Lengua Amuzga, Guerrero. Tercer Grado

Tercer grado

Tercer grado

Guerrero

port_4446-11.indd 1

Tsom ñomndaa

Lengua amuzga Guerrero

DON RÓMULO “EL CURANDERO”, 2.90 X 7.40 m.

Pintado por niños mazatecos Comunidad: Santa Catarina Buenavista, Huautla, Oaxaca

NOMBRE DEL ALUMNO (A) ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTOS GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.

Libro de texto en lengua amuzga de Guerrero.

Elaborado en la Dirección General de Educación Indígena de la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública Autores Ahida de Jesús Silva, Barcimeo López de la Cruz, Bartolome López Guzmán, Macaria López Juliana y Magdaleno Nestor Rivera Colaboradores Emilio Apostol Cruz, Moises Z. de Jesús Gercía, Elías López García, Zenaida López Morales, Leonel Martínez Morales, Agapito Merino Gil, Carmelo Merino Martínez, Silvina Mónica López, María de la Luz Jimenez Añorve, Luis A. Robledo Torralva, Teresa Tapia Santiago y Carmelo Valtierra López Ilustración Malena Juárez, Coni Reyes, Abdías, Luis G. Alonso, Incháustegui y Oscar M. Castro Fotografía Archivo Iconográfico de la Direccíon General de Educación Indíge na Ilustración de Portada “Don Rómulo, el curandero”, 2.90 x 7.40 m.

Pintado por los niños mazatecos de la comunidad Santa Catarina Buenavista, Huautla de Jimenez, Oaxaca.

Felipe García García, Ofelia Martínez García, Fernando Carbajal Carrera, Eufracia Pacheco Rivera, Bulmaro Martínez Martínez, Cecilia García García, Zenaida Hernández Espinoza, Faustino Hildefonso García. Álvaro Mar†ínez García, Juan Abel Mendoza Hildefonso, Plácido García Gómez, Abel García Gómez, Benito Juárez Martínez, Adelina Cerqueda Juárez, Antonio Juárez Martínez, Carlos Teófilo García, Fortunato Carrera Álvarez y Enriqueta Gar cía Guerrero D.R. © Colorín colorado. El arte de los niños indios. México, 1993 Reproducción autorizada por el Fideicomiso para la Salud de los Niños Indígenas de México, A.C. D.R. © Secretaría de Educación Pública, 1997 Argentina No. 28 Col. Centro, C.P. 06029 México, D.F.

ISBN 978-970-18-0966-2 Primera edición 1997 Décima sexta reimpresión 2013 Impreso en México

pl_4446-11.indd 2

5/28/11 12:44:02 AM

1-100.indd

2

10/28/04, 7:12 PM

Tsom 単omndaa Lengua amuzga Guerrero

Tercer grado

1-100.indd

3

10/28/04, 7:12 PM

PRESENTACIÓN E

ste libro de texto está dirigido a las niñas y los niños indígenas que cursan la educación primaria, tiene el propósito de favorecer el aprendizaje de la lectura y la escritura de la lengua indígena que se habla en su comunidad.

Se espera que este libro sea utilizado en forma creativa, tanto por el profesorado como por las niñas y los niños, en este ciclo escolar y los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión lectora.

En el libro se encuentran diferentes textos, algunos hablan del entorno físico de los alumnos, objetos y cosas que hay en la comunidad, y otros se refieren al entorno social y cultural, pues relatan las costumbres, fiestas y leyendas de la región.

Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas bilingües con experiencia en la enseñanza de su lengua materna así como con profundo conocimiento de la cultura de sus comunidades. Para la redacción, los autores consideran el enfoque comunicativo propuesto en el Plan y Programas de Estudio para la Educación Primaria 1993.

Este libro de texto podrá ser enriquecido a partir de las observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia, comunidades y organizaciones civiles indígenas realicen acerca del lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el formato y la presentación.

1-100.indd

5

11/13/06, 1:12 PM

Ñ'oomwaa matseicandiina' yuu I'ue librowaa Librowaa tuiina' cwentaa yocanch'u na cwila'naa scwela najndyee chu ndàndyee, cha na nla'yòò'ndyetina chiuu na cwila'nei na ñomndaa ee juuna' teiljeiina' ñequio ñomndaa na candàà', cha'xje na cwila'nei nnna na ndi'cwa ya cwiquie' ñomndaa. n

n

n

n

n

n

Librowaa teiljeiina' ñequio ñ'omtiuu na waa naquii' I'aa scwelancue na matsona': Cwii yucachjoo yati nntsei'na 'a ndo' yati nntsei'nòò 'ò cha'tso Ijo' na ma'mò meistro nnoom, xee na ñequio ñ'oom'm matseinei meistro ndo' xee na ñequio ñ'oom'm teiljeii libro na jom matsei'na 'a . n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Jo' chii librowaa jndye nnom na tseixma na' na nla'naa yocanch'u, cha' na: Yuu jnaa jaa nn'a ncue ñomndaa, chiuu m'a nn'a tsjoomna, Ijo' niom naquii' tsjoomna ndo' chiuu maca na' na nl'ana cwenta joona', chiuu nl'ana cha na xje ndyo nncwiwiina, mati nla'naa na ñ'oomya cha na nncwiquee n'omna na nl'ana ts'iaa , ndo' nt'omche nnom na nnteijndeiina' joona cha na ya nnc'omna tsjoomnancuewaa ñequio nc'iaana. Nmei ' ñ'oom na maca na' na nla'naa na naquii' w'aa scwela ndo' nawaaw'aana. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Cwiñe'quiaayâ na quianl'uaa cha'tsondye meistroncue, yocanch'u, lotyena ndo' nt'omche nn'a na tei'jndeii na tuii ts'iaa waa. n

n

n

n

n

'U na matsei'na ' librowaa, cwitaa yâ njom' na catseicandii' meistro tquiee na mach'ee ts'iaa tsjom', xee na ñ'ee ' ñ'oom na tijo'ndyo' teiljeii ntsquii librowaa, cha na nncwiyòna' cha'xje na maca na'. n

n

1-100.indd

n

n

7

11/3/05, 6:30 PM

n

1-100.indd

8

10/28/04, 7:12 PM

1-100.indd

9

10/28/04, 7:13 PM

INDICE Unidades I.

Páginas

Nna na cwii w'aa n

Luaa waa na jòwiijndòya Cwentoo' Cañejo Tsotyàya tyoch'ee ts'iaa ü jndàà n

II.

12 20 28

n

W'aa scwela Ñ'oom cwentaa meistro Ñ'oom cwentaa yocanch'u Cwentoo' liom ñ'e tyochi' Catquia 'na ya

36 44 52 60

n

n

III. Tsjoom ñequio Ndaatyuaa Luaa s'aana' na ntquiee' ndaa jndaa Tsjoom 'Ndyoocantseii Ñ'oom cantyja 'naa n ts'iaa Juan Ruperto López Barroso Cwentoo' caxioo chjoo Chiuu wjaatseichuii'nan Tsjoom Suljaa' Cantsiom tsuii chjoo n

1-100.indd

10

n

10/28/04, 7:13 PM

68 76 84 92 50 108

IV.

Jaa nn'a ncue ñomndaa n

¿Yuu jnaa jaa nn'a ncue? Ñ'oom cantyja 'naa ya na tica na' na nntsuu' n'òò ya Cwento x'iaa Ñ'oom na quiñe'quia nn'a ndàà ndana Chiuu jna na' na cwila'tnmaa 'ndye nn'a Ncuee L'oo n

n

n

n

n

n

n

156 164

n

172 180

Cantyja na nnc'oom ts'a na tiwee 'e n

n

n

Ñ'oom' cwii ts'a na teiwii' Chiuu nntseilju'ñe ts'a Ñ'oom na cwila'nei nn'a cantyja 'naa ' yucanchjoo na wii' n

n

n

11

188 196

n

n

1-100.indd

148

Nn'a ñequio cha'tso ljo' na niom tsjoomnancue.

Suljaa' na candya' ts'òò üya Cwentoo' tsuii Cha'tso nnom na cwitei'jndeii jaa na tandòò'a Quia na tue' ñe'quioom'

VI.

124 132 140

n

n

V.

116

n

10/28/04, 7:13 PM

204

Leisiom 1

Luaa waa na jòwiijndòya

Ja jndyuya Maricela García Morales.

Nawaaw'aaya yomndyò m'aa ya: Tsotyàya, tsondyòya, we dyencjòòya, cwii ñexiòòya ndon ja na cachjoondyòtyàya. n

n

Mnaa ya w'aa xquie' na s'aa tsotyàya na waa Tatsoomn'aa Ndoo' 'ndyoo nato t'ma na cwiwi'nom I'aachom na cwi'oo xje Sjò Nquiaa'che . n

n

n

n

n

Je' macjaañjoom' ts'òò ya, na majuu ts'om nato'ñee ñeteinom cwii meistra na ñetjañ'oom ja scwela chjoo, ee cachjoondyòtyà quia na tyocaya scwela'ñee . Jndà yom chuu'a tò'a na macaya scwela najndyee na jndyu "General Emiliano Zapata", na waa Tsjoom Ta Sancosà yuu na je' matsei'na ya chu jndà ndyee. n

n

n

Meistro na ma'mò ndààya ñequio ncniaya, jee neii ne ee jndà tei jndye ts'iaa na ma'mòò maya nnts'aaya joona', cha' na: nntsei'na ya ndo' na nntseil jeiya Ijeii ñomndaa ñequio Ijeii n

n

n

n

n

n

n

12 1-100.indd

12

10/28/04, 7:13 PM

ñomtsco ee nmei 'n ts'iaa na nei ncoo'ti ntyjiiya na nnts'aaya naquii' w'aa scwela. n

n

n

Je' na jndà ñjee chuu'a, ticwii cwiitsjoom cwitjòò che na nncjòya scwela, quiteijndeiya tsondyòya ñequio nomxjòòya na quijòc'ò ndaatioo ndo' quicaandyò tach'e , quia waa quiteijndeiya na nluii chquiaa. n

n

n

n

Mati xee jndà tyjàya na tjòya scwela quiteijndeiya nomxjòò na nl'aayâ ndaatsquee na nncwe calcu, xee jndà tàyo' ndaatsquee tsacandàà'â ñequio nomxjòòya, xee jndà squiààyâ na saayâ tsjo', nnts'aaya ts'iaa na quinndii meistro ee xje 'ñee jndà tyjee' tsotyàya na nnteijnei ja. n

n

n

n

n

n

n

n

n

Nmei ' ts'iaa na quits'aaya ticwii xuee, ee luaa' quitso tsondyò nòò ya na maca na' na nnts'aaya cha na we nnom ts'iaa nncwi'na ya, ts'iaa w'aa scwela ndo' ts'iaa nawaaw'aa. n

n

n

n

n

n

n

n

13 1-100.indd

13

10/28/04, 7:13 PM

Xee jndà sei'na ' ñ'oom "Luaa waa na jòwiijndòya", c'ò' ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

n

¿'Ñee ñ'oom' matseinei ñ'oom na sei'na '? n

n

n

¿Cwantindyena m'a na na cwii w'aa? n

¿Ljo' jndyu scwela na matsei'naa ' yucachjoom'aa '? n

n

¿Ljo' ts'iaa jndà tei'na ' a na nnts'aa ? n

n

n

n

¿'Ñee quiteijndeii jom na nnts'aa ts'iaa na qui'ndii meistro? n

n

n

¿'Ñee quitso nnoom na maca na' na we nnom ts'iaa nncwii'na 'a ? n

n

n

n

Matseitiuuya na tjawee' ts'om' ñ'oom' Maricela, je' cwji'tsjaa 'ndyu' ts'iaa na quiche' 'u nawaawa' ndo' w'aa scwela. n

n

14 1-100.indd

14

10/28/04, 7:13 PM

n

Luaa waa na nntseiljei' Ijo' na moche' na cwii cwii xuee.

Je' xuee luñe : 07-09-97 n

Cwitsjoom teicantyjaya, tcaandyò naquii' w'aa ndo' tach'e , jndà chii tjòya scwela, yuu na seintja'ndyò ñequio cwii x'iaya, jo' na taa 'na xquiàà ya ndo' meistra tjañ'oom ja w'aa nasei, jndà chii tjaca'ñee ja nawaaw'aya. n

n

n

n

n

Je' xuee matye; 08-09-97

Cantyja na ta ' xquiàà ya jee ndya' wiina teixuee, sàà meii na Ijo' maxje tjòya scwela ee na examen nl'aayâ, ndo' mayuu' ya na tjòya, qui tjeii'a na s'aa examen 'naa ' matemáticas, jo' na jee neii ' tsondyòya. n

n

n

n

n

n

n

n

Diario: Luaa' jndyu cwii cwadernom na nntseiljeii ts'a cha'tso ljo' na mach'ee na ticwii xuee.

n

n

15 1-100.indd

15

10/28/04, 7:13 PM

Quia na matsei'nei ' ñequio cwii ts'a , maca na' na nntseich ' xje na juu matseinei , mati juu xje na 'u matsei'nei ', cha na nla'nò 'yo' ñ'oom na cwilanei 'yo', ee xee na mañejuu xje nlanei 'nyo' tixocala'nò 'yo' ñ'oom na cwila'jndaa'ndyo'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Que ' cwenta chiuu cwila'nei nn'a m'a , cha na maluaa' nntsa' quia na ontseinei ' ñequio mei nquia ts'a . n

n

n

n

n

n

n

Tyoots'aaya ee n na taatjaa'na ntsquii cwadernom n 'na ya.

Xcoo, ¿aa jndà sa' n ts'iaa na n'dii meistra? ~ ~’

Quiaa' cwadernom n 'na ' nnty'iaa aa mayuu'.

'Ndii' tiyuu' cwena n nchquee ya.

16 1-100.indd

16

10/28/04, 7:13 PM

Catseiljei' nacjoo' cwadernom 'na ' Ijo' na sa' xuee wja. n

Catsei'na ' cwento x'iaameii ndo' cjaawee'ndyo' Ijo' cwit'mòò'na', ndo' ndànquia catseinei ' ndàà nc'ia' nt'omche cwento x'iaa na ntyji'. n

n

n

n

Cwento x'iaa

M'aa cwii tsa 'ñee , matseits'oomñê cwe' 'na na I'ue ts'oom, n

n

M'aa cwii tsa ' ñee , machioom'm nc'ee ,

n

n

n

n

n

n

Waa cwii joo, ntyja cwii tsòò naquii' jndàà na ñjom Iquee tja'.

M'aa cwii tsa 'ñee nncwjee 'e tja xque ' sàà xocanty'ia' jom. n

n

n

n

n

n

n

n

M'aa cwii tsa 'ñee , xje na nntòò 'ò' na nntseijnom cwe lia 'a ndo' xje na nndà ñecasei'ñê. n

M'aa cwii tsa 'ñee , cwe' na nntseijnom jo' na nndeiiñê, n

n

ts'oom waljoo tscuu jndàà

n

n

n

n

n

n

n

n

n

jndye

ts'oom tsutsua'

catsue'

ts'oom tàrampo

17 1-100.indd

17

10/28/04, 7:13 PM

Catsei'na ' ñ'oommeii ndo' que ' cwenta Ijo' cwit'mòò na'. n

n

n

n

Ncuee nn'a : Tinom, Ràntsio, Sàntsio, Tilia. n

Ncuee quioo': catscaa, catscoo, tyoruña ', catsaa', casà. n

Ncuee 'na : jnduu, tsqui', xio, caxi', xuaa. n

Ncuee njoom: Cantsu, Suntcwi', Mei na, Lunja , Ndoo'. n

n

Catsei'na ' ñ'oommeii ndo' catseiljei' Ijo' na cwita'x'ena'. n

n

¿Ljo' jndyu cwii liaa na ndyee colo tseixma na n

quila't'maa 'ndyò quia luñe ? n

n

¿Ljo' jndyu cwii quioo' na quindo w'aa? ¿Ljo' jndyu tsjoom na candyoo' waa Ndaajmei '? n

¿Ljo' jndyu yucachjoo na seiljeii leisiom na sei'na '? n

¿Ljo' jo' na quiwiil'uee'ndyò quia na quitaandyò?

Ñ'oom na seiljei'nmei ' jndyuuna' sustantivos ee joona' cwiwiil'uena' na nntsu' ncuee 'na , ncuee quino', ncuee njoom, ncuee nn'a , ndo' ncuee cha'tso Ijo' na niom sjoomnancuewaa. n

n

n

18 1-100.indd

18

10/28/04, 7:13 PM

Catsei'na ' ñ'oomwaa ndo' cjaawincje' ñ'oom na ntomti ljeii. n

Victoriano Anacleto [1880 - 1951]

n

Jom cwii ts'a ncue na tuiiñe Tsjoom Suljáa' Tsnòndaa n Guerrero chu 1880. Cantyja na quee ts'oom seitioom chiuu ya nluii cha na nntseiyòòñena' tsjom'm. Jo' chii n n n n n n meii na tîcja scwela, sàà tei'na 'a na nnts'aa tsniaa n n n luañe ee na tyocañ'ee quia na tuii wats'om t'ma . n

n

Jom s'aa l'aa ntei ' na tuijindyee naquii' Tsjoom Suljaa' n n n n ndo' tyo'mòò ts'iaa luañe ndàà nn'a na tyotei'jndeii n n n jom ñ'e ts'iaa na tyoch'ee . n

n

n

n

Tjeii 'e ñ'oom ndo' tyoteijnei na tuii nataa nt'ma na n n n niom naquii' tsjoom, mati tquee 'naa ndo' tyotijnei n n n n ts'iaa na tyoluii quia na jna na' na tuii wats'iaa t'ma n na mei ntyjee' xcwe quii' Tsjoom Suljaa', chu 1951. n n Tacañ'ee quia na jndàà'na' ee majuu chu'ñee n n n n tuee 'e . Wats'iaa waa' jndàà'na' chu 1952. Ndo' xje n n n je'che ndi'cwa cwiwiil'uena', ndo' meii na teiyòna' n n n n tit'ma xuii'na', ee na cwila't'maa 'ndye nn'a ts'ia na n n tòò 'ò . n

n

Tuee 'e xuee na 28 chi' septiembre chu 1951, ndo' ty'iuuna jom wats'omtyue' Tsjoom Suljaa'. n

n

n

n

Cantyja na t'ma ts'iaa tyoch'ee , jndye nn'a tsjom'm n n n xje je'cha ndi'cwa tyootsuu' n'omna jom.

Matseitiuuya na tîcatseinnò ' ñ'oomwaa ee na ticañ'ee sustantivos xje na sei'na 'jndyeen juuna', jo' chii je' catsei'na 'nnda' ñ'oomwaa' ñequio cha'tso sustantivos na chuuna'. Ee quia na ticañ'ee sustantivos ticandàà' ñ'oom na matseinei ts'a . n

n

n

n

n

n

n

n

19 19 1-100.indd

19

10/28/04, 7:13 PM

Leisiom 2

Cwentoon cañejo Cwii xuee'ñee ,tja tyocañejo I'aa, tjacwjaa'ñejnaa nna 'naa 'a , Najndyee n tjaa waan tyocatsuan, matsoom: --¡Ndyòò w'aa! Matso tyocatsua', --¡Candyo'! ¿Ljo' nntsa'? Tnò tyocañejo, n n n n matsoom: --Aa ndi' ja tsjò'ñjee macò ya, xee jndà tquie tsiom 'ne ya n n nñequiaya nne . Matso tyocatsua': --Ya re nnteijndei tsjò'ñjee 'u, cwe' na n n n matyuaa' nntseicandii' ja xee jndà tquie tsiom 'na ' cha na nncjòcnò ya n nná . n n Jndà tquiu'nn'aa tyocatsua', maluaa' tjanquiu'nn'aa tyocaxtijndyo, n tyocajndye ndo' tyotuii. Jndye xuee tjacaana' chii seicandii tyocañejo cwaa n n n n nñequiaa nna cwentaa' na chujnaa . Juu xuee na t'ma na na nntioom na n n n chujnaa , s'aa ntjo, ndo' tyoquee 'ñê cwii ndo' cwiindyena. n n Najndyee tuee' tyocatsua', xcwe na m'aa , caIòò, caIòò na matseiñ'ee 'ñê n n ts'oom xjom ts'om xuaa ntom 'naa 'a . n Matso tyocatsua': --¡Ndyòò w'aa re cañejo, xma ndyu'! T'ò tyocañejo, n n matsoom: --¡Xma ndyu' re catsua'!, jee ya na jndà tyje', Cwe' na je' n n n maca na' na nncwanty'iu'ya' naquii' to'mee ', yoche na nnty'iuu ntjo na n n nncwàà. Ee xee na nncwinom caxtijndyo nlquee 'u. n

n

n

n

20 1-100.indd

20

10/28/04, 7:13 PM

n

Tiyoche matyjee' tyocaxtijndyo, matsoom: --¡Ndyòò w'aa re cañejo! Matso n n tyocañejo: --¡Candyon re!, ja ntjo jee mats'aa na nncwàà. Yoche na n nncwindo' ja qui'ya' cwii catsua' chjoo na ndii' yujon naquii' to', xee jndà n n n cja'waa' xque ts'oom ee xee na nncwjee' cajndye nlquee 'u.

Jndàti tjawa tyocaxtijndyo ts'oom matyjee'cañoom tyocajndye, matsoom: --¡Ndyòò w'aa! Matso tyocañejo: n n n n --¡Candyo' re, cwi'noom'! Yoche na nncue'ntyjò xje na nntsaac'òò nna , n qui'ya' caxtijndyo na Ijo xque ts'oomwaa'. n n Jndà na tquii tyocajndye tyocaxtijndyo'ñee , tso tyocañejo nnoom: --Jee ya n n re sa'. Sàà je' maxje nncwindo'ti' ja la'ñe nacjoo' Ijò' ee quia wjaaty'iuu ntjo n n na nncwàà. CaIòò, caIòò, m'aa ñ'e ts'oom xjoom'm. Tjacaljoncue tyocajndye nacjoo' Ijò' ndo' maluaa tyotuii, matsoom: --¡Ndyòò w'aa re n cañejo! Matso tyocañejo: --Candyo' re!, jee ya ntyjii na jndà tyje'cañoom' na n nntsaaya yuu na niom n'oomljoya, sàà najndyeeti maca 'a njom' na n n catseicue'ya' tyocajndye na Ijo nacjoo' Ijò' na mei ndyuaa la'ñe ee jndà n ndyue caxti ntsmàa 'a teinquieyo'. n Jndà na seicuee' tyotuii tyocajndye, tso tyocañejo nnoom: --Je' re ya xee na n n n matsaaya, ee xee na tique ndyò nncwijaa ndyò nato. Ntsquiààya n n n n nncwààya ntjo ee na maje'ndyo jee ndya' jmei 'na'. Xje 'ñee mana ty'ena n ñequio tyotuii. Tquiena cwii joo yuu na waa jndaa t'ma , jo' jo' ntyja cwii tsnòò n na quit'ue nn'a na nncwi'ty'ioo'na jndaa. n n n n Tco'ñejndyee tyocañejo, t'uee ts'òònñee ndo' tjatseijnom che chee na n ma'mòò chiuu nnts'aa tyotuii, jndà chii matsoom: --Cwa je' re cwi'noom' n n mando' chiuu s'aaya. Sàà tyotuii na ti'na 'a mana tju'na' jom ts'om jndaa n n n n n t'ma 'ñee , jo' na jee tyonco tyocañejo, matsoom: --Jee che re mmpa n n tyotuii jnda' tîc'ua' ntjo 'na ya, Ee ntyjiichee na cwe' ndaantsjoom jo' ñjom n ts'om xuaa na caIòò, caIòò ñeseiñ'e 'ñê ts'oom xjom. n

21 1-100.indd

21

10/28/04, 7:13 PM

Canty'ia' ndibujomeii ndo' catseiljei' numero' na maca a' cwii cwii joo, cha'xje na matseinei cwentoo' ca単ejo na sei'na '. n

n

n

n

n

22 1-100.indd

22

10/28/04, 7:13 PM

Catsei'na ' chiuu quiluii tàsandà. n

Ljo' na nleil'ue na nluii tàsandà na nlquii 'om ts'a . n

7 tàsa tseii [tàsa nnta oo tàsa tco].

1/4 Kg. ndà ntom.

1 litro ndaatioo.

2 xque tscojñom canioom. n

n

Chiuu nleiñ'oom' tàsandà.

Najndyee nnty'iuu ndà ntom na cwe' jnda'chee na', ndànquia nleiya ndo' nntua tàsa, xee jndà, n'ndiiñe ts'a tsquee tàsa'ñee ndo' nncuòna' ts'om xuaa na cwity'iuu ndà, mana nncju'ti ts'a ndaatioo ñequio tsjaa ', ndo' nntseiñ'ee 'ñê ts'oom xjom, xee jndà macwityje'na' nncuò tscojñom canioom.

Xee na ñe'quii ts'a na nncuò Iquee ndo' nche ' ya na nncjoom'm joona' cwanti na ñe'cjoom'm. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Nacjoo' cwadernom 'na ' catseiljei' chiuu quiwiiñ'oom' nantquie na ca'na ti ntyji' ndo' Ijo' ñ'e quiluiina'. n

n

n

23 1-100.indd

23

10/28/04, 7:13 PM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', calanei 'yo' Ijo' nantquie quicwa'yo' na ticwii xuee ndo' cwanti ndii' quicwa'yo' na cwii xuee.

Cha na tcuu nlane 'yo' ñ'oommeii , catjeii'ndyo' cwaa nantquie na chuu' Ijoo na quicwa'yo' ndo' chiuu quiwiiñ'oom'na' n

n

n

n

n

tyoo'sei'

tàsatyniuu

ndàty'iuu

chquiaa

chquiaatàsa

ntjondà

ntjontjaa'

tàsatsiom'

ntjondà cach'uaa

ntjaa'coo'

ntjotàsa

Iquee ndà

tyoo'tsque

n

tàsajneii quiinche '

n

n

tyoo'ndà

n

chquiaacandya'

tàsandà quio nche '

ndàjneii

chquiaandà

tàsajndàà

ndà'ndaa

n

Catseiljei' nacjoo' cwadernom nantquie na quicwa'.

n

'na ' n

nt'omche

24 1-100.indd

24

10/28/04, 7:13 PM

n

Ñequio meistro oo meistra 'na nyon, calanei 'yo ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

n

¿Ljo' nantquie quicwa' nn'a quia na nncoco ts'a ? n

n

¿Ljo' nantquie quicwa' nn'a quia na quiwiit'maa ' xuee' ts'a ? n

n

n

¿Ljo' nantquie quicwa' nn'a quia na quiwee' Ncuee L'oo? n

¿Ljo' nantquie quicwa' nn'a quia na quiwee' Ncuee Sanpààro', Ncuee Santiago oo Ncuee Santana? n

¿Ljo' nantquie qui'ooca'ndye nn'a na m'aa tsompaana oo tsomarààna? n

n

¿Ljo' nantquie quiljàà nn'a ?, n

¿Ljo' nantquie quicwa' nn'a I'aa ntomom? n

¿Ljo' nantquie na quicwa'ti'yo'? Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'jndaa'ndyo' 'ñee juu nnts'aa: tyocañejo, tyocatsua', tyocaxtijndyo, tyocajndye, tyotuii ndo' ts'a na nntseinei cwento, cha na nl'a'yo' cha'xje na matsei cwentoo' cañejo. n

n

n

n

n

n

25 1-100.indd

25

10/28/04, 7:13 PM

Catsei'na ' ñ'oommeii ndo' que ' cwenta ñ'oom na ntomti Ijeii. n

n

n

Tja w'aachom wee Ndyaawe.

Tiwo cwe liaa xco. n

Cwicwa' calcu nchquiaa nquiee.

Ma'uu catsue' chjoo ndaatsuu.

Tjà catsondye wjee. Ñequio cwii 'naa catseitjom' sustantivos ñequio adjetivos calificativos na maca na', cha'xje na ma'mòna' Ijoo. n

tò'

a nd

ilo ch

tsjò'

à

wii

cas

chjoo

xco

ca

tàà

tei'

ntoom

tco

a

ljaa'

a

caj

meis

nt'meii

catscu

catsuu

e

sei'

we

tsqui

cajndaa

n

tà

tso

che

ca

chjee

n

Ñ'oom na jndyu adjetivo calificativo ma'mo na' chiuu waa ts'a , quioo' oo 'na , cha' na: tyochjoo nchquee ', catsue' ntoom, w'aa t'ma ndo' nt'omche nnom. n

n

n

n

n

n

26 1-100.indd

26

10/28/04, 7:13 PM

Ñequio ñ'oom na seitjom', catseiljei' nacjoo' 'naa meii , cha'xje na tuii Ijoo. n

n

oraciones

n

Ty'oom Ndyewo che caja na nlcwee scoom'm. n

27 1-100.indd

27

10/28/04, 7:13 PM

Leisiom 3

Tsotyàya tyochneeü tsniaaü jndàà Tsotyàya tyoch'ee tsniaa jndàà, meii na tîcja scwela cha'xje na ja, sàà meii na Ijo', t'oom na wi' ts'oom ja, jo' na jòntyjò chiuu tyoch'ee . n

n

n

n

n

n

n

Cje mach'ee quia na tue' tsoñee , cwajndii tyotjoom ee na quia jo' cachjooñê, t'ma seitjòòna' tsoñee naquii' wa 'a , laa'ti' s'aana' na tjawiijndeii tsotyàya. n

n

n

n

n

n

Jom tyoch'eeyaa ts'iaa cwentaa 'a , ndo' mei jom ndii' tîcach'uee , ticwii xuee tyoch'ee ts'iaa cha na nndàà nnteix'ee jâ. n

n

n

n

n

n

n

n

n

28 1-100.indd

28

10/28/04, 7:13 PM

Macjaañjoom' tsnòo xje na canch'undyò, tyom'aa yâ cwii w'aa na cwantindyo.

Cwe' cha'cwiijom macatsòndaa na seitiuuya na nl'uee'ndyò chiuu nncnòo na yati. n

n

n

n

Ñ'oom na quitsjòòya, ¡Cats'aa ts'a ts'iaa na Iju'!

Ee xee Ijo' nnts'aa ts'a , yati nnc'oomñê ee luaa' cwii nnom na t'mo tsotyà nòo ya, jom tyoch'ee cwenta jâ, cha na ya nncnòo yâ. n

n

n

n

n

n

n

n

'To ndii 'io tyoch'ee ts'iaa jndàà, sàà meii na ljo' tit'ma teijndeiina' jâ ee quia Ijo' tjaa'na lan'iaa quiom na nndàà nntei'jndeiina' jom, cha'xje na je'. n

n

n

n

n

n

n

29 1-100.indd

29

10/28/04, 7:14 PM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', calanei 'yo' ñ'oom na matseinei poesía na jndà jla'na 'yo', cha'xje na mawax'ena' Ijoo. n

n

n

n

n

¿Ts'a na sei'naa ' aa nndàà nnts'aa ts'iaa jndàà? ¿Chiuu ts'iaa ? n

n

n

n

n

¿Xee' jndà teijndu' Ijo' ts'ia nntsa'? ¿Chiuu ts'iaa '? n

n

¿Aa ya na nnch'uee ts'a 'naa ' x'iaa 'a ? ¿Chiuu ts'iaa '? n

n

n

n

n

¿Ljo' ñe'catso ñ'oomwaa? ¡Cats'aa ts'a ts'iaa na Iju'! n

n

¿Ljo' maca 'na' na nnts'aa ts'a ñequio ntseinaa ? n

n

n

Cwji'tsjaa 'ndyu' ts'iaa na mach'ee tsotyen. n

n

30 1-100.indd

30

10/28/04, 7:14 PM

Je' calo uu'yo' cwaa cwii cwii nnom ts'iaa na quil'a tyonch'u, yolcunch'u, tsondyeena ndon tsotyena. n

n

n

n

n

n

n

Cal'anyo' xje ntmaa ' nch'u na nlanei 'yo' cantyja 'naa ' ts'iaa n na quil'a nn'a .

Naquii' na cwii cwii tmaa ' chjoo, calajndaa'ndyo' 'ñee nluiitquieñe na nñequiaa na wanaa na nlanei 'yo'. n

n

n

Mati cal'ue'yo' nla'jndaa'ndyo'.

cwii

x'iaa'yo'

n

na

nntseiljeii

ñ'oom

na

Na cwiimacandà cal'ue'yo' 'ñee nncwinom na nntsei'naa ' jo ndàà nc'iaa'yo' ñ'oom na jlaljei'yo'. n

n

Cha na jndaa'ti nlanei 'yo', cwil'uee'ndyo' ñ'oommeii . n

n

Cala't'ma 'ndyo' ñ'oom na nntso tsa na mañequiaa na wanaa na nlanei 'yo'. n

n

n

n

Xee na ñe'catseinei ' catseiwe' ts'ò' na nlca ' ñ'oom nnoom. n

n

n

Candi' ñ'oom na cwila'nei nt'omche nc'ia'. n

n

Catseit'maa 'ndyu' ñ'oom na matseinei cwii cwii x'ia'. n

n

31 1-100.indd

31

10/28/04, 7:14 PM

Cha na candàà' ta ' Ijeii chjoowaa maca na' na tintseitjòòna' ñequiee nnom ñ'oommeii : n

n

n

Najndyee, nleiljeii xuee, chi' ndo' chu na tuiina'.

Najndàwe, xuee' tsna na nnco'ñom ta ' ljeii chjoowaa'. n

n

Najndàndyee, ñ'oom na ñe'tseicandii ts'a . n

Najndàñequiee, xuee' ts'a na matseicandii ñ'oomwaa'. n

Que ' cwenta chiuu teiljeii recadowaa. n

Xuee luñeü: 1 7 - 10 - 97 Na

n

Tjò waa' Meiye na nl'aayâ ts'iaa na 'ndii meistro n

Lui, nlcwà'a cha' na yom na matmaa . n

Ñejnda' Mei lo. n

Recado: Jo' cwii ta ' ljeii chjoo na quiwiil'uee'ndye nn'a na nla'candiina cwii nnom ñ'oom ndàà nt'omche nn'a quia na tixocandàà nla'nei na ñ'e nquiee na 'ñee . n

n

n

n

n

32 1-100.indd

32

10/28/04, 7:14 PM

n

n n

C'ò' ñ'oom na mawax'ena' Ijoo cantyja 'naa ' recado na jndà sei'na '. n

n

¿'Ñee s'aa recadowaa'? n

¿Ljo' xuee, chi' ndo' chu na teiljeiina'? ¿'Ñee nnco'ñom juuna'? n

¿Ljo' matseicandii recadowaa'? ¿Chiuu ts'iaa ' na seiljeii Mei lo recadowaa'? n

n

¿Chiuu nnts'aana' xee ticañoom xuee' ts'a na s'aa juuna'? n

n

Je' na mantyji' chiuu nntsa' cwii recado, catseiljei' cwii Ijoo na nntsei'naan ' meistro oo meistra 'na '. n

n

33 1-100.indd

33

10/28/04, 7:14 PM

Ñ'e meistro oo meistra 'na 'yo', cala'na 'yo' cwento chjoowaa. n

n

n

Cwentoo' tawee ñequio ntseinaa

n

Magdaleno Néstor Rivera.

Tyom'aan cwii tawee na tyoch'ee ts'iaan jndàà, tyom'an ndyee ntseinaan, cantyja na jndà teinc'uaa'ñê jo' na tqueen'ñê joona.

Matsoom ndààna: --Ntseindaaya, ja ntyjii na mannc'iòya ndo' quia na nncue'ntyjò xuee'ñeen ticandàà'yo' ndyuaaya ee 'o nljondyo' joona', naquii' ndyuaamein' ndii' cwii xuaa s'om na macanna' na nl'ue'yo' ee ja tixocatsjòòya yuu cwiijom ndii'na', sàà xeen na nlandya'yo' cha'waa tyuaa ndo' nnom'yo' nnan nliu'yo' juuna'.

Jndà na tue' tawee'ñeen, chu najndyee na jla'ndyaa yonom'ñeen ndo' jnomna nnan tyuaa na Ijondyena, jeen ya ntjom tue', sàà xuaa s'om na tyol'ueena tîcaliuna juuna', jo' chii cwiiche n chu majuuti ts'iaa n I'annda'na ee jla'tiuuna ca nchii quia jo' nncue'cañoomna' xuaanñeeü, sàà maxjen tjaannan Ijo' Ijiuna.

Jndye chu tjacaana' na cwe' laa'ti' tyol'ana, sàà meiin na tîcaliuna xuaa'ñeen, cantyja na ya ñetue' ntjom ndo' ya cwenta ñendààna nnan, jo' na teityandyena.

Jndà na teityandyena jla'non'na cwa tiyuu' na xuaa s'om ndii' jo' jo', xeen nchii na nquii tyuaa'ñeen matseijomna' cha'xjen xuaa s'om ee xeen na nnts'aa ts'an ts'iaan juuna', jo' na nljeii ts'an tsjò'ñjeen.

Catsei'nan' ñ'oommeiin ndo' quen' cwenta ñ'oom na teiljeii ntyjatymaan' cwit'mòo nan' quia na ñecwii 'na n, ts'a n, quioo'. Ndo' ñ'oom na teiljeii ntyjaya cwit'mòonna' quia na jndye 'nan, ts'an, quioo'.

Singular xuaa n jnaa jom tyuaa

Plural ncuaa ntseinaan joona ndyuaa

ts'a

nn'an

n

Numeron: Luaa' cwii ñ'oom na ma'monna' na ñecwii 'nan, ts'an quioo', [singular] oo na jndye 'nan, ts'an, quioo' [plural].

34 1-100.indd

34

10/28/04, 7:14 PM

Ñequio ñ'oom na chuu' Ijoo 'u catseitiuu' yuu nleiljeii singular oo plural na maca na'. n

Singular

Plural

catsue' canom tscoom I'a tsjò'

n

n

n

Catsei'na ' ñ'oommeii ndo' que ' cwenta cwii cwii nnom na cwit'mòo na'. n

yuscuchjoo

tyochjoo

caxtixquie

caxtijndyo

yuscu tsa scu

yusna tsa s'a

catscuxquie

catscujndyo

na wee n

tawee

snomxquie

snomjndyo

na

n

ta

catscooxquie

catscoojndyo

catsue'xquie

catsue'jndyo

n

n

stàm'aa '

yom'aa '

n

n

n

Genero: Luaa' cwii ñ'oom na ma'mo na' quia na matseinei tsna ñ'oom' ts'a nquiiscu oo quioo'cu [femenino], mati cha' na ts'a nquiis'a oo quioo' jndyo [masculino]. Ñequio ñomndaa macandà nliuuya genero naquii' ncuee nn'a ndo' ncuee quioo'. n

n

n

n

n

35 1-100.indd

35

10/28/04, 7:14 PM

Leisiom 4

Ñnoom cwentaa meistro

'U na manmòo ', tijoom xuee nntsona' na meistro 'u, xee na scwela yuu na mamòò ' matseijomna' cha'xje cwii wats'iaa , nchii cha'xje na w'aa yuu na cwila'naa yocanch'u. n

n

n

n

n

n

n

'U na ma'mòò ', tijoom xuee nntsona' na meistro 'u, xee na ñequio yocanch'u macwji' na lio' cwii nnom na matjom', oo xee na ñequii'che na w'ii' manty'ia' ndààna. n

n

n

n

'U na ma'mòò ', tijoom xuee nntsona' na meistro 'u, xee na ñequio na jndei'na' cwiquie yocanch'u nam'aa ', nchii na cwi'oona ee na nei ncoo' nquiuna chiuu na ma'mòo ' ndààna. n

n

n

n

n

'U na ma'mòò ', tijoom xuee nntsona' na meistro 'u, xee na teijmei i matòn na mache' ts'iaa ñequio yocanch'u, ndo' tyuaa' ma'ndii' na mache' ts'iaa , tjòòche na nncue'ntyjò xje na nlui'. n

n

n

n

n

n

n

'U na ma'mòò ', tijoom xuee nntsona' na meistro 'u, xee na tiñe'catseiyòò'ndyu' ts'iaa na mache', ndo' xee na mache' ts'iaa ñequio na jndei'na' nchii ñequio na xcwee' ts'om'. n

n

n

n

n

36 1-100.indd

36

10/28/04, 7:14 PM

'U na ma'mòò ', tijoom xuee nntsona' na meistro 'u, xee na tyootsei'no ' na cwii cwii yucachjoo matseijomna' jom cha'xje cwii libro na tyoowiiljeii ntsquii, ndo jo' jo' ticwii xuee matsei'Ijei' cwii nnom na ya, oo n' tis'a na macandà cwiljotye . n

n

n

n

n

'U na ma'mòò ', tijoom xuee nntsona' na meistro 'u, xee na macan ' na nncwajndye' quia na tica na', ndo' xee na mache' ts'iaa cwe' quia na ntyji' na nncuee' meistro tquiee, oo quia na jndà teicandyoo' na nl'a yocanch'u examen. n

n

n

n

n

n

'U na ma'mòò ', tijoom xuee nntsona' na meistro 'u, xee na quitsei'nei ' ñ'oomntjei jo ndàà yocanch'u, ndo' xee na yootsei'nò ' na cha'tso Ijo' na mache', jo' oontyjò yocanch'u na ma'mòò ' ndàà. n

n

n

n

n

n

n

37 1-100.indd

37

10/28/04, 7:14 PM

Ñequio nc'ia', cala'jndaa'ndyo' xje ntmaa ' nch'u na nlanei 'yo' ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

n

n

¿Aa ñequio na xcwee' n'om'yo' cwinquio'yo' scwela? ¿Chiuu ts'iaa '? n

¿Xee na seilioo' cwii x'ia' 'u, aa ya na nncwji' na lio' ñequio cwiiche x'ia'? ¿Chiuu ts'iaa '? n

n

n

¿Ljo' ñe'catso ñ'oomwaa?, "catsa' ts'iaa ñequio na xcwee' ts'om'." n

¿Chiuu I'ue n'om'yo' na m'mo meistro oo meistra 'na yo' ndàà'yo'? n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na tis'a na nlanei 'yo' ñ'oomntjei ? n

n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', calanei 'yo' Ijo' cwit'mòò ndibujomeii . n

n

n

n

38 1-100.indd

38

10/28/04, 7:14 PM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo, cala'jndaa'ndyo' na nñequio'yo' na we wendyo'.

Ndànquia cala'Ijei'yo' cwii recado na nñe'quia'yon nnom x'iaa'yo' na seijomna' 'o.

Xee jndà tquia'yo' recado'ñee , cat'ò'yo' recado na to'ñoom'yo'. n

n

n

Canty'ia'yo' recado na to'ñoom'yo' aa candàà' ñ'oom na chuuna', cha' na: xuee, chi' ndo' chu na tuiina', xuee' ts'a na nnco'ñom juuna', ñ'oom na maca na' na nndii ts'a ndo' xuee' ts'a na matseicwanom recadowaa'. n

n

n

n

Xee na cwiqua 'yo' cwenta ñequio recado nndàà nntseinei ts'a ñ'e cwiiche tsna , jo' chii 'o na ma'na 'yo' na nla'Ijei'yo' recado, cwil'uee'ndyo' juuna' quia na ñe'calacandii'yo' cwii nn'a 'yo' mei nquia ñ'oom na I'ue n'om'yo'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

39 1-100.indd

39

10/28/04, 7:14 PM

Catsei'na ' ndo' cjaawee' 'ndyo' cwento x'iaa na chuu' Ijoo. n

Cwento x'iaa n

M'aa cwii tsan'ñeen, jeen cax'een naxeen'en manoom naquii' tsjoom na majnààn tànda.

M'aan cwii tsan'ñeen, nquen yats'anñê, n sàà ntseinaa jeen jmein'ndye.

M'aa cwii tsa 'ñee , ts'omxqueen cwicalui' ntseinaan.

M'aan cwii tsan'ñeen, nncwinoom ts'om jndaa sàà xocandaa'ñê.

n

n

n

Xee jndà tjawee' 'ndyo' cwento x'iaameii , catseiljei' nacjoo' 'naa na manty'ia' Ijoo, Ijo' jo'. n

n

n

40 1-100.indd

40

10/28/04, 7:14 PM

Oración: Jo' cwii ñ’'om na candàà', ma'mo na' 'ñee cantyja 'naa ' matseinei na', aa ts'a , aa quioo', aa 'na oo, aa cwiiche nnom, jo' [sujeto] ndo' Ijo' na mach'ee sujeto, jo' [predicado]. n

n

n

n

n

n

n

Catsei'na oracionmeii : n

n

Matsei'naa ' Sei ntye libro ñomndaa. n

n

Macwa' catsjomjndyo nna . n

Tcaañe nomtyjò tach'e w'aayâ. n

Tjacal'ue tsotyà nty'e e . n

Nlcwa' tsondyò naa caxti. n

C'ò' ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. ¿'Ñee matsei'naaa ' libro ñomndaa? n

n

¿'Ñee macwa' nna ? n

n

¿'Ñee tcaañe tach'e ' w'aa? n

n

¿'Ñee tjacal'ue nt'ee ? n

n

¿'Ñee nlcwa' naa caxti? n

n

Ñ'oom na seiljei' nacjoo' 'naa mei ', jndyuuna' sujeto ee joona' cwit'mòo na' 'ñee cantyja 'naa ' matseinei na cwii cwii oración na sei'na '. n

n

n

n

n

n

n

41 1-100.indd

41

10/28/04, 7:14 PM

Catsei'na ' oracionmeii ndo' ndànquia c'ò' ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

n

N'oom cwil'ana' ncwa '. n

Matseicandii chicarneiin na manndàà tàtyeü.

Matseixuee ñe'quioom' cha'waa tsjoomnancue.

Ndaatioo mañequiaana' na tandòò'a.

Naquii' jndàà mac'e casojndàà. n

¿Ljo' cwil'a n'oom? ¿Ljo' matseicandii chicar'eii'? ¿Ljo' mach'ee ñe'quioom'? ¿Ljo' mañequiaa ndaatioo? ¿Yuu mac'e casojndàà? n

Ñ'oom na seiljei' nacjoo' 'naa mei ', jndyuuna' predicado ee joona' cwit'òo na' Ijo' mach'ee sujeto naquii' cwii cwii oración na sei'na '. n

n

n

n

42 1-100.indd

42

10/28/04, 7:14 PM

Najndyee catsei'nà' oracionmeii , ndànquia cwjaa'ndyu' 'naa sujeto ñequio colo tsà ndo' ñequio colo wee cwjaa'ndyu' 'naa predicado. n

n

n

Quiñequiaa tsotyàya tsniaa tjom. n

Ma'mo meistro Ijeii ñomndaa. n

Majndàà tsondyò cwii chuee Ijeii.

Matyjeeñe Tinom tsiom'.

Cwil'a canty'i tsiom'.

43 1-100.indd

43

10/28/04, 7:14 PM

Leisiom 5

Ñnoom cwentaa yocanchnu 'U na maca' scwela, tijoom xuee nndàà nncwi'na ' cwii nnom, xee na tiquea ts'om' na nntsei'na ' juuna', ndo' xee na tyootsei'n ' na maca na' na nntseicandà' cha'tso Ijo' na maca na' na nntsa'. n

n

n

n

n

n

n

n

'U na maca' scwela, tijoom xuee nndàà nncwi'na ' cwii nnom, xee na tyootsei'candà' ts'iaa na ma'ndii meistro, ndo' xee na tyootsei'no ' na maca na' na nntsa' cwenta cha'tso 'na ' ndo' 'naa ' scwela na mawiil'uee'ndyu'. n

n

n

n

n

n

n

n

'U na maca' scwela, tijoom xuee nndàà nncwi'na ' cwii nnom, xee na ti'na ' nntseit'maa 'ndyu' nc'ia', meistro ndo' nt'omche nn'a , ndo' xee na tyootsei'no ' na tis'a na nntseinei ' ñ'oomntjei oo na nnch'uee' 'naa nc'ia'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

44 1-100.indd

44

10/28/04, 7:14 PM

n

'U na maca' scwela, tijoom xuee nndàà nncwi'na ' cwii nnom, xee na jndà tò' na ma'ma ' jnoom oo cwiiche nnom na tis'a, ndo' xee na tyootsei'no ' na maca na' na nntseilju'ndyu' ticwii xuee ndo' mati yuu na m'aa ndyu' maca na' na nntseilju'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

'U na maca' scwela, tijoom xuee nndàà nncwi'na ' cwii nnom, xee na quie' ts'om' ndo' tiñe'candi' ñ'oom na ya, ndo' xee na tyootsei'no ' na maca na' na nnc'oom' na yats'a ndyu' ñequio cha'tso nn'a na m'a yuu na m'aa ', cha na nnc'omna na neii na 'u. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

'U na maca' scwela, tijoom xuee nndàà nncwi'na ' cwii nnom, xee na s'andyu' oo scundyu' ñequio nc'ia' oo ñ'e nt'omche nn'a , ndo' xee na tyootsei'no ' na maca na' na nnteijndei' nc'ia' cha'tso xje na nndàà nntsa'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

45 1-100.indd

45

10/28/04, 7:14 PM

Xee jndà jla'na 'yo' "Ñ'oom cwentaa yocanch'u, calanei 'yo' ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

n

n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na maca na' na nl'a'yo' cwenta cha'tso 'na na cwiwiil'uee'ndyo' w'aa scwela ndo' w'a'yo'? n

n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na maca na' na nla'candà'yo' ts'iaa na mañequiaa meistro oo lotye'yo'? n

n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na maca na' na nla'tnmaa 'ndyo' nc'iaa'yo', meistro, lotye'yo' ndo' nt'omche nn'a ? n

n

n

n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na maca na' na nla'Iju'ndyo' ndo' nla'Ijuu'yo' yuu na m'a 'yo'? n

n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na maca na' na nl'a'yo' na yann'a ndyo' ñequio cha'tsondye nn'a ? n

n

n

n

46 1-100.indd

46

10/28/04, 7:14 PM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'jndaa'ndyo' xje ntmaa ' nch'u na nlanei 'yo' ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

n

n

n

¿Chiuu cwil'a'yo'yo' cwenta 'na na cwiwiil'uee'ndyo' w'aa scwela ndo' w'a'yo'? n

¿Chiuu cwil'a'yo' na cwila'candà'yo' ts'iaa na mañequiaa meistro oo lotye'yo'? n

¿Chiuu waa cwila't'maa 'ndyo' nc'iaa'yo', meistro, lotye'yo' ndo' nt'omche nn'a ? n

n

n

¿Chiuu cwil'a'yo' na quila'Iju'ndyo' ndo' na quila'Ijuu'yo' yuu na m'a 'yo'? n

¿Chiuu cwil'a'yo' na m'a 'yo' na yann'a ndyo' ñequio cha'tso nn'a ? n

n

n

Xee jndà jlanei 'yo' ñ'oommei ' ñequio nc'iaa'yo', canty'ia'yo' 'ñee cwiindyo' 'o na cwii cwii tmaa ', nncwinom na nntseinei ñ'oom na jla'jndaa'ndyo'. n

n

n

n

n

n

47 1-100.indd

47

10/28/04, 7:14 PM

Cwiil'uee'ndyu' cwii libro 'na ', cha na nntsei'no ' chiuu waana', cha'xje na ma'mo ndibujowaa. n

n

n

n

Ntsqii tsom najndyee [portadilla]

Ntsqii tsom na macandà [colofón]

Tsuaa' libro jo nnomna' [portada]

Tsuaa' libro jo naxen'na' [contraportada]

Tseixen' libro [lomo]

Catyjee' nom nch'u, nacjoo joona' catseiljei' ñ'oom na chuu ndibujowaa' ndo' xee jndà caty'iom' joona' n

libro 'na ', cha'xje na ma'mo na' nacjoo' ndibujo na n

n

n

jndà nty'ia'.

Je' yuu na ty'iom' nom canch'u canty'ia' Ijo' matsona' ndo' catseiljei' joona' nacjoo' cwadernom 'na '. n

48 1-100.indd

48

10/28/04, 7:14 PM

Xee na tque ' cwenta: n

n

Tsuaa' libro jo nnomna', jo' teiljeii xuee'na' ñequio Ijeii na nt'ma ti. n

Tsuaa' libro jo naxe 'na', quia waa quicañoom majuuti ndibujo na ñoom tsuaa' libro jo nnomna', cwe' na cachjootina' ndo' tacañne xuee'na'. n

n

Tsei'xe ' libro, jo' teiljeii xuee'na' ñequio Ijeii naa canch'u. n

Ntsquii tsom najndyee, jo' teiljeii xuee' libro ñequio xuee' ts'a na seiljeii juuna'.

n

Ntsquii tsom na macandà, jo' teiljeii xuee, chi' ndo' chu quia na jndàñ'e na tuii libro, ñequio xuee' w'aa yuu na tuiina'. n

Indice: Jo' cwii leista na jndaa' teinchu' cwae ntsquii tsom chuu' ncuee leisiom oo ñ'oom na teiljeii nacjoo' libro, oo yuu na mana xcona' cwii cwii nnom ñ'oom na chuu libro. n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cal'ue'yo' yuu cwiijom chuu' ncuee leisiom na ma'mò índice 'naa ' libro na cwila'na 'yo'. n

n

n

n

49 1-100.indd

49

10/28/04, 7:14 PM

Catsei'na ' ñ'oom cañ'ee ' na chuu' Ijoo ndo' cja'x'iaandyu' ñequio cwii x'ia' cha na nnty'ia'yo' 'ñee cjeeti nntso joona'. n

n

n

Ñ'oom cañ'een'

Tan' canch'ioo xioo' caxioo chjoo jo' na seicuee' caxioo chjoo n canch'ioo cha no nncuòò xioo' caxioo chjoo.

Matso Mariasu' nnom Sàsu' catsu' Sàsu' ee xeen na ticatsu' cwii cachu' nntiòò 'u chii catsu'.

Matso nom Xua nnom Sà caxuaa, cateijndei' xua' ja na n nnqui'cjòò ts'òò xua ee xee na tiñe'cateijndei' xua' ja quia jo' nlquiàà xua'. n n Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'Ijei'yo' nt'om ñ'oom cañ'ee ' n nacjoo' pisarrom ndo' cala'na 'yo' joona' na cjee.

[trabalenguas]: Chjoo chjoo Ñnoom cañ'ee ' matseijomna' joona' mati chjoo chjoo Ijo'yu cwiwiic'uaana', jo' chii jndei'na' na nntso ts'a ñ'oom'ñe , sàà xee na cjee nndàà nntsei'na ' joona', mateijndeiina' 'u, ee matseiyòò'ñetina' na matsei'nei ' ñomndaa. n

n

n

n

n

n

50 1-100.indd

50

10/28/04, 7:14 PM

Ñ'oom na cwita'x'ee [expresiones interrogativas]: Joona' cwiwiil'uee'ndyò quia na cwita'x'naaya cwii ñ'oom nnom cwiiche ts'a .

Quia na nncwiiljeii ñ'oom'ñee quia jo' mati nncwiiljeii signomeii : [¿?]

Yuu na nna na' ñ'oom na mawax'ena', jo' jo' nleiljeii signowaa[¿], ndo' yuu na nndà ñ'oom'ñee , jo' jo' nleiljeii signowaa [?]. n

n

n

n

n

n

Catsei'na ' oracionmeii signomeii : [¿?] n

n

ndo' quee ' cwenta yuu teiljeii n

n

¿Yuu wja'? ¿Aa jndà tcwa'? ¿'Ñee jnda 'u? n

¿Cwanti chu'? ¿Chiuu jndyu'?

Catseiljei' nt'om ñ'oom na cwita'x'nee nacjoo' cwadernom 'na ' ndo' xee jndà quiaa' juuna' nnom x'ia' ndo' quiaa jom cwadernom 'naa 'a njom', cha na nnty'ia'yo' aa majo'ndyo' jla'ljei'yo'. n

n

n

n

51 1-100.indd

51

10/28/04, 7:14 PM

Leisiom 6

Cwentoon liom ñneü tyochin Cwii xuee'ñee , jee tyotseicaañe liom naquiin cwii jndàà tquie, ee na jom cwiluiiñê cwii rey naquii' jndàà. Sàà tue'ntyjò na quiájmei ', jee ndya' jndà teijña 'a na matseicaañê, ndo' ná’matseixua , jo' chii cwe' tjacuaatoom x'ee cwii ts'oom cha na nntsooyaa chjoowi'.

Xcwe na ya watsom ndo' tyjee'cañoom cwii tyochi' chjoo jom, tò'yo' na manquiuu'yo' ñ'e ts'aa liom, jndà chii tyojaacòò lomoom' liom, mana tòò 'ò na manquiom'm ñ'e lua'quiyo', chjoo chjoo seilioo'ñe liom ee tîcandàà nntsom, sàà tîtseicaty'uee tyochi’ ee na jee cachjooñeyo'.

Jo' chii tyochi' maxje tyoque ñê na tyonquiom'm ñ'e liom, cwe' Ijo' mana tòò 'ò na manquiom'm ñ'eü soo'ndyooyo'.

Juu xje 'ñee mana taticatseit'ma ts'om liom tyochi' mana tò' liom na tyoc'ioom tyochi', jo' na jee ndya' ty'ue tyochi', chii matsoom: --¡Ca'ndii' tintseicue' ja! ¡Cwiinaya'ñee ca'ndii' tintseicue' ja! n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

52 52 1-100.indd

52

10/28/04, 7:14 PM

Mat'ò liom matsoom: --Ljo' tintseicue' ja 'ndyo'. ¡Aa nchii manc'e luaa' tjòòndyu' jo' na tiñe'ca'ndii' na nntsò! Ndo' mati 'u mantyji' na ja cwiluiindyò rey naquii' jndàà, ticwanaa na nntseilio' ja. T'ò tyochi', matsoom: --Mantyjiiya, mantyjiiya, sàà xee je' nntseit'ma ts'om' ja, ja nnteijndeiya 'u yuuche na nndàà nnts'aa.

Cwe' tei co liom tyochi' na Ijo' matsoom, sàà mañejuu xje 'ñee tioo na wi' ts'oom tyochi', jo' chii matsoom: --¡Cja'! ¡Catseityua' na cja', ca'ndii' ja na nntsò! Mana tja tyochi' naquii' jndàà, ndo' mana tjacuaannda' liom, jndeiiche ndya' ca'na watsom, ñejomto jndyocue'ntyja cwii tsqui' mana t'uiina' jom.

Jndà chii tyotseixua jndeii ee tati'candàà nluee 'e , mañoom' seinnò ' tyochi' na tsa na ya ñ'oom jom quioñe matseixuaa, jo' na seicjeeñê jndyocanty'iaa 'a Ijo' matjom liom, Ijeii cwa naquii' tsqui' jndà t'uiina' liom, manatòò 'ò tyocwaa 'a I'uaa tsqui'ñee , s'aa cwii tsue' na t'ma cha na nndàà nnc'ò 'ñe liom.

Laa'ti' na teijndeii tyochi' cwii quioo' na t'maa ñeti.

Xee na yats'a ndyu', oo matei'jndei' nt'omche nn'a , ñequii'che : na nnc'om nn'a na ya ñ'oomm joona ñ'e ndyu'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

53 53 1-100.indd

53

10/28/04, 7:14 PM

Xee jndà jla'na 'yo' "Cwentoo' liom ñ'e tyochi''', calanei 'yo' ñequio nc'iaa'yo' ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

n

n

n

¿Ljo' mach'ee liom xje na tue'cañoom tyochi' jom? n

¿Ljo' ts'iaa ' na seilioo'ñe liom ñ'e tyochi'? n

n

¿Ljo' ts'iaa ' na tso tyochi' nnom liom: "xee na nntseit'ma ts'omn ja, nnteijndeiya 'u yuuche na nndàà nnts'aa?" n

n

n

n

¿Ljo' ts'iaa ' na cwe' tei nco liom tyochi' jndzà na tso tyochi' ñ'oomwaa'? n

n

¿Chiuu s'aa tyochi' na teijnei liom? n

¿'U na cachjoondyu' chiuu quiche' na quitei'jndei' cwii ts'a tquiee?

Argumentar: Jo' quia na cwii ts'a macwji'yuu'ñê cwii cwii nnom na ntyjee na mayuu' oo matseitioom na mayuu'. n

n

54 1-100.indd

54

10/28/04, 7:14 PM

n

Ñequio nc'ia', cala'jndaandyo' na we wendyo nla'na 'yo' ñ'oomwaa, cwiindyo' nntsei'naa ' cha'tso ñ'oom na matseinei yuscuchjoo 1, ndo' cwiiche nntsei'naa ' ñ'oom na matseini yuscuchjoo 2. n

n

n

n

n

n

yuscuchjoo 1: Liom jee ndya' w'iiyo'. n

yuscuchjoo 2: Tiyuu' na w'ii liom. yuscuchjoo 1: Xee na nnty'iaa' liom ts'a maje'ndyo' nlquee juu. n

n

n

yuscuchjoo 2: Tiyuu' na maje'ndyo nlquii liom ts'a . n

yuscuchjoo 1: Ja quia na tjò yuu na m'a quioo', nty'ia na mawaa xje nlquii liom cwii tyochjoo. n

n

yuscuchjoo 2: Chii mayuu' xee na nntseilioo' ts'a jom. n

n

yuscuchjoo 1: Quia jo' liom w'iiyo' xee na nntseilioo' n

ts'a juuyo'. n

yuscuchjoo 2: Sàà mati ticha'tso xje na yats'a ñeyo'. n

n

Xee na tque ' cwenta chiuu jla'nei yolcunch'u: n

n

n

Najndyee, tiñecwii ñ'oom cwila'nei na. n

Jndà chii, cwii cwiindyena matso chiuu na ntyjii.

Jndà nquia, jla'jndàna na tjei'yuu'ndyena ñ'oom na jla’nei na. n

Na cwiimacandà, jla'tjoom'na ñ'oom na jla'nei na. n

55 1-100.indd

55

10/28/04, 7:14 PM

Xee na ñe'cala'jndaa'ndyò cwii ñ'oom maca na' na: n

n

Nquiujndaa'ndyò ñ'oom na nlanàà . n

Tinc'oomna' nt'omche ñ'oom na nchii cantyja 'naa joona' cwilanàa . n

n

n

Quie'ya ñ'oom na nlanàa . n

Tincwinom'na' na jndye nlanàa . n

Candyààya ndo' cala't'maa 'ndyò ñ'oom na nlue nt'omche nn'a . n

n

n

Cala'tjomndyo' xje ntmaa ' nch'u ndo' catjeii'ndyo' cwii na cha'tso ñ'oommeii , cha na nla'jndaa'ndyo' juuna' ndo' nla'tjom'yo' ñ'oom na m'ma 'yo'. n

n

n

n

Cala'Ijuu'a w'aa scwela.

Cal'aaya Ijeii na nntsà'ntjomna' naquiin w'aacwela.

Calajndaa'ndyò yuu na nñenquiòò'a.

Catò'yo' na nlanei 'yo' ñ'oom na tjeii'ndyo' ndo' candu'yo' aa nnteijndeiina' oo xocateijndeiina' 'o xee na nla'candàyo' ñ'oom'ñee . n

n

56 1-100.indd

56

10/28/04, 7:14 PM

n

Najndyee cala'tjomndyo' xje ntmaa ' nch'u, xee jndà catsa'yo' na tsata'x'eendyo' ndàà nn'a ñ'oommeii . n

n

n

n

n

Cal'aaya cwenta quioo' ñequio n'oom ¿'U chiuu quiche' cwenta quioo' na cwi'oontyja, quioo' na m'a naquii' ndaa ndo' quioo' na m'a quii' jndàà? n

n

¿'U chiuu quiche' cwenta n'oom ntjom ndo' n'oom na nchii n'oom ntjom? ¿'U Ijo' n'oom jndà ñejnom' ndo' Ijo' ts'iaa na jnom' joona'? n

¿Ljo' maca na' nl'aaya, cha na nleijndyeendye quioo' na ndicwa mna ndo' n'oom na ndi'cwa niom? n

n

n

n

¿Chiuu na tis'a na nntyjààya n'oom na jndye? ¿Chiuu na tis'a na jndye quioo' nla'cwjààya?

Xee jndà ta'x'eendyo' ñ'oomei ', calanei 'yo' ñequio nc'iaa'yo' chiuu jla'nei nn'a ndàà'yo', ndo' ca'ma 'yo' Ijo' ts'iaa nndàà nl'a'yo' ñequio nn'a quii' tsjoom, cha na cha'tsondyò tacal'aayà' natàn na cwila'cwjààya quioo' ndo' na cwityjààya n'oom. n

n

n

n

n

n

n

n

Ñequio meistro oo meistra 'naa 'yo', cala'jndaa'ndyo' na nnom'yo' n'oom ntjom oo n'oom na nl'ana' ncwa ' tach'ee ' w'aa scwela.

Mati cala'jndaa'ndyo' xje ntmaa ' nch'u na nntio'yo' ndaa joona', cha na nchii nncwjena'. n

n

n

n

n

57 1-100.indd

57

10/28/04, 7:14 PM

Anecdota: Jo' cwii nnom na cachquiee' na tjom ts'a ndo' nndàà nntseiljeii tsna oo cwe' nntseinei tsna juuna'. n

n

n n

Catsei'na ' anecdotawaa n

Ñ'oom' cwii tyochjoo

Cwii xuee'ñee tjòya jndàà, tjòcalnuàya nnoom teiüncwe.

Cantyja na teijndyaya jon na tjòcuàya 'ndyoo tsjo' Ndaacaxcoo na nndaya, yoche na macwjii'a liaya, Ijeiya na jee cwila'jndà tsco to' na ñjom naquii' ndaa x'ee tsjòn na tiòòya tja xquiàa ya.

Jndà nty'ia'yaya, Ijeiya cwa candiu jo', mana tò'a mawjaya jooyo' ñequio tja xquiàa ya ee mei chjoo tinquiaa quioo'ñee , tquioo' na nasei ñetju' ts'a naquii' ndaa'ñee , jo' na seintjei na' jooyo'.

Jndà teiquiuu' na mawjaya candiu, mats'ia jo' Ijeiya cwii catiundyua na t'maa ñe, jo' na 'ndiya candiu nch'u, tò'a na mantyjòya catiundyua na nnt'uiya juuyo' ñ'e I'òòya, sàà na cañe'ñeyo' jndye ndii' Ijuii'ñeyo' I'òòya.

Cantyja na tileicue'ya I'òòya juuyo' ts'om jnda chjoo'ñee , jo' na tò'a na nnchjàya juuyo' ñ'e nc'àya ee tiñe'canchjeendyò xquiàa ya naquii' ndaa'ñee , nquiaya xee na mayuu' nnts'aachena' na nasei tju' tsna jo' jo'.

Jee nei ncoo' tyots'aaya ñequio catiundyua'ñee , ndoo' na tyotseijnò ya na quee ts'òò ya na ñe'canchjàya juuyo', sàà meii na Ijo' tyots'aaya maxje tîcandàà nnt'uiya juuyo'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Ñequio nc'ia' cala'tiuu'yo' ndo' calanei 'yo' ñ'oomwaa: ¿aa ya na nncju' ts'a nasei, xcaa oo cwetye ts'om jndaa, ts'om tsjo' oo ts'om jndajnduu?

Xee na cwila'tiuuyo' na tis'a, candu'yo' chiuu ts'iaa ' na tis'a. Ndo' xee na cwila'tiuu'yo' na ya mati candu'yo' chiuu ts'iaa ' na ya. n

n

n

n

n

n

58 1-100.indd

58

10/28/04, 7:15 PM

Expreciones Exclamativas: Jo' ñ'oom na c'uaati nntso ts'a quia na waa cwii nnom na macjaawee' ts'oom, na macaty'uee oo na matseijmee 'ñê.

Quia na nncwiljeii ñ'oom'ñee mati nncwiljeii signomeii [i!].

Yuu na nna na' ñ'oom'ñee , jo' nleiljeii signowaa[i]. ndon' yuu na nndà ñ'oomnñee , jo' nleiljeii signowaa [!]. n

n

n

n

n

n

n

n

Catsei'na ' oracionmeii ndo' quee ' cwenta yuu teiljeii signomeii [i!] n

n

n

n

¡Teinom'nan na Ijeii xue'! ¡Cwa jee che ndya' macwja' yu'ndaam'aa '! n

n

n

¡Cwa jee che ndya' ya sa' ndibujowaa'! n

n

¡Cwa maxje tue' tsotye'! n

¡Calei'noom' tîlquii catsue'cachuii 'u!

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'Ijei'yo' nacjoo' pisarrom nt'omche ñ'oom na ñ'ee signomeii [i!], xee jndà cwii ndo' cwiindyo' catjei'tsjaa ndyo' joona' nacjoo' cwadernom 'na 'yo'. n

n

n

n

n

n

n

59 1-100.indd

59

10/28/04, 7:15 PM

Leisiom 7

Catquia 'nanya

Scwela 'na scwela 'na cwiluiindyu' catquia 'na ya ee na maco'ñom' ja ñequio na xcwee'ya ts'om'. n

n

n

Meistro 'na meistro 'na manmòò nòò na nñequiuu'a ndo' mati ma'mòò na nla'naa tanòò ya. n

n

n

n

n

n

n

60 1-100.indd

60

10/28/04, 7:15 PM

Tàjndyoo' ntsio' tàjndyoo' ntsio' quinquiu'a ñequio nc'àjya ndo' tàjndyoo' ts'oom tscaa' quinquiu'a ñequio I'òòya.

Tsotyàya tsotyàya jee nei ya na manquiu'a ee na Ijo' yati jaawiicjeendyò na nleinòò ya [2]. n

n

n

61 1-100.indd

61

10/28/04, 7:15 PM

Xee jndĂ ta'yo' canto "Catquia 'na ya", canty'ia'yo' ndibujowaa ndo' calanei 'yo' Ijo' cwil'a yocanch'u. n

n

n

Je' calane 'yo' Ijo' quinnquio'yo' w'aa scwela quia na cwicalui'yo' recreo ndo' catjei'tsjaa 'ndyo' yuu na quinnquio'yo'. n

n

62 1-100.indd

62

10/28/04, 7:15 PM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', calanei 'yo' chiuu nñequiuu' ts'a cal'ò, tsuee, tàtsa , leisto, nnty'ioo' tsnòò, ts'oom caxquii', caxti xquie, tàcachi, nñequiòò'a 'naa ya, nntuii ts'a chi' ndo' nt'omche . n

n

n

n

n

n

n

Xee jndà jlanei 'yo' mawax'ena' Ijoo. n

ñ'oommei '

n

cat'ò'yo'

n

ñ'oom

na

Xee na ndicwa quinnquio'yo' cwii nnom nmei ' na ñetye 'nquioo' nn'a teiyo, ¿cwaa cwii nnom jo' na quinnquio'yo' ndo' chiuu quinnquio'yo' juuna'? n

n

n

n

n

n

¿Chiuu matseijomna' na ñetye 'nquioo' nn'a teiyo, ñequio na cwinnquio'yo' je'? n

n

¿Chiuu nntsa' cha na nndàà nncwi'na ' na nñequiu', cha'xje na ñetye 'nquioo' nn'a teiyo? n

n

n

n

Ca'ma 'yo' na nñequio'yo' leisto ndo' ndànquia cala'Ijei'yo' nt'omche nnom na ya nñequiuu' ts'a . n

n

n

Najndyee cala'tjomndyo' cwantindyo' na nñequio'yo' leisto, ndànquia catjeii'ndyo' 'ñee na njndàà leisto ndo' 'ñee na nncjaatseijnda joona'. n

n

Xee jndà, matquiòò' cajñom'yo' tsa na nncjaatseijnda leisto, cha na ticañee xje na m'ma 'yo' Ijo' colo leisto na njndyuu'yo' na cwii cwiindyo'. n

n

n

n

n

Cajma 'yo' nacañoom' tsa na njndàà leisto. n

n

Tsa na nntseijnda ndo' tsa na njndàà leisto, nla'nei na cha'xje na quil'a nn'a na qui'oocal'uee oo quindàà 'na . n

n

n

n

n

n

Xee na nncjaawee' 'ndyoo tsa na mal'ue leisto cwii nnom colo, mana wjaañ'oom yucachjoo'ñee . n

n

n

Nncwantjom tsa na mal'ue leisto xee na nndàà nncjaawee' 'ñom cha'tso colo na jndyuu yocanch'u. n

n

63 1-100.indd

63

10/28/04, 7:15 PM

Catsei'na ' cwentowaa ndo' cal'uee'ndyu' cwiiche nnom na nei ncoo' ntyji' na nndànan, xeeü jndá catseiljei' ñ'oom'ñee nacjoo' 'naa na niom jo nacjee' cwentomwaa. n

n

n

n

n

Cwentoo' catscu ñequio snom Bertina de Jesús Arango.

Cwii xuee'ñee tei ncwiñe catscu ñequio snom, matso catscu nnom snom: n

n

--'U jee mache' ts'iaa , ticwii xuee ñequii'che na waa xu', wja’ ndo' nlcwee'. Ja, matso catscu: --Meii na tjaa'na ts'iaa cots'aa, sàà jee I'ue m'aa ya, ñequii'che na macwa'a, nntsò ndo' nlcwi manlcwaa'ache . n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Jo' na matso snom, nnom catscu: --Mayuu' na Ijo', majo' na matseijndòya n'oom ee ndoo' ndii na catscu nncue' 'io.

64 1-100.indd

64

10/28/04, 7:15 PM

Catse'na i oracionmeii ndo' que ' cwenta ñ'oom na too' 'naa . n

n

n

n

Maleinom snom ñequio xuu.

Ma'uu catscu ndaatsqueeü.

Seicuee' Stà Maria catscu.

Matseijnaa ' catscu snom. n

Tmei ' snom ntsio' catscu. n

Ñ'oom na too' 'naa naquii' oraciones na sei'na ' jndyuuna' verbos ee joona' cwit'mòò na' Ijo' na mach'ee oo matjom ts'a , quioo', 'na oo nt'omche nnom. n

n

n

n

n

n

Je' catseicandàà'ndyu' oracionmeii na chuu' ntyjaya.

n

ñequio verbos

catscu tsmei ' Reiquie.

Matseixuaa

snom t'à ñequio xuu.

Maty'ioo

catsue' nnom snom.

Mandààn

catscu naquii' ts'osoo'.

Macwa'

snom jndà.

Tiooñe

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'Ijei'yo' nt'omche oraciones nacjoo' pisarrom, ndànquia cala'Ijei'yo' joona' nacjoo' cwadernom 'na 'yo'. n

n

n

65 1-100.indd

65

10/28/04, 7:15 PM

Catsei'na ' oracionmeii ndo' que ' cwenta chiuu teiljeiina'. n

n

n

Wja s'aaya ts'iaa . n

Je' mats'aaya ts'iaa . n

'To nnts'aaya ts'iaa . n

Catsei'na ' oracionmeii ndo' que ' cwenta na ñecwii nnom verbo teil'ue cwe' na tjachuii' cwaa tuii, cwiluii oo quia nluii ts'iaa . n

n

n

n

n

Wja s'aaya ts'iaa . n

Oracionwaa' ma'mo na' na ja jndà s'aa ts'iaa . n

n

Je' mats'aaya ts'iaa . n

Oracionwaa' ma'mo na' na ja je' mats'aa ts'iaa . n

n

66 1-100.indd

66

10/28/04, 7:15 PM

Cha'tso verbos na cwiwiil'uee'ndyò quia na cwilanàà ya oo cwila'Ijeiiya, majndaa' cwit'mòò 'a' cwaa tuii oo nluii cwii cwii nnom. n

n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', caia'na 'yo' ndo' calanei 'yo' cantyja 'naa ' ñ'oommeii , Ijo na jndà tuii, Ijo' na maje'ndyo cwiluii ndo' Ijon na quia nluii. n

n

n

n

n

Ja nty'iaya jnoom. ¿Cwaa nty'ia' jnoom? n

teiquiuu' wja mawena' machu' wjaach'ee xuee teiyotiche

n

ndo' nt'omche ncuee na jndà teinom. n

Ja manty'iaya jnoom. ¿Ljon xjeü nty'ia' jnoom?

Na maje'ndyo' Ja nnty'iaya jnoom. ¿Cwaa nniy'ia' jnoom? n

Xee jndà n

'io cha cwiiche chu n

'iochatiche . n

xuee na cwiiwjaatina'.

67 1-100.indd

67

10/28/04, 7:15 PM

Leisiom 8

Luaa s'aana' na ntquiee' ndaa jndaa, Tsjoom 'Ndyoocantseii Tsjoom 'Ndyoocantseii na matsà'ntjom Ndaatyuaa Ndyaawe, na teiyotiche , luaa' cwii tsjoom na nei coo' ñetuaa, ee na ñeteinom cwii jndaa xcwe quii' tsjoom'ñee , yuu na ñety'ecandàà' nn'a ndo' ñety'ecatmaaa a liaa.

Jndaa'ñee ñejna na' xque cwii ta sjò na jndyu "Stochquiaa", x'ee ta sjò'ñee ñetuaa cwii tsue'ta na ñejndii' cwii catsuu na ñeseinaa 'ñe ndaatioo. Tue'ntyjò cwii xuee, jndaa'ñee ntquiee'na'. Cantyja na tuii na luaa' jndà jndàà' cha' na wen'aa chu.

Waa ñ'oom na naquii' tsjoom'ñee ñetei'nom nt'om nn'a na jndyuu "xaa'" na ñejna Tsjoom Tyuaajndà, na ñety'ena ncuee Tsjo'tmaa . Na 'ñee quilue nn'a na ya nla'cwaque ndyena jndye nnom quioo', jo' na jndyuuna "na nch'a."

Quia na tyowi'nomna jndaa'ñee ñeljuena: --¿Ljo' ts'iaa ' na tsjoomwaa jee ndya' nei ncoo' jndaa mawinom? Jla'que n'omna jndaa'ñee , jo' na tyota'x'eendyena ndàà nn'a hasta xje na Ijiunache na cwa catsuu m'aa jon jo', jo' na jee jndye ndaatioo m'aa . n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

68 1-100.indd

68

10/28/04, 7:15 PM

n

Quia na tquiena tsjoomna, tyota'x'eena ndàà nt'omche nc'iaana, chiuu nl'ayoona na nnc'ooñ'omna catsuu'ñee tsjoomna. T'ma a na nla'cwaque ndyena na canduu joona, cha na nndàà nnc'ooñ'omna catsuunñee . Luaa' I'aana jo' na jndàà t'uena ndo jla'tye na juuyo', mana ty'eñ'omna juuyo'. Xje 'ñee mana jna na' na tyowa'jndye ndo' tyowa'ntsca cha' na nquin'oom xuee.

Ndo' je' waa ñ'oom na catsuu'ñee mañe'candyolcwe'nnda'yon sàà tileicandàà ee na ñjomyo' ndo' jee jndà teit'maa ñeyo'.

Nn'a na ty'eñ'om catsuu'ñee , mañe'ca'ndyetona na cjaalcwe'yo' ee taleicandàà nl'ana na nl'ueena na nlcwa'yon ee ñequii'che quioo' na nt'ma ndye manquieyo' cha' na: casondye, canch'ioo, snom, catsia , oo nt'omche quioo' na nt'ma ndye.

Cwii xuee'ñee , seicwaque ñê cwii yuscundyua ndo' tjaa wats'om na waa Tyuaajndà, tjacatsoom nnom tyee na jom mañe'candyolcwe'nnaa 'a Tsjoom 'Ndyoocantseii, ee jee candya' ts'oom nn'a na m'a yuu na ñet'oomjñee , sàà xee na nncjaalcwee 'e nntsuu yuu na nncjaawinoom.

Xje 'ñee mañoom' sei'nò ' tyee na tiyuu' na yuscundyua jo', xee nchii cwii catsuu. Quia jo' tyee tsoom: --Tincja'Icwe' ee xee na nncja'Icwe' tnma natà' nntsa'. n n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

69 1-100.indd

69

10/28/04, 7:15 PM

Ntyjaa' ñe'quioom' ntyjaya

Ntyja na majaacue ñe'quioom'

Ntyja na macalui' ñe'quioom'

Ntyjaa' ñe'quioom' ntyjatymaa ' n

Que ' cwenta chiuu waa tsjoom na manty'ia' Ijoo, ndo' c'ò' ñ'oommeii cha'xje na maca na'. n

n

n

n

¿Cwaa ntyja waa w'aa scwelancue? n

¿Cwaa ntyja waa w'aa scwelañ'oom? n

¿Cwaa ntyja waa natoya na cwi'oo I'aachom Ndyaawe? n

Catseiljei' Ijo' na niom ntyjaa' ñe'quioom' ntyjaya. ¿Wats'om ñequio w'aa nasei, cwaa cwii joona' candyoo'ti waa nacañoom' wats'iaa ? n

n

70 1-100.indd

70

10/28/04, 7:15 PM

Cal'a'yo' tsjaa ' tsjoom ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', ndo' cat'mò 'yo' I'aa na t'ma ti la'xma na niom naquii' tsjom'yo'. n

n

n

n

n

Cala'jndaa'ndyo' ñequio nc'iaa'yo', Ijo' ñetiom oo Ijo' ñetuii naquii' tsjom'yo', na je' taquiomna', tacoluiina' oo na jndà seichuiin'a' joona'.

Cha na nndàà nlanei 'yo' ñ'oommeii nc'iaa'yo', cwil'uee'ndyo' ñ'oom na chuu' ljoo: n

ñequio

n

¿Ljo' jndyu tsjom'yo? ¿Chiuu na luaa' jndyuna'? ¿Cha' na cwanti chu na jna na' na waa tsjom'yo', ndo' 'ñee jla'jndaa'ndye na tacatyee na'? n

n

n

¿Ljo' ncuee quiwee' tsjom'yo'? ¿Chiuu na quiwee' ncuee'ñee ? n

¿Ljo' ncuee na tacowee' tsjom'yo'? ¿Chiuu na tacowee'na'? ¿Ljo' nn'a m'a tsjom'yo', ndo' Ijo' ñ'oom cwila'nei na? n

n

n

¿Ljo' niom naquii' tsjom'yo', na ñet'oomna' tjaa'na na quiom? n

71 1-100.indd

71

10/28/04, 7:15 PM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'jndaa'ndyo' na nla'na 'yo' na c'uaa ñ'oom: "Luaa s'aana' na ntquiee' ndaa jndaa Tsjoom 'Ndyoocantseii." n

n

'Ñee na nntsei'naa 'jndyee nncjaacwintyjee' yuu na waa punto, na ma'mo na' na cwintycwii cwii ta ' ñ'oom, jo' nnto ' cwiiche , cwe' Ijo' wjaana' xje na nntycwiiche ñ'oowaa'. n

n

n

n

n

n

n

n

Xee jndà jla’na 'yo' ñ'oomwaa' quia jo' cat'ò'yo’ ñ’oommeii : n

n

¿Yuu ñejndii' catsuu? ¿Chiuu na ntquiee' ndaa jndaa, Tsjoom 'Ndyoocantseii? ¿Cwanti nnom quioo' nndàà nla'cwaque ndye xaa'? n

¿Aa mayuu' na jndye nnom quioo' nndàà nla'cwaque ndye xaa'? n

¿Aa ya na ty'eñ'om xaa' catsuu njmei ' nn'a 'Ndyoocantseii? n

n

Naquii'che , jndye, teijndye, teiyotiche , mayuu', tiyuu', ya, tis'a. Ñ'oommei ' na teil'uee'ndyu' Ijoo, jndyuuna': Adverbios. n

n

n

72 1-100.indd

72

10/28/04, 7:15 PM

Adverbio: Luaa' cwii ñ'oom na ya nñ'e naquii' cwii ta ' ñ'oom na candàà', cha na nntseicandàà'ñê oo nntseijndaa'ñê Ijo' mach'ee verbo oo adjetivo, ndo' mati nndàà nntseichuee 'e cwiiche adverbio. n

n

n

n

n

Joo ñ'oom na jndyuu adverbios cwit'mòo 'na': cwaa , yuu, chiuu waa, ndo' cwanti. n

n

Cha' na ñ'oom na too' 'naa Ijoo. n

Wja tcwa' tyochi' tyoo'.

Tquia tja tsotyàya tjacachoom n'oom.

Ya jla'jnoom yocanch'u.

Tjaa'na tsjò'ñjee tsondyò. n

n

Catseicandàà'ndyu' ñ'oommeii ñequio adverbios na chuu' ntyjaya. n

tjò wats'om. tuaa xuee waa' Juan. cwila'naa yocanch'u. n

meisa ljo xio. sulà s'aa tawee. wjaa snom.

Mawena' Teinom'na' Mawaa xjen Tsjom Ñjaan Nacjoo' Tis'a Nioom

nnquiooñe meistro. jnda Icoom.

73 1-100.indd

73

10/28/04, 7:15 PM

Ñnoom 'naa nn'a tquie [leyenda]: Ñ'oomwaa matseinei na' chiuu jndà tuii, ñ'ee ' yuu na mayuu' oo tiyuu' ee quia waa jndà seicwaljoo'tina' ñ'oom nacjoo'na', nchii cha'xje na ñeteinei jndyee. n

n

n

n

n

n

Ja ntyjiiya na mati 'u ntyji' cwii ñ'oom 'nan nn'a tquie, nndàà nnts'aana' ñ'oom cantyja 'naa ' tsjom' oo cantyja 'naa ' cwiiche tsjoom. Jo' na maca 'a njom' na catseiljei' cwii ñ'oom'ñee nacjoo' 'naa meii : n

n

n

n

n

n

n

n

74 1-100.indd

74

10/28/04, 7:15 PM

n

Je' na jndà seiljei' ñ'oomwaa', c'ò' ñ'oom na chuu' Ijoo, cha na nntsei'no 'ya' oo nntsei'no 'ti' Ijo' jo' na jndyu ñ'oom 'naa nnnaü tquie. n

n

n

¿Cha' na cwanti chu jndà teinom na tuii ñ'oom na 'u seiljei'?

¿Naquii' ñ'oom na seiljei' cwaa ñ'oom matsei'tiuu' na mayuu' na tuii oo na s'aana'? n

¿Je' catseitiuu' cwaa ñ'oom na waljoo' nacjoo' ñ'oom 'naa nn'a tquie na seiljei'? n

n

n

Cwji'tsjaa 'ndyu' 'na na matseinei ñ'oom 'naa nn'a tquie na seiljei'. n

n

n

n

n

75 1-100.indd

75

10/28/04, 7:15 PM

Leisiom 9

Ñ'oom cantyja 'naan' ts'iaan

Quia na s'aa Ty'òòts'om tsjoomnancue, seijndaa'ñê na nnquiom cha'tso nnom 'na . Nnquiom tà, ndo' nnc'om quioo' na nncwil'uee'ndye nn'a na tyom'a quia jo', n

n

n

Na 'ñee tîcala'nò'na, ndo' tîcala'tiuuna na nla'I'uee'ndyena, ndo' na nla'jndyeendyena n'oom ndo' quioo' na s'aa Ty'òòts'om na nleil'uee'ndyena. n

n

Tyotquiina tà'ñee , ndo' quioo', hasta xje na tue'ntyjò na mañe'candyueñ'e Ijo' na s'aa Ty'òòts'om na ya nncwil'uee'ndyena. n

n

n

Xje 'ñee jla'na 'na na tîcjaacanjoom' Ijo' l'ana, jo' na jla'tiuuna na maca na' na nla'jndyeendyena cwiiche cwiindii' cha'tso nnom n'oom ñequio quioo', cha na nndàà nnta'ndo'tina. n

n

n

n

n

Jla'tiuuna na maca na' na nnc'om nn'a na nl'a cwii cwii nnom ts'iaa naquii' ntaa na. n

n

n

n

Cantyja na luaa' tjoomna, jo' na s'aana' na cwii cwii ts'aü maca na' na nnts'aa ts'iaa . n

n

Quia Ijo'che teijndaa' na yolcu njndoo'na ndana, ndo' nla'ñ'oom'ndyena nantquie na nlcwa'na na cha'waa na cwii w'aandyena, Ndo' nchii macandà jo', mati nl'ana liaa na nlcwee'na. n

Luaa' s'aana' jo' na yolcuncue tei'naa na na nl'ana liaa ñequio jnom. n

76 1-100.indd

76

10/28/04, 7:15 PM

Maquia jo' teijndaa' na tsa s'a jndei'na' na nnts'aa ts'iaa , na nncue' na nlcwaa 'a ñ'e scoom'm, ndo' ñequio ntseinaa , jo' na s'aana' na naquii' ntaa na ncue jndyeti nn'a na cwii'a ts'iaa jndàà m'a .

Cantyja na tjawijndyeendye nn'a , teitquioo' na maca na' nnc'om nn'a na nl'a nt'omche ts'iaa , T'mo na' na xocandàà na cha'tsondye nn'a nl'ana ts'iaa jndàà, maca na' nt'om nn'a na nl'a w'aa yuu na nnc'omna. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Mati maca na' nt'omche nn'a na nl'a cha' na: Meisa, sulà, yuu na nncwiwe liaa, ndo' mati nn'a na nla'jnda ndo' nndàà 'na na matseitjòòna' naquii' tsjoom. n

n

n

n

n

Mati jla'nò 'na na ticha'tsondyena nndàà nla'n'ma na cwii ts'a quia na wii'. Jo' na s'aana' na m'a nn'a na cwil'a nasei. n

n

n

n

n

Cantyja na teijndaa' chiuu nnc'om nn'a , jo' na m'a luañe, nn'a na cwityeendye n'oom, nn'a na cwila'jnda ndo' cwindàà, nn'a na cwil'a nasei, ndo' nn'a na cwil'a ts'iaa jndàà. n

n

n

n

n

n

n

77 1-100.indd

77

10/28/04, 7:15 PM

Xee na ñe'cal'aaya cwii resumen 'naa ' leisiom na jla'naa ya, maca na' na nla’Ijeiiya juuna' tomti ñequio ñ'oom na t'ma ti cwit'mòò naquii' leisiom'ñee . n

n

n

n

n

n

n

Luaa maca na' na nluii resumen. n

Najndyee catsei'na ' na ñemaa ', "Ñ'oom cantyja 'naa ' ts'iaa " n

n

n

n

Cwjii'ndyu' ñ'oom na ticatsei'no ' ndo' cwax'eendyu' joona' nnom meistro 'na '. n

n

Cwjaa'ndyu' 'naa ñ'oom na t'ma ti cwit'mòò naquii' ñ'oom na sei'na '. n

n

n

n

Ñequio ñ'oom na tjaa'ndyu' 'naa , catseiljei' oraciones na nla'nei na' cantyja 'naa ' ñ'oom na sei'na '. n

n

n

n

Catseinchu' oraciones na seiljei', cha na nnts'aana' cwii resumen.

78 1-100.indd

78

10/28/04, 7:15 PM

Ljoo ma'mo nan' chiuu nluii cwii resumen. n

Ñ'oom cantyja 'naan' ts'iaan Quia na s'aa Ty'òòts'om tsjoomnancue, seijndaa'ñê na nnquiom cha'tso nnom 'na , nnquiom tà ndo' nnc'om quioo' na nncwil'uee'ndye nn'a na tyom'a quia jo'. n

n

n

Naa 'ñee tîcala'no 'na ndo' tîcala'tiuuna na nla'I'uee'ndyena, ndo' na nla'jndyeendyena n'oom ndo' quioo' na s'aa Ty'òòts'om na nleil'uee'ndyena, n

n

n

Tyotquiina tà'ñee , ndo' quioo', hasta xje na tue'ntyjò na Ijo' na s'aa Ty'òòts'om na ya mañe'candyueñ'e nncwil'uee'ndyena. n

n

n

Xje 'ñee cheü jla'no 'na na tîcjaacanjoom' Ijo' l'ana, jo' na jla'tiuuna na maca na' na nla'jndyeendyena cwiiche cwiindii' cha'tso nnom n'oom ñequio quioo', cha na nndàà nnta'ndo'tina. n

n

n

n

n

Nmeii ñ'oom na t'ma ti cwit'mòo naquii' ñ'oomwaa'. n

n

n

Ty'òòts'om, tsjoomnancue, tà, quioo', nla'I'uee'ndyena, nla'jndyeendyena, mañe'candyueñ'e , jla'no 'na, nnta'ndo'tina. n

n

Nmeii oraciones na teiljeii ñequio ñ'oom na t'ma ti cwit'mòo , na Ijuii' naquii' ñ'oom na sei'na '. n

n

n

n

Ty'òòts'om s'aa tsjoomnancue, tà, quioo' ndo' nt'omche 'na . n

n

n

Nn'a nla'I'uee'ndyena ndo' nla'jndyeendyena tà ñequio quioo'. n

Mañe'candyueñ'e , tà ñequio quioo' nl'ana, jndà chii jla'no 'na na maca na' tà ñequio quioo' cha na nndàà nnta'ndo'tina. n

n

n

79 1-100.indd

79

10/28/04, 7:15 PM

Luaa nnts'aana' cwii resumen xee jndà tei nchu' oraciones na t'ma ti cwit'mòò . n

n

n

n

Ty'òòts'om s'aa tsjoomnancue, tà, quioo' ndo' nt'omche 'na na nleil'uee'ndye nn'a , ndo' nla'jndyeendyena. Sàà nn'a mañe'candyueñ'e nl'ana, jndà nquia chii jla'no 'na na maca na' na nla'I'uee'ndyena Ijo' na s'aa Ty'òòts'om cha na nndàà nnda'ndo'tina. n

n

n

n

n

n

n

Resumen: Ma'mo na' quia na jndà seicachjooñeti n

ts'a cwii oración, cwii ta ' Ijeii, cwii leisiom, oo cwii n

libro,

n

yuu

na

nncwil'ue

tomti

ñ'oom

na

cwit'mòò naquii' cwii cwii joona'. n

80 1-100.indd

80

n

10/28/04, 7:15 PM

t'ma ti n

Ñequio nc'ia' cal'a'yo' ntmaa ' nch'u na nlanei 'yo' cantyja 'naa ' cwii cwii nnom ts'iaa na cwil'a nn'a tsjom'yo'. n

n

n

n

n

Xee jndà jla'jndaa'ndyo' ñ'oom cantyja 'naa ' ts'iaa na cwil'a nn'a tsjom'yo', cwinom cwii cwii t'maa ' chjoo jo ndàa 'yo', na nntseinei ts'iaa na s'aa. n

n

n

n

n

n

n

n

Catsei'nan' ñ'oomwaa ndo' catseiljei' resumen 'naa 'na', nacjoo 'naa na chau' ntsquii tsomwaa. n

n

ts'iaan 'naan yolcuncue Yolcuncue na m'a Tsjoom Suljaa', jndye nnom ts'iaa 'naa na ñequio jnom, cha' na: chueetsqui', chueetyue', liaapayom, liaanlqui' ñequio liaachquiaa. n

n

n

Quia waa cwil'ana ts'iaa mei ' na nncwil'uee'ndye nquieena oo quia waa na nndààna joona', ee joona mati cwitei'jndeiina s'aana na nncwijndaa' tsjò'ñjee na nncwil'ue naquii' w'aana ñequio ndana. n

n

n

81 1-100.indd

81

10/28/04, 7:15 PM

Nacjoo' cwadernom 'na ' catseiljei' chiuu quil'a nn'a tsjom' ts'iaa tjom. n

n

n

Ñequio nc'ia' cala'jndaa'ndyo' chiuu quil'a nn'a tsjom'yo', quia na nl'ana ts'iaa tjom, ndo' cal'a'yo' cha'xje na quil'ana. n

n

n

Catsei'na ' cwii cwii t'maa ' ñ'oommeii ndo' catseiljei' ncueena' n'om 'naa , cha'xje na maca na': ncuee tà, ncuee 'na , ncuee quioo'. n

n

n

n

n

n

n

tàndà

wacha

tàchquia'

xjotàà

snom

cachilo

tàchu'

caso casu

snda

tàreixa

catscu

xjots'oomtà

taxca'

casondye

Xee na tque ' cwenta, ñ'oommei ' nchii cwe' teiljeiitona', xee nchii jndaa' teinchu' cwii cwii nnom na la'xma na'. n

n

n

n

n

82 1-100.indd

82

10/28/04, 7:15 PM

na chuu' nacjee' ñ'oommeii Nacjoo' 'naa catseinchu' ñ'oom na ñecwii nnom la'xma , cha'xje na maca na'. n

n

n

n

n

Ndoo'

cotom

Leiyo

Suljaa'

Leilia

chuee

Sawe

Lunja

che

Caroo'

Sei'chue

cantyo

Ncuee liaa

n

Ncuee nn'a

Ncuee njoom

n

Campo semántico: Jo' cwii tmaa ' ñ'oom na ñecwii nnom la'xma cha' na ncuee 'na , ncuee tà, ncuee quioo', ncuee nn'a ndo' ncuee nt'omche nnom na matseijomna' na ñecwii nnom la'xma . n

n

n

n

n

n

83 1-100.indd

83

10/28/04, 7:15 PM

Leisiom 10

Juan Ruperto López Barroso 1890 - 1976

Jom cwii ts'a ncue na tuiiñe Tsjoom Suljaa' chu 1890, Ee na jndò' ts'oom, jo' na I'uee'ñê chiuu tei'na 'a na nntseineii ndo’ na nntseiljei ñomtsco, jndà chii t'ma teijnei tsjom'm; Tòò ' na tyondi'ntjoom chu 1920, jndye nnom ts'iaa tyoch'ee : Chu 1920, tjaa Tsjoom Sndaa' ñ'e Zeferino Arango Crescencio ñequio Jose María Concepción, ty'ena na ty'ela'ncjoo'ndyena na tjei' Porfirio Díaz ndyuaana, ndyuaa'ñee jndàà Porfirio Díaz joona' nnom ts'a na tyocajndyu Guillermo Acho, Nnom tsa 'ñee tyotiom'I'uana ts'iaa nndààna na tyowil'uee'ndyena ndyuaa 'a , Ndànquia Guillermo Acho'ñee jnàà ndyuaa'ñee nnom cachpei Lewis Lamn, jo' na jla'tiuuna na yati na nntiom'l'uana ndyuaana nnom cachpe'ñee sàà tîcwil'ue l'aa na tyol'ana ee na jee che ndya' jnda tyoca cachpei'ñee ndààna n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

.

84 84 1-100.indd

84

10/28/04, 7:15 PM

Ndànquia tjannaa 'a cwiiche cwiindi'' Tsjoom Sndaa' ñequio Jose de Jesús Paulino ñ'e Ignacio Valtierra chu 1929, na ty'ecata na nnom Tsa mats'iaa Sndaa' na catseilcwee 'e ndyuaana. Chu 1933 to'ñoomna tyuaa na ejidal juuna'.

Quia na tyo'oona Sndaa' na tyol'ana I'aamei ', cwe' tyo'ooca'na.

Ndyee ndii' tjaa Tsa mats'iaa Ndaatyuaa Suljaa'. Chu 1922 quia jo' cwe'jndyee tjaa ts'iaa , jndà jo' t'oomnnaa 'a ts'iaa ndyu 1950 1951, quia Ijo' tuii wats'iaa t'ma na ñeteiyò nmeii ndyo. Quia na cwiimacandà t'oom ts'iaa ndyu 1962 -1963 quia jo' tuii w'aa nasei.

Tuee 'e xuee na we chi' marzo' chu 1976. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

85 85 1-100.indd

85

10/28/04, 7:15 PM

Xee jndà sei'naa ' ñ'oom "Juan Ruperto López Barroso", c'ò' ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

n

¿Yuu ndo' Ijon chu tuiiñe Juan Ruperto López Barroso? ¿Aa ts'a ncue jom oo aa ts'a ñ'oom? n

n

¿Ljo' ñ'oom ñetjatseijndaa'ñê Tsjoom Sndaa'? ¿'Ñee tjei' ndyuaa nn'a ncue? n

n

¿Ljo' chu jndàà to'ñoomna nn'a ncue ndyuaana na ejidal joona'? n

¿Ljo' ts'iaa tuii quia na tyom'aa Juan Ruperto López Barroso n'iaa ? n

n

n

Je' calanei 'yo' cantyja 'naa ' cwii ts'a tsjom'yo, na ndi'cwa wando' oo na jndà tue', sàà na jndye nnom ts'iaa jndà ñes'aa oo mach'ee naquii' tsjom'yo'. n

n

n

n

n

Cha na majndaa'ti nlanei 'yo' ñ'oom' ts'a 'ñee , cwil'uee'ndyo' ñ'oommeii : n

n

n

n

¿Chiuu jndyu ts'a na nlanei 'yo' cantyja 'naa '? n

n

n

¿Aa ndicwa wanoom'm oo aa jndà tuee 'e ? n

n

n

¿Ljo' ts'iaa jndà ñes'aa oo mach'ee naquii' tsjom'yo'? n

n

n

¿Yuu mateijndeii ts'iaa na jndà ñes'aaü oo mach'ee ? n

n

¿Chiuu cwila't'maa 'ndyo' jom? n

¿Chiuu nl'a'yo' cha na yati nluii ts'iaa naquii’ tsjom'yo'? n

86 1-100.indd

86

10/28/04, 7:15 PM

Quee ' cwenta chiuu waa tò ' ñnoom na teiljeii Ijoo: n

n

xuee

xuee

naquii'

no

quii'

tsa mats'iaa

tsa

ma

ts'iaa

cwilat'maa 'ndyò

cwi

la

t'maa '

n

n

n

n

n

n

ndyò

Xee na tque ' cwenta, Ijoo teiljeii ñ'oom na la'xmaü cwii, we, ndyee, ñequiee sílabas. n

n

Je' cato ' ñ'oommeii xje sílabas cha'xje na tuii yuu na jndà nty'ian. n

n

n

n

Sndaa' cachpei chi' ty'ecata na n

tsa 'ñee n

n

tyondi'ntjoom jla'tiuuna tyo'ooca'na Sílabas: Nmei ' xje nta ' jndye na cwil'a cwii cwii ñ'oom na cwilanàà ya. n

n

n

n

87 1-100.indd

87

10/28/04, 7:15 PM

Cala'nan'yo' ñ'oowaa ndo' quen'yo' cwenta chiuu matsona'.

Luaa ñeteijndaa'ndye nanman'iaan Ndaatyuaa Suljaa'

Teiyotichen nn'an Ndaatyuaa Suljaa' jndaa'ti ñet'omna, ee quia jo' ñeseijomñe cha'waa tsjoom na nncwijndaa'ndye n n n na ma'niaa cantyja 'naa ' n wats'iaa ndo' wats'om.

Quia Ijo'chen cwii ts'an na jndà tue'ntyjò ntquiuu chuu', jndei'na' n maca na' na nndi'ntjoom nnom n n tsjoom. Najndyee nntòò 'ò na n nndi'ntjoom nnom wats'iaa , n nnc'oomna' jom camei siom, jue tsjoom, jomnta soom, leiro n n ndo' na nnteijnei ts'iaa tjom, n n Mati maca na' na nnts'aa tomom.

Cantyja no ñeteijndaa’ndye ntomom,’ cha' na: tomom ndyòò, tomom n rosario, tomom ncuee Samei ye, n tomom ncuee nquiuu' ndo' nt'omche ntomom cwentaan watsnom. n n Ñequii'che wats'iaa ñetuii n jomnta t'ma na ñeteijndaa'ndye n n nn'a ma '.

Ts'an na nndàà nntseicandà cha'tso n n ts'iaa mei ', mañequiaana' na n n n n wanaa na nnts'aa tsa mats'iaa Ndaatyuaa Suljaa'. n Quia jo' nn'a tquie [consejo de n ancianos], ñel'ueena ts'a na n n n nnts'aa tsa mats'iaa , xee jndà n nty'iaana 'ñee juu na ya jndi'ntjom nnom tsjoom ndo' n tjaa'na ñ'oom quiom nacjoo', n n n xje 'ñee nl'ana jomnta t'ma , cha na cha'waa tsjoom nntso n n n aa ya no tsa 'ñee nljoñê ts'iaa .

88 1-100.indd

88

10/28/04, 7:15 PM

Nn'a na ñejndye'ntjom nnom tsjoom quia jo', cwe'yu ñejndye'ntjomna ee tjaa'na tsjò'ñjee ñetyjee' wats'iaa . n

n

n

n

Cal'a'yo' xje ntmaa ' nch'u ndo' cala'Ijei'yo' ñ'oommeii nacjoo' cwadernom 'na 'yo' xee jndà catsata'x'eendyo' joona' ndàà nn'a . n

n

n

n

n

n

¿'Ñee ñel'uee na ma'niaa tsjom'yo'? n

n

n

Quia jo', Ijo' maca na' na nnts'aa ts'a cha na nndàà nnc'oom ts'iaa ? n

n

n

¿Ljo'tomom ñel'a nn'a tsjom'yo'? n

¿'Ñee ñel'uee tomom'ñee ? n

n

¿Chiuu ñetei'jndeiiyoo nn'a quii' tsjoom tomom'ñee ? n

n

Xee jndà I'a'yo' ts'iaa waa', calanei 'yo' ñequio nc'iaa'yo', cha na nliu'yo' chiuu ñeteijndaa'ndye na mañ'iaa tsjom'yo'. n

n

n

n

n

Catsei'na ' oracionmeii ndo' que ' cwenta Ijo' xje cwiiluii cwii cwii nnom ñ'oom na matseinei na'. n

n

n

n

n

Tsotyà s'aa tomom.

Ljo' na jndà tuii

Tsotyà mach'ee tomom. maje'ndyo

Ljo' na cwiluii na

Tsotyà nntsnaa tomom.

Ljo' na quia nluii

n

n

n

89 1-100.indd

89

10/28/04, 7:16 PM

Ñequio verbos na chuu' Ijoo, catseiljei' oraciones cha'xje na tuii nchu' najndyee. n

om

a wit

c

o ijn

tse

nn

tja

m

'a

a

n

nlcwa'

Tja Ndaalio scwela.

Ljo' na jndà tuii [pasado]: Mamo na' cwii nnom na jndà tuii, na s'aa ts'a , quioo' oo 'na . n

n

n

Ljo' na cwiluii na maje'ndyo [presente]: Ma'mo na' Ijon na cwiluii na maje'ndyo, na mach'ee ts'a , quioo' oo 'na . n

n

n

Ljo' na quia nluii [futuro]: Ma'mo na' Ijo' na quia nluii na nnts'aa ts'a , quioo' oo 'na . n

n

n

90 1-100.indd

90

10/28/04, 7:16 PM

Catsei'na ' ñ'oomwaa ndo' que ' cwenta ñ'oom na too' 'naa . n

n

n

Nanman'iaan Naquii' na cwii cwii tsjoom, m'a na ma'niaa cwentaa' wats'iaa ndo' wats'om na cwindye'ntjomna nnom tsjoom, cha na majndaa'ti nluii ts'iaa naquii' tsjoomna.

Jo' na maca na' na nla't'mad'ndyò joona ee na jndye ts'iaa cwil'ana.

Mati jaa nncue'ntyjò. xuee na nndye'ntjòo ya nnom tsjoomya, cha'xje na ñejndye'ntiòm na ma'niaa , na ñet'òm wjaach'eeti xuee. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Catseiljei' ñ'oom na too' 'naa yuu na maca na'. n

Ljo' na jndà tuii

Ljo' na cwiluii na maje'ndyo

n

Ljo' na quia nluii

91 1-100.indd

91

10/28/04, 7:16 PM

Leisiom 11

Cwentoo' Caxioo chjoo Caxioo chjoo seicajndyuna' cwii tyochjoo na cwe' nmeii ' tyomanom naquii' tsjoom. Tyochjoo'ñee , jleinoom tsotyee ñequio tsoñee cwe' na nchquee 'e .

Cje m'aa quia na seiljeii'ñê na cwe' nlcaa chquiaa na nlcwaa 'a ndo' na nntsom mei nquia joo.

Cantyja na nchquee 'e mei cwii ts'an tineii ' jom, tyom'aa na ntsaañê, tyjii'ñê ndo' Ijuii xquee cha'cwiiijom cwii tyontjei .

Cwii xuee'ñee tjantyjaa 'a nt'om yocandyee na macaa tsjò'ñjee ndàà, jo' na t'ue yo'ñee jom, tjaa'ndye seruesa xquee ndo' l'ana nta xquee ee na jee tei ncoo sooxquee .

Jndà na l'ana na Ijo', cwe' tyoncona jom, jo' na jee tyoty'ioom, Tue 'e na m'aa xioom Luu', matsoom: --Ti'xiòò, nqui'ya' xquiàa ya ee tis'a na luaa wa. Matso xioom nnoom: --Mati tis'a na cwe' nmeii ma'noom'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

92 92 1-100.indd

92

10/28/04, 7:16 PM

Matso Caxioo chjoo: --Mayuu' rexiòò na Ijo' ee je' tañe'nquia nn'an chquiaa na nlcwaa'a, yache catsue' cwity'òò'na ja.

Matso xioom Luu' nnoom: --¿'Ñee nntyjò 'u ñequio catsue'?, xee no m'aa che ' wa', matei'jndei' tsotye' ñ'e tso'ndyo.

Je' nñenquii'a xque ', sàà xee na nncja'Icwee'nnda' na m'a nn'a na nda 'u, cha na nla'jndaa'ndyena xue' ndo' nñe'quiana 'u scwela, ee nmei ' naya na matseixma ' na nnco'ñom', cha na nchii cwe' nmeii ' nnco'noom'.

Cwe' laa'ti' s'aa Tyo Luu' na tco'xcwena' tyochjoo tyjee . Je' nchaa cwii Caxioo jndyu tyochjoo'ñee , ¡cwanti nei ncoo' xue ne ! Jñoom Casmeii ' ndo' jee ndya' ya matsei'na 'a scwela najdyee. Xuee na quita'jndyee yocanch'u, Casmeii ' ts'iaa jndàà quich'e ñequio tsotyee . n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

93 93 1-100.indd

93

10/28/04, 7:16 PM

Xee jndà jla'na 'yo' cwentoo' "Caxioo chjoo" ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cal'uee'ndyo' ndo' calanei 'yo' cwiiche nnom na ya nntseinei ts'a juuna', yuu na nla'chui'yo' ncuee nt'om nn'a na cwila'nei naquii' cwentowaa'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

Ñequio nc'ia' n'oommei .

calajndaa'ndyo'

chiuu

nlanei 'yo' n

n

¿Chiuu cwila'tiuu'yo', aa ya na nnc'oom cwii yucachjoo na nchquee ' ndo' na cwe' nmeii ' nnconom? ¿Chiuu ts'iaa '? n

n

n

¿Chiuu maca na' nl'a lotye'yo' ñ'a ndyo' quia na tis'a Ijo' cwiI'a'yo'? n

n

¿Chiuu nleitquioo'yuu na ya mach'ee cwii yucachjoo na jndò' ts'om? ¿Aa ntyji' na niom naya na matsei'xma ' na nnco'ñom'? n

¿Cwaa nayamei ' na matsei'xma ' na nnco'ñom'? n

n

n

¿Aa quitsei't'maa 'ndyu' ñ'oom na ya na quiñe'quia nn'a na nda 'u oo ndyenquioo' oo nt'omche nn'a ? ¿Chiuu ts'iaa '? n

n

n

n

n

94 1-100.indd

94

10/28/04, 7:16 PM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', canty'ia'yo' chiuu teinchu'yoo ljeiimeii ndo' caljoo'na' nque 'yo. n

n

n

a an à an b n n e ei ei g i nd ndy ñ s t ts ty

c

j

ch cw I m o om ò u w x y ‘

e n n ò p

q

r

Catsei'na ' ñ'oommeii ndo' que ' cwenta chiuu teinchu' ñ'oom na teiljeii ntyjaya. n

n

n

Ñ'oom na tyoowiinchu'ya

Ñ'oom na jndaa' teinchu'

jom

caxjuu

'io

cwento

meisa

jom

caxjuu

'io

l'a

I'a

cwento

meisa

Maca na' na nntsei'no ' chiuu cwiwiinchu' cwii cwii ñ'oom, cha na nncwii'na ' na nleil'uee'ndyu' diccionario. n

n

n

Alfabeto ñomndaa: Ma'mo na' ijeii na jndaa' jndà teinchu' na cwiwiil'ue na cwiwiiljeii ñomndaa. n

95 1-100.indd

95

10/28/04, 7:16 PM

Catseinchu' ñ'oommeii cha'xje na tuii cwiiche ntsquii tsom na jndà nty'ia'. n

n

n

xuaa cantycwe' sulà

ljaa'

w'aa

Cala'na 'yo' ndo' cala'tiuu'yo' ljo' cwit'mòò oo ñe'calue ñ'oom na nla'jndò' ts'om ts'a [Refranes] na chuu' Ijoo. n

n

n

Ñ'oom na nntseijndò'na' ts'om ts'a . n

Tiburcio López Merino.

Cwii cwii cach'i naquii' wa 'an, ndo' xocjaaque 'e waa' cwiiche . n

n

n

Catsu' 'ñee quio macañ'e ' cha na nntsjòò 'nee 'u. n

n

n

Tintseinei ' na cwe' nntseinei 'to', xee nchii quia na maca na'. n

n

n

n

Ts'a na jee cjee 'ndyoo, majuuto xocatseicandà. n

n

Mayati na cja' ñecu', nchiiti na ñ'e cwii na nlco'wi' 'u. n

Ñ'oom na nntseijndò'na' ts'om ts'a [Refranes]: Nmei ' ñ'oom na cwila'jndo' n'òò ya ndo' cwit'mòòna' Ijo' na maca na' oo tica na' na nl'aaya. n

n

n

n

n

96 1-100.indd

96

10/28/04, 7:16 PM

Catsei'na ' ñ'oomwaa ndo' que ' cwenta chiuu atseinei na'. n

n

n

Ñ'oomya cwetaa' yuscuchjoo

'U jndaaya na seincuiya, Ty'òòts'om tquiaa 'u na cwe' na tilquiina' 'u candàà'ndyu', toom xee tsjoomnancuewaa. ¿'Ñee ntyjii chiuu nnc'oom'yu' ñequio nn'a ?, ee jee jndye nawi' niom tsjoomnancuewaa. n

n

n

n

n

'U jndaaya na wi' ts'òò'ya, tintsa' na quiojndii waa njom' quia na nntsà'ntjom ts'a 'u, ñequio na xcwee' ts'om' cama ' liaa, cja'c'oom' ndaatioo, catsa' chquiaa, caandyu' naquii' w'aa ndo' tach'e , ee na yuscu 'u nmei ' ts'iaa na maca na' na nntsa'. n

n

n

n

n

n

Tintseintja'ndyu' ñequio nn'a , tinei co' ñ'e mei nquia ts'a , quia na nntjomndyu' ts'a nchii ñequii' juu manty'ia', macandà nnty'ia' nnom xje na nñequiaa' na xma ñe. Tintsa' na nchque ' oo na ñequii'che na ñe'catsu', catsei'na ' na nncua' jnom, catseicjeendyu' quia na nncwa ts'a 'u, nchii jndye ndii' nntseixuaa ts'a 'u, cha nchii nndi'tia'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Xee na nndàà nntseicandà' cha'tso nnom ñ'oommeii jee ya ñ'oom nla'nei nn'a cantyja 'na '. n

n

n

n

n

n

Xee jndà sei'na ' "Ñ'oomya cwentaa' yuscuchjoo", catseinei ' ñequio nc'ia' chiuu cwila'tiuu'yo' cantyja 'naa ' ñ'oomwaa'. n

n

n

n

Cha na nndàà nl'a'yo' ts'iaa waa cwil'uee'ndyo' ñ'oommeii : n

n

¿'Ñee mañequiaa ñ'oomya nnom yuscuchjoo? ¿Ljo' ts'iaa maca na' na nnts'aa cwii yuscuchjoo? ¿Cwaan ñ'oomya na ma'mo ñ'oomwaa'? ¿Cwaa cwiiche ñ'oomya na maca na' na nndii yuscuchjoo? n

n

n

n

n

n

n

97 1-100.indd

97

10/28/04, 7:16 PM

Catsei'na ' ñ'oommeii ndo' que ' cwenta Ijo' cwiluena. n

n

n

chuii'

leisquii'

tyotso

tyotseii ' n

chmeii

lomeii

n

n

cajue

ndaachi

catsia caxjaa ' n

n

catsia tscuu n

Ñ'oom na ñecwii nnom cwit'mòò [Sinónimos]: Jo' ñ'oom na tiñecwii xje na nntso ts'a oo nntseiljeii ts'a joona', sàà ñecwii nnom cwit'mòo . n

n

n

n

n

98 1-100.indd

98

10/28/04, 7:16 PM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cal'ue'yo' nt'omcheü ñ'oom na ñecwii nnom cwit'mòò , xee jndà cala'Ijei'yo' joona' nacjoo' cwadernom 'na 'yo'. n

n

n

n

Catsei'na ' ñ'oommeii tixje nc'iaandyena'. n

ndo'

n

que ' n

cwenta

na

n

tei

jmei '

natsjom

naxuee

tyjii'

iju'

nei ncoo'

quiojndii

cachjoo

t'ma

n

n

n

n

Nacjoo' 'naa meii , catseiljei' nt'omche tixje nc'iaandye. n

n

ñ'oom na

n

n

Antónimos: Jo' ñ'oom na tixje nc'iaandye cha' na: ntom - canchii', quii - ndyaa ndo' nt'omche . n

n

99 1-100.indd

99

10/28/04, 7:16 PM

Leisiom 12

Chiuu wjaatseichuii'na' tsjoom Suljaa' Wjaach'eeti xuee, xuii' ñet'om welooyâ, nchii cha'xje na je'. Joona ñety'ela'jndaa'ndyena Ijo' maca na' na nnquiom naquii' tsjoom, cha na yati nnc'om nn'a .

Jla'no 'na na w'aa najndyee na maca na', jo' cwii wats'iaa , yuu na nnc'om na ma'niaa ndo' camei siom na nndye'ntjom ndààna, cha na nchii cwe' nnc'omtona naquii' Ndaatyuaa Suljaa'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

Quia jo' mei cwii scwela tjaa'na macandà nn'a tquie ñetquiana ñ'oomya ndàà ndana.

Jndyocaati xuee chu 1922 tacatyee cwii scwela najndyee [primaria] na ta'jnaa 'a je' "scwelañ'oom" na waa xcwe quii' tsjoom. Jndà nquia chii tyota nn'a scwela jndàwe [secundaria]. Tyjee'na' chu 1980, ndo' majo'ti l'ana ñequio scwela jndàndyee [Bachilleres], juuna' tyjee'na' chu 1988. n

n

n

n

n

n

n

Mati ñel'uee'ndyena chiuu nl'ana nasei nc'iaana ee quia jo' tjaa'na tyonasei mei w'aa nasei, jo' na Ijiuna na jndye tsconasei niom ndon ñequio joonan nndì ì nluii nasei ts'a . Jndà nquia chii tuii w'aa nasei na jndyu "w'aaxjo", jna na' chu 1962 jndàna' chu 1963, jndà chii teitquioo' nt'omche I'aa nasei. n

n

n

n

n

100 1-100.indd

100

10/28/04, 7:16 PM

Mati nty'iaana na maca na' cwii natoo' w'aachom cha na tijndei'tina' nnc'oo nn'a Ndyaawe' jo' na ñety'ena ts'iaa tjom na ñel'ana natoo'na', jna na' chu 1967 jndàna' chu 1972, Jndà na jndàà' nato'ñee 'ndiina' na cwe' n ñety'eca' nn'a , je' ñ'e w'aachom cwi'oona Ndyaawe. n

n

n

n

n

n

Majuuti chu 1972, tyjee' ndaatioo xjotsmaa naquii' tsjoom, je' jndye nn'a cwiwiil'uee'ndye juuna', ndo' taco'oona tsjo' na 'oocatmaa na liaa oo na 'oocandàà'na.

Jndà chii tyjee' chom naquii' tsjoom chu 1973 mati jndye nn'a cwiwiil'uee'ndye juuna'.

Tjòòche na nncwjee' chom tyowiil'uee'ndye nn'a scats'oom, scacatsuu, scatsa ' ndo' ndaacwico ñ'e xjocanti na ñeteixuee chom. n

n

n

n

n

n

n

n

Chu 1950, tyjee' luiixjo na nndàà nntseinei ts'a ñ'e nn'aa 'a na m'a tquia. Sàà tijndye chu s'aana' ts'iaa , jndà nquia chu 1979 tyjee' luiixjo na waa je' Tsjoom Lunja ndo' 1984 tyjee' luiixjo na waa Tsjoom Suljaa' n

n

n

n

n

n

n

n

Mati waa cwii w'aats'ua na tuii chu 1983 yuu na nndàà nncjaatseijnda ts'a 'na na tjòòñê. n

n

Luaa' waa na wjaatseichuii'na' naquii' cwii cwii tsjoom, mati cwiwiitquioo'ti nt'omche nnom 'na na cwiwiil'uee'ndyò, ndo' ndi'cwa tjaa'na ncueena' ñequio ñomndaa, cha' na: Televisión, Antena parabólica ndo' Computadora. n

n

n

n

101 101-216.indd

101

12/22/03, 11:33 AM

Canty'ia'yo' ndibujomeii ndo' cala'ljei'yo' numero' 1 n'om 'naa canch'u ljo' na teitquioo'jndyee, ndo' numero' 2 ljo' na teitquioo' najndàwe, cha'xje na matseinei na' ñ'oom "chiuu wjaatseichuii'na' Tsjoom Suljaan'". Cwe' laa'ti' nl'a'yo' xjeü na nndàche . n

n

n

n

n

Cwji'tsjaa 'ndyu' ndo' catseico' ljo' na ñetiom oo niom naquii' tsjom'. n

102 101-216.indd

102

12/22/03, 11:33 AM

Xee na maque ' cwenta, cha'tso nnom ljo' na cwiwiil'uee'ndyò jndye joo cwitei'jndeiina' jaa, sàà majuuti xje cwita'wi'na' jaa. Cha' na xjo chquiaa. n

n

n

Mateijndeiina' jaa quia na jndye nn'a nlcwa' ee na juuna' cjeeti nnts'aana' chquiaa nchiiti nn'a .

Maco'wi'na' jaa ee je' yolcu nch'u ta'naa na nl'ana chquiaa. n

n

n

Cantyja na waa xjo chquiaa, ñ'ee londyee yocanch'u tacot'mòò na ndàà ndana na nl'a chquiaa cha'xje na teiyotiche . Ñequio luaa' ma'mo na' na wjaachuii'tina' chiuu na m'a nn'a na cwii cwii tsjoom. n

n

n

n

n

n

n

Cala'tjomndyo' xje ntmaa ' nch'u na nlanei 'yo' cwaa cwii nnom 'na na niom naquii' tsjom'yo' na cwitei'jndeiina' oo cwita'wi'na 'o. n

n

n

n

n

103 101-216.indd

103

12/22/03, 11:33 AM

Cwax'eerdyu' nnom cwii ts'a na wajna ', ljo cwila'candii oo cwit'mòo 'naa na chuu' ljoo, catseijei' joona' na cjoo' cwadernom 'na , ndanquia canty'ia' aa matseijomna' ts'iaa na sa' ñequio ts'iaa na l'a nc'ia'. n

n

n

n

n

n

n

Liaa nn'a . n

'Naa na cwila'candii ljo' na maca na' oo na tica na' na nnts'aa ts'a. n

n

n

'Naa na cwila'candii ljo' niom natoo’ w’aachom. n

Chom colo na mei 'ntyjee' nqui nataa na cwila'candii ljo' xje nncwi'nom I'aachom oo na nncwi'ty'ioo' nn'a . n

n

n

'Naa na cwila'candii ljo' matjom ts'a . n

n

Ljo' na cwila'candii [la comunicación]: Cha'tsondyò cwiwiil'uee'ndyò ñ'oom ñequio jndye nnom 'naa quia na cwila'candiiya cwii nnom na maca na' na nndii cwiiche ts'a . n

n

n

104 101-216.indd

104

12/22/03, 11:33 AM

n

Canty'a' ndibujowaa ndo' catseitiuu' Ijo' matseicandiina'.

¡¡Catsa' cwenta ndaatioo!!

Xee jndà seitiuu' Ijo' matseicandii catseiljei' ñ'oom'ñee nacjoo' 'naa meii . n

n

n

ndibujowaa'

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cal'a'yo' nt'om nom na nla'candiina' cwii cwii nnom na maca na'.

Xee jndà caty'iom'yo' joona' nta I'aa ts'om nataa tsjom'yo'. n

n

n

105 101-216.indd

105

12/22/03, 11:33 AM

Nquiu' ñequio nc'ia' na nnty'ia'ntyjee'yo' ndàà'yo'.

Luaa nl'a'yo' na nñequio'yo': Najndyee cal'ue'yo' cwii x'iaa'yo' na nntsà'ntjom, ndànquia cal'a'yo' we tmaa ' na ñecwii xje jndyendyo'. n

n

Cwii cwii tmaa ' nntseicwanomna' cwii x'iaa'yo' na manquiuu' na m'aa tsa na matsà'ntjom. n

n

n

Nnom tsan 'ñee nntso tsa na matsà'ntjom xuee' cwii quioo' na ñemaa 'ndyo, cha' na: chmeii , chuii', catsue', catscu, canch'ioo oo nt'omche quioo'. n

n

n

n

n

n

Tsan'ñee nchii ñequio ñ'oom ndo' nchii ñequio jndye na quich'eeyo' nntsoom chiuu waa quioo'ñee , xee nchii cwe' nnts'òòñê chiuu waa quich'eeyo', cha' na; quia na nlcwa'yo', na wjaacaayo' oo ntnomche nnom na quich'eeyo'. n

n

n

n

Nncwantjom tmaa ' na cjeeti nncjaawee' 'ndyoo Ijo' quioo' jo'. n

106 101-216.indd

106

12/22/03, 11:33 AM

Catsei'na ' ñ'oommeii ndo' que ' cwenta quia na cwilanàà ya oo cwila'Ijeiiya ñomndaa 'naa ya jndye ñomtsco cwiwiil'uee'ndyò, cha' na ñ'oommeii : n

n

n

n

n

n

Ñomndaa lapei' colo lapicero cwadernom sacapunta pisarrom libro meistro

Ñomtsco lápices de colores lapicero cuaderno sacapunta pizarrón libro maestro

Ñequio nc'ia' cala'jndaa'ndyo' chiuu nla'cajndyu'yo' 'na meii ñequio ñomndaa. n

n

Nacjoo' cwadernom 'na ' catseiljei' nt'omche ñomtsco na cwiwiil'uee'ndye nn'a tsjom' naquii' ñomndaa. n

n

n

107 101-216.indd

107

12/22/03, 11:33 AM

Leisiom 13

Cantsiom tsuii choo 'O nn'a Suljaa', candye'yo'cantsiom tsuii chjoo [2].

Ee ja jee ndya nei ya na mataya cantsiom tsuii chjoo [2]. n

n

n

La'単e Xque Tsjo'jnda manlui' cwii tsuii chjoo [2] quioo'm'aa ' nchii tsuii soo', quioo'm'aa ' tsuii Ijaa' [2]. n

n

n n

'O yolcu nei ncoo'ndye, candye'yo' cantsiom tsuii chjoo [2].

La'単e Xque Tsjo'jnda maanlui' cwii tsuii chjoo [2]. n

n

n

'O nn'a Lunja , candye'yo' cantsiom tsuii chjoo.

'O nn'a Cantsu, candye'yo' cantsiom tsuii chjoo.

'O nn'a Ndoo'such'e , candye'yo' cantsiom tsuii chjoo. n

n

n

n

n

108 101-216.indd

108

12/22/03, 11:33 AM

'O nn'a Xque ta candye'yo' cantsiom tsuii chjoo.

'O nn'a Sjò Nquiaa', candye'yo' cantsiom tsuii chjoo.

O nn'a Nñe'tsom', candye'yo' cantsiom tsuii chjoo.

O nn'a Sei'chue, candye'yo' cantsiom tsuii chjoo.

'O nn'a Can'oom candye'yo' cantsiom tsuii chjoo.

'O nn'a Ndyoontseii, candye'yo' cantsiom tsuii chjoo. n

n

n

n

n

n

n

La'ñe Xque Tsjo'jnda, manlui' cwii tsuii chjoo [2].

Cha'tsondyo' 'o jndà jndye'yo' na mataya cantsiom tsuii chjoo [2]. n

n

Jo' chii je' majò ee jndà taya cantsiom tsuii chjoo [2]

109 101-216.indd

109

12/22/03, 11:33 AM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cal'a'yo' cwii tsuii Ijaa'.

Xee jndà cata'yo' ndo' cala'jnom'yo' ñ'e juuyoo', cha'xje na cwinty'ia'yo' Ijoo. n

n

n

n

Cwji'tsjaa 'ndyu' yuu na matsei'tiuu' na mac'e Ijaa'. n

n

110 101-216.indd

110

12/22/03, 11:33 AM

tsuii

Ñequio nc'ia' calanei 'yo' ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

¿Ljo' jndyu cantsiom na ta'yo'? ¿Yuu macalui' tsuii chjoom'aa '? n

¿Ljo' tsuii juuyo'? ¿Cwanti luii cwicalui' Xque Tsjo'jnda? n

¿Ljo' njoom macwji' cantsiomwaa' ncuee? ¿Cwaa njoommei na wajna '? n

n

n

n

¿Cwaa Ndaandyuaa cwitsà'ntjomna' njoom na macwji' cantsiomwaa' nuee? n

¿'Ñee seiljeii cantsiomwaa'?

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cal'a'yo' mapa 'naa ' Ndaatyuaa tsjom'yo', nacjoo' juuna' cat'mo 'yo' yuu cwiijom niom njoom na macwji' cantsiomwaa' ncuee. n

n

n

Ndànquia cwax'eendyu' ndàà nn'a na wajna ' Ijo' ñe'catso xueen tsjom' ndo' ncuee nt'omche njoom na wajna '. n

n

n

n

Ñexiòò ¿aa ntyji' chiuu n ts'iaa ' na tsjoomya jndyuna' Suljaa'?

Catseit'ma ts'om' leii, ja ticaljeiijndaa'ndyò ñ'oomwaa', cja'cwax'eendyu' nnom cwiichen ts'an. n

111 101-216.indd

111

12/22/03, 11:33 AM

La coma [,]: Luaa' cwii 'naa na cwiwiil'ue naquii' cwii oración oo naquii' cwii leisiom ee juuna' matò 'na' ndo' ma'mo na' na nncjaawintyjee' ts'a chjoowi'ta ' na matsei'na 'a , cha na yati nntsei'nòò 'ò ñ'oom na matsei'na 'a . n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Catsei'na ' oracionmeii cwiwiil'ue coma. n

n

ndo'

que

cwenta

n

yuu

Tsotyà wajn 'a nn'a Sjò Nquiaa', Tyuatsioom, Tsjo' Tyuaacasaa, Tsjo' Tsa'tsjo' ndo' nn'a Sutma 'I'oo.

Pàà, Sà, Mana , Leina , Chico' ndo' Leiyo jee ya cwitana cantsiom tsuii chjoo.

Quia na tjòya jndàà nty'iaya catsia ndò, tsuii Ijaa', catsuutsja, catu'tyjoo ndo' casojndàà. n

n

n

n

n

n

n

n

n

Naquii' oraciónmeii catseiljei' coma yuu na maca na'. n

n

Naquii' Ndaatyuaa Ndyaawe jndye njoom niom cha' na: Can'oom Ndaan'oom Xque ta Ndaa'noom ndo' 'Ndyoocantseii.

Naquii' Ndaatyuaa Sei'chue mati jndye njoom niom cha' na: Nñe'tsom' Mei na Sei'chue ndo' Sundà'.

Nn'a na cwila'nei ñomndaa m'a na naquii' Ndaandyuaa Suljaa' Sei'chue Ndyaawe ndo' Tsjoomnma . n

n

n

n

n

n

112 101-216.indd

112

12/22/03, 11:33 AM

Conjunciones: Ñ'oom na cwila'tjom we ñ'oom oo na majndyeti ñ'oom, cha' na ñ'oommeii : ndo', ñ'e , ñequio. n

Catsei'na ' oracionmeii cwiwiil'ue conjunciones. n

n

ndo'

queün

n

cwenta

yuu

Mei nco' tjatseijnaa tàjolei tsjoom Xò'calcaandei', Tyo'nlcwa, Taxñe ndyaa, Tseii'tyuaa ndo' Sundaanoom.

Chico' tjaa Ndyaawe ñequio scoom'm.

Paljuii ñ'e Ràlia ty'ena jnoom na tuaa ncuee Lunja . n

n

n

n

n

n

n

Ñequio ñ'oom na cwila'tjom na catseicandàà'ndyu' nchu' Ijeiimeii maca na'.

n

jndà sei'nai ', cha'xje na n

n

n

meistro.

Naquii' w'aa scwela m'a yocanch'u Wja tjòya jndaa na tjòcal'uàya catiu, catscaa cajndaa.

Mei lo scoom'm jnomna n'oom na nl'a ncwa '. n

n

n

113 101-216.indd

113

12/22/03, 11:33 AM

Cwento: Nmeii ñ'oom na cwil'uee'ndye nn'a na cwila'nei na cantyja 'naa ' cwii nnom na cwinty'iaana, yuu na cwitjaa'ndyena ñ'omtiuu 'naa na, cha na cats'aana' na nei ncoo'ti ñ'oom' ts'a , quioo' oo 'na na cwila'nei na. n

n

n

n

n

n

n

n

n

Canty'ia' Ijo' cwit'mòò ndibujomeii ndo' catseiljei' cwii cwentoona' nacjoo' cwadernom 'na ', ndànquia catseinei ' juuna' ñequio nc'ia'. n

n

n

n

114 101-216.indd

114

12/22/03, 11:33 AM

Pronombres personales: Cwila'xma na' ñ'oom nntsu' cha na tica na’ na nncwjii' xuee' ts'a . n

n

na

n

Catsei'na ' oracionmeii ndo' que ' cwenta ñ'oom na too' naquii' 'naa . n

n

n

n

Ja tjò Can'oom.

'U tcwa tyoo'ntjo.

Jom tiooñê caso.

Jaa cwinty'iaaya Jnoomtyoo'.

Jâ cwila'naa yâ leisiom ñomndaa.

'O cwil'a'yo' ts'iaa jndàà.

Joona cwinquioo'na ts'oom caxquii'. n

n

Ñacañoom verbos na pronombres na maca na'.

chuu'

Ijoo,

catseiljei'

n

maty'iòòya

cwicwa'na

cwinnquiòò'a

manàà 'à n

n

115 101-216.indd

115

12/22/03, 11:33 AM

Leisiom 14

¿Yuu jnaan jaa nn'anncue?

Bartolomé López Guzmán.

Tijndaa' yuu jnaa jaa nn'a ncue na cwilanàà ya ñomndaa.

We ndyee nnom na cwiwiinei : Waa Ijeii na matsona' na jnaa ya ndyuaa na niom jo ntyjaa' ñe'quioom' ntyjaya, yuu na jna caluee teiyotiche , cwitjòòche na nlquie canchpei ndyuaameii na tquiocata'wi'na welooya, luaa' matseinei Ijeii'ñee ee na waa ñ'oom na ñomndaa 'naa ya Ijui'na' naquii' ñ'oom caluee, cwe' na je' t'ma jndà xuii' ñ'oom na cwilanàa ya. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Mati waa cwiiche Ijeii na matsona' na jnaa ya ndyuaa na niom jo ntyjaa' ñe'quioom' ntyjatymaa ', ee na matseijomna' chiuu m'aa ya ñequio chiuu na m'a nn'a ndyuaa'ñee . n

n

n

n

n

n

n

Sàà welooya, ñeljuena na nn'a ncue jna na "ndyuaa xe ncwe" na niom ts'om ndaaluee, jo' jna na na tquiocaluii'ndyena yuu na niom ndyuaa tcwii 'ndyoo ndaaluee, tquiowaandyena tquiena yuu na m'aa ya je' Jo' na luaa' cwila'cajndyundyò, "nn'a ncue ñomndaa ". n

n

n

n

n

n

101-216.indd

116

12/22/03, 11:33 AM

101-216.indd

117

12/22/03, 11:33 AM

Xee jndà sei'na ' ¿Yuu jnaa ñ'oommeii . n

n

n

jaa nn'a ncue?, c'ò' n

n

¿Yuu jna nn'a ncue? n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na cwilue nn'a na jnaa ya quii'ntaa caluee? n

n

n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na cwila'cajndyundyò nn'a ncue ñomndaa? n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na mati cwiluena na jnaa ya ndyuaa jo ntyjaa' ñe'quioom' ntyjatymaa '? n

n

n

Cal'a'yo' xje ntmaa nch'u, cha na nlane 'yo' chiuu cwila'no 'yo' ñ'oom na tax'ena' ndàà'yo'.

Xee jndà jlanei 'yo', catjeii'ndyo' cwii x'iaa'yo' na nncwinom jo ndàà'yo' na nntseinei ñ'oom na jla'jndaa'ndyo'. n

n

n

n

n

n

n

118 101-216.indd

118

12/22/03, 11:33 AM

Párrafo; Jo' xje nta ' ñ'oom na chuu cwii ta ' ljeii na mana na' ñequio Ijeii t'ma ndo' cwicandàna' ñ'e cwii punto. n

n

n

n

n

n

Ñequio nc'iaa'yo' cala 'na 'yo' na c'uaa ñ'oom "chiuu jna na' na cwila't'maa 'ndye nn'a ncue Suljaa' Ljò' Ntsuee oo Ljò' Samarco." n

n

n

n

n

Najndyee cala'na 'yo' na cha'tsondyo' ndo' ndànquia cala'na 'yo' na xje' ntmaa ' nch'u, na cwiimacandà cwii cwiindyo' catsei'naa ' cwii cwii párrafo na chuu ñ'oomwaa. n

n

n

n

n

n

n

n

Chiuu jna na na' na cwila't'maa 'ndye nn'a ncue Suljaa', Ljò'ntsuee oo Ljò'samarco Tyom'aa cwii ts'a na tjacachuu n'oom tei ncwe naquii' cwii jndàà tquie, tòò 'ò na mal'uee n'oom tee ncwe ndo' teic'uaa na cwila'nei nt'om nn'a jo' jon, jo' na jndiiñeyaa yuu cwiijom c'uaa na cwila'nei nn'a , chii jñee na cwilue nn'a 'ñee : --¿Chiuu waa na jaa Ijoo mei chjoo tyoola't'maa 'ndye nn'a ncueeya? Ndo' cwiiche joo yuu na m'a nt'omche nc'iaaya tquioo' na t'ma ncueena quiwee'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Tja tjatyee tue'cañoom yuu na c'uaa na cwila'nei nn'a jo' na Ijeie cwa cwii tmaa ' Ijò' na mei ndyuaa jo' jo' cwila'nei jo' na jndyolcwee 'e seineii nnom cwii ts'a chiuu waa na jñee ndo' nty'iaa 'a jo' na tso ts'a 'ñee nnoom: --¡Ndo' chiuu na ticatòò'a na nla't'maa 'ndyò joona! ee ja jndà ñejndii na quila't'maa 'ndye nn'a nt'om Ijò' na jndyuu "Ljò'ntsuee oo Ljò'samarco," n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

¿Aa nchii nnts'aana' na manc'iaana' Ijò'mei '? jo' na cwila'ncjoo'ndyena' na tyoowee' ncueena' ee na joona' t'ma cwiluiindyena', cwil'ana' na cwiwa' na mateijndeiina' nn'a na cwil'a ntjom. n

n

n

Cwe' laa'ti' na tò' nn'a na cwita na ndàà Ijò'mei ' na ya nncua', tincjaacue tsuee joona, quioo' njmeiünna, ndon meiü tincwiinom jndye na quiojndii naquiin ntjoomna. n

n

n

Jo' na xje je'che chu ndo' chu cwil'ana rosario na cwila't'maa 'ndyena Ljò'samarco ndo' mati cwi'oocata'na sca ndo' cwitioona Ijaa' ndàà Ijo'mei ' na cwila't'maa 'ndyena joona', cha na nndaana naya na cwita na. n

n

n

n

n

n

119 101-216.indd

119

12/22/03, 11:33 AM

Cala'na 'yo' ñ'oomwaa ndo' que 'yo’ cwenta chiuu matseinei na'. n

n

n

¿Aa nquiu'yo' 'ñee seicatòo ' na seiljeiijndyee ñomndaa? n

n

Ts'a na seicatòo ' ts'iaa waa' chu 1942, jñoom Gloyd Stewart [Roberto]. Jom ñequio nc'iaa 'a canchpei joona, tyom'a na tsjoom Suljaa' 30 chu na tyola'naa na ndo' tyola'Ijeiina Ijeii ñomndaa, jo' na je' jndye nn'a jndà tei'naa na na nla'naa na ndo' nla'Ijeiina ñ'oomya. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Xee na 'o tque 'yo' cwenta ñ'oomwaa' chuuna' ñ'oom na maca na' na ticatsuu' n'òo ya.

Jndaa' matseinei na' cwii nnom na mayuu'che na tuii. n

n

n

n

n

n

Cwaa tuiina'. n

Yuu tuiina' ndo' 'Ñee ñ'ee na tuiina'. n

n

120 101-216.indd

120

12/22/03, 11:33 AM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo, cala'Ijei'yo' nacjoo' pisarrom cwii nnom na jndà tuii naquii' tsjom'yo' na maca na' na ticatsuu' ts'om tsnaü [Relato histórico] na jndaa' nntseinei na', cwaa tuiina', yuu tuiina' ndo' 'ñee ñ'eeü na tuiina'.

Nndànquia catseiljei' juuna' nacjoo' 'naa meii . n

n

n

n

n

n

n

Ts'om 'naa waa catsa' cwii ndibujo, cha'xje na matseinei Ijeii na nl'a'yo' ñequio meistr oo meistra 'na 'yo' n

n

n

n

Je' catseiljei' nacjoo' cwadernom 'na ' cwii nnom na jndà tjom' na xocandàà nntsuu' ts'om'. n

121 101-216.indd

121

12/22/03, 11:33 AM

Cala'na 'nnda'yo' ñ'oom "¿Chiuu jna na' na cwila't'maa 'ndyena Suljaa' Ljò'ntsuee oo Ljò'samarco."

Xee jndà catseilje' verbos na too' 'naa nacjoo' 'naa meii ñequio cwii cwii pronombre na matseix'iaa'ñena', cha'xje na ma'mo na' Ijoo. n

n

n

n

n

n

n

n

n

Xee jndà sa' ts'iaa waa', catseiljei' verbomei ' nacjoo' 'naa meii ñequio cwii cwii pronombre na matseix'iaa'ñena', cha'xje na ma'mo na' nacjoo' 'naa najndyee. n

n

n

n

n

n

n

Pronombres

Verbos

Jaa

jnaa ya

n

n

122 101-216.indd

122

12/22/03, 11:33 AM

Verbos na too' 'naa naquii' oraciones na chuu' ntyjatymaa ' cwit'mòò'na' cwii nnom na jndà tuii, je' je' 'u catsa' joona' chaxje na maje'ndyo macwiluii cwii nnom.

Canty'ia' chiuu tuii nacjoo' 'naa najndyee. n

n

n

n

Ja tcwaa'a tyoo'sei'.

Ja macwa'a tyoo'sei'.

'U t'ua' ndaachi.

'U

ndaachi.

Jom tquee tàchu'.

Jom

tàchu'.

Jaa jla'naa ya numero'.

Jaa

numero'.

Jâ jla'jndaayâ caxti.

Jâ

caxti

'O tye nquio'yo' tàjndyoo'.

'O

tàjndyoo'.

Joona tyjena n'oom.

Joona

n'oom.

n

n

n

123 101-216.indd

123

12/22/03, 11:33 AM

Leisiom 15

Ñ'oom cantyja 'naanya na ticanna' na nntsuu' n'òònya Ndyuaameii nchii macandà nn'a ncue ñomndaa ñet'om, xee nchii mati ñet'om nt'omche nn'a ncue na ñejla'nei nt'omche nnom ñomndaa. Ndyu'ñee , welooya ñet'omna nacje 'naa nn'a ncue ntja cantse' na ñet'om Tsjoom Sndaa', ndàà na 'ñee ñetquiana ts'iaa ndààna.

Quia na tquie canchpei ndyuaameii chu 1522, Ijiuna na niom njoom na cwiwiinei ñomndaa, cha' na: Suljaa', Ndyaawe, Tsjo'tmaa , Tsjoomnma , Xicayán ndo' Ayotzinapa, juu tsjoom Ayotzinapa jndà tsuna' ndo' mei tijndaa' yuu ñetuaana'.

Quia na tquie canchpei tque a xje jaa, to 'na jaa ñequio nn'aa ya na m'a Tsjoomnma , jo' na tju'na' na 'ñee jo ntyja Ts'òndaa Tsjoomtsco, ndo' jaa Ijoo'ndyò ntyjawaa yuu na tyotsì'ntjom Ts'òndaa Ndaacatsò'. Quia jo' welooya tyoñe'quiana ts'iaa ndàna ndàà canchpei ee nacje'naa na 'ñee ñet'omna. Ñequio ntycu na tquiocho canchpei'ñee ndo' cantyja na cwajndii tyotjoom nn'a ncue na tyol'ana ts'iaa na jndei'na', xje mei che nc'iaana tyowje.

Quia na tuii tia' nacjoo canchpei chu 1810 na s'aa tyee Miguel Hidalgo, nn'a ncue ñomndaa jla'jomndyena ñ'e nn'a na tyotsà'ntjom Vicente Guerrero, ee jla'tiuuna na nntseiyòò'ñena' chiuu m'a na, sàà quia na ntycwi tia' tjaa yuu teijndeiina' joona yache cwajndiiti tyotjoomna ee xje 'ñee Ijoo'ndyena nacje 'naa nn'a ñ'oom. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

124 101-216.indd

124

12/22/03, 11:33 AM

n

Chu 1849 Ijotye na ndyuaameii nntseixma na' Ts'òndaa Guerrero, quia Ijo' jndà teijndyeti njoom niom na m'a nn'a na cwila'nei ñomndaa, cha' na: Lunja , Tyuaatsioom, 'Ndyoocantseii, Sei'chue, Nñe'tsom' ndo' Can'oom.

Ndyu na tyom'aa Porfirio Díaz Tsa mats'iaa Sndaa', tjei'ñ'ee ndyuaaya luee welooya cantyja na tjaa'na Ijeii colei'ñ'omna na matsona' na joona ndyuaana nmeii , Jnàà joona' nnom ts'a na ñejndyu Guillermo Acho, nnom tsa 'ñee tyotioom welooya ts'iaa ndààna, Quia na tuaannda' tia' chu 1910, jndye nn'a ncue ty'ena tia' ñequio na jndei'na', cha' na Eugenio Tapia Vázquez ñ'e José de Jesús Paulino, joona jndàà l'ana na Icwee'nnda'na tsjoomna Suljaa'.

Jndyowati xuee jndà na ntycwii tia', jndye njoom jla'jndana tyuaana nnom Lewis Lamn ee jom seijnaa joona' na m'aa Guillermo Acho, cha na tacatioomna ts'iaa nndààna nnom tsa 'ñee , sàà nnna Suljaa' tîcatiom'l'uana tyuaana, jndàà l'ana na seilcwe' Tsa mats'iaa Sndaa' joona' chu 1933.

Nmeii njoom na je' jndyeti nn'a m'a na cwila'nei ñomndaa: Suljaa', Lunja , Cantsu, Sei'chue, Nñe'tsom', Can'oom, 'Ndyoocantseii, Tyuaatsioom, ñequio Tsjoomnma . n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Ts' a

da

òn

Xicayan

m

oo

Tsj o

tsc

Ayotzinapa Tsjo'tmaan Suljaa'

Ndyaawe

Tsjootmna

n

125 101-216.indd

125

12/22/03, 11:33 AM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', canty'ia'yo' mapameii ndo' calanei 'yo' chiuu tjatseichuii'na' ndo' tjatseijndaa'ñena' cantyja na ñet'om welooya cwiitjòòche na nlquie canchpei ndo' xje je'che . n

n

n

n

n

n

Ts'òndaa Tsjoom Tsco

Ts'òndaa Ndaacatsò'

Su

lja

a'

i'c hu Se

Ts'òndaa Guerrero

e

Ndaalvee Pacífico

Ndya

awe a da

n

Ts'ò Ndaalvee Pacífico

126 101-216.indd

126

12/22/03, 11:33 AM

sco

Tsjo

t om

Descripción: Jo' quia na matsu' oo matsei'Ijei' chiuu waa ts'a , quioo', 'na , cwii joo oo cwii nnom na tuii.

Quia jo' ts'a na nndii oo nntsei'naa ' ñ'oom'ñee nndàà nnc'oom' ts'oom chiuu waa ts'a , quioo', 'na , cwii joo oo cwii nnom na tuii. n

n

n

n

n

n

n

Quia na matsei'nei ' oo matsei'Ijei' ñ'oom' cwii joo, maca na' na nntsu' yuu cwiijom waana', cwanti t'ma na' ndo' Ijo' niom jo' jon. n

n

n

Catsei'na ' ñ'oomwaa n

Ta Tyuaaljaa' Naquii' Tsjoom Suljaa' waa cwii Ta Tyuaaljaa', yuu na qui'oola'caandye nn'a oo qui'oota'jndyee nn'a quia na tmaa ee ta'ñee ndyena', jo' chii nndàà nnty'iaa' ts'a cha'waa quii' tsjoom.

X'ee ta'ñee niom I'aa nn'a ndo' xque ta'ñee waa cwii wats'om ndo' mei 'ntyjee' n'oom. Quia na ncueesua' jee nei ncoo' wii jndà jo' jo'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Xee jndà sei'na ' ñ'oom' "Ta Tyuaaljaa'", ndibujo cha'xje na matseinei ñ'oomwaa'. n

n

n

catsa'

n

127 101-216.indd

127

12/22/03, 11:33 AM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', canty'ia'yo' aa ñ'e tsjom'yo' naquii' mapawaa, xee na tjaa'na , cal'a'yo' cwii punto yuu cwiijom na waa tsjom'yo'. Ndànquia calanei 'yo' chiuu waa tsjom'yo', cha'xje na matseinei ñ'oom "Ta Tyuaaljaa'." n

n

n

n

n

n

n

n

Ndyuaa nn'a ncue ñomdaa ñequio njoomna na t'manti Ndaatyuaa Sei'chue

Ndaatyuaa

aa

tsj

oo

m

tsc

o

Suljaa'

Ts

'ò

nd

Ndaatyuaa ndyaawe

Ndaatyuaa Suljaa' 1.- Suljaa' 2.- Luja 3.- Cantsu 4.- Taxñe ndyaa 5.- Tsjo' Xco 6.- Ndoo' 7.- Tseii tyuaa 8.- Tsjo' T'man 9.- Suntcwi' n

n

n

10.- Ndoo'such'e 11.- Tsjo' tsa'tsjo' 12.- Tsjo' tyuaacasaa 13.- Sjò Nquiaa 14.- X'ee siò 15.- Natjom Ljo't'ma 16.- Tsjoom Tscuu Ndaatyuaa Sei'chue l .- Sei'chue 2.- Nñe'tsom' 3.- Meina n

n

Ndaatyuaa Ndyaawe 1.- 'Ndyoocantseii 2.- Tyuaatsioom 3.- Can'oom 4.- Tsjoom Xco

n

Ts'òndaa tsjoom tsco 1.- Tsjoomnma 2.- Tsjoom tsjo'candiu n

n

128 101-216.indd

128

12/22/03, 11:33 AM

Punto y aparte [.]: Jo' cwii 'naa na ma'mò na' na jndà jndà cwii párrafo ndo' nna na' cwiiche párrafo, cha'xje na ma'mo ü ñ'oom na teiljeii Ijoo. n

n

n

n

n

n

Na wjaach'eeti xuee, luaa ñejla'jndaa'ndye nn'a na nnc'unco ndana.

Joo nn'a na nda tsa s'a nl'ueena ts'a na nquiuna na maxje 'naa ' na nncjaa ñomca, juu nntsà'ntjomna na nncjaa ñomcaa' ndana. n

n

n

n

n

n

Punto y seguido [.]: Jo' cwii 'naa na cwiwiil'ue naquii' cwii párrafo, quia na cwicandà cwii ñ'oom ndo' mana nnda'na' na nleinei chiuu wjaati ñ'oom'ñee , cha'xje na ma'mò ñ'oom na teiljeii Ijoo. n

n

n

n

n

n

Juu xuee na nnc'unco ndana, tsa scu na nncoco nñ'ee che.

Najndyee nñ'ee che canchii' ndo' nacjoo' juuna' nljo che colo. Xuee jo' chuee Ijeii na nñequiaa stàxee 'e . n

n

n

n

n

Punto final [.]: Jo' cwii 'naa manacwicandàñ'e cwii ñ'oom.

n

n

na ma'mo na' na n

n

129 101-216.indd

129

12/22/03, 11:33 AM

Catsei'na ' ñ'oomwaa ndo' cwjaa'ndyu' 'naa tsei ñequio colo wee 'naa na jndyu punto y aparte, colo caja 'naa na jndyu punto y seguido ndo' colo cachuii' 'naa na jndyu punto final.

Xee jndà canmo ' tsom 'na ' nnom meistro oo meistra 'na cha na nnty'iaa 'a aa ya ts'iaa sa'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Cantyja na nncoco tsnaü n

Na jaach'eeti xuee, luaa ñejla'jndaa'ndye nn'a na nnc'unco ndana.

Joo nn'a na nda tsa s'a nl'ueena ts'a na nquiuna na maxje 'naa ' na ncjaa ñomcaa' ndana. Joo na 'ñee manquiuna cwaa yuscu na I'ue n'omna na ñ'e nncoco ndana, na manquiuna na cachjooñe ndo' na tjaa ñ'oom' na matseinei ñequio cwii tsa s'a.

Mati ee nquiuna na ma'naa ' na nntsnaa ts'iaa naquii' w'aa. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Quia jo' ts'a na wjaa ñomca, najndyee na wja cwe' na wjaacañee aa tjaa'na ñomcaa’ yuscu'ñee cuaa ñequio cwiiche tsa s'a, jo' chii tjaa Ijo' cjaañ'oom na nnts'aa naya nn'a na nda yuscu, mana nntseineii cantyja 'naa ts'iaa na tjaa . n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Quia jo' xee na nleitquioo' na nndàà ts'iaa na tjaa , na nlue nn'a na nda yuscu na nncjaannaa 'a , majo' m'ma na ñequio ndana, quia jo' na cwiinncjaannaa 'a jndei'na' maca na' na wjaañ'oom cwii tsioondaa ndo' tscojnoom. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Na jndà ndyee ndii' na nncja quia jo' na wjaañ'oom nantquie, tyoo' ndo' tsquee xua. n

n

Sàà quia na cwiimacandà, quia na cwiljotye ñomca, xje 'ñee na nla't'maa 'ndyena jo' na nncwena, ee quia Ijo' mana m'ma na cwaa na nnc'unco ndana. n

n

n

n

n

n

Juu xuee na nnc'uncona, tsa scu jom nñ'ee che. Najndyee nñ'ee che canchii' ndo' nacjoo' juuna' nljo che colo. Xuee , jo' chuee na Ijeii na nñequiaa tsondyee tsa s'a. Tsa s'a, jom nlcwee liaacasei Ica'ndyu' canchii'. Xuee na nluii, nnc'om masei'ca waa' yuscu na jndyee, na cwiimacandà 'ooca'ndyena yuscu waa' saa 'a . n

n

n

n

n

n

n

n

130 101-216.indd

130

12/22/03, 11:33 AM

n

Adjetivo posesivo: Ñ'oomwaa' mamo na' na 'naa ' ts'a cwii 'na , ts'a oo quioo'. Najndyee wjaa sustantivo ndo' jo nnomna' wjaa adjetivo posesivo, cha' na ñ'oommeii . n

n

n

n

n

n

sulà 'na ya sulà 'na ' sulà'naa 'a

meistro 'na ya meistro 'na n meistro 'naa 'a

n

n

n

n

n

n

n

n

caso tsmàà 'a caso tsmei ' caso tsmeii 'e n

n

n

n

catsei'na ' oracionmeii ndo' que ' cwenta ñ'oom na too' 'naa , joona' jndyuuna' adjetivos posesivos. n

n

n

n

Ndoyom tjaa jndàà ñequio meistro 'naa 'a .

Ja waa cwii lapei' 'na ya.

'U m'aa cwii catsue' tsmei '. n

n

n

n

n

n

Ñequio colo wee cwjaa'ndyu' 'naa adjetivos posesivos. n

Yuscu ca'noom jee ñjee chquiaachee 'naa 'a .

Tyoluu' jnàa casondye tsmeii 'e nnom tyosei'chue.

Jee ya ma'mo meistro 'na ya na jna Tsjoom 'Ndyoocantseii. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Nacjoo' cwadernom 'na ' catseiljei' nt'omche oración na ñ'ee adjetivos posesivos. n

n

n

131 101-216.indd

131

12/22/03, 11:33 AM

Leisiom 16

Cwento x'iaa 1 M'aa cwii tsa 'ñee , ñequii'che na macaluee 'e ndo' majaaque 'e naquii' w'aa canchii'. n

n

n

n

n

n

n

n

2 Waa cwii joo, xcwe ts'om tsjo', quia na tsjom njom cwii tsei caxo.

3 M'a nt'om na 'ñee , cwinty'iaantyjeena ndààna. n

n

tsjoo ndaa

n

ts'oomtoo'

chi'

132 101-216.indd

132

12/22/03, 11:33 AM

4 M'aa cwii tsa 'ñee , ticwii xuee cwitsalui'njòò ya nnoom ndo' mañequiaa na teii n'òò ya. n

n

n

n

n

n

n

5 Waa cwii joo, ndii' tsjò'suu nc'e xcwe jndàà.

6 Waa cwii joo, njom xjo jndyaa nt'ua.

tsjò'luee ñequio tsjoomnancue

catiundyua

chio'

133 101-216.indd

133

12/22/03, 11:33 AM

Catsei'na 'nnda' "Cwento x'iaa" ndo' cjaawee' 'ndyo' Ijo' cwit'mòò na'. Xee jndà catsa' ndibujo 'naa na' cha'xje na cwit'mòò numero' na chona'. n

n

n

n

n

n

134 101-216.indd

134

12/22/03, 11:33 AM

Ñequio meistro ñ'oommeii .

oo

meistra

'na 'yo', n

calanei 'yo' n

n

¿Ljo' ts'iaa ' na cwiwiinei cwento x'iaa? n

n

¿Ljo' ts'iaa ' na jndyuuna' cwento x'iaa? n

Naquii' cwento x'iaa, ¿cwaa cwii nnom na cwiwiinei ti ñ'oom'? n

n

Ñequio ñomndaa, ¿chiuu mana na' cwento x'iaa? n

¿Chiuu sei'na 'yu' cwento x'iaa na ntyji'? n

[cu] Ljeiiwaa c'uaati jndye mach'eena' nchiiti Ijeiiwaa [cw]. Canty'ia' chiuu matseichuii'na' jndye na cwil'a ñ'oom na ñjom n'om 'naa meii . n

n

Cwa': Na nlcwa' ts'a chquiaa oo tyoo'. n

Cua': na nlca ts'a ndaalua'. n

n

Seicwe': Na nntseicwe' ts'a ndaatioo. n

Seicuee': Na nntseicuee' ts'a caxti. n

135 101-216.indd

135

12/22/03, 11:33 AM

Catsei'na ' párrafowaa ndo' ñequio colo wee cwjaa'ndyu' 'naa ñ'oom na chona' [cw]. Ndànquia ñequio colo tsà cwjaa'ndyu' 'naa ñ'oom na chona' [cu]. n

n

n

Nn'a Tsjoom Suljaa' jee ticwentandyena ee tiyoyo cwitmeii 'na n'oom, jo' na quia ncueejmei ' cwicaa Ijo' ndo' tileicua'. Xje 'ñee je' quiwindioñe tsoty'òò "Samei ye" na quita na na cua'. Jo' chii jaa nn'a tsjoomnancue jee maca na' na nl'aaya cwenta n'oom ndo' ticala'cwàà'a ndaatioo. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Naquii' leisiom na chuu librowaa, cal'ue' nt'omche ñ'oom na chona' [cw, cu] ndo' catseiljei' joona' nacjoo' 'naa meii .

n

n

Cwe

n

Cu

136 101-216.indd

136

12/22/03, 11:33 AM

Cwento x'iaa [adivinanzas]: Nmei ' ñ'oom wjaañoom' na cwit'mòò oo cwila'nei ñ'oom' cwii cwii nnom na nncjaawee' 'ndyoo ts'a Ijo' jo', aa quioo', aa n'oom, aa 'na , aa tà, oo aa nt'omche nnom na niom tsjoomnancuewaa.

Joo ñ'oomei ' cwiwiil'uena' cha'cwiijom na nñequiuu' ts'a oo na nntseicachjuuñê. Mati cwitei'jndeiina' na cjeeti nntseitiuu ts'a . n

n

n

n

n

n

n

n

n

Catsei'na ' cwento x'iaameii ndo' que ' cwenta chiuu manana' cwento x'iaa na teiljeii ntyjatymaa ' ndo' ntyjaya. n

n

n

n

M'aa cwii tsa 'ñee , xee na nncwjaa'ndyu' ndàà I'ò' n'om nnoom jo' na nnts'aa ts'iaa . n

n

Waa cwii joo, wacatyee tseits'òò xcwe jndàà.

n

n

n

n

n

[xjojndyaa]

[catsuuso]

Nacjoo' cwadernom 'na ', catseiljei' cha'tso cwento x'iaa na ntyji', ndo' xee jndà catseinei ' joona' ndàà nc'ia'. n

n

n

137 101-216.indd

137

12/22/03, 11:33 AM

Catsei'na ' oracionmeii ndo' que ' cwenta ñ'oom na too' 'naa . n

n

n

n

Jee tsioom naquii' w'aa caseina . n

n

Yolaa' jee nei 'ncoo' tsioom. n

n

Oración najndyee, [tsioom] ma'mò na' na n'oom cwico, jo' na mach'eena' tsioom. n

Oración najndàwe, [tsioom] ma'mò na' na che na cwee Yolaa' jee nei ncoo'na'. n

n

n

Mandàà Nlpà tsjoo.

Jee cajneii ndaatioo na ñjom ts'om tsjoo. n

n

Oración najndyee, [tsjoo] ma'mò na' xuee' tsjoo na ya nndàà ts'a oo na ya nluii nachi. n

n

Oración najndàwe, [tsjoo] ma'mò na' xuee' tsjoo ndaatioo na quiluii ñequio ts'ocachu. n

Ñ'oom na Ijo'yu cwiwiic'uaa [homónimos]: Nmeii ñ'oom na ñecwii xje cwiwiic'uaa ndo' cwiwiiljeii, sàà tjachuii' na cwit'mòò na'. n

n

n

138 101-216.indd

138

12/22/03, 11:33 AM

Catseicandàà'ndyu' oracionmeii ñequio n'oom na jndyuu homónimos na chuu' ntyjaya. n

Jee

quia na ndyowiixuee.

n

Maquii Carmei

tàx'a.

Jee jndye

cwiwe' Tsjoom Suljaa'

n

n

Jee

tà

tsja'

ndaatei tàleinto.

n

n

Jee jndye luaa

manom' Lito.

n

Jee tàà

tei

n

na mandàà' Naro.

n

Nacjoo' 'naa na chuu' ljoo, catseiljei' oraciones ñequio ñ'oommeii : n

n

Xio

Chi'

Cha na nncwajna 'ti' n'oom na Jndyuu homónimos, cal'ue' nt'omche , ndo' catseilje' joona' nacjoo' cwadernom 'na '. n

n

n

139 101-216.indd

139

12/22/03, 11:33 AM

Leisiom 17

n

Ñ'oom na quiñe'quia nn'a ndàà ndana 'U jndaaya na seincuii tso'ndyo' 'u, cha'xje na jna 'ñee cwii caxti chjoo naquii' tsua'tsei', Je' matsei'jndaa'ndyu' na nnco'noom'che ncu' tsjoomnancue, ndo' ticaliuu cwanti xuee nñequiaa Ty'òòts'om na nncwando', sàà meii na Ijo', yoche na nnc'oomndyu' catsa' cha'tso nnom na majo'ndyo. n

n

n

n

n

n

Catseit'maa 'ndyu' nn'a tquie, ndo' tintsa' na ticuee' ts'om' joona. Catseijomndyu' ñequio ndyeñee ', ndo' tintsa' na ti'na ' nntseinei ' ñequio nn'a na cwitjoom cwii nawi'. Na xcweti, jo' na catseit'maa 'ndyu' tso'ndyo' ñequio tsotye', Tincja'ntyjò' Ijo' na tis'a cwil'a nda nt'omche nn'a , n

n

n

n

n

n

n

n

n

Tintseijna ' ts'a chiuu waa , majndeiitiche ticwanaa na nntsa' na Ijo' ñequio ts'a tquiee, Tinei nco' ts'a xee waa cwii nnom na tîcjaacanjoom' nnts'aa ee nnts'aache na' na mati 'u nntjom' na Ijo'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

140 101-216.indd

140

12/22/03, 11:33 AM

Quia na wja' cwii nato cwji'taa ndyu' xje na nntjomndyu' cwii ts'a . n

n

n

Cwil'uee'ndyu' ts'iaa na nntsa' nncu', ee luaa' na maca na'.

Ja na cwiluiindyò tsotye', tquiaya cha'tso Ijo' na maca na' 'u ñequio ts'iaa na s'aaya, tîcach'uàya 'naa nt'omche nn'a , jo' chii maluaa' I'ue ts'òò ya na nntsa' 'u. n

n

n

n

n

n

n

n

Tinquiu'nn'a ', tintseinei ' cantu, tintseinei ' ñ'oom nn'a , tintseicue' ts'a , tintsa' tsa candii na ticwii xuee, tinco'noom' naquii' tsjoom na cwe' na nchque ', ndo' quia na mam'aa ' na we ca' tinquiu'nn'a ' ts'a na ñ'e tma 'co' ñequio cwiiche ts'a . n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Jndaaya, tintsa' na ticuee' ts'om' ñ'oommeii , catseiwe' joona' naquii' ts'om', cha na nnc'oom' na nei nco ts'om' cha'waa xuee na nncwando' tsjoomnancuewaa. n

n

141 101-216.indd

141

12/22/03, 11:34 AM

Xee jndà jla'na 'yo', "Ñ'oom na quiñe'quia nn'a ndàà ndana", calanei 'yo' ñ'oommeii . n

n

n

n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na matsona' na catseit'maa 'ndyu' tsotye' ñequio tso'ndyo'? n

n

¿Ljo' ts'iaa ' na matsona' na tintsa' na ticuee' ts'om' nn'a ? n

n

¿Ljo' ñe'catso ñ'oomwaa: "cwil'uee'ndyu' ts'iaa na nntsa' nncu'? n

¿Chiuu ts'iaa ' na matsona' na tinquiu'nn'a ', tintseicue' ts'a ndo' tintsa' tsa candii na ticwii xuee je'? n

n

n

n

¿Ljo' maca na' na nl'a'yo' cha na nnc'om'yo' na nei nco n'om'yo' nnom tsjoomnancuewaa? n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'tiuu'yo' calanei 'yo' ñ'oom na mawaax'eena' Ijoo. n

ndo'

n

¿Aa maca na' na nñe'quia lotye'yo' ñ'oommeii ndàà'yo'? ¿Chiuu ts'iaa '? n

n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na je' jee quie' n'om yocanch'u na cwiim'a ? n

n

n

¿Aa nndàà nntseicandà' cha'tso ñ'oommei '? ¿Chiuu ts'iaa '? n

142 101-216.indd

142

12/22/03, 11:34 AM

n

Saltillo [n]: Luaa cwii Ijeii na cwiwiil'ue quia na cwiwiiljeii ñ'oom na matseicu'na' oo matyjeena' jndye ndo' cwiwiiljeiina' chjooti nandyee'ti Ijeii, cha' na ñ'oommeii : 'om, w'aa, tsom'. n

Catsei'na ' ñ'oommeii na tiñecwii xje cwiwiic'uaa ndo' tiñecwii xje cwit'mòò na', quia na ñ'e oo ticañ'e saltillo. n

n

n

n

n

n

n

tsom'

tsom

tsa '

tsa

n

n

tà'

tà

w'aa

waa

'na

na

n

n

Nacjoo' cwadernom 'na ' catseiljei' nt'omche ñ'oom na cwiwiiljeii ñequio saltillo ndo' catsei'na ' joona' ndàà nc'ia'. n

n

n

143 101-216.indd

143

12/22/03, 11:34 AM

Acento circunflejo [ ^ ]: Luaa 'naa na cwe' jndaa' yuu cwiwiiljeii, cha' na, quia na cwiwiiljeii ñ'oom na ma'mo na' na ticañ'e ts'a na matsei'nei ' nnom. n

n

n

n

n

ndo' Catsei'na ' ñ'oommeii cwiwiil'ue acento circunflejo. n

n

que ' n

cwenta

yuu

Jâ cwicwaa'â tyoo'sei' catscoo.

Mawena' saayâ jndàà.

Wja tààyâ ndaatei tsioo. n

Teiquiuu' tquiaandyô caso. 'lo nljoo'ndyô tsjoom.

Nacjoo' cwadernom 'nô', catseiljei' ndyee oraciones ñequio ñ'oommeii . n

jia'jnòò nyâ

àyâ

wja

squià

w'aayâ

'io nndyô tsala'caa

jnd

à

144 101-216.indd

144

12/22/03, 11:34 AM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'na 'yo' ndo' calanei 'ti'yo' ñ'oomwaa. n

n

n

Nn'a ncue ñomndaa, jndye nnom na cwila'jndaa'ndyena chiuu nnc'omna ñ'e nc'iaana.

Quia na nncwits'oomñe ndana, quil'ueena ts'a na nncw'a yu'ndaa'ñee , juu tsa 'ñee matseicajndyuna' tsoompaana oo tsomarààna. n

n

n

n

n

n

Xee jndà jlanei 'yo' juuna', cala'Ijei'yo' nacjoo' cwadernom 'na 'yo' chiuu quil'uee nn'a tsjom'yo' lompaana. n

n

n

n

145 101-216.indd

145

12/22/03, 11:34 AM

Ñnoom na cwitsà'ntjom [oración imperativa]: Jo' ñ'oom na cwiwiil'uee'ndyò quiana cwitsà'ntjòò na caluii oo cwil'uu chiuu nluii cwii nnom na I'ue n'òò . n

n

Catsei'na ' ñ'oommeii ndo' que ' cwenta Ijo' cwiluena'. n

n

n

Cajma 'che '. n

n

Cja'cachu' n'oom.

Quiaa' lapei' 'na ya. n

Cju' tscwaa ñ'e jndààcajue ts'om xuaa ndaachi. n

Catseico' ndibujo 'naa ' ljaa' na t'ma ti. n

n

Que ' cwenta chiuu teiljeii Ijoo ñ'oom na cwitsà'ntjom, ndo' catseiijei' nt'omche ñ'oom na cwitsà'ntjom yuu na matseitjòòna'. n

n

Quiaa' Canndii' tàjndyoo' 'na ya. n

Cju'

chquiaa ñjee . n

liaa xco.

146 101-216.indd

146

12/22/03, 11:34 AM

Catsei'na ' oracionmeii ñequio ncueena' na chuu' ntyjaya, xee jndà catseiljei' nacjoo' 'naa Ijo' jndyu na cwii cwiina', cha'xje na tuii Ijoo. n

n

n

n

n

¿Yuu mac'e '? Ñ'oom na mawax'ena' n

Ñ'oom na mawax'ena. ¡Jee ya mata casaa! n

Cjan scwela exclamativa.

Expresión

¡Cwa tue' chi'!

Catseicjo' tàndà

Ñ'oom na matsà'ntjom.

¿Aa matsei'na '? n

Catseiljei' nacjoo' cwadernom 'na ' nt'omche ñ'oom na cwita'x'e, expresión exclamativa, ndo' ñ'oom na cwitsà’ntjom. n

n

147 101-216.indd

147

12/22/03, 11:34 AM

Leisiom 18

Chiuu jnanna' na cwila't'maanndye nn'an Ncuee L'oo Tyom'aa cwii yuscu'ñee , jndà tue' tsoñee ndo' tsoiyee .

Tue'ntyjò Ncuee L'oo, jo' na matsoom: --¿Aa ndya' mayuu' na cwiquie I'oo? Ja tjaa'na Ijo' ya nnts'aa ee tjaa'na Ijo' 'ndii tsotyà I'òò ndo' mei tsondyò, jo' chii na cwe' na m'a ' yati nnts'aa cwii jnduu ndo' nntiòò cwii tsjò'jndaa nacjoo' jnduu'ñee cha na nnty'ia aa mayuu' na nncwjee' ts'oo ndo' aa nleic'uaa tsjom je'. Jo' na s'aa na Ijo' tioom tsjò'jndaa'ñee , jndà chii tjacuaa cjoo' jnoom'm,sàà maxje tileicatsom na tyondiiñeê Ijo' xje nncwjee' ts'oo. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Jndà na wjaach'ee na wjaatsom, chii teic'uaa na maty'ioo ts'a , sàà tjaa'na na cotseinei . Sàà c'uaa na mancooñe ts'a tsjò'ñee , macuuñe ndei'n'om juuna', c'uaa m'aa cha'cwiijom m'aa tyochi'. n

n

n

n

n

n

n

Jo' na matsoom: --¿'Ñee luaa' je'?, ¿aa mayuu'che na ts'oo luaa'?, ¿aa xje jom luaa'? Yati jndyocuee jnduu, nty'iaa 'a maxje titquioo' yuu m'aa ts'a , cwe' c'uaa na maty'ioo, jo' na tquee 'e tsjò'jndaa'ñee , chii matsoom: --Je' nnty'iaa aa nchii xje ndya' nntsò, aa nchii ndya' jndà tja ts'a m'aa ', sàà maxje tileicatsom. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

148 101-216.indd

n

148

12/22/03, 11:34 AM

n

Jndà wjaawiiquiu' chiiñ'e na ty'oom tsa tsjom, naquii' tsa tsjoom'm, tsoom'm ndaa na nty'iaa 'a tsoñee na maty'ioo, tso nnoom: --¿Chiuu jndaa na luaa' sa' na tquiaa' tsjò' nlquiààya? ¿Aa luaa' tquia njom' xje na 'ndaandyu'? ¿Aa ticaljei' na seicatei'a 'u ndo' xje na tja'wiijndu' chquiaa tquia na nlcwa'?, nmei ' nantquie 'naa ' Ty'òòts'om na nlcwa' ts'a nchii na tsjò'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Tis'a jndaa na luaa' sa', tijoom xuee cwii nntsa'nnda' na luaa'.

Ja jndyòò na jndyòòcandòò'a 'u ndo' 'u luaa' sa' ñ'e ndyò, ñecuaa jndaa quianl'ua', ja xje majòlcwà'tò. n

n

Laa'ti na jna na' na seiyoom'm na mayuu' na cwiquie I'oo. n

149 101-216.indd

149

12/22/03, 11:34 AM

jndà sei'na ' ñ'oom "Chiuu jna na' na Xee cwila't'maa 'ndye nn'a , Ncuee L'oo", catsan cwii resumen 'naa 'na' Ijoo. n

n

n

n

n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', calanei nyo' ñ'oom na Ijoo. n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na tis'a na m'mò ts'a ts'òò tà na 'ndaa? n

n

n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na tis'a na nlquii yucachjoo tàsa catye nquiee? n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na tis'a na nlcwa' ts'a yuu na jaa ñe? n

n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na tis'a na nlui' cwii yuscu na jndeiiñe tach'e quia na mawe' chi'? n

¿Chiuu ts'iaa ' na tis'a na m'mò ts'a ts'òò catsuu ts'oom'na '? n

n

n

n

n

150 101-216.indd

150

12/22/03, 11:34 AM

n

Je' calanei 'yo' nt'omche ñ'oom na cwila'yu' nn'a tsjom'yo', ndo' cala'Ijei'yo' joona' nacjoo' cwadernom 'na 'yo'. n

n

n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', calanee 'yo' ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na jndye nnom na cwila'yu' nn'a ? n

n

¿'Ñee quiila'nei ñ'oommei ' ndààyo'? n

n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na quila'nei nn'a ñ'oommei '? n

n

n

n

¿'O, aa cwila'yu'yo' ñ'oommei '? ¿Chiuu ts'iaa '? n

n

¿Aa maca na' na nleiljeii ñ'oommei '? ¿Chiuu ts'iaa '? n

n

n

Ñ'oom na cwila'yu' nn'a [creencia]: Jo' ñ'oom na ñ'ee ' nn'a cwila'yu'na, meii na tijndaan aa mayuu' oo aa tiyuu' na nnts'aana'. n

n

n

n

151 101-216.indd

151

12/22/03, 11:34 AM

Nnquio'yo' ñequio Ijeii [qu], cha'xje na matsona' Ijoo. n

Cal'a'yo' xje ntmaa ' nch'u. n

n

Cala'Ijei'yo' ñ'oommeii nacjoo' nom nch'u. n

maquii

nquio

maque

tja xque

ñe'quioom'

nquiu'

nchquiu

qui

naquii'

chquiaa

Iquee

Ique

ñequio

xquie'

quioo'

n

n

n

n

n

Cala'tjom'yo' nom canch'u na l'a'yo', xee jndà cwii ndyo' 'o catseiñ'ee 'ñe joona', ndo' catseicwanquio cha'tso nom'ñee nacjoo' meisa.

Cwiiche cwii ndyo' 'o nnt'uii cwii tsom cachjoo ndo' nntsei'naa ' juuna' jo ndàà'yo' cha na nla'Ijeiyo' ñ'oom'ñee . n

n

n

n

n

n

'Ñee na yati nntseiljeii ñ'oom'ñee juu nncwantjom. n

n

Tsa na nncwantjom, jom nncwjee 'e' cwiiche tsom cachjoo. n

n

n

Cwe' laa'ti' wjaana' xje na nndyueche nom canch'u. n

n

152 101-216.indd

152

12/22/03, 11:34 AM

Catseicandàà'ndyu' ncuee ndibujo na chuu' Ijoo.

n x

i

e

n

ch ñ

e

n

i

o o m n

i

a i

u i

o o

n

a a

i i

Catseiljei' cwii ta ' Ijeii na nncwil'uee'ndyu' ñ'oom na chona' [qu]. n

153 101-216.indd

153

12/22/03, 11:34 AM

Catsei'na ' ñ'oomwaa. n

Ts'an na teiwii' Cwii xuee'ñee , tuee' cwii ts'a wii' na m'aa stànaseincue.

Matsoom: --Jee 'u leii, ja I'ue ts'òòya na nnty'iaa'ya', Ijo' tycu wii'a na mei chjoo tañe'jndò'a, jee jaa naquii' 'ndyò cwiwiixueendyò.

T'ò stànaseincue, matsoom: --'U maxje tycucaxquiaa luaa' wii' nomxjòò. Maca na' na nnc'ua' ndaa Iòòcaxquiaa cha na n'ma '. n

n

n

n

n

n

n

n

n

Je' 'u catseinei ' ñequio nc'ia' cantyja 'naa ntycumeii ndo' Ijo' nasei quiluii nn'a na quiwiwii joona'. n

n

n

n

Tycu na ty'ue ts'a . n

Tycu na macalja ts'a . n

n

Tycu na nch'añe ts'a . n

Xee jndà jlanei 'yo' ñ'oommei ', calanei 'yo' chiuu cwila'tiuu'yo' cantyja 'naa nn'a na cwila'yu' na niom ntycumei '. n

n

n

n

n

n

n

154 101-216.indd

154

12/22/03, 11:34 AM

Cal'a'yo' xje ntmaa ' nch'u na nlanei 'yo' ñ'oom na mawax'ena' ijoo. n

n

n

¿Ljo' ts'iaa ya nnts'aa ts'a quia na xuee tei ? n

n

n

¿Ljo' ts'iaa quil'a nn'a quia na xuee tycu? n

n

¿Ljo' ts'iaa quil'a nn'a xuee nachquiu? n

n

¿Ljo' ts'iaa ya nnts'aa ts'a quia na xuee ts'omnna '? n

n

n

¿Chiuu cwilatiuu'yo' cantyja 'naa nn'a na cwiwiil'uee'ndye oo tyoowiil'uee'ndye ncueemei '? n

n

n

Catsei'na ' ñ'oomwaa. n

Cwii nnom na tjom tsotyàya.

Cwii xuee'ñee , tja tsotyàya jndàà, tjac'uaa n'oomnaa na nntseiyòò w'aayâ, jndàti cwii chi' na ntyjo n'oomnaa 'ñee w'aayâ, jna na' na cwiquiaa jndàà candiu, jo' na matso tsotyà tsa tquiee nnoom: --¡Aa manty'ia' je' re!, nmei ' na xocatseiyu' Ijo' na nntsjòòya. Teijndye quitsjòòya njom' na cwe' jndaa' xuee na ya nnc'ua ts'a n'oom. Nnty'iaa cwaa che nljoo' xque ' na xuee tei , jo' xuee na ya nnc'ua' n'oomnaa ndo' n'oomnty'om. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Xee jndà jla'na 'yo' n'oomwaa', caiane 'yo' cwiiche nnom na nquiu'yo' ndo cala'jndaa'ndyo' aa mayuu' oo aa tiyuu' ñ'oommei '. n

n

n

n

n

155 101-216.indd

155

12/22/03, 11:34 AM

Leisiom 19

Suljaa' na candya' ts'òònya ¡Suljaa'!

Xue' matsona' na nei ncoo'ndyu', meii na tsu su n'oom Ijaa' 'na ', sàà Ta Tyuaaljaa' matseiljaa'ñena' 'u ñequio chuee Ijeii 'na '. n

n

n

n

¡Suljaa'! ¿nÑee cwe'ndo' na tcaa n'oom Ijaa' 'na '? ¿nÑee cwe'ndo' na jaatsu jndàà tquie 'na '? ¿nÑee cwe'ndo' na jaantquiee' ndaa Ijo' 'na '? ¿nÑee matseicatsu cha'tso na matsei'xma '? n

n

n

n

n

n

n

n

n

¡Suljaa'!

Jee jnda ntyjiiya mach'eena' na jaantycwii na nei ncoo'ndyu', jo' na ñe'canòò 'nnda'a n'oom Ijaa' Ta Tyuaaljaa' 'na '. n

n

n

n

156 101-216.indd

156

12/22/03, 11:34 AM

¡Suljaa'! ¿Yuu cwiinntyjàya n'oom na tjòòndyò?

Xee 'ndyoo nato jndàà mei ncwa ' taleicaljeiya, jo' na ñe'canòò 'a n'oom na nleit'ma . n

n

n

n

n

¡Suljaa'! ¿Yuu cwiinnc'ò ya ndaatioo na nnc'ua?

Xee Ndaascunjoom jndà jaantquiee'na', jo' chii je' n'ndiya na matyjàya n'oom na mei 'ntyjee' ndyuee Ijo' 'na '. n

n

n

n

¡Suljaan!

Jee t'ma natà' jndà s'aaya 'u, quia je'che matsei'nò 'a na tis'a ee 'u cwiluiindyu' naya na 'ndye weloya I'òò, jo' chii je' nnts'aaya cwenta 'u. n

n

n

n

157 101-216.indd

157

12/22/03, 11:34 AM

Xee jndà jla'na 'yo' poesía coral "Suljaa' na candya' tsòò 'ya", meistro oo meistra 'na 'yo' nnts'aa ndyee t'maa ' 'o. Cwii tmaa ' yocanch'u na cañjee jndyee, cwiiche na na ta jndyee, ndo' cwiiche na na Xee jndà Ijuii'ndyo', c'uaati cwila'nei . calajndaa'ndyo' chiuu nñe'quia'yo' poesiawaa' ndo' yuu nntsaat'ò'yo' na cwii cwii tmaa 'ndyo', na cwii cwiindyo' oo na cha'tsondyo'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Cantyja na nñequiaa ts'a poesía, maca na' na nntseichuee 'e jñee 'e ndo' wjaach'ee cha'xje na matseinei poesía, yuu na nncju'na' na neii 'e oo na jmei 'ñê, na wi' ts'oom oo na jnoom'm, na chjoo' ts'oom oo na tichjoo' ts'oom na tinquia 'a oo na macaty'uee . n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', ca'ma 'yo' cwaa nñe'quia'yo' poesía na teiljeii nacjoo' librowaa. n

n

158 101-216.indd

158

12/22/03, 11:34 AM

n

Catsei'na ' ncuee ñ'oommeii ndo' catseiljei' nt'omche na wajna ', xee jndà catseinei ' chiuu quiwiil'uena'. n

n

¿N'oom na cwil'a tà ts'oom tàmanco ts'oom tàreixa

N'oom Ijaa'

ts'oom Ijaa'scuu ts'oom Ijaa'ntsu'

n

n

n

n

N'oom na cwicalui' Icaa' ts'oom tàtei ncaa ts'oom tàndò' cania n

n

Tsco na ya nlcwa' ts'a

n

tscochjoom tscotàntsja ' n

159 101-216.indd

159

12/22/03, 11:34 AM

Cala'na 'yo' ñ'oomwaa. n

Ts'oom tàndò'canian Ts'oom tàndò'cania , jo' cwii ts'oom na jee yo nleit'ma .

Tscaa' 'naa 'na' jee quiina' ndo' nei ncoo' ts'iaa na quiluii ñequio juuna' cha' na': meisa yuu na nntseiljeii ts'a ndo' tscaa' na nljo maquina. Ñet'oomna' jndyeti ts'iaa ñetuii ñequio lcaa' 'naa ts'oom'ñee , je' ñe'we nnom ts'iaa na cwiicwiluii ñequio juuna' ee jndà mañe'candyueena'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Ñequio nc'ia' que 'yo' cwenta Ijo' n'oom jndà wjaandyuee naquii' ndyuaa tsjom'yo', ndo' calaljei'yo' Ijoo yuu I'uena' ndo' chiuu nl'a'yo' cha na nncwijndyeennda'na'. n

160 101-216.indd

160

12/22/03, 11:34 AM

Mati niom I'òò na cwil'a nja ' oo tà na ya nlquii ts'a ndo' tà na ya mma , ts'a liaa cha' na; tàsei , tàpapa ndo'tàchi. n

n

n

n

n

Catsei'na ' ñ'oomwaa. n

Ts'òò tàsein Ts'òò tàsei , jo' ts'òò na mei ntyjee' naquii' jndàà na chundyo chu mach'eena' tàsei na jee ca'na ndo' na jndye nn'a qui'ooca'ñee quia na Ncuee L'oo. Sàà mei cwii ts'a tyootseitiuu na nl'uee'ñe chiuu nnts'aa cha na ticandyueeñ'e na'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', ca'ma 'yo' chiuu nl'a'yo' cha na nleijndyeennda' I'òòmei '. Xee na ticaliu'yo' chiuu nnts'aa ts'a , cata'x'eendyo' ndàà lotye'yo' oo ndàà nt'omche nn'a . Xee jndà ta'x'eendyo', cala'Ijei'yo' ñ'oom na jla'nei na ndàà'yo' nacjoo' cwadernom 'na 'yo'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

161 101-216.indd

161

12/22/03, 11:34 AM

Catsei'na ' ñ'oommeii ndo' catseiljei' nt'omche ñ'oom na cwiitjòò cha na nnts'aana' ñ'oom na ñecwii nnom la'xma . n

n

n

n

'Na na ñ'e nñequiuu' ts'a

'Na cwentaa' caseina

tàñeca' liaacha'

xio xjo tsua'naa

n

n

n

n

n

n

Ljo' na tseixma ts'a

Ncuee na tseixma smana

xque ts'a ts'ò ts'a

luñe matye

n

n

n

n

n

n

n

162 101-216.indd

162

12/22/03, 11:34 AM

Catsei'na ' ñ'oommeii ndo' catseinchu' joona' xje ntmaa ' na la'xma cwii cwii nnomna'. n

n

n

n

n

Tscochjoom

Ijaa'scundyua

Ijaa'naa '

tscotàsei

tscotàntsja '

tàxuacachi'

Ijaa's'andyua

tscojndààchi'

Ijaa'catsà

Ijaa'ntyo'

tscoxja'

tàjolei

tàcoo'

tàxua

tàti

n

Nncuee tsco

n

n

Ncuee tà

Ncuee ljaa'

163 101-216.indd

163

12/22/03, 11:34 AM

Leisiom 20

Cwentoo' tsuii Cwii xuee'ñee , catsue', cajndye, catsia ñ'e tsuii, t'ma na na nntei'jndeiindyentyjeena ñequio na ntjoomna na nnt'uaana yuu na nluii n'oomljoo. n

n

n

n

n

Jla'jndaa'ndyena na cwii xuee nnt'uaana 'naa ' cwii x'iaana, ndo' juu nndo' na nlcwa'na'. n

Najndyee tò'na t'uaana 'naa ' catsue', Xje na tue'ntyjò na nlcwa'na ndo' nnta'jndyeena. Tja catsue' tjacal'uee sei' na nntquiina, sàà tjaa Ijo' Ijeii , cwe' ntja nlcoom ntsaa Ijeii , jo' na cwe' jo' jo' tyondà'na, cha na nntseixjee 'ñetina' na ñe'jndo'na. n

n

n

n

n

n

n

Quia na t'uaana 'naa ' cajndye ñ'e catsia jla'tiuuna na sei' nntquiina ee quioo'm'a ' 'naa na na nnc'omna quioo', Sàà quia na tue'na' joona tjaa'na sei' Ijiuna ee tjaa'na quioo' ty'omna. Jo' na ñejoo ñejoo ntja nlcoom ntsaa na Ijeii catsue' tyondà'na. n

n

n

n

n

n

n

n

Quia na tue'na' na t'uaana 'naa tsuii, Ijuena: --Tjaa chiuuya, ticatquiààya sei', Ticuee' n'omna jom l'ana, cwiluena: Na m'a ndya' macjeendyena, sàà tjaa sei' Ijiuna. Xje ñee tsuii tsa na nchii jee nntseinei tsoom: --'O ticuee' n'om'yo' ja, sàà ja nndyoñ'ò sei' casojndàà nntquie'yo'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

Tja tsuii che dyo che , tue'cañoom 'ndyoo tsjo', yuu na mei 'ntyjee' tscotsàà, manty'iaa 'a joona' sàà tileicaljeii Ijo' jo', ee na chona ndaatei . Jo na matsoom: --Luaa' maxje ndaaluee manty'ia, Xje ñee tue'cañoom cwii st'ei jom, tsoyo' nnoom: --¿Ljo' mache' tsuii? T'òò ndo' t'mòò tscotsàà, matsoom: --Manty'ia ndaaluee, Cwe' tei ncoyo' jom, ndo' tsoyo' nnoom: --Tquioo' na ticwajna ' ndaaluee, ee Ijo' na manty'ia'luaa' nchii jo', cwindo', Nnc'uajndyàà ndaatioo xee jndà nncjòñ'ò 'u na nncwajna ' ndaaluee. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Jndà na t'uu st'ei ndaatioo tjawa tsuii naxee 'e tjañ'oomyo' jom, jndà na tjawiijndye 'oona, teitquioo' ndaaluee, Jo' na matso tsuii nnom st'ei : --¿Aa jo' la'ñe yuu na mei 'ntyjee' n'oom na jee tsja nc'e'? T'òò matsoom: --'U nc'à manty’'ia', jo' matsei'jnaa ', xee na maxje luaa' wja'tsu' nntseiquiòòya 'u. T'ò tsuii; --Ja nchii 'u matseijna 'a, mayuu'che na nc'e' n'oom tsja manty'ia 'dyoo ndaaluee. Na lioo' st'ei na maxje jom matseijnaa ' tsuii, jo' na seiquioom juuyo', sàà tîquiooñê nomtyuaa.

Xee nchii tjacatycwii'ñê nquiuu' ts'oom Ijaa'scuu. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

164 101-216.indd

164

12/22/03, 11:34 AM

n

Jo' jo' Ijoom, jna na' na cwiquie catsondàà na nlcwanna Ijaanscuu, tcwaaü cwii casojndàà tsà na teijndeiiti, matsoom nnom quioo'ñee : --Ti'xiòò, cw'a'ya' ja ee taxocandàà nncjòcuàche nncò. Seiyu' casojndàà na nncw'aa tsuii, sàà ticaljeii na mana nntseicuee'yo' jom, ee xje na nncju'ñeyo' xcwe staa nnty'iaa'yo' cha mana nncuee 'e . Cwe' Ijo' s'aa tsuii seicue 'e casojndàà.

Jndà na seicue 'e casojndàà tjaa na nntseicañee nc'iaa 'a na nnc'ooc'omna juuyo' sàà xje na nty'iaana na jaawe'cañoom joona majndeiito ta'x'eena nnoom: --¿Yuu m'aa casojndàà na ty'oom'? Jo' na t'òò tsoom, ndààna: --La'ñe 'ndiya juuyo', jo' na jndyotseicandiiya 'o na tsac'om'yo' juuyo. Xje ñee cwe' tei incona jom, Ijuena: --Ljo' casojndàà nnc'oom' 'u ticaliuu aa ndya' Ijei' meii cwe' chjoo ndaatioo na nnc'ua'. Matso tsuii ndààna: --T'ua ndaa, ndo' tjòcwajna 'a ndaaluee, ndo' xje na Icwà'a, ty'ò ya casojndàà. Matso catseia nnoom: --Cja'c'oom' ts'aa yo', cha na nlayuu'â na mayuu' ñ'oom na matsu'.

Tjaa tjac'oom ts'aa yo', sàà maxje tiñe'cala'yu'na na seicue 'e juuyo'. Jo' na tso catsia : --Manache dyo cjaacanty'iaaya aa nchii mayuu' ñ'oom na matsoom, cjaañjoom' n'om'yo' na je' ñe'jndòò'a.

Jo' na ty'ena ñ'e tsuii, Ijiuna juuyo', ty'eñ'omna juuyo' yuu na cwil'ana ts'iaa na nntquiina juuyo'. Xje 'ñee ta na na catset'ma ts'oom joona na l'ana na ticuee' n'omna jom. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

165 101-216.indd

165

12/22/03, 11:34 AM

Xee jndà jla'na 'yo' "cwentoo' tsuii'", calanei 'yo' ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

n

n

¿Ljo' quioo' ñ'oom' cwiwiinei naquii' cwentowaa'? n

¿Ljo' quioo' na matseinei tina' ñ'oom' naquii' cwentowaa'? n

¿Ljo' ts'iaa ñel'ana ndo' chiuu ñel'ayoona juuna'? n

¿Chiuu s'aa tsuii na seicue 'e casojndàà? n

n

¿Chiuu ts'iaa ' na tîcala'yu'na na sei' casojndàà nñequiaa tsuii nntquiina? n

Catseitiuu' nt'omche nnom na ya nntseicajndyu ts'a cwentowaa' ndo' catseiljei' joona' nacjoo' 'naa meii .

Ndànquia catsei'na ' joona' ndàà nc'ia'. n

n

n

n

166 101-216.indd

166

12/22/03, 11:34 AM

n

Entrevista: Jo' ñ'oom na jndaa' nncwax'eeñe ts'a nnom cwiiche ts'a na ntyjiijndaa'ñe ñ'oom'nee .

n

n

n

n

Quia na ticaliujndaa'ndyò cwii ñ'oom, maca na' nnta'x'eendyò ñ'oom'ñee nnom ts'a na ntyjiijndaa'ñe. ¿'U Ijo' ñ'oom ñe'caljei'jndaa'ndyu'? n

n

Naquii' n'oommeii ñe'caljei'jndaa'ndyu' ndàà nn'a tsjom'.

na

n

n

ndo'

cwjii'ndyu' n'oom na cja'wax'eendyu' juuna'

n

Cha na nntsei'no 'ti', Ijoo chuu' nt'om ñ'oom na nndàà nncwax'eendyu' ndàà nn'a tsjom'. n

n

Quioo' na ñet'om tsjom' na wjaach'eeti xuee. ¿Yuu I'uendye quioo' na ndicwa m'a ? n

n

¿Ljo' cwit'mòò ncuee quioo' na wajna '? n

Catseijndaa'ndyu' 'ñee m'aa nncjaawax'eendyu' ñ'oom na ñe'caljei'jndaa'ndyu'.

Cha na jndaa' nncwax'eendyu', catseitiuu' ndo' catseiljei' nacjoo' cwadernom 'na ' cwii cwii ñ'oom na nncwax'eendyu', cha'xje na ma'mò na' cwiiche ntyjaa'tsom. n

n

n

n

n

n

167 101-216.indd

167

12/22/03, 11:34 AM

Tsom na chuuna' ñ'oom na nncwax'eendyu'.

Cwaa : 6-05-97 n

Yuu: Ndoon Ljo' ñ'oom: Quioo' na cwila'ndaa' ntjom Ts'a na nncwax'eeñe: Maricela García Morales.

Ts'a na nnc'ò: Ràntsio Mateo Lorenzo. ¿Ljo' ntjom cwiwe'ti tsjom'? ¿Ljo' quioo' quil'a natà' joona'? ¿Cwaa quioo' na t'ma ti natà' quich'ee? ¿Chiuu quiche' cha na tilcwa'yo' ntjom'? ¿Teiyotiche Ijo' quioo' ñel'a natà' ntjom, na je' tac'om? ¿Chiuu I'ayoo nn'a na ndyueendye quioo'ñee ? ¿Aa ya na ndyueendyeyo'? ¿ Chiuu ts'iaa '? n n

n

n

n

n

n

n

jndà ta'x'eendyo' ñ'oom na tjeii'ndyo', Xee calanei nyo' ñequio nc'iaa'yo' chiuu jla'nei nn'a ndàà'yo' cantyja 'naa ñ'oom'ñee . n

n

n

n

n

168 101-216.indd

168

12/22/03, 11:34 AM

n

Cha na jndaa' nntseinchu' ñ'oommeii , cwil'uee'ndyu' alfabeto ñomndaa na jndà Ijoo' xquee '. n

n

Ñ'oom na tyoowiinchu'ya

Ñ'oom na jndà teinchu'

catsue' catoo catsua' catsjom canch'ioo casondye Nacjoo' pisarrom cala'Ijei'yo' ncuee nt'omche quioo' na nla'nchu'yo' nacjoo' cwadernom 'na 'yo'. n

n

Cal'a'yo' xje ntmaa ' nch'u na nñequio'yo' "manty'ia, manty'ia", cha'xje na matsona' Ijoo. n

n

n

Najndyee catjeii'ndyo' cwii x'iaa'yo' na nntseicatòò' na nñequio'yo'. Tsa 'ñee maca na' na nntseitioom ndo' nncjaatsoom chiuu waa quioo', sàà ticwanaa na nntsoom xuee'yo' ee 'o maca na' na nncjaawee' ndyue'yo' Ijo' quioo' jo'. Cha na cjee nncjaawee' ndyue'yo' cwiil'uee'ndyo' ñ'oommeii : n

n

n

n

n

n

Nntso tsa na nntseicatòò': --Ja manty'ia. ¿Nnt'òò nt'omche : --¿Ljo' manty'ia'?

Nntso tsa na nntseicatòò': --Cwii quioo'.

Nnt'òònnda' nt'omche : --¿Ljo' colo juuyo'? n

n

n

n

Cwe' laa'ti' nntsata'x'ee'yo' chiuu waayo', xje na nncjaawee'che ndyue'yo' ndo' 'ñee na nncjaawee' 'ndyoo juu nntseicatòò'nnda' ñequio cwiiche quioo'. n

n

n

n

169 101-216.indd

169

12/22/03, 11:34 AM

Nequio nc'ia' cala'jndaa'ndyo' na we wendyo nla'na yo' n'oomwaa. n

Meistro ñequio tyochjoo Meistro: -¿Ljo' jndyu tsjom'?

Tyochjoo: -Sjò Nquiaa' Meistro: -¿Ljo' quioo' m'a tsjom'? n

Tyochjoo: -Casojndàà, catscujndàà, catsaa', cajndye, catoo ndo' nt'omche quioo'. n

Meistro: -¡Cwa jee che ndya' jndye quioo' ndicwa m'a tsjom'! n

n

n

n

Tyochjoo: -Mayuu' meistro, sàà jndyeti quioo'm'a ' ndicwa m'a xee na nchii cwila'cwjààyâ jooyo'. n

n

n

n

Meistro: -Je' na ndi'cwa m'a quioo'm'a ' maca na' na nl'uee'ndyo' chiuu nleijndyeendyennda'yo'. n

n

n

n

Tyochjoo: -¡Quianl'ua' meistro na luaa' matsu'! je' maxje luaa' nl'aayâ.

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', calanei 'yo' chiuu nl'a'yo' na nla'jndyeendyo'nnda'yo' quioo' na ndi'cwa m'a tsjom'yo'. n

n

n

n

170 101-216.indd

170

12/22/03, 11:34 AM

Cala'na yo' ñ'oommeii ndo' que 'yo' cwenta chiuu tjachuii' nntso ts'a joona' na cwii cwii tsjoom, meii na ñecwii nnom na cwit'mòo na' n

n

n

n

n

n

Suljaa' tyotso

Can'oom jndo

Nñe'tsom' cando

Xee tque 'yo' cwenta tiñecwii xje cwilanàà ñomndaa na cwii cwii tsjoom tjachuii' chiuu na cwila'nei nn'a juuna'. Ñ'ee ' njoom tit'ma xuii' ndo' ñ'ee ' njoom t'ma ti xuii'. Sàà cha'tso ñ'oommei ' I'uena' meii na tiljo'yu cwilanàà ya joona'. Jon chii ticala'jnaa 'a nc'iaaya na xuii' cwilanei na. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Xee naquii'ntaa 'yo' ñ'ee nt'om nc'iaa'yo' na xuii' cwilanei ñ'omndaa, cata 'yo’ na calanei na nndye'yo', cha na nnty'ia'yo' yuu xuii' ñ'oom na cwilani na. Xee jndà cala'jei'yo' joona' nacjoo' cwadernom 'na 'yo'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', calajndaa'ndyo' na nntsata'x'eendyo' ndàà nn'a nt'omche n'oom na xuii' cwiwiinei naquii' ñomndaa 'naa ya. n

n

n

n

n

171 101-216.indd

171

12/22/03, 11:34 AM

Leisiom 21

Cha'tso nnom na cwitei'jndeii jaa na tandòò'a

Na teiyotiche , ndyuaameii jee nei ncoo' ñetiomna', jndye nnom n'oom tquie ndo n'oom Ijaa' ñetei'ntyjee', ndo' cha'tso Ijo' jee Iju'na', mati jndye ndaatioo ñet'oom. Ndo' jndye quioo' ñet'om naquii' jndàà ndo' naquii' ndaa. n

n

n

n

n

Je' jndye nnom quioom'a ' jndà jla'ndyueendyò cha' na: catscwaa , catsia liom, snom jndàà, loro, catoo, cajndyaa, canda' ñequio nt'omche quioo' na ñet'om. n

n

n

n

N'oom, quioo', ndaa, tyuaa ñequio jndye, jee t'ma cwitei'jndeiina' jaa na ya m'aa ya. Jo' chii cha'tsondyò, maca na' na cal'aaya cwenta cha'tso nnom na cwitei'jndeii jaa na ya cwitandòò'a tsjoomnancuewaa. n

n

n

n

Cal'aa cwenta joona' ee xee cwii nnom joona' nntseitjòòna' nncwjààya jo' na jee maca na' na ticala'cwàà'a ndaatioo, ticalacwjààya quioo' mee n'oom ndo' ticalacwajndiindyò tsjoomya. n

n

n

172 101-216.indd

172

12/22/03, 11:34 AM

Welooya quila'nei na na m'aa tsa ts'omjndàà, tsa ts'omtsjo', ndo' tsa ts'omtyuaa, joona cwil'ana cwenta cha'tso nnom na cwitei'jndeii jaa na tandòò'a, joona matseijomna' cha' na tsotyààya, ee cantyja 'naa na cwiwe' Ijo' na cwiwiil'uee'ndyò na cwii cwii xuee je'. n

n

n

n

n

n

Xee na cwii ts'a nntyjee cwii ts'oom, maca na' na nlcoom'm n'oom 'ndaa ee joona' cwil'ana' na quiwa', jo' na matseijndyeeñena' ndaa n'om Ijo'. n

n

n

n

Cha'tso quioo' na ndicwa m'a , cha' na: casojndàà, catscoo, catu', catiundyua, chui', cachi, catsaa', catscujndàà, cax'oo, calcaa, oo nt'omche quioo' na mañe'candyueendye maca na' na tacala'cwjààya jooyo' cha na tindyueendyeyo'. n

n

n

n

173 101-216.indd

173

12/22/03, 11:34 AM

Xee jndà jla'na 'yo' ñ'oom "Cha'tso nnom na cweitei'jndeii jaa na tandòò'a", calanei 'yo' ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

n

n

¿Chiuu maca na' na nnts'aa ts'a quia na nntyjee cwii ts'oom?" n

n

n

¿Aa ya na nntyjee ts'a ts'oom na cwe' na tàà' ts'oom? ¿Chiuu ts'iaa ? n

n

¿Chiuu maca na' ndaatioo? n

na

nl'aaya,

cha

na

nncwiijndyeeti

¿Chiuu maca na' na nl'aaya cha na Iju' ndaatioo n'om Ijo'? n

¿Chiuu nl'aayòò cha na tincwiic'ee jndye na cwitjaaya? ¿Chiuu nlnaayòò cha na ticandyueendyeñ'e quioo'? n

¿Chiuu maca na' na nl'aaya ñequio to' na cwila'tjòò ya? n

n

174 101-216.indd

174

12/22/03, 11:34 AM

Cal'a'yo' xje ntmaa ' nch'u ndo' cala'na 'nnda'yo' ñ'oom "cha'tso nnom na cwitei'jndeii jaa na tandòò'a", cha na nla'no 'ya'yo' Ijo' matseinei na'.

Ndànquia calajndaa'ndyo' cwaa tmaa ' 'na 'yo' nncwinom jo ndàà'yo na nntseinei juuna'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

Cha na yati, jndaa'ti ndo' tijndei'tina' nl'a'yo' ts'iaa waa', cal'a'yo' cha'xje na matsona' Ijoo. n

n

Cala'tiuu'ya'yo' cwaa ñ'oom naqui na matseinei ñ'oom na jndà jla'na 'yo'. n

n

n

Cala'nchu'yo' ndo' cala'Ijei'yo', ñ'oom na t'ma ti cwit'òò , na nlanei 'yo' ndàà nt'omche nc'iaa'yo'. n

n

n

n

Nacjoo' nom ntmee , cal'a'yo' ndibujo, mapa, Ijeii oo nt'omche nnom na nnteijndeiitina' 'o xje na nlanei 'yo' ndàà nc'iaa'yo'. n

n

n

n

Ca'ma 'yo' cwaa cwii ñ'oom na jndà jla'chu'yo' na nntseinei cwii cwiindyo'. n

n

n

Cwiitjòòche na nncwi'nom'yo', cala'na 'yo' cwii we ndyee ndii' ñ'oom na nndu'yo', cha na xocatseitsa 'na' 'o. n

n

n

Cat'ò'yo' ñ'oom na nnta'x'eendye nc'iaa'yo'.

175 101-216.indd

175

12/22/03, 11:34 AM

Quia na cwii x'iaa'yo' oo cwii tmaa ' yocanch'u cwilanei na jo ndàà'yo', maca na' na que 'yo' cwenta ñ'oom na cwila'nei na, ndo' cala'Ijei'yo' ñ'oom na I'ueti na cwiwiinei , cha na nljotye na' nacjoo' cwadernom 'na 'yo'. n

n

n

n

n

n

n

n

Xje na nlaljei'yo' ñ'oom'ñee luaa maca na' na nl'a'yo'. n

n

n

Que 'yo' cwenta cwaa ñ'oom naqui na cwiwiinei . n

n

n

Cala'Ijei'yo' ñ'oom na I'ueti na cwiwiinei . n

Que 'yo' cwenta Ijo' cwit'mòò cwiwiil'uee'ndye na na cwila'nei . n

n

n

Ijeii

oo

ndibujo

n

Xee waa cwii ñ'oom na tileicala'no 'yo' cata'x'ee'yo' juuna'. n

n

Cala'Ijei'yo' chiuu cwila'tiuu'yo' cantyja 'naa ' ñ'oom na cwiwiinei . n

n

176 101-216.indd

176

12/22/03, 11:34 AM

na

Cjaañjoom' n'om'yo' na descripción jo' quia na nntsu' oo nntseiljei' chiuu waa ts'a , quioo', 'na , cwii joo oo cwii nnom na tuii. n

n

Ljoo ma'mo na' chiuu nluii cwii descripción 'naa ' ts'a , sàà najndyee cala'no 'yo' na descripción cwiwiil'uena' quia na nntseinei ' nnom cwiiche ts'a na ticwajnaa ' chiuu waa ts'a na tsuuñe, na tue', na tjom natà, oo na tsuu' ts'om' xuee', jo' chii 'o nchii nncwiil'uee'ndyo' descripción na nncwa 'yo' chiuu waa ts'a .

Ts'a na mach'ee descripción mateijndeiina' jom na maque tyee cwenta cha'tso Ijo' na manty'iaa 'a . n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Descripción 'naan' cwii ts'anna tsuuñe Ts'a m'aa jom cwii ts'a na tcooñe ndo' cajneii ñe, cachjoo xquee , cantseii sooxquee ndo' ntomna', tmei staa , jndye soo nandyee' lua'nnoom, cantseii soolua'nnoom, calioo n'omnnoom, catsioom ñoom'm, cachjoo 'ñom, cañjee ntja 'ñom, canch'u lua'quee , tco xtyoom'm, canchii'ñê. Cwe liaanlqui' canchii, ñjoom tja xque tsuee xquee ndo' ñjoom Icoomjndyoo'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Calaljei'yo' cwii descripción nacjoo' cwadernom 'na 'yo' cantyja 'naa ' cwii ts'a na ta'jna 'yo'.

Xee jndà cala'na 'yo' juuna' jo ndàà nc'iaa'yo'. n

n

n

n

n

n

Ljoo cal'a'yo' ndibujo 'naa ' ts'a na jla'ljei'yo' cantyja 'naa '. n

n

n

177 101-216.indd

177

12/22/03, 11:34 AM

Catsei'na ' ñ'oomwaa ndo' catsei'no ' ñ'oom ya na ma'mo na'. n

n

n

Ñ'oom na matseinein ts'oom 'U na mawi'noom' nacañomya canty'ia'ya' ja cwiitjòòche na nntio' xjo ja.

Quia na tei ja quitseiwiindyò 'u.

Quia na ñe'jndo' oo ñe'c'ua' ndaatioo, tà na mañequiaya cwila'nchjee ndyena' 'u.

Ja cwiluiindyò ts'oom tseii' wa', n'oom Icaa' na cwiluii meisa 'na ' ndo' 'ndyoots'a wa'.

Ja cwiluiindyò ts'oom na quicañjoom' I'òts'iaa 'na '.

Quia na nnc'io' ja jòñ'à ya ñ'e ndyu' xje naquiii' tsei'tsua'che .

Ja yats'a ndyò ñ'e ndyu' ndo' matseinei ncoo'ndyò naquii' wa', mati mats'aa ncwa ' yuu na mawajndye'.

Xee na wi' ts'om' ja, tica'ndii' na nnta'wi' nn'a ja. ¡Quianl'ua' na mandi' ñ'oom na matseinà ya njom'! n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Xee jndà sei'na ' "Ñ'oom na matseinei ts'oom", catseiljei' cwii ta ' Ijeii nacjoo' cwadernom 'na ' na mañequiaa' na quianl'uaa' ts'oom na jndye nnom na mateijnei jaa. n

n

n

n

n

n

Ndànquia cwii cwiindyo' catsei'naa ' ñ'oom na seiljeii jo ndàà'yo'. n

178 101-216.indd

178

12/22/03, 11:34 AM

Catsei'na ' verbomeii ndo' que ' cwenta yuu matseichuii'na' na nntso ts'a oo nntseiljeii ts'a joona' quia na maje'ndyo cwiluii, na jndà tuii oo na quia nluii cwii nnom. n

n

n

n

n

Ljo' na cwiluii na maje'ndyo

Ljo' na jndà tuii

Ljo' na quia nluii

mats'aaya

s'aaya

nnts'aaya

mache'

sa'

nntsa'

mach'ee

s'aa

nnts'aa

cwil'aaya

I'aaya

nl'aaya

cwil'aayâ

l'aayâ

nl'aayâ

cwil'a'yo'

I'a'yo'

nl'a'yo'

cwil'ana

l'ana

nl'ana

n

n

Catseicandàà'ndyu' oracionmeii cho luaja.

Wja

n

n

ñequio verbos na

tyochjoo cwii tàmanco.

Teiquiuu'

ndaa n'oom Ijaa'.

'To

tsui'

Je'

ts'oto' nc'e' n'oom Ijaa'. tàchu'.

Ncueemeii

n

tquii

nlcaaya

matiòò

nlcòòya

tiò

ò

179 101-216.indd

179

12/22/03, 11:34 AM

Lesiom 22

Quia na tue' ñe'quioom' Teiyotiche , teinom tsjoomnancue cwii nawi' quia na tue' ñe'quioom'. Quia jo' cha'waa tsjoomnancue teijaa , mana jna na' na tyowa'. Quia jo' nn'a jla'tiuuna na cha'tso quioo' na m'a tsjoomnancue tjàñ'e yo'. Nn'a tjaa'na chiuuya n'omna lan'om na nnco'nomna, macandà t'ma tyola'ty'oondyena nnom Ty'òòts'om ee tjaa'na Ijo' cwiiche nndàà nl'ana, ndyuee nantquie na cwicwa'na ndo' ñejaa ñ'e tyom'a na.

Cha'tso nn'a jndà tquiaana' na chjoo' n'omna, jna na' na tyotyueena ee tacaliuna Ijo' cwiinl'ana. Cwii ndo' cwii xuee majndyeti yocanch'u cwiwje cantyja na ñe'jndo'na, mati quioo' na ñetoo'ndye naquii' lue'nta ñeljui'yo' ndo' manañetjàyo' ee na tjaa'na Ijo' nlcwa'yo'.

Jndà wjaach'ee xuee na cwiwa', mats'iajo' teic'uaa seixuaa cwii caxtijndyo, ndo' seixuaa cwii snom, cwe' Ijo' mana jna na' na jla'xuaa cha'tso nnom quioo' na m'a tsjoomnancue. Jee ndya' tyue nn'a ee nquiuna na mei cwii quioo' tacwando' nnom tsjoomnancue, jo' na jee jndye tyola'tiuuna yuu jna quioo'ñee .

Hasta xje na teic'uaa jla'xuaa quioo'ñee chii tjawiiche na cwiwa', ndo' manatjantquiee' ndaa, manatjawiixuee chom 'naa ' ñe'quioom'.

Xee na cwiquàà ya cwenta, ticwii xuee xje na ndyoncoo, cwitò' quioo' na cwila'xuaayo', cha' na: snom, caxtijndyo ndo' nt'omche quioo' na m'a tsjoomnancue, ee jooyo' cwiñe'quiayo' na t'ma n'om nn'a , ndo' cwila'candiiyo' na mandyowiixuee. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

180 101-216.indd

180

12/22/03, 11:34 AM

181 101-216.indd

181

12/22/03, 11:34 AM

Canty'ia'yo' ndibujomeii ndo' cwil'uee'ndyo' joona' na nlanei 'yo' chiuu s'aana' na tue' 単e'quioom'. n

n

182 101-216.indd

182

12/22/03, 11:35 AM

Narración: Jo' quia na matseinei ts'a cwii nnom na tuii, cwii nnom na wjaach'eena', cwii nnom na tjom ts'a oo na matseitiuu ts'a , cha' na: ñ'oom 'naa nn'a tquie, cwento, ndo' anécdota. n

n

n

n

n

n

Cha na candaàà' cwii narración na nnts'aa ts'a maca na' na nncwiil'ueeñê ñ'oommeii : n

n

n

Ljo' s'aana'.

Yuu tuii ñ'oom na cwiwiinei . n

Cwaa tuii na Ijo'. n

Chiuu tuiiyuu na luaa' s'aana'.

Chiuu ts'iaa ' na luaa' s'aana'. n

'Ñee ñ'ee naquii' ñ'oom na cwiwiinei . n

n

n

Cha na nntsei'nò 'ti' chiuu niuii cwii narración, catsei'na nnda' ñ'oom "Quia na tue' ñe'quioom'" ndo' c'ò' ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

n

¿Ljo' s'aana' na teiyotiche ? n

¿Yuu s'aana' na Ijo'? ¿Cwaa s'aana' na ljo'? n

¿Chiuu s'aana' jndà na tuii na luaa'? ¿Chiuu ts'iaa ' na luaa' s'aana'. n

¿'Ñee ñ'ee naquii' ñ'oom na matseinei na'? n

n

n

183 101-216.indd

183

12/22/03, 11:35 AM

Cala'na 'yo' na c'uaa narraciónwaa ndo' calanei 'yo ñ'oom na matseinei na'. n

n

n

Xuee na 14 chi' septiembre chu 1995, cha'waa ts’'òndaa Guerrero, jee jndeii s'eii na cwitsjoom cha' na 8;15, ñ'ee ' njoom jndye I'aa nn'a tquiaa ndo' jndye I'aa na cwe' nta ' tjaa'ñena'.

Cha' na we ndyee xuee tjacaana' na tyots'eii tijndeii tijndeii ndo' cwajndii tyowa', jo' na jndye joo tyonty'iu ndyuee nta ndo' cwajndii tyocwjee' Ijo' ñequo jndaa, jndye quioo' na m'a naquii' ndaa tjàyo' na tjawjaandyeyo', ndo' jndye n'oom ntquiena' na jndeii tyom'aa jndye. Ñ'ee ndyò jaa quila'yuu'a na quits'eii ee na Ty'òòts'om matseiw'ee jaa cantyja na tañe'candyààya ñ'oom 'naa 'a .

Ndo' ñ'ee ndyò jaa quila'yuu'a na quits'eii jo' quia na quinty'iu oo cwiwi'chuu'ndye nta naquii' tyuaa. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Xee jndà sei'na ' ñ'oomwaa', cwii cwiindyo' catseiljeii nacjoo' cwadernom 'naa ' cwii narración ndànquia catsei'naa ' juuna' jo ndàà'yo'. n

n

n

n

184 101-216.indd

184

12/22/03, 11:35 AM

n

Canty'ia' ndibujomeii ndo' catseiljei' nacjoo' 'naa cwento x'iaa 'naa 'na', cha'xje na matsei'tiuu'.

Xee jndà catsei'na ' joona' ndàà nc'ia'. n

n

n

n

n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'ljei'yo' ñ'oom cañ'ee n nacjoo' 'naa na chuu' Ijoo cha'xje na ma'mò ndibujo na ñ'oom ntyjaya. n

n

n

n

185 101-216.indd

185

12/22/03, 11:35 AM

Adjetivos demostrativos: quioo' oo ts'a , ndo' yuu ts'a 'ñee oo yuu m'aa juuna' oo aa candyoo'wi' nacañoom' ts'a . n

n

n

n

Cwit'mòò na' cwaa 'na , waa 'na 'ñee oo yuu m'aa quioo'ñee , aa mat'uii ts'a waana' oo aa tquia waana' n

n

n

n

n

n

n

n

n

Joo adjetivos demostrativos ñequii'che t'uii' cwiwiiljeiina' jo nnom sustantivo, cha' na ñ'oommeii : n

n

w'aawaa

w'aawaa'

casaam'aa

w'aama'ñe

n

casaam'aa n

n

casaama'ñe

n

n

tyochjoom'aa

tyochjoom'aa '

tyochjooma’ñe

I'aameii

I'aamei '

I'aama'ñe

n

n

n

n

cantsaam'a

n

tyonch'um'a

n

n

cantsaam'a '

cantsaama'ñe

tyonch'um'a '

tyonch'uma'ñe

n

n

n

n

n

Xee na tque 'yo' cwenta, quia na sustantivo m'nmo na' ñecwii ts'a oo quioo', quia jo' cwiwiil'ue adjetivo demostrativo m'aa . Sàà quia na jndye nn'a oo quioo', quia jo' cwiwiil'ue m'a .

Ndo' quia na sustantivo ma'mò na' 'na , quia jo' cwiwiil'ue adjetivo demostrativo waa. Sàà quia na jndye 'na , quia jo' cwiwiil'ue meii . n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

186 101-216.indd

186

12/22/03, 11:35 AM

Catsei'na ' oracionmei ndo' cwjaa'ndyu' 'naa ñequio colo wee ñ'oom na cho adjetivos demostrativos. n

n

n

Nataawaa cwila'yò nn'a quii' tsjoom. n

W'aa scwelawaa' cwila'coo' yocanch'u juuna'.

Jleintyjòya casom'aa ' na macwa'yo' n'oomljoo' Sàsu'. n

Tyochjooma'ñe tquiaa sulà na nncwacatyee na m'aa . n

n

n

n

n

Yuscuchjoom'aa tmaa liaasoo' tsotyee . n

n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'Ijei'yo' nacjoo' pisarrom nt'omche oraciones yuu na nncwil'uee'ndyu' adjetivos demostrativos na jndà jlannaünyon.

Xee jndà cal'a'yo' joona' nacjoo' 'naa mei . n

n

n

n

n

187 101-216.indd

187

12/22/03, 11:35 AM

Leisiom 23

Ñ'oom' cwii ts'an na teiwii' Cwii xuee'ñee tjònquiu'a tàjndyoo' ts'oom tscaa'. Jndà teiquiuu' na manquiu'a ndya' ca'na tyjee' na ñe'c'uaya cwii ndaatei na tei , jo' na tjòya tia nda, ty'o ya cwii ndaatei ndo' t'uaya juuna' ñecwiitco, sta jom ya ntyjiiya s'aana'. n

n

n

n

n

n

n

Tiyoche na t'ua ndaatei jna na' na matsaa ndyò, jee seitiuuya na ts'a malcwii' ja, sàà cwa chquio jo' ee ndya' candyaa' ts'omxtyò'a s'aana', mei cwe' na cwiinquiòòya ndaajnaa 'a taleicandàà, majndeiitiche na cwiinnc'uaya cwiiche ndaatei tei , jo' chii meii na tyotseicona' ja ndaawi tyo'uaya, jndà chii tjòya w'aanasei, matso tyonasei nòò ya: --¡Jee che ndya' nioom ts'omxtyo'! ¿Aa nchii jee jmei ' xje na t'ua' 'na na tei oo aa nchii na tei n jo' na t'ua' 'na na jee he jmei '? n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

188 101-216.indd

188

12/22/03, 11:35 AM

n

n

n

T'òya matsjòòya: --¿Chiuu sa'yu' na jee che ndya' tjawee' 'ndyo'? Ja quia na jmei ' ntyjiiya maxje ndaatei tei nnc'uaya ndo' quia na tei ya maxje ndaachi cwityje' nnc'uaya. Jo' na matso tyonasei nòa ya: --Tis'a na luaa' mache', je' tantsa' na luaa' ee maxje luaa' nntjom ts'a quia na nnc'om 'na na teinom'na' na tee oo na jee jmei '. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Mati tsioom ts'o, tsioom na cwico to' oo jndye tei , nndàà nnts'aana' na nleiwi' ts'om xtyo' ts'a ñequio ntyje', jo' chii maca na' na nl'aandyòtyàà cwenta ñequio cha'tso nmei ' ee xee na jee ticwentandyò ñequii'che na nleiwii'a tycuwaa'. n

n

n

n

n

n

n

189 101-216.indd

189

12/22/03, 11:35 AM

Xee jndà jla'na 'yo', "Ñ'oom' cwii ts'a calanei 'yo' ñ'oommeii . n

n

n

n

na teiwii'",

n

¿Chiuu ts'iaa ' na teiwii' ts'a m'aa '? n

n

n

¿Ljo' tycu teiwee 'e ? n

n

¿Chiuu tjoom? ¿Chiuu tso tyonasei ts'omxtyoom'm?

na

nnts'aa

n

cha

na

tancwiiwi'

¿'O, aa jndà ñeteiwii'yo' tycuwaa'? ¿Chiuu ts'iaa '? n

¿Chiuu tjom'yo' quia na teiwii'yo' tycuwaa'? ¿Ljo' nasei tuii 'o? ¿Je' chiuu nl'a'yo cha na tancwiiwii'yo' tycuwaa'? Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'Ijei'yo' nacjoo' 'naa meii chiuu maca na' na nnts'aa ts'a cwenta cha na tina ' ntyje' ts'omxtyoom'm. n

n

n

n

n

n

190 101-216.indd

190

12/22/03, 11:35 AM

Canty'ia'yo' ndibujowaa ndo' que 'yo' cwenta chiuu jndyuu cwii cwii nnom na tseixma sistema respiratorio. n

n

Sistema Respiratorio

ndyu' ts'a

n

'dyoo ts'a

n

tseii ts'a n

n

na tjawiicajnei tseii ' ts'a

n

sei'mpaa' ts'a

n

n

n

'ndyoo nomts'om ts'a

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', calajndaa'ndyo' chiuu jndyuu cwii cwii nnom na la'xma sistemameii : Digestivo ñequio Circulatiorio.

Ndànquioa catjei'tsjaa 'ndyo' joona' nacjoo' tsom tmei ndo' cala'Ijei'yo' ncuee cwii cwii nnom na la'xma na'. n

n

n

n

n

n

191 101-216.indd

191

12/22/03, 11:35 AM

Caia'nan'yo' ts'iaan na cwil'a sistemameiin; Digestivo, Circulatorio ndo' Respiratorio.

Xeen jndà calanein'yo' ndo' cala'Ijei'yo' nacjoo' cwadernom 'ndan'yo' chiuu macanna' na nl'a'yo' cwenta joona' cha na tincwiiwii'yo'.

Ts'iaa na cwil'a Ijo' na tjacañjoom'ñe ts'a n

n

Ts'iaa na cwil'a tsiaandeii' ts'a

n

n

Xee jndà seintquiu' natquie na macwa' ndo' jndà jndaa'na' ñequio ndaa'ndyo', mach'eena' cwii cal'o [bolo alimentício], Cal'o'ñee , wjaacuena' ts'om tsei ' [esófago] hasta na nncuee'na' ts'om tsiaat'ma ' [estómago], Ts'om tsiaat'ma ' ñequio n'om tsiaandei' na cajnei , jo' cwitjoom'na' ñequio nt'om ndaa [jugos digestivos] na cwil'a na matseicwaque na' nantquie [digestión] 'na na nndàà nnc'oo naquii' niom', Nt'a na ma'diina' cwiquiena' ts'om tsiaandei' na ta, tjaa yuu cwii nleil'uena'. Jndyuuna' nt'eii [excrementos]. n

n

n

n

n

n

n

n

Ts'iaa na mach'ee ts'om ts'a ndo' nioom' ts'a n

n

n

Ts'om', cha'cwiijom cwii bomba juuna', mantquiena' oo maju'na' niom' n'om luiiniom', Niom' na cwi'oo cha'waa naquii' tja ', wee chinana', ee chona' oxígenos ndo' nantquie na jndà seicwaque na' 'na na nleil'uee'ñe tja ' na mach'eena' ts'iaa , Jndà jo' cwinquiolcwee'nnda'na' ts'om', sàà je' wee ntomna', ee chona' ndioom na cwico oxígenos ndo' naty'a na cwicaluii' naquii' tja ' na mach'eena' ts'iaa . Niom' wee ntom'nee , cwina na' ts'om', cwi'oona' n'om sei'mpa', jo' cwilju'na', jndà jo' cwiquiennda'na ts'om', jo' nna na' 'oonnda'na' cha'waa naquii' tja '. Ñecwiindii' mach'ee ts'om' na cwil'a nniom' ndei. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Ts'iaa na mach'ee sei'mpaa' ts'a n

n

Manana' lue'ndyu', yuu na mei 'ntyjee' soo ndo' mach'eena' squia ', we nnom nmei ' ts'iaa 'na' na cwila'cw'aa 'ndyena' jndye na mawja'.

Cwiiche je', majo' jo' cwiwiiwii jndye na mawja' cwil'a niom', cha quia na nlquiena' n'om sei'mpa' na 'ooca'ndyena' oxígenos ndo' nnt'aana' cha'tso no cwajndii na cwiquie'cho niom' wee ntom, Iju'na' ndo' wina', cha tintsei'ndaa'na' sei'mpa'. Jo' chii sei'mpa' cwil'ana' ts'iaa na matioomna' oxígenos naquii' niom' ndo' macwji'na' na cwajndii na cho niom'. Niom' na wee ntom matseicwaque na' joona', niom' na wee china. n

n

n

n

n

n

n

n

192 101-216.indd

192

12/22/03, 11:35 AM

Catseiljei' nacjoo' 'naa meii ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

n

¿Ljo' ts'iaa mach'ee sistema Digestivo? n

¿Ljo' ts'iaa mach'ee sistema Circulatorio? n

¿Ljo' ts'iaa mach'ee sistema Respiratorio? n

¿Cwaa cwii nnom na tseixma sistema Digestivo na t'ma ti ts'iaa mach'ee? n

n

n

n

¿Cwaan cwii nnom na tseixma sistema Circulatorio na t'ma ti t'iaa mach'ee? n

n

n

¿Cwaan cwii nnom na tseixma sistema Respiratorio na t'ma ti t'iaa mach'ee? n

n

n

Ñequio meistro ñ'ommeii .

oo

meistra

'na 'yo', n

calanei 'yo' n

n

Chiuu tjat'uiina' oo tjacañjoom' sistemameii : Digestivo, Circulatorio ndon Respiratario? n

¿Aa tjoom' cwilna seistemamei ' ts'iaa ? ¿Chiuu ts'iaa '? n

n

n

¿Aa nndàà nncwando' ts'a xee na cwii joona' tacoch'eena' ts'iaa ? ¿Chiuu ts'iaa '? n

n

n

n

193 101-216.indd

193

12/22/03, 11:35 AM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'Ijei'yo' cwii diálogo nacjoo' pisarrom, ndànquia cala'Ijei'yo' juuna' nacjoo' cwadernom 'na 'yo' ndo' cala'na 'yo' ñ'oom'ñee na we wendyo'. n

n

n

n

Ñ'oom na cwitjei'yuu'ndye [oración afirmativa]: Jo' ñ'oom na cwiwiil'uee'ndyò quia na cwitjei'yuu'ndyò cwii nnom na cwilanàà ya cha' na: Jo', majo'ti, mati, mayuu', mayuu'che . n

n

Catsei'na ' oracionmeii ndo' que ' cwenta ñ'oom na too'. n

n

n

Ts'om ts'a , jò' yuu na cwiquie niom' ndo' cwit'omna'. n

Nequio 'ndyoo ts'a nntseinei ts'a ndo' mati ñequio juuna' nlcwa' ts'a . n

n

n

n

Mayuu'che na I'ue ts'iaa na mach'ee sei'mpaa' ts'a . n

n

n

Mayuu' na tis'a na nnc'uu ts'a 'na na jee che ndya' tei , majo'ti tis'a na nnc'uu ts'a 'na na jee che ndya' jmei '. n

n

n

n

n

n

Nacjoo' cwadernom 'na ' oraciones na cwitjei'yuu'ndye. n

n

n

n

n

catseiljei'

nt'omche

194 101-216.indd

194

12/22/03, 11:35 AM

n

Ñ'oom na cwitjeii'ndye [oración negativa]: Jo' ñ'oom na cwiwiil'uee'ndyò quia na cwitjei'ndyò cwii nnom na tuii oo na I'uuya, cha' na: mei chjoo, mei jom, nchii, tijoom, tjaa'na . n

n

n

Catsei'na ' oracionmeii ndo' que ' cwenta ñ'oom na too' 'naa . n

n

n

n

Ja mei chjoo tyoowiwii'a. n

Mei jom tiqui'ua 'na na jee tei oo jmei '. n

n

n

n

n

Nchii jee ticwentandyu' ñequio 'na na ma'ua'. n

n

Tijoom xuee nlcwa' 'na na tilju'. n

Tjaa'na ts'a na xocwiwii'. n

n

Nacjoo' cwadernom 'na ' oraciones na cwitjeii'ndye. n

catseiljei'

nt'omche

n

195 101-216.indd

195

12/22/03, 11:35 AM

Leisiom 24 Chiuu nntseilju'ñe ts'a

n

Nn'a na ñ'ee naquii' ñ'oomwaa.

Na wee ....................Salia, Jnaa yuscuchjoo .........Palaa'.

Jnaa tyochjoo 'ndaa ......Marianom.

Stànasei ................Carmei .

Narrador.

Najndyee luaa nl'ana n

n

n

n n

n

Narrador: M'aa na wee Salia wa 'a , jee maque ñê mach'ee chquiaa na nlcwa' saa 'a ee manncwjee' na tja jndàà, jo' chii ntseinaa m'a che nquiee na cwinquioo'. Majuu xje 'ñee tuee' stànasei wa 'a . n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Carmei : ¡Ndyòòya w'aa nomxjòò! n

Salia: ¡Ndyo' leii! ¿Aa nchii waa na nntsa'?

Carmeiü: Waa cwii I'aa jndyòòya nomxjòò, sàà nncwindò'a xee jndà sa' chquiaa nlanàà ya. n

n

Salia; Xee na Ijo', cajma 'ya', maje'ndyo nndà nnts'aaya chquiaa.

Najndàwe. n

n

Narrador: Tiyoche na tò'nnaa 'a na mach'ee chquiaa, ñejomto seixuaa yuscuchjoo jnaa jom. n

n

n

n

n

Palaa': ¡Na , ñejnda' nt'eii maleichom! n

Salia: ¡Jee che xuu', nmei ' na nchii xcooya mando'! n

n

n

Najndàndyee Narrador: Cwe' ñequio ndaatioo tma nawee Salia yuscuchjoo jnaa , jndà chii mana tò'nnaa 'a na mach'ee chquiaa. Jndà na jndà s'aa chquiaa seijndaa'ñê na tjawacatyee nacañoom' stànasei. n

n

n

n

n

n

n

196 101-216.indd

196

12/22/03, 11:35 AM

Salia: ¡Cwa je' leii! ¿Ljo' ñ'oom I'ue ts'om' na nlanàà ya? n

Carmei : n

Catseit'ma ts'om' nomxjòò, ja ts'ia ya na nncjòya I'aa nn'a , na nncjòcanty'iaya chiuu m'a na, ndo' na nntseijndò'tyàya n'omna chiuu maca na' na nnc'omna. n

n

n

n

n

Cha' na nty'ia je'ndyo nomxjòò, chjoo chjoo tijo'ndyo ee na nchii quio xapo tma ' tyochjoo jnda', ndo' mei nchii quio xapo jndyu' jndà na tma ' jom. n

n

n

Nmei ' cwii nnom na tileicjaacanjoom' nl'aaya nomxjòò, jo' na tiyoyo cwicwiiwii'a ee cantyja na tilju' cwiluii nantquie na cwiwaa'a jo' na maco'wi'na' jaa, quia waa mach'eena' na cwiljooya, cwitòò ya oo matseicona' jaa. n

n

Jo' chii je' nomxjòò mantyji', tjòòche na nntseiñ'oom'ndyu' nantquie na nlcwa'yo' ñequio ntseinda', Iju' Iju' nndyu' ñ'e xapo. Mati 'na na nncwil'uee'ndyu', ya ya mmaa ndyu' joona', ndo' ticwii xuee nntseilcwii'ndyu' ndàà ntseinda' na xapo maca na' nndyuu'jndyeena xee jndà nlcwa'na. Maluaa' maca na' nl'a'yo' xee jndà sacantei'yo'. n

n

n

n

n

n

n

Salia:

n

¡Quianl'ua' nomtyjò, jee majo'ndyo' ñ'oom na seinei ' nòò ya je' maxje luaa' nnts'aaya. n

n

n

n

Carmei :

Cwe' laa'ti' nomxjòò, nnty'iaaya cwaa nndyòònnda'a na m'aa '.

Salia:

¡Ya nomtyjò, cja'to'!

Narrador:

N'naa ya, jndye ndii' quiljooya, quitòò ya, oo quitseicona' jaa cantyja na ticwentandyò, nndàà nnts'aana' ee na nchii ndaaty'iuu cwiwààya oo na tilju'ndyò ncjòòya. Mati quich'eena' quia na tilju' 'na na cwiwiil'uee'ndyò oo na tilju' yuu na m'aa ya.

n

n

n

n

n

n

n

Jo' chii 'o nn'aa ya, je' maca na' na nl'aandyòtyààya cwenta, cha na xje ndyo nncwiwii'a, majndyeti xuee nnc'òò ya na nei nco nnòo ya. n

n

n

n

n

n

197 101-216.indd

197

12/22/03, 11:35 AM

Xee jndà jla'na 'yo' ñ'oom "chiuu nntseilju'ñe ts'a ", calani 'yo' ñ'oom na mawax'eena' Ijoo. n

n

n

n

¿Ljo' mach'ee na wee Salia xje na tuee' stànasei wa 'a ? n

n

n

n

¿Ljo' tjacats'aa stànasei waa' na wee Salia? n

¿Ljo' s'aa na wee Salia na tîcjaawee' ts'om stànasei? n

¿Chiuu tso stànasei nnoom na maca na' na nnts'aa ? n

n

¿Chiuu maca na' na nl'aaya, cha na xje ndyo nncwiwii'a? n

n

Cal'a'yo' ndibujo na nntmòò chiuu maca na' na nl'aaya cha na xje ndyo nncwiwii'an. n

n

n

198 101-216.indd

198

12/22/03, 11:35 AM

Cal'a'yo' xje ntmaa ' nch'u na nianei 'yo' ñ'oommeii : n

n

n

n

¿Ljo' ntycu na cwiwiiwiiti nn'a tsjom'yo'? n

¿Chiuu quitjoomna quia na quiwiiwiina ntycumei '? n

¿Ljo' nasei quiluii joona? ¿'Ñee quich'ee nasei joona? n

¿Chiuu ts'iaa ' na quiwiiwiina? n

¿Chiuu maca na' na nl'ana cha na tancwiiwiina na tiyoyo? n

Xee jndà jlanei 'yo' ñ'oommei ', ca'ma 'yo' 'ñee nncwinom jo ndàà nc'iaa'yo' na ntseinei ñ'oom na jla'jndaa'ndyo'. n

n

n

n

n

n

Cala'na 'yo' ñ'oomwaa ndo' calanei 'ti'yo' ñequio meistro oo meistra 'na 'yo'. n

n

juuna'

n

Jaa nn'a tsjoomnancue jee jndye nnom ntycu quiwiiwii'a, niom ntycu na wjeeti cha' na: Chquio ñ'oom, chquio tcaa , ndaaniom', cáncer, sida, cólera, ndo' nt'omche .

Mati niom ntycu na ticuee'che na wjee, cha' na: Chquio, ndò'sa , x'om, scaa, tycu ljeii, ndo' nt'omche .

Naquii' ntycumei ' ñ'ee ' ntycu na tijndei'na' nncw'aañe ts'a ndo' ñ'ee ' na tjaa'na . n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'jndaa'ndyo' cwaa ntycu na quiwiiwii nn'a tsjom'yo' na wjeeti ndo' na ticuee'che na wjee. Mati calanei 'yo' cwaa ntycu'ñee na tijndei'na' nncw'aa'ñe ts'a ndo' cwaa na xocw'aa'ñe ts'a . n

n

n

n

n

n

n

n n

n

199 101-216.indd

199

12/22/03, 11:35 AM

Ñequio cwii 'naa cat'mò 'yo' cwaa sistema cwita'wi' cwii cwii nnom ntycumeii , cha'xje na ma'mò na' Ijoo. n

n

n

n

n

n

cólera ndò'sa chquio tcaa ndaaniom' chquio ñ'oom tycu Ijeii ndò Iquee cáncer sida x'om

sistema respiratorio

n

n

sistema digestivo

n

sistema circulatorio

Xee na tque yo' cwenta nchii macandà cwe' sistema respiratorio, digestivo, oo circulatorio cwita'wi' ntycu, xee nchii mati nt'omche nnom na laxmaa ya, cha' na: n'omndààya, lua'quiiya ndo' nt'omche . n

n

n

n

n

n

200 101-216.indd

200

12/22/03, 11:35 AM

Catsei'na ' ñ'oom na chuu' Ijoo ndo' que ' cwenta ñ'oom na cwila'candiina'. n

n

Xee na mach'eendyu' cwenta tixocwiiwi' na tiyoyo.

Ndaatioo ty'iuu macwji'n'maa ñena' 'u.

n

n

Xee jndà jla'na 'yo' ñ'oommei ' catjei'tsjaa 'ndyo' joona' nacjoo' nom ntmei ndo' cala'Ijei'yo' nt'omche ñ'oom na maca na' na nndye nn'a tsjom'yo'.

Ndànquia cal'a'yo' xje ntmaa ' nch'u na nntsacaty'iom'yo' joona' nta I'aa na niom naquii' tsjom'yo'. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'jndaa'ndyo' 'ñee nnts'aa: Na wee Salia, jnaa yuscuchjoo Palaa', jnaa tyochjoo 'ndaa Marianom, stànasei Carmei ndo' narrador [ts'a na nntseinei Ijo' na wjaaluii], cha na nl'a'yo' cha'xje na matseinei ñ'oom "chiuu nnseilju'ñe ts'a ." n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

201 101-216.indd

201

12/22/03, 11:35 AM

Cala'na 'yo' ñ'oomwaa ndo' catjaa'ndyo' 'naa adjetivos demostrativos. n

n

Nasei na cwe'yu quiluii yocanch'u Cwii xuee'ñee ty'e ndyee stànasei na jna w'aaxjo Tsjoom X'eesjò na ty'ecal'ana nasei yocanch'u, cwii stànasei'ñee tyotseic'om ndaatei yo'ndaa, ndo' cwiiche tyoch'ee nasei cwentaa' ndò'Iquee ndo' stànasei na cwiimacandà tyoch'ee nasei cwentaa' chquiotcaa . n

n

n

n

n

n

n

n

Tquie yocanch'u na nluii nasei joona, Tilia, t'uee ts'ò stànasei na cantseii xque ndo' tsoom: --Ja stànaseim'aa I'ue ts'òòya na nnts'aa na sei ja. Toma t'mòò stànasei na ndyeeñe ndo' tsoom: --Ja stànaseim'aa ' nnts'aa nasei ja. Manà t'mòò cwiiche stànasei ndo' tsoom: --Ja tsa ma'ñe nnts'aa nasei ja. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Xee na tque 'yo' cwenta tjachuii' nntso ts'a quia na ma'mòò cwii 'na na t'uee oo candyowi' waana' nacañom'm oo na matquiati waana' nacañom'm. n

n

n

n

n

202 101-216.indd

202

12/22/03, 11:35 AM

n

Cha na yati nla'no 'yo' chiuu nncwiil'uee'ndyo' adjetivos demostrativos, cala'jndaa'ndyo' ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', na nl'a'yo' cha'xje na matsona’ Ijoo. n

n

n

Cal'a'yo' xje ntmaa ' nch'u. n

n

Cwii cwii tmaa ' nncwjii'ñe ndyee 'na na nncwil'uee'ñe cha' na: lapei', libro, sacapunta, nomta oo nt'omche 'na na niom naquii' w'aa scwela. n

n

n

n

Cwii cwii tmaa ' nncwinom jo ndàà'yo' na m'mo chiuu nncwil'uee'ñe ts'a adjetivos demostrativos. n

n

n

Catsà'yo' 'na na nncwil'uee'ndyo', cwii joona' candyoo'wi' nacañoom' ts'a na nntseinei , cwiiche matquiòò'ti ndo' cwiiche matquiati. n

n

n

n

n

203 101-216.indd

203

12/22/03, 11:35 AM

Leisiom 25

Ñ'oom na cwila'nei nn'a cantyja 'naa ' yuscuchjoo na wii' n

Na wee: n

n

n

Ñetyjò, ja yuscuchjoom'aa jndyoñ'ò ya na m'aa ', cha na nnty'ia' Ijo' tycu wee 'e .

Ya nomxjòò, maje'ndyo nnts'aaya ts'iaa 'na 'yo', quiaa' ts'ò nom'ndaa nnt'uiya, cha na nntsei'nò 'a Ijo' tycu wee 'e . ¡Jee 'u nomxjòò jndye nnom ntycu seicanto'na' na wii' nom'ndaaya luaa.

Catseinei ' ñetyjò ee ja ñe'caljeiñ'à ya cha'tso nnom ntycu na wiin nomjndaaya ndo' Ijon nasei nnts'aaya jom.

Yu'ndaam'aa wee 'e ñequiee nnom tycu.

Najndyee, cantyja na maquiina' xquee ndo' chjoo chjoo matseicona' jom, jo' na nch'añê, najndàwe cantyja na jee macaty'uee naquii' tsa tsjoom'm, jo' na ty'uee , najndàndyee, cantyja na tiñe'jnoom'm, jo' na macwja' caxquiaa jom, ndo' tycu na cwiimacandà, cantyja na jee maquiina' yuu na ntjom ndei' I'òò ndo' ndei'cantyee , jo' na macaljàà canch'ioo. n

n

n

Tyonaseincue:

n

n

n

n

n

n

n

n

Naüwee:

n

Tyonaseincue:

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

204 101-216.indd

204

12/22/03, 11:35 AM

n

Na wee: n

¡Jee che ñetyjò cwa mayuu'che na jndye nnom ntycu tseixma nomjndaaya! Je' catsu' Ijo' nasei maca na' na nluii jom cha na n'maa .

Cantyja na nch'añê maca na' na nnàà 'à ndo' nnc'om ndaa tscotjom, cantyja na ty'uee maca na' na nncjaantyja ndaa nnoom yuu na ty'uee , cantyja na macwja' caxquiaa jom, maca na' na nnc'om ndaa I'òòcaxquiaa, ndo' cantyja 'naa ' na macaljàà , maca na' na nlquee sei' canch'ioo na ty'iuu naquii' ntom', ndon nlcwaaünaü nchquiaa jmeiün nchnu ñequio ndaatee tsioo. ¡Quianl'ua' ñetyjò! Je' cwitjòò nntsu' chiuu xje chò'jnaa yâ njom'. Ñejom nl'aaya cwenta nomxjòò, xee jndà s'aaya nasei nomjnda'. n

n

n

n

n

n

Tyonasincue:

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Na wee: n

n

Tyonaseincue:

n

n

205 101-216.indd

205

12/22/03, 11:35 AM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo, calane 'yo' ñ'oom na mawax'ena' Ijoo. n

n

¿Ljo' tycu teiwii' yuscuchjoo na jla'na yo' ñ'oom'? n

¿Ljo' nasei tuii jom? ¿Cwe' na cwila'tiuu' 'o, aa n'ma yuscuchjoom'aa ' ñequio nasei na tuii jom? n

n

¿'O Ijo' tycu jndà ñeteiwii'yo'? ¿Ljo' nasei tuii 'o na n'maa 'yo'? n

¿'Ñee s'aa nasei 'o? n

¿Cwaa nasei na yati nluii ts'a quia na wee 'e , aa nasei tsei'nchquia oo nasei tsco? n

n

n

n

¿Cwaa nasei na quiluiiti 'o quia na wii'yo'? ¿Ljo' ts'iaa '? n

n

¿Aa cha'tso nnom ntycu nndàà n'ma ts'a ñequio nasei tsco? n

n

¿Ljo' nasei quiluii nn'a naquii' w'aanasei t'ma quia na nioom ntycu wiina? n

n

206 101-216.indd

206

12/22/03, 11:35 AM

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', caianei 'yo' chiuu cwiwiii'uee'ndye nn'a tsconaseimeii ndo' quioo'm'a . n

n

n

n

n

tscochom'

tscotàtà

tscoxua'catyee

catsjom

canch'ioo

chio'

Catax'eendyo' ndàà nn'a tsjom'yo' nt'omche nnom tsconasei oo nch'ioo ndo' quioo' na cwiwiil'uee'ndyena na quiluii nasei joona. Cha na majndaa'ti nnta'x'eendyo' chiuu cwiwiil'ue naseimei ', cala'ijei'yo' ñ'oom na nnta'x'eendyo' nacjoo' cwadernom 'na 'yo'.

Xee jndà ta'x'eendyo' ñ'oommei ', calanei 'yo' joona' ñequio nc'iaa'yo'. n

n

n

n

n

n

n

207 101-216.indd

207

12/22/03, 11:35 AM

Periódico mural: Jo' cwii tsom tmei na quicañoom taw'aa yuu na quity'ioom nn'a ndibujo ndo' quila'Ijeiina jndye nnom ñ'oom na quila'candiina Ijo' na jndà tuii, Ijo' na cwiluii ndo' Ijo' na quia nluii. Tsomwaa' ya nluiina' ticwii sma na oo ticwii chi'. n

n

n

Ñnoom na matseicandii [noticia]: Jo' cwii ta ' Ijeii oo ñ'oom na matseicandii ts'a cwii nnom na jndà tuii, na cwiluii oo na quia nluii. Cha na jndaa' ñ'oom na nntseicandii ts'a maca na' na nncwiil'uee'ñê ñ'oommeii : Ljo' tuii, 'ñee s'aa oo ñ'e na tuiina', chiuu s'aa ts'a oo s'aana', cwaa s'aa ts'a oo s'aana' ñ'oomwaa' ndo' yuu s'aana' ñ'oom'ñee . n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Cala'na 'yo' ñ'oomwaa ndo' que 'yo' cwenta ñ'oom na matseicandiina'. n

n

Xuee na 17 chi' enero chu 1997, jna na' na cwiluii ts'iaa "w'aanaseincue" [Centro de Desarrollo de la Medicina Indígena Tradicional] na waa nnom Tsjoom Lunja , yuu na m'a tyonaseincue ñequio stànaseincue na cwil'a jndye nnom nasei, cha' na: Cantyja na ty'ue ts'a , na matseilioo'ñe ts'a , na nch'añe ts'a , na macaijà ts'a ndo' nt'omche ntycu. n

n

n

n

n

n

n

n

n

Canty'ia'yo' chiuu t'ò ts'a ñ'oommeii ndo' que 'yo' cwenta aa cha'tsona' ñ'ee na' naquii' ñ'oom na jndà jla'na 'yo'. n

n

n

n

n

¿Ljo' tuii? ¿'Ñee cwil'a nasei? ¿Cwaa ? ¿Yuu? ¿Ljo' nasei? n

n

Jna na' na cwiluii ts'iaa wnaa naseincue.

Tyonaseincue ñequio stànaseincue.

Xuee na 17 chi' enero chu 1997.

Nnom Tsjoom Lunja .

Naseincue. n

n

n

208 101-216.indd

208

12/22/03, 11:35 AM

Calanei 'yo' ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', chiuu nluii cwii periódico mural.

Cha na jndaa' nlanei 'yo' cwil'uee'ndyo' ñ'oommeii . n

n

n

n

Ca'ma 'yo' cwanti nnom ñ'oom na nlacandii'yo'. n

Cal'a'yo' xje ntmaa ' nch'u na nl'a'yo' ndibujo oo na nla'Ijei'yo' cwii cwii nnom ñ'oom na nlacandii'yo'. n

n

Cal'uee'ndyo' chiuu njndyu periódico mural 'na 'yo'. n

Cala'tycwi'yo' 'na na nleil'uee'ndyo' cha' na: tsom tmei , pisarrom oo ts'oom tscaa' na tmei . n

n

n

Cala'Ijei'yo' xuee' periódico mural ndo' xuee' cwii cwii nnom ñ'oom na nla'candii'yo'.

Caty'iom'yo' ndibujo ndo' ñ'oom na jla'Ijei'yo' Caty'iom'yo' periódico mural 'na 'yo' yuu na tquioo' nnty'iaa nc'iaa'yo'. n

209 101-216.indd

209

12/22/03, 11:35 AM

Cala'na 'yo' n'oomwaa n

Stànasei ñequio yocanch'u Cwii xuee'ñee s'aa stànasei Sawe jomta yocanch'u na cwi'oo scwela Tsjoom Xque Ta, jo' jo' seineii cantyja 'naa ' chiuu maca na' na mmaa ñe ts'a 'ñom ndo' chiuu maca na' na nntseilju'ñê, mati chiuu nnts'aa ts'a quia na wee 'e .

Tso stànasei ndàà yocanch'u: --Yocanch'u, cha na tincwii'ndaa' ndei'n'om'yo' maca na' na nntmaa 'yo' ndyue'yo' ñequio cepillo ticwii ndii' xee jndà tcwa'yo', ndo' nchii jee jndye dulse nntquie'yo' ee mati 'na na jee chi cwila'ndaa'na' ndei'n'om ts'a '.

T'ò tyochjoo Mei lio matsoom: --¿Chiuu nnts'aa ts'a na nntseilju'ñê? Matso stànasei: --Maca na' na nndàà' ts'a ticwii xuee, nñequin xque ts'a , nnò lua'canei ' ts'a , nntma liaa' ts'a , nndyuu' ts'a ñequio xapo cwitjòòche na nlcwaa 'a ndo' xee jndà tjacateii 'e , mati maca na' na ñequii'che na nñjom ts'a Icoom ee m'a nt'om quioo' cajndàà na cwi'ooquie' n'omnc'àà'a.

T'ò yuscuchjoo Tilia matsoom: --¿Chiuu nnts'aa ts'a quia na wee 'e ? Matso stànasei: --Ncjaa ts'a w'aanasei cha na nnty'iaa' tyonasei Ijo' tycu wee 'e ee tis'a na cwe' nntseijndato ts'a nasei, xee nchii maca na' na tyonasei nntso Ijo' nasei maca na' jom ñequio tycu no wee 'e , ndo' mati tintseitaa'ñe ts'a quia na mawee 'e ee quia waa mach'eena' na taleican'maa nn'a meii na cwiicwiluii nasei joona ee na teiyo wiina. n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'jndaa'ndyo' na nnta 'yo' cwii tyonasei oo stànasei na nncjaatseinei ti ñ'oommeii ndàà'yo'. n

n

n

n

210 101-216.indd

210

12/22/03, 11:35 AM

n

Cala'na 'yo' oracionmeii adjetivos posesivos. n

ndo'

n

catjaa'ndyo'

'naa

n

Seicuee' Ndaalio canch'ioo tsmeii 'e na nluii nasei tyochjoo n

n

jnaa . n

Tei'cjòò

ts'òòcaxquiaa

'naa

Ràlia

n

na

nnc'uu

tsotyà

tsa tquiee. n

Maty'ioo tyochjoo na tquiaa tscotàtà nnaa 'a . n

n

Tscoxua'cantyeewaa', ts'òò nna ya juuna'. n

Ñequio adjetivos posesivos na jndà jla'na 'yo', cala'Ijei'yo' ndyee oraciones nacjoo' 'naa meii . n

n

n

Ñequio meistro oo meistra 'na 'yo', cala'jndaa'ndyo' chiuu nl'a'yo' nt'omche oraciones na nncwiil'uee'ndyo' adjetivos posesivos. n

n

211 101-216.indd

211

12/22/03, 11:35 AM

BIBLIOGRAFIA BERRUM DE LABRA, José P. y MIGUEL MENDEZ, Vicente. [comp.]. Maestro de excelencia. México, Fernández Editores, 1995. pp 184.

BIANCHI DE CORTINA, Edith Gramática Estructural.

Enciclopedia de la lengua. Madrit España, Ediciones Daly, 1989. 4 Tomos.

BUCK C. Marjorie. Apuntes sobre la gramática de la lengua amuzga de Guerrero.

México, ILV [sin editar], 1997. s/n de páginas.

DOMINGUEZ, Michaus. [comp.]. El galano arte de leer.

Antología didática. México, Trillas, 1975. Volumen 1 .

ILV-SEP-DGEEMI. Leisiom ñomndaa. México, ILV-SEP-DGEEMI, 1976.pp 180.

LOPEZ GUZMAN, Bartolomé y DE JESUS GARCIA, Moisés Z. XOCHISTLAHUACA. Un municipio en la Costa Chica de Guerrero.

Xochistlahuaca, Gro., México OPIAAC-ZONA ESC.012, 1997. pp 95.

LOPEZ GUZMAN, Bartolomé, et al. Libro na teiljeii ñneü ñomndaa, na chuunan cwento, ñnoom nnaaü nnnaü tquie, cwento xniaa, cantsiom ndon canto. Xochistlahuaca, Gro., México, CADSAC, 1997. pp 31.

PORTILLA, Miguel León y SILVA GALEANA, Librado, HUEHUEHTLAHTOLLI. TESTIMONIOS DE LA ANTIGUA PALABRA. México, SEP-FCE, 1991. pp 254.

PROGRAMA EDUCATIVO VISUAL S.A. DE C.V. GRAN DICCIONARIO ENCICLOPEDICO VISUAL. Colombia, PEVSACV, 1991, pp 1291 .

SEP. Plan y programas de estudio 1993, México, SEP, 1993. pp 164.

SEP. Español: tercer grado. México, SEP, 1993, pp 1 74.

TOLEDO HERMOSILLO, María Eugenia. et al. GUIA DIDACTICA. Como enseñar paso a paso, en 3er grado. México, Santillana S.A. de C.V., 1995, pp 227.

212 101-216.indd

212

12/22/03, 11:35 AM

Lengua amuzga Guerrero Tercer grado Se imprimi贸 por encargo de la Comisi贸n Nacional de Libros de Texto Gratuitos, en con domicilio en el mes de El tiraje fue de ejemplares.

101-216.indd

213

12/22/03, 11:35 AM

101-216.indd

214

12/22/03, 11:35 AM

NOMBRE DEL ALUMNO (A) ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTOS GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.