Smalhans by Det Norske Samlaget

GUNDA DJUPVIK

Smalhans Sunn, god og rimeleg mat

Det Norske Samlaget Oslo 2011

smalhans_innmat.indd 1

31.05.11 13.52

ÂŠ 2011 Det Norske Samlaget www.samlaget.no Fotograf: Tove Breistein Form: Lise Myhre, Millimeterpress as Boka er sett med LFT Etica Trykk og innbinding: AIT Otta AS Printed in Norway ISBN 978-82-521-7966-8

Takk til Glasmagasinet for lĂĽn av utstyr og tekstilar.

smalhans_innmat.indd 2

31.05.11 13.52

Livet kjem i klumpar Å lage god mat med lite pengar er å vere tusenkunstnar og å kunne sjå nye kombinasjonar av ingrediensar og mat som du har i skap, frysar og kjøleskap. Å kjøpe inn dei rette matvarene til rett tid er også viktig. Livet kjem i klumpar, seier ei klok dame eg kjenner. Når det skjer, kan det også få konsekvensar for økonomien. Om behovet for å spare er mellombels eller konstant, så treng ein uansett inspirasjon og idear for å lage god og sunn mat. Klarer du å halde orden på matstellet, er det også lettare å halde orden på andre område i livet. Utfordringa er å vere mat-kreativ med enkle og billige råvarer, og i denne boka prøver eg å hjelpe deg med det. Eg likar å gjere ting enkelt. Derfor vil du ikkje finne så mange kompliserte oppskrifter i denne boka. Eg vil gi deg tips om korleis du kan lage billig og smakfull mat på ein rask og enkel måte. Viss denne boka gir deg lyst til å gå ut på kjøkkenet og gå i gang med matlaginga, har eg oppnådd det eg ville. Lykke til!

Alt godt, Gunda

smalhans_innmat.indd 3

31.05.11 13.52

smalhans_innmat.indd 4

31.05.11 13.52

Innhald I tronge tider

Linsegryte

Dessertar

Om å kjøpe inn

Nachos

Bakte plommer

114

Parmesangratinerte kyllingfiletar

Marengs (pikekyss)

116

Jordbær- og rabarbrapai

118

Pasta Bolognese

Tilslørte bondepiker

120

Pølsegrateng med spinat

Toscansk rispudding

122

Nasi Goreng

Matauk i skogen

Tre gode grautar

Å redde mat

«Gått ut på dato»

Kor lenge kan mat oppbevarast? 15 Å planlegge innkjøp Råvarer frå eigen eller andres hage

Med godt utstyr er halve jobben gjort

126

Sjokoladekake i langpanne

128

Gazpacho

Ananaskake

130

Toast med eggesalat

Blåbærmuffins

132

Marinerte reker

Saftig eplekake

134

Ostekremsnacks

Tomatsuppe

Gulrotkake

136

Lefserullar med laks

Fransk løksuppe

Rask sjokoladekake

138

Baba Ganoush og hummus

Krema kikertsuppe

Rullekake (swissrull)

140

Couscoussalat

Linsesuppe

Blautkake med pærefyll

142

Poteter i vinaigrette

Minestronesuppe

Sukkerbrød

142

Supper Kyllingsuppe

Mulligatawny

Grøn tapenade, aioli og krutongar

Spansk kikertsuppe

Brun saus

Ertepuré og sSpinatstuing

Hovudrettar

smalhans_innmat.indd 5

Banankake

Festmat og tilbehøyr 22

Kaker

Kryddersmør

Bacalao

Risotto

Gratinert brokkoli

Stua løk

Lakseform med rømme

Bakt løk

100 102

Ostepanne

Tabouleh

104

Pannekaker

Godt brød

106

Pasta Carbonara

Grove kvardagsbrød

108

Chili con carne

Grove rundstykke

110

Fårikål

Lapskaus

31.05.11 13.52

smalhans_innmat.indd 6

SUPPER

31.05.11 13.52

I tronge tider Det er utfordrande å måtte vri og vende på

For meg er det sosiale med mat viktig. Det er

kvar ei krone. Samstundes er dette noko som

mogleg å ha både gjestar og fest sjølv om ein

alle opplever ein eller fleire gongar i livet. Når

har lite pengar på kontoen. Å halde fast ved det

ein studerer, er i etableringsfasen eller blir

sosiale rundt maten er ein fin måte å klare seg

arbeidsledig ein periode, har ein lite å rutte med.

gjennom tronge tider på.

Det er ikkje noko å vere flau over. Å ha lite pengar er vanskeleg, men eg

Vi har ofte folk til middag, det kostar ikkje så mykje ekstra og gir så mykje glede. Kva om

trur det blir lettare om alle i familien eller

du lagar ein middagsklubb, der du og venene

venekretsen veit at det er slik akkurat no. Viss

dine går til middag til kvarandre? Å byte på å

du er open overfor dei du lagar mat til, om

lage middag med nokon du uansett har lyst til å

korleis situasjonen er, og at alle må bidra på sin

møte, er ei koseleg ordning, og dess fleire ein

måte, trur eg det går lettare. Alle går igjennom

lagar mat til, dess billigare blir det per porsjon.

tronge tider av og til; no er det oss, og vi må samarbeide om dette.

Har du barn i barnehage eller på SFO, kan du gjere dette saman med familien til barnas

Du får ei nyttig oversikt om du lagar ein

kompisar. Då har barna det hyggeleg, dei et og

vekeplan for kva du og familien skal ete. Det

spring av garde for å leike, mens dei vaksne får

tvingar deg også til å gå igjennom skap, skuffer,

eit triveleg sosialt samvær som ein bonus.

kjøleskap og frysar for å sjå kva du faktisk har å lage noko av. Mi erfaring er at du ofte har meir enn du trur. Å planlegge gode og rimelege måltid kan vere med på å trigge fantasien og hjelpe ein til å hente fram kunnskap ein har, men kanskje ikkje alltid brukar.

smalhans_innmat.indd 7

31.05.11 13.52

smalhans_innmat.indd 8

SUPPER

31.05.11 13.52

Om å kjøpe inn Når ein skal handle inn mat, er det nokre ting ein må passe på for ikkje å bli lurt. Eg kallar det å bli lurt, fordi eg stadig har kjensla av at butikkane gjer det dei kan for å få oss til å kjøpe dyrare ting enn vi treng. Når ein ikkje har flust, er det viktig å unngå å betale meir enn ein må. Her er nokre gode råd for korleis du skal få mest mogleg for pengane.

Kjenn butikkane nær deg

Vit kva ei vare SKAL koste

Sjekk ut butikkane rundt deg, prisar og

Dessverre må ein berre gå ut frå at butikkane har

kvalitet varierer frå butikk til butikk. Å

som mål å få deg til å kjøpe noko dyrare enn det

hente ned tilbodsaviser på nettsidene til

du treng. Det oppnår dei til dømes ved å forvirre

daglegvarekjedene gir deg oversikt over kva

oss når det gjeld kva ei vare eigentleg skal

som er billig akkurat no. Gode tilbod kan vere

koste. Dei opererer med juksetilbod, feilprising

verde ein omveg.

og rotete prismerking.

Innvandrarbutikkar er eit døme på

Her ein dag kom eg til min faste butikk og

nærmarknader som du bør kjenne. Du

såg at issalaten var merkt med gult, altså skulle

kan gå ut frå at dess mindre fancy lokala

den vere på tilbod. Den kosta 19,90. Det veit eg

og plasseringa av butikken er, dess

er ein ganske høg pris, så eg stussa litt. I går

billigare er varene. Eg sparer masse på

var eg innom igjen, då kosta den 12,90, utan

å handle grønsaker, krydder og sausar i

tilbodslapp. No veit eg iallfall kva den skal koste.

innvandrarbutikkar ein gong i veka. På vår nærbutikk har dei av og til dobbel pris på varer

Leit etter dei billige produkta, dei kan vere

av same kvalitet som på innvandrarbutikkane,

gøymde

til dømes på svart pepar, salat, cherrytomatar

Det er altså slett ikkje sikkert at det som er

og soyasaus.

tilbodsmerkt, er den billigaste vara av det slaget. Eg skulle kjøpe søt chilisaus og hadde det travelt, så eg rakk ikkje å dra til min faste

smalhans_innmat.indd 9

31.05.11 13.52

innvandrarbutikk. På storbutikken hadde dei

Ting er billige to veker før du treng dei

ei flaske med 2,5 dl saus på tilbod til 22,90.

– eller dagen etter

Eg syntest det var litt dyrt. Så kikka eg meg

Det er i slutten av november at pinnekjøt,

rundt, og på nedste hylle sto ei flaske med søt

svineribbe og risgraut er billig. To veker etter er

chilisaus, same kvalitet, same merke, til 21,90.

prisane skrudde opp. I november kan du finne

Den inneheldt 7,5 dl, altså tre gongar så mykje.

flott kjøtfullt pinnekjøt til 109 kroner per kg. Fram

Eit anna døme er leverpostei, den firkanta

mot jul finn du seige, tørre strantar til 149 kroner.

boksen er på tilbod, den ovale er tolv kroner

Medisterdeigen kostar 39,90 på same tid. På

dyrare, sjølv om det er same produsent og

veslejulaftan kostar medisterfarse 89 kroner per

sikkert same leverposteien. Det gjeld å ikkje ta

kilo. Så bruk frysaren, sjekk datoar og pass på.

feil. For å auke forvirringa og å sikre at du gjer

Etter ei høgtid er det også rett tid for å gjere

feil, er prisane tekne bort på den dyraste, eller

gode kupp. Tenk deg kor billig du får graskar

prisplakaten er plassert slik at du trur den gjeld

etter halloween. Når julehelga er over, har

den tredje leverposteien.

butikkane masse varer som snart går ut på

Ofte kan det billigaste og beste alternativet

dato på grunn av mange fridagar. Då kan du

vere butikkane sine eigne merkevarer.

handle datovarer (om du har sett litt pengar til

Euroshopper, ICA, Landlord, X-tra og First

side) og legge i frysaren.

Price har varer som ofte er produserte på den same fabrikken som merkevarene, men som

Sjekk kassalappen – alltid.

ikkje blir marknadsførte, og som mellom anna

Når du har betalt, så bruk eit minutt (FØR du har

derfor er billigare.

gått frå butikken) og sjekk at prisane som er slått inn, er korrekte. Du vil bli overraska over kor ofte

Pass deg for kryss-subsidiering

prisen på hylla, i tilbodsavisa og i kassasystemet

Når ein butikk kryss-subsidierer, sel dei ein

ikkje stemmer overeins. Har du teke julepølsa

ting billig og ein annan ting dyrt. Dei to tinga

som var til dobbel pris, og ikkje den som var på

kan passe saman, som pølser og lomper, eller

tilbod fordi du ikkje såg skilnad på dei, så sei

dei kan vere utbytbare, som fruktmüsli og

frå, og du får pengane tilbake. Eg veit at mange

blåbærmüsli. Er pølsene billige, er lompene

synest det er ubehageleg å seie frå, og butikkane

dyre. Er fruktmüslien billig, står den bortgøymd,

tener mykje pengar på at folk kvir seg for “å lage

og blåbærmüslien, som er dobbelt så dyr, står

bråk” i kassa. Men bør ein ikkje lage litt bråk (på

langs midtgangen i butikken på ein pall.

ein høfleg måte) når ein blir lurt trill rundt?

smalhans_innmat.indd 10

31.05.11 13.52

Ta vare på kassalappen til du kjem heim.

Økonomi er meir enn berre gode innkjøp

Er kjøtdeigen sur sjølv om den ikkje er gått ut

Å tenke økonomisk handlar ikkje berre om

på dato, eller har du ved ein feil fått med deg

lagerstyring, kreativitet og optimale innkjøp. Det

utgåtte varer, kan du gå tilbake til butikken

handlar også om små ting i heimen som gjer at

og få ny vare eller pengane tilbake om du har

ein sparer på vask og energi. Det er økonomisk

med kvitteringa. Utan kvittering kan det vere

å lage mat med forkle på, du slepp å få flekkar

vanskelegare å få til.

på tøyet ditt, og treng ikkje vaske klede så ofte. Du sparer også energi med å koke opp

Lagerstyring i heimen

akkurat så mykje vatn som du treng. Bruk

FIFO-prinsippet er greitt å kjenne til når ein skal

gryter som passar til kokeplata, og som har

styre sitt eige hushald. First In – First Out betyr

plan botn. Bruk lok når du skal koke opp noko

ganske enkelt at når du kjøper inn og lagar

(unntatt mjølk, sjølvsagt). Lag passe mykje

mat, må du passe på å ete opp det eldste først.

mat, for store porsjonar er dårleg økonomi,

Dette kan særleg bli ei utfordring i frysaren,

dårleg for midja og produserer avfall når du

fordi det krev planlegging å ta ut kjøtstykke

ikkje får ete opp alt.

eller fiskepakkar om morgonen slik at dei er

Ver mett når du handlar. Eg handlar ofte

klare til å bli til middag seinare på dagen. Gjer

måndag kveld, etter middag. Då er det få i

dette til ein vane, og set gjerne ein eigen boks i

butikken, men dei har akkurat fått inn nye

kjøleskapet til ting som er til tining. Då har du ein

varer. Bruk handleliste basert på planen du

hugseregel; er tineboksen tom om morgonen,

har lagt for den komande veka. Hugs å sjekke

veit du ikkje kva du skal ha til middag. Gå i

i kjøleskap, frysar og matskap før du dreg

frysaren og finn noko.

heimafrå. Ein står ofte i butikken og lurer:

Å tine i kjøleskapet er energiøkonomisk, du

Hadde vi kvitost? Korleis var det med den

brukar mindre energi på å kjøle kjøleskapet

siste pakken med kyllingfilet i frysaren, brukte

når det ligg eit kjøleelement der i form av ein

vi den, eller ligg den der framleis? Vit kva du

pakke kjøtdeig eller ei fiskeblokk, og den kalde

treng.

maten ligg ikkje og kjøler ned kjøkkenet ditt, der du sikkert har termostatoppvarming. Hugs å legge det du tinar i ei skål eller på eit fat. Då slepp du at det dryp væte av det som tinar.

smalhans_innmat.indd 11

31.05.11 13.52

Matauk i skogen Å plukke bær har blitt umoderne, står det i avisa. Eg ser det som mi oppgåve å få det til å bli moderne igjen. Det er masse mat som veks vilt, villbringebær, tyttebær, blåbær og sopp finn du berre du tek deg ein søndagstur i skogen. Det er ingen grunn til ikkje å bruke dei ressursane som veks vilt, og som vi har fri tilgang til, etter allemannsretten.

Eg har laga trollkrem av tyttebær, sukker og eggekvite til store selskap, det kostar ingenting og gjer stor lykke. Det er til og med ein allergidessert, utan gluten og meieriprodukt. Blåbærpannekaker lagt i etasjar kan du servere i bursdagsselskap, garantert stor suksess. Køyr frosne bær i matmølle med litt melis og eggekvite, då har du ein frisk og herleg sorbet på mindre enn eit minutt. Har du plukka mykje bær, kan du ta med eit glas heimelaga blåbærsyltetøy som vertinnegåve når du skal i selskap. Sopp er ein viktig ressurs, den gir mineral og

Kantarellar, kremler og steinsopp er gode i

smak og er med på å variere maten. Dei første

supper, sausar og stuingar. Traktkantarellar toler

soppturane bør du gå med nokon som verkeleg

frost, så dei kan du finne langt ut i november,

kan sopp, slik at du lærer skilnaden på etande

såframt dei ikkje er dekte av snø. Dei kan du

og ikkje etande sopp. Finn ei soppbok på

også tørke og oppbevare på glas eller køyre i

biblioteket eller i bokhandelen, og lær deg éin

matmølle til soppmjøl, som set ekstra smak i

og éin sort, slik at du blir trygg på dei.

gryterettar og sausar.

smalhans_innmat.indd 19

31.05.11 13.52

Supper Dersom ikkje anna er sagt, er suppeoppskriftene meinte som middagsporsjonar. Halver porsjonane viss suppene skal serverast til forrett, og del dei på fire viss suppa skal serverast på ein buffé.

SUPPER

smalhans_innmat.indd 25

31.05.11 13.52

smalhans_innmat.indd 26

SUPPER

31.05.11 13.52

Kyllingsuppe Dette er sikringskost, eg serverer kyllingsuppe når influensaen herjar i familien og matlysta er dårleg. Denne suppa går alltid ned, same kor pjusk ein er. Dette er sjølvsagt ein kjempegod kvardagsmiddag òg. 15 minutt med lapskausgrønsaker, 30 minutt med heile grønsaker

Kok opp vatnet og ha i buljongterningar. Reins og skrell

4 porsjonar

grønsakene, og hakk dei fint. Ha dei i gryta saman med

1,5 liter vatn

kvitløksfedda og timian. La det heile koke i krafta til grønsakene

2 buljongterningar, kyllingbuljong eller grønsakbuljong

er møre. Ha kjøtdeigen i ein bolle, og elt inn1 ts salt og litt malen pepar. Ha farsen i ein dobbel plastpose. Klipp hol (mindre enn du trur) og klem ut litt og litt deig som du slepper ned i gryta med ei skei. Kjøtbollane skal ikkje vere stort større enn ei hasselnøtt, dei hevar seg i gryta. La suppa småkoke til kjøtbollane er gjennomkokte, det tek ikkje meir enn 5 minutt. Smak suppa til med salt, pepar, sitronsaft og sukker. Server gjerne med flatbrød eller vanleg grovbrød.

400 g kyllingkjøtdeig 3 gulrøter Ei persillerot (kan bytast ut med sellerirot, eller droppast) Ein løk eller 10 cm purre To fedd kvitløk Ein timiankvist viss du har, eller 1 ts tørka timian Salt og pepar 1 ts sukker 1 ss sitronsaft

Tips: Har du det travelt, så byt ut grønsakene med ein pose frosne

lapskausgrønsaker. Dei er ferdig skrella og kutta opp – masse arbeid spart.

SUPPER

smalhans_innmat.indd 27

31.05.11 13.52

Tomatsuppe Tomatsuppe brukar ofte å kome frå pose, men det er like billig og mykje betre å lage den sjølv. Det går faktisk like fort òg. Då er det ingen grunn til å støtte posesuppeprodusentane. 15 minutt

2 porsjonar

Smelt smøret i ei gryte og ha i løken. Surr dette på middels sterk

2 ss margarin eller smør

varme til løken er blank. Strø på mjølet, og la det surre medan du

3 ss kveitemjøl

rører blandinga glatt med ein visp.

1/2 finhakka løk

Slå på vatnet litt og litt og rør kraftig, slik at det ikkje klumpar

8 dl vatn 1 buljongterning, kjøtbuljong eller grønsakbuljong 1 boks hakka tomatar (og kanskje litt tomatpuré) ½ ts tørka timian

seg. La det heile koke opp. Ha i buljong, timian og innhaldet i tomatboksen, og la suppa koke på middels varme i ca. 6–8 minutt. Rør om av og til. Smak til med sukker, salt og pepar, og om suppa blir for syrleg, kan du runde den av med ein skvett mjølk. Blir det for lite

Salt, pepar og sukker

tomatsmak, kan du ha i eit par teskeier tomatpuré. Det du ikkje

Ein skvett mjølk (ca. 1 dl)

brukar av tomatpuréboksen, kan du putte i ein plastpose og legge i frysaren. Vil du ha suppa heilt glatt, kan du køyre den glatt med stavmiksar. Server med godt brød, eit kokt egg eller eit parmesandryss.

smalhans_innmat.indd 28

SUPPER

31.05.11 13.52

SUPPER

smalhans_innmat.indd 29

31.05.11 13.52

smalhans_innmat.indd 30

SUPPER

31.05.11 13.52

Fransk løksuppe Denne suppa er verdsberømt, men først og fremst er den veldig god. Osteskiva på toppen høyrer med, men er du svolten og manglar ost, så lag suppa likevel. 40 minutt

Set steikeomnen på 250 grader.

4 porsjonar

Skrell og skjer løken i bitar. Varm opp oljen eller smøret i ei gryte, og fres løken på middels varme til den byrjar å skifte farge. Løken skal ikkje bli brend. Slå over vatnet og buljongen. Knus timian og karve i ein mortar, og ha det i.

800 g løk 2 ss smør eller olivenolje 1,5 liter vatn 3 ss flytande fond eller to terningar kjøt- eller grønsakbuljong

Nokre synest det er rart med karven, og er redde suppa skal

1 ts timian

smake surkål. Men berre prøv, karven gir ein rund, krydra smak

½ ts karve

som ikkje smakar karve, men berre godt!

2 ts sitronsaft

La suppa stå og småkoke i 10–15 minutt. Riv osten. Smak suppa til med sukker, sitronsaft, salt og pepar. Set skålene på eit steikebrett, og aus suppa oppi. Skjer brødskivene til slik at dei passar i suppeskåla, og legg dei i kvar si skål. Ha over osten, og

1 ts sukker Salt og pepar Fire brødskiver, gjerne halvgrove Riven ost

set brettet i omnen i 5–6 minutt til osten boblar og skiftar farge. Server. Tips: Å ta skålene ut og inn av omnen utan å skvalpe og dermed

forårsake brannsår er lettare når dei står på eit brett. Det er òg ein fordel om skålene ikkje er breiddfulle. Fyll heller på i skålene etterpå, om du har meir igjen i gryta.

SUPPER

smalhans_innmat.indd 31

31.05.11 13.52