4484

Primer grado

ja jk'umaltik' tojol-ab'al

Chiapas

Primer grado

ja jk'umaltik' tojol-ab'al

OLGA COSTA (1913-1993) Obra: Vendedora de frutas, 1951 Ă“leo sobre tela, 195 x 245 cm Museo de Arte Moderno, INBA CNCA

Lengua tojolabal, Chiapas

Lengua tojolabal Chiapas

10/31/07 1:52:38 PM

NOMBRE DEL ALUMNO (A)

ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTOS GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.

Libro de texto en lengua tojolabal, Chiapas Elaborado en la Dirección General de Educación Indígena de la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública Autor Concepción de Jesús Gómez López Ilustración Javier Garnica, Antonieta Castilla, Virgilio Hernández, Raúl Reyes, Guillermo Reyes, Gerardo Cunillé, Juan Dagdug, José A. Bernechea, Héctor M. Barbero, Verónica García, Julián Herrera, Alejandro Jiménez y Laura Rubio

Fotografía Archivo Iconográfico de la Dirección General de Educación Indígena Diseño de Portada Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos, con la colaboración de Luis Almeida Ilustración de Portada “Vendedora de frutas”, Olga Costa (1913-1993) Óleo sobre tela, 1951, 195 x 245 cm.

Museo de Arte Moderno, INBA,CNCA Reproducción autorizada por el Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura Fotografía de Portada Javier Hinojosa D. R. © D. R. ©

Ilustración de portada: Olga Costa/INBA Secretaría de Educación Pública, 1993 Argentina No. 28 Col. Centro, C.P. 06029 México, D.F.

ISBN 968-29-9125-0 ISBN 978-968-29-9125-7 Tercera edición 1996 Primera reimpresión 1997 Primera edición 1993 Segunda reimpresión 1998 Décima tercera reimpresión 2013 Tercera reimpresión 2004 Cuarta reimpresión 2005 Séptima reimpresión 2008 Impresoreimpresión en México 2009 Octava Impreso en México

pl 4484.indd 1

10/24/08 1:52:54 PM

4484 for.indd 2

11/4/05 12:24:19 PM

ja jk'umaltik' tojol-ab'al Lengua tojolabal Chiapas Primer grado

4484 for.indd 3

11/4/05 12:24:20 PM

PRESE N T A C I Ó N E

ste libro de texto está dirigido a los niños y niñas indígenas que cursan la educación primaria, tiene propósito de favorecer el

aprendizaje de la lectura y escritura de la lengua indígena que se habla en su comunidad.

Se espera que este libro sea utilizado en forma creativa, tanto por el profesorado como por las niñas y los niños, en este ciclo escolar y los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión lectora.

En el libro se encuentran diferentes textos, algunos hablan del entono físico de los alumnos, objetos y cosas que hay en la comunidad, y otros se refieren al entorno social y cultural, pues relatan las costumbres, fiestas y leyendas de la región.

Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas bilingües con experiencia en la enseñanza de su lengua materna así como con profundo conocimiento de la cultura de sus comunidades.

Para la redacción, los autores consideran el enfoque comunicativo propuesto en el Plan y Programas de Estudio para la Educación Primaria 1993.

Este libro de texto podrá ser enriquecido a partir de las observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia, comunidades y organizaciones civiles indígenas realicen acerca del lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el formato y la presentación.

4484 for

5

9/5/06, 12:36 PM

SJE’JEL Ja ju’un ts’ib’ub’al b’a kab’altikl’, k’ujulaxi sb’a oj je’xuk ja b’a b’ajtan schab’il jab’il sneb’jel ju’uni’, jachuk ja yal untiki’ oj sneb’e lek ja ts’ijb’aneli sok ja sk’umajel ja ju’un jach b’a yab’a le’i’, mas wewo was neb’awe, yuja jani sk’umale’i’.

Ja ju’uni’, sk’ulune’je’ je’uman ju’un ma’ was na’awe lek k’umal sok yilunelek jastal wax sje’ayile’ ja yal untiki ja jastal k’ajyel was k’ulane’i’. Ja ju’un iti’, tojb’i sb’a oj neptik sk’umajel sok yujni jach wax yalakab’tik ja ju’un tojb’el sb’a spetsanil slujmal Mejiko sb’a swakil jab’il sneb’jel ju’un 1993, jach jastal iti’, ay yi’onej yajk’achil jastik junuk sb’a lek oj ek ja swokolil ja sneb’jel ja jas wan nebxel ja b’a jlekilaltiki, jachni wax yala ja jas chapxi ja b’a slujmalil Mejiko sb’a oj ajk’achb’uk sjejel ja ju’uni.

Ja sjejel ja ju’un it b’a chab’il jab’ili’, oj b’ob’ o’chuk ja b’a mas jel t’ilan sneb’jel ja k’umal iti’ soka jas neb’une’ ja yal untiki’ ja b’a kulane’; jachuk wan tojb’el lek ja ju’un iti’.

Ja sio’ile ja je’uman ju’un jumasa, nanaltatal, swintikil komon sok matik ay schol, jel oj makunukujtik ja jas oj yal’e’i’ b’a oj ajk’achb’uk lek ja ju’un iti’.

La k’antikyile ts’akatal ja je’uman ju’un jumasa ja ma’ was na’a chab’ k’umali’, mandaranum b’a je’uman ju’un, mamdaranum b’a tuktukil sona sok nanaltatal jumasa, yuja slekilal ja sk’ujule’i’, koltaniye’ ja tojb’i ja b’a bajtan ju’un b’a tojol’ab’ali’ ja b’a bajtan wax och jexuki’, yuja jastal yalawe’i’ tsamal tojb’ij ja jas yi’une ja ju’un iti’.

4484 for.indd 7

11/4/05 12:24:54 PM

TABASCO

VERACRUZ

OAXACA Tuxtla Gutiérrez

Chiapas

4484 for.indd 8

11/4/05 12:25:07 PM

TABASCO

GUATEMALA

Altamirano

La Libertad Las Maravillas Comitรกn

Bonampak

Providencia Montebello Lagunas de Montebello

GUATEMALA

4484 for.indd 9

11/4/05 12:25:10 PM

4484 for.indd 10

11/4/05 12:25:11 PM

INDICE

4484 for.indd 11

Unidad

Título

Página

1

moj aljel jumasa.

13

2

ja jkomontiki

47

3

ja b’a kulanotiki

87

4

ja jk’u’utiki

123

11/4/05 12:25:11 PM

4484 for.indd 12

11/4/05 12:25:11 PM

1

ja jmojaljel jumasa’, wane jijlel yuja wanto xjulye’ ts’unu ixim b’a alaji’.

13 4484 for.indd 13

11/4/05 12:25:12 PM

14 4484 for.indd 14

11/4/05 12:25:16 PM

15 4484 for.indd 15

11/4/05 12:25:19 PM

ja jmoj aljeli’ ja jnantiki’ wax k’eye saj b’a oj sk’uluke’ la jwa’eltik b’a oj wa’kotik saj yuja wala wajtik pojuj lu’um man b’a spatik pampaja’.

Ja’xa jnantiki’ wax wajye chuk’ulej b’a sti’ ja’.

16 4484 for.indd 16

11/4/05 12:25:20 PM

ts ‘ijb’an jun ek’ele’ ja sb’i’il ja jujune it te’y b’a wa ju’uni’.

ja jtati’wan stojb’esel ia chitami’ was k’ana snaj chitan. swa’el.

ja jwatsi’ wan kuchu ja’.

ja jnu’i’ wan stojb’esel na’its.

17

4484 for.indd 17

11/4/05 12:25:22 PM

ts’ijb’ayik jun ek’ele’ ja sb’i’il it tey ko’eli’,

ajk’al.

ajan.

ajtso.

ajmay.

18 4484 for.indd 18

11/4/05 12:25:23 PM

leawik ja sb’i’il b’a ko’el ja jujune it tey b’a wa ju’unexi’ sok ts’ijb’ayik.

alats

ajuchan

waj

ak’ix 19

4484 for.indd 19

11/4/05 12:25:24 PM

ts’iktes jujune ja jas ts’ijb’anub’aii’: ja jnani’ wax ya’yi’ ixim ja:

ja jb’ankiii’ waxya ok’uk ja:

ja jtati’ wax yi’ajan ajan b’a:

ja jwatsi’ wa sk’uxu:

ja kijts’ini’ wan tajnel sok ja:

ja jwa’eltikoni jel x-ajb’ani sok

ja jnui’ wan sts’unjel:

ja jnani’ wan chuk’ulej: 20 4484 for.indd 20

11/4/05 12:25:24 PM

ja naitsi’ wajtikxa b’a jnajtiki’ ch’akujtik ja ka’teltik la katikyisa’n jtatiki, la katikyi sa’n jnantiki’ ja’xa jechel sajto lek oj cha jakotik ili’ 21 4484 for.indd 21

11/4/05 12:25:25 PM

oxom.

ijkin.

i’b’oy.

on.

22 4484 for.indd 22

11/4/05 12:25:27 PM

wajum alaj ja yal keremi’ wax waj yile’ ja yalaji’, wax yi’a och ja sts’i’i’ b’a oj snuts ja chichi’ jel wa sta’a ja b’a yoj yalaji’.

23 4484 for.indd 23

11/4/05 12:25:28 PM

ja sunk’a waxa ta’a b’a b’eji’.

24 4484 for.indd 24

11/4/05 12:25:30 PM

stajnel untik ja yal untik jumasa wane tajnel chira, ja ak’ixi’, wax y’alayab’ as tsa b’ajtan ja yal keremi’, ja ye’ni’ ti yala’a mi’oj ts’a’e’ yuja ye’n schol b’ajtan ja jose.

25 4484 for.indd 25

11/4/05 12:25:31 PM

26 4484 for.indd 26

11/4/05 12:25:35 PM

27 4484 for.indd 27

11/4/05 12:25:38 PM

ala jas wa’ne’ ja jujune it te’y b’a wa ju ‘uni’

28 4484 for.indd 28

11/4/05 12:25:40 PM

29 4484 for.indd 29

11/4/05 12:25:41 PM

ajmay.

ojkots.

mut.

uk’um.

k’um.

ajk’al.

chenek’.

echej.

ajan.

isak.

ja b’a yoj setani ay ts’ijb’ub’al sb’i’il jastijunuk, le’awik ja sb’i’il jujune sok ts’ijb’ayik b’a yoj mi jas ayi’.

30 4484 for.indd 30

11/4/05 12:25:43 PM

jel ja k’ak’uji’ jel ja k’ak’uji’ yuja jel tsamal ja sat k’inali’, mini t’un ason wax kilatik, minab’en ta mi oj ya’ ja’ ja b’a kulan k’ak’uji’.

31 4484 for

31

9/5/06, 1:18 PM

laj k’umtik ja sbi’il ja jujune iti’.

k’ak’uj

chu’.

ch’uch’.

ujchum.

32 4484 for.indd 32

11/4/05 12:25:48 PM

ts’iktayik ja sb’i’il ja jastik junuk iti’.

k’ em.

ch’ b’.

ch k’ lej.

s

j.

33

4484 for.indd 33

11/4/05 12:25:49 PM

ja ma’ was japa wa pis’olomi’ mixa wila. ik. jas chante’il ja wax wa’sok jas neji’. spetsanal. jasyu ja wax waj ja b‘a axub’ja wakaxi’ yuj ja axub’i mix b’ob wajuk ja b’aya wakaxi’ setan jastal jun tsima, sok wax waj-ek’ mok ja b’a wala wajyo’ek’i’ jasunka. nan-ixaw. ja jnani’ waj b’a wax chonji’ jastik junuk, ja jas yiajani’ k’ik’xta, yajni’ julsok ja b’a jnaji’ chak chakxta waji’. ajk’al.

34 4484 for.indd 34

11/4/05 12:25:49 PM

jayal chante’i’ te’y b’a yoj k’ul. ja ujchumi’ wan k’e’el b’a ste’il on b’a oj slo’ ja sati’, ja’xa uxib’i ti’ wan smajlajel b’a yib’ ste’il ja oni’. jaxa’ chu’i’ wa’xa wan slo’jel ja oni’, jaxa tan ok’ili’ yokelxta yuja mi jas was ta’a’i’. jaxa ch’uch’i’ jel kojlel yuja oxa nolb’anuki’.

35 4484 for

35

9/5/06, 1:12 PM

ja ch’uch’i’ was k’uxu xenen.

ja ch’o’oji’ was k’uxu ixim.

ja chu’i’ was k’uxu sat yaxte’.

ja ok’ili’ kenanyuj jun mut.

36 4484 for.indd 36

11/4/05 12:25:51 PM

k’ulanik ja jas kilatikta’ sok ts’ijb’anik ja jas was k’ulane’i’

¿ ma’chunka wax k’e b’a te’i’?

¿ ma’chunk’a wa sk’uxu ja xeneni’?

¿ machunk’a was kena ja muti’?

¿ ma’chunk’a was k’uxu iximi’?

37

4484 for.indd 37

11/4/05 12:25:52 PM

moj jumasa tojol-ab’al moj jumasa, mokxa axut’-ex ja niwank’uli’ mik’a jel oj ki’tik ja yajni xch’akï jasyujil, yuj mixa oj ya’a lek’ ja ja’i’, ta wax ch’ak ja k’uli’ mixa oj jakuk lek ja ja’i’, sok mixa oj ajyuk lek ja chante’ sb’a yoj k’uli’. moj jumasa, laj talnatik lek ja k’uli’ sb’a oj ajyuk’ jitsan ja ja’i’ sok ja yal chante’ jumasa’, mik’a jel oj ki’tik.

38 4484 for.indd 38

11/4/05 12:25:53 PM

ala jas wa’ne ja ya¡ untiki’

39 4484 for.indd 39

11/4/05 12:25:54 PM

ja atneli’ ja atneli’ jel lek’ sb’a mi oj syam’otik ja chameli’ ja’yuj jel lek oj atnikotik’ k’ak’u k’ak’uj, ma chabtike ma ox tike’ k’ak’uj. ta mik’a la atnitiki’ jel xkabtik chamel yuja skuxil ja b’akteltiki’.

40 4484 for.indd 40

11/4/05 12:25:55 PM

jel t’ilan oj chuk’tik ja jk’u’tiki.

41 4484 for.indd 41

11/4/05 12:25:56 PM

as ta’sb’aj sok jun sjisjel ja it was k’uxu ja jujune’ iti’. ja chichi was k’uxu:

ja ujchumi was k’uxu:

ja ib’oyi’ was k’uxu:

ja uxib’i’ was k’uxu:

ja chitamí’ was k’uxu:

ja chu’i’ was k’uxu:

ja ch’uchi’ was k’uxu: 42 4484 for.indd 42

11/4/05 12:25:57 PM

k’elalek jastal ay ja wa ju’uni’ sok oja ts’iktes ja b’a ayto sk’ana’.

ja yal keremi’ wax atni b’a:

ja jnani’ was sak’a jastik junuk b’a:

ja jwatsi’ wan schuk’ jel ku’uts b’a:

ja jnani’ waxya atnuk ja kijts’ini’ b’a: 43

4484 for.indd 43

11/4/05 12:25:58 PM

jas b’i’il jastik junuk wax kilatik, ay sb’i’ile’ ch’in sok niwak jachuk jastal, niwa k sok ch’in.

echejchan.

ejal.

yi’ajta yech.

ek’.

44 4484 for

44

9/5/06, 1:26 PM

ja nan muti’ ja jun k’ak’ujili’ nolb’ani ja snan muti ti’ och pakan b’a oj k’i’uk ja yali’. yaj ch’ak pakanuk ti’ waj b’a yoj maka b’a oj sle’ ja swa’ele’i’ jasa jelb’i yi’aje yuja mi sta’a ja swa’ele’i’ yajni wane sle’jel ek’e ti b’i awani jun yal ch’in muta nana nana jta’a jun jyal jwa’eltik, lek xchi ja snani mi’ oj lo’tik jastal ixim ja jawi’, jasyu xchi ja yal muti’, jaxa snan muti’ ti’ yala’a, yuj oj ts’untik b’a oj ajyuk jitsan ja jwa’el tiki’.

45 4484 for.indd 45

11/4/05 12:26:01 PM

Ja nan muti’ ja nan muti’ oxa cho nolb’anu’. ja yuj ja niwakxa yal muti’ jumara pilanxa wan wayel, ja me’n snan muti’ kejkuni’ta jel wa sch’ojla ja yal yali’.

46 4484 for.indd 46

11/4/05 12:26:04 PM

2

ja jkomontiki ja b’a kulanonï’ wax ya’a jastik junuk jastal on, pelul, tsoyol, lo’b’al, k’ewex, turisna, naranja jaxa te’altiki’. yaxte’, taj. k’oxoxte’, ujkum, chikinib’;sok tuktukil k’i’ix’.

47 4484 for.indd 47

11/4/05 12:26:05 PM

48 4484 for.indd 48

11/4/05 12:26:08 PM

ja jas wax ajyi ja b’a kulanoni’ jab’a jnajtï koni’ wax ya’a jitsan ja tek’uli’ jastal, k’ewex, turisna, pelul, lo’b’al, naranja, sok wax ki’ chitam, mut, wakax, chej, ajtso, kawuj. ja’xa na’its jumasa tuktukil tojb’el, ay na’its’. yi’oj ak,sok ak’in te’. ay na’its’ tojb’elek sok kapuchin sok spo’wil tak’in ma sok pimil ju’un, ja winike jumasa’ wax wajye chonab’anel b’a oj schon-e’ mut, nolob’, chitam, tek’ul sok chenek’.

49 4484 for.indd 49

11/4/05 12:26:10 PM

ts’ijb’an jun ek’ele jas b’i’il ja chante’ jumasa iti’.

ja chitami’ jel kojlel.

ja kawuji’jel kom ja sneji’.

ja wakaxi’ k’okel june ja sxulub’i’.

ja cheji’ was k’uxu ixim.

50 4484 for.indd 50

11/4/05 12:26:12 PM

ay yisim, ay yej yuxta mix b’ob’ wa’uk

ay yi’oj chane yok, wax makuni b’a oj wa’an.

machunk’a wax b’ejyi sok chane yokï, tsa’an wax bejyi sok chab’e, jaxa tsa’anxta waxbejyi sok oxe.

mejunxa chikanxta b’a wax ch’alwaníek’a’.

51 4484 for.indd 51

11/4/05 12:26:12 PM

ts’ijb’ayik ja jas wa’ne’ ja jujune it tey b’a wa ju’uni’.

ja itaji’ wax makuni b’a

ja ijkini’ wan sk’uxjel:

ja winiki’ wan sxut’jel ja:

ja ixuki’ wan st’osjel jun:

52 4484 for.indd 52

11/4/05 12:26:14 PM

oj ja ts’ijb’an jun ek’ele’ ja sbi’il ja chante jumasa it. tey b’a ko’eli’.

chu’.

yal chan.

ajtso.

chich.

53

4484 for.indd 53

11/4/05 12:26:14 PM

k’ulanik ja jas wax yala b’a ts’ijb’anub’ali’.

ja ts’i’i’ wan snutsjel ja chu’i’, ja’xa chu’i’ ti k’e b’a sat te’.

jun winik wax k’an stujk’a ja yal chau it te’y b’a sat te’i’.

jun snan mut wan nolb’anel.

ja wakaxi’ wan snokjel ja spatik b’a yaxte’ .

54 4484 for.indd 54

11/4/05 12:26:14 PM

k’ulanik ko’el ja jas ts’ijb’ub’al b’a swech’ surukujkuji’. kolko. k’uman. kulanon. b’ak’ane’. k’an.

wake’.

55 4484 for.indd 55

11/4/05 12:26:15 PM

ts’ijb’an jas b’i’il ja it tey b’a wa ju’uni’.

56 4484 for.indd 56

11/4/05 12:26:17 PM

k’ulan jun smoj ja b’a mi jas ayi’.

57 4484 for.indd 57

11/4/05 12:26:18 PM

Ja le’a cheji’ jun winik wajb’i leuj chej b’a spatik ja niwan witsi’, jasa mib’i jas sta’a, jelb’i lom b’ejyiek’e. wajtob’i yile’ ti b’i eljan jun winik-a, tib’i aljïyab’a: ta waxa k’ana wajtik b’a pimil k’ul jel ja chej ja tiwi’, ti b’i yala ja yeni’, wajtikb’aj oj kilta meran ja jastal waxa wala’.

58 4484 for.indd 58

11/4/05 12:26:19 PM

ts’iktes ja jastal wax pojki ja muti’ sok oja wal jastal wax makunikujtik.

59 4484 for.indd 59

11/4/05 12:26:20 PM

sts’unjel ixim ja atijumi’ wane sts’unjel ixim. b’a oj b’ob’ sts’une’ ja iximi’, b’ajtan was pojowe’ ja lu’umi’, yajni was ch’akye’ jas spojeli’ ti’ wax ya’awe’ kog schojial, b’a oj waj toj ja sts’unjeli’. ja jas wax makuniyujile’i’ ja b’a sts’unjel iximi’, awute’ sok awutsuj ja b’a wax yiaje’ ja yinate’.

60 4484 for.indd 60

11/4/05 12:26:23 PM

61 4484 for.indd 61

11/4/05 12:26:25 PM

ja alaji’ ja yajni wax ts’unutik ja iximi’ ja yal chante’ jumasa wax yixtala’ane’ ja inati’, jastal: serestin, napach, pojwik’, b’onkolin ma tuktukil yal chante‘.

62 4484 for.indd 62

11/4/05 12:26:26 PM

ja b’a ke’eni’ ja jmojtik jumasa’, wax waj sk’an eyi’ jitsan ja’, ja swinkil ja ke’eni’, b’a oj ajyuk lek ja jwa’eltiki’.

63 4484 for.indd 63

11/4/05 12:26:27 PM

oja ts’ijb’a june ita ja b’a jisub’ali’.

ja mats’i’ jel x-ajb’ani ja ts’i’i was nutsu k’ujial chej.

ja chichi’ was k’uxu ak.

ja chitami’ jel kojlel.

64 4484 for.indd 64

11/4/05 12:26:28 PM

ts’isim. mats’.

tsajlaj. tsima.

alats.

tsamal.

ts’ijb ayik jun jo’uk yal lo’il sok ja jas ts’ijb’ub’al b’a k’e’eli’.

65 4484 for.indd 65

11/4/05 12:26:29 PM

ts ’u ’u m

.

t’s akab’

ts’i.

tsek.

ts’ijbayik jun lo’¡¡ sok ja jas jawilawex ja b’a k’e’eli’.

66 4484 for.indd 66

11/4/05 12:26:30 PM

ts’ijb’ayik ja sb’i’il ja jujune it tey b’a yoj setani’.

67 4484 for.indd 67

11/4/05 12:26:31 PM

ja mats’i’ mi tak’anuk lek.

ja waji’ jel k’un.

ja pichi’ jel tek.

ja pitawuli’ mi tak’anuk lek jas chenek’ili’

68 4484 for.indd 68

11/4/05 12:26:33 PM

ja ts’i’i’ sok ja chichi’. ajyi jun ek’ele ja tsi’i’, wan b’i snutsjel ja chichi’, jaxa jachichi’ jel was na’a jastal wax ya tajnuk ja ts’i’i’, ja ts’i’i wanb’i ajnel-ek’ yoj k’ul sb’a oj sta’ ja tan chichi’ jaxa ja chichi’ ay b’i yi’oj chab’sk’e’en sb’a was snak’asb’a, sb’a mi oj sta’a ja ts’i’i b’a mi oj k’uxjuk.

69 4484 for.indd 69

11/4/05 12:26:34 PM

¿ ya’ax ja spatiki’, ya’ax ja b’a yojoli’ sok tsats ja sk’ujoli’?_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ (on) ¿ k’an jas patiki’, sak’ja b’a yojoli’, ay tuk yi’oje’ yisimea?_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ (ko’sa n)

wala pojkiyon ya’ax wala yijb’iyon chak, wala k’uxjiyon sok jel yaj wax ka lemlunuk ja wa ti’exi’. (ich) wax ajni jastal ajuchan, sok wax och kulan jastal chich. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ (k’um)

70 4484 for

70

9/6/06, 9:05 AM

ja jach’oji’ ja nanal tatali’ sok jasmoj te’y mojan b’as snaje’ wane’ jach’ulanel. ja tuki’ wane’ stsomjel ja iximi’, jaxa tuk smoje’i’ wane’ ya’jel k’e yijkats ja kawuji’ sok ja b’uruji’ sb’a ojyi’e’och b’a snaje’ ja yixime’i’.

71 4484 for.indd 71

11/4/05 12:26:35 PM

ts’ijb’an jas b’i’ile’i’ ja jas waxa wila ja b’a wa ju’uni’

72 4484 for.indd 72

11/4/05 12:26:36 PM

k’ela sok lo’ilta ja jas waxa wila ili’.

73 4484 for.indd 73

11/4/05 12:26:38 PM

ts’ijb’an ja jas, awilata’ bajtan ja b’a wa juuni’.

k’ulan ja jas chante’ was k’uxu iximi’.

74 4484 for.indd 74

11/4/05 12:26:38 PM

t

t

t

t

k’ulanik jas sb’i’ili’ ja jujune lutan b’a wa ju’uni’ 75 4484 for.indd 75

11/4/05 12:26:39 PM

la jk’umtik ja ts’ijb’ub’ali’.

tenok’.

te’ele’.

taj.

pataj.

ta’an.

ta’k’an.

te’.

tab’.

76 4484 for.indd 76

11/4/05 12:26:41 PM

ts’ijb’an jun lo’¡¡ sok ja ts’ijb’ub’al b’ajtan ja b’a na’itsi’. ja tenok’i’ wax makuni b’a sk’uljel k’u’uts. ja te’ele’ wakax wax makuni b’a laojuj lu’um.

77 4484 for.indd 77

11/4/05 12:26:41 PM

ja usej sok ja wo’i’ jun b’i majke’il sta’ab’is b’aje ja usej sokja wo’i’. b’an usej ak’e’kon-ek’ ja b’a wa wech’i’, jel tsamal oj kil spetsanil ja satk’inali’. yujk’a yu ja’ chuk k’e’an nutsuab’a wajtik. lek b’ankil usej. it’b’a masan ajyiyonko’a xchija wo’i’, nakaxtab’i sk’eia b’a sts’e’el, sts’e’eli’ yu jas tsamalili’ wajtob’iyab’i jaxpujikone, cha’anto’ ay lek ja yilakon ¡un niwan ton; ti wax yalakonyab’a:elan ton, elan ton, mik’a wax pojowaele. yajni juli toj chamel ko’i.

78 4484 for.indd 78

11/4/05 12:26:42 PM

79 4484 for.indd 79

11/4/05 12:26:43 PM

ts’ijb’an ja jas wane ma tey b’a wa ju’uni’

80 4484 for.indd 80

11/4/05 12:26:45 PM

ts’iktes ja it te’y b’a wa ju’uni’

ja muti’

ja ixuki wan

ja te’y b’a yolom ja winiki’ sbi’il:

ja winiki’ wan ke’el b’a 81

4484 for.indd 81

11/4/05 12:28:28 PM

82 4484 for.indd 82

11/4/05 12:28:29 PM

alawik ja lo’il iti’.

83 4484 for.indd 83

11/4/05 12:28:31 PM

ja winiki’ wan slapjel ja

ja snan muti’ wax och:

ja yal untiki’ was stula:

ja wakaxi’ wax och:

84 4484 for.indd 84

11/4/05 12:28:33 PM

ja stat muti’ ja stat mut jel saj wa xk’e’i’. yaj wax el k’ak’uj lek xyila, sajto lek wax k’e ok’uk. sa’n we’nlex kikiriki. mix k’ana ma’ mix a’tiji’ ili’.

85 4484 for.indd 85

11/4/05 12:28:35 PM

loiltayik b’a waxa yamawex ja ja’i’ sok b’a wax makuni’awujilexa, sok jas chol ja wujilex.

86 4484 for.indd 86

11/4/05 12:28:36 PM

3

ja b’a kulanotiki ja b’a k’ulanotiki tuktukil ja jlu’umtiki’. ja kentik tojolab’alotiki tuk’tukil komon ayotik: ay jun k’ole jmojtik ti’aye b’a che’el k’inali’. sok tuk k’ole b’a k’ak’al k’inal ja matik te’ye b’a che’el k’inali’ kechan ixim sok chenek’ wa sts’unuwe, ja’xa ma’ te’ye b’a k’ak’al k’inali’ wa sts’unuwe lob’al k’a’em, pajak’ sok kajpe.

87 4484 for.indd 87

11/4/05 12:28:37 PM

ja te’altiki’ ja tantik taji’ jel niwan xki’ye’ jex makunikujtik b’a oj ka’tik eluk ak’inte’, ma tuktukil jastíkjunuk, ja tantik te’altiki’ wa sk’ana ke oj talnatik b’a mi’oj chakuke’i, mik’a mixa oj tatik te’ b’a oj tojb’estik ja jnajtiki. Alayab’ ja wa tatexi mokxa xute’ ja te’altiki’ mik’a mixa oj ya’ lek ja ja’i’.

88 4484 for.indd 88

11/4/05 12:28:38 PM

ts’ijb’an jastal oj tainatik ja k’uli’.

89 4484 for.indd 89

11/4/05 12:28:40 PM

ts’ijb’ayik chab’ ek’ele ja it te’y b’a wa ju’uni’. ja b’a jnajtikoni’jel juntiro ja taji’.

ja b’a kulanoni’ mixa ay lek ja si’i’.

ja b’a jnajtikoni jel juntiro ja chu’i’.

ja b’a jnajtiki’ mixa ayuk ja chichi’.

ja b’a kulanoni mixa ay iek ja te’aitiki.

90 4484 for.indd 90

11/4/05 12:28:40 PM

ja yal k’eremi ay yi’oj jun chich. ja yal k’eremi mey yi’oj jun chich, ay yi’oj jun ujch’um.

ja ixuki’ ay yi’oj jun oxom b’a yolom. ja ixuk’i mey yi’oj jun oxom ay yi’oj jun mo’och.

91 4484 for.indd 91

11/4/05 12:28:41 PM

le’a jujune sbi’il ja chante’ te’y b’a spatik ja ch’uch’i sok ts’ijb’ayik b’a yal jisub’al.

oj ’o’ ch

ujchum chej

choj

ch’uch’

chich

l

hu

lc hu

c

92 4484 for.indd 92

11/4/05 12:28:42 PM

ch’uch’

chich

ch’o’oj

choj

ujchum

oj ’o’ ch

chu’

ch’

ul

chej

93 4484 for.indd 93

11/4/05 12:28:43 PM

tojb’es jun yal lo’il b’a yal jastijunuk waxa wila:

94 4484 for.indd 94

11/4/05 12:28:45 PM

ts’ijb’an ja jas waxa k’ulan ja jujune k’ak’uji’. wala k’eyon saj, b’a oj mes ja jnaji’, tsa’an wala wa’yon b’a oj wajkon b’a wa xneb’a ju’uni’ jaxa snalan k’ak’u wala tajniyon sok ja jmoj neb’uman ju’uni’, yajni wala el yon b’a wanon sneb’jel ju’uni tixa wala wajyon b’a jnaj, ja tixa wax chola wajyon tajnel sok ja moj’aljei jumasa.

95 4484 for

95

9/5/06, 1:33 PM

ts’iktes ja lo’il sok it aytosk’ana.

ja choji’ wa syama men che

ja ujchumi’ wa syama men cho’

ja chu’i’ wan tajnel soka ja che

ja chichi’ wan tajnel soka ja chu’

ja cheji wan tajnel sok ja ujchu

96 4484 for.indd 96

11/4/05 12:28:45 PM

ja je’uman ju’uni’ oj sjob’yi jasti chante’il mi sna’awesb’a ja yal untik jumasa.

97 4484 for.indd 97

11/4/05 12:28:47 PM

ja chante’ ja chante’ te’ye ili ay wax k’uxutik sok ay wa xmakunikujtik b’a ijkatsanel, ay tuk tiwa xpojkiye b’a lu’um ma b’a yoj ja’. ay chante’ wax ka’tik kulan b’a jnajtik sok ay teye b’a yoj k’ul.

98 4484 for.indd 98

11/4/05 12:28:50 PM

ja jnani’ ayi’oj jun chítam. ja jtatí’ ayi’oj tantik’ chitam. ja jb’ankili’ ayi’oj jun kawuj ja jnu’i’ ayi’oj tantik’ skawuj ja jwatsi’ ayi’oj jun yal mut.

99 4484 for.indd 99

11/4/05 12:28:51 PM

ts’ijb’an ja yajtab’il ja jujune te’y b’a wa juuni’

100 4484 for.indd 100

11/4/05 12:28:52 PM

101 4484 for.indd 101

11/4/05 12:28:55 PM

k’ela wik baya kechan june sok b’a ay jitsan, sok tsijb’ayik b’a jisjeli b’ay kechan june sok jit’san. jel t’samalik ja jwex jumasa’i.

jel jitsan ja jwakaxtikoni

kechan june’ ja juna

jun chitam ki’onej b’a alaji’

jaman jun tiro jawa naji’

102 4484 for

102

9/5/06, 1:35 PM

xajkal

xajkiltaj

xoch’ ixuk

xoch ya’ax

ixaw xu’uni wakax

jobxi

jaxaxi xenen xanich

ixukaxtia

ts’ijb’an b’a ka’el ja sb’i’il jujune tey b’a tan ajuchani: i

x

i

x

y

x

x

j

j

w

x

x

x

i 103

4484 for.indd 103

11/4/05 12:28:57 PM

sb’isulab’il

sb’isulab’il ixim

sb’a k’anal

sb’ejlal

sb’utulab’il

scha’anil

schechulab’il

schojlal

104 4484 for.indd 104

11/4/05 12:28:59 PM

spenech

spatkajpe snichimil spo’wil

ste’il

po’w l

at kajpe

pen ch

nich

te’ l

ts’iktayik ja sbi’il jujune yixta yal untiki’. ja it’ te’y b’a sb’i’il kajpe.

105 4484 for.indd 105

11/4/05 12:29:00 PM

xoch ixukaxita sb’utulab’il sb’isulab’il

ja it wax el yoj ja’i’ ja ma wa stsila waj ja it wa xmakuni b’a oj b’istik ja ja’i’

ja it wa xmakuni b’a oj chok’b’estik ichi. jastal wa xkalatikyab’ ja ak’ix yaj wa sta’a winiki: ts’iktesik ja lo’il te’y k’e’el sok ja it tey yoj tak’in wa xb’ejyi.

106 4484 for.indd 106

11/4/05 12:29:01 PM

oxe chante’ jun ek’ele oxe chante wane tajnel jun wo’, jun xoch sok jun ok’il, ja men wo’ sok tan ok’ili’ ti’ slajasb’aje b’a oj yil’e ma b’ajtan oj sk’ux ja men xochi. jasa yaj wa xjak wa’in xyab’ ja wo’i ja xochi ti t’ukan ek b’a sat yaxte’ yuja mi xb’ob’ k’e’uk ja yeni jaxa yaj wax jak wa’in xyab’ja ok’ili ja xochi tey b’a yoj ja’. pe mix cha b’ob’ sk’ux yuja mix b’ob’ ochuk b’a yoj ja’ yuja wa sjik’an ja’i’. ja ma sk’uxu b’ajtani ja me wo’i’ yuja yaj cha jak wanxyab’ ja men xochi tey b’a yoj ja’ 107 4484 for.indd 107

11/4/05 12:29:02 PM

ala jastik chante’il teye’ b’a lo’il ekta.

k’ulanik ja chante’ it te’y ja sb’i’il b’a ke’el.

xoch

wo’

ok’il 108 4484 for.indd 108

11/4/05 12:29:02 PM

-ja ok’ili’ wan tajnel b’a k’ul -b’a k’ul wan tajnel ja ok’ili -wan tajnel ja ok’il b’a k’ul

ja winiki wan tajnel b’a job’

109 4484 for.indd 109

11/4/05 12:29:02 PM

110 4484 for.indd 110

11/4/05 12:29:03 PM

ja ib’e te’altik. ja tanti k’ul waxa wilawex il b’a wa ju’unexi wa xmakunikujtik b’a an sok ay k’ul wa xlo’otika, jastal snich ujkum sok spowil itaj. sok ay wa xmakunikujtik b’a yajnal jwa’eltik, jastal araweno sok kakapo’ol; ja’xa ani jastal: romerillo, kakapo’oj, araweno, sok ruda.

111 4484 for.indd 111

11/4/05 12:29:04 PM

ja te’alti ki. job’owik sok jun ma wa sna’a jasyu mixa ay lek ja tantik te’altik wax kilatik il b’a jujuntik. sok jas oj k’ulutik b’a oj ajyuk jitsani sok jastal oj talnatik ja te’altik jumasa sb’i’ile’: segro, kaoba, wanakaste sok pinaweto.

112 4484 for

112

9/5/06, 1:40 PM

ts’ijb’an b’a ayto sk’ana b’a yal jisub’ali jasunka oj k’u’lutik b’a mi oj ch’ayuk ja se .

¿ jasunka oj k’u’luktik b’a oj ajyuk jitsan ja te’altiki ?

jasunka oj k’u’luktik b’a mi oj ch’ayuk juntiro ja pina’w .

¿ ala jastal oj talnatik ja k’uli’ b’a mi oj ch’ayuki’ ?

ja b’a mi oj ch’akuk ja te’al tiki’ n jasunka oj k’u’lutiki oj t jitsan ja te’i’. ja b’a jnajtiki ay k’ul ke’oj b’ob’ jk’uxtik ts’ijb’an jun sb’i’il

.

113

4484 for.indd 113

11/4/05 12:29:06 PM

Lajan lajan oj k’umtik. la lajtik jun ab’al. ta’uman swinkil najtik. ay lajun kotane ja cheji’. lamanxa ja cha’numi’. lamanxa ja k’umali’. lamanxa ja niwan pampaja’i.

114 4484 for.indd 114

11/4/05 12:29:06 PM

nelinaji

na’its nichim

napach

nak’a niwan

na’ub’al

nujan

jan.

pach.

ana.

linaji.

chim.

’its.

‘ub’al.

ak’a.

wan.

ts’iktayik ja sbi’il jujune ja te’y b’a jisjeli’ sok ja it’ te’y b’a nichim.

115 4484 for.indd 115

11/4/05 12:29:07 PM

loxtala’an.

niwan

nichimte’.

lo’b’alaltik.

lo’b’ani.

na’itsaltik.

k’umanik ja jas ay b’a wa ju’un iti 116 4484 for.indd 116

11/4/05 12:29:08 PM

ja jas wa xk’ulantik jechel jechel

117 4484 for.indd 117

11/4/05 12:29:10 PM

sajto wala wajtik a’tel b’a alaj. nalan k’ak’u waxku’ajtik’ pichi’ b’a axub’

b’a och k’ak’u wala kumxitik b’a jnajtik.

k’ulanik chanuk ja jastal kilatik’ta’.

118 4484 for.indd 118

11/4/05 12:29:10 PM

119 4484 for.indd 119

11/4/05 12:29:11 PM

ja jtati’ ti’ yakan jun ju’un il b’a mo’ochi’: ja jnani ti’ ya’akan tiw ja mo’ochi’. ja jnu’i’ ti’ ya’akan tiw ja spis’olomi’.

cho k’ulanik jun chanuk lo’il ja jastal te’y b’a k’e’eli’.

120 4484 for.indd 120

11/4/05 12:29:11 PM

ja k’ak’i’. yaj wa xtajki ja k’ak’i’ jel niwan juntiro wax ajli lokexta b’a wax wa ja yijlab’i. ja iti’ yuj wan yal jel ke’ay oj ek’uk, jun wokol, ma ayma jun winik oj k’otuk, ma ay jun chamelal. yaj wa sk’ulan ja iti’ wax ka’tiyi ochuk ats’am b’a oj lamxuk ja stajkelali.

121 4484 for.indd 121

11/4/05 12:29:11 PM

“chab skumparesb’aje” jun ek’ele chab’ winike’ skumparesb’aje’, wajye k’in sok skawuje’ b’a jun nupanel, ja k’in jawi jelb’i juntiro tsamal wan ek’el yaj wa yal-e ke oxa jakuke’i jexab’i yakb’ele, ti’b’i waj yijan ja skawuje’ b’a mochani’ yaj ch’ak schap’e-i tib’i wajye’a. yaj wane b’ejyeli ja juni tib’i mokan ja it wa snutsu sok ja skawuja, tib’i ko’ och sle’a, pe mixab’i sta’a ti’xa b’i wajye’a, tibí yala ja jun’a wantikxta b’ejyel, b’ejyel, pe mi lom lak’otik b’a jnajtiki’, ja juni, ti cho yala’a oxa k’otkotik wanxa xchiknaji ja yok’il tantik stat muti’, kechanxta, oj jb’ejyikotik jun lewa b’a oj k’otkotiki’ jasa’a wajto yab’a cha k’otkotik b’a junxta k’in wan tik yujel ajyi.

122 4484 for.indd 122

11/4/05 12:29:12 PM

4

ja k’u’utstiki’. jmo jumasa, wa xkalawab’yex ke moka ch’ay’ex ja jk’umaltik, jastal wax lapatik waja k’umanitiki’. b’a jkomontik, yujk’ayu mixax lapatik, ja wantik ch’ayjel’el ja jmodotiki’. lajanxa ke mi tojolab’alotik yuja jaxa wax lapatik ja swex tantik jnali b’a yoj chonab’i mixax kilatik ja jmotik yuja wa slapa. ja swex sok sk’u’ ja jnali. jmo jumasa ja jachuki mi lekuk mik’a ja wantik ch’ayjel ja jmodotiki. yujk’ayuj waxa wilawex keay ma’ wan sch’ayjel, alawikyab ke mok sch’ay’e, b’a jachuk mi oj ch’ay’el juntiro.

123 4484 for.indd 123

11/4/05 12:29:13 PM

alawik jastal ay ja max k’umani tojol’ab’al.

124 4484 for.indd 124

11/4/05 12:29:14 PM

alawik jastalay ja’ jk’u’tiki’.

oja tojb’es jastal ja jk’u’tik wax lapatiki’.

125 4484 for.indd 125

11/4/05 12:29:14 PM

Le’a ta’ay jun smoj ja it wax katik ok’uk k’ini, tixa tojb’esex b’a mi jas ayi’. ala jastal wax mak’uni ja jujune k’in iti’. wan a ma xmakuni b’a jun lo’il. ma b’a oj ok’uk b’a oj tsom b’ajtik’.

126 4484 for.indd 126

11/4/05 12:29:15 PM

awi ts’ikwuk ja b’a ayto sk’ana b’a oj k’umxuk ts’amali’.

ja winiki waxya ok’uk

wajum le’uj

ja jwatsi wan stsiljel

swaynub’ ja: 127

4484 for.indd 127

11/4/05 12:29:16 PM

yajtala’an

yajb’el

yajb’al yajnala’an yakchi’uka yajtab’

yak’an

yajk’achil

ja chitami jel lek ja jas spisolom ja b’an t’uli ja jas wax yala jwatsi’ ja jmejun lita waj ja yal keremi waj ja swex ja jose

ja chico. eketo smana.

128 4484 for.indd 128

11/4/05 12:29:16 PM

oja ts’ijb’an chane ja jastal te’y ts’ijb’ub’al b’ajtani’. ja wakaxi ojyu’ja’ b’a pampaja’. wala b’ejyiyon b’a yoj k’ul. ja winiki wa spita schuyub’al wajab’al watsita mi jta’a b’a waj ya’a.

129 4484 for.indd 129

11/4/05 12:29:16 PM

jastal wax k’i ja chenek’i

ay jun ib’e chenek wen oja tojb’es jastal wax waj ja wax yijb’i.

130 4484 for.indd 130

11/4/05 12:29:18 PM

¿ mi awab’unej’ta meran chama waxa ja b’an tuli’ ? mi waxa’uk chami, man eke cham tib’a espital b’a chonab.

oj ts’ijb’an b’a ko’el ja jas wane yaljel ja chab’ keremi.

131 4484 for.indd 131

11/4/05 12:29:19 PM

ts’eb’oj sb’a jchonab’iltiki’ jmojb’ajtik ja chiapa’ aya k’e’uk jun sni k’ul sb’a slekil mi oj chamuk cha oj b’eyuk sok najtik lek ja xete’ a wajuk b’a slekil me’y ch’ayel. a’xa tejk’ajuk ja chamel k’ujol ja juts’inyaman wuts. sok wokol a kumxuk juts’in ja slamxelali’. ja it was k’apa ts’amal jakum. a’xa ch’ay jkujoltik ja tajkeli’ a’xa ch’ak spetsanil ja tajkel junxta jk’ujoltik oj majlaxuk ja tsamal chomajkil kechan jun yajaltik.

132 4484 for.indd 132

11/4/05 12:29:19 PM

jmo jumasa tojol’ab’al ja jk’umaltiki jelto jitsan ja jmojtik wax k’umani sok ja iti’, ts’akatalex mok wawex ch’ayuk ja jk’umaltiki sok mok ch’ayuk ja jk’u’tik wax lapatik. ja tojolab’alotiki, yaj wax waj ja wa wuntikilex b’a sneb’jel ju’uni alawikyab’ ke mok k’umanuke jitsan kastiya ja tiwi, jasyu, mi lek oj k’umanuk, mik’a ja wantik sch’ayjel ja jmodotiki’, mokni a’ch’ay’ex ja jastal wala k’umantike sok ja jastal wax lapatik ja jk’u’tiki’. laj talnatikik ja jk’umaltiki sok ja k’u’tiki b’a mok chayuki’.

133 4484 for.indd 133

11/4/05 12:29:20 PM

k’in altsilali’ ja jmojtiki’, jujune jab’il wax ya ajluk kandela b’a kamposanto, b’ajtan wax ya, ajluk jas kandela b’a ch’in altsilali’. jaxa b’ a Pilan k’ak’uj jaxa b’a niwan altsilali’, jaxa b’a yoxil k’ak’u ti xa wax ajyi ja k’ini’. ti wax elye ek’ ja k’ana tek’ul jach’ b’a jujune na’its. b’a oj ya ochuk b’a sat ak’inte’ sb’a oj swe ja altsilali’.

134 4484 for.indd 134

11/4/05 12:29:20 PM

ala jastal wax kulaji ja k’in ait’silali’ sok oja k’uluk b’a ke’el, jasunk’a wax ka’ti ochuk b’a sat ak’inte’i.

135 4484 for.indd 135

11/4/05 12:29:20 PM

ja k’in altsilal b’a jnaji, b’ajtan wax wajye chonab b’a oj schape jastijunuk wax makuni b’a k’in jawi, k’andela, sib’ak arros, sakal askal, askal, po’om sok tuktukil jastik junuk. jaxa b’a sk’ak’u’il kin alts’ilali’, b’ajtan wax ts’ikatik kandela b’a kamposanto sb’a chin altsilal. jaxa b’a tuk k’ak’u jaxa b’a niwan altsílal. jaxa b’a yoxil k’ak’u ti wax ke’a ja kini, ja jmojtik wax wajye ulataneli’ jas moj aljeli, sb’aluche, skumpare’e, sni’ale, sok ay wax yi’aje si b’ak, smajtan, swa’le, askal, caj pe chenek’, nolobi’, arros sok snichim jtatik b’a sat k’inali’.

136 4484 for.indd 136

11/4/05 12:29:21 PM

ala jastal wax ajyi k’in altsilal b’a wa naji’. jas k’ak’uil wax tulatik ja k’in alts’ilali’. jastal wax ek’ ja k’in b’a k’ulanexi’.

137 4484 for.indd 137

11/4/05 12:29:21 PM

bambu’altik b’ardero balaxi bobo’axi b’ajtan b’akal b’ak’et b’alts’uji b’alan

138 4484 for.indd 138

11/4/05 12:29:22 PM

oja tojb’es jun k’umal ts’amal jastal it awilunejex il b’a wa ju’unexi’ jel juntiro napach b’a jel ja choyej b’a ti b’altsuji mero b’a ja lek ja iximi’.

waxmakuni b’a oj ya’a

139 4484 for

139

9/5/06, 1:44 PM

mut

mesa

ts’i’

chitam

jujpum tak’in

sb’ak tujk’anub

chej

kujlayub’

140 4484 for.indd 140

11/4/05 12:29:23 PM

ala jasunk’a ja jas wa sk’anawi sok t’sijb’an jun chanuk.

wala b’ejyiyon b’a ya’ax k’ul, yaj waxa wilawoni’ je laxiwi, ay ki’oj k’u’al tsamal ke mi ma wa sk’ulan.

(ajuchan) 141 4484 for.indd 141

11/4/05 12:29:23 PM

ts’ijb’an sok k’ulanik ja jas ocha olomi’.

k’in altsilal. ja b’a kín alt’silali’. ja jmojtiki’ wax waj tsanu kandela tib’a kamposanto b’a mukan ja chamel winiki, ti wax ya kanuk ja skandela, wax ya kanuk, tso’ yol, k’um, I’ob’al, k’a’em, tek’ul, sok jastijunuk wa xtojb’i kani sok nichim xajkilt’aj 142 4484 for.indd 142

11/4/05 12:29:23 PM

ja jach’oji’. ja xch’aka jach’oji’ ay was tsikatik sib’ak, kandela b’a ojk’antik ts’akatal ja lu’umi yuj ya’a lek ja kiximtiki yaj wa xkuchutik ja iximi’ ay ma wa xyu’a snichim tatik b’a sat kinali’.

143 4484 for.indd 143

11/4/05 12:29:24 PM

ala jasyu ja ay jab’il wax ya’a jitsan ja alaji’

-ala jas wa xk’ulantik ja wax ajyi jitsan ja iximi’.

-ala jas wax k’ulantik yaj wax ya’a tusan ja iximi’.

144 4484 for.indd 144

11/4/05 12:29:25 PM

Wax tsomojb’ajtik wax tsomojb’ajtik b’a oj wajtik a’tel b’a alaji’ b’ajtan wax tsomojb’ajtik b’a oj lajb’ajtiki jas alajil oj wajtik yaj lajanxa b’ajtiki tixa- wala alji jas alaj oj wajtik man b’a yaj wax ch’aki hay winike wax wajye ke miyu wax tupjiye yaj wax wajye ts’unu ixim, ak’in, kumb’anel, ma jach’oj yaj xchakye’i ja tixa wax cha wajye b’a tuktukil alaja. yaj wax ch’akye jach’oji was tsanawe kandela, was tsika’we sibak, sok ja wax wa’ye, sok wax y’u’aje yib’anal ja matik atiji’i’. k’ulanik ja jas wa sk’ana b’a ko’eli’. jas was k’ulane b’a oj wajuke a’teli’. jastal was tupu ja sjeli’. jasunka was joko me’n wakaxi.

145 4484 for.indd 145

11/4/05 12:29:25 PM

oja ts ‘ijb’an jun tsamal lo’il sok jas b’i’il ja it’ waxa wila b’a wa ju’uni’.

146 4484 for.indd 146

11/4/05 12:29:26 PM

ts’ijb’an janek’ yal chich, ja it wax k’an ochuk yoj snaje’i’.

147 4484 for.indd 147

11/4/05 12:29:27 PM

ts’ijb’an jas yajtab’il jujune it tey b’a wa ju’uni’

148 4484 for.indd 148

11/4/05 12:29:28 PM

la jk’umtik ja jas ts’ijb’ub’ali’.

xjururi

xk’awk’uni 149 4484 for.indd 149

11/4/05 12:29:28 PM

mochan

mesolanum

me’jun

mojchilal

150 4484 for.indd 150

11/4/05 12:29:29 PM

ja lo’il iti’ mi ts’ikanuk, ts’ijb’ayik ja b’a aytosk’ana. jun nan_l sma_a tek’ul b’_ ojw_’uk ja y_nt_kili’ ti ya_ nej b’a sat m_sa ja ch_co mito bi w_unejuk yak yila sjika bi jel bi xa_bani yab_ yila yila stuch’il ay¡, syama j_ne tiw_’a yaj oxa wa’uk_ ja nan_li ya’a k_’enta ke ayto sk_na j_ne ja tekuli.

ja wan_xa wa’eli ti sjob’oyi ja yuntikila ¿ ay ma swe’a jun t_k’ul ? spetsanal yala m_yuk.

jas_’u mi ma sw_a ay to sk_na june ja wa_a ts’_kan jtuluneji b’a oj ya wa_ak’uk juju_e’i’. yujk’ayu a’y ma wax ka k_’uk meran oj k_yi ja smajtani.

151 4484 for.indd 151

11/4/05 12:29:29 PM

k’ín

pimil k’ul

sti sti’na’its

k’erem wakax 152 4484 for.indd 152

11/4/05 12:29:30 PM

ja jas wax ta’atik. yaj jel ya’a ja iximi sok yaj wax k’ot sk’ak’ujil b’a sjach’jeli, wax tsomojb’ajtik b’a oj jach’tik ja iximi, yaj xcho wala ch’aktik sjach’jeli snalan wax ki’ajtik b’a jnajtik sok snalan waxkan b’a jtrojetik jk’ulunejtik b’a alaji’ yaj wala ch’aktik skuchjel ja iximi’, wax ajyi swaelalil mut, chitam, wakax, ma kolko, sok wax ku’ajtik snichim jwawtik ja swinkil ja alaji was k’anayi’ ts’akatal ja lu’um yuja jel jitsan ya’a ja iximi was tsana ja skandela’. sok was ts’ika ja sib’aki’.

ala jas mas wax ya’a b’a wa najexi’

153 4484 for.indd 153

11/4/05 12:29:30 PM

ja kojtak’ini yal wax ajyi k’in ja b’a jun komoni’ ja wineke’i was le’awe jun stat wakax b’a k’uxjel ja kojtak’ini yujk’a yuj mi sta’awe ja stat wakaxi, was le’awe jun chitam, ja yu ja b’a jun k’jni t’ilan wax ajyi wa’el. was tsomosb’aje jo’lajune ma jun winke swinkil was le’awe’ ia b’a kojtak’ini’. was milawe ja wakaxi’ sok was k’ebtala’ane lajan ja sb’akteli’ jaxa sb’akili lajan wa xyi’aje. ma mix atiji’i’ was tupa sok tak’in. ja kojtak’ini ti’to wax tupxi b’a jun ixaw ma b’a schab’il, ixaw jani janek’ sk’ak’ujil ya’unejkan las winkil ja wakaxi’. ak’umanta ja wa ju’uni ala jas wax yala. jas wax k’ulantik kada wax ajyi k’in: jas wax k’ulantik b’a yoj ermita: jastal wax k’ulantik ja kojtak’ini’. jastal waxtupatik ja kojta k’ini’: 154 4484 for.indd 154

11/4/05 12:29:30 PM

job’o yab’alil jastal wax ajyi ja kojtak’ini’. b’a wa najexi’. ts’ijb’ayik ja jastal wax ya’aje ja k’ojtak’ini’.

155 4484 for.indd 155

11/4/05 12:29:30 PM

ts’ijb’an jastal wax ajyi ja lokan seteto. sok jastal wax tajniye:

156 4484 for.indd 156

11/4/05 12:29:30 PM

4484 for.indd 157

11/4/05 12:29:30 PM

4484 for.indd 158

11/4/05 12:29:31 PM

4484 for.indd 159

11/4/05 12:29:31 PM

Lengua tojolabal, Chiapas Primer grado Se imprimi贸 por encargo de la Comisi贸n Nacional de Libros de Texto Gratuitos, en los talleres de con domicilio en el mes de El tiraje fue de ejemplares m谩s sobrantes de reposici贸n.

4484 for.indd 160

11/4/05 12:29:31 PM

NOMBRE DEL ALUMNO (A)

ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTOS GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.