverte søndagsmiddagen i eit rom på baksida som utnytta heile husbreidda og hadde plass til eit bord alle fire kunne sitte ved. Det var eit godt stykke til kjøkenet, der dei sjølve vanlegvis åt, og det vart alltid mange fram- og tilbaketurar når dei skulle bringe inn fata og ta dei ut igjen, noko som fekk ventetida til å kjennast som år, syntest eg, målt mot dei få minutta det tok oss å ete maten. Om sommaren la heten seg tungt i det bakre rommet. Varmen var kvelande som i ein knitrande omn når middagssola stod på. All ting skein og blenkte – bestikket, vassglasa, vindaugsrutene – og saug all farge ut av maten.

Når vi besøkte Emma Board og familien i ein annan del av landsbyen, kjende eg ei form for lykke og samtidig ei uro – som den ein reisande får når ho kjem tilbake til eit land der ho har lidt mykje uforklarleg vondt.

Eg hadde komme til det huset to månader gammal 

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 25

med Katherine, den eldste av dei fire Board-barna. Ho hadde tatt meg med til Virginia på den stutte bryllaupsreisa med Russell, den nye mannen sin. Då dei kom tilbake, var mor hennar friskna såpass til etter spanskesjuka at ho var i stand til å ta seg av eit spedbarn.

Eg høyrde historia fleire tiår seinare av Brewster, den eine av Katherines to brør, som den gongen hadde budd i New York City saman med Leopold, den eine av dei fire brørne til mor mi. Eg hadde vorte etterlaten på ein barneheim på Manhattan nokre få dagar etter at eg var fødd, av den motvillige far min og av Elsie, mor mi, som hadde eit panisk og ustyrleg hastverk med å bli kvitt meg.

Bestemor mi, Candelaria, som var på ein snartur til New York City frå Cuba og sukkerplantasjen ho budde på stordelen av året, spurde Leopold kor syster hans og babyen som ho visste var fødd nokre veker tidlegare, oppheldt seg. Han sa han ikkje visste kor foreldra mine var, men at dei imot hans protestar hadde plassert meg på ein barneheim og reist frå byen – om det då var sant at dei hadde reist.

Då bestemor fekk høyre kor eg var, drog ho rett til barneheimen og tok meg ut derifrå. Men kva skulle ho gjere med meg? Ho var nøydd til å reise attende til Cuba om eit par dagar. Der var ho mot eit lite månadleg beløp selskapsdame for ein rik, gammal slektning, ei kvinne som eigde plantasjen og rett som det var fekk anfall av sinnssjukdom.

Det var Brewster som hadde foreslått at ho kunne 

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 26

gi meg vidare til Katherine, som bar meg i armane sine på bryllaupsreisa til Norfolk.

Ved eit tilfelle, eit reint lykketreff, hadde eg komme i hendene på livreddarar, ein vaktbrigade som sende meg frå person til person til eg var trygg. Når vi besøkte den gamle dama og dottera eller andre medlemmer i kyrkjelyden til presten, var eg alltid usikker og forknytt den første stunda. Men aldri heime hos Boardfamilien.

Ei kort, kort tid i min spedaste barndom hadde eg høyrt heime i det huset og i den familien. Før eller seinare på besøka våre der måtte eg ned kjellartrappa og sjå etter om den brune korgbarnevogna og den knirkande gamle vogga, som var brukte av alle Boardbarna etter tur og av meg i tre månader, framleis stod der. Eg trur familien tok vare på dei for at eg alltid skulle finne dei.

Eg var fem månader då presten, som hadde fått nyss om meg og den spesielle måten eg hadde komme til Williamsburg på, ei hending som hadde laga krusingar på landsbyens elles nærmast blikstille overflate, ein søndag kom innom og ville sjå til meg. Han visste godt kor usikker framtida mi var, sia Boardane til liks med storparten av innbyggarane der var fattige folk i dei åra. Eg var vaken då han steig fram til vogga. Kanskje smilte eg opp mot han. Kor som er må eg ha vekt både interessa og medkjensla hans. Han tilbaud seg å ta meg til seg, og blant anna fordi dei sat så trongt i det, gjekk Board-familien med på gi meg ifrå seg.



Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 27

Når onkel Elwood var ferdig med preika, kom han fram frå preikestolen. Mens koret reiste seg for å synge, folda han hendene og stod og titta ned på meg der eg sat for meg sjølv i fremste benken. Eit ørlite smil kunne skimtast i ansiktet hans då og letta den høgtidelege søndagsmaska.

Denne fortrulege vesle stunda mellom oss veik straks kyrkjetenaren tok til å gå rundt med kollektskåla og kyrkjelyden enno sat og kjende det heilage fylle seg etter skriftlesinga. Når han kom til min benk, sleppte eg oppi ein mynt onkel Elwood hadde passa på å gi meg.

Etterpå, når eg stod ved sida av han i kyrkjedøra og folk kom ut i ei lang rekke og tok han i handa og gamle Mr. Howell skunda seg forbi mens han mumla takk for preika med den rusta, hole røysta si, kom den fortrulege kjensla att.

For kyrkjelydsfolket var eg veslejenta til presten, og eg vart alltid glad når eg tenkte på det. Eg snudde meg mot han etter at Mr. Howell hadde forsvunne inn i stallen, og la som vanleg merke til kor høgtidelege prestekleda hans var, perlenåla i det svart- og sølvstripete slipset, silkestripa nedover sidene på den svarte buksa, dei svarte jakkesnippane som likna på billevenger.

Det var som søndagen veka før og alle søndagane eg kunne hugse. Eg stakk handa mi i hans, og han greip fast om henne. Eg heldt auge med Mr. Howell, som hadde rygga trilla og hesten ut av stallen og tok fatt på heimvegen.

Mi urokkelege tiltru til onkel Elwoods kjærleik og til 

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 28

den trygge hamna eg hadde hatt hos han i åra sidan Katherine tok meg med til mor si, svikta så brått. I ein kort augneblink såg eg kor usikkert alt var for meg. Eg kjende grunnen smuldre under føtene. Eg rava på kanten av eit stup. Fall eg, visste eg at eg kom til å falle i all æve.

Dette hende òg kvar søndag etter kyrkjetid. Men det varte ikkje lenger enn den tida det tar å skildre det.

Kraftige uvêr sopte ned gjennom Hudsondalen om sommaren, særleg i august. Tora skrall, lynet spraka.

Vinden jaga rundt Balmville-huset på byer av blenkande regn. På den andre sida av dei svarte og utviska glasrutene svaia trea og bøygde seg liksom nærmare og nærmare heilt til ein ring av lauv og opprørte greiner trua med å svelge både huset og oss.

Når stormen slo til seint på kvelden, vekte onkel Elwood meg først – om ikkje tora alt hadde gjort det – og gjekk deretter inn til mor si. Han lyfta henne opp av senga og bar henne forbi den store konsollspegelen og bort til trappa, og saman gjekk vi ned i inngangshallen midt i huset, der han sette mora i ein lenestol han hadde flytta inn dit frå stova før på dagen straks han hadde sett at svarte skyer drog seg i hop på himmelen.

Emily Corning hadde vore forkrøpla av leddgikt i atten år og bar si pine tolmodig og fast, som om plagene hennar var ei prøve som skulle vise kor sterk ho var i gudstrua.

I det flakkande, gule skjæret frå parafinlampa presten hadde i bakhand – straumen gjekk støtt når det var uvêr – glante eg på den gamle dama, som sat i skuggen 

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 29

inni kroken og nesten, men ikkje heilt, vart borte i sjalet sonen hadde pakka rundt henne. Eit mildt smil rørte ved dei fargelause leppene om ho vart var granskinga mi. Ho var ikkje i stand til å lyfte hovudet og måtte kike på folk frå nedunder bryna. Ho snakka nesten aldri til meg, men eg kunne kjenne den varme utstrålinga frå henne, slik eg kunne kjenne den fjerne varmen frå sola om vinteren. Orda hennar var få og nesten alltid om utsikta mot Hudsonelva, som ho kunne nyte frå rullestolen, presten plasserte han framfor det store, tredelte vindauget i karnappet på rommet hennar kvar morgon så lenge eg budde i det huset.

Om kveldane, sjeldnare om dagen og berre når ho hadde det frykteleg vondt, høyrde eg ofte tvers gjennom den lukka døra mellom soveromma våre kor ho gispa etter luft og jamra stilt, og onkel Elwood som prøvde å trøyste henne. Då låg eg pinnestiv under det roseraude ullteppet i senga og bad Gud tynt om å få ein slutt på dette som aldri såg ut til å ha nokon ende, og la henne få sovne.

Nokre gonger når tora hadde roa seg og rumla langt borte, tende presten eit stearinlys og bar mor si inn i stova så ho kunne sjå på det mørke tapetet med seljegreiner med gåsungar på. Ho hadde valt det ut sjølv for fleire tiår sidan, den gongen mannen hennar levde og ho greidde å gå rundt i huset som ho ville.

Kom det eit uventa torebrak nær oss, bar han henne ut i hallen att og sette henne til rette i stolen som om ho var ei dokke.

Han fortalde meg i ein spøkefull tone, for at eg 

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 30

skulle skjønne at eg ikkje skulle tru på han, at det var Henry Hudson og laget hans som var ute og bowla ein plass oppmed elva. Men eg trudde halvveges på det.

Når den einaste søstera til presten var på besøk og eit fælt uvêr kom farande nedover elva og bles ut lysa, kom ho òg ned i hallen til oss andre og sat og hekla i lyset frå lampa med hengekinna nedi hekletøyet. Ho ville at eg skulle kalle henne «tante», men det gjorde eg så sjeldan eg kunne.

Når torebulderet begynte å døy ut, sat den gamle dama og dotter hennar og døste. Ansikta deira såg triste ut når dei kvilte, som om dei hadde sovna utkjasa etter å ha sørgt over einkvan dei hadde mist. Eller kanskje var det berre skuggane som spelte meg eit puss.

Eg òg sovna. Onkel Elwood bar meg opp og i seng.

Når han breidde over meg, vakna eg, og då såg eg lysa på Mattewan, sinnssjukehuset på hi sida av elva, gjennom vindauget, dei glitra mellom lauvet og greinene som piska mot rutene i vinden.

Tante hadde ei gift dotter som budde i Massachusetts.

Slik eg oppfatta det, delte ho tida si mellom den heimen og vår.

Om vinteren klaga ho vedvarande og høgrøysta over at varmen som kolfyren sende opp gjennom dei støvete ristene i golvet på stova og spisestova, ikkje nådde opp til soveromma; om sommaren over at eg laga eit så frykteleg spetakkel når eg sprang opp og ned trappene på veg ut eller inn, at ho fekk hovudverk av det – korfor var det ikkje teppe i trappa? – og over at 

Lånt stas ferdig_A 20.01.14 10.01 Side 31

måltida broren stelte i stand, var knipne og einsformige – kunne han ikkje leige ei kvinne som kom og kokte og vaska, i staden for desse dann-og-vann-avtalane med Mrs. Dittendatten nedi vegen?

Ho klaga til bror sin, mens eg høyrde på, over at han brukte altfor mykje tid på den og den av soknebarna – men gudstenestene hans var ho slavisk med på og sat med ei olm mine mellom kyrkjefolket.

Stemma hennar skar ofte ut i hosteanfall. Ho røykte sigarettar, liksom i smug, pakken hadde ho i handarbeidsposen saman med masse tøystrimlar av bomull eller ull som ho i ein fei hekla små ryer og teppe av i fargar som minte om søle eller blod eller urin.

Handarbeidsposen hadde trehandtak og var brodert med eit mønster som gjorde meg uroleg. Kanskje det var dei raude, samanfiltra løkkene i mønsteret som fekk meg til å tenkje på dei giftige mokasinslangane onkel Elwood åtvara meg imot, og som låg på lur i skogane om våren.

Tante brukte ettermiddagane på å mumle til mor si mens ho lente seg så langt ut av ein stol ho hadde drege inntil rullestolen, at eg trudde han skulle velte. Ho såg ut som ho var i ferd med å krype opp i fanget på den gamle dama.

Men denne posituren kom ikkje av at ho stod mor si nær, tenkjer eg no, eller av ein sort barnsleg binding.

Sjølv den gongen sansa eg at det låg eit nag i måten ho trykte kroppen sin mot mor si på, som om den gamle dama framleis skulle vere ansvarleg for alt som var gått gale. 