Lengua Pame, Norte De San Luis Potosí. Tercer Grado by Xochipilli Indígena

Tercer grado

Njiö xi'iuy

EL HUAPANGO, 4.04 X 5.79 m. Pintado por niños huastecos Comunidad: Tanute, Aquismón, San Luis Potosí.

Lengua pame norte de San Luis Potosí

Lengua pame norte de San Luis Potosí Tercer grado

Njiö xi'iuy

San Luis Potosí

4455 Forros

23/2/04, 10:25 AM

NOMBRE DEL ALUMNO (A) ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país. Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTOS GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.

4455 pags 1-32

23/2/04, 10:27 AM

4455 pags 1-32

23/2/04, 10:27 AM

Njiö xi'iuy Lengua pame norte de San Luis Potosí Tercer grado

4455 pags 1-32

23/2/04, 10:27 AM

Libro de texto en lengua pame norte, San Luis Potosí. Elaborado en la Dirección General de Educación Indígena de la Subsecretaría de Educación Básica y Normal de la Secretaría de Educación Pública Autor J. Jesús Olvera Chávez Diseño y Formación Enrique Mayorga Rodríguez llustración Sergio Domínguez Julio César Campos L., Joaquín Meza y Jaime García Fotografía Archivo Iconográfico de lo Dirección General de Educoción Indigena llustración de Portada “El huapango”, 4.04 x 5.79 m. Pintado por niños huastecos de la comunidad Tanute, Aquismón, San Luis Potosí. Valentín Martínez Santos, Susana Cruz Cipriano, Cecilia Martínez Santos, Martha Prisciliano Echevarria, Edgar E. de la Rosa Feliciano, Valeriano Pérez Cesárea, Margarita Lorenzo Modesto, Rosalino Santiago Bernardino, Jeremías Santos Rosendo, Guadalupe Gabino Epifanía, Margarita Alberto Martínez, Gaudencio Venicio Alvarado, Inocenta Martínez Santos, Leticia Reyes García, Rocio Hernández Nicolás, Ana Lidia Martínez Cruz, Cidronio Santiago Santos, Aurora Martínez Alberto, Lorenzo Modesto Carmelo y Gabriela Gabino Santiago. D.R. © Colorín colorado. El arte de los niños indios. México, 1993 Reproducción autorizada por el Fideicomiso para la Salud. de los Niños Indígenas de México, A.C. D.R. © Secretaría de Educación Pública 1997 Argentina No. 28 Col. Centro, C.P. 06029 México, D.F.

ISBN 970-18-0971-8 Primera reimpresión 1998 Segunda reimpresión 2000 Tercera reimpresión 2001 Cuarta reimpresión 2003 Quinta reimpresión 2004 Impreso en México

4455 pags 1-32

23/2/04, 10:27 AM

4455 pags 1-32

23/2/04, 10:27 AM

PRESENTACIÓN Este libro de texto está dirigido a los niños y niñas indígenas que cursan el segundo ciclo de educación primaria con el propósito de favorecer el aprendizaje de la lectura y escritura de la lengua indígena que se habla en su comunidad. Podrá ser utilizado en forma creativa por los maestros y los niños de este ciclo escolar o los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión lectora. En el libro se encuentran diferentes escritos, algunos hablan de cosas que hay en la comunidad, otros relatan las costumbres, fiestas y leyendas. Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas con experiencia en la enseñanza de la lengua que el libro aborda, así como con conocimiento de la cultura de las comunidades que hablan dicha lengua. Los autores consideraron el enfoque comunicativo propuesto para la enseñanza de las lenguas en el Plan y Programas de Estudio para la Educación Primaria 1993. El libro podrá ser enriquecido a partir de las observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia, comunidades y organizaciones civiles indígenas, realicen acerca del lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el formato y Ia presentación.

4455 pags 1-32

23/2/04, 10:27 AM

L’WA’AIÑ Ñ’ia’ nk’àix nà maa para ru’ kywanàt y nkjiuyàt l’iàyàt xi’iuyàt; ke kwajadàt skwel, para ke matgikjiuu mjau gik’iajau n’ia’ nk’àix nkjwande gà’wedàt tikjià ñ’jiëbàt pàk kwajadàt. Ñ’ia’ nk’àix nà mjau gikjiï’ ru’ gsa’audàt y ra’ I’iàyàt ke kwajadàt ñ’ia’ ciclo y los ke bàndwadàt ya kon nàjày ñ’ia’ i’wãu k’iài ru’ I’iàyàt ke nipj tjuu wedàt onipj l’u’ nepj man kwando l’ajau k’iwet xkriung. Ñ’ia’ nk’àix nà nkwa’ant o man bali nepj. Kra man lo ke limii biu’ nipiu’, y kra làkwent lo ke gwa na’an t’ài ru’ nkyu’uyàt, kjwande ru’ nmbiajau o kwent bàru’uy. Ñ’ia’ nk’àix nà nàgwejet nda gsao’ xi’iuy ke nu’u pàk xinchjia’ ru’ kà chjiau’ y ke ñ’ia’ nk’àix làmài, nkjwande nuu pàk xinchjia’ ñjiët ru’ liedàt pàk kwajadàt y ke ne’nàt nda ñjiëbàt ru’ liedàt pàkkwajadàt y ke ne’nàt nda ñjië xi’iuy. Los ke dàt’ài ñ’ia’ nk’àix ndudàt tsjau dànjuu y dàt’a’apj, mat ru’ I’iàyàt giñjiu k’iwet y nkjwande biu’ Plan y Programa 1993. Ñ’ia’ nk’àix nda làndajau y lànuu si nepj limiàpj nda làpapj kjwande ra’ gsa’audàt, mie’eudàt l’iàyàt,liedàt xi’iuàt ke tàbiay, gik’ii mjau ra’ riñjië ke ne’enàt y ñ’ia’ nk’àix lo ke nkwa’ant, pàk xinchjia’nkwa’ ant y ntà’àpj biu’ nk’àix.

4455 pags 1-32

23/2/04, 10:28 AM

Tr贸pico de C谩ncer

8 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:28 AM

Nuevo León Zacatecas Tamaulipas Trópico de Cáncer

San Luis Potosi

Ciudad de Maíz Alaquínes

San Luis Potosi

Rayón Tamasopo

Guanajuato

Querétaro Hidalgo

9 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:28 AM

INDICE NXII

LO KE LÌMTÌ 1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.11.12.13.14.15.16.17.18.19.20.21.22.23.-

Ru’NJENÌN’ LO KE T’Ì RU’ NJEDÌT Y RU’ NEJENÌN PÌK T’Ìl KWAJADÌT LTEDAT LO KE T’Ìl RU’ LIEDÌT KJWENT PÌK XIÑCHJIA’ KYAO NMPU’ LIMII PIU’ MJàl NJàU’ Xl’IUY Y XKRIUNG Rl’ÑIWEJE’ LAMAKE NJUMTEJEL’ MIKYEE NMPU’UNÌN PÌK KJWAJANÌN KÌNTE, GÌMAO, KÌMPU’ Y GNU’ Tûû NM’AO’ LPJI’IDÌT ÑWE RU’ Xl’IUYET NM’AO LYJIËË NM’AO’ KE NTÙ’ÙDÌT LIEKÌT LO KE KJWAJAY RU’ LIEKÌT LO KE T’Ìl Y l’ÌIKY’ RU’ LIEDÌT RU’ LYEKÌT KJWAJAUT P’U’KON KYWANG Y GADU RU’ NMBIA’AYÌT STJEMTS Y STSJAU’ NJE L’E Y LO KE LITSJAO BIU’ DÌN’ÌING Y RU’ STIKYWANG RIPIAYET PABLO

10 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:28 AM

12 20 28 36 44 52 60 68 76 84 92 100 108 116 124 132 140 148 156 164 172 180 188

11 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:28 AM

RU’ NJENÌN’ Kyao njàu’ Melesio làmàu Kànte Sàmpjiy tàmàidàt balidat njenàn Inés, Juan y Rosalio, mejenàn xiao Kra dràudàn’, kada nda dkuàjà ntjuy y kywa kàmpu’ n’ma’ayàn k’ius, pàk taat nje’edjàn’ y xiao kra kwajanàn ya bàndwa ndu’uyàn. Ru’ nikjiuyet ndu mjao tàmjiang, nipj tàl’i’iu, mjao kwajadàt, mjao tejinàn ru’ ràgwayàn kàmjiampjtà’uinàn chjiàjàiñ y mejedàn tàmianxin’, kyagon’ ru’ kywanàn kàmjiampj tàbiayàn Iyjiajao kwando li’ii nisjwe, mejedàn gwa pajaxàn ejiwã, swejedàn Ijiwã, nwãjãlàn Iyjwã. kyao ya pàndwa ti’ii tànkyu’uy, kàmjiampj tàma’a kon gwa. kàdàu’ pànàis, pànài Iyjiajao, Chiñi ya mài. Nkjwende tàma’a kwando nà’wajao bu’ petra, chiñin’tjuy, luego nàsàipj taat y nàgway gàma grajaonk porke Petra u ya mãnk, pero dàbe’epj 16 bàkjwa y kada gàndày ma ‘wajaon’ o n’ajao, diñu likwet, likwet,dàk’àiñ y dàpu’upj a 12 bàkjwa y kwando nmpia juy nkyàjàde’ n’àus nkwang y luego n’àing y bàjày ke ya nibijiye’. 12 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:28 AM

13 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:28 AM

¿Niriu’ pàk tài’ biu’ nk’àix y riàsbàt ñji’iudàt ru’ na’audàt?

¿Na’ao nduju xiao kra kwajadàt?

¿Riàsbàt ñjiudàt ru’ Iyedàt y kàñu’u ke biu’ dàntapj lànjaspj nà nàà’?

¿Chiñi ràsbàt njiu’ piu’ pàk jià’ k’ñiu’?

¿Chiñi ñjiusàt biu’ njàu’?

¿Ksao’ kwajadat biu’ kyus?

¿Nepj Iyjiajao t’ài ru’ njiudàt?

¿Jià’ nepj Iyjiabat k’uii kriujapj kon ya lànaa skwel?

14 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:28 AM

Riajaot biu’ kwent y k’iriu nepj màng

NA’AO LÌMÌYE RÌNUYE NDÌYE DÌMA’AOYE Dmàing kywa màijtàu nda na’au làmàiye rànuye ndàiye mjao dàma’ aoye nipj mantse ntajaoye ntjajao pero mantse n’màiye tàmàin y bu’ m’e’eoye làmàii kàntà’ kànjwã y ujuy xiao’ k’ink’iy tû’û y kra bàjày dàsàibe ndàiye. Kywa kàñjupj njãjãut mjampj

nàu’ tàmàin, jiàk’e sitmank’e mant tàtajaonàn ljiajao ke tal si tsjao majao sàmadgàn kra gnubàt skwànàn. Bàjày ke gàmadat dànjaspj dàljajao lyjiajao bàjày biu’ kàmpu’, dàl’we’eng, dàlju’u dànjwajal lyjiwã y kon nimii ljiwã dàtsjwejet; pero nixie’epj nepj pàdkjuàjà tàmàin kwe kra stàljãjão ljiajao y ntsà’àiñ tàmàin y bàjày ya bu’ gàdàuye dàmantse ke ya nintajaoye ntjãjão, bu’ m’eo’ dàsàibe: - ya nàñu’uye ke re’ gnu’ ke ntajaonàn ljiajao ni nepj nkuàjàn, pero nkjwende ninepj nàmiàdgàn tàmàinàn bàlài Iyjwã kywa kàt’us y nàjày es biu’ tàmàin ke Isàik’e ke li’ii kywa kànjwã, pero dàñu nda làntajao ntjajao. Kwent Kwent: Es kra riñjië bàru’uy ke nepj làkwent kweje o sànjàun’.

15 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

Chiñi mant na’ao ndujuy ne’enàt biu’ kwent.

Limidat balidat Iyedàt nipj mjài tàmàin y nipj tju’u Ijaong Chjiàjàiñ, ru’ I’iàyàt nipj sàjàñàt mjao y bàjày nipj tju’u k’iwet. ¿Chiñi jià’ miant nepj chiàmbàt ñãõk’àng biu’ kàndus?

¿Miant na’ao rwaja’ sàjtàñ kàndus?

¿Nepj Iyjiabàt l’ui nank’?

16 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

¿Na’ao ujuy tû’û ñjiwã?

¿Miant pàk xinchjia’ kàndus?

¿Kwando ni’ii biu’ n’us nepj tikià’?

Kyà’àyet ru’ ràñjie ke nkwa’ant ru’ rixii stàkywang y piabat ru’ riñjie ke làmiàpj kada dàn’weje’.

Limidat balidat

nipj mjài

y nipj tju’u ru’ l’iàyàt nipj

mjao y

bàjày

t ly’eda

ljaung chjiàjà in

j nip

tamà

’iw uk

’

tju

sàjàñàt

17 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

Nda Xiñkyão Swa’ Nka k’y xihkyão swa’ làmài kyão dàmpu y ntsà’ pa’ao

NTJAO. Riñjië spàjaoj ke na’ao nàin’o ntão.

Ke kwajao l’wa’at gànchiày’ y nda sànm’a’aodàt ñkyão dàma’ao y dàmang iiiii.

lãot re’ riñjie

1.- Biu ntjão ke nàriajao nepj làkwent.

2.- Na’ao ujuy kjwent

3.- Nepj dtà’àts xiñkyão

4.- Nepj nm’aibit nkwende ma’aodàt nkyão.

5.- Miant nepj más naun biu’ xiñkyão.

18 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

Riajaot ru’ riñjie nepj tsjàipj bu’ ntjuy.

nkye’ gikyung, rnu’ gnu’ nm’ao kàntàil 1997 Marài: Piã’a k’un’e tsjao stàmpay’ kàchi’ ndày ne k’pjànt kywa mat ninm’ajay swa ntsàs, porke bàndwa bu’ gàtsjao stàkywang ke Iàñie kjiajaot. sàjà’àutk Osualdo Olvera C.

Ru’ riñjie ke nàriajao, chi’ñi jià’ it nda nk’àix donde nda na’ao nepj kàxipj.

Rekado Es kra riñjie majat ke nda na’ao l’ampj por ke nipi làju’u liriajaoye ripià. 19 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

LO KE T’Ìl RU’ NJEDÌT Y RU’ NJENÌN Mjedàn tàmàinàn njenàn, nda mung, ndàu’. Sàjàiñàn tunàn nmpa’aiñàn y t’a’aiñgàn pàk n’uinàn nkyajanàn. Ru’ njedàt kwajadàt mie’edàt, ràpiayàt, njàinàt. Ru’ mbie’ebàt, njedàt bàmbe’ebàt ndudàt nkjwende njedàt. Kwando nda likyàjàt ntay más ru’njeàt, bu’ mutwampj, bu’ nkjiuy, bu’ neng, bu’ mà’àà, bu’ kwa’, kàjwaipj njedàt y bàmbe’ebàt.

20 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

Nkye’ njenàn bà tàkwendàn Ijiajao, dàkyàjàngàn, dàjiungàn y nepj ta’wanàn làriadgàn njwende nkye’ njenàn kàmjiampj tà’i’iunàn, mjao tàmianàn, tàchenàin, nipj tàchienàn, kàmjiampj nkwesàn nda Iy’iày tàtàjàdàn nda ntjuy o kywang Iy’iày, tà’uinàn Iyjiàjàt kon mbi’i, tàtûnàin gàpjài, xikiàlàt, talunàt, gà’unàt, st’wedàt o pagasat, tàmjiainch ru’ nkjiuyet ntajaodàt, ru’ Iy’iàyàt k’iàyàt nj’wabàt, kra madat Ijwa’a xiljiwã kàjway y biu nmpu’unàn pàk kwajanàn nà mjao manàn.

21 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

Riajaot y ñu’ut pàk xinchjia’ ru’ njedàt, ru’ nkyu’uyàt.

Petra

Juan

Cecilia

Luis

Kiuy

Jing

Kiuy

Jing

Manuel

Lilia

taat

naan

M’ie’edàt kànuye ma ne’empj xkià’

Diana

Tomás

Rosa

Luis

n’jiuy

Ndài

Juanito Ndài

Njàinàt Kàntapj xkià’

Kàrnu’ ma ripiayàt xkià’

griuy ma rjàimb xkiàdàt.

22 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

Riajaot re’ ràñjie y ri’iut lo ke mang y triajaok’onkra mas k’y Iy’iàyàt y gikiwembàn gsao’ loke nàriunàng TAAT U GÌMA GÌTEJE’ Taat u gàma gàtwa xiljiwa nasco kàjway y bàndwa pia ndabàt nmpiay’; u ya làju’ut kada ke ma làjuiu’ nuye ornu’ ràmpiay’, pero kon njwa peje pan, nmbia’ayàt, dànas, stàkat, dàbiejent, pagas; nkjwende kàmjiampj tampj pia’tas naan, sàkuy’, sàngwes, nmàjàul’, Ijià’àt stàkjal’, bàjày ya kwa’at xikiumpj y xiñiee. Kada tàmpiay’ taat y naan maye kàm’us mampãye, kwando njwaye pejeye nisjàjàiñ.

Si ya nàriajao y nikiwempj gsao’ lo ke nàriu’ chiñi jià’ it nkjwende kra ràñjie, nepj más l’ui taat o naan.

23 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

Ya nàriajao ru’ k’iwet “taat u gàma gàteie” Chiñi iãot lo ke wajaonk’ ràe’ ràñjie.

¿Na’ao ujuy gàma gàteje’?

¿Bu’ gàteje’ u ksao’ ràmpiay Iàjuiu’?

¿Nepj tampj naan?

¿Nepj chjiàmbàt Iàjwa’a kàt’us?

¿ Na’ao ujuy maye kàm’us

¿Xie’epj bàjày làintse kàm’us?

¿Jià’ k’ñiu’u ksao’ Iy’ji’iu nda gnu’?

24 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

Rià’àsbàt ñjiudà ru’ njãnan ke ràpià kwajak’an.

Rià’àsbàt ñjiudàt ru’ kàntapj Iy’edàt ke gànjwa’adàt kywa nipiu’

Ñjàu’: Es ñjiu’ piu’, nebàt, liedàt y nepj. 25 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

Tàmiainchk’àn rnutk’àn Iy’iik’àn y riajaonànt re’ ràñjiee, asta ke griunàn lo ke mang. LÌPAA RIÑKIÌJÌ Kiagon tàmianxin nmjedàn mat nsàigàn jià’ kiuy, ke chiñi k’àpãã rinkiàjà y ke dius mjao làmaiky y làntunk bàlài riñkiàjà mas.

Si ya nàriajaonàn ru’ ràñjie, chiñi kada nda lijià l’àit biu’ nk’iàix kjwende ru, pero lijià riñjiepj.

26 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

Si ya dàtajaixk’àn bu’ gsao ru’ kàntapj ke n’inàn, chiñi iãot re’ kra riñjie. ¿ nepj chjiàmbàt tà’uik’àn kwando jià’ kàpaa riñkiàjà?

¿Kiwenàt nepj nmbi’ibàt tsjas kwando nda xkià’ làpaa ràñkiàjà jink’ y taatk’?

¿na’ao ujuy t’àipj nmbiajao kwando làpaa riñkiàjà y na’ao ujuy mài?

¿Nepi nmbiajabàt mas li’ii kiwa nipiu’ y kiwenàt pàk t’ti y na’aodàt ru’ t’àii?

27 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

PÌk T’ÌI KWAJADÌT LIEDÌT Kwando na’ao làkiàjàde Iàmàide ràpiaye. Ly’iày kywang o ntjuy ke mung, ndàu’ Iàju’u wajaan’ ntsjàjàiñ, kwando lànjaspj nàun’ bà riat kne làbiuky, kon ya làju’u nàun’ nñjiepj y kwa n’m’a ndàu’,más nkywaa làju’u Iy’wa’apj pàk n’ài nàguijàu, ntajao ntjajao, ntàjà ràmjià’àt, nda n’kau’, Iàtsedàt ru’ njedàt y làtsjabàt mjao si làju’u. Bu’ kyang Iy’iày kon ya ntãy u làmài ke n’ju’u ntajao ntjajao ñjiwã, nàsaa’, n’kajaot kàmpu’, n’sut kàmpu’, ndajaos Ijiwã, n’tu’u, kon làmàà ma gàmeje kànte, kywang, Iànupj kàt’us,si làmài nme’epj, nmpajal’, pagasàt, Iàsao’ Iàndàuspj lànsàipj pàk n’ài, mat kon làtàjàt ye nin’m’u ntjajao nepj n’ài.

28 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

Mientras bu’ ntjuy Iy’iày u làgwejet biu’ kàt’us làndàung kàñjiupj nt’us, kàbiaa, Iàntãjan’ skàmjàt, Iàntãa xiljiã, Iàsàil’ bàkàng, Iànjeul’ bàkàng, Iàmàng kjià’, I’ài ntsjàjàiñ, Iàtujuil’ bàkàng, Iàkwa’ant mjie, I’ài màljà’ Iàndwejet y lànkàiñky skàmjà’àt, si limià kànte ma gre’ kàpius, I’a’at kywang, Iàndàudàt tàlung, Iàsajao njaong, lànkàiñ bàkàix, I’ài xch’ià’, bàmuu, si làju’u làntà’à skàjwa’a, Iàjujan’, I’ài pjiji’, stài, meje nepj. Para ke làju’u bu’ t’sû kwalàma l’empj pàk n’ài, para ke kon làtàjàt ya nin’mu ntjajao nepj n’ài.

29 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:29 AM

Riajaot ru’ k’iwet pàk T’ài kwajadàt liedàt y riàsàt ru’ rinjie ke más li’iajaon’.

Si ya niriajao ru’ k’iwet pàk t’ài kwajadàt liedàt Chiñi iãot lo ke wajaonk’ re’ riñjië.

1.- ¿Kon dijiu mung gne, pàk l’ ui wajaon’ntsjàjàiñ? 2.- ¿Pàk l’ui lànjaspj nàin’ bu’ gne’? 3.- ¿Kwando ya ndàu’ na’ao làtse? 4.- ¿Nepj làju’u l’ui kwando ya ndàu’ bu’ Iy’iày? 5.- ¿Bu’ kywang Iy’iuy u nepj Ijiajabàt n’ài? 6.- ¿Na’ao ujuy kwa làma lànsàipj para ke làju’u? 7.- ¿Na’ao ujuy làma’aodà gànwaye? 8.- ¿Bu’ ntjuy Iy’iày u nepj Ijiabàt n’ài? 9.- Na’ao ujuy làgwejet kàt’us? 10.- Bu ntjuy Iy’iày u na’ao l’we’empj ru’ kyajão?

30 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:30 AM

Riajaot y ri’iut loke mang ru’ riñjie dichos. Na’ao liñjiãs gwa xñi’iu Dius làmaipj. Nina’ao làju’u rwa, si nipj peje pjiã’ãs. Biu’ gnu’ làijàing para mejedàt. Nipj meje lo ke libia’aiky es tàmàin. Kwando nkywampj tsuuil, kànte peje.

Dicho.- Es kra sànu’ riñjie, pero nda tsjao gàchjipj. Chiñi jià ït kra y kon ya gàgwajain’ ie’embàt gsao’.

LTÙ’Ù NTUNG DNWA. Ltû’û nda ntung dnwa nm’ao xiljiaiñ komo nm’ao mung gne’ para nda bàñujunk ke puk mjao skàn’e y si na’ao lànsu’unk biu’ tà’wa kon ke làmàjàu ya nintu’u kyung spaja’aots’ y ximi kyao làtu’u kiung dnwa.

31 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:30 AM

Ñu’ut loke nkwa’ant y riajaot loke mang ru’ k’iwt y iaot ru’ riñjie kewajaon’

KWANDO NDA GWA GÌDÌU’ LÌJU’U TÃJAO NTJÃJAO ÑJlWÃ Kwando nda kywang ly’iày ya t’e’empj meje y pà n’ài ntãjao ntjãjao, kon ya làju’u meje, bàjày ya l’ui ñjiwapm ntû’û: tû’û Ijiwã, kjià’, miujuy’, dpay làmài sànjui’, Ijiu dàntju; yakuandoly’jiut Ijiwã, kjit’, miujuy, juy ma nwajal’ u wajaospj ràmpiu, su’upj stikywang rimpiu Ijiwã, kon ya tunt y li’ii gàna sa’apj ràmpiu Ijiwã, kwando li’ii skàmbajan: tà’àl para n’aong, kwando ya jwão, su’u kjià’, pajay’, kwando ya jwajan’ru’ Ijiwã pajaich y làntûn, Iàmainch y kàñjiejepj, stànjaspj ntsjweet, làmainch miujuy’, dàpay y Ijiu dàntju.

1.- ¿Na’ao t’e’empj pàk n’ài ntãjao ntjãjao?

2.- ¿Nepj l’kiû’û ñjiwã?

32 4455 pags 1-32

23/2/04, 10:30 AM

LJIAJAO KÌT’US Mia’at ke biu’ kàndus bà kwajatk’àn bàlàitk’àn y limii bàlài Ijiajao, Ià’ii xiñkjiuy y xikywang, kada nda l’uii ntjajao lo ke Iàndu’u, porke si nda lijià I’àii ru’ Ijiajao ninju’u n’àii meje. Kriwajapj riajaot runàibàt riñjie y kon ya gàgwajaiñ’iaot lo ke wajaon’ runabàt riñjie. 1.- ¿Na’ao ujuy uiung kiñjiupj nt’us?

2.- ¿Na’ao ujuy tãã xiljiå biu’ kàndus?

3.- ¿Na’ao ujuy tû’û kànjwa?

4.- ¿Na’ao ujuy ma kyjway teje’ tàmàin?

5.- ¿Na’ao ujuy ma we’ gwa xñi’iu?

6.- ¿Na’ao ujuy ma sày nkie’ mpàii?

7.- ¿Na’ao ujuy kwa’aasàt tàlunat?

8.- ¿Na’ao ujuy liñjias gwa xñi’iu tsa’au nkywe?

9.- ¿ Na’au ujuy l’uii bàljà’?

10.- ¿Na’ao ujuy pe’et pjiji’?

33 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:32 AM

Miãnt pàk xiñchjia’ ru’piu’ ke tû’ûk’àn y kon npj tu’uk’àn pàk tà’uik’àn tàbiak’àn para nkiû’ûk’àn. Iaot re’ riñjie 1.- ¿Taatk’ u làmài piu’? 2.- ¿Ru’ piu’de taat làmài nài’ipj o n’mapj? 3.- ¿Pàk tà’uik’àn tû’ûk’àn ru’ piu’? 4.- ¿Kon nepj tû’ûk’àn ru’ piu’? 5.- ¿Ksao’ piu’ kon nt’wa pàgas? 6.- ¿Ksao’ piu’ ke nipj njày’ nt’wa pàgas? 7.- ¿Na’au ujuy pay ru’ piu’? 8.- ¿Kywa na’ao ujuy làgwejet ru’ piu’ 9.-¿Nepj nda l’àii mat nda làmài kàntao ntajao ru’piu’? 10.- ¿Taat u ksau’ Iàjui’iu por meje ru’ piu ke làmài? 11.- ¿Ksao’ ijejepj kada nda ktarea bu’ taatk? 12.- ¿Kywa nipiu’ màijàu nda na’ao làgwejet y sàibàt xie’epj ntu’udàt ru’ I’àiedàt o mài?

34 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:32 AM

Giriu’ loke nimi mat mjao k’àuijàu Sigàñu’u y guiriu’ mjas ràk dàt’ài gàkwajadàt ru’ xkià’àdàt dmàing, jià’ más mjao gàriu’ mat mjao t’àuijàu kikyuung niplay’, porke mjao li’iajaon’ nda d’ uii nteo’, lo ke nda limipj, lo ke nda l’uii chiñi, mat pia’a xñi’ipj xie’epj k’miang nkwenbàt ru’ ripiayàt o njedàt komo buru’uy ràñjie.

Gàriajao y giriu’ pàk tài’ ru’ k’iwet, kon y gàwgwajaiñ gi’ião toke nepj wajaonk ru’ riñjië y piãbàt lo ke làmipj 1.- Kyao njàu’ 2.- Kyo tàmpung 3.- Bu’ gsa’aok u njàu’ 4.- Kon gulàijin skwel kyau làgwa 5.- Kon kyao njày’skwela tàmài

riñkiàjà

35 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:32 AM

LO KE T’Ìl RU’ LIEDÌT Ru’ njiuyàt y liedàt kywanàt meje tài Ijiajao, ru’ njiuyet ndudàt liñjia’adàt gwa xñi’iu ts’a’ao nkiwe tsjà’l bàkàng, tujuil bàkàng y kjwa’ant mjie kjant ru’ kywanàt liedàt ndudàt linjia’adàt madat we’edàt bu’ kàpius ts’ànjwa’adàt stànjaon nmjë ts’àmadàt gàljajao Ijiajao, madat gàsuudàt piu’, sa’adàt o si mjài xia’ao Ijiajao mas ndujuy ma t’ài.

36 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:32 AM

Pero si limidàt Iy’iàyàt ya bàtayàt ndujuy madat sàiyàt bu’ nkye’ nmpài gwa xñi’iu y dàteo tjwa’a kywang. Kra más limidàt nkjiuyàt tju’u be’et pjiji’, madat Ijwa’a skàjwa’a bu’ nkye’ nmpài y t’ài pjiji’, I’à’àiky, bàjày ya tàbiaiky nepj Ijaong para biu’ kàt’us.

37 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:32 AM

Si ya niriajao ru’ k’iwet mie’epj nkwa’ant y na’adàt ndujuy Ijajao Ijiajao. Ñiabàt bàjày nkywa gàkywent y nkywa gàrià’is.

Chiñi jià’ miãnt lo ke k’ui biu kàndus kada gnu’ y nepj Ijiabàt.

Lo ke kjwent: Es riñjie ke njiujuiñ o kjwent lo ke nimi ru’ baru’uyàt.

38 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:32 AM

Jià’ ke kàmijiu skwel miant nepj ji’ipj kra Ijiwã, ru’ I’iedàt ke Iju’u ndudàt nepj bay.

Iaot ru’ riñjie lo ke wajaon’ 1.- ¿Miãnt pàk li’i Ikyu’u ru’ Ijiwã y pàk t’ài tjao ru’ piu’?

2.- ¿Kywendàt nepj Ijiabàt más t’ài kywa nipiu’?

3.- ¿Riàsàt ru’ riñjie o k’iwet ke nkwa’ant nkãõ dànweje o k’ius kywa nipiu’?

39 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:32 AM

Riajaot re’ riñjie y piãbàt nepj mang. Tsjàing y nipj nmje es sin ntjão y najay’ lixents y nipj gànjao es Iàkweng nm’aos y nipj Tû nepj biu.

Nàin’ y nipj làe es ni xie ‘epj l’a’aos pero nkyàjàl’ kàntao màka’at y nipj mju’u es tû nepj es.

Piãbit o miambàt: Es kra riñjië ke nda njet nkye’ gànao para nda nmpapj Riajaot runa riñjie ke njàu’ dichos

Na’ao liñjiãs gwa xñi’iu dius làmaipj. Biu’ gnu’ Iàijàing para mejedàt Nipj meje lo ke libia’aky es tàmàin. 40 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:32 AM

Ñiu’ut tsjao pàk xinchjia’ lo ke nepj nkwa’ant y giñjiet nkye’ gànao girià’às kra riñjie

Jià, kywa it kra riñjie y nda làpapj.

Kywa kra it nda dicho.

41 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:32 AM

Riajaot re’ riñjië y ñu’ut pàk xinchjia’ libiajaon’ ru’ k’iwet Balidat liedat limidat meje pàk kywa nmpu’unàn y nupj meje liñkjianàt ne’enàt, kra ne’enàt ja knao lànedàt tjù’ùt biu’ nt’wet “à” por “a” o “a” por “à”, y re’ k’iwet ndu làkàjànàn biu’ kàntapj silaba y sàntjumpj kada nda ñjie ke làtày kon “t” Kjwande ràe’ riñjie’: sapuut sadun gatu gamang talung tal’ang

Sàpuut sàpuut gàtu gàmang tàlung, tàl’ang

madat kywanat, liedat ndudat njedat liñkjianat

madàt kywanàt Iiedàt ndudàt njedàt liñkjianàt

Chiñi ït kra riñjie Ke làmeje “à” y “a” kàntapj silaba y kra ke làmeje sàntjumpj kada ñjië.

42 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:32 AM

Riajaot ràe’ riñjië y ñu’u nduk ndujuy riñjië xkriung ke riat pajaonàn Kyagon ru’ riñjiegàn, xi’iuy limi bali riñjië ke tàsans bàn xkriung pero ndu riat bàpajao. Kjwende ràe riñjie: Lamàes kampan, skwe!, sàdun, Iàpal, màrral, talach, ventan, munisipio Riàsàt kra riñjie ke jià’ kñiu’u kjwande rutsà’ibàt kuà’àx ja làjwejeipj xkriung. NTJÃO GNE’ GUTSÌl’ Biu’gne’ gutsài’ biu’ gne gutsài’ Iàmài k’y màljwapj ya ndàkuàjàn ya ndàmang ya nomás riat limjing.

43 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:32 AM

KJWENT PÌK XIÑCHJIA’ KYAO NMPU’ Kwando nmia’aiky kywa nmpu’ kyao gwa nipj làmung, jing ujuy là’kwent ke kywa li’ïdàt bàlàidàt l’iedàt ke chiñi, pero kwando n’jiujuiñ nm’ajay’, bàlàidàt dàtsà’àidàt nm’ajay, kra dànjejepj, kra ya nipj gàkwedàt, gàtûdàt nkye’ nm’ajay’ ntjûy, n’àu o ximi ga klwe nljaindy gàwajadàt.

44 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:33 AM

Chiñi kyao ya drà’ nkjwande, y Inû’û ke ya kwe bàndwa ntãy kywa nmpu’; porke kwando biu’ nm’ajay’bà ya dàba’ao n’jiujuñ mampj jing ke ya là’mài _____ 70 ó 80 ràñkiàjà, chiñi los ke kywa kwajanàn’ gàsu’ubàt, bï’ïdàt, Ià’kywa’adàt, krajaa bà’àdàt, njedàt, k+jwëpj njedàt, más nkjiuyàt ke li’kyàjàdàt kon l’àedàt xia’ao kàm’us. Nkjwande ya->kywa tàljaindy, o ru’ gàdà’àudàt ke tjwa’adàt mjiu’udàt de xia’ao kàm’us mas konm’a ndàu’ kywa kàm’us.

45 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:33 AM

Riajaot pàk tài’ mie’e kàntapj nxii nk’àix y giriu’ lo ke là’kwent, si ni tsjao pàk k’i’iu’ k’riajampj gsau’, jsà’ juy xi’ii lo ke más li’iajaun’ y riàsàt.

Chiñi mia’at nkye gànao y k’iwendàt pàk ni’i nmia’aik y biu’ nipiu’.

46 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:33 AM

Riajaot re’ riñjië y ñu’ut biu’ nmpu’ ñia kwa’al.

NPU’NÌN ÑKYE’ MBIU’ Ñu’ut pàk xinchjia’ biu’ nmpu’ nàn Nkye’ Mbiu’ y pàk kywa kwajanàn làmài ràmbie’, sànta, nuye, rnu’griuy y kykyay, kada nada nm’e’e es nda municipio y kada nda làmài njàu’, na’an nkjwande kyagu nda làmài njàu’, kyao Imapj pàk kàmijiu nkjwendo làmà njàu’.

NUE

LEO

1.- Kàmak’a’a 2.- Tamasopo (tsu’kante) 3.- Ribia 4.- Alakines 5.- Kàntjwapj O- Kjiãjaut - Laguniyas

San Luis Potosi

ULI

JALISCO

2 1

GUANA

JUTO

QUERET

ARO

VERAC

RUZ

HIDALGO

47 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:33 AM

laut re’ kra riñjië lo ke wajaon’ Riàsbàt njiudàt ru’ piu’ ke làmii kywa nipiu’

Miant pàk xinchjia’ biu’ kàmpu’ pàk k’àmijiu.

Ìt y miant asta pàk Kjwante biu’ nipiu’

48 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:33 AM

lãõt ru’ riñiië Miãnt na’au más làijàing kà m’us làkjwa’at riñjie.

Miãnt na’au kywa màijiu más nyiu’uy, nepj nji’iudàt ru’ ripiayàt y nepj Ijiabàt tju’u t’ïï

¿Riàsbàt kywa màeje lo ke jià’ kñiu’u ke t’ài biu’ nm’au’ Ijië’ë?

¿Kjwa li’ii k’ieng y tàñky kàntàil xkàmiàà?

49 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:33 AM

Ñiu’ut tsjao pàk xinchjia’ dàn’uu y biu’ talung, ït nda kwent kon biu’ nuye nàebe.

50 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:33 AM

Riajao re riñjië y giriu’ lo ke mang. Ru’ riñjie: “Biu’”, “Bu’”. Ndu jï’ïpj nda n’mang riñjie kjwande bu na’au, bu ntjuy, bu’ gàdàu’ bu’ te’e na’au y “Biu’” nà jï’ïpj nda n’m ang biu’ nkwang, biu’ nt’as, biu nt’us, biu druu, biu’ masat, biu’talung Biu’ ñjie “Bu’”, nà jï’ïpj nda nju’ut ñji’iudàt liedàt o njedàt y “Biu”, nà ñjï’ïudàt nmbia’ay y nepj. De adwerdo kon ru’ riñjie ke kuà’ch’ yjià’ piabàt lo ke Iàmiàpj. nmpajal’ naung xià. Na’ao u pàeje’ Ijiwã. gpjài nà ya mjau mpli. Jià’ K’àbieje’ Chiñi

nmpejee’porke kyau ya lagwa ius. pagas nà ya nàguu kànte.

mjampj Jià’ ya kjiwa’ay

nda u pàk nm’a.

L’we’epj njàu’: Es riñjie Ikià’ pero nupj Iàju’ut na’ao nda riat làmàng bu’.

51 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:33 AM

LIMII PIU’ MJÌI NJÌU’ XIIY Y XKRIUNG Limii bàlài piu’, kada nda nmpu’ làmài njàu’, kyau Imapj ke jià’ nipiu’ kjwande làmài njàu’, limii piu’ ke pejenjàu’ lo ke limii biu’ kàmpu’ o pàk xiñjia’ o ximi pejeexia’ao nñjie xi’iuy, kjwande “Tamuin” en tenek tumin, “kàm’us nkye’ tàmàin”; “Tampico” en tenek pik’o es druu, “kàm’us nkye’ drudàt”, “Tampaxcl” en tenek Tampaxal es nkye’ Ijiuu, o porke l’kyû’û gàkyung, “Copalillos”, limii Ijiwå “El Maíz”, gàtûng “El Nogalito”, nkye’ k’iãã, “El Mezquital”.

52 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:33 AM

nkye’ skàjwa’a “La Palma”, n’e’ts “El Puente” nuye nt’we y kànkye’epj kwajadàt l’iedàt “EI Kañon”, nkye’ gàjui’iu “El Junco” nkye’ gàjuàjà “EI Sabino”. Kra ndu làmài ñjiu’ de l’iedàt ke dmàing gàkwajàdàt komo gmayàt Ignacio López Rayón: bàjày chiñi stàpel’ biu’ kàm’us Rayón y sàibàn ràbiaa, kjiajaot porke nibijiu nda kàgwe’ent njàu’ Lus de Cárdenas bàjày stàpel’ kárdenas, Los Orozco Porke kwajadàt l’iedàt ke nàjày kàmpiay njà’àudàt. Kra mas limii ndu peje njàu’ ntjuung porke nàjày ntjuung ke mjang ru’ I’iedàt ke kwajadàt biu’ kàmpu’, kjwande San Francisco, San José San Antonio, San Pebro, San Juan, San Nicolás, Santa Isabel, San Andres, Santa María, San Diego.

53 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:33 AM

Riajaut ru’ riñjie ke nkwa’ant biu’ nk’àix y kwando ya k’àgwa jaiñ’, miãnt y riàsià ru’ ñjiu, piu’.

Si gwa ni tsjao nàriu’ lo ke mang biu’ nk’àix, kwe kra chiriajawt y iãt re’ riñjië ke kut’ch’ 1 - ¿Pàk l’ïjïpj biu kàmpu’ ma’aiky Iyjii?

2.- ¿Biu’ nkye’ gàkyung bà pàk l’àïljïpj?

3.- ¿Nkye’ skàjwa’a bà pàk njàu’?

4.- ¿Nepj ñjiebàt xi’iuy nàjày stàpel’ Tampico?

5.- ¿En Tenek pàk ma àijàpj biu’ ñjie Tampico?

6.- ¿Jià’ K’ñiû’û nda kàmpu’ ke là’mài njàu’ kon ñjie xi’iuy njiu’usbàt kywa?

54 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:33 AM

Chiñi: ñu’ut tsjao pàk xinchjia’ lo ke ñiabàt nkwa’ant y riàt’sàt lo ke k’àñûû ke limi biu’ kimpu’.

55 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:33 AM

Jã tsajaong mjao swa’ nipj xiljiaiñ es si kjujuiñ pàk li’ii I’uik kyao y nipj ntju tû nepj es. KJWENDE BU’ LÌIJÌIN KÌNTE Kikyaja’ch’ lo ke Dius l’ank’y nixie epj nepj K’àriajaumbàt ru’ liedàt, pero si kju’u yudàt kon dijiunk’; no nàxiao’ jamás lo ke k’mài. Ni nepj làmjunkj na’ao si nepj niyuu; y jià’ ni nepj nàmi tk porke k’àmjao. U ujuy skwa pa’aiky, ga ke niyuu o nchjiapj mjao. Na’ao nda làtsjapj nmjao y ke sànu’udàt nipj judàt Dius. Yut si kju’u nkjwande bu’ làijàing kànte; ke siempre ja’aonàn injao k’ñiel’ ke jwao’ bu’ grwa porke u n’yiu Riajaot Mejey riu’t pàk tài y jià’ït biu’ nk’yàix lo ke jià k’à’iu’. - Nina’o pàlàju’u rwa si nipj peje pjiats - Biu’ druu más miñkywang, liñjiãodbàt más sà’guï’ts’àt. - Kwando nkywampj tsu’u, kànte peje.

56 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:33 AM

Riajaot re’ riñjie y k’iriu’ pàk xiñchjia’ K’IKYUUNG NIPIU’ Kwando li’ii nmpa ñu’unàn meje pàk na’aut rinkywe kàñjiupj kjiãjãot Na’udàt mbia’ayàt nmpài, pagasàt basadàt, kjiwa, nmpàidàt gpjài kra mas nebàt; bàjài nipj mjao nisa’aonàn nkywe pàk dàmiut si ntsa’aonàn, ngwajañàn jûy ngûnàn blu’ nkywe. Nkjwande kwando nda juà’àñ nu dàmiût nda kwaJao n’deng gànao nkywe ximpiuupj n’àjàiñ por ke si tsjao biu’ xkyay’ jûy gunao nmpu’ y si nda gàñ’jiû na’au dàjwaiñ nkywe gàlyjiejepj tamàin o gàch’ieo’ n’ius nkwang.

Si nda nasa’ kwando ya làmajaiñ’ juy lànsampj nkãu kàtsjã, para kwando lànjàiñ, nin’ma nkywe y guna’ut xia’ao kjiajaut o làmaa nkye’ mpài, mant tàtunànt biu’ nmpu’nà’n. 57 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:34 AM

Iãut ru’ riñjië loke wajaun’. 1.- ¿Jià’ k’àñiu’u pàk bàjày nipj Ijung nmpu’?

2.- ¿Pàk bàjày tà’juu’ kywang?

3.- ¿Nepj kywambàt tàijàu’?

4.- ¿Nepj t’ïï kon ru’ kywang ke tàijàu’?

5.- Kywa nipiu’ nepj kywambàt Iàmii?

Ñu’ut na’ao ujuy más tung ru’ kywang y na’ao nipj tung, piumàt n’lius.

58 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:34 AM

Ñu’ut lo ke nkwa’ãnt y iãot lo ke wajaun ru’ riñjie.

1.- ¿Miãnt k’sau’dàt nlgyuyet kywa ma’ayàt?

2.- ¿Miãnt nepj njïu’ bu’ nyu’uy?

3.- ¿Na’ao ujuy más nu’u pàk li’i Ijyû’û l’jiwã

4.- ¿Na’au ujuy Iàgwejet n’ius nkwang kywa?

5.- ¿Na’au ujuy gmajaiñ?

6.- ¿Na’au ujuy kywa Iàgwejet ru’ ñjiãjãy’?

7.- ¿Jià’ kñiu’u na’ao ujuy l’uïjï, stài, ch’ià’, pjïjï’, stài, pjiuju, Iàmes?.

59 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:34 AM

Ri’ÑIWEJE’ LAMAKE Mjampj ru’ nkyu’uyàt dmàing, bà sau’ nipj li’ïï bali riñweje lamake, nupj kjwande chiñi ya meje pàk li’ii asta ri’ñweje’ kàmiun ru’ nyu’uyàt ndudàt mjapj nixie’epj ñjiûû njày’ dànweje’ asta pàk kwajadàt, pã’k chiñi ya liñjià’àyàt grà’àyàt kon kàmiun ru’ k’iày k’àm’us l’à’àiky Iyjiwã, pan, kokas, pi’int, kjià, Iyjiu, dàpay y kra más balài nepj. Si limii ripià kàm’us njày nt’us pejenàt l iedàt madat xiã’ão kàm’us, madat ntaundàt o bejent rik’ià’àiky, kwe kwe’edàt kon nàjày na’amp nt’us, y ni tsjao pàma’ai Ijeje’.

60 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:34 AM

Nikjwande ru’ nyu’uyet kjwent ke dmàing ni tsajao pàljiàdàt kàm’us porke Ijà’àunàt xkrinàt y chiñi meje na’ao Iàijàng kàm’us porke ya tju’u xkriung, madat kjwãl’ k’yàx y kjwã’ãt, tàl’iajao kon l’jïàï xpiaa tàe’e Iàimpj y los ke nipj Ijiàdàt ndudàt l’u’ gàntão nepj mjang, ndukj mjài telebisión nju’u nepj limii màeje pàk. Dmàing kwando kàntapj gàma gàn’eje biu’ lamake bàjày ru’ I’iedàt mjao kjûà’, chiñi ya mài, porke ya limidït bàlidat kàmiunàt; lo ke si gwa na’ampj kjûà’ los ke mjàidàt biajal’at, mie’ebàt o kjiwa biajal’ ndukj kjûàdàt pejedbàt nmbieje’, ru’ I’iedàt kwa rànkãpj y ru’ l’iedàt ràm’us ndudàt kjûà’ para tànajanàt de rànkãpj nkjwende Pero ni tsjau.

61 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:34 AM

laot re’ riñjie lo ke wajaon’

1.- ¿Nduk ndujuy riñweje lamake ke ni’ii kàntapj?

2.- ¿Nepj mbia’aibàt kàntapj dàpejembàt nmbieje’?

3.- ¿Chiñi nepj ndujuy pejembàt mbieje?

4.- ¿Chiñi nepj kàmiumbàt liñjià’yàt kywa nipiu’?

Riàsbàt ñjiu’ru’mbia’ayàt ke pejedbàt nmbieje, kàmiunàt, dànweje ke limii kywa nipiu’. 1.- ________________________

8.- ________________________

2.- ________________________

9.- ________________________

3.- ________________________

10.- ________________________

4.- ________________________

11.- ________________________

5.- ________________________

12.- ________________________

6.- ________________________

13.- ________________________

7.- ________________________

14.- ________________________

62 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:34 AM

Riajaut ru’ ñjiu’ piu’ ke kunabàt kuà’àch kjwande Kàgàtumpj

Ntao Kàlus

Kàntjwapj

kàgàmu’upj

kàjwão

kjiãjaut

Ràbiaa

Nkye’ Gàkyung

kàngk’a’

Kànte kyuy

Dnwa dànweje’

kàmpu’xiuy

Chiñi kwe kra riajaot y mibàt snuu pàk xinchijia’ ru’ riñjie mba’aut y mujuye njàu’ kàmpu’. Kjwande re’. 1.- Balidat l’iedàt madàt Xijiang. 2.- Kyao làgwa kàgàtumpj 3.- Mdudàt madàt gàtsju’u kjià’ me’e kàgàmu’upj 4.- Ru’ I’iedàt de nkye’ Gàkyung ndudàt ya mjài basaa. 5.- Nteo’ nà’u’ ke chiñi Ru’ I’iedàt madàt kjiajaot Chiñi jià’ it kyk’yay ñjiu piu’ y rnu’ riñjie nmba’aut y K’àmujudbe Kon ru’ ñjiu’ piu, kjwande ch’i’ibàt xinchjia’.

63 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:34 AM

Ñu’ut tsjao pàk xinchjia’ ru’ nepj nkwa’ant y miant nepj ji’ipj kada nda.

64 4455 pags 33-64

23/2/04, 10:34 AM

Ñu’ut lo ke nkwa’ant y riájaut ru’ riñjië BIU’KÌNTE Biu’ kànte nà kweje’pj gmaiky y màeje nepj ji’ipj para nda njao’, ntajan’ skàmjà’àt, nàgwa’aly ntse’edàt nmbia’ay, nsàiñ kàntao, ntãa chii’, xiljiã, ch’ià’, nda’auts ljiû’û. Kwando li’ii mjao nkyàjà nu mikyee kàba’ao ma rà’àut gute y kon nipj nu mikyee y kàba’ao maang biu’ nmpa juy ràu’ biu’nmpu’, ràul’ biu kà’pius jûy pugàn n’àu. Biu’ kànte nà nda là’ju’u làmkàjà’ kà’pius, dànjã, kàntsaa, kàt’ãa; Ià’mài kà’pius l’we’e mjao kàjway’ y làmà’i, jûy kjuàjà. Biu’ nàpiu’ pàk jià’ kàmijio, miant si làmài kànte, pàk bàjày limii, nepj Kuà’k’àn.

65 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:38 AM

Riajaut re’ riñjië DÌNWEJE NIPIU’

Dmàing bà nina’ao pàmapj ke nà’ài dànweje para njty kàmiun, ru’ nkyu’uyàt ndudàt xiao’ nju’u dànweje’ ke li’ii nkye’ nmpài, nkye’ gàdu xiao’ Iàju’u njûjûiñ nme’epj, nmpajal’ y l’iedàt ke kju’uts, y si mjang nm’adàt kàm’us bà riat Kàmpu’ o kon biajal’àt. Ru’ I iedàt bà ni tsjao kàjuay madàt, nûpj kjwande chiñi meje na’ao maa ràm’us o madàt tàe e làjàimpj. Si ya niriajao ru’ riñjie chiñi it y miant nepj nmbia’aibàt pàeje’dit mbieje’ o pàk t’ài bàeje’ mbieje’ ru’ I’iedàt kwando madàt uà’àyàt.

66 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:38 AM

Chiñi riajaut re’ riñjie rwaja’ njàu’ ke kàrnu’ ma nàun’ chiñi, Nteo’ y Pia’a. RWAJA’ NJÌU’

CHIÑI

NTEO’

PIA’A

Kyao

N’wajao Nk’àix

Nà’wajao Nk’àix

gwa N’wajao Nk’àix

Jià’

Riajaot Nk’àix

Niriajao Nk’àix

mandajao Nk’àix

Jiàk’e (2)

Riajaoyet Nk’àix

Niriajaoye Nk’àix

gwa krajaoye Nk’àix

Jiàk’àn (+2)

Riajaonànt Nk’àix

Niriajaonàn Nk’àix

gwa Ndajanàn Nk’àix

Wajao Nk’àix

Dà’wajao Nk’àix

ma Ndajao Nk’àix

Kyaogwe (2)

N’wajaoye Nk’àix

Nà’wajaoye’ Nk’àix

gwa krajaoye gwa Nk’iix

Kyaogon (+2)

N’wajaonàn’kk’àix

Nà’wajaonàn Nk’àix

krajaonàn Nk’àix

Uye (2)

Wajaoye Nk’àix

Dà’wajaoye Nk’àix

maye grajaoye Nk’àix

Ndudàt (+2)

L’ajao k’iàix

Dàl’ajao Nk’àix

madat grajadàt k’iàix

Jià’ ya niniu’u, chiñi it kra rwaja’ riñjie “ntão” kon rnu’ ma gàkywent chiñi, nteo’ y pia’a KWAJA’ NJÌU’

CHIÑI

NTEO’

PIA’A

67 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:38 AM

NJUMTEJEL’ MIKYEE Limii bali piu’ ke kwajadàt ru’ kyu’uyàt ndujuy nju’u pàk li’i I’kyejel’ mikyee meje pàk kuajadàt xkià’àdàt nmjang nmbia’at mikyee, biu’ mikyee Ijejel’ kwando ya mang nmpa kxuba’ao ma y rà’àut gute, ràu nmpài, nàkwang, xià ru’ nebet nmbia’ayàt tûdàt ntjûy y meje nepj limibàt. Kwandoya nju’û bàjày xiñchjia’ ru’ nyu’uyàt jûy ma mjanch’àt balidat I’iàyàt, kià’àdàt, kywanàt y nkjiu yàt, ma ndwa’ biu’ ntjung “San Isidro”, para nl’jiejel’ mikyee, si mjàidàt gànwadàt ba’jaudàt y kjà’àmpj nt’wa; bàjày ma ndwa’ nkye’ dànweje’, nkye’ ñjiwã, nkye’ dànjã, nm’ek’àt gnu’ ndwa’ y dàgujun’ bàjày ya nu mikyee o njujuiñ nuye ornu’ gnu’ bàjày ya nu màkài mikyee. Limidàt nyu’uyàt ndwa’ biu’ ntjung nm’ek’àt gnu’ y dàgujun’ nju’ut, y tsjãspj nmbi’i kywang.

68 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:38 AM

69 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:38 AM

Riajaot y ñu’ut lo ke nkwa’ant

NM’A’AIL Mjao nda làgwa’a’il m’ek’àt nkyàjà nm’ao’ gàmpiu, nm’aoiskàjwa’a nm’ao’ kàlus, nm’ao xiljiain y ru’ más miao’ Bàjày nda mjao gundàu’ Iàntã xikyão, Iàntã xiñjiày’ Iàntã skàn’e y làntã bàkwa. nkjwande nda làntã chii’y làndent skànjàpj.

Iaot re’ riñjie lo ke wajaon’

¿Nepj nm’ajabàt t’ài kywa nipiu’? ¿Jià’ ksao’ ma K’ibia’ail nda nmpiay’? ¿Nepj nda l’ài mat gànu mikyee? ¿Jià’ kywa nipiu’ xie’epj bàjày ya rà’àut gute? ¿Pàk gi’inàn gikyunàn ru’ gute mat nimàrà’àut?

70 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:38 AM

Riajaut re’ riñjie NDA LÌNTUNG KÌNTE Biu’ kànte li’iajaon’ ke nda Iàntung nmjao porke kon nàjày ndàu’ nda l’e, Ijiû’û, nmbia’ayàt, stikywang, xià, nmpài, pero si biu’ kànte nintunàn nkwande nda làgwa n’àing, peje balí nepj sànegan y mujuye dàn’àing, ru’ dànjã ke tsunt ma ràpius, ndu nupj mjao njao’ nda nepj nej’pj xk’yay, sàljajan’, stikywang, bàtayi xpia, porke nda jwao’ biu’ kànte y ligwa n’àing y kwando dijiu nu mikyee nkjwende pejent bali xk’yay, piày mie’epj, piày biu’ kàpius y kwando nda jwao’ Iàgwa n’àimpj n’mao, por eso gàtsjaodàt stikywang, ru’ gsa’aodàt nda tsjàipj ke nda làmàinñ’ biu’ kànte ke nda njao’ o linkwe’elpj kloro mat gàtûû n’upj kànte. Nkjwande ke nmjan mejedàn ngàtunàn biu’ kànte y nupj dàmiut nda kwajao n’na’at riat spajo, si no lo ke nkuà’ànàn nàjày xiao’.

71 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:38 AM

Riajaot re’ riñjië. KÌRNU’ MA LIBIAJAON’ BIU’ BÌNTE Nkjwande biu’ kànte kwando li’ii nmjao nmtsee bàjày Ià’miaiky y li’ii gusàii; kwando li’ii nmpa, bà li’ii klie’el’ kànte y kwando nda Iàmàiñ’ kànte, bà pjun ñjià, bàjày nu’untn ke kàrnu’ ma libiajaon’ biu’ kànte. Ñu’ut lo ke ñiabàt nkwa’ant; y ñjiusbàt njàu’ kada nda pàk l’ui libiajaon’ biu’ kànte.

Chiñi ñu’ut pàk li’i nda làju’ut sànta o nuye nebe. kwando kyaogon tàju’udàn ñjiu’ nepj tàguàmbàn ñjie “Biu”, si es sànta o nuye nebe kjwende’. “Biu’ nkywang talung”, “Biu’ nkiiuy talung”; si es nuye nebe: “Biu’ nuye druye” “Biu’ nuye pagase”. Chiñi jià’piabàt re’ riñjië “Biu”. Npajal’ naung xià. gpjài jwao’ kinte. nuye nme’ebe nauntse xkjiwe. nuye tatuntse masuye. maye rànuye l’eye. 72 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:38 AM

Riajaot re’ riñjië Kwando tàjudàn bali nepj, nebàt, o l’iedàt ya de mu kunio mabàt bàjày ya kada ñjie liñjias “Ru’” kjwende re: Ru’ rnu’ udàt pagasat kwajãdàt kàñjiupj nkjãjãot. Ru’ griyàt l’iedàt riat kwajadàt kàt’us. Ru’ rnu’ pjuju ndujuy kyao dàbukj. Jià’ chiñi piabàt re’ riñjie kon ñjie “Ru’”. ¿Na’ao

liumbàt njaon Ijiwã? kyk’yay gà’unàt ndudàt ya kyà’àdàt. ndu kyao rk uàx

Jià k’mài bali Kywa limidat balidat

xkimjing. skà’àidàt.

Limili balí riñjie ke kyagon tàiu’adàn, pero nupj nunàn nepj njiu’ kada nda “njiu’ nepj” kyagon kon xkriung sàibàn sustantibos. kjwende re ñjiu’ nepj: Nt’us, làmes gatu, nka’, dagwa’a, druu, talung, nmàis, xiljiwã, nkwang. Jià’ chiñi riàsàt ñjiu’ nepj y mbia’ayàt

73 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:39 AM

Riajaot re’ riñjie nmba’aot y ñu’ut na’ao ujuy nàin’ kada njie. Ru’ l’iàyàt skwelàt ndudàt ljao’ kànte kàmàiñ’. Ru’ nkjiuyàt l’iàyàt ndudàt l’àung kàbiaa. Naan u làmàiñ’ kànte. Gsao’ u mang ke ngàtunàng nmjao ru’ gute. Si ya niriajao runiu riñjie nmba’aot chiñi iaot re’ kra lo ke wajaon ¿Na’ao ndujuy Ijao kànte kàmàiñ’? ¿Na’ao ndujuy l’àin kàbica? ¿Na’ao lÏmÏiñ’ kànte? ¿Na’ao ujuy pajao’ gusàii? ¿Na’ao ujuy màng ke ngàtunàn ru’ gute?

Nda ñjie o ru’ riñjie ke mang na’ao nepj l’ui, iaot re’ kra. ¿Nepj dàt’ài ru’ I’iàyàt skwlàt? ¿Nepj dàt’ài ru’ nkjiuyàt l’iàyàt? ¿Nepj d U’ui naan?

Nda l’e, nda nm’a’ay o nepj: ndujuy t’ài ru’ Ijiajao. 74 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:39 AM

KYUNT BIU’ KÌNTE

Ya gà’wepj bàndwa tàkwendàn ke nda mjao làntung ru’ gute, kyaogon tàmàinàn ripius y mu’ut kànte bàjày nmjao Ijuun y kyaogon nkjwende nmjao Lo ke l’ui bu’ na’au: riñjie ke na’ao nepj l’ui ntjajao Ñu’ut lo ke nkwa’ant y na’ao ujuy mas Iàna’at gate gàpiumpj nda kàlus. (X) y na’as mas tûng u mài.

75 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:39 AM

NMPU’UNÌN PÌK KWAJANÌN Kyaogon kywa nmpu’unàn pàk kwajanàn nàmjao mànàn pero nkjwende ngàtunàn nmjao y ximi ntunàn kyaogon tijiànàn tibian’àinàn. Kyaogon biu’ nmpu’unàn nà Iàmài gnu’upj kwando ntejen’ nàkwang, ntejen’ nmpài, biu’ kàmpu’ Ijiàtxit, tunt kyung, bàjày ya biu’ gàm’ao ya nipj Iàpjung jiaong, ntãrodàt Ijiaiñ ndejenàt nmbia’ayàt nmpài y nmbia’ayàt kàt’us nmjao nàisbàt n’wadàt. Kàmjiampj làijàing gnu’ gwa xñi’iu, nmpa m’ek’àt gnu’, libiajan, li’ii xkimiàs, nu mikyee, Ipji’idàt ñwe, libia’ayàt ñwe, nujun’ ginkyuu, li’ii nmtsee, kwa’at gusàii, limiaot y ndujuy re’ meje làmài biu’ nmpay’ y’nina’ao nàju’u ntumpj.

76 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:39 AM

Pero kyaogon ya kywa kwajanàn tànàinàn ke njembin y ngàtunàn lo mas ke tàju’unàn, ni ntài’iudàn kywan kyà’àt porke ndujuy pa’at mikyee, nda ninjen nkyew, nuntûdàn ru’ bàsadàt, skàlu’udàt, nmpàidàt gpjài, kjiwadàt Ijiu’udàt, Ijiañàt, porke ya bàndwa tjunàt ru’ nebàt. Biu nmpay nt Iàmài gàmao, kànte, gnu’ y bàjày kyaogun tàju’u’unàn kwajanàn. Biu’ nmpu’ Iàmài piu’ nmpia’an, bàpaa, bà’u, nkàijàil’ y mpia’aos.

77 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:39 AM

lãõt ràe’ riñjië ¿Nepj njiu’ ru’ riñjie ke nàriajau?

¿Nduk ndujun miao’ ke mas nu mikyee?

¿Nduk ndujug miao’ ke mas li’ii gàmao?

¿Pàk n’uiàn ngàtunàn biu’ nmpu’unàn?

¿Miant nàep limii más nipiu’?

¿Nepj mbia’abàt mpài limii kywa nipiu’?

Riñjië: es nda nxii nk’ix ke nkwa’at o kuà’ch’ 78 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:39 AM

Riajat ru’ riñjië y iãõt. Kyaogun biu’ ñjiegàn nà làmài bali k’iwet kwando nda nàin’ jã làmba’ao biu’ ñjie, bàjày tàju’udàn aa, ee, àà, ii, uu, oo. Kjwande ràe’: gàmàt, taat, limii, druu, mikyee ¿Chiñi riàsàt nduk ndujuy riñjië ke peje ru’ k’iwet mba’aut?

Nuye nt’wet i’ãot nda ñjie,jià’ ñu’ut tsjao y ji’isbàt o riwesbàt kon sàl’we nkwang Ribiaa

Riñkyuu

gàmàà

àà

sàl’wee

Pàà

ddruu

àà

naan

taat

nmpaa

gàñkyuu

mikyee

li’ii 79

4455 pags 65-96

23/2/04, 10:39 AM

Kon biu’ ñjiëgàn nkjwande li’iajaon’ nda l’ài Versos nmjao spàja’uts, kjwande nñ’ia. DRWA’ Kyao kàgwa nkye’ gàkyung y dàguy nmtsee skàgwa xijiang bà nkjwande stàguk nmpaa stàkajao nkye’ kàntjwapj stàkuàjàk mikyee juy tsàkwepj tsàgwa skàpaa ribiaa. Riajao biu’ Verso y jià’ nkjwande chiñi it nda si nipj kàju’u xibàt gs’àao’ Ke làma’k’et

K’iwet liñkjiande: Es kwando nuye nt’wet linkjiande kada ke tài nda ñjie mpa’au. 80 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:39 AM

Ñjië xi’iuy nkjwende limi riñjië nmba’aut y làmujuy’, kjwande ràe’ kyao nipj làgwa nm’ajao. Ndudàt nipj gàm’adàt Ijiajao. Kwando nda là’mujuy’ ñjië nmpa’ao, nda làmàimpj nipj Ñu’ut pàk xiñchjia’ y miujuiky kàkyai riñjiö nmba’aot. gwibat, nipj.

Chiñi jià piabàt lo ke làmiàpj re’ riñjiö ke nepj wajaon’ mia’at ke re’ riñjie nda làmujuy y làmàimp nipj. Jià’

Iàgwa k’àmeje kànte.

Ndudàt Pia’a Kyao xñi’ibàt Nteo’

madàt gàljwa’a xiljiwå bàndwa taat làgwa kàtajao ljiajao. nànaong nda nmje.

Riñjiö mba’aut: Es ke peje bali riñjie ke nepj màng. 81 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:39 AM

Riajaut re’ riñjie y iaut lo ke wajaun’

RU’ PIU’ Nàmanàn ke limii piu’ nmpia’an, nmpia’aos y bàpaa; nkjwende li’ii piu’dàmpu,dànwa, dàjwajan’, dà’wa, pero meje ru’ piu libia n’àing kwando nu mikyee peje meje ru’ jiaon y mas si nipj limii nmpài y biu’ gàm ao nkjwande juàjàiñ’ y làpài iut

¿Pàk xinchjia’ biu’ njaon biu’ nipiu’ pàk k’àmijiu?

¿Biu’ nipiu’ pàk k’àmijiu bà nkiàjàl’o nm’u?

¿Nepj ji’ipj nda nàkwang, kjwa nmjan ke nda mjao làntung?

¿Nepj Ijiu’ubàt Ikyu’u kywa nipiu’ miant?

82 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:39 AM

Ñu’ut lo ke nkwa’ant y miant nepj làtsjao kada nda na’ao.

Miantpàk xinchjia’: Es ke nda làmang pàk xinchijia lindwet o likwent nda npej, nm’a’ay o l’e 83 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:39 AM

84 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:39 AM

KÌINTE; KÌMPU’ Y GNU’ KÌNTE Meje biu’ nmpu’ Iàmài kànte, per nupj meje kàjwao nda njao’ limii kànte Iàmài Ijius, bà nipj kàjwao, kyaongon xiao’ jwa’aonàn biu’ kànte ke nipj Iàmài Ijius. Kànte ke nee kàntao nmpay’ tsung dànjã, nkywampj ke mu’u Kàpius, kàtã ndu nipj Iàmài Ijius; lo ke Iàmài Ijius bà mu’ nasko Imar. kyaogon ndà’àudàn porke jwa’aonàn kànte, ru’ Ijiû’û nkjwende y lànkuàjàl nàkwang.

GÌMAO Gàmao y biu’ kànte libiaye mat kyaogon gànki’iudànmjaoy ru’ Ijiû’û, pero kwando li’ii mànàis gàmao nkjwende Iàtàijiu’ kywang, sà’à k’ius, nmjao sài i’uii y kon mujuye mikyee nkjwende.

KÌMPU’ Biu’ kàmpu’ nkjwande nàjày pa’aigàn kwajanàn porke biu’ kàmpu’ bà Ijiàt Ijiû’û nkjwende Ijiwã, dàpay, kjià’, Ijiu, miujuy’ nmpài, xixiung, singài’ y dinkyay, para nda n’aong y ru’ nmbia’ay nkjwende bàjày nmjài xià y nmpài nkyejen para ñjianon.

BIU GNU’ Biu’ gnu’ nà kwe’epj nmjao pa’aigàn kywa pàk kwajanàn, porke si ni nxàmài gnu’ kyaogon ni nàju’unàn nepj ntsjaonàn, kàmpiujun’ nda ninju’u ntajao ntjajao, ru’ Ijiû’û bà nindà’àt.

85 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:40 AM

Riajaot y guiriu’ lo ke mang y miant loke más li’iajaon’ kada nda, ru’ griuy.

Miant kywa nepj l’ui kada l’e ke k’ñiu’u.

86 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:40 AM

Riajaut re’ riñjie y ñu’ut lo ke nkwa’ant NGÌTUNÌN BIU’ KÌlPU’ Si kyaongon mànàn ntunàn biu’ kàmpu’, nmjao ngàtû’ûbàn xià, kywang, dànas, gànjwã’ ch’iaung, kyung, mat kon ya guntaiky ru’ skàmu ninjempj ru’jiaon ke làmeje kànte y biu’ gàmao. Ru’ xkyay nkwjwande nmjao nda lisã’ãont. kle njumàkal’ ru’ xñie’es, ru’ bàtay ru’ k’iàx, ru’ xpiaa y lo ke nda naong.

Ñu’ut tsjao biu’ nk’àix peje balà riñjie ke tà’àlpj bàkàñkyepj o kon Iàtài nda ñjie. Kjwande re’ sà’we’, I’uà’, ru’, re’, k’iàix, nm’ao’, gànjwa’ ¿Jià’ kliuu kra riñjië ke peje (´) riàsàt kywa?

87 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:40 AM

Chiñi riàsbàt nji’iudàt lo ke ñiabàt nkwa’ant.

lãõt re’ riñjjë lo ke wajaon’ ¿Pàk ngà’uinàn ngàtunàn biu’ kàmpu’?

¿Pàk ngà’uinàn ngàmanch’àn ru’ xk’ay?

¿Nepj ji’ipj biu’ gnu’?

¿Na’ao ujuy l’à’àix nmpu’?

88 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:40 AM

Ñu’ut lo ke nkwa’ant y riajaut biu’ kwent BIU’ NKJWA Y BIU’ DÌN’UU Biu’ nkjwa y biu’ dàn’uu, dàmàing bà dàñu mujuye y kàmjiampj biu’ njwa njày’ kànjwa ma naong kjià’ gàrbans gwa xñi’iu, xñi’iu ma y bu’ nmjiu’ kànjwã dànuu ru’ rikjià’ dtswe’ent nkjwa. Gàma dà’ujus y dànuu ke njày’ nkjwa y dàn’uu; komo ya nu’u ke ma liriajaoye kra bàjày nximpj gànao bu’ na’ao, stàkwã nda dàn’uu kon xkimià’à nmjao nmpient y stàma’ai nkie’e kànjwã nda dàteo’ y biu’ nkjwa, gwa xñi’iu gàjwa’al nkye’ nkye’ kànjwã y stànuu ndàràma’ai biu’ dàn’uu y dànkwao’, pero nipj dà’wão, juy kwe kra, nkjwende nipj stà’wão, bàjày ke biu’ nkjwa juy gàntsweng gàma dàjuà’àt, kàntapj sàljà’àt dàgwelpj skeàn’e y biu’ nkjwa dàsàipj, kjwa chimia’aotk skà’ai, kwe kra stàjuà’àt kon skàn’e sàjweo, nkjwende stàgwel’, stànajainky y nkjwa’ bàjày stà’ui, juy tsànku’us kon nda sànjajaiñ sàjweo, bà nkjwende, biu’ nkjwa siàmàng, chiñi Iàtsu’ulk, stàtsu’ul bàjày ke ya biu’ nkjwa dàmàà, bàjày biu’ dàgwel’ ya nipj dàju’u nkiàjàn, ya con tsjao dàtsja’aot gàma bu’ nmjiu’ kàjwã dàkuàjà biu’ nkjwa ya nmtû. Kwent.

89 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:40 AM

Si jià’ ya niriajao biu’ kwent miant na’aodàt ndujuy ne’enàt re’ riñjië. ¿Miant na’aodàt ndujuy nenàt biu’ kwent?

¿Na’ao ujuy mujuye biu’ nkjwa?

¿Pàtk bàjày njày’ biu’ nkjwa?

¿Nepj dànaon biu’ nkjwa?

¿Nepj d’ui bu’ na’ao para ntû biu’ nkjwa?

Chiñi jià’ kywa it nda kwent y mibàt njàu’.

90 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:40 AM

Riajaut re’ riñjie y iaut ru’ riñjië lo ke wajaun’ MEJE NEPJ LÌMÌl KÌMIA’AY Meje nepj làmài kàmia’ay kwando làmjing pelota, kanikas, trung, pirinola, baraja, lotería, kàñjiejepj, ntjajao, ntaont, kwando nda ma kichjiao stikywang y bali nepj mas limi, nkjwende bàjày kwajanàn nmjao ximi gàbiañàn.

¿Nepj jià’ mas ne’enk ntàmjàing?

¿Ksa’aodàt gàmjànàt Ikià’àdàt?

¿Nduk ndujuy kàmia’ai ke làmài?

¿Nepj es biu’ kwent?

91 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:40 AM

92 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:40 AM

TÙÙ NM’AO’ Kyaogon kywa nmpu’unàn pàk kwajanàn, gwa na’amp limi nepj tàkwa’asàn y tà kwajañàn, kjwande lo ke kywa nmpu’ Itsjiao, kwando tûû nm’ao’ balidat l’iedàt njiuyàt y l’iàyàt juy ma ntsint o baiñky xpia, mat biu’ nepj pajay’ nm’ao’ juy lànjeng y si màjàu nda ntjuy mieje, u nipj nmjao nàlàijàin nm’ajao’, porke là’gwa n’àing, si ru’ t’iedàt nmjàidàt nmbia’ayàt kjwende nmjao gàljiung, si nmjài Ijiu’u y gwa bàndwa tunt nkjwende gàtwejent rinkyung. Para ke nda ntjuy mieje ninepj nà màipj làntàjà sàkjuy dà’wa, ru’ nmbia’ayàt ndu njwende njumsu’usbàt kon skwa’an dà’wa bà nmbiabàt, ru’ Ijiu’u ndu njumjepj skàmjà’àt dà’wa bu’ nmpiu o rixiempj. Si nda nin’ài nda ntjuy làka’ ndày y si gàmung, Ià’ài kne kusajaiñ o xikyao kàung.

93 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:40 AM

Riajaot y kiriu’ pàk tài’ Nk’àix y riàsàt ru’ riñjie ke más li’iajaon’.

Tàmiaxkànt nuye o rnu’utkàn l’iàk’àn y mianànt nepj tà’uik’àn kon tûû nm’ao’ kywa nipiu’.

lãõt ràe’kriñjië y giriu’ nep wajaon’. ¿Kwando tûû nm’ao nepj k’ui ji à’?

¿Kjwa limidat l’iedàt kwando tûû nm’ao’ bainky xpia?

¿Kjwa nda ntjuy mieje tàjà sàkjuy dà’wa?

¿Kwando tûû nm’ao, nda nmjao làmajao’ nm’ao’ o mài?

94 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:41 AM

Riajaut lo ke mang ru’ riñjie, ìt kra ke peje (´) Biu’ nñjiegan xi’iuy nkjwande làmài kra riñjie ke ta’aolpj, porke tàguimbàn nda nt’wet (´) ke Iy ch’in y kada ñjie peje bu’ kànkye’epj o pàk tài. Kjwande re’: Peje bu’ kànkye’epj

Pejepàk tài ñjie.

- dà’wa

na’ao

- bu’

kwa’

- Iych’in

nm’ao’

-te’

nka’

- xi’iuy

nt’wet

- jià’

nipiu’

Chiñi iãõ ràe’ riñjië, piabàt lo ke Iàmiàpj Biu’

naong pagas basàix l’iedàt

Nteo’ bà gtû

ndu kwajadàk xijiang y guy dàgujun’

Mbieo’ u ma grày’ nda

para ntaong ljiwã

Miant nepj limi kywa Biu’ xikyàl

lyjius. 95

4455 pags 65-96

23/2/04, 10:41 AM

Riajaut ru’ k’iwet y ñu’ut lo ke nkwa’ant MA’AY LJIAJAO Ru’ I’iedàt xi’iuyet de kywa nmpu’unàn ndudàt gwa na’ang kjwajay’ ke kon gnu’upj ma’ai Ijiajao ndudàt riat kwajadàt nipj Ijajao Ijiajao, nipj tàbia’aly ru’ ripiayàt ndudàt nipj njwabàt ntàba’aly, porke na’ao làgwa’aly là’ài xikyao. Nkjwande mjapj ke naskwa Imar nàu’ nda xikyao ke làmài kàntao ntjuy nmjao spàja’aos, ganao nmba’aot, Iàmài xikyày’, ujuy ntão y l’jàt bajao spajaos Iyjiû kon lo ke mjapj meje ru re’, bàjày ya ru’ I’iedàt nipj Ijambit njà’àyàt nkye’ kànte,porke nkjwande tàt’ài xikyao. Nkjwande si na’ao Iàntajao Ijiajau nepj làmàipj y bàjày riat kwajadàt, riat bà nchia’aot. Chiñi jià’ miant nepj más t’ài kon ma’ay ljiajao kywa nipiu’.

96 4455 pags 65-96

23/2/04, 10:41 AM

kyaugon biu’ ñjiegoàn xi’iuy Ià mai bali riñjië y k’iwet xkriung riajàt pagaunàn kjwande re’: (y) (lames) (garbans) (kampan) (skwel) (sàdun) y balí kra mas limii. ¿Nduk ndujuy riñjië ke Iàgwejepj xkriung y xi’iuy?

Chiñi piabàt re’ riñjie loke wajaon’, ñju’usbàt loke limiàpj. Biu’

nà’àu kàñjiupj nt’us.

Kute’e n’àus n’àing bà ne’eng Kyao ru’ ràk’uàx nàjwai kute’e Biu’ ñjiwapj jing bà dàtu’u kjà’ Chiñi jià’ it kra riñjie kjwende ru’ nàu.

97 4455 pags 97-128

23/2/04, 10:43 AM

Kywa nmpu’unàn li’idàt balidat nebet nmbia’ayàt nmpài, limidat ndejanàt kon griuày bakj’wabàt, tsãjaoàt, kra kwajadàt nkye’ kànte. Kjwande skàpa’a, gutàà, gutsji’, xiljiaiñ. Chiñi jià’ riàsbàt ñji’iudàt ru’ nmbia’ayàt ke limidàt kywaniplu’. Nmbia’ayàt ke tsãjaonàt:

nmbia’ayàt ke ndejenàt:

nmbia’ayàt ke kwajàdàt nkye’ kànte:

nmbia’ayàt ke kuànàt:

Chiñi iãût re’ riñjie, ru’ k’iwet ke kuà’àx kànkapj sàjweo riàsàt kàpjàipj nmjao skànt’ay, kada ñjië ke nmjao l’wão.

A Tsajaon B Kuiñ C Reje D Nàu’ nkye’ kànte

( ) Gutàng ( ) Gutsiji ( ) Gutà à ( ) Xijiajao ( ) Talung ( ) Gusaly’ ( ) Druu ( ) Sàjwajan’ ( ) Skàlu’ ( ) Xiklao

98 4455 pags 97-128

23/2/04, 10:43 AM

Riajaut y piãût ru’ riñjië Ru’ liedàt de kywa nmpu’, ndudàt kwando nwe nm’ao bàjày Ijwa kywang para hik’ii k’iusbàt. Kwando madàt nkuà’àdàt bà nkjwande bu’ tsjao gnu’upj, bàjày ma t’a’adàt bà sadàt y nupj dàmiut gnu’. 1.- ¿Jià’ kywa nipiu’ xie’epj bàjày ljwaa ru’kuwang?

2.- ¿Xie’epj bàjày nmjamo nda ma gàkà’àà?

3.- ¿Nepj mjao l’àii nda ntjuy mieje mat ni nepj ntsjapj biu’ nm’ao tûû?

4.- ¿Nduk ndujuy riñjie ke kiñkye’tà’àlpj?

5.- ¿Nepj k’ui bu’ ma’ay Ijiajau?

99 4455 pags 97-128

23/2/04, 10:43 AM

LPJl’IDÌT ÑWE Kyaogun mabàn kwando Ipji’i dàt ñwedàt es ke tsweng biu’ xkyà’àdgàn gra’aus o por ke bàndwa mikyee. Ru’ xkyà’à dàt ke nju’u pàk xinchjia’ biu nmpu’, ndudàt nmjang ke làmiàbàt ke na’ao nepj l’àibàt o làtàjàdàt ru’ ñwe y nmjampj ke nkjwande kwando na’ao nda ntà’ nepj nàmàipj o nàtûû, bàjày nedet ru’ ñwe nebeje, porke nipj dà’waodàt nmjao. Ru’ xkyà’àdàt ndu kjwent ke kwando Ipji’idàt nàis ru’ ñwe, es ke munàt balidat basadàt bà nkye’ nmpài o nàkwang. Nkjwande kwando bàjày xinchjia’ es nàmài bali miujuy’ biu’ nkye’ njiwã. Limidat liedàt ke kwando nàis Ipji’idàt juy Ijàiñ ntûng pagas o Ijàinñ rixii st’we’ y li’ii bajao bàsàix y bàjày ya ru’ ñwedàt ts’ao’ y juy madàt làñjujunàt.

100 4455 pags 97-128

100

23/2/04, 10:43 AM

101 4455 pags 97-128

101

23/2/04, 10:43 AM

Riajaot biu’ nk’àix y ràsàt ru’ riñjie ke mas li’iajaon’.

Si ya n’inàn ru’ riñjie ke mas li’iajaon’. Chiñi timianxk’ànt rnu’utk’àn o griuik’àn l’iàk’àn y mianànt nepj tà’uik’àn kon Ipji’idàt ñwe.

Chiñi aot re riñjie loke wajaon’. Nepj t’ài ru’ liedàt kon ya nàis lpji’ dàt ñwe.

¿Jià’ kñu’u kjwa Ipji’idàt nwe?

102 4455 pags 97-128

102

23/2/04, 10:43 AM

Ñu’ut pàk xinchjia’ biu’ nk’àix e it chiñi jià’ nda ñia kàmpiu’upj NMJAO POR $30.00 Ntajaixpj bu’ I’e Juan Torres Pérez kra tàmàin $30.00 (REINTA RÌTSJAO’ 00/100 M.N) u làjui’iu lo ke Ijeje’ kichjiao’ . kywa skwel ñ’ia’ nm’ao’ limjinat pagasat. Kjiajaot, nkye’ nmbiu, limjinat pagasat 30/97. Làgwejet tàmàin Damian Castillo González

Nñ’ia’ n’k’àix nà ji’ipj, para ke ni nàjà,àu kwe kra lo ke ya nepj dàjuà’àu y meje na’ao kuà’ entre ru’ nkye’ piu’ xi’iuy y xkrinàt.

103 4455 pags 97-128

103

23/2/04, 10:43 AM

Komo ya gà’wepj mànàn ke biu’ njegàn nàlàmái bali k’iewet, chiñi gnunàn nuye nt’wet ke es “n” y “m” y peje kjwende re’ riñjie: na’ao naan nepj nàk nu’u

mang mujuye maye ma’ai munt

nmàis nmao nmjie nmju’u nmaa

nm’ao’ nm’as nmje nm’ant nmjan

Si ya nàñu pàk sànenjia, chiñi jià it kra riñjie ke Peje “n”, “m”, y “nm” y riàsbàt njiudàt lo ke nkwa’ant.

104 4455 pags 97-128

104

23/2/04, 10:43 AM

Riajaut ru’ riñjië y ñu’ut lo ke nkwa’ant y miant pàk xinchjia riàsàt. NDA KIT’US MJAO M’IUNG Kwando nda kit’us mjao m’iung bi nda mjao niispj n’wa, nda mijiu y kwando nda kit’us limi bali xkyay’, bi nipj spajaos y diñu nda ma’ao din’iing. Ru’ I’iiyit ndujuy juy n’iinit ntje’e, ginjao, nmpjijiich, ntsuu y más din’iing ke limiiy nkjwande mjao nda l’ii nt’us kipjiijiich, mat bijiy nda lima gindwa, por ke sí nda bu’ kwajao Ipijiich riar nkye’ mpii, pu nipj mjao, por ke kwando rio lipi’iut gimao o bi’i ski’iidit y ndudit nda mastibi’ipj nmjie o mimpj.

105 4455 pags 97-128

105

23/2/04, 10:44 AM

Riajaut re’ riñjië lo ke mang y ñiabit ñu’ut loke nkwa’ant y miant nepj ru’. RU’ NCHIA’AUT Ru’ xiljiwã nkjwan de limi kywa nm pu’unin y mang si nda lintu’u, biu’ nmpu’ nmpa, per ochiñi ru’ liedit ya ni tsjau. mjang nljiuu, porke ya nipji t’ii nchia’aot, porke liing ma’ai. Chiñi limidat liedit ljuu xiljiwã pero riat budit pagasat, miebit biajal’ii. Chiñi ru’ liedit Ijao’ nchia’aot dinwa, porke nd ya mas bitsiis y lijing mas kàjwan kipiay’.

106 4455 pags 97-128

106

23/2/04, 10:44 AM

Riajaut ru’ riñjië y ñiabit miant nepj nmbia’aibàt njaung xiljiwã y ru’ liedàt ti piauts o Ijaun mchia’aut y iãõt ru’ riñjië lo ke wajaun’. RU’ XILJIWA Ru’ xiljiwã ndu nkjwande mang kinte, si nipj limi kinte ru’ xiljiwa nipj ndi’iut nmjao, nkjwande chiñi limidat liedit nmjii bajao piu mjao niipj, bijiy Iju’u xiljiwã, kradii nipj nmjii piu’ Iju’u bi nmapj, nkye’ gidu pero gwejel’ li’ii, limi piu’ ke li’idit gunajadit bijiy njaong ru’ xiljiwa, o chiidit, nmpiidit gpjii por eso na’ao mang ntu’u ke sea ripià kàndius o pàik nipj limi it mbat ke njaong.

¿Nepj es pik xinchjia’?

¿Nepj es riñjië?

107 4455 pags 97-128

107

23/2/04, 10:44 AM

108 4455 pags 97-128

108

23/2/04, 10:44 AM

RU’ Xl’IUYET Ru’ xi’iuyet ke kintapj gikwajadit kywa kinkye’pj nmpu’ nkye’ nmbiu y ginjwáadit ru’ xkriuntt, stinjûdit kwajadit liedit y ma sii tsjibit xi’iuyit. Liedàt xi’iuyit ru kwajadit kin’us nmiã’ãi, laguniyas, alakines, kam’us xijiang, kam’us kintjwãpj. Ru’ Iyedit ndudit nmjaiñts’ rinkywe’ kywang, ndujuy njaong, ïij kwa maa ginú danjû kjwandi ñjiaung: Ijiwã, xikya’ats, kjiiñ, k’iwëë, bàsadàt, kjiwadàt, dàn’udàt. nàjiy gnu’ t’ii riñwedàt pur Ijia’. Ru’ liedàt ndudàt Ijiji mant o ximi riat skàmjà’àt pa’dàt rikye’edàt; ru’ nkjiuyit ndudàt Ijiji sikjuy’ mant dimwa nmpa’ao pero maejedàt nupj mjài kàmjijiu, riat kwajao ndawa’anàà meje pàk, tij kwa maa gànu’ gama gàntû’ûdàt dààjû’û Ijiwã, kjààà, miujuy,dapay, Ijiu y kra mas nepj; nkjwande gamaa dàndà’àudàt nmbia’ai, si’we’edit, xikyil’it, mie’ebit, pagasit talunit, gi’unit, gàpjàidit y kra mas nebàt, bàjày skra gamaa gakwajadit.

109 4455 pags 97-128

109

23/2/04, 10:44 AM

Chiñi’ it ru’ riñjie ke’ mas li’iajaun’.

Chiñi tà miaixkint kykyai Iy’iik’in kwe kra chiriajanint biu’ nk’iix y mianint xiiepj gik wajadit ru’ kintapj liedit xi’iuyet kywa nipiu.

Til’iajau: Es kwando balidat lieidit til’iajau, niibit nwadit tswenit y niis nenit. 110 4455 pags 97-128

110

23/2/04, 10:44 AM

Biu’ nñjiegàn xi iuy ni limii bali k’iwet, chiñi ginunin biu’ nt’wet (ts) y paeje kwando nda ligu’ut re’ riñjie: Tsjajan’, tsu’ul, tsao’, mtsee, mtsa’ao y kra mas bali riñjie limi. Chiñi ñu’ut nepj nkwa’at n’ia’ y riisbit ñjiu’.

Chiñi riisit re’ riñjie pik tsjao mang y l’wão nmjao: tsjao, pitsja’aot, mtsek, dintsa’, tsigweje, tsitaong, sintsa’, stitsu’ulk, ditsjaotk ntsìì. Gwa xñi’iu, nipj

,nmjao

lima gwejel’ naskwa kim’us gwa kitaong pero nipj

nepj nkwãl’,

nda

bijiy juy sti’e asta kwa pindwa bijiy ya nupj

nda druu, pero ni nepj riat dipiiky y kwa sinjepj bijiy

kwe kra stipiiky nda

y bijiy ke ya tjwa’a ius. 111

4455 pags 97-128

111

23/2/04, 10:44 AM

XlRlÌJÌlÑ Dmàing màjiu nda na’ao ke u nmjao ntañit ru’ nmjiu’udàt, njiuyit y riat kwajao rwa dànweje’ pajaodit ru’ nmjiu’udàt, nà juy pinjwa’al kindius kra bàjày dite’pj ria kwajao rwa, d-gujumpj bu’ nkye’ dànweje, k’iày limiàpj njwa’al kànàus kwando dàgwajao’ nda nmju’u driaja dnwa y skànjàpj nmba’aot, ywaa rwaja’ juy gàma gànuu, kon y bu’ nkywa ripià, bu’ nmju’u u juy nibie’el dàgwaot, pero bu’ I’e u nkjwande juy ndàtajaolpj kànkyee y stàtsao’ kutsàl’ bàjày juy dàjwaiñ. Riajaot ch’i’ kwent y gàriu’ pà tài ne’empi jià’ nkjwande it nda gàñju’uspj njàu’ lo ke nkwa’al.

112 4455 pags 97-128

112

23/2/04, 10:44 AM

Riajaut biu’nk’àix

BÌJÌY DÌTÌI GÌKWAIADÌT RU’ NYU’UYÌT Ru’ liedàt kjwent ke dmàing bà kwa jadàt nkyuiuyàt ke Ijïjï d nkjuy’ y sàlju’ut mant dànwa, stàbàjàs nmbie, ke t’àu kon skàjwa’a y pjia’as spjã’ãs. Ke t’ài kon skàjwa’a y pjia’as spjã’ãs. Ru’ nkjiuyàt ndudàt lijàjà sàkjuy’ nmpa’ao mant dànwa y t’àipj rinkyung pàk xinchjia’ nmjang, chiñi ya maeje nimià ru’. Ndudàt tikjià tiljiu nupj kjuà’' gà’weng xkriung, li’idàt gà’wenàt ke tjay dàn’àing. Chiñi ni mpj limidat pero ya nupj tsjao tïjïpj biu’ dàn’àing y Ijeje’ ntà’ tàmàing.

¿Pàk xinchjia’adàt ru kàntapj liedàt ke kywa gàkwajadàt?

¿Pàk t’ài tiljiu ru’ liedàt de kywa nipiu’?

113 4455 pags 97-128

113

23/2/04, 10:44 AM

Riajaut biu’ nk’àix Biu’ Nmpu’ Limi piu’ nmjao spàja’aos nmjao nkyàjàly’ nàkwang pero limi nmjao m’u nàkwang’ kwando nàkwang nmjao nkyàjàl’ bà___ meje nepj limi y ra’ nmbia’ayàt nmjao nmpidàt y pàk nmjao m’u nàkwang bà ru’ nmpài ndà’àut nmjao maja’t, ru’ liedàt ni juy pàntu’udàt por ke njaon ndaja nepj bà’u o tûdàt n’àu.

Riajaot pàk tàià’ biu texto y iãot ru’ riñjie lo ke wajaon’. ¿Miant pàk xinchjia’ nipiu’?

¿Pàk xinchjia’ ru’ mpài kywa nipiu?

¿Nepj nmbia’abàt limidàt?

¿Nepj Iyjiambàt limidàt?

114 4455 pags 97-128

114

23/2/04, 10:44 AM

Ñu’ut nepj->,nkwa’ant y miant na’ao ujuy là’mài dikywajampj nepj n’ti y si mài n’ài inepj gichjiapj,? ¿làmài nàba’aot o mài?

115 4455 pags 97-128

115

23/2/04, 10:44 AM

NM’AO’ LYJlËË Kada nkyàjà tsjao nm’ao’ Ijië’ë maeje pàk t’ài ijië’ë, tàiñky kàntàil xkimià’à l’à’à pan, nmbia’ayàt kàpiay’, ndujuy t’ài kàntapj gnu’ biu’ nm’ao’ Ijiëë yru’ nkyu’uyàt xi’iuyei, ndudàt t’ài ximjia’ nmjatpj gàntung, Ijû’û làmes kjwa’aspj nda nmpjàijà’ dijiu; bàjày ke ya l’à’à Ijië’ë, nmjie st’a’at, nming xikyàl’, miujuy’, bikywang, k’ieng bàsaa y biu’ ximjia’ nà tjetpj dànas, xiljiwã, nmjie st’a’at. Tsjao kànkye’ saong njaspj ma Ijent gàmpiu bàjày ya Ijïjï dït ru’ bàtûdàt ru’ bàtûdzut, liñjwa’adàt nedàt ne Ija’aot k’ieng, njaong Ijiëë y maeje lo ke nkjiàjà, asta kà’pi’int Ijao’, njû’ût maeje dàgujun’ biu’ ximjia’ kànuye o kàrnu’, madàt kjuà’ày ru’ chjiàjàin m’e dàgujun’ sãsìt ru’ gàsãsìt kon nmbi’i kywang. Xñi’iu ts’ìi’ gnu’, tsju’ung ximjia’, bants’ nmpjàijà’ y si dàtjetpj skwa’an, stàbe us, pjia’ats meje puu’t y ma njajay’; ru’ gànajayàt kon ya pajaiñ’ ndujuy baeje ru’ skwa’ang y bu’ skwa nkapj bàjày ma be’eong biu’ ximjia’. M’aekàt nm’ao’ t’ài Ijië’ë kada sàn swampj ru’ piu’ xijiang, Alakines, kàntjwapj y kàm’us nmia’ay. Ru’ ñyu’uyit ndujuy gwa na’ampj t’ài y ru’ dijiudàt liedzut ya bàndwa nmjàà meje pàk y bàjày kyagon nmjao gwejel’ n’uinan mat ni nàmàà ru’ ta’à’à Ijië’ë

116 4455 pags 97-128

116

23/2/04, 10:44 AM

117 4455 pags 97-128

117

23/2/04, 10:44 AM

Miant nepj mas t’ài bu’ nm’ao’ Iyjië’ë ru’ taatk, o naank o ru’ njenàn

Chiñi miant pàk t’ài ximjia’ kywa nipiu’ kada ke kuàjà nm’ao’ Ijië’ë.

118 4455 pags 97-128

118

23/2/04, 10:45 AM

Riajaut re’ riñjië. Juan Castillo

13-03-97

KYWA MÌIJIU Kon niñ’ia’ nk’àix ta’wank’ Iàsàik ke ru’ trae ke nje’edgàn bu’ gàsao’ es ke nda làndajao biu’ nk’àix xkriung bu’ nixii 85-91 de rnu’ grado (3o) y nda Iy’ài rimbie’e sànta asta 1000, por ke u piaa ntajaixpj y na’ao ni n’tàiñ ni njujuiñ nkyàjà. Sàjàutkj Joaquín Baez

Nu’ut tsjao pàk xinchjia’ biu’ rekado y jià chi’il nda kywa kàmpiu’upj.

Nda rekado: nà ji’pj mat nda na’ao mpj nsàipj lo ke Iàmipj, lok tsao’, loke l’ui, lo ke mang, lo ke nda mpj mang nm’ajao, tàmàin, kjià’, Ijiwã y kra más nepj. 119 4455 pags 97-128

119

23/2/04, 10:45 AM

Riajaot ru’ riñjié y ri’iut y piãbàt nepj mang, gi’ipj nda ndwes kon loke nkwa’ant, si tsjao nàjày l’wao o mài Piãbàt riñjie Nipj tyedàt pero najayàt nipj njajanàt pero lich’ilàt nipj na’ao pàlànujunàt pero kui’àyà à ¿NépJ biu? Njujuiñ nkye’ kànte y nipj k’wa’al Njujuiñ nkye’ nmbiu y nipj làtsà’àt Njujuiñ nkye’ nkywe y nipj nao tû nepj biu’? L’àijàitk xk’ibiàjàs nipj gàpe es Làtàjàu’ kywang nipj l’àe es sal’ xk’iay, nipj tàlung es tû nepj biu? Chiñi jià it kra riñjie gànjung o nda riat làpãpj naejp k’imiang miaiñskit rnutkàn Iyiàik’àng tàmianxkànt.

120 4455 pags 97-128

120

23/2/04, 10:45 AM

Ru’ riñjie nmba’aot ndu njàu’ orasiones pàejenda na’ao nepj I’ui, nda berbo,, nda berbo, nda predikado. Kjwende nàñ’ia ñu’ut.: Kyao

Làgwa

Kàmeje kànte

Na’ao

berbo

predikado

Chiñi jià ìbàt nlus biu’ berbo, nmbiaolbàt biu’ na’ao y kàmpiu’up riesbàt biu’ predikado. Re’ riñjie nmba’aot. U gàma gàtajao ntjajao. Biu’ druu tsu’ul pagas. Bu’ I’iày jwao’ kànte ànchiày’. Kyao piaa pàndwa ne kàtajao ntjajao. Uye nteo’ gàmaye gàmaye dàmeo’.

Chiñi jià’ it kra riñjie nmba’aot kywa kàmpiu’upj y gàmipj snuu lo ke peje kada nda.

Berbo: Es nàjày kàntapj nepj nàin’ y pà nu’ nàin’. 121 4455 pags 97-128

121

23/2/04, 10:45 AM

Riajaut re’ riñjië LIMIAJAN’ NMPU Kyagun ru’ liedàn kwajanàn loke biu’ nmpay’ nmang, porke kyagun nipj tàjunàn nepj tà’ uinàn o ngàtsjabàn sànkuu biu’ nmpay, si lmang nmpaa, màtsee, gànuu mikyee o làmajan’ nmpu’ y kàba’ao là’ài, kyagun, iyedàn y lo ke limii kywa nmpu’ meje gàtjunan.

Chiñi tàmiaixk’ànt griàk”àn l’iàk”àn y tiriajaok’ant, y kon maa gàriàsàn, gàmianàn nepj mas i’ui biu’ nmpay’.

122 4455 pags 97-128

122

23/2/04, 10:45 AM

Riajau re’ riñjië

ÑJIEGAN Xl’IUY Biu’ ñjiegan xi’iuy nàjày kyagun ti’ia’añàn komo xi’iuyàn, ke tàmàinàn die kywajangàn, de nkyajanàn nmjao, n’tunàn biu’ nmpu’ unàn pàk kwajanàn. Biu njiegàn nà nmjao ngàmànàng por ke nà Iàmài k’iwet maat nda Iàju’u nda gà’wee nmjao, na’ang Iànkjiande biu’ xkriung.

Chiñi jià’ iaot ru’ riñjie wets’ wajaon’ ¿Jià ya kju’u k’àywee kon biu’ ñjiek o mài?

¿Jià’ kàsedàt xkriunàt para nknàint’ o màu?

¿Jià’ kàñiajay Danza xi’iuy o mài?

¿Jià’ kànkyão njiek xi’iuy?

123 4455 pags 97-128

123

23/2/04, 10:45 AM

124 4455 pags 97-128

124

23/2/04, 10:45 AM

NM’AO’ KE NTÙ’ÙDÌT LIEDÌT Dmàing ru’ liedàt xi’iuyet de kywa nmpu’unàn ndudàt nmjao mjàipj snuu xie’epj ntû’ûdàt kàntapj kwando nu mikyee, kwando nwee nmjao’, tsjao biu’ nm’ao kàlus o nm’ao’ sànjwan, bàjày ya ma njaspj ljû’u ljiwã kjià’ dàmpu, kjià kàjuàng, kjià’gàndày. miujuy’ kjià’ kàmpu’, kjià’ dàjwajan’, kjià’ dànwa miujuy’ sànk’a’aiñ, miujuy skusài, miujuy xiwant. Ya kon ru’ Ijiwã Ijiàt y Iàmài kykyay rixii juy ma njwãjal’ y kon limi basaa, Ija’at o Ijuius; kon li’ii Ijiwã, limidat liedat tse’ent y ntûn y ne’empj ma nmjainch y t’ài kyà’àt màntûn limidat bu’ kàmia’aich bàjày ma tsjwejet ru’ lijwã luego ne’empj tsja’ y Iàinky ru’ xkjiwe, pero kradàt ndu nmjainch ra’ xkjiwe y budàt pagasàt, miebàt biajal’àt, porke nipj limii balí nmpài o xià ke njaong ru’ nebet, bàjày tjay ru’ xkjiwe para nmbiudàt nmbia’ay.

125 4455 pags 97-128

125

23/2/04, 10:45 AM

Riajaut re’ riñjie y riàsàt lo ke mas liiajaun’.

Chiñi entre meiek’àn mianànt pàk t’ài ntu’udàt kywa nipiu’ ru’ liedàt o jiàk’àn.

126 4455 pags 97-128

126

23/2/04, 10:45 AM

Ru’ riñjie xi’iuy ndu kwe’epj li’iajaon’ nda lànuu pàk xinchjia’ kada nda nt’wet, por eso Chiñi n’unàn biu nt’wet “t” “s” y “ts”. Kjwende re’. taat

sà’àt

tsweng

tà

sao’

ntsja’

tàt...

suu...

tsu’ul...

Chiñi jià’ riàsàt kra xiã’ao riñjie ke peje “t” “s” y “ts”.

Riàsbàt ñji’iuaàt lo ke kñiu’u nkwa’ant ñiaa.

127 4455 pags 97-128

127

23/2/04, 10:45 AM

Riajaut ru’ koplas. RU’ KOPLAS

Si bu’ kne n’us gànjwa’a nda nme’epj minkywang tchjapj nepj ma ngàxipj por ke nà nàjày jià nà xiaong. Tik’ii k’iàyàt tik’ii k’ià’àdàt; me’e kwajao làmbiaol’àt ru’ gà’unàt. Si k’wa’at gàpe’es ia’adàt bu’ dànjã nu n’ia’at nkye’ k’ius por ke nà nupj tàlung kon ràpiayàt. Nda kopla: es nda poesía de griuy dànweje, komo bersos. Limi balí koplas, nmjan liedàt ke li’ia’ao nda guntão na’an kjwande ,r,u’ Ijião ke más tãodàt Iyedàt bu’ nkapj. Chiñi ya nàriu’ nepj mang kada nda kopla y iãot re, riñjie, mpj wajaon’ ¿Nepj Iàkwent biu’ kàntapj kopla?

¿Nàk Kopla nàjày li’iu’ komo berso?

¿Biu’ sàntjumpj kopla nà nepj mang?

128 4455 pags 97-128

128

23/2/04, 10:45 AM

Riajaut re’ riñjië. CHII, LJIWÃ Y LJIWÃ Ru’ liedàt ndu nju’u kjwande nepj más ji’ipj ru’ Ijiwã, ru’ gà’wenàt xi’iuyet kjuï’ ru’ chii’ Iyiiwã para nmbiajao’ nmpiay’ nda Me, si nm’ài mjao kàmia’ay, nm’ài tàmàin, o lo ke nda mang nm’ajao’, bu’ gàtsjao stàkywang u i’ài. Ru’ liedàt ke ntû’ûdàt, kon ma ndaspj njwãjal Ijiwã, bu’ nmjiu’ kànjwã, làtû nda talung, pudàt ru’ liedàt ke ba’aipj njwã, kon pajaiñ’ ru’ binkywang l’aont bu’ nkapj y kinkye’opj kànjwã para ke mat gundà’àut bàjao ru’ Ijiwã. Riajambàt taak pàk t’ài ntu’udàt y riàsit kywa.

129 4455 pags 129-160

129

23/2/04, 10:47 AM

Kwando làijing mjao nkyàjà, ru’ liedàt mjao nàisbàt n’wadàt y kada ke kuàjà gnu’upj ñjiu’ ntjun t’ài nmbiajao o làpaa riñkyàjà nda kàm’us o pàk kwajadàt ru liedat. Nm’ao limjinàt pagasàt: 1 Njày dijiu nkyàjà. 4 nm’sjso kàm’us xijiang. Nn’ao kàntàil: Nm’ao gàmplu’: 19 Ñjiu’ San José, t’ài Tamasopo. Ñjiàt’ ntsjejen y budàt gàmpiu. nàint skàjwa’a Nm’ao skàjwa’a: 3 nju’ut kàlus Nm’ao kàilus: 15 ndwa’ San Isidro 24 t’ài Ijiu’ o ñjiu’ ntjuung. Nm’ao sànjwan: nje rgwe’enàn. Nm’ao Xiijiaiñ o Ijiu’: Nipj tsau ne’e Nm’ao sàntiego: Ñjiu’ ntjun San Nicolás. Nm’ao kolas: T’ài mbiajao xijiang. Nm’ao Xis: Meje pàk t’ài. Nm’ao Ijiëë: 12 t’àipj ñjiu’ ntjuung Guadalupe Nm’ao mung gne’: 1a peñita y meje pàk. 24 mung gne’. Jià’ miant nepj nmbiajabàt ndujuy mas li’ii kywa nipu’ y nepj mia’abàt.

130 4455 pags 129-160

130

23/2/04, 10:47 AM

Ñu’ut biu’ nmpu’.

Zacatecas

Nuevo León

Tamaulipas

SAN LUIS POTOSI

ruz

Verac

Jalisco

Guanajuato

Querétaro

Hidalgo

¿Nepj nmbiajabàt t’ài, pàk t’ài najayàt nepj skwa’an ijàjà, nu mikyee nm’e nkiàjà o mài, mejedàt ru’ liedat maejedàt ru’ liedàt ne’enàt xi’iuy o mài.?

131 4455 pags 129-160

131

23/2/04, 10:47 AM

132 4455 pags 129-160

132

23/2/04, 10:47 AM

LO KE KJWAJAY’ RU’ LIEDÌT (Creencias) Maeje na’ao nepj làkwajay’, ru’ ñing y ru’ xi’iuyit chiñi xiau’ gwa kamanàn naepj t’ài y kjwajay’ ru’ xi’iuyit. Ru’ liedàt xi’iuyt ndudàt ndudàt kjwajay dàn’àing, gà’mao„ sàljajaont, spày’, sàljwas, na’ao l’ail’ mat nà’ài gà’wing o gàtu’u y nmjujutpj ->ru’ ñweedàt kuniu nedàt, ru’ ànja, ru’ k’iwe bàjats’ bàjày ma nmja’ai ru’ sàljwas y kwepj nmpiay’ bu’ dàn’àing. Lo ke kjuà’ ru’ gà’winàt xi’iuyet, mjamphiu’ dàn’àng y na’ao ljàu’ si bu’ dàn’àing u ntjuy kjuà’ nda nkywan talun, si bu’ dàn’àing es kywang kjuà’ nkjiuy talung y mjujuipj, ja’majaa, bà’muu bàtay, ga’maja kànuye knee, Ijiëë stë’ë, kàtjao’, nkyuu talung, nkyuu ga’ung, stài dijiu o sàljà’ày kàntàil xkimià, ngiàiñ, sàkjui’is, bàjao tàmàin, y gàkyung. Ru’ gàtsjaodàt stàkywang kon kànuye o kàrnu’ ma ljajaont bu’ dàn’àing bàjày ya tjàt ru’ sàljajaont y ma Ijeont bu’ kàmjia’ay sàljwas o bi’ nt’we nmja’aix bàjày ma tjay.

133 4455 pags 129-160

133

23/2/04, 10:47 AM

Riajaot ru’ riñjie y jià’okjwande miant pàk t’ài tiljiu ru’ liedàt kywa nipiu’

Kywa nipiu’ kwando tiljiu, nepj kjuà y nepj dàn’àimbàt ijàu, si nipj kñu’u riajaombàt ra’ liedàt kiàdàt.

Chiñi kywa riàsàt ru’ sàljwas ke kjuà’ ru gà’winàt xi’iuyet.

134 4455 pags 129-160

134

23/2/04, 10:48 AM

Kwe kra chiriajaot biu’ nk’àix y miant ra’ riñjië ke mas li’iajaon’.

Chiñi k’iñiu’u ru’ k’iwet “k”, “j” y “kj”; y peje kjwande re’ riñjie kante, juày, kjiià’.

Jit’ chiñi riàsàt kra rinjië ke pàeje “j”, “k” y “kj” iadàt ru’ riñjië ke peje.

Piabàt ru’ k’iwet ke làmiàpj kada ñjie Iàmài nmeje j-k-y kj. ______ià’

gwa______ ´àmeje______ ànte_____ una_____ epius.

______ià’

à______iu’u ____ ____ià’

biu ñ ______ wa______. 135

4455 pags 129-160

135

23/2/04, 10:48 AM

Chiñi kuntaut kon n’ia’ntjãû. BIU’ K’l GNA’ Biu k’i gnu’ bàndwa làijàin komo ke ya mang ntsja’aot y kàjway lpajao’ nda k’i kàm’us, mjao spaja’aos kjwande nda ntung tunt dàljia’ aix. CelsoCastillo C.

Chiñi tàmianchk’àn inu’utk’àn e inan nda ntjao’ onda kwent y kon gàgwajañàn gà kywa’albàn nda dibujo. Kiwa’albàt nxiaong lo ke n’ii.

136 4455 pags 129-160

136

23/2/04, 10:48 AM

Riajaut re’ riñjië RU’LIEDÌT L’WE LJIABÌT Limidat lyedàt nkyu’iuyàt, bse’elàt, gàdàudàt, nmjiu’udàt l’iàyàt, liñjia’adàt gwa xñi’i bajao’ gnu’ ke bàndwa làijàn juày ma l’we ljiabàt, o kàntapj rwaja y no’aiñ sàjàiñàt y càteo nmbasàt kwande nt’ài kra ljiao sàl’we o riat i’we ljiabàt. Para ke mat rgwe’enàn bàjày nmjao nda làmaipj m’ek’àt gnu’, ni nepj nàmàipj y nda nmjao làlàing nàjajao.

Chiñi miant jià pàk tiài o nepj t’ài kriwaja’ kon t’àñjias gwa xñi”iu, kà’iwe k’tao omài.

137 4455 pags 129-160

137

23/2/04, 10:48 AM

Kywa nipiu’ pàk jià’ kàmijiu miant nepj njàu’ y ndukj piu’ tikyunk’àn, it nda krokis.

Chiñi miant ru’ skwa’an ke ljàjà ru liedàt ke kwajadàt kywa nipiu, ru’ liedàt, njiuyàt y l’iàyàt.

138 4455 pags 129-160

138

23/2/04, 10:48 AM

Riajaut re’ riñjië, laot riñjië. RIÑJIË, RU’ SKWA’AN, K’IUS Y CHJlÌJÌlÑ

Ru’ Iyiedàt kywa nmpu’ xi’iuy, ndudàt nenàt nda ñjie xi’iuy, pja’ats’ pjia’as kàlus, stàbàjàs nmbie, ya nipj Ijïjï dànjuy dànwa porke ndu ya nàmià. Ru’ njiuyàt gwa nà’àng limidat ke Ijàjà stàbeus, nmbijiul’, Ijiut, Ijiee, mbias, pjia’as spja’ats, sàkjuy làmài sàntut y balí rinkyung dàkjia’aix ndujuy mjao Ijaiñ. Biu’ nmpu’ pàk kwajadàt nkjwande ni’impj nmpiu’udàt ke nàjaimbàt, nmjài k’iusbàt chjiwe, njwa’al, sànkajaot kywang, kàñjiupj nda kàmpu’, ndà’udàt druudàt, talunat; gà’unàt, gpjà iaàt, t’ài ch’ià’, xich’ià’, gàmaja, bàmuu, bàtsài, be’et pjiji, pjiuju, ntu’udàt y meje nepj tsjao. ¿Pàk xchjia’ skwa’an Ijàjà ru’ liedàt de kywa nipiu’?

¿Nepj chjiàmbàt njaun kywa nipiu’?

¿Miant nepj es rekado?

¿Nepj es kopla?

139 4455 pags 129-160

139

23/2/04, 10:48 AM

140 4455 pags 129-160

140

23/2/04, 10:48 AM

LO KE T’Ìl Y L’Ì’ÌIKY RU’ LIEDÌT Ru’ liedàt o njiuyit ke tju’u t’ài pjiji, ch’ià’, pjiuju, sàmpao’ mjie, y gàtsajaonàt. Lo ke t’ài biu’ kàt’us ya konm’a tibiaiky nepj Ijaong, si es nda ntjuy nepj l’ui bu’ kàndàus y uà’àiky, ya pa’aipj bu’ màtwampj nepj taontse, Ijiwã, kjià’, dpay stàkat, dàbiejent, ntjûs, nkii kàntàil’ kàmàin, gànchiày’ y mas nepj ke limiàbàt. Si bu’ I’e tàeje mjao lo ke i’ui y nipj gànjao’, u taong skwa’an u kra mpj mas limiàbàt. Kywa re’ piu’ xi’iuy nipj mjài gnupj ke ma uà’àyàt, si kada nda ntjuy o I’e làjàing bu’usko kàm’us ma uà’àky ru’ pjiji, pjiuju, sàntsa’, stài, sàmpao’ mjie, ch’ià’, xich’ià’ lo ke t’ài kon nedàt Ijaon pan, nmbia’ayit, k’ias, dànas, mango, dàntsa’, Ijiwã, Ijiwã bàkàiñ, nchia’aot, nchia’aot dànwa.

141 4455 pags 129-160

141

23/2/04, 10:48 AM

Chiñi timianxk’ànt ru’ l’iàyàt y riajaunànt ru’ riñjië e miant ru’ riñjie ke mas liliajaun’.

Chiñi miant ru’ nkjiuyàt y ra’ liedat de kywa nipiu’ nepj Ijiebàt t’ài.

Chiñi gwa kànunàn kra k’iwet “p”, “j” y “pj”. Kwe’epj li’iajaon’ ke nda lànuu pàk li’i nda làndà’àus y làndajao mjao. Tàmàinàn kra ejemplos kjwende re’: Pants

peje’

jing

juà’àt

pji

ipji’it

Pa’at

pu’

jià’

jwes

làpjak

nipj

Pa’aut

pàt

jwao’

jwe’es

làpjà’à ninepj

142 4455 pags 129-160

142

23/2/04, 10:48 AM

Kon niliapj stàkjã’ãt cheut ke làmài p, j y pj, piabàt lo ke làmiàpj, riàsàt kra riñjië ke peje p, j y pj, y nkjwende kra riñjie mba’aut y làmeje pj, p, j.

1.- Jià’ nipj làgwa k’àmepj bu’ ntjuy pe’et pjiji’. 2.- Jing u pji màjàu, pero ya ninepj l’uii. 3.- Pji bàjày kàndàus jing pero chiñi nipj màjàu. 4.- ¿Jià’ pàk ligwa? 5.- Juan u nipj dàkwajay’ ru’ sàljwas. 6.- ¿Kjwa jià’ nipj kànjau’? 1.-

uan u gàma nm

iu’.

2.-

ing u ni

àk

3.- bu’ I’iài 4.-

edro u

i ma’ai eje

maa

aot nkwang. an.

143 4455 pags 129-160

143

23/2/04, 10:48 AM

Riajaut re’ riñjië liñkjiande. KÌGUAA KÌM’US Kyao kàgwa kàm’us gwa kàtaong pjia’as kwando ya tàjwa’al kàkyaong nkwa’at tàmàin bu’ nkwa’as bu’ grà’àiky juy dàtajaix tàmàin y tàe’e dàkwa’as y kyao juy nmpa’as ru’ pia’as. NMBIA’AY KE NDÌ’ÌUDÌIT Naan u làndà’àudàt balidat talunàt Ntsûk u làndà’àudàt balidat gà’unàt Kra bàjày gàkwajao nda gutàng me dànaonàt por ke dàkuàdàt bu’ nkye’ nmpài kwajao ndejenàt. Ñu’ut tsao ru’ riñjie ke tài ndu liñjianàt, bàjày tsjàipj versos. Chiñi riajaot ronàu versos y ñu’ut pàk xiñchiia’ Chiñi ji’iusbàt kon nda raya ru’ riñjie ke rimany ru’ raya it nda berso.

talung

gwejel’

kuna

tàbak

stal

stàgwel’

làgung

sàntal

nmpajal’

nàna

tak

stàgwajal’

144 4455 pags 129-160

144

23/2/04, 10:48 AM

Chiñi riajaot biu’ nuye verso y miant najao liedbàt nenàt

Chiñi riajaot re’ riñjie mba’aot ke njàu’ arasiones ñu’ut nàk nàjày sujeto y nàk nàjày predikado y kànkye’gàxie’epj. Naank Sujeto

u l’uà ntsiàiàiñ Predikado

Bu’ juiu u gàma gre’ Biu’ nmàis nà naonàt nkyao taat u tajao ljiajao Nmbiek’o u sãs nm’ài kut’àis liai u riat ntão. Chiñi jià’ it riñjie nmba’aot y kon ya gàgwajain’ gàxia’aong biu’ sujeto y biu’ predikado, gàriwespj kàmpiu’upj.

145 4455 pags 129-160

145

23/2/04, 10:48 AM

Riajaut re’ riñjië y nu’ut lo ke kwa’ant y riàsbàt njiu’. LO KE LIMII NMPU’ NIPJ TJUNG Lo ke kywa nmpu’ limi ni xie’epj pà tjung: Kjwende nda nkwang ngàtàinàn, n’uinàn kywang y ngàntsa’aonàn nkywe, nju ya dàljung pero mài porke ra’ sàntwe ligaiñ kwe tsumuye jiaong kwe sàlàjàing nda xia’ao nkwang. Lo ke si es ke nmjao kàba’ao ma ndàu nda nkwang por eso li’’iajaon ke nda mjao làntung biu’ nàkwang y nu nda dàmiot nda kwajao ntà’àut kywang y bà ya nipj nu mikyee.

146 4455 pags 129-160

146

23/2/04, 10:48 AM

Riajaut ru’ riñjië GRÌ’ÌYÌT TSÌI’ Limi piu’ xi’iuy ke kwajadàt l’iedàt xi’iuyet ke tju’u tài tsài’. Ru’ liedàt ke tju’u ndu tàbiaiky balidat liedàt y meje kànkye’ tàtsjant, ne’empj bàjày ke ya kada nda ma uà’àiky lijià o lo ke mang n’kon ru’ tsài’. Ru tsài’ ndu ji’ipj para nda n’want nt’us nmàimpj bàmàng y bàkyiñ gàtu; ndujuy mjao kjuà’ ru gàkadàt ke t’ài k’ius, nkjwende ji’ipj para nda njel’ bàkàng, nda nka’at kywang. Ru’ liedàt ket’ ài ndu tàtsjant kon ru’ njedàt y los ke l’àiàiky tsài’ ndu pajaon’ ljiwã o lo ke nkjiàjà. Riajaot niñ’ia’ texto y riu’t lo ke mang y Chiñi jiàl miant si kywa nipiu’kwajadàt ke t’ài tsài’ o mài.

147 4455 pags 129-160

147

23/2/04, 10:49 AM

148 4455 pags 129-160

148

23/2/04, 10:49 AM

RU’ LYEDÌT KJWÃJÃUT PIU’ KON KYWANG Y GADU. Dmàing bàjày ru’ liedàt, kwando tsja’ nda kàmpu’ mat nlyjiu’u Ijiwã, bàjày kjwajant kon puro rkjajao y kyà’àt kywang o ximi kjiajaot gatu, nomas ke ndu nda mas liming porke jiu’ nda mas tàkuàjànt gada y konm’a tsjajail’ konm’a l’à’à o te’eot asta ke kjuàjàs biu’ nkjajaot; bàjày ke ya tumpj ya nipj liñjià’àgàt pajasàt, pero nupj kàba’ao Iàñjajaiñ juy nkwã biu nkjajaot kywang y biu’ nkjajao gatu nà kàba’ao Iànjajaiñ nomas ke más ntjao tà’àii. Chiñi ya ru’ liedàt ya casi ni tsjao pà kjuà’ o nipj njàing nk’ii, por liñju’ubàt mjao ntjajao, bàjày ji’ipj t’ài kjiajaot xpia Iàmài rijie’, por ke ndu mas ni tsao pànjajao, nda Iàntwa’a kywang y Iàmatpj bàkwa y lànka’aspj ntjà xpia y Iàtses konm’a y juy tài ru’ kjiajao. Pero ru’ Ijià xpia ndu mjao ma’ai.

149 4455 pags 129-160

149

23/2/04, 10:49 AM

Timianxk’àn griuk’àn l’iàk’àn y riajaunànt biu’ texto y giri’iunàn lo ke mang y entre mujek’ àn int nda resumen ru’ riñjie ke más li’iajaon,.

Chiñi jià’ pàk kik’i’ na’ampj limdat liedat ke t’ài tsài’ o mài. Si t’ài xia’ao ntjau miant.

150 4455 pags 129-160

150

23/2/04, 10:49 AM

Riajaut re’ riñjie y iaot lo ke wajaun’ Chiñi kwe sànunan kra k’iwet “w” “wa” y “we”. Biu’ nt’wet ke kon mujuye ua - libiajaon’ por “wa” y kon mujuye ue nkjwande libiajaon’ por “we”, ñu’ut re’ riñjie: Danweje’, dagwe, nwe, swe’e, kwe, nwëë. Swa’,makwa, dàgwa, nt’wa, n’wa, n’waa.

Wa- we ndujuy piabàt ru’ riñjie ke làmiàpj. 1.- Kyo làg

ius.

2.- U m’epj n’

3.- Nts’uk u làk

nt làg

4.- Kyao nkj

nde làg

5.- Bu’ sàntal u peje n

6.- Bu’ na’ao u s

jet Ijiwã. 151

4455 pags 129-160

151

23/2/04, 10:49 AM

Ru’ dichos: ndu siempre mang algo o kwando nda many nepj nsàipj nda na’ao y nu n’eng riñjie, kjwande ñ’ia’: Biu’ndruu mas minkywang liñjiaodbàt mas sàgui’isàt. Lo ke mang es ke si nda na’ao dàmià u meje nepj limipj, ya n’àing, ya tûdàt mia’ayàt, nao n’àis, nipj kuàjà ntjajao. Xigàt na’ao tàmujuk’e kya làsàik na’ao kjià’. Riajaot ru’ dichos y ri’iut lo ke mang ru’ nàibàt kuà’àch’ Chiñi riajaot biu’ ñiabàt dicho y miant lo ke mang. Nkywampj kànte kàsant bà mas mjabàt ru’ gàkà’àyet rikyao. Na’ao làmàidàt balidat rimjiu’, kradàt lijia’a’bàt sànegan. Chiñi miant nepj mang kada nda dicho y kjwa b àjày tài’

152 4455 pags 129-160

152

23/2/04, 10:49 AM

Riajaut re’ riñjië e it kra ke lemeje balí y sànu’. Chiñi mibànt snuu ru’ riñjie ke peje. Bali, balidat sànu’,sànu’udt,re’ riñjie para nda nmang balidat o u’udàt, es kwando làgu’udàt na’aodàt o nmbla’ayàt y kwando nda nmang bali o sànu’, es kwando nda làgu’udàt nepj ke nipj làmài nmpiay’. Kjwende re:

- Bàndwa dàt balidat druudàt. - Njejepj balidat liedàt. - Chiñi ni’ii bali basaa. - Bu’ na’ao peje sànu’ kywang.

Balí: Ñ’ia’ ñjië kwando nda maug nju’ut balí nepj.

Chiñi piabàt re’ riñjie ke Iàmigànjiu’uspj Balí, Balidat, Sànu’ y Sànu’udàt. Según lo ke wajaon’. Bu’ na’ao peje

xiljiwã

I’iàyàt gàm’adàt skwel. gtûdàt ru’ druudàt y najañàt naan u dàjwel’

. .

Sinu’: kwando nda Iàju’ut nspj sànu’. 153 4455 pags 129-160

153

23/2/04, 10:49 AM

Riajaut re’ riñjië

LO KE Ll’, NDA NKWANG Nda nkwang nà li’ii balí nepj ke kjuà ru’ liedàt xi’iuyàt y xkriunàt. Ru’ liedàt de kywa nmpu’ nda ru’ kywang dàsà¡à t’ài: k’iang, t’ài bàkwa k’ius, bàkwa kjiãjaot, rjeol’ k’ius, n’ñweje Iàmake, t’ài xpikiwe y ru’ bàjao kywang ndu t’ài k’iàix, kywan ràmies, lámina de karton, t’ài sàl’we kywang.

Chiñi miant nepj kywamit limi kywa nipiu’ y nepj t’ài ru’ liedàt kon ru’ kywang ke limi.

lãõt mjao ràe riñjielo ke wajaon’: 1.- ¿Pàk làijàn ru’ k’iàx ke k’i’iwet? 2.- ¿Pàk làijàn ru’ lámina de karton ke t’ài k’ius? 3.- ¿Pàk làijàn ru’ xpikywe y nepj ji’ipj?

154 4455 pags 129-160

154

23/2/04, 10:49 AM

Riajaut re’ riñjië LIMI DIKYWAJANG Ru’ xi’iuyit de kywa nmpu’ limidat tàjàin ñjie para nch’ie’ent kywang para njià’ pero limidat mài porke nàjày nmpiu’u dàt ru’ xi’iuyity lo ke kjuà’ es tikjià Ijiabàt nupj l’à’àiky ru’ kywang. Kwando nda l’e mang ntwa’a bali kywang bàjày ke ya làndajaon’ ñjie na’ao pay nàkwang, para ke si gikjiàjà ya ni nepj nchjipj porke u Iàmài ñjie.

Ñu’ut loke nkwa’ant y miant mpj t’ài y iãot ru’ riñjië lo ke wajaun’.

¿Nepj es bali?

¿Nepj es sànu’?

155 4455 pags 129-160

155

23/2/04, 10:49 AM

156 4455 pags 129-160

156

23/2/04, 10:49 AM

RU’ NMBIA’AYÌT Ru’ liedàt xi’iuyàt de kywa nmpu’ ndudàt kasi nipj mjàidàt nmbia’ayàt, ndà’àudàt talunàt, gà’unàt, gpjàidàt. Pero limidàt liedàt ndudàt ndà’àudàt pagasàt, mie’ebàt, biajal’àt xikyàl’àt, st’we’wdàt y ru’ liedàt ke mjàidàt re’ mbia’ayàt ndudàt ya tjaàjàunàt, pa’aosàt pàgasàt, Ijao kànte gànchiày’, njaon màka gànchiày’, xkimie’et, mà ka’a gànchiày’ I’à’àiky gàn chiày’, mjài tàmàin, pajaon’ Ijiwã l’à’àyàt pagasàt. Si ndà’àudàt st’we’edàt o xikyàl’àt, ndudàt diñu manàt, kànuye ma munàt nda nkàjà y mjao ji’ibàt tàmàin. Si mjàidàt gpjàidàt, nkjwende mjao mjài kàñ kyaon, mjao ma’ayàt, ya kon ndujuy tibiaky ru’ liedàt. Nkjwende kon pagasàt o biajal’àt ru’ liedàt su’udàt, Iju’u Ijiwã l’ajaospj rimpiu Ijiwã. Kon limi nmbiajao, ru’ liedàt tàl’eunàt biaja’l’àt y njajanàt pagasàt, bàjày ya nàisbàt n’wadàt pero ru’ liedàt dàmiàdàt ndudàt t’a’at nepj n’ñjicong, nipj mjài tàmàin.

157 4455 pags 129-160

157

23/2/04, 10:50 AM

Riajaot biu’ texto y griu’ lo ke man e it ru’ riñjie ke mas li’iaon’; kjwendo miant na’au ujuy làmàidàt nmbia’ay kywa nipiu’ y iaut ru’ riñjië.

1.- ¿Nepj kjuà’ nda nme’epj?

2.- ¿Nepj ji’ipj nda nmpajal’?

3.- ¿Nepj ji ipj ra xikyàl’?

4.- ¿Pàk l’àiky lo ke t’ài?

5.- ¿Nepj ji’ipj nda pagas?

Riñjie li’iajaun’: Eskwando nda wajau nk’àix y làndiu’ pàk lo ke mas li’iajaun’. 158 4455 pags 129-160

158

23/2/04, 10:50 AM

Riajaut lo ke mang e ït kra riñjië ke làmeje “n” “g” y “ng” Bali k’iwet xi’iuy ya nànunàn, pero gwa na’amp limiàdgàn n’nunàn kra mas, chiñi gwa kànunàn. Ru’ k’iwet “n”, “g” y “ng” y peje kjwande re’ riñejie: naa

naol’

gàtu

gàpaa

talung

ñu’u

nel’

gà’uàà

gàpe

tàl’ang

nwe

nepj

griuy

gwejel’

kywang

Ñu’ut nepj nkwa’ant y riàsbii ñji’iudàt.

159 4455 pags 129-160

159

23/2/04, 10:50 AM

Riajaut re’ riñjië prosa. GÌNÌE’ TALUNG Nda gànàe’ talung dijiu nxiweng, kjwande nda ntung dnwa, kwando tsajaong nju nda sànjã dnwa.

LY’lÌY LÌJÌUNG Nda kywang lu’iày, kwando bu’ ts’û puu ñjie ma gà mjàing kon ru’ bàñujumbàt, bà mjau làjàung.

Gàñu’u re’ riñjie ke nipj liñkjiandàt kwando tài nda ñjie, pero porke ndu bà’wet en prosa y nupj làmà rima. Chiñi jià’it nuye poesia en prosa y kon ya gikyài ie’embàt gsao’.

160 4455 pags 129-160

160

23/2/04, 10:50 AM

Riajaut re’ riñjië NTUNAN BIU ÑJIEGAN Ru’ riñjie xi’ie xi’iuy ndu Chiñi kwe’epj limiang, dmàing bàjày mjao tsu’ut ru’ xkriunàt kwando l’u’ na’ao nàin’ xi’iuy y chibi ya mài, chiñi ya nda xi’iuy ujuy mas nmjang, mas ba’aipj Por eso chiñi nkjwende ru’ gsa’aodàt xi’iuyàt t’a’añmbàt ru’ I’iàyàt pàk nk’i nà’wedàt kon riñjie xi’iuy y xkriong para gàkjiu’u meje kànuye y gune’enàt nmjao xi’iuy y xkriung.

Chiñi miant nepj mas ngà’uinàn para ke biu’ ñjiegan nu nmànàng ni xie’epj.

161 4455 pags 161-192

161

23/2/04, 10:52 AM

Riajaut re’ riñjië LOKE Ll’ll KON BIU SKÌJWA’A Ru’piu’ pàk limi skàjwa y ke limidat liedàt nkjiuyàt ke tju’u be’et pjiji’, stjwe’eng, stài sàn’eung xk’it’, màrral, bà nipj liñie’ skàjwa si kyaongan tsjao gànunàn y gàmàibàn snuu ke nipj Kywa limi ru’ liedàt pajaon, según lo ke kjuà’. Chiñi jà’ ñu’u tsjao ke biu’ xiljiwã nà làgàing bali nepj para ntàda’aiky ru’ liedàt.

Kywa kàntapj dàlju’u ru’ xiljiwã kon dàtajaiky dàljwã’a dàpa’ao, dàt’ài nchia’aot, Ijao’ kàpiay’, ru’ xkjiwe be’et k’ius, ru’ stsà’àut be’etpj rimpiu k’ius, ru’ xipjià’àpj kàpiay njaon pagasàt. Chiñi ñu’ut nàeps kwa’al y ràsàt lo ke ji’ipj.

162 4455 pags 161-192

162

23/2/04, 10:52 AM

Nu’ut biu’ nmpu’

uis

sí

RU’ Xl’IUYÌT NDU Tll’IAJAU Ru’ xi’iuyàt de kywa nmpunàn ndudàt tàl’iajao mejedàt ru’ liedàt de kàntjwãpj, de Alakines, de kàmk’a’, de Tamasopo. Ru liedàt ke tàbiay, kjwende ru’ gmajñàt, ru’ komisariado y más liedàt ke mjài stàbejet, nkwende ru’ gsa’aodàt xi’iuyit y timjiainch kjiajãot, bu’ kykjia’at k’iàix sentro Koordinador Indigenista y t’ài tàmanch. Chiñi jià’ it bu’ nk’iàx, biu’ nipiu’ pàk kàmijiu y miant mpj njàu y pàk t’ài til’iajao ru’ liedàt kon ru, mas liedàt ke kwajadàt xia’ao piu. 163 4455 pags 161-192

163

23/2/04, 10:52 AM

STJENTS Y STSJAU’ Kyaugon ya nipj nànunàn ru’ stens kyu’uy, ru’ nkyu’uyàt ndujuy kjwent ke dmàing liminda stens ke tsàipj “balanza”, kon nàjày tjens Ijiwã, kjià’, ljiu, nmpuy’, sà pa’as, pàgas, Ijius, stàkat, dpay y lo ke kjuà’. Chiñi biu’ stens nà kle xinchjia’ y nàjày kjuà’ ru’ grà’àyàt. Dmàing bà nkjwende

164 4455 pags 161-192

164

23/2/04, 10:52 AM

ru’ t

de limi tàmàin dàjwajan’, tàmàin dnwa, ru’ sàntabos purbàjao tàmàin, chiñi ya ru’ tàmàin ke Iàmii ya. Ru’ kàchjiao’ nkjwende dmàing limi y kàmjiampj gwa na’ampj pañàn kjwende nda bara, nda brasada, nda “fanega”, nda doble, nda litro, ndastàmjin nkwang, nda ntsjao’, nda kwarta, ndakwartilla, nda mano, nda real, nda peseta, nda tostón, nda kintal y seguramente nimikra más pero kyaogon ya nipj nànunàn y chiñi kàmjiampj gwa na’ampj liedàt kjuà’, pero ya kasi mài. Chiñi limii xia’ao stens,xia’ao stens, xia’ao stjao’ y meja na’ao ya nu’u biu’ metro ru’ sentimetro, ru’ desimetro, kjwende ru’ gàkadàt ndudàt mjao kjuà’ biu’ sànta ke peje pulgadas, peje pies, nàjày libiaye kon biu’metro. 165 4455 pags 161-192

165

23/2/04, 10:53 AM

Riajaot ru’ k’iwet y riàsiàt ru’ riñjie ke mas li’iajaon’.

Kyaogon kwando gwanàn kykyaong o kàm’us gwa kàtaonàn ripiejet y para ke nda ninjàu, nda làndàuspj ñjiu’ lo ke ma gàtaong. Chiñi jià, komo ke Iàgwa kàm’us, it nda lista lo ke gwa kàtaong, para biu’ kàndus, y iãot lo ke wajaun’.

¿Nepj stents nàjày kjuà’ kywa nipiu’?

¿Riàsbàt ñji’iudàt ru’ tàmàin ke mas limii?

¿Ksao’ kilos làijàin nda doble?

166 4455 pags 161-192

166

23/2/04, 10:53 AM

Riajaut ñ’ia’ kwent NKYE’ KÌING PÌNKJWA’ Dmàing nm’ajay kjwent ru’ ñyu’uàt ke dàmjañàt balidat lamakes me’e nkye’ ki’ieng nmpa’ao ntsà’ ospànkjwa’ Ru’ Iàmakes ke dàmjañàt dàtàjàipj bali y bàjao tàmàin, nupj linkjiande ru’ chiñi limii. Limidàt ñyiu’yit ke kjwent ke nàjaiñ bali tàmàin nkye nmpài, kra njà’àky knài. Balidat liedàt madàt t’a’at berse, gàkjijà y asta chiñi nixie’epj na’ao pàkuàjà ru’ tàmàin ke dmàing nijieunt. Chiñi jià’ it nda kwent o lo ke k’à’iu’ kywa riàsit.

167 4455 pags 161-192

167

23/2/04, 10:53 AM

Riajaut re’ riñjië y riàsàt kra ke peje re’ ¿? Jià’ ya kñiu’u balí riñjie pero kàmjiampj kwando ya nda njàas pj nda n’àun’, nda nepj ndajaon riat ñjiepj bà mjao li’ia’ao, pero nepj ndajaon riat ñjiepj bà mjao li’ia’ao, pero kwando ya ndwet kon sàl’we bà ya nda nipj làju’u. Chiñi ngànunàn ru’ riñjie ke ji’ipj para nda nepj ndajaon’ kjwende re’: ¿Nepj?, ¿kjwa?, ¿pàk?, ¿xie’epj? kjwande re’ riñjie ke nepj wajaon’: - ¿Nepj njàu’? - ¿Kjwa gàma? - ¿Pàk ma?

Chiñi iaot re riñjie lo ke wajaon’ 1.- ¿Nepj njàu’?

2.- ¿Pàk kàmpiung?

3.- ¿Ksao riñkiàjà kmài?

4.- ¿Nepj njiu taatk?

168 4455 pags 161-192

168

23/2/04, 10:53 AM

Riajaut re’ riñjië y miant pàk t’ài nepj tjenis o tsjau’. RU, GRÌ’ÌYÌT Dmàing bàjày ru’ grà’àyàt pagas l’à’àiky ru’ rikjia’aky pagas porvaras y nipj por kilos kjwawnde chiñi. Nkjwende na’ao nà’we’eng o nàsa’ tsjao’ por varas o por brasadas chiñi ya kase nàmià limidat kra nkyu’uyàt nduJuy gwa na’ampj kjuà’.

Ñu’ut biu’ stjens y miant xi’iepj nimip y na’ao ndujuy dkjuà’.

169 4455 pags 161-192

169

23/2/04, 10:53 AM

Riajaut re’ riñjië y kywa nipiu’ pàk t’ài tibiajauriàsàt. DMÌlNG Ll’ll DlMlÌ Dmàin bàjày mas limi ntjûy ya bu’ nm’ao’ sànjwan ma linjaspj, y ru’ liedat ke mjài piu’ nmpia’aos ndujuy juy ntû’ûdàt bu’ nm’ao’ gàmpiu y ya para bu’ nm’ao sànjwan ma njaspj nmjài basaa y Ijiwã, y los ke nipj mjài piu’ nmpia’aos penis be mikyee o njaspj ntû’ûdàt, pero nupj mjài nepj njiaong, bàjày ru’ liedàt ke kàntapj gàntû’ûdàt ma bajaàt y kwando ya limi bàjày kjwee lo ke dàbajao, pero asta bu’ nm’ao’ Ijië’ë.

laut re’ riñjië lo ke wajaun’ ¿Jià’ k’i’iu’ nepj es riñjië linkjiande?

¿Pàk li’i libiajaun biu nkwang?

¿Nepj es balí?

170 4455 pags 161-192

170

23/2/04, 10:53 AM

Riajaut re’ riñjië GRÌ’ÌYÌT Xl’lUYÌT Kmàing bà nipj limi karro para nda nàlàjàing y kasi nipj diñu madat kàm’us ru’ liedàt porlee àng kàjway nmja’ao. Kjwent ke ru’ liedat kwando mada tesko ntao xiyuu ma uà’àyàt tjàu’ bali gnu’, tsà’àidàt mie’ebàt pejedbàt pjiji y kute’e nkjwende limidat liedàt xi’iuy y ya tàl’iajao pero nupj tsjao tàñjiuu. Chiñi limidat balidat liedàt ke ya tiñjiuu, porke ya limidat karros y madàt Tamazunchale, Matlapa, Axtla, Aquismón, Santos y Balles, nkjwende piu’ xi’iuy, pero ru’ liedàt ndu kle xchjia’ biu’ njiebàt y njiu’ tenek y nagwatl.

laut re’ riñjië lo ke wajaun’ ¿Nepj es sànu’?

¿Nepj es riñjie?

¿Ksao’ kilos Ipiãã nda doble?

171 4455 pags 161-192

171

23/2/04, 10:53 AM

NJÌ L’E Y LO KE LÌTSJAO Kyaogon biu’ njenàn nà kwe’epj spàja’aus, meje likya’aot biu’ njënàn. Nda làmài skànjà, gànao, xikyão, kàntao, xiñiwã, kne, ntao, xiñkyapj, xikyumpj, kàmiu’upj xinjiày’, nxi’, ki’ieng, n’waa nmao, mantûmpj, skan’ee, ntsauung rinkyumpj skan’ee, xikywa, mimii, skamuu, makwaa, rinkyumpj makwaa, guntà’àpj, ntao n’ñiaja’. Por eso nda làntung mjao biu’ një, skàn’ee, nu nm’eje’ nepj bàjàu por ke lan dejen ki’ieng, biu’ nmao nu nda dàmiut nepj kwajao n’aung por ke nda làgwan’àing. Si na’ao làmàpj nda skàn’ee onda màkwaa ya ninju’u nepj n’ài mjao, kjwande si làmàà nda ntao o kyao swa’at ïbà gàrwa, I’a’at nepj n’aung, ntajao ntjajao, làmài ke n’a’at na’ao bu’ kwajao ndwa’a làma’apj skàn’ee. Ru’ I’iàyit ndu nda làntunàt mjao porke ndudàt mjao ne’embàt tàmjàing y si nda gàtsu’, ligwa’aiky, làntûl’ gànau, làndejen skàn’ee makwa, làntweje chii’ y nda m’eo’ o tsu ujuy làjàimpj ma’ay.

172 4455 pags 161-192

172

23/2/04, 10:53 AM

gànau

xikyãu

ntau riñkiumpj skàn’ee

skàinjipj

xiñiwã knee

xiñiee xinjiày’ nxï’

skàn’ee kànjwaa n’waá

skàtumpj skàmuu sànte’epj

nmao xikywa mimii

njiu’ ntau n’ñiaja’ makwaa

riñkyumpj makwaa guntà’àpj

173 4455 pags 161-192

173

23/2/04, 10:53 AM

Riajaot ru’ riñjië y miant nepj mcss limiàp; y riàsàt kywa kàmpiu’upj

Ñu’ut nje bu’ l’e y riàsbàt ñjiu’ lo ke kàmee nipj làmii.

174 4455 pags 161-192

174

23/2/04, 10:53 AM

Riajaot ñ’ia’ ntjãu KYAU BIU’NJË Kyao biu’ nje nà mjao Ikà’. kyao biu’ nje nà mjao Itung. Kyao ñ’ia’ gànao nà mjao pa’aiky. re’ sàkwão ndu ji’ipj para n’u’. re’ kyao ndu ji’ipj para n’nu. re’ skà’ay ndu ji’ipj para nepj nma’ao. re’ bàkwaa ndu ji’ipj para nàrwa. ñ’ia’ sànwã nà ji’ipj para ntsao’ nepj bàkày. ñ’ia’ kàtee nà ji’ipj para nàsàjàiñ. ñ’ia’ tàna nà ji’ipj para n’nàun’. Chiñi jià’ ït nda ntjão ke más kàñkyaiñ.

Ntjão.- Es nepj spàjaus ke nda mang, na’ao nàin’ o ntão. 175 4455 pags 161-192

175

23/2/04, 10:53 AM

Tàmàinàn balí riñjie xkriung ke riat pajaunàn kjwende re’: riajaut re’ riñjië. Lo ke para kwando y más por eso

làpal kàmpan bàtay làmes tas kàmiun tàbakj

bas skwel sàdun tàlach màrral kànwa làmake

pelot kwent bion pero asta ruda berse

Chiñi jià’ ït kra riñjie xkriung ke kñiu’u riat pajaunàn.

Chiñi riajao ru’ riñjie ke nda kle làju’ut pero ke na’an xkra mang kjwende re’: Dampu

dàmpu

gatu

gàtu

Saswa’

sàswa’

saput

sàput

Santwee

sàntwee

stakat

stàkat

Sal’we

sàl’we

talunng

tàlung.

176 4455 pags 161-192

176

23/2/04, 10:53 AM

Chiñi ñu’ut lo ke nkwa’ant, mibàt njàt njàu’ y mian lo ke ji’ipj kada nda.

177 4455 pags 161-192

177

23/2/04, 10:53 AM

Riajaut lo ke mang re’ riñjie y k’iriu’ pàk l’ui ntay nda l’iày. NDA L’IÌY MTAY Ru’ mie’eudàt nda l’iày mjài ke nljung mjao kwando bu’ tsu mieje làmài ke ngtûng mjao para gàmung mjao bu’ I’iày. Kwando nda gne’ gàgu xk’iày y kon ya gàgwajaiñ’ gàkyao gàpjie’el o gàchi’ y gàpiàmpj kà’ieng mat làlàijàin gàmao bàjày ya gàkyao. Nda l’iày para ke gundàu’ mjao, bu’ tsu làmài ke nisà’ày, làmajampj ràmjià’àt, lànsày’, làmuu nisjàjàiñ, làmài ke nmjàing, làntampj sàmjàing y kwael, làntampj ràmjià’àt, lànsàipj ke nu nà’ài ñjië sàmpjày, Iàtsdàt liedàt. laut re’ riñjië. 1.- ¿Nepj gàk’ipj nda l’iày mat gunàu’?.

2.- ¿Nda l’iày mjao lànisàiy xk’iày o mài?

3.- ¿Nepj gàk’i ru’ mie’eudàt mat gundàu’ mjao nda l’iày?.

178 4455 pags 161-192

178

23/2/04, 10:53 AM

Chiñi ïaot re riñjië ke mas li’iajaun, kada nxii nk’àix, asta pàk linjaspj.

¿Miant ru’ riñjie ke mas li’iajaun’?

¿Ni kyaiñ biu’ një l’e y ke l’ui o mài?

¿Nepj làkwet biu’ ntjão?

¿Ndukj ndujuy riñjië ke xkriung ke kàpiajao?

¿Pàk l’ui ndàu’ nda l’iày?

179 4455 pags 161-192

179

23/2/04, 10:53 AM

BIU’ DÌN’ÌING Y RU’ STIKYWANG Ru’ xi’iuyet de kywa nmpu’ y biu’ dàn’àing ke mas pañàt es: swa’ ntsàs, gànjãu, nmpjàjàix, pjiày kjii, ntsja’aily nda gànao m’epj, bà’epj chii’, pà’àimpj kiñjiày’, pà’àimpj bàkwaa, Iàmài’, kà’wepj ki’ ieng, ntje’e, I’iàyàt ke mjàidàt sàkwãu, na’ay+t, ntjuy pu’upj kikjii, ntsjããs. Kwando nda ntjuy l’iy o kywang l iày n’àing juy madàt t’a’aàt gà’weng xi iuy o na au nuu stikywang y ujuy sàibàt nepj nepj nmjau para ke lànta’apj biu’ dàn’àing.

180 4455 pags 161-192

180

23/2/04, 10:53 AM

Limiii balí mpàii stikywang, kjwende gàmàà, xkipiis, dibiejent, n’wa màsàix, xiñ’iwa, mànàint skàjwaa, kunàint kànte, kàpi’int, gma’ nkwang, skànjàpj Ijiwã, nmpiu spay, ntsà’ ntsàà sàljàà, ntsà’ ntsàà nm’a’ai, nmpiuu nm’u, kàpiay gàmiàà, dànaas gàndày, sakasil, stiyung, nm’u gàmu’ xpikywee, minaul’ stikywang, rinkjiuy stikywang, godernadora, manzaniya, sàkjuis, riñkyung dànaas y kaxian. Re’ stikywan, ru’ xi’iuyit ndujuy kjuà’ kon n’ànàt o nepj làmibàt y ya kon nipj kjuàjà stikywan peipj kon sàljwas o kon gà’weng xkriung kàmjiampj budàt sàl~wee mat juy nda gàjwepj biu’ dàn’àing.

181 4455 pags 161-192

181

23/2/04, 10:54 AM

Riajaut ru’ k’iwet y nu’ut pàk bàjày peje ru’ signos ke njàu’ (,) koma, (:) nuye punto (;) punto y koma, kiàyàt ru’ signos y riàsbàt ñjiu’ bu’ nk’iàix Ru’ k’iwet ke nda làndàus y biu’ kàntapj nt’wet nà Iànjaspj kon ntà’; nkjwende pàk tày nda ñjië pa’au làmàipj nda punto y kwe nda stànjaspj kon ntà’ nt’wet y pàk tày nda ñjië nkjwende nda l’àipj punto. Punto: Biu’ punto nà ji’ipj para nt’ày nda ñjië y njajpj nda. Nuye punto: Kwando nda nkywa nàung y màng n’diuspj kra más bàjày làntà’àmpj kon nuye punto. Koma: Nà ji’ipj para nda n’ju’ut balí riñjië y oon’ma ntà’àmpj cada nda. Punto y koma: kwando ´wee con’ma làma’aipj. Chiñi kywa riàsbàt ñjiu’ ru’ dàn’àing ke más limii y ke pañàt ru’ liedàt de kywa nipiu’.

182 4455 pags 161-192

182

23/2/04, 10:54 AM

Riajaut re riñjië MPÌI STIKYWANG Ru’ nmpài stikywang ndu nupj xiao’ chiñi kuànàn si no ke dmàing ya gà’wepj kjuà’ ru’ nkyu’uyàst xi’iuyàt y xkriunàt. Dmàing bà nupj limii stikywang bàkact kjwande chiñi, bà nmjà’àt stikwang para n’ljia’aot, ntàban’, Ija’at, Ijwãjas stikywang, Ijet stikywang. Chimi limidat liedàt gwa na’amp nju’u y kjuà’ ru’ nmpà stikwang, pero mas ru’ stikywang ke l’à’àkj rikywaung y nkjwende ya meje pàk limidat gàtsjaudàt stikwang bàjày ya bàndwa limià ru’ nmpài stikywang. laut re’ riñjië lo ke wajaun: ¿Nepj stikywambàt ndujuy mas kjuà’ kywa ru’ liedàt?

¿Biu’ sakasàil nà nepj ji’ipj?

¿Nepj stikywambàt ndujuy mas kjuà kywa ru’ gà’wenàt?

183 4455 pags 161-192

183

23/2/04, 10:54 AM

Riajaut re’ riñjie LO KE T’Ìl RU’ GÌ’WENÌT Limidàt gà’wënàt ke tju’u Ijàiu nda manis dàn’àing, pero gà’wënàt ke nipj mjài skwel, nipj nju’u nda nt’wet, pero si tàjàpj nda dàn’àing, Mjampj ke ndudàt kwando uàjàyàt bàjày jwayàt y til’iajau kon ru’ dàjway; bàjày su njuu nepj l’kyà’ y ya kon ma nju’u bu’ dàn’àing ya mjang nepj kjuà, mat bu’ dàn’àing gàjwepj’ Limidàt gà’wenàt xi’iuyit njiuyit, kywanàt, nkjwende limidat mjau tju’u, limidàt ni tjau pà tju’u, kradàt nda tju’u Ijàiu spày, nda gàkywepj nmpiay’, nda gànkyãu, nda Iking y kra mas dà’àing. Miant si jià’ kywa nipiu’ limii nda gàweng y si limii, nepj dàn’àimbàt juiu’.

184 4455 pags 161-192

184

23/2/04, 10:54 AM

Ñu’ut lo ke nkwa’ant y riajaut nepj man y iãot lo ke wajaun’ ru’ riñjië.

LIMII BALI DÌN’ÌING. Limii balí dàn’àing ke nda ljà’àipj nkte’ nje kjwande Ntjee, swa’ ntsàs, nà nda Iàmajay’ kwando làmu’u na’au làmài. Kwando nda sa’alypj nmao o m’wpj nñie’epj, es porke nda jwao’ kànte kunui’, chjiàjàiñ kon skà’àidàt. Nda làmàipj snuu kwando reje nda druu dàswa’an nu n’nu, porke si nda làntsu’ul làmu’u dàswa’ampj.

Dàn’àing.- Es kwando nda nipj nàispj n’waa nda ja kwa l’uipj o kàntao l’jà’àch. ¿Nduk dàn’àimbàt ndujuy mas limii kywa nipiu’?

¿Pàkj làjàin biu’ ntjee kwando nda kuàjà?

¿Nduks dàn’àimbàt ndujuy nkjwende nda gàmjiuu?

185 4455 pags 161-192

185

23/2/04, 10:54 AM

Riajaut ru’ riñjië linjiande, xi’iuy de kywa nmpu’ y nmpu’ nm’ia’ay. RIÑJIË LIÑJIANDE Riñjië xi’iuy kywa nmpu’ Pjia’as gàmu’ stàbeus gatu pagas st’we’ gà’uàà

Riñjië xi’iuy kàm’us nm’ia’ay

Pia’as n’àing stàbaja gadu pakas nm’a’ay xijiukj

Iju’ts xipbieus katu pakás sot’e’ kulue’

Riñjië liñjiande: Es riñjië ke xia’au njài’ pero xiao’ kra mang. Kon ru’ riñjië liñjiande, ït kra riñjië mba’aut y gàguijimbàt.

186 4455 pags 161-192

186

23/2/04, 10:54 AM

laut re’ riñjië lo ke wajaun’ 1.- ¿Nepj niriu’ man ru’ riñjië ke nkwa’ant miee nxii nk’àix 168?

2.- ¿Jià’ pàkj kj’kii’ Iàjway dàn’àing o mài ru’ nmpài stikywang?

3.- ¿Kweje tjay dàn’àing ru’ gà’wenàt o mài?

4.- ¿Ru’ gàtu’udàt nkjwende tjay dàn’àing o mài?

5.- ¿Ndukj ndujuy dàn’àimbàt más limii kywa nipiu’?

187 4455 pags 161-192

187

23/2/04, 10:54 AM

188 4455 pags 161-192

188

23/2/04, 10:54 AM

RIPIAYET PABLO Bu’ na’au Pablo u mjau bànjwe’e, I’ui pjiuju kywang y paetkonskàjwa’a y kwando ya l’ui mjau balài entonses ya maa ukàm’us, para ntambàt ntsjàjàiñ ru’ ripiayàt, pero nda gnu’ gàmaa y kwando ya bàn dwapj kàm’us dàkuàjà nda màkàii mikye y maeje dàk’a’al y kon dàtsjaut u ya nipj gunjas porke gàmaa dànjospj ntjee y bu’ gràimpj ntjee y bu’ gràimpj nkjwande maa dtsau’ ke nipj tsjau là’ia’apj, tûû bu’ Pablo dàmàing, chiñi gwejel gwa ka’ade nda gànjàu, para ke lànjàukj. Ndudàt àng gàn’àing mabàt dàñiu n’àinàt; bu’ Mateo ndày Pablo u dàn’àing juy suts ganao kon skàmjà’àt o kon stàbau’dà’wa y bu’ ntjuy l’iày Petra u nkjwande diñiu wenmpj nmao, porke kwando bu’ meo’ lijwa’a ntsàjàin u àng bali naung y bàjày làna’ai. Por eso nipj mjau nda nàguàn ntsjàjà’n.

189 4455 pags 161-192

189

23/2/04, 10:54 AM

Riàts’it kra riñjië más ji’ipj lo ke niriajau.

Miant pàk nda l’ài, I’àli stàkywampj kwando làmài re’ dàn’iing. M’aepj ganau:

M’aepj nmao:

Gànjãû:

Pjiày kjii:

190 4455 pags 161-192

190

23/2/04, 10:54 AM

Riajaut re’ riñjië NDA LÌMA’AU DÌN’ÌING Dmàing ru’ bàru’uyàt ndu mjang ke si nda landa’a nkau dànjã, nda Ià’ài pànje’e, nkjwande mjang ke si nda landa’a Chiàpj nt’us nda Iàma’au gàmao sànegan y gun’àing, Iàmajay’ ràpiaay, gànjau, Iàmejen’ y ch’iuu.

Chiñi riàts’àt krcl riñjië kjwande ru’ riñjië ke niriajau.

191 4455 pags 161-192

191

23/2/04, 10:54 AM

Riajaut re’ riñjië. Sàpuut gàtu gànwa kàm’us gàndày pàgas

= = = = = =

Sapuut gatu ganwa kam’us gandày pagas

Sàdun = Sadun gàntãû = gantãû gàmang = gamang gàmàes = gamàes tàlung = talung dàgwa’a = dagwa’a

Chiñi ït kra riñjië mba’aut kon ru’ riñjië ke kuniu kuà’àix, guimbàt.

Kada ñjië peje ayà, pero lo ke nda man nju’ut nà xiau kra man o xiau kra ñjië. 192 4455 pags 161-192

192

23/2/04, 10:54 AM

Riajaut dàkywambàt l’iàyàt. Ru’udàt l’iàyàt, ndu mjau làntunàt, I’àibàt k’iusbàt nu n’mayet dàmiot, nl’jiajau Ijiajau y kwando gun’àinàt nda làmañàt, Iàtsjabàt stikywang asta ke gàjwabàt dàn’àing. Kjwande nda làntasàt, Iàntambàt ràmjiàdàt, pjiãsbàt, skwa’an, Iàmayàt skwel asta guntãyàt y gàkjiu mjau ru’ k’iwet.

Chiñi riàts’àt pàkj mas nda l’ài làntunàt I’iàyàt

193 4455 pags 193-200

193

23/2/04, 10:56 AM

Riajaot ru’ riñjië ke paeje ru’ k’iwet ntj, skj, nkj. ntju’ ntjun, ntjwa ntjûs, ntjas ntje’e ntju’u skju’ skjuy’, skjuits, skjãts, skjwaa skja’at, nkjwa, nkjwe’, nkjã, nkjwa’, nkjajau, nkjaats, nkjajãut. Kon ru’ riñjië ke niriajao, y peje ntj, skj y nkj; chiñi riàsàt kra riñjië mba’aut y guimbàt.

194 4455 pags 193-200

194

23/2/04, 10:56 AM

lãt ru’ riñjië

1.- ¿Miante kan ru’ riñjiëk, nàepj más nàkjiañ lo ke mang ña’ nkàx?

2.- ¿Nepj dànàimbàt más puk’àn y kon nepj stàkjiwambàt Ijàik’un?

3.- ¿Chiñi miant kra riñjië xia’u pero paeje “à” y mang xiau’ skra

4.- ¿Chiñi rià’tsàt griui riñjië kada nt’wet; ntj, nkj y stj?

5.- ¿Chiñi miant ndak k’wet ndujui nipj tsaju?

6.- ¿Miant kon ru’ riñjiëk, ke pàk xiñcha’ ñia’ nkàx, Iàmiàpj más kra chiajau’?

195 4455 pags 193-200

195

23/2/04, 10:56 AM

196 4455 pags 193-200

196

23/2/04, 10:56 AM

197 4455 pags 193-200

197

23/2/04, 10:56 AM

198 4455 pags 193-200

198

23/2/04, 10:56 AM

199 4455 pags 193-200

199

23/2/04, 10:56 AM

COLOFÓN

4455 pags 193-200

200

23/2/04, 10:56 AM

NOMBRE DEL ALUMNO (A) ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTOS GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.