4481

OLGA COSTA (1913-1993) Obra: Vendedora de frutas, 1951 Ă“leo sobre tela, 195 x 245 cm Museo de Arte Moderno, INBA, CNCA

Chiapas y Tabasco

portada 4481.indd 1

NOMBRE DEL ALUMNO (A)

ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTOS GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.

Libro de texto en lengua chol, Chiapas y Tabasco.

Elaborado en la Dirección General de Educación Indígena de la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública

Autor Domingo Meneses Méndez

Ilustración y Fotografía Archivo Iconográfico de la Dirección General de Educación Indígena y Jorge Anaya Torres

Diseño de Portada Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos, con la colaboración de Luis Almeida Ilustración de Portada “Vendedora de frutas”, Olga Costa (1913-1993) Óleo sobre tela 1951, 195 x 245 cm.

Museo de Arte Moderno, INBA, CNCA Reproducción autorizada por el Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura

Fotografía de Portada Javier Hinojosa

D.R. © Ilustración de Portada: Olga Costa/INBA D.R. © Secretaría de Educación Pública, 1994 Argentina No. 28 Col. Centro, C.P 06029 México, D F.

ISBN 978-968-29-8101-2

Primera edición edición 1994 1994 Décima cuarta octavareimpresión reimpresión2010 2013

Décima quinta reimpresión 2011 Impreso Impreso en en México México

4481_legal.indd 1

9/21/09 10:43:02 AM

4481 pags 1-32

2

16/7/06, 08:36

Lakty a単 ch ol Lengua chol Chiapas y Tabasco

Primer grado

4481 pags 1-32

3

16/7/06, 08:36

PRESENTACIÓN

E

ste libro de texto está dirigido a las niñas y los niños indígenas que cursan la educación primaria, tiene el propósito de favorecer el aprendizaje de la lectura y la escritura de la lengua indígena que se habla en su comunidad.

Se espera que este libro sea utilizado en forma creativa, tanto por el profesorado como por las niñas y los niños, en este ciclo escolar y los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión lectora.

En el libro se encuentran diferentes textos, algunos hablan del entorno físico de los alumnos, objetos y cosas que hay en la comunidad, y otros se refieren al entorno social y cultural, pues relatan las costumbres, fiestas y leyendas de la región.

Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas bilingües con experiencia en la enseñanza de su lengua materna, así como con un profundo conocimiento de la cultura de sus comunidades.

Para la redacción, los autores consideraron el enfoque comunicativo propuesto en el Plan y Programas de Estudio Para la Educación Primaria 1993.

Este libro de texto podrá ser enriquecido a partir de las observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia, comunidades y organizaciones civiles indígenas realicen acerca del lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el formato y la presentación.

4481 pags 1-32

5

16/7/06, 08:36

Pätsyäl Ili libri tyi lakty’añ, tsa’ ña’tyäntyi cha’añ ili ñaxañ junñumel tyi primarya, cha’añ mi iñopob ts’ijb jiñi alälob yik’oty tyi ipejkäntyel tyi ity’añob,Ili käntyesaj tyi ity’añ jiñi xkän juñob, jiñäch cha’añ uts’aty mi ikäñob yik’oty mi ich’ämbeñ isujm jiñi muk’ bä isubentyel, cha’añ ñumeñ oraj mi ikäñ tyi eskwela.

Ili libru meibil tyl ityojelob xkäntyesajbä lakpi’älob ikäñäbä ili ty’añ yik’oty bajche’ k’iñ. Tsa’ mejli iliyi che’äch bajche’ mi yäl jiñi “Prokrama Nasyonal cha’añ Elukasyon Primarya 1993”. Jiñ cha’añ wäle añ e’tyijibäl tsijibtyakbä ijak’ibal iwokolil jiñi xkänjuñob cha’añ mi ik’äjkel majiel jiñi ña’tyibaläl tyi käntyesaj, che’äch bajche’ isujmlel jiñi “komol ña’tyayaj cha’añ tsijibyel ili elukasyoñ”.

Ili libru yom cha’añ mi ilu’weñ-esañ mejiel tyi pejtyel k’iñ, ya’ tyi iwuty jiñi lake’tyel wolibä lakmel majiel ila tyi ñaxañ junñumel eskwela, mi imejiel tyi tyoj-esantyel che’äch bajche’ añ isujm jiñi käñ juñ yik’oty bajche’ añ isujmlel jiñi ity’añ yik’oty iñusaj k’iñ.

Ity’añob jiñi xkäntyesajob, tyatyälob, tyejklumtyak, much’ulobä weñ ñuk ik’äjñibal cha’añ mi iwen-esantyel libru.

Wokolix yälä pejtyel xkäntyesajob, tyatyälob che ’ tsa ‘ ik’eleyob ili ñaxañ ts’ijb cha’añ mi iweñ-añ majiel ibäl libru.

4481 pags 1-32.indd 7

11/4/05 1:47:06 PM

GOLFO DE MÉXICO

Tabasc VILLAHERMO

OA

A

CA

VERACRUZ

TU

X

C h i a

GOLFO DE TEHUANTEPEC

O8C É A N O 4481 pags 1-32.indd 8

P A CÍ F I C O 11/4/05 1:47:10 PM

MÉXICO

basco

CAMPE

HERMOSA Tacotalpa

C H

I

A

O Tila

TA A S

B

SC

A P

CHE

Salto de Agua Palenque Tumbala

Sabanilla

T U X T L A G UTIERREZ

Valle de Santo Domingo

G

U

A

T E

M

A

L A

h i a p a s

9 4481 pags 1-32.indd 9

11/4/05 1:47:13 PM

10 4481 pags 1-32.indd 10

11/4/05 1:47:14 PM

INDICE Unidad

Título

Página

Mojty

K’aba’

Yopol

1

Bajche’ chumulonlaj

13

2

Laktyejklum

65

3

Jiñi lakñusaj K’ iñ

105

4

Jiñi eskwela

153

11 4481 pags 1-32.indd 11

11/4/05 1:47:14 PM

12 4481 pags 1-32.indd 12

11/4/05 1:47:15 PM

1

Che’ chumuloñ bajche’ iliyi

13 4481 pags 1-32.indd 13

11/4/05 1:47:16 PM

14 4481 pags 1-32.indd 14

11/4/05 1:47:20 PM

15 4481 pags 1-32.indd 15

11/4/05 1:47:24 PM

Che’ mi lakchumtyäl mi lakcha’leñ e’tyel bajche’: kuch si’, kuch ixim, cholijel, tyuk’ kajpe’, pak’, luchja’, juch’bal, misujel, kosa muty, kosa aläl, kosa chityam, tyuk’ ch’ajuk’, yik’oty yambätyak.

16 4481 pags 1-32.indd 16

11/4/05 1:47:26 PM

Chuki mi lakmel tyi lakotyoty.

Woli tyi kuch si’

yäkel tyi misujel

chonkol tyi juch’bal

Woli ibuk’sañ iyäk’ach

17 4481 pags 1-32.indd 17

11/4/05 1:47:27 PM

Ajluk’

Ajkum

Pajch’

Bajlum

18 4481 pags 1-32.indd 18

11/4/05 1:47:28 PM

sip

mam yax

xijiñ baj

sajk’

yak wax waj chañ

am

ajiñ

bak

ich

sal

xibaj

19 4481 pags 1-32.indd 19

11/4/05 1:47:29 PM

am

chañ

wax

sajk’

20 4481 pags 1-32.indd 20

11/4/05 1:47:32 PM

21 4481 pags 1-32.indd 21

11/4/05 1:47:33 PM

Kolen xäye’ Junkojty kolen xäye’ tsa’ ichuku juntyikil alob, cha’añ mi ik’ux.

Cha’anjach ma’añik tsa’ mejli, ik’ux kome ma’añik tsa’ iñaxañ ich’ojbe lok’el iwuty bajche’ ñämäl limel.

Jin cha’añ, jiñi alob tsa’ itsänsaj juñi xäye’ che’tsa’ k’ojtyi baki añ imety, che’ jiñi tsa’ ich’ämä sujtyel tyi iyotyoty cha’añ ik’uxe’.

22 4481 pags 1-32.indd 22

11/4/05 1:47:34 PM

¿Chuki woli ak’el ilayi?

Ts’ijbañ:

23 4481 pags 1-32.indd 23

11/4/05 1:47:35 PM

Muk’ bä imejlel tyi mal.

Tyi mal ya’ mi imejlel pejtyel ibäl lakñäk’, cha’añ mi lakwe’sañ lakbä.

Ya’ mi ich’äxtyäl bu’ul, ixim, ñi’uk’, ch’ajuk’, kajpe’, ya’ mi ipojpontyel ch’ujm, ja’as, ajkum, wajtyañ o luty, yik’oty yambätyak.

24 4481 pags 1-32.indd 24

11/4/05 1:47:36 PM

Ts’ijbañ bajche’ yilal woli ok’el.

Woli tyi pechom ili lakña’

chonkol ik’ uty yich ili lakña’

yäkel ipok ich’ejew lakña’.

25

4481 pags 1-32.indd 25

11/4/05 1:47:38 PM

Mi ikajel lajk채n yamb채 junchajp bokal. ich chil

sip pisil

26 4481 pags 1-32.indd 26

11/4/05 1:47:41 PM

chim

chij

bij

chi’

27 4481 pags 1-32.indd 27

11/4/05 1:47:45 PM

Ts’ijbañ ilayi chuki tsa’ ujtyi ak’el.

28 4481 pags 1-32.indd 28

11/4/05 1:47:47 PM

Pajch’

si’

xiñich’

chajk

29 4481 pags 1-32.indd 29

11/4/05 1:47:48 PM

Ts’ijbañ chuki woli ak’el ilayi.

30 4481 pags 1-32.indd 30

11/4/05 1:47:50 PM

Al채 chuki woli imelob ilayi.

31 4481 pags 1-32.indd 31

11/4/05 1:47:51 PM

Bajche’ mi lajkäñthañ lakbä Ché mi lajkajel tyi we’el yom mi Lakpok lajk’äb cha’añ ma’añik mi ityajonlaj k’amäjel, kome pejtyel ili chämel bahche´Ojbal, k’ajk, sal, tsoy, yik’oty yombätyak, mi laktyaj che’ mach säkonlaj.

Yom mi lakweñ pok lajkej yik’oty mi lakcha’leñ ts’ämel, cha’añ tyijikñañonñlaj.

32 4481 pags 1-32.indd 32

11/4/05 1:47:51 PM

Che’ bibonlayi mach tyijikñayik mi lakubin, k’amonlaj yubil, añ ya’mi iyochel lakchämel.

Jin cha’an joñoñ mi kcha’leñ ts’ämel, cha’añ tyijikña mi ku’biñ, yik’oty cha’añ mach mi kts’ubañ.

Che’ ts’ämeñoñ wen tyijikñajax pañämil mi ku’bin.

Jin cha’an che’ yom mi lakmel tyi lakpetyelel.

33 4481 pags 33-64.indd 33

11/4/05 1:51:09 PM

Mi lajkäñ junchajp ty’añ.

sel

yoty’ semejty

’

k be

jp

mol

wex

ek’

po

pom

ch ejb

yol

34 4481 pags 33-64.indd 34

11/4/05 1:51:09 PM

Ts’äktyesañ baki antyo yom ili ty’añ.

Ili __________ woli ik’ux ixim.

Ili _____________ woli tyi k’ay.

Ili ___________ wen chäk ik’äk’al.

35 4481 pags 33-64.indd 35

11/4/05 1:51:10 PM

Ts’äktyesañ baki añtyo yom.

Ili ___________ woli ik’ux cholel

Ili _______ chonkol ik’ux ixim.

Ili _______ yäkel ik’ux _______ 36 4481 pags 33-64.indd 36

11/4/05 1:51:11 PM

Ts’äktyesañ baki añtyo yom.

Ich____l kerañ.

Woli ib___k jam.

Woli ix___ty’ si’.

Woli ich___’ bu’ul.

37 4481 pags 33-64.indd 37

11/4/05 1:51:13 PM

Ña’tyayaj

Añ tsutel ijolcha’añjach mach lakpi’älik, añ iwuty cha’añjach ma’añik mi ik’el pañämil. ¿Chuki jiñi?

Che’ bajche’ ach’bä alä pepechtye’ mach yälä ma’añik mi lak’ächa’esan kome’ petyel k’iñ ach’jach. ¿Chuki jiñi?

38 4481 pags 33-64.indd 38

11/4/05 1:51:13 PM

Bajlum yik’oty uch.

Junkojty abi uch ñäk wa’al abi tyi näk’ xajlel, che’ jiñi ¿chukij woli amel? che’ abi tsa’ k’ojtyi kolen bajlum. ¡a! ma’añik woli jk’aj koj kome wen al ili jkuchi. Che’ abi.

Che’ jiñi ¡järän järän...! tsa’ ñumi xkukluntya’, ¡ej! ktya’a kwex, poj chukutyo ili jkuchi samiyontyo ksäk’ ili kwexi. Che’ abi aja uchi..

Junkoyel abi tsa’ ichuku ja’el bajlumi. Ma’ meku akole, ame yajlik, chejachme tsäye’el ache’añi. Che’abi aja uchi, pärän tsa’ majli.

Aja bajlumi ñäkye’el abi icha’añ jiñi xajleli.

Ma’añix tsa’ chän k’ojtyityo jiñi uchi.

39 4481 pags 33-64.indd 39

11/4/05 1:51:14 PM

Ts’ijban bajche’ yilal woli ak’el.

40 4481 pags 33-64.indd 40

11/4/05 1:51:15 PM

41 4481 pags 33-64.indd 41

11/4/05 1:51:17 PM

Tsajñi tyi cholel ktyaty sajmäl tsa’ ikuchu tyilel ixim kome ma’añix ya’ tyi kotyoty.

Jiñi kña’ mi iyixmañ cha’añ mi ich’äx yik’oty cha’añ mi ipechañ waj

Joñañi mi jkotyañ tyi cho’ol, tyi yixmäntyel yik’oty mi kchok ijomoch’al.

42 4481 pags 33-64.indd 42

11/4/05 1:51:21 PM

Ixim.

Mi yälob lakñojtye’elob cha’añ jiñi ixim che’bajche’ lakchu’ kome ya’ kayälonlaj ya’añ lajkuxtyälel.

Jiñ cha’añ yom mi lajkäntyañ yom mi lajk’uxbiñ.

Kome ya’ mi’ imejlel lakwaj, laksa’, lakul, lakwoch’, lakpats’, laktsijket, jiñi mi ikosañonlaj.

43 4481 pags 33-64.indd 43

11/4/05 1:51:23 PM

Mi lajkäñ yambä junchajp bokal.

bäkäl

säts’

bujk

juch’ yäx

bux uch

bäx yän jux

44 4481 pags 33-64.indd 44

11/4/05 1:51:24 PM

Ju’sañ ili ty’añ.

us

uch

säk

säts’

xux

yäñ

45 4481 pags 33-64.indd 45

11/4/05 1:51:24 PM

Ts’ijbañ tyi jump’ej ili ty’añ chap’ej bä yilali.

baj

bajlum

lum

bij

lum

bij

ja’

ja’

lum

waj

tyañ

ji’

lum

ts’is

Lum

46 4481 pags 33-64.indd 46

11/4/05 1:51:25 PM

Ju’sañ baki säpäl ili ty’añ ts’ijbubilbä.

Ili mis wolityak tyi alas

chonkol tyi ixom lakña’

Ili mutytyak yäkel ich’ojtyak ibä

47 4481 pags 33-64.indd 47

11/4/05 1:51:26 PM

Ts’ijbañ chuki woli ak’el ilayi.

48 4481 pags 33-64.indd 48

11/4/05 1:51:27 PM

Bajche mi ikolel ixim Jiñi ixim yujil kolel: tyi ijk’al lum, o tyi ji’ lum, mi ikolel tyi uxp’éj uw, tyi ichämp’ejlel antyakix ijajchil, che’ jiñi wajtañix Che’ k’äñix muk’ix imajlel tyi päjkel, cha’añ ma’añik mi ichäy ja’, yik’oty cha’añ mi iyajlel ya’lel, che’jiñi muk’ix ik’ajtyäl, cha’añ mi iläjtsel.

49 4481 pags 33-64.indd 49

11/4/05 1:51:28 PM

Bajche’ mi lajkäntyañ lakälak’.

50 4481 pags 33-64.indd 50

11/4/05 1:51:29 PM

Aläk’äl Che’ mi lajkäntyañ jiñi alak’äl, wen k’ok’ mi kolel. Jiñi alak’äl mi iñuk-esañ pañämil tyi lajkotyoty, che’ je’el mi ikotyañonlaj tyi chumtyäl, che’ ma’añik laktyak’iñ mi lakchoñjunkojty muty, ak’ach, chityam, ts’i’, o machiki, jiñi k’uxbilbäyi mi laktsäsañ lajk’ux cha’añ ma’añik mi lajkubiñ wi’ñal.

51 4481 pags 33-64.indd 51

11/4/05 1:51:30 PM

Ts’ijbañ ila baki säpäl woli ak’el.

52 4481 pags 33-64.indd 52

11/4/05 1:51:31 PM

Tyi tyumuty mi ip’ojlel alämuty.

Ili ña’amuty mi ikajel isäklabeñ ibuk’bal iyal.

Che’ ñukix jiñi muty ibajñelix muk’ tyi xämbal, muk’ix imejlel lajk’ux.

Jiñi ña’amuty mi icha’leñ tyuñ, che’ jiñi mi ipäktyäl cha’añ m i i p ’ o j l e l y a m b ä alämutytyak.

53 4481 pags 33-64.indd 53

11/4/05 1:51:32 PM

Ts’äktyesañ baki antyo yom.

p__jp__ñ

w__x

m__ts__’

w__n__k

l__k__m

__ch’j__’

54 4481 pags 33-64.indd 54

11/4/05 1:51:33 PM

Aläk’äl Jiñi aläk’äl laj ikäñä pañämil, pejtyel yebal pimeltyak, chäñil lum.

Kome’ jinäch ibuk’bal yik’oty, ya’ käyäl, jinäch ipañämil.

Kome ya’ mi ityaj ikuxtyälel, che’äch ak’bili.

Cha’añ mi ityaj ikolel, jiñi iyum alak’äl, mi iyäk’eñ ibuk’bal.

Che’ ñukix, muk’ix laktsäsañ lajk’ux.

55 4481 pags 33-64.indd 55

11/4/05 1:51:34 PM

Otyoty

Che’ mi imejlel jiñi otyoty, ñaxañ mi tyujk’el xañ, mi itsejpel itye’el, yik’oty mi ipamuntyel ilumil.

Che’ jiñi mi ipijkel ilumil oy, cha’añ mi wa’ chokontyel.

Che’ tsa’ix ujtyi iletsantyel iyopol, muk’ix isetyuntyel cha’an lajal mi ikäytyäl.

56 4481 pags 33-64.indd 56

11/4/05 1:51:35 PM

Käñä jiñi ejtyaläl yik’oty ik’aba’

Jiñi wax chonkol ik’ux muty.

Jiñi sajbiñ woli yasañ alämuty.

Jiñi bajlum woli tyi alas.

57 4481 pags 33-64.indd 57

11/4/05 1:51:36 PM

Ts’ijbañ jiñi antyobä yom woli ak’el ila tyi ty’añ.

Ili bäkäl woli tyi _______

Ili aläl _____________

Ili ________ kabäl iwuty.

Woli iwus ___________ laktyaty.

58 4481 pags 33-64.indd 58

11/4/05 1:51:37 PM

Jiñi ñoj ek’ wen säsäk.

lli uw wen säsäk.

Uts’atyjax ili rus ek’.

59 4481 pags 33-64.indd 59

11/4/05 1:51:39 PM

Yajkañ ili k’aba’äl lajalbä yik’oty ejtyaläl.

ity

mach

kä l

ib

bä

mis

bujk

p’

ej

ty

sa’

käkäw

60 4481 pags 33-64.indd 60

11/4/05 1:51:42 PM

ixim

ich

aläl

’

ye e’t

w

ab

61 4481 pags 33-64.indd 61

11/4/05 1:51:44 PM

,

j

s

k b

j m

k

j b

b x

m

b

単

単

l

k ts ch

,

k l

l m

j m ch

ch y

62 4481 pags 33-64.indd 62

11/4/05 1:51:46 PM

Wi’ñal bä wax Junkojty abi wax tsa’ ik’ele woli tyi we’el ty’ul, che’ jiñi tsa’ abi majli ichilbeñ.

Mach abi sumukik jiñi iwe’el ty’ul tsa’ yubi jiñi wax, jiñ cha’añ tsa’ ipäk’ choko.

Jiñi ty’ul wen ch’ijyem abi tsa’ käle, che’ jiñi tsa’ majli isäklañ ya’ baki tsa’ chojki.

63 4481 pags 33-64.indd 63

11/4/05 1:51:47 PM

Alä uch.

Juntyikil abi lakña’ wali tyi uk’el yalobil, che’ jiñi.

- ¿Chuki woli yuk’tyañ jiñi aläli? che’ abi aja wiñiki.

- Jiñix aku tsa’ yom aja aty’arachi.

Che’ abi aja lakña’i.

- Mach ityatyktyo aja jiñi. che’ abi tsa’ ijak’a aja wiñiki.

Che’ wen jumuk’, mach abi wolik ilajmel tyi uk’el aja aläli, che’ jiñi tsa’ icha’ alä aja wiñiki.

- Machi tsäsañixtyi muk’tyo lakmän yambä baki añ, yumäl.

Che’ abi tsa’ yälä ity’añ jiñi wiñiki cha’ añ mi tsäsantyel tyi k’uxtyäl aja ityatymuty.

64 4481 pags 33-64.indd 64

11/4/05 1:51:47 PM

2

65 4481 pags 65-96.indd 65

11/4/05 1:55:54 PM

Tyi laktyejklum añ kabäl pimel, yujil kolel kabäl päk’äbäl bajche’ jiñi alaxax, mankoj, way ja’as, kokoj, aninaj, koyoj, yik’oty yambätyak.

66 4481 pags 65-96.indd 66

11/4/05 1:55:57 PM

Käntyesayaj.

P’ump’uñoñ kome ma’añik jk’äjñibal woli kubiñ.

Jin cha’añ jatyety lum, pimel, ik’, ja’al kuxtyesañonku bajche’ kuxulety p’äty-esañonku bajche’ p’ätyälety. käntyesañonku cha’añ, cho’oñ bajche’etyi.

67 4481 pags 65-96.indd 67

11/4/05 1:55:59 PM

Ts’ijbañ bajche’ yilal woil ok’el.

68 4481 pags 65-96.indd 68

11/4/05 1:56:01 PM

Jiñi tsuktyak woli tyi soñ cha’añ tyijikña woli yubintyak, kome mi ikajel ik’uxbeñ iyixim jiñi alob, che’ ñukix.

Jiñi tye’el weñ ch’ijiyem ipusik’al, kome jiñi ch’ityoñ mi ikajel isek’tyak jiñi tye’el che’ ñukix.

¿Majki woli tyi son?

¿Bajche’ yubil ipusik’al jiñi tye’el?

69 4481 pags 65-96.indd 69

11/4/05 1:56:01 PM

Ts’ijbañ ili ty’añ tyi entyäl.

kux

k’ux

juk

juk’

kok

k’ok

komol

k’omol

kuxul

k’uxul

kux

k’ux

70 4481 pags 65-96.indd 70

11/4/05 1:56:02 PM

Ili wiñik woli ik’al xajlel.

Ili kuchäl wen al.

Ili alob woli tyi k’ay.

Ili k’iñ wen tyäkäw.

71 4481 pags 65-96.indd 71

11/4/05 1:56:04 PM

Yajkañ ik’aba’ jiñi jump’ij ejtyaläl.

Ili tsuk woli ik’ux ixim.

Ili wiñik chonkol ijuk’ imachity.

Ili k’ajk wen tyäkäw.

Ili alob yäkel ityuk’ alaxax.

72 4481 pags 65-96.indd 72

11/4/05 1:56:05 PM

Ts’ijbañ bajche’ yilal woli ak’el.

73 4481 pags 65-96.indd 73

11/4/05 1:56:06 PM

Ña’tyayaj

Añ isujl cha’añjach mach chäyik, añ ibochjol cha’añjach mach ña’amutyik. ¿chuki jiñi?.

Añ yuj amach x-ixikik yujil soñ mach lakpi’älik. ¿chuki jiñi?

74 4481 pags 65-96.indd 74

11/4/05 1:56:06 PM

Tyatymuty

tsa’bä

ichañ-esa

ibäj.

Añ abi junkojty tyatymuty tsa’ abi iwen chañ-esaj ibäj, wen k’am mi icha’leñ k’ay, che’ tyi säk’añ, tyi xink’iñil, ik’añ yik’oty tyi yojlil ak’älel.

Jump’ej yojlil ak’lel tsa’ icha’le k’ay “¡kokorojooo..., kokorojooo...!”. Che’ abi, wen tsäts tsa’ icha’le .

Che’ jiñi tsa’ abi kajñi iwuty iyum, mach abi yomik tsa’ yubi, tsa’ tyom julu, che’ jiñi tsa’ ik’uxu.

Che’ tsa’ ujtyi jiñi tyaty muty, jiñ meku cha’añ mach weñik che’ mi lakchan-esañ lakbä.

75 4481 pags 65-96.indd 75

11/4/05 1:56:07 PM

Alä chuki woli ak’el ilayi.

76 4481 pags 65-96.indd 76

11/4/05 1:56:09 PM

Käñä chuki woli yälob

Che’ mi amel jiñi achikibi ñaxañ mi asujluñ jiñi bayil cha’an uts’aty mi imejlel. ¿Che’ jiñi wokol tyi mejlel? k’untye’ mi kñop wäle.

77 4481 pags 65-96.indd 77

11/4/05 1:56:10 PM

Ili lakña’ chonkol yäk’eñ yixim yälak’.

Woli ixoty’ isi’ laktyaty.

Chonkol its’änañ yalä lakña’.

Ili laktyaty woli ityuk’ yalaxax.

78 4481 pags 65-96.indd 78

11/4/05 1:56:11 PM

Käñä il ty’añ ts’ijbubilä.

p’ok p’ak

pom

y pu

pajch’ ’

o p’

pul p’is

pok

p’ol

woli tyi soñ jiñi tyi jkajpe’lel añ kabäl tyi ja’ añ kabäl

uy.

che’ mi kchoñ jiñi jkajpe’ mik

is 79

4481 pags 65-96.indd 79

11/4/05 1:56:12 PM

Ili ts’i’ woli vasañ _____________.

Laktyaty chonkol ipul ____________.

Lakña’ yäkel i ___________ kabäl muty.

Laktyaty woli i____________ixim.

Alob woli iluk _______________.

80 4481 pags 65-96.indd 80

11/4/05 1:56:13 PM

Ña’amuty tsa’bä icha’le loty.

Añ abi junkojty ña’amuty tsa’ iwen cha’le loty, tsa’ abi majli tyi xämbal yik’oty yal tyi matye’el.

Tsa’ kaji tyi ty’añ jiñi ña’amuty “¡käkäkä, käkäká!”.

Che’ abi. Tsa’ yubi iyum majlik ik’el cha’añjach ma’añik chuki tsikil, tsa’ iña’tya iyum wax abi ya’an tsa’ yälä, mach abi añik chuki tsikil.

Jiñi ña’muty tsa’ cha’ kaji ¡käkäkä!, käkäkä! che’ abi. Iyum tsa’ cha’ malij ik’el, ma’añik abi chuki tsikil. Tyo’o awomjax che’ abi, tsa’ sujtyi majlel. Che’ jiñi cha’ ¡kä kä kä, kä kä kä! che’abi. Iyum mach abi chän iwentajix, che’ jiñi yä’ächixmeku abi añ aja waxi, tsa’ meku abi lajk’uxlej pejtyel yik’oty yal.

81 4481 pags 65-96.indd 81

11/4/05 1:56:14 PM

Chuki tsa’ aña’tya tyi ty’an baki tsa’ icha’le loty jiñi ña’amuty.

Ts’ijbañ:

82 4481 pags 65-96.indd 82

11/4/05 1:56:15 PM

Pejtyel muk’bä imejlel tyi laktyejklum bajche’ jiñi semejty, pixoläl, chikib, chim, ch’ejew, joch’ pisil, yik’oty yantyakbä.

Añ ik’äjñibal tyi laktyojlel, kome jiñ muk’bä lajk’äñ tyi e’tyel cha’añ mi lakchumtyäl tyi weñ.

Iliyi ityechbalobtyo lakñojtye’elob tyi imelol yik’oty tyi ik’äjñel, k’äläl tsa’ lakts’itya’ k’äñä tyilel bajche’ wälej.

Wäleyi mach junlajalix añ ili e’tyeläl, añix baki wolix ijilel, mach yombix ik’añ jiñi lumtyakbä melbil, jiñix yomob jiñi mämbiltyakbä.

83 4481 pags 65-96.indd 83

11/4/05 1:56:16 PM

K’ele bajche’ tyechem ili ts’ijb, che’jiñi käñä baki añ yambä jinachbä ty’añ cha’añjach machbä lajalik ts’ijbubil.

Bajche’ chumulonlaj ilayi añ kabäl chuki yom mejlel.

Che’ bajche’ añonalyi anix kabäl machbä lajkäñäyix.

Kom cha’añ mi ak’aj wajtyan.

Che’ mi ajuleli kom cha’an mi amajlel tyi pak’.

Ili ty’an ts’ijbubilbä ilayi, k’ele bajche’ yilal ityejchibal, che’jiñi sajkañ me añ yambä ty’añ tyi yojlil ts’ijb, k’ele me lajal ts’ijbubil, mi mach lajalik käñä chukoch.

84 4481 pags 65-96.indd 84

11/4/05 1:56:18 PM

Lajk’ äjñibal.

D. Meneses

Tyi ik’ mi lakubiñ a’lentyel mi lakubiñ wokolil wä bä p’ojlem tyi lum.

Lakchuchu’ ty’älty’älñal ipusik’al.

Tyäk’ä weñäch wäle che’ mi lakchämel cha’an yambä mi ikuxtyiyel tyi lakbäkel, tyi lakujtyibal.

85 4481 pags 65-96.indd 85

11/4/05 1:56:19 PM

Jiñi ts’ijb tsa’bä ujtyi añusañ yajkañ jiñi kolembäyi yik’oty ch’och’okbä.

Ty’uñulbä ts’ijb.

Bik’itybä ts’ijb.

86 4481 pags 65-96.indd 86

11/4/05 1:56:19 PM

Ts’ijbañ chuki woli ak’el ilayi.

87 4481 pags 65-96.indd 87

11/4/05 1:56:20 PM

Wajali tsa’ abi ñumi bajk’älel sajk’ tsa’ ijisaj kabäl cholel. Che’ jiñi tsa’ kaji wi’ñal kome ma’añik tsa’ koli jiñi ixim.

Cha’añ mi ijilel jiñi sajk’ lakpi’älob tsä’ tyempoyob ibä cha’añ mi imajlelob itsäsañ, k’ax wokol abi tsa’ iñusayob.

88 4481 pags 65-96.indd 88

11/4/05 1:56:21 PM

Bajlum woli tyi ajñel Jiñi bajlum woli tyi ajñel.

Jiñi xch’e’ chonkol ibuk’ motso’. chonkol ibuk’ motso’ jiñi xch’e’.

yäkel tyi xämbal mep’ tyi ja’ Tyi ja’ yäkel tyi xämbal jiñi mep’.

Woli tyi ts’ämel jiñi chityam Jiñi chityam woli tyi ts’ämel.

89 4481 pags 65-96.indd 89

11/4/05 1:56:22 PM

90 4481 pags 65-96.indd 90

11/4/05 1:56:24 PM

tyatymuty Ili tyatymuty woli tyi k’ay cha’añ mi isub cha’añ tsa’ix säk’aj pañämil.

Tyi ipejtyelel ich’oklel wolix ik’el ijubib tyi ty’uchlib cha’añ yomobix xämbal.

91 4481 pags 65-96.indd 91

11/4/05 1:56:25 PM

Bakityakbä pimel akäñä muk’bä lajik’äñ tyi ts’ak akäñä.

Ts’ijbañ ik’aba ilayi. xchawatye’ xk’ok’ chij

92 4481 pags 65-96.indd 92

11/4/05 1:56:26 PM

Käña isujmlel ili ty’añ yik’oty käña chuki woli ak’el ya’ tyi ejtyaläl.

Woli itsep its’ak ili wiñik.

Chonkol ikuj its’ak ili wiñik.

Yäkel ich’äx its’ak ili wiñik.

Woli yäk’eñ its’ak jiñi cha’añ k’am.

93 4481 pags 65-96.indd 93

11/4/05 1:56:29 PM

Che’ abi tsa’ ujtyi wajali Añ abi lakpi’älob woliyob tyi chobal, ya’ baki añob wen ik’ch’eñañ abi.

Che’ jiñi añ abi chuki burukñaj tsa’ kaji, tyoj bäk’ñayob abi, kome ya’ abi tyi yebal xajlel woli ilok’e tsa’ yubiyob.

Che’ jiñi ch’intyek’elob abi tsa’ majliyob k’älätyo tyi yotyoty tsa’ jajmiyob ipusik’al.

Che’jini tsa’ abi kaji k’elob abyon abi ya’ welekñaj ñumel majlel.

94 4481 pags 65-96.indd 94

11/4/05 1:56:30 PM

Ts’ijbañ bajche’ yilal woli ak’el ilayi.

95 4481 pags 65-96.indd 95

11/4/05 1:56:31 PM

Ya’ tyi klumal Tumbala wen kabäl tsäñal, mi pak’ jubel tyokal che’ mi yik’antyak, mi iweñ cha’len ja’al.

Yambä laklumal bajche’ Tila añ tsäñal ja’el mi ñumel ja’al, mi pak’ jubel tyokal lajal bajche’ Tumbalaj.

Yambä jump’ej k’iñ tsajñoñ tyi Palenke chap’e k’iñ tsa’ käleyoñ ya’i, che’jiñi tsa’ k’älä majliyoñ tyi saltu o tyi wejlibja’.

K’ele baki añ jiñi ty’uñulbä ts’ijb yik’oty bik’itybä ts’ijk.

96 4481 pags 65-96.indd 96

11/4/05 1:56:31 PM

chich chuch

ch’il chil

ix

ty

ij h’

c

’ ch

choñ

ch’eñ

Käñä ili ty’añ yik’oty ts’ijbañ.

____________ ijty

_____________ il

____________ ix

_____________ oñ

____________ il

_____________ ich

____________ eñ

_____________ uch 97

4481 pags 97-130.indd 97

11/4/05 1:59:30 PM

Ili pimel wen kabäl ich’ixal.

Woli ik’uxe wutytye’ ili chuch.

Tyi ch’eñ mi imuk ibä jiñi bätye’el.

Woli ijal ichim laktyaty.

98 4481 pags 97-130.indd 98

11/4/05 1:59:31 PM

Ña’tyayaj

Yäjyäx tsa’ ñumiyoñ i’ik’oñ wäle chächäk sayoñ tyañ mi kujtyel. ¿chuki jiñi?

Che’ wa’al añ iyum pañämil xityil abi añ aja che’ wa’al añ ajayi xityil abi añ iyum pañämil. ¿chuki jiñi?

99 4481 pags 97-130.indd 99

11/4/05 1:59:31 PM

Ts’ijbañ ili wolibä ak’el ilayi.

100 4481 pags 97-130.indd 100

11/4/05 1:59:34 PM

Baki ch’oyoloñ.

Añoñ tyi chapas kujil kome kwuty woli ik’el Añoñ tyi chapas kujil kome kabäl ñichtye’ woli ik’el che’ bajche’ ch’äläl jiñi ja’ woli iyajlel.

Ili lum yujil chuki kujil kome jiñ woli imek’on kome ya’ kayäloñ.

101 4481 pags 97-130.indd 101

11/4/05 1:59:35 PM

Ju’san ili ty’añ baki säpältyak.

sos

mis max

say

sä’ts’

mos ses

sits’ majts

sa’

mul momoy

Lak ña’ woli i_______yaläl.

Chonkol yajñesañ tsuk ili ________ Kabäl i______ ili aläl

102 4481 pags 97-130.indd 102

11/4/05 1:59:37 PM

Woliyob tyi _____oñ ili alälob.

Woli i____ul lu____ ili lakña’, cha’an mi ikajel ik’äñ.

Yäkel ikuch ___i’ ili wiñik.

Pa___al ili ja’ tyi p’ejty.

103 4481 pags 97-130.indd 103

11/4/05 1:59:38 PM

Chil.

Jiñi chil, jiñäch xk’ay machbä añix chuki ye’tyel.

Wajalix tyejchem jiñi ik’ay ik’älä ityileljach, jump’ejach k’ay mi ityeñe k’ay tyi jujump’ej ak’älel.

Jincha’añ jiñi chil ma’añik chuki ye’tyel, kome ma’añik mi its’itya’ yän jiñi ik’ay, muk’ix ik’ojyel lakñächtyañ.

104 4481 pags 97-130.indd 104

11/4/05 1:59:40 PM

3

Che’ mi lakmel k’iñ tyi laklumal pejtyel lakpi’älob mi ch’äm majlel imuty, yäk’ach cha’añ mi k’uxob jiñi xk’iñijelobi.

Yañob mi iñijkañob ityijikñäyel uts’aty mi iñusañob jiñi k’iñ.

cha’añ

105 4481 pags 97-130.indd 105

11/4/05 1:59:41 PM

Bajche’ yubil mi awubiñ che’ woli k’iñ tyi atyejklumi.

Wen tyijkñañ mi kubin aja, kome muk’oñ tyi soñ, tyi alas, mi kux waj, jin cha’añ wen uts’aty mi kubiñ.

Bajche’ yubil mi awubiñ jatyety.

106 4481 pags 97-130.indd 106

11/4/05 1:59:42 PM

Che’ weñ jamäl pañämil laj uts’atyjax pejtyel alak’äl tyijikñañ añ, yik’oty bajche’ pimeltyak wen k’ok’ mi ikolel yik’oty pejtyel ichäñil pañämil.

107 4481 pags 97-130.indd 107

11/4/05 1:59:43 PM

Ts’äktyesañ ili ts’ijb.

Che’ wen ja___ pañä___ laj___ts’atyjax pejtyel ala___ tyijikñañ añ. Bajche’ jiñ__ pim__tyak wen k’___ mi ik___l___l yik’oty p___jty___e ich___ñ__ __añä___ wen uts’aty ___ñ.

108 4481 pags 97-130.indd 108

11/4/05 1:59:44 PM

Walob tyi______ ili lakpi’älob.

Ili wiñik woli iwus a___y.

Ili wiñik chonkol ijats’ __jtye’

Ili wiñik yäkel iñijkañ i__yolin.

109 4481 pags 97-130.indd 109

11/4/05 1:59:46 PM

Ts’ijbañ chuki woli yujtyel woli ak’el ilayi.

110 4481 pags 97-130.indd 110

11/4/05 1:59:47 PM

Belisario Rominkes, Mpyo, Saltu Yawa. juño 4 tyi 1993.

Wäle woli klok’el majlel tyi xämbal tyi petyol ktyejklum, kabäl chuki woli jk’el majlel ila tyi bij, bajche’ pimel, pejpeñ, ajluk, p’ok, ses, xch’e, tyujlux, ts’i’, chityam, muty, ak’ach, mulaj; yik’oty je’e an kabäl päk’äbäl bajche’ alaxax, mankoj, pätya, ixim, kokoj, aninaj, yik’oty yambä machbä kujilik chuki ik’aba.

Romiku Mätyexu.

111 4481 pags 97-130.indd 111

11/4/05 1:59:47 PM

Ts’ijbañ bajche’ yilal tsa’ ak’ele baki tsajñety tyi xämbal.

Baki añety, chuktyi k’iñ

112 4481 pags 97-130.indd 112

11/4/05 1:59:47 PM

Bajche’ tsa’ p’ojli ak’ach.

Añ abi jump’ej xchumtyäl, an abi yalobil jump’ej abi k’iñ tsa’ k’ojtyi xjula’.

Che’jeñi “¡ej! ixtsa’ tyilel xjula’i”.

Che’ abi, majlik abi ityeñ ñup’ aja yalobil tyi pätye’.

Che’ tsa’ix sujtyi aja xjula’i majlik abi icha’ len jame’ “cho’cho’cho’...”

Che’ abi tsa’ lok’el ak’ach tyi pätye’, che’ abi tsa’ p’ojli ak’ach bajche’ jiñi.

113 4481 pags 97-130.indd 113

11/4/05 1:59:48 PM

tsaj

tsik

ts’ok

ts’aj

ts’ots’

tsats

ts’is ts’ak

Ili ty’añ wolibä ak’el ilayi, k’äñä cha’añ mi ats’ijbuñ ñukbä ty’añ.

114 4481 pags 97-130.indd 114

11/4/05 1:59:49 PM

Tyäk’ä ili ty’añ.

yäl ts’ä

ts’äyäl

käl mäl

jib tsi

maj ñil

sub ts’u

kul ñuñ

pel tse lel 115 4481 pags 97-130.indd 115

11/4/05 1:59:49 PM

K’iñijel tyi klumal.

Ila tyi klumal baki ch’oyoloñ mi yujtyel k’iñijel che’ tyi k’exmäyel, tyi k’ux ityojol tyi k’iñilel xchämel yik’oty tyi paxku’.

Che’ tsa’ ujtyi jiñi k’iñijeli tsa’ majliyob tyi’ ts’ämel jiñi xk’iñijelob, cha’añ uts’aty tyijikñañ mi icha’ ajñelob.

Boño bajche’ yilal mi yujtyel k’iñijel tyi alumal.

116 4481 pags 97-130.indd 116

11/4/05 1:59:49 PM

Ts’äktyesañ baki antyo yom.

an kabäl ______________ woli ityikin ili _____________ wen sumujk ili ____________ chonkol ik’ux xiñich ili ____ k’äñix ili ____________ wen k’ok’ ili alä __________ Yäkel tyi ___________lakña’

117 4481 pags 97-130.indd 117

11/4/05 1:59:50 PM

Ts’ijbañ bajche’ yilal woli ak’el.

118 4481 pags 97-130.indd 118

11/4/05 1:59:51 PM

¿Jayp’ej lajtye’ wä’añ ilayi?

¿jayp’ej chikix wä’añ ilayi?

¿Jayts’ijty biyolin wä’añ ilayi?

¿Jayts’ijty kitara wä’añ ilayi?

119 4481 pags 97-130.indd 119

11/4/05 1:59:52 PM

Ili k’iñijel xchämelob tsa’bä ñumiyi tsa’ kila ya’añ uxp’ej ch’ujm cha’kejp ja’as, jop’ej ñi’uk’ jump’is lembal, ya tyi yajñib majtyañäl.

Ili k’iñijel xchämelob tsbä ñumiyi, tsa’ kila ya’añ __________ ch’ujm __________ ja’as __________ ñi’uk’ __________ lembal, ya tyi yajñib majtyañäl.

120 4481 pags 97-130.indd 120

11/4/05 1:59:53 PM

Ts’ijbañ bajche’ yilal woli ak’el.

121 4481 pags 97-130.indd 121

11/4/05 1:59:55 PM

Bajlum tsa’bä ikosa aläl.

Che’ abi tsa’ ujtyi wajali bajche’ iliyi juntyikil wiñik tsa’ abi käle tyi me’ba.

Cha’tyikil abi yalobil tsa’ käle. Tsa’ abi icha’ tyaja yambä x-ixik pero mach abi yomik ik’el aja yalobili tsa’ abi ixik’be ikäy.

Aja wiñiki mach abi añik baki mi yäk’, tsa’ abi majli iñolchokon tyi yojlil matye’el, läk’ä abi tyi tyi’ kolen ch’eñ tsa’ ik’a pañämili tsa’ abi k’ojtyi aja bjlum tyi yotyotyi, tsa’ ik’ele wäwäytyakob abi aja aläli, che’jiñi k’untya’ abi tsa kaji tyi päktyäl majlel jiñi bajlum tyi ty’ejl alälob.

Jiñi alälob tsa’ abi yutsi ñochoj majlel jiñi bajlum cha’añ mi ich’ämbeñ ityäkwälel.

Che’ abi tsa ujtyi bajche’ jiñi.

122 4481 pags 97-130.indd 122

11/4/05 1:59:55 PM

1.- ¿Bajche’ tsa’ tyejchi ili ty’añ?

2.- ¿Chuki tsa’ icha’leyob jiñi aläl?

Boño bajche’ yom mi aña’tyañ.

123 4481 pags 97-130.indd 123

11/4/05 1:59:55 PM

loty

tyan

tyal

tya

luty

tyaty muty

jity

ty’an

läty’

ty’um

tyuw

tyuñ tyeñ

wity’

tyik

ty’ul

tyäl ty’äs

K’äñä ili ty’añ cha’añ mi a ts’ijbuñ ñukbäty’antyak.

124 4481 pags 97-130.indd 124

11/4/05 1:59:56 PM

Woli tyi wejlel jiñi tyujlux. tyuj

lux

Wolityak tyi lalas jiñi tyujlux chonkol __ tyi alas jiñi __________

Ili xch’e’ yäkel ik’ux jiñi tyujlux.

125 4481 pags 97-130.indd 125

11/4/05 1:59:57 PM

tsu

k

m

a ity

ch

pech

ty’u

l

am 126 4481 pags 97-130.indd 126

11/4/05 1:59:59 PM

Ñuk-esañ ili ty’añ walibä ak’el.

Che’ya ty’usty’ustyäl ili tyuñipa’.

Yom ity’äs wax ili mulaj.

uk

m

ya

Wäyäl ili aläty’ultyak.

Woli tyi tyuñ ili ña’amuty.

h

127 4481 pags 97-130.indd 127

11/4/05 2:00:01 PM

Wen sumuk ili pätya.

Mach sumukik jiñi pätya.

Wen ty’ojol jiñi ty’oxja’.

Mach ty’ojolik woli jk’el.

Wen tyam ili jok’.

Mach tyamik mi jk’el aja.

Wen jontyol jiñi tyojty.

Mach jontyolik.

128 4481 pags 97-130.indd 128

11/4/05 2:00:02 PM

Ña’tyayaj.

An i’ik’bä lakña’ buchul tyi uxkojty tyem ma’añik mi iñijkañ ibä yik’oty wen tyäkäw ya’ baki buchul. ¿Chuki jiñi?

Añ ich’ixal itye’el k’än woxañ say yik’oty tsaj paj. ¿Chuki jiñi?

129 4481 pags 97-130.indd 129

11/4/05 2:00:02 PM

Joñoñ D. Meneses Tsa’ ch’ojyiyoñ sajmäl amach wä’ik añoñi.

Che’ jiñi tsa’ ch’ajyi ksäklanbä tsa’ kxäñä pañämil cha’añ mi jkän kbä tyi iñuklel pañämil.

Tsa’ xuk’le pañämil cha’añ mi iyäk’eñoñ ktyaj kbä.

Tsa’ kcha’le ty’añ kik’oty pañämil, tyokajl, ik’, säkjamtyäl.

Cha’añ mi kñajätyesañ kbä cha’añ mi ktyaj kbä.

Kok somol tyi ikuxtyäyel pañämil cha’añ mi ktyaj jkuxtyäyel je’e.

130 4481 pags 97-130.indd 130

11/4/05 2:00:03 PM

Sutyk’in ili ty’añ tyi machbä isujm.

Ili xpekejk k’äkäl tyi ipam ajk woli tyi xämbal.

Ili xpekejk mach k’äkälik tyi pam ajk.

Tyi ibijlel jiñi ajk tsi’ ityaja yambä xpekejk.

Ili motso’ woli tyi xämbal.

Ili xch’e yom ik’ux motso’.

131 4481 pags 131-164.indd 131

11/4/05 2:03:41 PM

Ñijka soñ.

K’äläl tyi ityomel ili pañämil lajal tsa’ tyejchi k’ay, soñ, ñijka soñ, cha’añ uts’aty tyijikñayonlaj mi lakajñel.

Che’ ma’añik ili ñijka sonñ weñ ch’ijyentyikjax mi lakibiñ tyi peityel oraj.

Jiñ cha’añ yom mi lakña’tyañ chuki ik’äjñibal ili wolibä lakäl ilayi. Käñäla Ja’el bajche’ mi ip’ojlel jiñi k’ay, soñ yik’oty jiñi ñijka soñ.

132 4481 pags 131-164.indd 132

11/4/05 2:03:42 PM

Ts’ijbañ bajche’ yilal woli ak’el iliyi.

133 4481 pags 131-164.indd 133

11/4/05 2:03:43 PM

Lakña’ woli ichuk ña’ muty.

Lakña’ob yom ichukob ña’ muty.

Ch’ityon woli yäsin ik’olol.

Ch’ityoñob woli yäsiñob k’olol.

134 4481 pags 131-164.indd 134

11/4/05 2:03:45 PM

Ili alä ts’i’tyak wal tyi alas.

Ili alälob walob tyi alas.

Alä pimeltyak woli tyi kolel.

Wiñikob walob tyi ty’añ.

135 4481 pags 131-164.indd 135

11/4/05 2:03:47 PM

ji’

jochojch xijiñ jam xu’

l xi xi xañ ja’

xojob jal xäb

xul

jal

xuñ

jux xux

Ju’san ili ty’añ ya’ baki säpältyak.

136 4481 pags 131-164.indd 136

11/4/05 2:03:48 PM

Ili ñox woli tyi xämbal.

Ili ja’as walix iñejp’añ.

Ili ijañ ixim wen ty’ojol.

Ili xux wali ik’ux xch’e’

Ili ________ woli ch’äm majlel iwe’el.

137

4481 pags 131-164.indd 137

11/4/05 2:03:49 PM

Xibaj Wajali jiñi tyatyäña’älobi mach abi yujilik lekojbä ty’añ che’ yäkobi, muk’jach abi yälob “aj yos kajkäñañ”, che’ob jach abi.

Tsa’ ik’ele aja xibaji mach abi yomik tsa yubi, kome mach abi wis k’ajalix aja, jiñ cha’añ tsa’ abi majli ichal pichiñ ilembal aja xñoxobi.

Tsa’ kaji icha’japob, pero che’tsa’ yäk-ayobi tsa’ix abi kaji tyi lekojty’añ ijats’ob ibä, ilowok ibä abi.

Aja xibaj che’ jiñi wen tyijikñañ abi tsa’ yubi, an abi ikitaraj tsa’ kaji iñijkañ, tsa’ kaji yäl. “ili jkitaraji ñumeñ weñ kome chaty’ujmjach ich’ajñal pero mi ilaj lok’ pejtyel k’ay, lonjach icha’añ aja iyumobi, tyo’o kabäl ich’ajñal pero lajaljach aja ik’ay mi ilok’el” che’abi ajaxibaji.

138 4481 pags 131-164.indd 138

11/4/05 2:03:50 PM

Chuki tsa’ imele jiñi xibaj.

Boño tsa’bä aña’tya tsa’bä ujtyi apejkañ.

ya’

tyi

jump’ej

ty’añ

139 4481 pags 131-164.indd 139

11/4/05 2:03:50 PM

jinkuyi Iliyi alaxax mach jiñiki

jinkuyi Iliyi axux. mach jiñiki

jinkuyi Iliyi wax. mach jiñiki

jinkuyi Iliyi lawux. mach jiñiki

jinkuyi Iliyi alä tsuk. mach jiñiki 140 4481 pags 131-164.indd 140

11/4/05 2:03:51 PM

Ili kitara wen kolem.

Wen kolem ili kitara.

Woli tyi ty’añ ili raryu.

Ili raryu woli tyi ty’añ.

Chonkol ijats’ lajtye’ jiñi alob.

Jiñi alob chonkol ijats’ lajtye’.

Woli tyi uk’el ili alä xch’ok Ili alä xch’ok woli tyi uk’el.

Yäkelob tyi ajñel jiñi alälob.

Jiñi alälob yäkelob tyi ajñel

141 4481 pags 131-164.indd 141

11/4/05 2:03:52 PM

ts’i’

aläl

chityam

alä muty alämuty

bajlum

142 4481 pags 131-164.indd 142

11/4/05 2:03:53 PM

Bajche’ tsa’ koliyonlaj wajali, lakñojtye’elob tsa’ ixäñäyob bij, lum, pañämil, tsa’ ixäñä bij cha’añ mi ikäñ pañämil tsa’ ixäñä lum cha’añ mi iñajty-añ majlel tyi pañämil tsa’ ixäñä pañämil cha’añ mi iläk’tyäyel tyi ityojlel.

Yajkan jiñi ty’añ akäñäyixbä.

143 4481 pags 131-164.indd 143

11/4/05 2:03:54 PM

yax

yumäl

yäñ

päy chäy

yol yañ yäp

yak wakax

läw wax

wuty

oy

yäx uw

Sajkañ yambä ty’antyak akäñäbä bajche’ iliyi.

144 4481 pags 131-164.indd 144

11/4/05 2:03:55 PM

K’äñä jiñi ty’añ tsa’bä ayajka sajmäl, cha’añ mi amel ñukbä ty’antyak.

Bajche’ iliyi: Tsa’ kpajli oy ak’bi.

1.2.3.4.5.6.7.8.-

145 4481 pags 131-164.indd 145

11/4/05 2:03:55 PM

Alä chuki tsa’ añatya’ ilayi.

146 4481 pags 131-164.indd 146

11/4/05 2:03:57 PM

Tsajñoñ tyi cholel ak’bi, tsa’ jkuchu tyilel ixim, bu’ul, ts’ijm, ajkum, cha’an mi jk’uxe’lojoñ tyi kotyoty. ¿Jalix tsa’ mejli ili e’tyeli?

Wäleyi mi kixmañ jiñi ixim, cha’añ mi ich’äxtyäl tyi sa’, tyi waj, Bajche’ jiñi bu’ul mi kcho’ ja’el cha’añ mi ich’äxtyäl tyi k’uxtyäl.

¿Jalix tsa’ mejli ili walibä yäl ilayi?

Ijk’äli mi ichojñel jiñi ixim muk’bä kixman wäle, cha’añ mi ktyajlojoñ tyak’iñ.

¿Mejlemix ili walibä yäl ilayi?

147 4481 pags 131-164.indd 147

11/4/05 2:03:57 PM

Ili kalä ts’i’ wen yujil alas. ¿Bajche’ yilal acha’añ?

Jiñi kalä ts’i’ wen ty’ojoljax. ¿Bajche’ yilal icha’añ ayumjel?

Äxä kalä ts’i’ walix imajlel. ¿Chukoch woli imajlel jiñi ts’i?

148 4481 pags 131-164.indd 148

11/4/05 2:03:58 PM

Alä ilayi chuki tsa’ amele ak’bi.

Alä ilayi chuki woli amel wäle.

Alä ilayi chuki mi ikajel amel ijk’äl.

149 4481 pags 131-164.indd 149

11/4/05 2:03:58 PM

Boño baki box mäkäl walibä yäl tyi ts’ijb.

Ili muty woli ik’ux ixim.

Jiñi muty chonkol ik’ux ixim.

Äxä muty yäkel ik’ux ixim.

150 4481 pags 131-164.indd 150

11/4/05 2:03:59 PM

Bajche’ yujil ujtyel mäñonel.

Wajali ma’añobik ityak’iñ tyatyäña’älob pero uts’ aty tsa’ iñusayob. Che’ yomob ityaj chuki mach bä añik icha’añi mi ik’exob tyi yamba machbä añik icha’añ je’e yambäyi.

Me e’tyel yom imelob, mi ikomol kotyañob ibä juntyikil mi ikotyan me jump’ej, chap’ej o uxp’ej k’iñ, che tsa’ix ujtyi ye’tyel tsabä kotyäntyiyi muk’ix imajlel ik’extyañ jiñi k’iñ o jiñi k’äbäl.

Che’ mi ikotyañob ibä bajche’ iliyi.

¿Bajche’ alumal?

mi

¿Bajche’ mi ch’oyolety?

ityajob

chuki

icha’leñob

yom

e’tyel

ya’

tyi

baki

151 4481 pags 131-164.indd 151

11/4/05 2:03:59 PM

uw ch채y k채k채w bujk

warach bajlum lukum

chil

tyokajl

wakax

jukub

us

152 4481 pags 131-164.indd 152

11/4/05 2:04:03 PM

4

¿Chuki woli ak’el ilayi?

153 4481 pags 131-164.indd 153

11/4/05 2:04:05 PM

¿Chuki mi lakmel tyi eskwela?

Ila tyi eskwela añ kabäl chuki mi lakmel, bajche’ kän juntyak, ya mi lakñop ts’ijb, pejka jun, alas, yik’oty mi lajkäñ pejtyel ambä ik’äjñibal lakcha’añ ila tyi pañämil bajche’ chumulonlaj, bajche’ päk’bilonlaj, chuki mi imelob lakpi’älob yik’oty yambätyak.

154 4481 pags 131-164.indd 154

11/4/05 2:04:06 PM

¿Boño bajche’ yilal jiñi awiskwela?

155 4481 pags 131-164.indd 155

11/4/05 2:04:06 PM

¿Chuki añ tyi awiskwela?

¿Majki an tyi awiskwela?

¿Chuki ik’aba api’äl tyi eskwela?

¿Chuki ik’aba jiñi xpäs jun tyi awiskwela?

¿Chuki ak’aba jatyety?

156 4481 pags 131-164.indd 156

11/4/05 2:04:06 PM

Ts’ijbañ ili ty’añ walibä ak’el ilayi.

157 4481 pags 131-164.indd 157

11/4/05 2:04:07 PM

Ili _______ wen kolem.

Ili _______ tye’ wen ty’ojol.

Ili alob woli tyi ________.

158 4481 pags 131-164.indd 158

11/4/05 2:04:09 PM

¿Bajche’ tsa’ ujtyi jiñi alob?

159 4481 pags 131-164.indd 159

11/4/05 2:04:10 PM

Ñajal Tsa’ icha’le ñajal kña’jel ñajty tsa’ majli tyi ñoltyäl ñaj tsa’ majli tyi ñajal, iñoj tsa’ ik’äñä tyi näktyäl cha’añ mi iñoltyäl tyi ñajal, iñich k’ajk tsa’ ik’ele cha’añ mi ik’äñ tyi ñojlel baki ñolol.

Kña’jel tsa’ ik’äñä jiñi nich k’ajk cha’añ mi’ icha’len ñich jiñi iñajal.

160 4481 pags 131-164.indd 160

11/4/05 2:04:10 PM

Majañ ty’añ

¿Bajche’ ik’aba’tyak iliyi?

¿Bajche’ yom laksuben?

161 4481 pags 131-164.indd 161

11/4/05 2:04:11 PM

¿Chuki ik’äjñibal iliyi?.

¿Chuki iye’tyel ili xäñib?.

¿Chuki ik’äjñibal iliyi?

¿Chuki ik’äjñibal ili we’tye’?.

162 4481 pags 131-164.indd 162

11/4/05 2:04:13 PM

Ibaja Chumlib Mejiku Septyembre 16 tyi 1810

Tsa’ ñumi kabäl jab ili laklumal tsa’ yumintyi tyi ityojlel lakpi’älob tyi España.

Mikel Irarku yik’oty yambä lakpi’älob tsa’ iña’tyaj cha’añ uts’aty che’ baja chumul. Tyi säk’ajel che’ tyi septyembre 16, jiñi Mikel tsa’ ityempa pejtyel iyum tyejklum ya’ tyi Lorores, cha’añ mi isubeñ letyo.

Che’ tsa’ tyejchi ili ibaja chumtyäl jiñi mejiku.

163 4481 pags 131-164.indd 163

11/4/05 2:04:14 PM

Walix ikabäl xäjbel ili lakty’añ tyi kastiya, kome jin aja ik’aba’äl machbä lajkañayik woli yochel ba’añonlaj ¿bajche’ a wälä che’jiñi?

Wen wokol yilal kome wali tsa’ ijilel ip’ätyälel aja lakty’añi. Jiñcha’an yom lakajkañ lok’el.

¿Chuki woli yälob?.

164 4481 pags 131-164.indd 164

11/4/05 2:04:15 PM

Ili woli bä ak’el ilayi, añ ik’aba tyi kastiya, sajkañ ik’aba tyi ch’ol.

165 4481 pags 165-192.indd 165

11/4/05 2:07:45 PM

Yom ma’añik letyoj ba’añoñlaj.

Yom säk lakpusik’al,

mach alotyiñ-abä tyi ajontyolil,

yom säk lakña’tyibal,

mach ajisañ abä tyi lekobäj.

yom uts lakpusik’al,

Tyeme aña’tyibal tyi uts’aty bä, tyi tyojbä

yom uts lakñatyibal,

Tyeme apusik’al tyi wen bä, tyi säkbä,

mach weñik jontyolil,

ch’ämbeñ yutslel lakyum, ch’ämbeñ isujmlelbä ty’an.

mach weñik ts’a’leyaj, mach weñik lekoty’añ.

Ty’umo tyoj bä bij, ty’umu säkbä bij.

Jochtyesan apusik’al tyi lekojbä,

kome jiñ lakwenlel jiñi sakbä jiñi tyojbä jiñi uts’aty bä.

jochtyesañ aña’tybal tyi jontyolbä.

D. Meneses

166 4481 pags 165-192.indd 166

11/4/05 2:07:45 PM

Ityejchib ili rebolusyon tyi mejiku Noyempre 20 tyi 1910

Ila tyi mejiku tsa’ ñumi yuntyiki yimäl ik’aba Porpiryu Riyas tsa’bä yumintyi tyi 30 jabtyak kabäl iyumob mejiku tsa’ iña’tyayob cha’an ma’añik majki mi imejlel tyi yumäntyel tyi kabäl jab.

Jiñi Pransisku Marero yik’oty yonlel iyumob ili mejiku tsa’ ityecheyob jiñi letyoj cha’añ mi iyasañ jiñi Porpiryu.

167 4481 pags 165-192.indd 167

11/4/05 2:07:46 PM

Bajche’ chumulonlaj ila tyi pañämil. Ñusabeñontyo mi ikajel klowety pimel. nusabeñoñ ili kmuli mu ikajel ksubeñety chap’ej uxp’ej ty’añ ku mu ikajel ktsepety mu ikajel klowety mu ikajel ktyäk’lañety mu ikajel kyäsañety cha’an kbuk’balojoñ ku an lojoñ kwi’ñal ku an iwi’ñal kalobilojoñ jin cha’an ma’añik mi ach’äm tyi lekoj ili kmelbal.

Umba lutsuloñ tyi awebal ch’ujul wits ch’ujul tye’ jincha’añ waloñ tyi ty’an tyi awebal cha’an ma’añik mi ak’el tyi lekoj ili kmelbal.

168 4481 pags 165-192.indd 168

11/4/05 2:07:48 PM

¿Chuki ik’aba ili ty’añ tsa’bä ujtyi apejkañ?.

Boño bajche’ yom mi aña’tyañ jiñi ty’añ tsa’bä ujtyi apejkañ.

169 4481 pags 165-192.indd 169

11/4/05 2:07:50 PM

Ya’tyi jump’ej ty’añ tsa’ba’bä ujtyi apejkañ ¿Majki jiñi tsa’bä ipejka pimel?.

¿Majki jiñi woli bä ipejkäntyel?.

¿Chukoch mi ipejkañ pimel jiñi wiñik?

170 4481 pags 165-192.indd 170

11/4/05 2:07:50 PM

Che’ tsa’ ik’ele pañämil Beñito waris Marzo 21 tyi 1806

Che’ tyi marzo 21 mi imejlel ik’iñilel cha’añ bajche’ tsa’ ik’ele pañämil juntyikil ñuk bä yumäl, jiñi Beñito waris, tsa’ bä icha’le letyo cha’añ mi ip’istyäl pejtyel tyejklumtyak yik’oty lakpi’älob.

171 4481 pags 165-192.indd 171

11/4/05 2:07:51 PM

t’unkun

tikilaw ta’chikiñ

troñel

ta’ni’

tokob

täpäl

tokol

Ts’ijbañ jump’ej ñukbä ty’añ baki mi ak’äñ ili walibä ak’el.

172 4481 pags 165-192.indd 172

11/4/05 2:07:53 PM

T’unkun che’ tsa’ ochi xpekejk tyi ja’.

Tiklaw tsa’ majli jiñi ts’i’.

Tokol ili ch’eñ.

Täpäl jiñi ch’ajañ.

173 4481 pags 165-192.indd 173

11/4/05 2:07:54 PM

Ña’tyayaj

Ma’añik mi lajk’el mi iñijkañ yopotye’ yik’oty pimeltyak mi iñijkañ tsultsel kol yik’oty mi iyäsibeñ imajts kijts’iñ

¿Chuki jiñi?

Tyi pa’ tsa’ ktyaja, xbujb tyi ñaxañ ña’tyañku aläl. ¿Chuki mi ikajel isujtyel?

174 4481 pags 165-192.indd 174

11/4/05 2:07:54 PM

Boño bajche’ tsa’ na’tyaj ili ty’añ.

Alä chab Junkojty alä chab welwelñan ñumel woli isäklañ ñich tye’ cha’añ mi ich’än majlel tyi yotyoty.

Wen p’unp’uñ kome ma’añix, jiñi nichtye’, che’ jiñi tsa’ majli ityaj juntyejk tye’ tsa’ ich’ämbej ichäbil iñich tsa’ sujtyi tyi yotyoty.

175 4481 pags 165-192.indd 175

11/4/05 2:07:54 PM

tyem

tyuts’

chim

tyuñ

mam

misujel

ñij-al

tsima

erañ

xäñib

tyaty

lichjol

Käñä jiñi ty’añ walixbä isajtyel tyi ityojlel kastiya, cha’añ mi acha’ tyech ak’äñe’.

na’ chab xuñ

we’tye’ wax k’omoch

ty’ulija’

yaxalum

bo’yel

chi’lum

alak’äl

pok’

bätye’el

p’eñal

ch’ak

pantye’

kajchil misib

uchuntye latyu

puy

pech

k’ujts

ch’ejew

176 4481 pags 165-192.indd 176

11/4/05 2:07:55 PM

Ts’ijbañ bajche’ yilal woli ak’el iliyi.

177 4481 pags 165-192.indd 177

11/4/05 2:07:56 PM

Jiñi Letyoj tyi Pwebla Mayo 5 tyi 1862

Che’tyi 1862 jiñi isorarujlel pransya tsa’ ochi ilaj tyi mejiku. jiñi isorarujlel mejiku tsa’ ikotya jiñli mejiku, kome tsa’ yasayob majlel jiñi pranses che’ tsa’ ujtyi jiñi letyoj.

178 4481 pags 165-192.indd 178

11/4/05 2:07:57 PM

Chuki ik’äjñibal ili bantera.

Yom lak ch’ämbeñ isujm cha’añ iliyi ñuk ik’äjñibal ila tyi mejiku kome jiñ yejtyal ip’ätyalel, iñuklel pejtyel iyumob ili mejiku.

Che’ albil bajche’ iliyi, jiñ cha’añ yom lajkäñ ja’el cha’añ ma’añik majch mi ilotyiñonlaj.

179 4481 pags 165-192.indd 179

11/4/05 2:07:58 PM

Ityejchib Tenochtitlan

Jiñi yejtyal lakbantera mi ik’ajtyäyel ityejchib jiñi kolem tyejklum Tenochtitlan, ya’ tyi joktyäl mejiku.

Mi iyäl tyi oño’ ty’añ cha’añ jiñi astekajob tsa’ ixäñäyob bij cha’añ wali isajkañ jump’ej ejtyaläl muk’bä ipäs iyumob Witsilopochtli, cha’añ mi isubeñ baki yom mi iyajñelob cha’añ mi iwa’chokoñ iyotyotyob.

Tsa’ k’ojtyi tyi joyo’ ja’, ya’ tyi yojlil ili ja’ añ pety tyikiñ, baki wa’al juntyejk päk’äk, tsa’ ik’eleyob ya’ wa’al junkojity xäye’.

Wa’li abi ik’ux junkojty lukum.

Jiñi Astekajob tsa’ iña’tyayob cha’añ jiñix jiñi yejtyal wali bä ipi’tyañob. Wen tyijikñañ tsa’ yubiyob, ya’ix tsa’ käleyob baki tsa’ kaji iwa’chokoñ jiñi ityejklum.

180 4481 pags 165-192.indd 180

11/4/05 2:07:58 PM

Baki yambä an k’elel acha’añ iliyi. ts’ijbañ yik’oty boño ilayi.

Tyi juñ ñukbä ik’äjñibal.

181 4481 pags 165-192.indd 181

11/4/05 2:07:59 PM

roch barar pa’ ja’ chu’

so’ si’ rima burukñañ pewar

ji’ sa’

xu’

rok troñel

Sajkañ yambä ty’añ che’bä bajche’ iliyi, o ambä icha’añ jiñi ty’añ akäñäyixbä.

182 4481 pags 165-192.indd 182

11/4/05 2:07:59 PM

Tsäk’tyesan ili ty’añ baki antyo yom, chä’äch bajche’ uts’aty mi ik’ojtyel mi ak’el.

Tyi yojlil ak’lel sajmäl tsa’wen ñumi ja’al, tsa’ tyojmi lakmam tsa’ kubi_________ che’en.

Che’ mi kcha’len ak’iñ mi kch’äm ________________ Ya’ tyi __________ mi kcha’len ts’ämel.

Jiñi _________ mi k’äjñel cha’añ ch’äxoñel.

183 4481 pags 165-192.indd 183

11/4/05 2:08:01 PM

h uc r ku

e’tyel choj-ity

woli

trensipal oñ

troñel

ñuchil s’i’ t l jo

on

b jo

tatuch

chonkol

K’ele ili alakäl, añ cha’chakojty lajalbä añ yik’oty ty’añ, yäñäl bä tyi ajlel, pero lajal isujmlel. La’ lajkäñe’ cha’an mi yoñ-añ lakty’an.

Sajkañ yambä akäñäbä.

184 4481 pags 165-192.indd 184

11/4/05 2:08:02 PM

Iyejtyal Patryaj Ili mejiku jiñ ipatryaj pejtyel iyumob. Ili ejtyaläl, jiñi bantera yik’oty jiñi k’äyol mejiku, jintyak yejtyal lakp’ätyälel. Jiñ ip’ätyälel ili pejtyel bä laklum, ili laklum yik’oty lajkuxtyälel tyi pejtyel k’iñ.

185 4481 pags 165-192.indd 185

11/4/05 2:08:03 PM

Bajche’ tyi k’äjñel jiñi lajalbä isujmlel ty’añ.

1.- Chonkol tyi e’tyel.

Woli tyi e’tyel.

2.- Chonkol tyi tronel. ______ tyi ______ 3.- Oñ ili xajlel. ______ ili ______ 4.- Iñuchil chityam wen kolem. ________ chityam wen kolem.

5.- Kula’ob antyi kotyoty. ________ antyi kotyoty.

186 4481 pags 165-192.indd 186

11/4/05 2:08:03 PM

Ts’ijbañ yambä akäñäbä ty’añ lajalba isujmlel, cha’an mi ak’äñ awäl. Chuki awom.

Jiñi tsa’bä ujtyi akäñ, wäle ts’ijban ilayi.

187 4481 pags 165-192.indd 187

11/4/05 2:08:03 PM

Alä chuki woli ak’el ilayi.

188 4481 pags 165-192.indd 188

11/4/05 2:08:06 PM

Ty’añ pañämil Jatyety ja’ kuxtyäyelety bä ambä atsäñälel amba akuxtyälel tsa’ kajñi kwuty tyi pañämil wen tsäts aty’añ wen ñuk aty’añ Lajalety bajche’ pimel che’ mi ityaj ik’ wen k’am aty’añ wen ñuk aty’añ Wäleyi kabäl ch’ijyem pañämil kabäl ñäch’äl pañämil baka tsikil aty’an ja’ baka tsikil aty’añ pimel Majki tsa’ iyäsiyety Majki tsa’ ijisayety Baki añ jiñi ap’ätyälel wäleyi baki añ jiñi añuklel wäleyi yax-esanku pañämil yax-esanku lumi tyi ipejtyelel k’iñ 189 4481 pags 165-192.indd 189

11/4/05 2:08:08 PM

Alä yik’oty boño tsa’ bä aña’tya ila tyi ty’an.

190 4481 pags 165-192.indd 190

11/4/05 2:08:08 PM

191 4481 pags 165-192.indd 191

11/4/05 2:08:09 PM

NOMBRE DEL ALUMNO (A)

ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTOS GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.