4492

Cuarto grado Lengua popoluca, Veracruz

LOS PASTORES DE LA MONTAÑA, 3.88 X 5.66 m.

Pintado por niños tlapanecos Comunidad: El Tejocote, Malinaltepec, Guerrero

Nuntajiyi

Veracruz

Portada 4492.indd 1

Nuntajiyi Lengua popoluca Veracruz

Cuarto grado

NOMBRE DEL ALUMNO (A)

ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTOS GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.

lengua popoluca, popoluca,Veracruz.

Veracruz.

Libro de texto en lengua Elaborado en la Dirección General de Educación Indígena de la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública.

Autor Autor Maurilia García Reyes Colaborador Colaborador Pedro Lázaro Pablo e Ilustración Ilustración yy Formación Formación Diseño e Emma Idalia Morales Muñoz, Araceli Juárez Serrano, Rogelio Fabián Mestas y Gumaro Hernández Bautista Fotografía Archivo Iconográ co de la Dirección General de Educación Indígena y Juan Ruíz Monjarás de Portada Portada Diseño de Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos con la colaboración de Luis Almeida Ilustración de de Portada Portada montaña”, 3.88 3.88 x 5.66 “Los pastores de la montaña”, 5.66m. m.

Pintado por niños tlapanecos de la comunidad El Tejocote, Malinaltepec, Guerrero.

Claudia Basurto Flores, Zenaida Santos Guerrero, Jorge López Candia, Florentino Basurto Flores, Juan Palacios Ranulfo, Arcadio Guerrero Solano, Pedro Guzmán Flores, Venancio Ruíz Ramírez, Miguel Canna Rosas, Gabino Peralta, Feliz Ramírez Guzmán, Juan Guzmán Carrasco, Fabiola Santo Bruno, Gaspar Flores Guerrero, Gerardo Santos Guerrero, María Candia Florentino, Abel Candia Florentino, Eusebia Guzmán Guzmán, Bernarda Peralta Mateos, Roberto Santos Guerrero, Genaro Tapia Ruíz, Juanito García Hernández, Braulio Guerrero Solana, Ildefonso Guzmán Carrasco y Antonio Guzmán Gálvez D.R. © Colorín colorado.

El arte deniños los niños Colorín colorado.

El arte de los indios.indios.

México,México, 1993 1993 Reproducción autorizada por el Fideicomiso para la Salud de los Niños Indígenas de México, A.C. D.R. © Secretaría de Educación Pública, 1999 Argentina No. 28 Col. Centro, C.P. 06029 México, D.F.

ISBN 978-970-18-3808-2 970-18-3808-4 Primera edición edición1999.

1999 Primera Décima reimpresión Primeratercera reimpresión 2000 2013.

Segunda reimpresión 2001 Tercera reimpresión 2003 Cuarta reimpresión Impreso en México. 2004 Octava reimpresión réimprecion2008 2008 Novena reimpresión 2009 Impreso en México

4492.indd 1

5/27/11 8:59:43 PM

4492 pags 1-32

2

10/29/04, 5:01 AM

Nuntajiyi

Lengua popoluca Veracruz

Cuarto grado

4492 pags 1-32

3

10/29/04, 5:01 AM

Presentación Este libro de texto está dirigido a los niños y niñas indígenas que cursan la educación primaria con el propósito de favorecer el aprendizaje de la lectura y escritura de la lengua indígena que se habla en su comunidad.

Podrá ser utilizado en forma creativa por los maestros y los niños, este ciclo escolar o los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión lectora.

En el libro se encuentran diferentes escritos, algunos hablan de cosas que hay en la comunidad, otros relatan las costumbres, fiestas y leyendas.

Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas con experiencia en la enseñanza de la lengua que el libro aborda, así como con conocimiento de la cultura de las comunidades que hablan dicha lengua.

Los autores consideraron el enfoque comunicativo propuesto para la enseñanza de las lenguas en el Plan y Programas de Estudio para la educación Primaria 1993.

El libro podrá ser enriquecido a partir de las observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia, comunidades y organizaciones civiles indígenas, realicen acerca del lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el formato y la presentación.

4492 pags 1-32

5

10/29/04, 5:01 AM

Nawiñkejtaajië Yîíp tan kuyujkuytoioday, jîsnîkneí, jeím Tsîxtyaímaùjoom, maktastenpîík aamtyîy Kuyujkuyoîík, igaí wî jÎyyajiñ in maatyiimî´. Je´m aùkejo´oyi tsîxtyampîk i jîîyimî´i wî aktsî´ypa´ Tyi´am ankejaytyaab, iga wî naktîyyajtaab kun i akkuyuyjoykî´îwiñ.

Yî´p kuyujkuyto´oday i watneyaj je´m akkuyujoykî´îwiñyaj i wî jodoùpî´kyaj iakkuyujoyyaj, i wî ixpîkyajpa´ i jîîyiyaj y tyityam ini ityyaj. Na Wattatyim juutypî´k nî´mpa´je´m to´odayyaj ta nî´yîypa´ab tyityam ta´n aùkejpa 1993. Yî´p akkuyujkuyto´oday i chi´iba in tso´oùi´, tyitya´mam nundajîîyi tsîxtyam ikuyujkayajto´oba.

Iga yi´p yooxaji´ wî putyajiñ, chi´oyyajiñ iùmaatyiyaj chîxtyam i akkuyujuykî´îwiñaj iga i yooxakayajpa yî`p kuyujkuyto´oday, jeempîktyim nîmyajiñ je´m aapayaj i je´m jaatuùyaj i waga watyajpa´ab kun i manîktam i kuyujkuy yooxaajiyaj.

Tanaùjîîsîya´yyajpa´ je´m kuyujkuy aùjago´oyiyaj Iga yooxaùpa´tyajiñ, meex je´m ma´yo´oyiyaj ini ityyajwî´îb yî´p kuyujkuyto´oday.

4492 pags 1-32

7

10/29/04, 5:01 AM

4492 pags 1-32

8

10/29/04, 5:01 AM

San Luis Potosi

cr

ra

Ve

Golfo de MĂŠxico

uz

lgo

Hida

Tlaxcala

Puebla

San Pedro Soteapan Hueyapan de Ocampo Acayucan

Oaxaca

4492 pags 1-32

9

10/29/04, 5:01 AM

4492 pags 1-32

10

10/29/04, 5:01 AM

Indice Lección

4492 pags 1-32

Titulo

pág.

1

An aachi´ Tyuminku´ ko´où watpa´

12

2

An jatuù wewej y maypa´ wiùîkaù maatyi´

20

3

An tîwîtam kapeltukyajpa´

28

4

Wiñtyi pîxiñtyam i watyajwî´îb kopa nax yuk mî´

36

5

An tîgaùjuj tsam wîî

44

6

Jutypîk antu´u ma wado´ypa´ aùjago´oyiyaj

52

7

Nundajîykî’îwiñyaj i ki’pso’oyiyaj

60

8

Tyi´iga´ yaj pam tan jîmñî´ animatyaj

68

9

Tan ñibiñ ku´y aùjuj

76

10

Tan kuwîwadyiñ tan attebet

84

11

Kaama´ no´okuy

92

12

Wooñi´ akku´ago´ykuy

100

13

Je´m aùko´mî´yo´oyi´

108

14

Tan tîktam

116

15

Juutypîk ta nipta´mpa´

124

16

Kî´ aùseetyi´

132

17

Tan animat aktsî´îma´oykuy

140

18

Pak tooya´

148

19

Tsañ waa xi´

156

20

Tsempagag tooya´

164

21

Tyityam tan joodontam i taùwatta´mpa´ Taù wîtyi Naxyukmî’

172

22

Yomtam wî´ayajpatyim iga´ kuyujyajpa´

180

23

Tsîxtyam wî´ayajpatyim i kuyujyai i jîîyimîyaj i ixpîgo´oyii mîyaj

188

Tyi mi ñîmto´oba´

196

Glosario

198

11

10/29/04, 5:01 AM

1 An aachi´ Tyumiùku´ ko´on watpa´ An aachi´ tyumiùku´ i watpa´ ko´où, mîjtampî´k, xutyutyampîk i watpa´ kun yagatstampîk tutstsay, nîkpa´ i tyîù xutyu´ kuyujom jesîk ininu´kpam i tyîkkî´îm i jeeppa´ kun tum xutyuteepu´. Je´ jaaya´ i wat ko´où, mojpa´ i tyak i kî´îmî, jesîk kupakum, je´m xutyuko´où pîktaab iga´ a´añaktu´mkataab, je´m mîjtampî´k pîktaab pa´ îxi´ i sîk aktu´mkuy. Weñi´ yomtam ininîkyajpa´ kaamjom, je´pomîm i kukomyajpa´ tyitya´mamsî´b i pa´tyajpa´jemîk; i chîyñeyajpa´ ini seetyaj.

Iùmatpa´ Tyumiùku’ iga´sî´îb dyam tan jaaya´ pa´tpa´ tutstay, ju’uts wiñîk, jesîk tsaam tam pa´tpa’ídyîk nokojom, yî´p pe´m pakusjomyaj; sî´îb dyam tam pa´tpa´ nokojom, tam pa´tpanam tsaam ju´umjomum, yajpam kutogo´ya´ayi´, iga´ agui´ kaamwatyajpa´ tan tîwîtam, aguityim i watneyaj xixta’áñiyaj,

12 Maknawîsten 4492 pags 1-32

12

10/29/04, 5:01 AM

usaù jipsketyajpa´ jesîk kuno´onastaab jîmñiyaj.

Julio Sánchez Márquez.

Kumuù 13 4492 pags 1-32

13

10/29/04, 5:01 AM

aùmatta´amî´ tyi´am iniktîîytya´jutyim immaytya´. ¿I je´ je´m ko´où watpa´ab? ¿Ju´tstampî´k ko´on i watpa´ Tyumiùku´? ¿Tyii tam mejta´ je´m ko´oùyaj? ¿Tyi´iga´ dyam tam jaya´ pa´tpa´ je´m tutstsay?

Sî´îb jaypuutî tyityam iniùmatta. Pîkyaajî´ je´m jîîtyiyaj ityyajwî´b naxwiñ.

14 makna maktasten 4492 pags 1-32

14

10/29/04, 5:01 AM

Yî´p ma´yo´oyijoom impa´tpa´ je´m nî´îyakuy i je´m ta nî’îyîypa´ab iha´ju´uts je´m nî´îyakuy.

Aù aachi´ i watpa´ ko´où mîjtampî´k. Je´m tutst say tsuustam i yagatstam. Itytyim je´m tutstsay pu´uchtampîk, ñokotam i wîpkîytyam. Je´m pakusjoom juumîpî´k ity, tsaam i wî akputpa´ tsuus tutstsay. Je´m tutstsa´yaùjoom agui´ xeket watneyaj xutyu´jonyaj. Tum pu´uch jon i tum tsabats jon, a´ùaayajpa´ pakus nîîkî’îm. Agui´i pu´ksyaj je´m nî´.

Sî´îb naxwiñ tan jayputpa´ je´m nî´îyakuy i je´m ta nî´îyîypa´ab iga´ ju´uts je´m nî´îyakuy.

Nî´îyakuy

Ju´uts

aachi´ ko´où tutstsay Pakus Xeket jon nî´

mîj tsuus yagats pu´uch ju´umî ñoko´ wîpkîy tsabats pu´kxi´

Kujîîsî´îyî´ iga´ ma´amtyîmî´ i´ñ ixum je´m nî´îyakuy i je´m ta nî´îyîypa´ab ju´uts. makna mosten 15 4492 pags 1-32

15

10/29/04, 5:01 AM

Naxwiñ ityaj je´m aùmaatyityaj,jîîtkunu´ukî´ jutyim i wî pa´tpa´.

ko´où

tsabats

jon

pu´ksne

kuy

mîj

nî´

yagats

xeket

xutyu´

tutstsay

tsuus

Watî´mosten aùmaatyi´juuty iñ jîyki´mpa´je´m nî´îyakuy i je´m ju´uts.

Tum yîk kawaj iku´tpa´ so´k 1.2.3.4.5.-

Iñ tyooto jaykuyjoom waatî´ tum xutyu´ ma´yo´oyi, juuty iñ jîyki´mpa´ je´m nî´îyakuy i je´m ju´uts.

Kujîîsî iga ma´aamtyîymî ta´ñ ix je´m nî´îyakuy; yî´p wiñtyi nîkpa je´m ta nî´îyîypa´ab ju´uts, okmî nîkpa je´m nî´îyakuy. Dya jeex ju´uts a´ùootymî´.

16 makna mosnatum 4492 pags 1-32

16

10/29/04, 5:01 AM

Iga´ tam pa´dyiññam tutstsay taù wî´dyata´miñ jutytyam ityyajnam. Ta îchtyam ta nunda´ jîykî´îwiñtyam, ta ixpîktamtaab iga´tutstsay kooù, tana itytyampa´ tan tîkkî´îm, je´am taù kejpa´ iga´ ta nunda jîytya´mpa. Je´m ki´sî´îb ko´oùyaj ta îchtyam tam pîkta´mpa´ pa tan îkxi´ aktu´mkuy, tan sîk aktu´mkuy, je´m xutyutyampîk, añi´ aktu´mkataab. Tyityiùkej meskuyyaj.

makna mosnawîsten 17 4492 pags 1-32

17

10/29/04, 5:02 AM

Wattî tum kuwiñ iga ju´utstampîk ko´où wattap in attebet.

Akkua´akî´ tum tsaamipt´k siga´ wiñîk ity idyîk, tutstsay nokojoom i tyiiga´sî´îb dyam ity. Kumatooùi tyi mi ñî´maytyaab, jayka´amî´ naxwiñ.

18 makna mosnatukuten 4492 pags 1-32

18

10/29/04, 5:02 AM

Tum tum je´m nî îyakuy, akka´mayyajî´je´m i ñî´îyîypa’ab ju´uts.

Tîk

mooya´

Tuù

yo´otyi´

Akka´amî´tum, wîsten, tukuten y maktasten jutyim i wî pa´tpa´ je´m kuwiñyaj

makna mosnamaktasten 19 4492 pags 1-32

19

10/29/04, 5:02 AM

2 “An jatuùwewej i maypa´ wiñîk aùmaatyi”.

Wiñîkjaama´an jatuùwewej i kuyujka´ jayaù wiñîk aùmaatyiyaj. Nîmpa´iga´je´ iùkejtsaga´y i jatuùwewej jesîk je´ tsîxiñam. Oypa´ aùtu´umata´mpa´ ja´yaù a tsîxtyam nîkpa´ a´na´mta´an jatuùwewetam iga´a ma´yaytyamiñ wiñîk aùmatyiyaj, jesîk an jatuùwewetam i tyunputpa´ i koñkoy, i îchtyam aù kukoñseeta´mpa´.

An jatuùwewej i maypa´je´m wîtampî´k, ju´uts je´m “kaaù i kooya´”, yî´p ta tsîkxikpa´ iga´ je´m kaaù i pa´t je´m kooya´ iga´ pî´îmane´i je´m kooya´i mîgu´ya´y je´m kaaù iga´ i yooxpadyiñ iga iù ya´kmokne´je´m tsa´ wîab iga´ akîùpa´ ta togoytya´mpa´ tan tumpîytyam, je´m kaaù i kupîktyim, keesi´kooya´jeempîgam nîm iga´ ku´tato´obaidyîk, je´etyim yaj y wat kooya´ tsaam nîk… aù wewe´i maypatyim je´m ta tsîgaùya´kwatpa´ab, ju´uts je´m i ñîîyipî´k “Jesîk agui´ chijoytuj”, wiñîgam tsaam joyjoy chijoytuj, tum pîîxiñ i wîttî´b tum kuy, i kukejaama´ je´mun kuy teeñgak, jesîk iù maday tuùgak pîîxiñ i je´m

20 wîsna makna´ 4492 pags 1-32

20

10/29/04, 5:02 AM

pîîxiñ i ñîmay iga´je´m kuy iga jesab, ta togoytyo´obam, sî´îb man chi´iba´ yîp pak ñiipî, nukpa´ wîsnamosten jaamjom wîkî´ i watî´tum aaja´ jemum kukoomî iñ animat, im manîktam iù wîchoomo´, i aùweyajyaajî tan tîwîtam iga mîñpa´ tum wîdyaytyuj, i je´m tan tîwîtam dya i kupîkyaj ikuxikkayaj je´m tuùgak pîîxiñ, nuumaatyim nu’k je’m jaama’ moj chijo’oyi tuj i ji´kayaj tan tîwîtam.

Guillermo Gutiérrez Hernández

wîsna maknatum 21 4492 pags 1-32

21

10/29/04, 5:02 AM

Aùtsooùt yî´p akkua´go´o yiyaj juutypî´gam iniktîîy juuty immay. ¿Tyi maypa´ je´m jatuù wewej?

¿Ju´utstampî’k wiñîk aùmaatyi´I maypa´ je´m ja tuù wewej?

Jayka´amî´ naxwin ju´uts mich iñ jatuùwewej, siga´ jeextyim ju´uts juuty immay wiñtyi´. I wada´ayî´ i kuwiñ.

22 wîsna maknawîsten 4492 pags 1-32

22

10/29/04, 5:02 AM

Aù jatuù wewej Ich an jatuù wewej tsaam an toypa´, tum tum jaama´ nîkpa´ an jo´oya´y je´ tsaam i kusu´nîypa´i mîîchka´ aù mat; tum jaama’ chiùpaidyîk ixî muutkî´îm, an nî´may: Welu´ miññe´ mi pu’úñi; je´ aù tsoù yî´îm miññe´ am muj an tu´uñi´. iTsaam a tsîk xik! iga´ jeempîk aùtsoù. Tuùgak jaama´ a nîkta´mpa idyîk nî´tuùjoom ku´n antîwîtam, anasta´ an jatuù wewej i tyîkkî´îm, an nî´maytya´: Welu´, tej tam piùta Suutyi´j, je´ aù tsoùta´: iîch dya a nîkpa´, wî´ab nîktyim a tsu´utyi´! Agui a xikxikata´mum ma´n nîkta´. An jatuù wewej tsam a toytya´mpatyim a îchtyam y an jaatuù.

wîsna maknatukuten 23 4492 pags 1-32

23

10/29/04, 5:02 AM

Jîypa´atî´ iñ jatuù wewej, akkua´akî´ je´ tyityam i joodoù Watî´ juutypî´k mi wa´gaypa naxwiñ.

Ich an nîîyi´.

1.- ¿Ju´tsaù i´ñ aamtyîy weluj?

2.- Aù mada´ayî´ mich siga´ iù kusu´nî´ypa iniùmat wiñîkaùmaatyi´ i ju´ptampî´k iñ joodoù:

sity wiñîk aùmaatyi´ ta chi´iba´ jîîxi´ tuùgak tak nu´gaypa´ tan jî´îxi´, Akkua´akî´ tum tsaami´ iga´ ju´ptampîk winîk aùmatyi tak nu´gab tan jîîxi´, Jaykunu´ukî naxwiñ.

24 wîsna maknamaktasten 4492 pags 1-32

24

10/29/04, 5:02 AM

Yî´îm tan joodoùaab je´m i watwadoypa´ab i je´m tyi sî´b i wat.

Je´m watwadoypa´ab, tanak ka´mpa´ yî´împîk: -An jatun wewej.

-Ich. -Je´m kaaù i je´m kooya.

Sî´îb je´m tyi i watpa´ab akka´mpa´ yî´împîk.

-i maypa´wiñîk aùmaatyi´.

-am matoùpa´ wiñîk anmaatyi´ -a´ùaayaj jîmñoom.

Yî’pyaj watwadoypa´ab i tyi y watpa´ab, waga nîkyajpa´ yîîmpî´k.

-An jatuù wewej i maypa´ wiñîk aùmaatyi´.

-Ich am matoùpa´ wiñîk aùmaatyi´.

-Je´m kaaù y je´m kooya´ a´ùaayaj jîmñoom.

Kujîîsî iga´ je´m watwadoypa´ab i tyi i watpa´ iñ ixum ma´amtyîymî. wîsna maknamosten 25 4492 pags 1-32

25

10/29/04, 5:02 AM

Jîîtkunu´ukî je´m watwadoypa´ab kun je´m tyi i watpa´ab, jutyim i wî aùtsoùpa´.

ta woga´ypa´ An jatuù wewej

tsaam moùpa´ i maypa´ wiñîk aùmaatyi´.

aù kukooñseetta´mpa´.

Ichtyam

an xikkata´mpa aù welu´. an sa´ayîytya´mpa´aù welu´.

i wî´t tum kuy i ñîp tum kuy

Tum pîîxiñ

i kuchijket tum kuy

26 wîsna maknamosnatum 4492 pags 1-32

26

10/29/04, 5:02 AM

Aù maatî´ iñ jîîxiimî´je´m ixpîgo´oyi aùmaatyi´ ity wî´b naxwiñ, tyi ta nî´maytyooba´ iga nîmpa´ jeempîk. Okmî´ kumun aùmatta amî´.

“I´ am dya i matoùpa´wîbîk aùmaatyi´, dya wîdya´yaab i ñu´k”.

Watî´ mosten aùmaatyi´, juuty nîkpa´ je´m watwadoypa´ab, tsabats kujîseetî, ije´m tyi watpa´ tsuus kujîîtkeetî.

1.-

2.-

3.-

4.-

5.-

wîsna maknamosnawîsten 27 4492 pags 1-32

27

10/29/04, 5:02 AM

3 An tîwîtam kapeltukyajpa´ Jesîk nu´kpam jaama´ iga´ kîùpam kapel, je´m an tîwîtam nîkyajpa´kapeltuukiyaj kun i wîchoomo´ i imanîktam. Yuskukejyajpa´ tsu´uyîtyim i watyajpam i wi´kuyyaj i ku´tkukejyajpa´ab i je´m ininîkyajpa´ab.

Je´m ini ityyajwî´b i kapelkuyuj y wî nîgayyajpa´ iga jesîk i ma´yyajpam i kapel i tyumpîy tumiñ i mî´îchiyaj, i je´m koñwîyoyajpa´ab, yojyajtaab justa´ùam i tyukyajpa´. Je’eyukmî´ an tîwîtam ininîkyajpa i wîchoomo´i manîktam, jesîk kî´aùtîguîyyajpa´ i tyukyaj. Jesîk yojayyajtabam jutsa´ùam y tyukyaj i pîktsoùyajpam i tyumiñyaj ijuyyajpam tyityamam i tyogoyayyaj, ju´uts xapun, kaana´, jam i pu´ktuukuyaj, sîga´ iktsî´yayyajpa´i juyyajpatyim i chujmityaj, chiima´, nî´aktu´mkuy, koñkoyyaj, tyityamamsîb iktsîyayyajpa´. Jesîk yajum kapel tukkuy tan tîwîtam aùtu´umayajpam iga´ waga´ wi´kyajpam. Weñi´ ikkayajpa´ piyu´, i´am

28 wîsna maknamosnatukuten 4492 pags 1-32

28

10/29/04, 5:02 AM

iktsîya´ypa´, yooya´ ikka´ayajpatyim; yî´împîgam i watyajpa´ tan tîwîtam.

Guillermo Gutiérrez Hernández

wîsna maknamosnamaktasten 29 4492 pags 1-32

29

10/29/04, 5:02 AM

Watta´amî´ xutyu´ aùtu’umaaji i tyi´am immaytya´kumuù aùmatta´amî´.

¿Tyi i watyajpa´je´m tîwîtam? ¿Ityam nîkpa´ kapeltuukiyaj? ¿Tyi iga´ kapeltukyajpa´? ¿Tyi ini watta´mpa´ je´m kapel?

Sî´îb mich aùmaatî´ i jayka´amî´tyi iñ tyumiñ watta´mpa´ mimichtyam Wada´ayî´ i Kuwiñ.

30 tukuna makna´ 4492 pags 1-32

30

10/29/04, 5:02 AM

An atteloet i yooxakuyyaj Tan naxyukmî watyi´ yooxakuy wattaab. Juuts an jaatuù kapeltukpatyim, kaammok watpa´, i ñippa´ sîk, jesîk nokojoom yooxaab, nîkpa´ anakpoy, iga an yooxpa´tpa´ tyiám nîkpa´ i wat. An jaatuù a mawîs na jîypa iga akupîgo´yiñ, odoy anaùjîbamoguiñ. Jeempî´gam je´aùkejaytyaa.

An yoomtîwî i yooxpa´tpa´ a´n aapa´ je´ jesîk pî´îmîytyaab tyi´am y watpa´, dya nîmpa´ iga´ dya. Ichtyam a kupîgo´ytya´mpa´, yî´împî´gam tan kejayñeyaj tan tsaamipî´kyaj. Jesîk a setta´mpam di kaamjoom ku´n an jaatuù aù waga´ kiùkata´mpa aù kawajtam. Tuùjoom aùmatmatneta´mpa am miñtya´; aù mada´ypa an jaatuù iga´ wiñîk tan tu´uñi´ mî´tspa´ tam mok, tan sîk, tyityamam sî´b tanak wî putpa´ taù kamjoom. Jesîk dya i ini ity idyîk kawaj. tukuna maknatum 31 4492 pags 1-32

31

10/29/04, 5:02 AM

Kunus kujîîtî ju´btam yooxakuy iù watta´mpa´ iù kaamjoomtam.

Iñ tyotojaykuyjoom jayka’amî´ tyityam iñ yooxpa´da´ypa iñ jaatuù, meex iñ aapa´.

32 tukuna maknawîsten 4492 pags 1-32

32

10/29/04, 5:02 AM

Je´m i watwado´ypa´ab waga jayñe´eba kun je´m watwado´oyi´.

Je´m watwado´oyi´ ju´uts yîpyaj: - waañi´ - peetyi - pooyi´ - wi´iki´

- xiiki´ - jaayi´ - eechi´ - tuuki´

- tse´etse´o´oyi´ - akko´tso´oyi´ - yooxaaji´ - juyju´yo´oyi´

Maayî´ yî´p aùmatyiiyaj i iñ Ixñe´eba juuty nîkpa´ je´m Watwado´ykuy.

An tsîîtsî´ i tyukpa´ kapel.

An aapa´ waypa´ tsu´uyîtyi´ Ich aù kooñwî´ypa jayaù tumiñ Ta´n aachwîdyay i juypa´ wîsten tsujmity.

Kujîîsî´ iga´ je´m watwado´oyi iñ ixum ma´amtyîymî´. tukuna maknatukuten 33 4492 pags 33-64

33

1/22/04, 4:14 AM

Naxwin togoyñeyaj je´m watwado´oyi aùmaaty´, sîùwin togoyyajpa´ ku´amyaajî i jaykunu´ukt´ jutyim nîkyajpa.

1.- Tum jon

ku´yaù koobak.

2.- Yî´p kawaj i

wîsten kuxtyat mok.

3.- An tîîwî´

ju´umî´.

4.- ñaala i

mooñi´.

5.- Tum mañyooya´ 6.- Getyu´ i

pakusjoom. tum koñkoy

suutyi´ wanpa´ kooya´ tsas kuyujpa´ way che´eba xapun tooto´ chîmpakpa´ yagats î´ppa´ watpa´

Watta´amî, iñ tyootjaykuyjoom tuùgak´yagats aùmatyiyaj kun je´m watwado´oyiyaj impatyajwîb.

34 tukuna maknamaktasten 4492 pags 33-64

34

1/22/04, 4:14 AM

Kuwatnaasî´ ju´tspîy i ju´umî di iñ tyîkkîîm iù kaamjoom.

Jaayî´ tum xutyu´ aùmaatyi juuty in jîykí´mpa´ watyi´ watwado´oyi, okmî iñ chuus kujîîtketpa´. Wî´ab iniktsukum yî´împîk.

Tum mî´a poypa´

Kujîîsi iga tum kuwatnas, ta nî´îyî´ypa´ juuty ity tum tyi´apa´ab. Yî´p watne´eba tootyukmî´. tukuna maknamosten 35 4492 pags 33-64

35

1/22/04, 4:14 AM

4 Wiñtyi´ pîxiñtyam i watyajwî´îb kopa´ Naxyukmî´.

Je´m wiñîk pîxiñtyam kopa´ tîgaùjompî´kyaj wityñe´ mi imiñyaj di je´m attebet juuty nunda jîyyajpa´ab, je´m attebet iñîîyi´ Sutyiaapa´, je´m pîxiñtyam poyñeyaj i miiñiyaj iga´ tsaam ya´achwatyajtaab je´m pîxiñtyam i kuyukma, Piriu Díaz.

Je´eyukmî´ je´m tan tîwîtam tum jaama´ putyaj di i tyîgaùjomyaj i nîk i ku´amyaj tu´maùeeymî´ juuty dyam i iya´achwatyajpa´.

Yîp aùmatyi´ anjoodoùtyim iga´ jujten tsaam pîxiñ anakkua´kta´ i aùmadaytyatyim i ñîyiyaj, Juxe Arias, Tyumiùku´ Paskua, Petu´ Kaytan, Juxe Luupis, Xiwan Paskua, Kaxi´ Xañtyiaku´ i juutenyajnam. Yî´p nas wiñîgam, jesîk je´eyaj tsaam wityyajum, ju´umjom, okmî´i kupa´dîyyaj tum kopajom, jemum tîgayaj ixyaj i ga tsaam wîîkom, tsî´yyaj i jeempîgam moj aùpîîkiyaj.

Sî´îb kopa´ tîgaùjuj inityum 1400 ityidyoykî´îwiñyaj.

Raúl Cayetano Domínguez

36 tukuna maknamosnatum 4492 pags 33-64

36

1/22/04, 4:14 AM

tukuna maknamosnawĂŽsten 37 4492 pags 33-64

37

1/22/04, 4:14 AM

Yam maayî´ je´m ma´yo´oyi“ Wiñtyi´pîxiñtyam… ”okmî´ aùmadayyaajt´iñ tyîwîtam juutypî´gam mich iniktîîy.

Aù tsooùt yt´p akkua´go´oyi´, juutypîgam nîmpa´juuty immay wiñtyi´.

¿Di juuty miñyaj je´m pîxiñtyam sî´îpî´k ityaj kopa Naxyukmî´?

¿Tyi´iga´ poyyaj je´m pîxiñtyam?

¿Ityam i ñîîyiyaj je´m tsaam pîxiñtyam iùmatyajpa´ab iga´ju´tsmî miññeyaj?

Akkua´akî iñ jaatuù ityam y watyaj tan attebet. Jayka´amî iñ jaykuyto´odayoom, okmî kumun aùmatta’amî.

38 tukuna maknamosnatukuten 4492 pags 33-64

38

1/22/04, 4:14 AM

Je´m watwado´ypa´ab, je´m watwado´oyi i je´m ta nîmaypa´ab tyii sî´b i wat, wagajayñeyajpa i ñîk.

Je´m watwado´oyi jayaù teguedî´îyi´ ini ity, siga tum tan jaayi´ dya ini nîkpa´je´; dya taù kutî´îyî´b tyii nîmto´oba.

Ju´uts yî´îm akka´mne´tukuten aùmaatyi´, tum dya ini ity je´m watwado´oyi´, tum dya ini ity je´m watwadoypa´ab, y je´m tum dya ini ity je´m tyiipî´k sî´b i wat.

1.- Je´m pîxiñtyam… ju´umî.

2.- …Ya´ach watyyajtaa

3.- Ich anakkuak…

Siga´ yî´împî´k ta jaytya´mpa, u ta jîytya´mpa´ dya ta na kutî´îyîytyamtaab.

Je´m watwado´oyi, je´m watwadoypa´ab i je´m tyiipîk y watpa waga jayñeyajpa i ñîkyaj, jesîk taù wî aktîypa´ tyi nîmpa´ je´m aùmaatyi´.

Jeempîktyim na wattaab a´ùootymî´. tukuna maknamosnamaktasen 39

4492 pags 33-64

39

1/22/04, 4:14 AM

Ku´ama´ayî´ i tyîîwî´ je´m aùmatyl ityyajwî´b naxwiñ ju´ptam y wî akkutîùpa´.

Okmî iga´ im pa´t jîîtkunu´kyaajt´.

-Putyaj di i tyîgaùjoom

je´m pîxiñtyam

-Ini ity 1400 ityidyoy kî´îwiñyaj

Tumiùku´

-Iùmatpa juutypî´k miñyaj

tan tîwîtam

-Poyñeyaj i miñiyaj

kopa´ Naxyukmî´

Watî mosten aùmaatyi´ wî ka´psneiñ i ñîk, kun watwadoypa´ab i tyi sî´b i wat.

1.2.3.4.5.-

Sî´îb kukakta´amî iñ yooxajityam kun tum iñ chîîxñatîîwî´. A´makputta´amî´ iñ yooxajityam. Amta´amî´ juutypî´k kuyaj.

40 maktasten makna 4492 pags 33-64

40

1/22/04, 4:14 AM

Wî iga´ tan joodoùaab ityam moj nu´ukî, ityam moj tîgaajiyaj tan attebetyaj. Ta îch wîabtyim tan joodoùaab jutytyam moj miñîyî´îyiyaj je´m wiñîktampî´k pîxiñtyam, tan akkuakyajpa´ weñi´ i jodoùpî´k.

Tan akkuakpatyim ju´ptyam aùjago´oyi´ ity idyîk wiñîk, ityam i ñîîyi´ i tyityam I watyaj, siga i wî watyaj u dya´. Siga´ i wî watyaj tan jayputpa´ tana nîk, siga dya i wî watyaj tan jayputpatyim, jestik dya taù kuja´ama´ypa. I Meex takkua´go´ypatyim i idyîk i ñîîyi´ je´m aùjago´oyi taù wîtyi´ naxyukmî´pî´g i je´m tan nasjaakayukmîpî´g.

Siga´im pa´dayyajpa i kuwiñyaj je´m wiñîk aùjago´oyiyaj, ne´kska´mayyaajt´ naxwiñ.

maktasten maknatum 41 4492 pags 33-64

41

1/22/04, 4:14 AM

Watî´ tum jîypa´do´oyi, kun tum iniùja´amo´oyi´ wî´ab miù tso´ùay inikkua´go´oyi´.

Wî tanakkuakyaj weñiyaj iga je´eyaj ju´uts i jîîxiyaj tanjoodo´ùaato´oba, je´m wî´îdyaaji, kuyuuji´ y tuùngak.

Tyi jaama i juuty: Jîypa´doykî´îwiñ i ñîîtyi´.

Jîypa´ttapa´ab y ñîîyi´.

Akkua´go´oyi´

1.- ¿Mich juuty mi chukumne´?

R.Akkua´go´oyi´

2.- ¿Tyiiga´ mi miñîyî´y yî´îm?

R.Akkua´go´oyi´

3.- ¿Wîane´ iñ iityi yî´îm?

R.Akkua´go´oyi´

4.- ¿Tyi i yooxakuy iù watpa´ yî´îm i tyi idyîk iù watpa´jemîk?

R.-

Kujîîsî´ iga´ je´m jîypa´do´oyi iñ ixum ma´amtyîymî´.

42 maktasten makna wîsten 4492 pags 33-64

42

1/22/04, 4:14 AM

Akka´psyaajî´ yî´aùmaatyiyaj, kua´mayyaajî´ i ka´psa naxwiñ.

- Tum pîîxiñ

kuykukî´ îm.

- Pe´m jon kekpa

.

-

putpa´tsu´uyîtyim .

- Tum misi´

.

- Ich an

tuk

tum pu´uch mooya´.

tan jaama´

tsaam yukmî´

ka´ puguùnkukî´îm.

maùpa´

wîsten tsa´

Watî tum xutyu´ jîypa´do´oyi iñ jaykuytoodayjoom, Watda’ayî´ tum iñ chîîxnatîîwî.

Akkua´akî, ju´tsaù i amtyîy, jutsa´ùyaj i tyîkkî´îm, i iñîîyi´i jaatun i aapa´. maktasten maknatukuten 43 4492 pags 33-64

43

1/22/04, 4:15 AM

5 An tîgaùjuj tsaam wîî Ichtyam manaùmadaytya´mpa´ ju´utskoom an tîgaùjuj. An tîgaùjuj tsaam wîîkom, ity wîsten pakusku´aaja, tum nas tîgaùjuj aùnaaka´i tum kuktîgaùjuj. i Tsaam wî ta´n a´m yîp tîgaùjuj ! yî´p naxyukmî´ kulumujane´, siga´ ta itypa´ sîùwiñ tan a´mkeda´ypa tîganjuyaj, sîga´ ta itypa´ naxwiñ, jesîk tan a´mkima´ypa´. Weñi tîkyaj watneyaj teejaùtsus, ke´nam katsunukneyajtaa, ini itytyim tum i wîtytyuù tsa´ape´etyi´ juuty ta witytya´mpa´ ke´nam masan attebet i tyuùyaj.

Jutyim ity tum kuyujkuytyîk ity tum yoomwatyñas, je´ wiñîgam watnetaa. Je´m i yomtam tsu´uyîtyim yuskukejyaipa´nîkyajpa´ mo´oxapiyaj, okmî´ antyojyajpa´iga ikku´ikyajpa´ i manîktam iga´ nîkyajpa´ kuyuujiyaj iganam pîxiñtyam wî´kkukejyajpatyim okmî´ nîkyajpam ikaamjoom.

Jesîk kukejaùtoomim, tum yoomo najî´yo´ypa iga ma´ytyabam, je´m tsokowîkkuyaj, piyu maayi´ xix maayi´ yooya maayi. An tîgaùjuj i ñîîyi´kopa

44 maktasten maknamaktasten 4492 pags 33-64

44

1/22/04, 4:15 AM

Naxyukmî. Tsaam wî iga jeem ta´n a´mkedayyajpa tuùgak tîgaùjuj.

Francisco López Gutiérrez maktasten maknamosten 45 4492 pags 33-64

45

1/22/04, 4:15 AM

Aù maatî´ ju´uts koom iñ tyîgañjuj wiñtyi´ wa´akî iga´ mikjîytyaiñ.

Jayka´amî naxwiñ ju´uts koom Chiikuj i Altyu´ i attebet i tyityam naspa´.

46 maktasten maknamosnatum 4492 pags 33-64

46

1/22/04, 4:15 AM

Yî´îm ta´n a´mpa´ je´m watwadoykî´îwiñ iga´ wî´ab tanakîtsa´y u tanakka´y y tanaktîîypa´ je´m aùmatyi juutypî´gam kuyajpa´ je´m watwado´oyi´.

Ju´uts yî´îm ka´mneyaj juuten aùmaatyiyaj kun i watwadoykî´îwiñyaj i naxwiñ akka´mneyajtyim juuty dya ini ityyaj y watwadoykî´îwiñyaj.

- Chiikuj i ampa´ i tyîgaùjuj.

- Je´m yomtam yusyajpa´tsu´uyîtyim.

- Je´m tsîxtyam nîkyajpa´ kuyuujiyaj.

- Ich kun Xila´ a waytya´mpa tsa´apayukmî´.

Sî´îb je´etyim aùmatyiyaj jayñe´ yîîm.

- i a´mpa´ ityîîgaùjuj - yusyajpa´ tsu´uyîtyim.

- nîkyajpa´ kuyuuyiyaj - a waytya´mpa´ tsa´apayukmî´.

Je´m watwadoypa´ab je´mtyim nîkpa´ab, tanaktîîypa´ je´m aùmaatyi´ juutypî´gam kuyajpa´je´m watwado´oyi´, jeempîktyim naspa aùootymî. maktasten makna mosnawîsten 47 4492 pags 33-64

47

1/22/04, 4:15 AM

Maygaakî je´m ma´yo´oyi “A´n attebet tsaam wî”.

Topyaajî je´m aùmatyiyaj kun je´m watwado´oyi´ jemtyim nîkpa´ab. Yî´p nawatta´iñ ikuîstîk jîîyiimî´.

Nundajîîyiimî

A´ùootymî

- A´n amkeda´ypa an tîgaùjuj

- Observo mi pueblo

Yî´pyaj aùmaatyiyaj kujîîtkeda´ayî i watwado´oyi i jayka´maayî´ i iwatpa.

wî jîyka´î´ iñ attebet. an tîk watne´ tejaùtsus. ta witytya´mpa´tsa´tuùjoom iù kuyujkuytyîktam ity tum yoomo watñax.

48 maktasten maknamosnatukuten 4492 pags 33-64

48

1/22/04, 4:15 AM

A´n attebet Chiikuj kun Altyu´, tan madayñeyaj, ju´uts i attebetyaj. Nîmyajpa iga´ i attebetyaj kulumujane´, kuno´ane´. Jutyim ta itytya´ ta îchtyam, tsaam ity kootsîk. Ity tum wîdyay kootsîk, jutyim ity je´m Sutyiaapa´ attebet. Jutyim itypa´ kootsîk, itypatyim nî´ ixkuy, i yî´îm tan naxyukmî ity juty kej. Weñi´i kamkutuù tsaam wî kunoùjoom, tuùgakyaj tsaam aùyîtku´yane´, tsaam ta so´pspa´tan nîk. maktasten maknamosnamaktasten 49 4492 pags 33-64

49

1/22/04, 4:15 AM

Yî´m tan kuyujka´ iga ju´uts koom tan naxyukmî´, sî´îb aùtsooùî´ yî´p akkuago´oyiyaj.

1. ¿Ju´uts koom tan naxyukmîtam?

2. ¿Juuty ityyaj je´m nî´ixkuyyaj?

3. ¿Juuty ity ta´n aapa´ attebet?

Kumun aùmatta´amî i jayka´mta´amî iñ tyootjaykuyjoom, ju´uts iñ attebettam.

Yî´p jaayi´ kusupan aùjoom, pa´tyaaji´ yî’pyaj aùmaatyiyaj i kujîîtseetyaajî´; kootsîk, naxyukmî´, tîkyaj, tsa´ kamkutuù, noùjoom.

a

b

k

o

o

t

s

î

k

t

n

p

d

e

ñ

s

n

p

a

î

a

o

j

o

w

o

l

s

m

k

x

ñ

ù

t

ù

y

j

k

k

y

y

s

u

j

b

d

ù

y

u

a

u

y

o

p

s

y

w

m

t

j

k

o

r

g

j

t

k

î

u

y

m

s

w

y

u

s

g

a

ù

t

î´

p

n

m

e

a´

m

b

s

î´

50 mosten makna 4492 pags 33-64

50

1/22/04, 4:15 AM

Watî iñ jîîxiimî maktasten aùmatyi kun je´m wawatdoypa´ab je´mtyim nîkpa´ab.

1.2.3.4.-

Watî´ tan nas jaaka´ i kuwiñ, jutytyam ityyaj nundajîykî´îwiñyaj.

mosten maknatum 51 4492 pags 33-64

51

1/22/04, 4:15 AM

6 Juutypî´k aùtu’umawado´ypa aùjago´oyiyaj Jesiîk aùjago´oyiyaj ini itytyaj jîxipîîkiyaj i ikjodoùato´oba je´m pîxiñtyam, jesîk nîkpa´ i a´myajtaa je´m ini ityyajwî´b inajî´yo´ykuyaj.

Yî´îm yagats Lumuj ini ity tum akkuyujoykî´îwiñ i ñîîyi´ Paablu´ Paskua, ini itytyim tum pîîxiñ i ñîîyi´ Paxtyu´, je´eyajam nî´mayyajtaab iga´ nayî´yoyajiñ, jesîk je´m najî´yo´oyi waùpa´ ityumpîy tîgaùjuj, jesîgam pixiñtyam i wî kumatoùyajpa´iga´juchix itypa´ je´m aùtu´umaaji´.

Jesîk to´omaneebam je´m aùtu’umaaji´ tî´ksta tumm tîùkuy, ju´umîtyim waùpa´, i mojpan aùtu´umaajiyaj uxtyam uxtyam pîxintyam, jesîk maj yîkxaù jayaùam aùtu´umaneyaj, jesîk aùjago´oyi i aùama´ypam iga´ wî´abam iktsukum je´m tyityam iùmatpa´ab.

Jesîk je´m nas aùjago´oyi i watpatyim aùtu´umaaji je´ i ñe´kskunukyajpa watyi´ tooto´ yî´îm je´ext´, jutyim wîab i ixyaj i tyumpîy pîxiñtyam nasîyajwî´pî´k, je´m tooto ne´ksyajtapa´ab, jemum nîmpa´ tyi jaama´ wattab je´m antu´umaaji´ inîmpatyim tyityam jîykimtaab.

Maurilia García Reyes

52 mosten maknawîsten 4492 pags 33-64

52

1/22/04, 4:15 AM

mosten maknatukuten 53 4492 pags 33-64

53

1/22/04, 4:16 AM

Jîykupujta´amî´jutyim immaytya´wiñtyi´ tyitya´mam inik tîîytya´ Wa´akî iga´ mik jîytyaiñ. ¿Juutypî´k iùtu´umawatyajpa´ pîxiñtyam je´m aùjago´oyiyaj? ¿Tyi´iga´ iù tu´umawatyajpa pîxiñtyam je´m aùjago´oyiyaj? ¿Juutypî´k aùtu´umawado´ypa´ je´m Nas aùjago´oyi? ¿Ityam i ñîîyi´ je´m pîxiñtyam ini ityajwî´îb i jîyku´mo´ykuy?

Sî´îb mich jaykunu´ukî naxwiñ juutypî´k aùtu´umawadoyyajpa´ aùjago´oyiyaj iñ tyîgaùjoom.

54 mosna maknamaktasten 4492 pags 33-64

54

1/22/04, 4:16 AM

Ta îchtyam iga´ tanaùkejpa ju´tsmî ityyaj, tyi´am sî´b tan nî´îyîytyooba´ta nîmta´mpa´, yî´p, je´p i pe´m.

Ju´uts ta nîmpa´

Yî´p pîîxiñ

Je´p pîîxiñ

Pe´m pîîxiñ

Je´m nî´îyî´yyoykuy, taù keja´ypa´juty ity yaj je´m tyikejyaj jesîk dya´ ininîkyajpa´je´m i ñîyiyaj.

Ju´uts tanîmta´mpa: Yî´p, je´p, pe´m, yî´pyaj, je´pyaj i pe´myaj. mosten maknamosten 55 4492 pags 33-64

55

1/22/04, 4:16 AM

Maayî yî´p xutyu ma´yo´oyi y kujîîtkeetî jutyim ityyaj je´m nî´îyî´yo´ykuy.

Jesîk ta putta´ juuty taù tu´umaneta idyîk, tsaam ta yu´aneta´mum idyîk. Xantyaaku´ nîm: ipî´ma´! tej taù ku´tta´ añwootyi´, îch an nî´ma´y; je´pyaj dya aùwîaùjaam, îch aùwî´aùjaam pe´myaj.

Meex ma´ytyaptyim idyîk mo’oñi´ pa´akpî´k y jimpa´pîk. Juxej i wa´k je´m pa´aktampî´k, nîm: îch a chiî yî´p, je´p dya aùwîaùjaam; Xiwan nîm, îch aùwîaùjaam i tyumpîy.

Wada´ayî´ je´m aùmaatyi i kuwiñyaj ityajwî´îb naxwiñ.

Yî´p jon nokojoom ity ki pe´m.

An chimpayaj pîîmi wokyajpa´ ki pe´myaj.

Yî´p tekxe´ tso´owîy ki je´p i je´pyaj.

56 mosten maknamosnatum 4492 pags 33-64

56

1/22/04, 4:16 AM

An tîgaùjoom Sî´îb dyam jeex ju´uts wiñîk jesîk aùjago´oyiyaj i watyajpaidyîk je´m antuuma´aji. Wiñîk je´m aùjago´oyiyaj i pî´mîyyajpam je´m i yooxpa´doykîîwiñyaj iga´ kunasoyyajiñ tum tum tîkkî´îm. Jesîk tsaam Kupîgoyñîîmpanam, juchixam nîmnîmpa iga´ aù tu´umanîîmpa, jesîgam aùtu´umayajpa pîxiñtyam. Sî´îb ken dya y tyeguetdayajto´oba jesîk najî´yo´yñîîmpa´ iga na wattap je´m antu´umaaji´; wiñîk mo´tsyajtabidyîk i´am dya nîkpa, sî´îb ni aùjago´oyi dyamni i jaya teguet. Mîch sî´îb iga´ dyanam mi ju´chaù, kukoomî´iñ jîîxi´ aùjoom iga´ ta kupîgo´yiñ, jesîk ta madenaap. Dya wî iga´ dya ta kupîgo´ytyampa dya i ta wî nîma´ypa jeempî´k.

Aùmatta´amî kun iñ chîîxñatîîwî siga iñ tyîgaùjoom jesanîîmpatym. mosten maknamosnawîsten 57 4492 pags 33-64

57

1/22/04, 4:16 AM

Jîîtkunu´kyaajî je´m aùmaatyi juuty i wîaùtsonpa´.

Wiñîk kunasoyñîîmpa

dyam i jaya teguet.

Wiñîkpî´k pîxiñtyam tsaam

mo´tsyajtaab.

Sî´îbpî´k pîxiñtyam

kupîgoyyajpaidyîk.

Wiñîk dyapî´k kupîgoyyajpa

tum tum tîkkî´îm.

Sî´îbpî´k aùjago´oyiyaj

dyam i tyeguetdayajpa

Jîîxki´imî´ tum wiñîk aùmaatyi´ iga tum animat dya oy je´m aùtu´umaaji i tyi na wattaa. aktsukuumî´Yî´împî´k Tuùkîy tum kaaù.

Animatdaùmaatyi. Yî´îm aùmatyajpa na´ps animatyaj u animat kun pîîxiñ. Yî´p ta´ñ ixum ma’amtyîymî´.

58 mosna maknamosnatukuten 4492 pags 33-64

58

1/22/04, 4:16 AM

Watta´amî mosten yagats aùmaatyi´ ininîkpa´ab je´m nî´îyî´yo´ykuy.

1.2.3.4.5.-

Aùtsooùî yî´pyaj akkua´go´oyiyaj.

¿Ju´uts wiñîktampî´k pîxiñtyam?

¿Tyi na watyajtaabidyî je´m dyapî´k kupîgo´yyajpa?

¿Sî´îb iga´ dyanam mi juchaù tyi iñ jîspa mich?

mosten maknamosnamaktasten 59 4492 pags 33-64

59

1/22/04, 4:16 AM

7 Nundajîykî´îwiñyaj i ki´pso´oyiyaj Nundajîykî´îwiñyaj dyam jaya´ki´psoyyajpa ju´uts wiñîk; sî´îb agui ityyajum je´m tî´ùkuy ki´psoykuyyaj. Ityajnam chomotam i wîdyaytyam, iga´ ki´psoyyajpanam juutypî´k je´eyaj i kuyujkayaj. Ju´uts jesîk îkx ki´psyajpa´ i kupiùneyajpa tum kuy jeepe´ tanaù jaam tum i chakxñi´. Yî´împîgam i ki´psyajpa îkxi´ isîk. Siga´ i ma´yajpa tum tum, je´eyaj mayyajpa´ju´tsaù tum kî´ y tum kî mosten mok. Siga´ wa´gaytyaab tukuten kî´mok tum tum mayñe´eba chi´o´yp makna mosten mok. Jesîk nu´kkumm mosna tukuten makna kî´mok, nîmaytyab tum sunti´i tuùgak jesaù wîsten sunti´. Jesîk nas ki´psaypa´ wityiimî´ i watyajpaidyîk, okmî´i kupa´dîyyaj iga´ kun tum kuy i yagats tum ja´ùku i tuùgak mîjmî.

Wiñîk jesîk tîkwadyajpaidyîk kî´pstabidyîk suutkuymî´; ju´tsa´ùam i mîj tum tîk jesaùam

60 mosnatum makna´ 4492 pags 33-64

60

1/22/04, 4:16 AM

sutkuy ki´pstaab sîga´ mosten u mosnatum suutkuy. Siga´ tum kuy ki´pstaab ju´tsaù i yagats, nîmnîîmpa´ iga tum teeñkuy, yî´p tanakka´mpa´ ju´tsa´ùam tum pîîxiñ i tyeeña´.

Arturo Cayetano Martínez mosnatum maknatum 61 4492 pags 33-64

61

1/22/04, 4:16 AM

Aùmaatî´ kun tum iñ chîîxñatîîwî´iga´ jutypî´k ki´psoyyajpa´ nundajîîy kî´îwiñyaj. Okmî´jayka´amî´ jîîtyiyukmî´, tyi´am iniùmatta´.

Aùmaatî´ mich juutypî´k mi ki´psoytya´mpa´ iñ tyîkkî´îm i watnaasî´naxwiñ.

62 mosnatum maknawîsten 4492 pags 33-64

62

1/22/04, 4:16 AM

Je´m a´ùmaatyi´ ta´ñ ixpîkpa´ab yî´îm ta nî´îyî´ya´ypa jutypî´k ta nîmpa´ jesîk tam mî´îchato´oba tyi´am sî´b je´.

Ju´uts yî´m jayñe´ tum ma´yo´oyi, juuty kejyajpa´je´m aùmaatyiyaj.

Je´m îkxi´ iù ki´pswî´îb; am mî´îchi´ Yî´p ki´pso´ykuy am mî´îchityam. Je y ki´psoykuy dya wî, tsaam kunu´ma´yo´ypa, nîmyajpa´ iga pe´myaj kuxtyatyaj i mî´îchiyaj.

Yî´p mî´îchî´îyiyaj; ta nîmpa, am, a, aù, im, iñ iù, i, tam, tan, i taù.

mosnatum maknatukuten 63 4492 pags 33-64

63

1/22/04, 4:16 AM

Naxwiñ ity tum ma´yo´oyi´ dya ka´psne´, akkapsî´ kun je´m aùmaatyi mî´îchîyo´oyi´pî´k: am, an, aù, im iñ, iù, i, tam, tan y taù.

Yî´p Chaanuj

ki´psoykuy. Ich jemtyim aù kipspa

sîk, siga mich iù wî´aùjaam, je´mtyim kipsî´

kapel.

Nîmpa chaanuj iga´ weñiyaj yî´mtyim ki´psoyajpa´ ken mî´îchityam. Je´ dya i jo´oya´iga tam pîga´ypa´ ki´psoykuy. Nîùmpa iga´ taù wîdya´ayiñ.

Kujîîtkeetî´ juuty ta nî´îyîa´ypa´je´m mî´îchî´îyi´.

-Ta îchtyam tana itytya´ taù ki´pso´oyi.

-Xana´ i may mosten kî´ i mok.

-Pu´kxi´ a ki´psay an nas.

-Tsam wî mîj iñ tyîk.

-Je´p kuy yagats ju´uts tum iñ tyeeña´

Sî´îb mich iñ tyootojaykuyjoom, watî mosten aùmatyi´kun je´m mî´îchî´îyi´. Watî iñ ya´ak.

64 mosnatum maknamaktasten 4492 pags 33-64

64

1/22/04, 4:17 AM

Juuty im may wiñtyi je´m ma´yo´oyi´ “Nundajîîykî´îwiñyaj y ki’psooyi”. ta´ñ ix iga´ juutypî´k ta ki´psoytya´mpa´. Tan tsaamityampî´k dya i pîkyajpa idyîk je´m tî´ùkuy ki´pso´ykuy.

Je´eyaj iù a´mayyajpa idyik je´m tsa´kxñiyaj i je´m yagatstam.

mosnatum maknamosten 65 4492 pags 65-96

65

1/22/04, 4:19 AM

Watî´ naxwiñ tyi´am mi wa´ga´ypa´. ¿Ju´tsaù chi’oypa´wîsna makna tukuten kî´ di mok?

R ¿Ju´tsaù chi’oypa´ mosten makna´kî paampi´ kun tumnam makna kî’?

R

¿Ju´tsaù mok chi´oypa´tum sunti´?

R

Sî´îb putta´amî aùsîîkmî´ ki´psta´amî kun tum tî´pxi´ jutsa´ùam i yagats tum ja´ùku iga´iñ jodoùaata´iñ ju´tsan i mîj iù kuyujkuytyîk i aùkî´.

Na nîktam usan îkxi´, tum tîùkuy ki´psoykuy i tum kuy jeepe. Kun i´ñ akkuyujoykî´îwiñ, ki´psta´amî´je´m îkxi´ iga´iñ amkoñwî´ytyamiñ siga´ jesaùtyim putpa´u dya´.

¿A´ù matta´amî juutypî´k mi pudaytya y juutypî´k kuyaj?

Jayka´mta´amî jîîtyiyukmî.

66 mosnatum maknamosnatum 4492 pags 65-96

66

1/22/04, 4:19 AM

Watî´ tum ma´yo´oyi´ juuty iñ jîyki´mpa je´m mî´îchî´îyi´ aùmaatyi´.

Watî tyi´am mi wa´ga´ypa´. aù naymî´ watî makna kî tyaka´ i aù wîîkî´ tum sunti´ mok.

momosnatum maknamosna wîsten 67 4492 pags 65-96

67

1/22/04, 4:19 AM

8 Tyi´iga´ yajpam tanjîmñi´ animatyaj.

Pekam tsaam idyîk ity jîmñi´animatyaj, wîbî´k taù kî´îsyaj, ju´uts mî´a, junîîyi´, nîts, chiiku´ wîîty paachi´, kooya´, mokyooya´, woù, ekchiñ, ku´uku´i tuùgak animatyaj. Tan tîwîtam agui, imatsyajpaidyîk, ityujyajpaidyîk, je´am i wi´kuy watyajpaidyîk iga´ tsaam kîînyajpa´ i maayiyaj.

Je´eyaj i tyumpîy jaama´ nîkyajpaidyîk tuujiyaj, iùyujneyajumidyîk, okmî´ima´yajpam idyîk je´m maayi´, dyatyimidyîk i wî´îdyayajpa´, je´eyaj jesîk dya i jîîsyaj iga´ yajpatyim je´m animatyaj, dya´ i joodoùyaj iga´ uxtyam uxtyam togoypa´iñîkyaj toomi´aùjomyajpîk. Okmî´ idyidyîknam uxaù ju’umjom tan tîwîtam i kunîkyajtyim, dyatyim i chakyajpa´, agui´ ikka´ayajtyim, aùtogoytyim je´m animatdaùjuj. Sî´îb ityñam tum tum, tsaam ju´umjomum, tsaam ta so´pspam tan nîk, je´m animatyaj ityaj wîtyîmñiyaj, kotsîkpuyki´im, jaya´ ju´umjomum i tan tîwîtam dyatyim i chakyajpa´, jesîk nîkpa´ tuujiyaj jemîgam mooùi´

68 mosnatum maknamosnatukuten 4492 pags 65-96

68

1/22/04, 4:19 AM

ayajpa i kukejaamam seetyajpa´. Je´eyajki´sî´îb tumiñayajpa´ imayayyajpa´ i maayi´, dya´ um i chakyajpa´ iga´ aùpîkyajiññam, idyiññam uxaù tan toomi´aùjoom, i ixpîkyajiññam sî´îpîk tsîxtyam.

Jo´ Guyu

mosnatum maknamosnamaktasten 69 4492 pags 65-96

69

1/22/04, 4:19 AM

Jîykupujta´amî´ tyi´iga yajpam tan jîmñi´ animatyaj. Wa´akî´ iga´ mik jîytya’iñ. ¿Tyi´iga´ dyam jaya´ ityyaj je´m animatyaj wîbî´k taù ku´tyaj? ¿Juutyñam tam pa´tpa´ je´m animatyaj? ¿Tyi ini watyajpa´ je´m jîmñi animat maayi? ¿Juchix seetyajpa´ je´m tan tîwîtam jesîk nîkpa´ idyîk tuujiyaj?

Sî´îb mich jayka´amî´ tyityam y jîmñi´ animatyaj i´ñ ixpîka´ wî taù ku´tpa´ab.

Wadayyaajî i kuwiñ iñ tyootjaykuyjoom. Ankejay iñ akkuyujoykî´îwiñ.

70 mosnawîsten makna´ 4492 pags 65-96

70

1/22/04, 4:20 AM

Ta îchtyam tan jodoù ju´ptam animatyaj wî taù ku´ta´, wîtyim taù wî´îdyata´ je´m animatyaj jîmñompî´kyaj, siga dyam jaya´ ityyaj tan tsakta´mpa´ iga aùpîkyajiñ. Wiñîk nîmyajpa´ iga´ siga´ tan tso´obîy tujpa tum animat, je´m chaaniyaj dya y wî´aùjaam tyiiga´ tan jesnîmyajpa´, iga´ je´eyaj i cho´yîyyajpa´i ta´ùka´ jesîk i cho´yîyyajpa. Wiñîgam tum pîxiñ oytyîb tuuji´, dya iwî aktsîy tum mî´a i puytyim i tyaja´y, je´mun mî´a kuuxuja´ um mi i ñîk, je´m pîîxiñ i tyu´tsapa´ktî´p, jesîk oy i jaam tum tsa´ajosoom nu´k, jemtyim nu´k je´m mî´a, jesîk put tum wîdyaaya´ tsaam kukî´ùayñe´um, nî´maytyaa je´m pîîxiñ iga odoy i ya´achwada´yiñ i animatyaj, tsaam u´uguyajtyim jesîk ko´owaneyajpa. Y nuumatyim jesîk a´mnîk tu´mùa´eeymî´ jemum tsaam idyîk ity jayaù animat ko´owaneyajwî´îb. Je´eyukmî´ nîmyajpa iga´ dya wî tam mîchka tuj jîmñe´animatyaj. mosnawîsten maknatum 71 4492 pags 65-96

71

1/22/04, 4:20 AM

Wada´ayî´ i kuwiñ je´m wiñîk aùmaatyi´ immaywî´îb wiñtyi?

Iñ tyootojaykuyjoom waatî´ tum ma´yo´oyi´ juuty nî´miñ ju´ptamnam jîmñi´ animatyaj tam pa´tpanam iñ naxyukmî´.

Watî tum kuwiñ najî´yo´oyi iga taù wîdyatami´ñ jîmñi animatyay wîbî´g taù ku´ta´. Ne´kska´amî´ jutyim ixtyaab.

Kujîîsi´ iga´ je´m kuwiñ najî´yo´oyi i´ñ ixum ma´amtyîîymî´.

72 mosnawîsten maknawîsten 4492 pags 65-96

72

1/22/04, 4:20 AM

Yî´îm taù kuyujka´aba´ iga juutypî´k ta nîmpa´ jesîk tum i jesîk waatyi´ i juutypîk ta nîmpa´ jesîk yoomo i jesîk jaaya´.

Ju´uts ta nîmto óba´siga´ je´m chimpa yoomo u jaaya´ ta nîmta´mpa´.

Yoomo´pî´kyaj

Jaayapîkyaj

yoomxix

jayxix

yoommî’a

jaymî’a

yoommisi´

jaymisi´

yoomchimpa´

jaychimpa´

Jesîk ta nîmta´mpa´ iga watyiyaj, tan akka´mpa´ je´m ikkuyajo´oyi yaj i jesîk tum dya ka´kpa´ju´utsam i ñîîyiyaj.

Ju´uts ta nîmto´oba siga tum u watyi´.

Tum

Waatyi´

mooya´

mooyayaj

askaaù

askaaùyaj

paachi’

paachiyaj

siga tan joodoùa´to´oba siga´ yoomo u jaaya´ jem animatyaj, tanakka´mpa´yoom iga yoomo y jay iga´ jaaya´. Siga tan joodoùato´oba ju´tsaùyaj, siga waatyi, tanakka´mpa yaj je´m ikkuyajo´oyi i jesîk tum dya kakpa´i ñîîyi´. mosnawîsten maknatukuten 73 4492 pags 65-96

73

1/22/04, 4:20 AM

Ku´amayyajî´ i tyîîwîyaj yî´p aùmaatyiyaj ta nî´yîypa´ab siga yoomo jaaya´, tum u ja´yaù.

Jîîtkunu´kyaajî´.

mokyooya´

jaypiyu´

tyuukiyaj

nîtsyaj

yoommî´a

jaymî´a

yoomkawaj

jaykawaj

nîts

tyuuki´

yoompiyu´

mokyooyayaj

chiima´

su´uù

su´uùyaj

koñkoy

koñkoyyaj

jaymisi´

yoommisi´

chiimayaj

Akka´mayyajî´ tyi´am i tyogo´yayyaj yî´p aùmaatyiyaj jîtyiyukmîyaj.

Tum

kooya´ kupo´ayñe´um.

Tum

xix i tyu´ùî´ypa tum yoomxix.

Ja´yaù

wokyajpa´ kaamjoom.

Tum

wejpa´ puguùkî´îm.

74 mosnawîsten maknamaktasten 4492 pags 65-96

74

1/22/04, 4:20 AM

Je´m aùtojmokijoom akka´amî´ je´m jaayi´jutyim i wî aùtsoùpa je´m aùmaatyi´.

( ) Jesîk ta nîmpa´ iga tum

a)

jay

( ) Jesîk waatyi´ animatyaj

b)

yaj.

( ) Siga´ tan joodoùaato´oba siga´ zyoomo je´m animat tanakka´mpa

c)

dya kakpa i ñîîyi´

( ) Siga´ jaaya´ tanakka´mpa.

d)

yoom.

Jayka´amî´juutypîk wî´ab taù wat iga´taù wî´îdyata´mpa´ tan jîmñi´animatyaj.

mosnawîsten maknamosten 75 4492 pags 65-96

75

1/22/04, 4:20 AM

9 Tan ñibiñ ku´yaùjuj Peka tsaam idyîk ity ku´yaùjuj, kun je´ tan wewetam i watyajpaidyîk i kusuùyaj, i tyîkyaj i kuy che´esyaj, tyityiùkej i watkume´tsyajpaidyîk. Je´m tuùyaj tsa´amidyîk ini ityyaj kumuùkî´i tsaam idyîk ity animatyaj. Sî´îb yajpam je´m animatyaj, jobidyam sî´b i kutogoyket, je´m ku´yaùjuj iga´ tsaam i ño´oyajpa´ jîmñi´, dya´ i ijîspa iga´ tan ñibiñ juutten kuyyaj. Me´ega´ je´m tan weweyaj i ixyajpa tan junîmne´ tan jîmñiyaj, ta wî wogayyajpa i ta pî´îmîyyajpaidyî wî´îdyata´amî ku´yaùjuj, ñipta´amî´ tuùjoom, odoy no´otam jîmñiyaj, odoy tsaam wîkta´ amî´ ku´yajaùjuj, sîga´iù wî´t tum kuy, mich ñiipî´ tum, ¿Tyi idyîk taù kutsoùpa´ ta îchtyam? ¿Tyi tan sawpîkka´aba´ jesîk dyam itypa´ ku´yaùjuj? Siga´ nunda yajyajpa kuyyaj, yajpatyim je´m saawa´. Tumsî´b jaama´ tsîxtyam

76 mosnawîsten maknamosnatum 4492 pags 65-96

76

1/22/04, 4:20 AM

xawpok. Je´m dyapîk iktsî´yayyajpa i juyyaj i xawpok, sawka´aba´. Je´eyukmî´ “tan ñipta´miñ ku´yyaùjuj”.

Margarito Rodríguez Sagrero. mosna wîsten maknamosna wîsten 77 4492 pags 65-96

77

1/22/04, 4:20 AM

Watta´amî´xutyu´ aùtu´umaaji´ iga´ iñ jiîykupujta´miñ tyi´iga´tan ñipta´miñ ku´yaùjuj.

¿Tyi´iga´ dyam jaya´ity ku´yaùjuj? ¿Tyi tan naska´aba´ siga´ nunda kuyaja´ypa´ je´m ku´yaùjuj? ¿Tyi wîab taù wat iga odoy yajiñ tan jîmñiyaj?

Xutyu watî je´m ma´yo´oyi´ “Tañ ñipta´miñ ku´yaùjuj.

78 mosnawîsten maknamosnatukuten 4492 pags 65-96

78

1/22/04, 4:20 AM

Maayî i a´ùmaatî yî´p kuy jî îxi´aùmaatyi´.

Tañ ñipta´miñ kuy Tanaù a´ytya´miñ nas, tañ ñipta´miñ kuy; je´am tan tîîwab, yî´îm yo´npa´, i tum jaama miñpa taù ku´ama´y i kusuykuy i mooyayaj i tyîmyaj i ikumuuùka´ ta chii´ba.

Je´m wîîbîk sîùpaaki´i mujiñ i ñiipi´, je´m jaama´ i chi´iñ i piiji´ Je´m nas i chi´iñ i muuja´je´m i tyiichîk ini itypa ay pagag i tsuustam.

Tan ñipta´miñ kuy, je´m kuy tîîwî je´m iù aùkîs tî´îspî´k yî´îm pujne´eba´, tum jaama miñpa taù ku´ama´y i mooyayaj, i mooyayaj i tyîmyaj i ikumuuùka´ chi´o´ypa.

Maurilia García Reyes

Jîîxki´imî´ tum jîîxi aùmaatyi ju´uts yî´p, okmî´ma´ya´ayî´iñ chîîxñatîwtam.

mosnawîsten maknamosnamaktasten 79 4492 pags 65-96

79

1/22/04, 4:20 AM

Mîj waatî yî´p najî´yo´oyi i nekska´amî jutyim ixtyaab.

ñ a

k

j

j

m´

Akka’ myaajî je´m jaayi xutyutîkomyaj jutyim putyajpa´yî´p aùmaatyiyaj: tîm, ñipyajum, ñiipiyaj, maùkujtîm, jîmñomyaj.

¡Tîwîtam! tañ ñipta´miñ kuyyaj Siga iù wî´tta´mpa´tum, ñiipî´ja´yaù, ¡ Odoy tsoobîy wî´twî´tka î kuyaùjuj !

Yî´bam man nî´maytya´mpa a tsîxtyam.

80 mosnatukuten makna´ 4492 pags 65-96

80

1/22/04, 4:20 AM

Pî´îmî´yo´oyi aùmaatyi´.

Mayyaajî i kuîî´îyîyyaajî´ yî´pyaj pî´îmî´yo’oyi aùmaatyiyaj.

- ñiipî´ku´yaùjuj.

- Watî iù kuyche´es - Na miñî je´p kusuù - Juuyî iñ xaupok - Tsîmpaakî´ iñ Xaupok.

I ñîyiyaj pî´îmo´oyi aùmaatyi, iga ta pî´îmî ypa tyii taù watpa´i ta nî´îyî´ypatyim. mosnatukuten maknatum 81 4492 pags 65-96

81

1/22/04, 4:20 AM

Sî´îb watî´ mosten aùmaatyiyaj pî´îmî´yoypa´ab

1.2.3.4.5.-

Jayka´amî naxwiñ juutypî´k wattab tum mîchkuy mich iñjoodoùpîk, Wada´ayî´i kuwiñ.

82 mosnatukuten maknawîsten 4492 pags 65-96

82

1/22/04, 4:20 AM

Jî îtkunu´ukî je´m pî´îmî´yo´oyi aùmaatyiyaj… kun i kuwinyaj.

Nîksîm mi kuyuuji´.

Tuukî tum tsootso´ Jîkki´imî tum iñ ja´ùku´ Akkui´ikî im piyu´

Watî tum najî´yo´oyi iga tan ñibiñ ku´yaùjuj, watî tum mîjpî´k to´odayjoom. mosnatukuten maknatukuten 83 4492 pags 65-96

83

1/22/04, 4:20 AM

10 Tan kuwîwadyiñ ta´n attebet Sî´îbam joomî´ a nî´maytyamtaa kuyujkuytyîkî´îm iga´ wî taù wîdyata´ tan attebet, jesîk tuùgak pîxiñtyam tu´maùeymîpî´kyaj ta wî nîmayyajpa´. Jesîk Tyuumax nîm – Ichtyam an tîùta´mpa´ an aùkîtam, am petta´mpatyim, dya an tsakta´mpa´ iga´ kupî´makedyiñ, jesîk wîîkoom juuty ta itytya´mpa´. Okmî´ tan akkuyujoykî´îwiñ moj akkuago´oyi´ iga´ityam i petyajpa´i aùkî. Maxi´ jîyaùtsukum nîm, - îchtyam am petta´mpa´jesîk tsaam puuchjoomum. Lusaj nîm – Ichtyam am…. petta´mpa´ tum tum jaama, am piyutam am pajneta´ meex an yooyatam, iga´ odoy jooyajiñ tîgaùjoom; yooyayaj tsaam i xîja´ kuwatyajpa´ jesîk tyiñoyyajpa´ tuùjomyaj, jesîk chukchuk sîjajomum. Jesîk eeybî´ktyim jîy je´m akkuyujoykî´îwiñ, a nîmaytya´ iga´ juutypî´gam i watpa Luusaj, jeempi´ktyim taù watta´miñ tan tumpîytyam. Okmî´ Biityuj jî´yaùtsukum i nîm iga meex je´m tuùyaj, i´ùa´mokneyajpa´ab tan aùkî´ tan tî´ùayiñ je´m i pîmyaj, tam peda´yiñ i tan no´a´yiñtyim. Meex taù kuyujkuytyîk, taù kuwîwadyintyim, i je´etyi jaama´a nîmta´ iga´ jeempî´gam taù watta´mpa’, i a putta´, moj am piùta´ tootoyaj, ityumpîy puuchiyaj ityyajwî´b tan kuyujkuytyîk i aùkî´îm. Okmî´ oytyim ampiùta´

84 mosnatukuten maknamaktasten 4492 pags 65-96

84

1/22/04, 4:21 AM

puuchi´ je´m aùjago´oyi´tîkkîîm. Jesîk a seetamum kuyujkuytyîkkîîm, am pîkta´ jîîxi´ iga´ tyii jaama´ ta puuch piùta´mpa´ Maurilia García Reyes mosnatukuten maknamosten 85 4492 pags 65-96

85

1/22/04, 4:21 AM

Mîj watî´ je´p kuwiñ itywî´îb naxwiñ, ne´kska´amî juuty ixtyaab.

Waatî´ tum xutyu´ jaayi´ juuty mi ñîmpa´tyi´iga wî taù kuwîwat tan attebet.

86 mosnatukuten maknamosnatum 4492 pags 65-96

86

1/22/04, 4:21 AM

Yî´îm taù kuyujka´aba´ je´m aùmaatyi´ “Juchix watwadoyñîîmpa´, i meex i watwadoypa´ab.

Mich i îch ta waga joksta´mpa.

Ju´uts naxwiñ kejyajpa´ jutten kuwiñyaj kun i jaayiyaj. Mayyajî i amkoñwîyyaajî´.

Ta îchtyam ta kuyujta´mpa.

Je´ i ku´tpa saamñi´.

Je´eyaj tsaam maymayyaj.

Juchix watwadoyñîîmpa, tanakka´mpa je´m nîy watwadoykî´îwiñyaj, ju´uts; mich, îch, je´ ta îchtyam, je´eyaj. mosnatukuten maknamosnawîsten 87 4492 pags 65-96

87

1/22/04, 4:21 AM

Jayka´amî jîîtyiyukmî je´m nîy watwadoykî´îwiñyaj juuty togoypa´, a´amî´ juuty kuwatnasne´.

Je´

i tyîùpa´ i a´ùkî´. am petpa´ an aùkî´. i piùyajpa´ puuchiyaj. tam pîkta´mpa jîîxi´ iga tam piùta´mpa´ puuchi. iñ no´oba puuchi´. dya i petpa i tyîk.

Watî tukuten aùmaatyi juuty ijîykimyajpa´ je´m nîy watwadoy kî´îwiñyaj.

1.2.3.88 mosnatukuten maknamosnatukuten 4492 pags 65-96

88

1/22/04, 4:21 AM

Wanî yî´p waañi´ juutypî´kgam inikpa´du´ya´ypa.

Kuwîado´ykuy Miñtya´amî man tsîxtyam, nîkta´mpa ta yooxaaji, tan kuwîwadyiñ kuyujkuytyîk meex tan tîgaùjoom.

Kumuù Miñtya´amî iñtyumpîy, mi yooxata´miñ petta´amî yî´îm, petta´amî je´exî´ tan tumpîy ta maymay, ta yooxata´mpa´ dyam tyi tan kumuù watta´mpa´.

Miñtya´amî, man tsîxtyam, taù kuwîwadyiñ tan tu´ùaùjuj, meex tan tîk i aùkî´ mayma´yajiimî´taù watta´miñ.

Maurilia García Reyes

Sî´îb mich jîîxki´imî tuùgak wañi´ i wanî´ juutypî´gam inikpa´du´ya´ypa. mosnatukuten maknamosnamaktasten 89 4492 pags 65-96

89

1/22/04, 4:21 AM

Watî tum aùwejpîîki i chi´iyaajî iñ jaatuù iga´ nîkyajiñ i kumatuùyaj tun aùmaatyi´.

Aùwejpîîki´ Juuty ijuchix Miniùwejpîktamtaa iga miñiñ im matuùta´ tum najî´yo´oyi iga taù kuwîwadyiñ ta´n aùkî´, na wattaab je´m najî´yo´oyi je´m kuyujkuytyîkkî´îm.

Manaù jo´kta´mpa´ iga mi miñtya´miñ.

Watî tum aùwejpîîki i chi´iyaajî iñ jaatuù iga´ nîkyajiñ i kumatuùyaj tun aùmaatyi´.

90 mosnamaktasten makna´ 4492 pags 65-96

90

1/22/04, 4:21 AM

Akka´amî´ aùtojmookijoom je´m jaayi´ jutyim i wî aùtsoùpa´ je´m aùmaatyi´ yaj.

a) Nîkpa´jooyi´.

( ) mich

b) i´ñ ñippa´ mooya.

( ) ta îchtyam

c) petyajpa´ i ankîyaj.

( ) mich

d) tañaù tî´ksta´mpa tan ta´añi´.

( ) jeeyaj

e) am piùpa´ tootkujagaùyaj

( ) je´

f) namiiñî tum mooya´.

( ) je´eyaj

Watta´amî xutyu aùtu´umaaji, kuwatnasta´amî, iga juutypî´k ta kuwîwado´ypa A´mkooñwî´ytya´amî, ju´p xutyu aùtu´umaaji´ i wî watyaj.

mosna maktasten maknatum 91 4492 pags 65-96

91

1/22/04, 4:21 AM

11 Kaama´ no´okuy Tan attebet naxyukmî ta naùyujneta´mum iga´ tum tum amtyîy tan no´oba je´m tîîtsa´ puuchi´i je´m sootyi´ itytyajwî´îb taù kaamjoom.

Jeempî´gam tan kejañeyaj tan jaatuùtam, juutypî´gam taù wîtsakpa´ tan nas jesîk toomim nukpa´ jaama´ iga´ ta ñippa´. I dya tan kuja´mayñe´ je´m wîbîg jî´îxi´ta tsagayyajwî´îb. Watyi´ aùmatyiyaj ta naùyujneyaj, iga´ tan tsîkpoypa´ juktî´k i dya tyi naspa. Uxtyam uxtyam ta´ñ ixñe´ juutypî´k sî´b i yaj taù ku´yaùjuj i je´m jaama´ tsaam pîîmi´ ta no´oba´ i je´m animatyaj ityyajwîb ja´yaù dyam ju´chan ityyaj, jeempî´ktyim tañ ixpa´ jutypî´k sî´î tan nî´aùjuj kutîtsa´ypaixî´îyaj. Weñi tan tîwîtam dyanam i kupîkneyaj iga jesîk tan tsîkpoypa´tan juktî´, wîab tan wat ja´yaù togoykeetyi i wî’ab iga´ tana kotkumtaab jesîk tan no´okeda´ypa´ tan tîwîtam i ñipñibo´oyi´ i jeempîgtyim uxtyam uxtyam tan watpa´ iga´ togo´yiñ ta´ñ iityi, ityumpîy yî´p wado´oyi´ naspa´jesîk wiñtyi iga´ ta no´oba dya tan jîîspa´ tyityam wîaab i nas jesîk ta no´oba. Wî iga´ taù kupîguiñ iga´om tan no´iñ tan jîmñi’aùjuj, iga mîja´iñ eybîg tan jîmñi i ikujî´îmiñ je´m nî ixkuyyaj i aùpîgyajiñ je´m animatyaj ityyajwî´îbnam jîmñoom. Je´eyukmî´ ta

92 mosnamaktasten maknawîsten 4492 pags 65-96

92

1/22/04, 4:21 AM

wa´gaytya iga jesîk ta nooba´ tanaùpedyim jutyim kuyajpa´ taù kaama´, jesîk dya poypa´tan juktî´. Wî´abtyim tan no´tsu´u kî´îm, jesîk dya tsaam witypa´ juktî´ iga pagagane´ebam ityi´.

Margarito Sagrero Rodríguez mosnamaktasten maknatukuten 93 4492 pags 65-96

93

1/22/04, 4:21 AM

Maygaakî je´m ma´yo´oyi´ “ kaama´ no´okuy”. Okmî jîsakpuutî tyi naspa´jesîk tan tsîkpoypa´ juktî´.

Jayka´amî jîîtyiyukmî´.

Jîykupujta´amî´ tyi´iga´ wî tan no´ota´, tyityam tan no´ota´mpa´ i tyi wîab taù wat jesîk ta no´obam iga´ odoy po´yiñ tan juktî.

94 mosnamaktasten maknamaktasten 4492 pags 65-96

94

1/22/04, 4:21 AM

Yî´îm taù kuyujka´aba je´m iùseetyiaùmaatyi´.

Ju´uts yî´îm kejyajpa je´m aùmatyiyaj. aùmaatyi`

iùseetyi

- aùya´aki´

- maymay

- tsu´u

- sîùñi´

- pagag

- pijpa´

- yîk

- poopo´

- pa´ak

- tam

Akka´mnetyim jutten yagats aùmatyiyaj i maayîtyisî´îb.

Pe´m tsîxtyam i ño´oyajpa´ tîîtsa´ puuchi.

Pe´m tsîxtyam i ño´oyajpa´ muuja puuchi´.

Pîîmi pijpa jaama.

Pîîmi pagag jaama´.

Kujîîsi iga´ je´m iùseetyi aùmaatyi i´ñ ixum ma´amtyîîmî´. mosnamaktasten maknamosten 95 4492 pags 65-96

95

1/22/04, 4:21 AM

Aùtu´umajî´ kun tum iñ chîîxnatîîwî iga´ im mîîchkata´mpa´ yî´p mîîchi misi pu´u. Iñ jîîkunu´kta´mpa je´m aùmaatyi´ kun je´m iùseetyi´.

uxtyam

kuja´ama´ayi

piiji´

kawaj naxwiñ

yukmî´

kukeeji´

choko´ymî

pi´ichî´

kooñwîykeetyi´

ja´yaùpagag

sîùwiñ

chapa´

kujîîsî´îyi´

togoykeetyi

jikskîy

Jutyim ityyaj yî´p yagats aùmaatyiyaj, kukaga´ayî´ je´m aùmatyi´ iùseetyipî´k.

- ñu´upu´ no´oba´ tsu´ukî´îm.

- Kata´ i kujîsî´y iga no´obatyim.

- Peetu´ seet i juktî´

96 mosnamaktasten maknamosnatum 4492 pags 65-96

96

1/22/04, 4:22 AM

Yî´îm yagats Lumuj jesîk toomi´abam kaamno´okuymî, aùjago´oyiyaj i watyajpa tum aùtu´umaaji´ jutyim nîmyajpa´ iga i´am no´obam i wada´yiñ iù jîîtjaaki´ i iku´amiñtyim jayaù pîxiñtyam iga nîguiñ i yooxpa´taa, ini nîkyajiñ i kusujo´ykuy i ñî´îyaj, jesîk siga poytyo´oba je´m juktî´ ityyaj ityam iù jakyajpa. Yî´împîga´m na yooxpa´tyajtaab tan tîwîtam, jesîk tuùgak jaama´ tuùgak i tyî´kspa´ jeempî´ktyim na wattaab. Sîga´ mich juuty mi ity dya na wattaab, yî´împî´k kun iñ akkuyujuykî´îwiñ wattaa´amî tum kuwiñ najî´yo´oyi i iññekska´mta´mpa´ jutyim ixtyaab.

“Siga mi kaamno´oba wada´ayi´ je´m iùjîîtjaaki, i odoy nîkî´ iù kutyuum nanîkyaajî jutten pîxiñtyam iga mi yooxpa´tyajiñ”

mosnamaktasten maknamosnawîsten 4492 pags 97-128

97

1/22/04, 4:29 AM

97

Watta´amî´ xutyu aùtu´umaaji i kuwatnastaamî´ juutypî´k iniùjakta´mpa juktî´ jesîk poypa´. Okmî´ watnasta´amî naxwiñ.

1

2

3

4

Iñ tyootjaykuyjoom jaayî´ siga´ oyñe pooyitam iñ juktîtam i tyi iù watta´.

98 mosnamaktasten maknamosnatukuten 4492 pags 97-128

98

1/22/04, 4:29 AM

Akka´mayyaajî´i iùseetyi yi´p aùmaatyiyaj ityyajwî´îb naxwiñ. aùsîîkmî´ mîj chejché ju´umî tu´udî´y mîmne´ pon

Jîîsî tyii wî´ab i ñas siga tum jaama´ jîpsaùtogoypa tan jîmñi, jîyki´imî ityam i tyityam ya´achayajpa. Jayka´amî naxwiñ.

mosnamaktasten maknamosnamaktasten 4492 pags 97-128

99

1/22/04, 4:29 AM

99

12 Wooñi´ akku´ago´ykuy Tsaam wiñîgam jesîk akku´aktaabidyîk tum woñi´ iga´ ja´ayî´ypa´ nîkpam idyîk je´m woñ jaychîîxi´ i jaatuù, je´m woñi´ i tyîkkî´îm. Jesîk jîyputnîîmpam, mojpam jîîyi´ je´m woñjaychîîxi´ i jaatuù i ñî´ma´ypam je´m woñi´ i jaatuù: Yî´p an tu´chtyi´ kega´y i miñ yî´îm, i ix tum im mooya´ juuty mich tsaam iù wî apity kujîîkne´.

An tuchtyi´ i tyukto´oba yî´p im mooya´, je´i wî jodoù iga´ dya ju´uts kej wîab i tyuk, je´eyukmî´ miññe´ ana jîyput siga mich iù wî pîga´ypa iga´, i tyuguiñ.

Jesîk je´m woñi´i jatuù siga i wîpîkpa´iù tsoùpa´: Yî´pkisîp mooya´ ni tum tuchtyi´ dya i ñu´kane´, wî kuta´nne´ wî apity kujîîkne´.

100 ips 4492 pags 97-128

100

1/22/04, 4:29 AM

Sîga´ je´am iñ jîîxityam tam me´tspa´ tum wîty na´aù ta amkooñwî´yayiñ tan jîîxi´.

Jesîk dya i i wî pîkpa´ je´m woñjay chîîxi´, nîmaytyabidyîk, nîma´ayî´ iñ tyuchtyi iga´nîguiñ tu´mane´eymî ama´mo´oyi´. Yî´îm ni meeme´ dya wî´ab i ñu´k.

Andrés García Hernández

ips tum 101 4492 pags 97-128

101

1/22/04, 4:29 AM

Mayga´akî´ je´m ma´yo´oyi´ “Wooñ akkua´go´ykuy”.

Okmî´ antsoùyaajî´ yî´p akkua´go´oyiyaj. ¿Tanakka´mpa ii je´ je´m tuchtyi?

R ¿Tanakka´mpa ii je´ je´m mooya´?

R ¿Iniùja´amo´oyi ii sî´b je´ je´m na´aù?

R

Akkua´akî´ iñ jaatuù siga sî´îb jeempî´ktyim akkua´goyñîîmpa u dyam Jayka´amî naxwiñ.

Jîy pa´atî tum wîdyaaya u tum choomo´ iga´ mi ñî´ma´yiñ ii je´ je´m na´aù i tyi´iga je´am kupiùtaa. Waatî´ iñ jîypa´do´ykuy.

102 ips wîsten 4492 pags 97-128

102

1/22/04, 4:29 AM

Tum tuchtyi kek mi´ iñîk, nu´k tum mooya´ yukmî´. I ñîmay je´m mooya´-imich tsaam mi wî! îch man tsu´tspa´. Je´m mooya iù tsoù,-odoy a tsu´utsî, îch anaùmadaypa´ an jaatun, je´je´exi aùmatpa´ixî´ kun tum xikujti´. –iNîksîm! wî´ab mi ixpa´ pe´m xikujti´ imi tyiba´ypa´ iù kiiñi. Je´m tuchtyi dya kupîgo´y i nu´umatyim miñ j´m xikujti´ i nu´k iñi´ch! na´ps tuchtyi i kiñiyukmî.

Yî´p ma´yo´oyijoom tan ixpîkpa´ je´m tukuten juchix watwado´oyi. Jutyim kujîîtketneyaj je´m aùmatyiyaj, ta nî´îyî´ypatanasî juchix naspa´ixi´ tyi´am iù matyajpa´.

Je´m juchix tukuten watwado´oyi ta nî´îyî´ypa siga nasuùwîîmî´ sî´îb u mi´ño´oyi tyiam wattaab.

ips tukuten 103 4492 pags 97-128

103

1/22/04, 4:29 AM

Je´m tuchtyi´ aùmatyijoom ityaj je´m aùmatyiyaj kujîîketneyaj, jayputyaajî naxwiñ.

Sî´îb je´m aùmatyiyaj akka´myaajî jîîtyiyukmî juchixam naspaixî´

Sî´îb

nasuùwîmî´

miño´oyi´.

Iñ tyootjaykuyjoom watî´mosnatum yagats aùmaatyi´, wîsten sî´îbpî´k, wîsten nasuùwîmî´ i wîsten miño´oyi´.

104 ips maktasten 4492 pags 97-128

104

1/22/04, 4:29 AM

Sî´îbpî´k jaama´ dyam jeex ju´uts wiñîk iga ken wañiimî´ akkuaktaab tum woñi´ iga pîktato´oba, sî´îb ju´uts kejam, jutypîgam wî´ab. Wiñîk tum woñi´ jesîk akkuaknetabam, wî wî´îdyanetaab, dya i chakpa´ iga kutyum widyiñ; jutykej nîkpa´ i aapa´, i yommanîk i waga´ nasî´îba. Kun je´m i kunîîyi´ dya i ichakpa´iga´ jaya´ aùmatyajiñ. Sî´îb tan ixyajpa´ iga woñjaychîxtyam jutykej ini teeñyajpa´ woñtyam sî´îb dyam pooñ iga jesanîîmpa´. Wiñîk siga´ ixtyaabidyîk tum woñi´ iga´ ini tsoobîy na teeñ tum woñjaychîîxi´, je´m woñi´ dyam i ipîkpa´.

ips mosten 105 4492 pags 97-128

105

1/22/04, 4:29 AM

Aù tsooùî yî´p akkua´go´oyi´yaj, juutypîgam im may je´m ma´yo´oyi itywî´îb wintyipî´k to´oday. ¿Juutypî´k akkuaktabidyîk woñtyam wiñîk?

R ¿ Sî´îb juutypî´k ja´ayîuajpa´ woñtyam?

R ¿Wiñîk juutypî´k na itytyab je´m woñi jesîk akkuaknetabam?

R ¿Tyi idyîk naspa wiñîk, siga ixtyabidyîk tum wooñi´ i tum woñyajchîîxi´ iga´ aùmatyajpa´ i tyi naspa sî´îb?

R

Watî tum kuwiñ juuty ity tum tuchtyi´ i tum mooya´ juuty apitykujîîkne´.

106 ips mosnatum 4492 pags 97-128

106

1/22/04, 4:29 AM

Kujîîtkeetî´ juuty wî nîmpa iga naspa´ixî´ je´m watwado´oyi.

1.- Pe´m xixyaj iku´tyaj kaana´. a) sî´îb b) mi´ño´oyi´

c) nasuùwîîmî´

2.- Yî´p yomtam i tyoyyajpa´ i manîktam. a) sî´îb b) nasuùwîîmî´

c) miño´oyi´

3.- Ich an juypanam tum kawaj. a) nasuùwîîmî´ b) sî´îb

c) mi´ño´oyi´

4.- Pe´m misi´ ik ka´ tum tsuk. a) nasuùwîîmî´ b) sî´îb

c) mi´ño´oyi´

Aùtsooùi yî´p akkua´go´oyi´ i´ñ jîîximî´. ¿Jutypî´k iù kusunîypa iga akkua´taiñ tum woñi´, ju´uts wiñîk u ju´uts sî´îb? ¿Tyi iga?

ips mosnawîsten 107 4492 pags 97-128

107

1/22/04, 4:29 AM

13 Je´m aùko´mî´yo´oyi´ Jesîk tum woñjaychîîxi´ yo´omîytyo´obam, nîkpa´ i jaatun ikkua´gay ju´bam woñi i ixñe´, siga´ nu´kyajpa´tumtyi jîîxi´ kun je´m woñi´ i jaatuù iga wî´ab iùko´mîyyaj, je´m woñi´ i jatuù i wa´gaypa je´m woñjajchîîxi´ iga´ jesîk nîkyajga´kpa´ ini nîkyajiñ wîsten amkooñwîykîîwiñyaj i tum akkua´goykî´îwiñ. Jesîk aùtu´umaneyajpam ityumpîyyaj jîîxipîkyajpam iga´ juchaa na wattab je´m wiñtyi wi´iki´. Je´m wiñtyi wi´iki´ na wattab iga i pîkyajpa jîîxi´ ju´stan jooyi i watyajpa woñjaychîîxi i jatuùjay, siga´ mosnatukuten u maknawîsten je´am woñi´ i tyîkkî´îm. Je´m jooyi´na wattab jesîk nu´kpam tukunamaknajamjom, juchixan ka´pspa´ je´m ju´tsan jooyi´. Jesîktyim tsaktaab tum tî´ùkuytumiñ i ñîîyi´tîgaùnaktsoowa´, je´m tumiñ nakka´mta´ab siga je´m woñi´ u je´m wonjaychîîxi´ dya ikka´pspa´ iù maatyiyaj i yojpa´ ju´tsa´ùam tsaknetaa. Sîga´ je´m tî´ùkuy tumiñ i choowa wîsten, i am i kotku´m i tya´ùka´ i yojpa wîsten ma´aki´ps tsoowa´. Jesîk nîkyajpa jooyi´ ini nîkyajpa´xaajayaj, ju´uts piyu ja´axi´, kaxtyannaañi´ i tyityiùkejyaj. Ku´amtaptyim tum tsaam pîîxiñ iga´i ma´yiñ wiñîk aùmatyi´ iga´ odoy aùmookwadne´iñ je´m jooyi´. Jesîk ka´psum je´m jutsa´ù jooyi´, na wattagakpam tuùgak wi´iki´, iga´ juchaa itypam je´m aùko´mî´yo´oyi´. Jesîk tsukumpam je´m 108 ips mosnatukuten 4492 pags 97-128

108

1/22/04, 4:29 AM

nunda pujaù, je´m wintyipî´k jaama´ pedaytyaab je´m woñtîkmî´ i aùkî´, mojpam juktî aknu´ukiyaj, mo´osnîmpam i wi´kyajpatyim; i kukejaama´ akka´tabam xix, je´m woñi´akka´maytyaab i poop te´kxe´ iga´ aùko´mî´ yyajpam,i kukejaama´ jesîk yajpam wi´ikiyaj, nîkpam i chaktaa je´m woñi´ i wîdyay tkmî´, kun je´m koowatî´kxiimî´.

Pedro Lázaro Pablo

ips mosnamaktasten 109 4492 pags 97-128

109

1/22/04, 4:29 AM

Jîykupujta´amî tyi´am iniktîîytya´ jutyim immaytya´, wa´akî iga mîk jîytya´iñ.

Aùtsooùî´ je´m akkua´go´oyi ityyajwî´îb naxwiñ. ¿Tyi´iga´ na wattab je´m wiñtyi wi´iki´?

R ¿Ju´tsaù jooyi na wattab R ¿Tyi´iga tsaktaab je´m tîgaùnaktsoowa´?

R 110 ips makna´ 4492 pags 97-128

110

1/22/04, 4:29 AM

Tu´maùeeymî´ je´m aùko´mîyo´oyi dyam je´mpîk na wattab, ju´uts tam may wiñtyi´. Tuùgakyaj je´mpî´knam i watyajpa´. Weñi nîmyajpa´ iga tsaam idyîk wî putpa´ jeempî´k; siga tanaknukpa´ tan jîîxi´ tsaam pîîmi tso´owî´ypa´i put. Sî´îbpîk tan tîwîtam nîmyajpa´ iga siga jeempî´knam jesîk tyimînam mojpa ini matspakyajtaab je´m joom aùko´mî´îyiyaj iga i ñunda kuyajayajpa´i tyumiñyaj. Tu´maùeeymî tumtyi wi´iki na wattab, jesîk aùkomîyo´yajpam.

ips maknatum 111 4492 pags 97-128

111

1/22/04, 4:29 AM

Watî tum jîypa´do´oyi kun tum tsaam pîîxiñ iñ tyîgaùjoompîk.

Juty i juchaa: Jîypadoykî´îwiñ i ñîîyi: Jîypa´ttapa´ab i ñiiyi: Akkuago´oyi´ 1.- ¿ Mich juutypîk iù kusunîypa´ iga na wataiñ je´m aùko´mîyo´oyi?

Akkuago´oyi´ 2.- ¿ Mich jesîk miù ko´mîy mi Chi´oy je´m tukuten wi´iki´?

Akkuago´oyi´ 3.- ¿Mich tyi mi ñîmpa´, na wattaiñ je´m aùko´mî´yo´oyi´ ju´uts tukuten wi´iki´ u tum wi´iki´?

112 ips makna wîsten 4492 pags 97-128

112

1/22/04, 4:30 AM

Taù kuyujkata´mpa´ je´m tî´îmi´ juuty nîkpa, meex je´m tî´mjo´otyi.

Sîga ta îch tan jaypa´ tum ma´yo´oyi´, i dya nanakka´ma´ypa´ni tum tî´îmi, je´m ma´yo´oyi´ dya tanaktîîypa tyi nîmto´oba.

Dya wîab tam may, siga dya ity ni tum tî´îmi´ iga taù jakpa, yajpa tan saawa´.

Ju´uts yî´îm jayñe tum ma´yo´oyi´ dyapîk ini ity ni tum tî´îmi´.

“Jesîk nîkyajpa jooyi´ ini nîkyajpa´xaaja´ juuts piyu kaxtya´nnaañi´ kaana´ pa´ak oojo´ añi´ i arus I chakyajpatyim je´m tîgaùnaktsoowa´.”

Sî´îb kakne´ebam tam may iga ini itypam je´m tî´îmiyaj.

“Jesîk nîkyajpa jooyi´, ini nîkyajpa´ xaaja´, ju´uts: piyu´, kaxtya´nnañi´, kaana´, pa´ak, oojo´, añi i arus. I chakyajpatyim je´m tîgaùnaktsoowa.”

Je´m tî´îmi´ ( . ) je´m wîsten tî´îmi´ ( : ) i je´m tî´mjo´otyi ( , ) pîktaab iga´ na kutsaakyajtaiñ je´m jîîxiyaj tan jaypa´ab ips maknatukuten 113 4492 pags 97-128

113

1/22/04, 4:30 AM

Yî´p ma´yo´yijom aùpajyaajî je´m tî´îmiyaj. Tî´mjo´otyi, tsabats, tî´îmi´ nîkpaab, aytsuus i tî´îmi´ kuyajo´ykuy, nî´tsuus.

Xiwan yo´omîytyo´obam, nîkpa i jaatun ikkua´gay i yoomo. Xiwan i aapa´ tsaam i tyoypá je´m woñi´ iga tsaam wî anmaj, wî i a´mmo´oyi´, yagats i way, poop na´aguî´y i tsaam yooxaab.

Sî´îb amakpuutî ju´uts iù kuyujkuytyîk i jayka´amî naxwiñ. Dya iñ jamaùno´tpa inikka´am je´m tî´mjo´otyi.

Nîkî´ tum ma´ykuy tîkkî´îm, akkua´go´oyi´ tyityam ma´ytyaab. Jayka´amî´ iñ tyootjaykuyjoom.

114 ips maknamaktasten 4492 pags 97-128

114

1/22/04, 4:30 AM

Aùmaatî i jayka´amî siga iñ ixñe´ tum anko´mî´yo´oyi´ i jutypîk na wattaa.

Akka´mayyaajî i tyîîmiyaj yîp aùmaatyiyaj, jutyim i tyogo´yayyaj.

Luusa nîkpa juyjuyo´oyi´ nîm iga i juypa´ tîmyaj ju´uts saamñi´ pataù kuxaamñi´ i wîîty yîktîmtsay Nîmpa´ iga i juypatyim chiima´ su´uù, poop sîk i tum tye´kxe. Tyuumax dya nîkpa iga dyaun tumiñî´y tuùgaknam jaama nîkpa jesîk i ma´yum i îkxi´. ips maknamosten 115 4492 pags 97-128

115

1/22/04, 4:30 AM

14 Tan tîktam Ta îchtyam ta ixpîktamtaab iga juutypî´g watneyaj tan tîk; tan tîktam, neksneyaj mu´kmî´ u suyatmî´, iùta´ana pîgaytyaab kuywîîki´ u nunda muumakuy jesîk wattaab tum xutyutîk, pîgaytyaab maktasten i komyaj, siga tum wîdyaytyîk, jesîk akka´maytyaab mosnatum i komyaj iga´ i kî´yiñ i nekxi´. Jesîk na wattab tum tîk, je´m i oomi´ i me´tspa´ jayaù pîxiñtyam iga´ i yooxpa´dyajiñ i wat i tyîk. I ku´ampa´ ju´uts mosnatum pîxiñtyam suyat tîùyajpa´ab, ju´uts makna pîxiñtyam, suyat mî´tsyajpa´abkawajyukmî´, iganam tuùgakyaj iù jo´kyajpa´ suyat iga nu´guiñ, jesîk mojpam i jîîtyaj.

Tuùgakyaj ikte´eñayyajpam tîk i kakaxtyi´; jesîk ka´psum teeñi´ mojpam i ñekstaa. Yî´împî´ktyim na wattab je´m mu´ktîk, je´ dyam i ku´amayyajpa´ i tyîùpa´ab je´ je´etyim i mî´tspa´ab je´etyim i tyîùpa´ je´m mu´k. Jesîk nekstaab mu´ktîk, tsaam wî ta´n a´m jesîk wiipki´myajtaab je´m mu´ktseeñiyaj. Iganam pîxiñtyam mu´ktîùyajpa´ u suyattîùyajpa´ tyi´am sî´b i tyîk na watta´b, mî´tsoyyajpa´, tîgakteeñajpa; yomtam wi´kuy watyajpa, piyu´ akka´ayajpa´, oypa´ i ju´tyajpa´, tuùgagyaj yomtam añtyojyajpa´ tuùgagyaj chima´tse´eyajpa´, tyityiùkej i watyajpa´ tsaam

116 ips maknamosnatum 4492 pags 97-128

116

1/22/04, 4:30 AM

yooxpa´doyñîîmpa´ je´m jaama´. Je´m yooxpadoykî´îwiñyaj ininu´kyajpa´ i xaajayaj ju´uts: Xapun, pa´ak, kapel po´otyi´, añi´, ka ana´, chiñaù se´tsedo´ykuy, tyityiùkej ininîkyajpa. Siga mîjpî´k tîk wattaab, je´m pujaù ja´ypa tukunajaamjoom.

Maurilia García Reyes

ips makna mosna wîsten 117 4492 pags 97-128

117

1/22/04, 4:30 AM

Watta´amî xutyu antu´umaji´ aùmatta´amî´ iga´ ju´uts tan tîktam, juuty pîgam nîmpa je´m mo´yo´oyi “Tan tîktam”.

Jayka´mta´amî naxwiñ tyi´am iniùmatta´, xutyu watta´amî´.

118 ips maknamosnatukuten 4492 pags 97-128

118

1/22/04, 4:30 AM

Tsîîk Waañi´ Xutyu tîk Ich ana ity tum xutyu tîk, ki yîkx i yîkx, i jesîk putpa´ i jooko putpa, yîkx i yîkx y jesîk a tîguîytyo´oba îch an yî´ga´ypa´ yî´împî´k yî´împî´k.

Aù kujicha´ypa am puy yî´împî´k yî´împî´k, yî´mpî´k.

Kutî´îyî´îyi´ aùmaatyi´.

Ich a xutyu´ îch a jî´pxtyim, an tîk ananîkpa´ an tu´uñiyukmî. ( )

lps maknamosnamaktasten 119 4492 pags 97-128

119

1/22/04, 4:30 AM

Jîîxki´imî mich tum waañi u tum kutî´îyî´îyi aùmaatyi, i jîykimpa´ab tan tîk.

Kujîîsî´ ju´uts je´m waañi “Xutyu tîk”, wada´ayi´ i kuwiñ naxwiñ.

120 ips wîsnamakna 4492 pags 97-128

120

1/22/04, 4:30 AM

Yî´m tan kuyujka´aba´ juutypî´g ta nîmpa jesîk xutyu´ u mîj tyiikej. Siga ta nîmto´oba´ iga mîj, tanakka´mpa´ wîdyay, siga ta nîmto´oba xutyu´, yî´ptyim aùmaatyi´ akka´mpa, mo´bam ta nîm tyii.

Ju´uts ta nîmpa´: Tîk. Siga ta nîmto´oba´ mîjpî´k tîk tanakka´mpa´wîdyaytyîk; siga tanakka´mpa´ tum xutyupî´k tîk, jesîk ta nîmpa´ xutyutîk.

Yî´îm akka´mpa´waatyi´ aùmaatyiyaj

- Suyat - kom - mu´k - pîîxiñ - tuù - yoomo´

mîj

xutyu´

- wîdyaysuyat - wîdyaykom - wîdyaymu´k - wîdyaypîîxiñ - wîdyaytyuñ - wîdyayyoomo´

- xutyusuyat - xutyukom - xutyumu´k - xutyupîîxiñ - xutyutuù - xutyuyoomo´

ips wîsnamaknatum 121 4492 pags 97-128

121

1/22/04, 4:30 AM

Yî´în kejpa´ mosten yagats aùmaatyi´, tsabats kujîîtkeetî´ juuty ta nî´îyîva´ypa iga mîj, i tsuus kujîîtkeetî juuty ta nîîyîya´ypa´ iga xutyu´.

- Ich ana ity tum wîdyaytyîk.

- Mich iñ jîîk tukuten xutyusuyat.

- Matyix dya i kîy tum wîdyaykom.

- Mikît poy i wîdyaykawaj.

- ñaaxuj i kuki´m tum xutyusuyatkoobak.

Yî´p aùmaatyiyaj akka´mayyajî iga´ mîj i iga xutyu´

xutyu´

mîj

kooya´ meeme´ ko´où koñkoy tî´îpî xix tsootso´

122 ips wîsnamaknawîsten 4492 pags 97-128

122

1/22/04, 4:30 AM

Aùtsooùî´ yî´pyaj akkua´go´oyiyaj. ¿Tyiimî´ neksyajtaab tan tîk? ¿Je´m xutyutîkyaj, ju´tsan komyaj akka´maytyaab? ¿Tyi´iga je´m mîjtampî´k tîk akka´mayyajtaab mosnatum komyaj? ¿Tyityam i watyajpa je´m pîxiñtyam me´tsyajtapa´ab iga yooxpa´doyyajiñ tîgakuymî?

Watî´maktasten yagats aùmaatyi jutyim iù kotku´mpa´ je´m mîj i je´m xutyu´.

1.2.3.4.-

ips wîsnamaknatukuten 123 4492 pags 97-128

123

1/22/04, 4:30 AM

15 Juutypî´k ta ñipta´mpa´ Tum tum aamtyîy tanakka´yyajpa tan ujtsun; jesîk iga´to´omane´ebam ñipkuy, wiñtyi´ tan no´aypa´ taù kaama´i puuchi; weñi´siga´ xixtyyaj i î´byajpa, i a´m dya´jexpîga´m mojpa´ñiipiyaj.

Siga jipsne´um kaama´ i chijo´yum tuj, jesîk kaampîxiñtyam mojpam i îksyaj i ujtsunyaj, je´m ujtsun îksaytyaab i kukmî´, iùnaaka´ tsagaytyaab uxtyam îkxi´. Okmî´ pîîntabam tsu´ukî´îm, ikukeejaama nîkpam i ñiptaa. Jesîk nîkyajpam ñiipiyaj dya i ininîkyajpa´ tsîxtyam, iga nîmyajpa je´m tsukyaj tsaam i je´nyajpa jesîk yaguiñ ñipneyajtaa; meex je´m ujtsun i îksyajpa tsaamityampîk, je´m i jîîpak dya i iño´aypa´, tsagaytyaab kuyyukmî´, u tîgaùta´anayukmî.

Jesîk ñiipnîîmpatyim dyatyim wî iga taù ku´tpa´ ka´npu, iga jesîgun tsaam pu´kpa tam mok, dyatyim wî tan tsaam ku´t kaana´, jesîk tsa´amun po´tspa´ tam mok. Dyatyim wî iga tana mîîchpa´ jesîk ta ñippamtansî´ jesîk tsamneyajpam tam mok, tsaam ta ku´dayyajpa´jonyaj chiikuyaj, ku´ùkiyaj, i jesîk yaguiñ mañmogane´eba tsaam i ku´tpatyim aaskaaùyaj meex chiikuyaj. Je´eyukmî´ wî tan suts tan ñîîpiyaj, jesîk wî putyajpa, dya tyii ta mo´oguî´ya´ypa. Wiñîk pîxiñtyam yî´împî´gam

124 ips wîsnamaknamaktasten 4492 pags 97-128

124

1/22/04, 4:30 AM

i watyajpaidyîk, je´eyukmî´nîmyajpa iga´ tsaam ikwîputyajpaidyîk i mokyaj i tyitya´mam i ñipyajpaidyîk.

Maurilia García Reyes

ips wîsnamaknamosten 125 4492 pags 97-128

125

1/22/04, 4:31 AM

Aùmatta´amî kun iñ chîîxñatîîwî tyi´am nîmpa´ je´m ma´yo´oyijoom “Juutypî´k ta ñipta´mpa”.

Okmî´ aùmatta´amî´ iñtyumpîyaùjoomtam.

A´makpuutî je´m ma´yo´oyi, siga iñ tyîgaùjoom jeempî´knam ñiipnîîmpa´ u dyam i nîmîtyim juutypî´k na wattaab je´m ñiipi, Jayka´amî naxwiñ.

126 ips wîsnamaknamosnatum 4492 pags 97-128

126

1/22/04, 4:31 AM

Kaam aùmaatyiyaj.

Maayî´yî´pyaj aùmaatyiyaj. jon piyu´ na´aù paatu´

Maxi´ Luusaj Xana´ Xiwan

su´uù chiima´ jepso´ykuy agaù

Aùmatta´amî´kun iñ chîîxñatîîwî´ itywî´pî´k noko´, nîmta´amî´ tyiiga aùtuumjoom ityyaj yî´p aùmaatyityaj, tyi ini ityyaj iga´ tumtyijoom ityyaj Ama´kputgaakî yîp´.

Animat pu´yîyyajwî´b

kawaj

paaju´

xix

tîmyaj

tsootso´

saamñi´

yaatyi´

mooyayaj

nas wakta´

apity mooya´

kîîùiyaj

pu´uch

poopo´

tse´ntse´n mooya´ tsabats yagats

pu´ktu´uku´

yo´otyi´

te´kxe´

nokkoy

wiku´yay

tsîîpî´

mom

paampi´

Tum kaam anmatyiyaj, nawattaab, jesîk je´m aùmatyiyaj tumtyijoom nîkyajpa´, siga´jeestyim i a´mo´oyiyaj. ips wîsnamaknamosnawîsten 127 4492 pags 97-128

127

1/22/04, 4:31 AM

Jayka´ma´ayî´ jîîtyiyukmîyaj je´m nîîyi´ iùtumtyipîkyaj kaam aùmaatyiyaj. mañmok, sîk, tsîîpî´, chiipiñ. aaskaaù, tsuk, chiiku´, ku´ùki´. tuchtyi´, xapaña´, wîîtykaatsa´, katskats. aakuy, tsî´k, îîkî, paaki´.

Maayî´kun tum iñ chîîxñatîîwî´yî´p kuja´tdaùmaaty´, i na a´makpuutamtaajî´ i tsaam i wî jikxmaypa´.

Ich anak tsok tsak tum tsabats juktî´ tsu´ukî´îm tsa´akukî´îm; tsaam tsootyi je´m tsabatsjuktî´ nunda ken tsuus tsokpam. Nunda ken tsuus tsokpam. je´m tsabats juktî´, tsaam tsootyipî´k tsa´akukî´împî´k, îchpîk anak tsok tsak wî´îb tsu´ukî´îm.

128 ips wîsnamaknamosnatukuten 4492 pags 97-128

128

1/22/04, 4:31 AM

“Je´m mok” Mich iga´ anakkui´pa´ mam mawîs ñippa´, dya mam mîîchka´aba ; iga jesîk dyam tyi am pa´tne´eba´, micham mam pîska´aba´.

Michtyim inikkui´pa an tîwîtam, je´eyukmî maù wî´îdyata´mpa´; tum tum jaama´maù kuwîwatta´mpa´ iga jesîk mi chamum mam pîgaytya´mpa i´ñ îkxityam.

Mok mich tsaam mi tyeguetdî´îyi´, mich je´m jaama´mi tyogo´ypa´, ki ni juutyñam mi chîgo´ypa´.

Wî´ab iga ta yu´ukata´mpa´, jesîk juuty kej maù Ku´amta´mpa´.

Jesîk mam pa´tneta´mpa, an tumpîytyam a nîmta´mpa´; miñî´ ana itytya´amî´ yî´îm, tsaam man ya´ach ixtya´mpa´ maù wî wîdyata´mpam sî´îb.

Maurilia García Reyes ips wîsnamaknamosnamaktasten 129 4492 pags 129-160

129

1/22/04, 4:34 AM

Okmî´ iga´ im may je´m jîîxi´ aùmaatyi´, sî´îb mich jaayka´amî, tyityam kumeskuy je´m mok.

Jayputyaajî´ iñ jaykuytootojoom yî´pyaj aku´ago´oyiyaj i aùtsoùyaajî´. ¿Je´m jîîxi aùmatyijoom, tyiiga nîmpa iga´ je´m mok tsaam teguetdî´îyi? ¿Tyi´iga nîmpa´ iga “jesîk dyam tyi am pa´tne´eba´ micham mam pîska´aba´”?

130 ips tukunamakna´ 4492 pags 129-160

130

1/22/04, 4:34 AM

Yî´p kaam aùmaatyijoom kunuskujîîtî je´m aùmaatyi´ dyapîk jeem nîkpa´. puy koobay kî´ kiiñi´ koñkoy ixkuy

kanakuy po´tkuy unkuy yo´otyi´ tse´eskuy paaki´

tî´îpî´ eexe´ kooya´ tsas nî´tyuuki´ xooki´

Aùtsooùî´ yî´pyaj akkua´go´oyiyaj. ¿Tyi iga´ nîmyajpa´ iga jesîk ñiipnîmpa, dya na nîkyajtaab tsîxtyam?

¿Juutypî´k îkstaab je´m ujtsuù i je´ je´m i îkspa´ab?

¿Tyi´iga dya wî tan ku´day ka´npu, kaana, jesîk ta ñippa´?

ips tukunamaknatum 131 4492 pags 129-160

131

1/22/04, 4:34 AM

16 Kî´ aùseetyi´ Ta îchtyam dya tana jagaùtsaaktaab, jesîk weñi ini itypa tum yooxakuy, nîkpa tan yooxpa´t; ju´uts jesîk tîganîîmpa´ ta me´tstamtaab, ta nîkta´mpatyim iga wî´ab tuùgak jaama ta tî´kspa´ iga ta tîgaptyim. Jesîk juuty kuka´anenîîmpa´ ta yooxpa´do´ypatyim jesîk ta îchgak tan naska´aba´ jeempî´k taù kooñwîtyñe´ebam kî´. Meex jesîk tum yoomo´ ik nayñe´eba i manîk, tuùgak yomtam nîkyajpa´ i chagayyaj añi´, nî, i che´ayyajpatyim i moùkoyyaj. Jesîk weñi yo´omî´yo´ypa´, tsaam tu´maytyaptyim tyityiùkej juuts; kaana´ pa´ak, xapun, mo´oxi´, añi´, nî´kkuy chiñaù se´tsedo´ykuy, kapel po´otyi´. Yî´ptamtyim tyityiùkej aktu´mtaab, jesîk tîgakuymî, jesîk kuka´anenîîmpa, jesîk kaamyoxakuymîtyim. Nîmyajpa´ iga yî´p kî´ aùseetyi, wiñîgam mojne na wattaji´, tan tsaamityam yî´împîktyim nayooxpa´tyajtabidyîk; je´eyajam taù kejtsagayyaj, iga yî´împîgam tana yooxpa´tamta´iñ, jesîk je´m tan yoxakuy dya ta´ùka taù wat iga kumun. Wî iga ta yooxpa´do´ypa´, jesîk dya ta sya´achaab, tsaam ta yooxpa´taptyim; wîîtyim iga odoy togo´yiñ yî´p wîbî´k yooxpa´do´oyi. Ta îchtyam ta tsîxtyam

132 ips tukunamaknawîsten 4492 pags 129-160

132

1/22/04, 4:34 AM

tana yooxpa´tamta´iñ, jesîk tum tan tsîxñatîîwî´ dya´ik tîîypa´ juutypî´k watpa´ i kuyujkuy yooxaaji´, siga ta îch tanaktîyñe´um, tan nî´îyi´ya´ypa juutypîk i watpa´; jesîk tuùgak jaama´ ta îcchgam ta yooxpa´taab.

Maurilia García Reyes.

ips tukunamaknatukuten 133 4492 pags 129-160

133

1/22/04, 4:34 AM

Jîykupujta´amî´ tyi´am nîmto´oba je´m aùmaatyi´ kî´ aùseetyi´. Wa´akî´ iga mîk jîytya´iñ.

Jayka´amî, ju´utstam je´m kî´anseetyiyaj wattapa´ab, juuty im may wiñtyi i tyi´iga wî taù wat jeempî´k.

134 ips tukunamaknamaktasten 4492 pags 129-160

134

1/22/04, 4:34 AM

Maayî´ yî´p ma´ yo´oyi´.

A´n aapá chukchuk i kusunî´ypa´ i yooxpa´do´y; meex je´tsaam yooxpa´ta´ab jesîk dya i kupa´tne´eba.

An tsîîtsî´i che´aypa´ a´n aapchoomo´ i tye´kxe´; a´n aapchoomo´ nîmpa´ iga´ i aasa´ agui wiñigam.

A´n aapchoomo´ jesîk nîkpa yooxpa´do´oyi´, ini nîkpa je´m an su´uù. An yoomtîîwî´i chîypakpa´ je´m i joom Xaanuj.

Sî´îb a´makpuutî yî´pyaj ma´yo´oyiyaj.

-¿Mich mi xeetyi´am? –Jîî a seetyim.

-¿Mich oyum mi yooxpa´do´oyi? – mo´ oyum a yooxpa´do´oyi´.

-¿Je´ nîkum tîgakuymî? – junîm je´ nîkum.

Waatyi´ aùmaatyiyaj,

tumtyi aùmaatyi ta nî´maytyo´oba´.

Ips ips tukunamaknamosten 135 4492 pags 129-160

135

1/22/04, 4:34 AM

Jutyim im may wiñtyi, ityaj je´m aùmaatyiyaj kujîîtîtketneyajwî´îb, jayputyaajî naxwiñ.

Watyaajî yagats aùmaatyiyaj, juuty iñik ka´myajpa´ je´m aùmaatyiyaj tumtyipî´kjîîxi´.

aùjejpa, junîm, aasa´, agui´, pooùi´ ku´utyi´. Ju´uts yî´îm nîmpa´.

Yî´p ay tsaam puwa´.

136 ips tukunamaknamosnatum 4492 pags 129-160

136

1/22/04, 4:34 AM

Ta îch siga ta yooxpa´do´ypa, dya tanan jo´kpa iga ta yojtaiñ.

Tum yooxpa´do´oyi´ dya tumiñ yojtaab, je´ yooxpa´do´oyiimîtyim ta yojaytyaab.

Sî’î maayî y î´p wiñîk aùmaatyi´

Je´m kawaj i je´m piyu aapa´ Tuùkîy tum tsaami kawaj na pa´atyajtaa kun tum piyu aapa´ Je´m piyu aapa´ ikkua´k je´m kawaj, -¿Tyi´iga´ yî´îm mi chennetaa? je´m kawaj iù tsoù, -Ich a tsennetaa yî´îm, juuty dyam ity so´k ni pîmnam, ni tyi iga îch a tsaami´am, nîmpa´ a´n oomi´ iga dyam tyi a kuwatkuy. Iganam a mañiñam, jesîk îch an tsîmpagayyajpa´idyîk i mokyaj i kîîpiyaj, i je´ a k ùka´bidyîk. Jesîk akkuiktaabidyîk, ak nîktabidyîk. Sî´îb dyam wî´ab an yooxpa´tyaj, akyu´ukayajpam. Je´m piyu aapa´ nîm – Jexam, sî´îb iga´ an yojpanam ka´npu´ a toytyaab, nu´kpa´ sî´b jaama´ iga dyam an yojpa´ ni tyum ka´npu´, su´uùjoom nîkpa a chi´o´oyi´.

Maurilia Garcia Reyes

ips tukunamaknamosnawîsten 137 4492 pags 129-160

137

1/22/04, 4:34 AM

Jayka´amî´ siga´ je´m animatdaùmaatyijoom, na wattaab je´m kî aùseetyi´.

Siga na wattaab nîîmî juutypî´k. Jayka´amî´ naxwiñ.

Sî´îb mich waatî´ tum animatdaùmaatyi´.

138 ips tukunamaknamosnatukuten 4492 pags 129-160

138

1/22/04, 4:34 AM

Jîîtkunu´kyaajî´ je´m aùmaatyiyaj kun i tyîîwîyaj jeempî´ktyim nîmpa´ab. aasa´ kî´îxi´ tsaam junîm puwa´ a´axi´ ja´axi´

jî´ mo´ te´kxe´ tsaayi aùjejpa´ jku´utyi´ agui´ chukchuk pooùi´

Jayka´amî sîga mich iù watpa´ je´m kî´ aùseetyi´ kun iñ chîîxñatîîwî´, juchix mich iniùja´amo´oyi iù watpa´.

ips tukunamaknamosnamaktasten 139 4492 pags 129-160

139

1/22/04, 4:34 AM

17 Tan animat aktsî´îma´o´ykuy Tan naxyukmî´ jeím kawajyaj y je´m witakayaj tam pîkta´mpa´ iga tan aktsî´îmayajpa, tyityamamsîb tanak wî putpa´ tan kaamjoom, ju´uts mok, sîk, capel i tyi tyiùkej. Yî´pyaj animatyaj taù ki´ùkata´mpatyim jesîk ta nîkta´mpa´ tan kaamjoomtam, siga tsaam ju´umî´ taù kaama, puymî´ tsaam ta so´psta´mpa´. Weñi pîxiñtyam ini ityyaj je´m i manxujxixyaj, ikjîîkyajpa´ab komyaj u kuy i mîjtaay kîîpwattapa´ab i Tsaam wî meskuyyaj yî´pyaj animatyaj ! Jesîk iga´ mokchiknîîmpam u sîk naksnîîmpam, tsaam wî ta´n a´myaj je´m kawajyaj iga natu´tsakupaakneyajtaa i xeetyiyaj kun i chîîmi´yaj xotyuùj´omyaj kun i oomiyaj ikepneyajpa´ ini seetyaj. Je´m witakayaj pîkyajtaab iga kîîp aktsî´îmataab i jesîk dya ju´chtyam mok tana seetpa´ Sî´îbam joomi´ a oytya´ kun an ja´yuk kaamjoom amme´tsta´ usaù mok i usaù kîîpi´, je´ i kiùkane´ininîk i witaka´ i îch aù ki´nkane´ananîk an kawaj, moj an jîîsta´ iga yî´pyaj animatyaj ta jikxtopyajpa, me´ega´ dya je´eyajtyim dya idyîk ju´chtyam tana seetpa´ tam mok i taù kîîpi´, me´e ju´uts wiùîk jesîk dya i idyîk ini ity kawaj, tan tu´uñmî´ idyîk tan tu uñtsîmpakpa´ tam mok, taù kîîpi´, tan sîk, tsaam idyîk ta so´psta´mpa´ i dya 140 ips maktastenmakna´ 4492 pags 129-160

140

1/22/04, 4:34 AM

ju´chtyam tyi tana miñtya´mpa. Tana ityyajpa´ je´m animatyaj, tsaam ta yooxpa´tyajpa. Je´eyukmî îchtyam tsaam antoytya´mpa aù kawajtam, iga je´eyajam ta tsîmpagayyajpa´ tan tsîîmiyaj, i jesîk ta nîkpa´ ju´umjoom tan ki´ùkata´mpa´ tsaam wî iktsîgoyyaj i tyu´ts i iîskî´ jesîk taù ki´nkayajpa´.

Ichtyam anak kuikta´mpa´anak nî´kta´mpa´ iga wîa´ne´iñ iùjaamyaj.

Maurilia García Reyes

ips maktastenmaknatum 141 4492 pags 129-160

141

1/22/04, 4:35 AM

Watta´amî tum xutyu´ aùtu´maji´ i aùmatta´amî´, juutypî´gam nîmyajpa´ yî´pyaj akkua´go´oyiyaj. ¿Tyi i animatyayaj tam pîkta´mpa´ iga´ tanak tsî´îma´oykayajpa? ¿Tyityam kumeskuyyaj je´m animatyaj? ¿Wiñîk juutypî´k tan toppa´ tyitya´mam tanak wî putpa taù kaamjoom?

Sî´îb mich aùmaatî tyityam i aktsî´îma´o´ykuy animat ini itytya´ i ju´btam animatyaj ta yooxpa´tampatyim Jayka´amî iñ tyootjaykuyjoom.

142 ips maktastenmaknawîsten 4492 pags 129-160

142

1/22/04, 4:35 AM

Maayî´ yî´p waañi´ i kutî´îyî´îyî.

Aù witaka´ Aù witaka´ wejpaixî´, tyi´iga´ wejpa´ i juuty toypa´.

Nîmpa´ iga´ wejpa´ iga dya tyii i jaamtsî´ypa i kuyujka´ Aù witaka´tsaam maymay tyi´iga maymay tyi´iga xikpa´, Nîmpa´ iga´ xikpa iga´ i jaamtsî´yum tyi´am i kuyujka´ Maurilia García Reyes

ips maktastenmaknatukuten 143 4492 pags 129-160

143

1/22/04, 4:35 AM

Sî´îb mich jayka´amî´ tum waañi´ juuty iñ jîyki´mpa´ animat kumeskuyyaj, waanî´ juutypî´gam iù kusunî´ypa´.

Maayî´ i jayka´amî´ juutypî´k taù wî´îdyata´mpa je´m tan aktsî´îma´o´ykuy animatyaj.

144 ips maktastenmaknamaktasten 4492 pags 129-160

144

1/22/04, 4:35 AM

Aùtî´aka´i´.

Maayî´ yî´p yagats aùmaatyiyaj.

Akkujeetsî iù kawaj. i Akkujetsî iù kawaj !

Wî´îdyaajî´ iù wîtaka´. i Wî´îdyaajî iù witaka´ ! ¿Tyi i´ñ ixayyaj je´m ma´yo´oyi juuty dya ininîkpa je´m jîîtyi tî´mneyajwî´îb i je´m juuty ininîkpa´?

Ku´iixî´ tyi kumeskuy je´m jîîtyi tîmneyajwî´îb, ju´uts yî´îm jayñeyaj. ¡ Tsaam wî meskuyyaj yî´pyaj animatyaj ! ¡ Tsaam jî´pxtyim je´p witaka´ ! ¡ Impîîmi´! ¡ A´amî´ juutypî´k iktsîgoyyajpa i îskîyaj pe´myaj kawajyaj !

Sî´îb kun iñ akkujoykî´îwiñtyam, aùmatta´amî, iga´ tyi´iga kakne´eba tam mayyaj je´m aùmatyiyaj. ¡ Iù kawaj, dya ! ¡ yooxaab !

¡Iù kawaj ! ¡ dya yooxaab !

Je´m jîîtyiyaj tî´mneyajwî´îb, tanakka´mpa´ jesîk tan tî´aka´aba, ta jo´yñe´eba, ta aùya´kne´eba´, ta, maymay, jesîk ta so´psne´eba. Meex i chi´iba´ iù jîîyi´ je´m aùmaatyi ta pî´îmîypa´ab. ips maktasten maknamosten 145 4492 pags 129-160

145

1/22/04, 4:35 AM

Ku´amyaajî´yî´p kuyujkuyto´odayjoom aùmaatyiyaj ini ityyajwî´îb je´m jîîtyi tî´mneyajwî´îb.

Jaypuutî´ jîtyiyukmî, aùmatta´amî´ kun i chîîxñatîîxwî´, tyi´iga tam pîkpa´ je´m jîîtyiyaj tî´mneyajwî´îb.

1.2.3.4.-

Watî tuùgak aùmaatyiyaj jeexpî´kyajtyim i aùkeja´ayî´ iù akkuyujokî´îwiñ.

1.2.3.4.-

Watyaajî iñ tyootjaykuyjoom, tum aùmaatyi, ta nî´îyîpa´ab, jo´oya´, tum maymay, aùya´akî´, tum aùtî´aka´i´.

Akka´mayyaajî je´m jîîtyi tî´mneyajwî´îb.

146 ips maktasten maknamosnatum 4492 pags 129-160

146

1/22/04, 4:35 AM

Yî´îm ityyaj waatyi yagats aùmaatyi, mayyajî wintyi´ i akka´mayyajî je´m jîîtyi tî´mneyajwî´îb, ju´btamam i wî akkutîùyajpa´.

-Tsaam an toypa´ an tîîwî´.

-Malillaj Nîkpa kî´îbaaji´.

-Mi jîîxi´tyogoyñe´.

-Tsaakî, odoy tsîîki´.

-Dya tyi seetpa´ a´n aapa´.

-Ay yî´p tsu´ukiñ.

-Pe´m kawaj poypa´mu´gaùjoom.

-Ich akuyujpa´ku´n an ja´yuk.

Aùmattan ku´n iñ chîîxñatîwî iga´ ju´tsaù i amtyîyyaj je´m animatyaj aktsî´îmayajtabam.

Jayka´mta´amî jîîtyiyukmî´.

ips maktastenmaknamosnawîsten 147 4492 pags 129-160

147

1/22/04, 4:35 AM

18 Pak tooya´ Je´m pak tooya´ ka´akuy ta matsa´ypa´ tam pak jutyim juùjuùto´pneyjaj. Yî´p ka´akuy ta matspa´iga dya tana wî´îdyataa, oypa ta kupijñeeba tan seet u jaamkukmî´ ta wityñe´eba tam miñ, dya tan teguet, dya tana kupagagataab wiñtyi´, jexpîgam ta chiùpa´. Jesmîtyim dyanam tan jaampa´, mojpam tooyi tam pakyaj, xiùyajpam tam puyyaj taù koosoyaj, oypa´ dyam tak wî´ab taù wity.

Yî´p ka´akuy maj i matsyajpa´yomtam, iga je´eyaj oypa juktîkî´îm ityyajpa, jemtsaùtyim i chîkyajpa´ nî´; ju´uts siga añtyojyajpa´ixî´îyaj jemtsaùtyim chimatse´eyajpa, siga´ akko´tso´ypaixî´îyaj i imanîktam yu´ayajpa´, i chîkpam nî´ dyanam kupagagane´eba´ i kî´, je´eyukmî i matsyajpa´ je´m tooya ka´akuy, meex jesîk tum yoomo´ juktîaknukpa naxyukmî i tsaam ija´asayñe´eba i puy, jobityim i mujpa´, jesmîtyi dyanam ijampa´, mojpa´ i jaam jesîk tsaami´am. Jesîk yî´p ka´akuy dyanam tsaam pîîmi´ ta matsne´, wîab tan tso´yîy; ityyaj je´m peerujay, kukomtap tum wo´oki´ oojokî´îm; yî´p wî iga aùja´amaytyim tana itytya´miñ, siga ta matspa je´m tooya´, tana wîîttab tsu´ukî´îm jutyim toypa´ jesîk i kukejaama´ dya tana chiùpa iga yîp tsoy pijpa, wîab tana chiù tukuna jaamjoom, kuko´ma´ykuy jutyim toypa,

148 ips maktastenmaknamosnatukuten 4492 pags 129-160

148

1/22/04, 4:35 AM

juchixam sujkî´ypa´. Jesîk mojpa´yîp ka´akuy wî´abnam tan tso´yî´y; iga ju´uts je´m weweyaj i je´m chomotam i matsneyajpa´ab, ta´nka´ap i pîsyaj.

Victorina Rodríguez Reyes.

ips maktastenmaknamosnamaktasten 149 4492 pags 129-160

149

1/22/04, 4:35 AM

Yam maayî´ je´m ma´yo´oyi´ “Pak tooya´” i aùtsooùî yî´pyaj akkua´go´oyi´yaj iù tootjaykuyjoom.

1.- ¿Tan juuty ta matsa´ypa je´m paktooya´?

2.- ¿Tyi´iga ta matspa yî´p ka´akuy?

3.- ¿Juchix mojpa tan jaam yî´p ka´akuy?

4.- ¿ Ityam maj i matspa´ yî´p ka´akuy? ¿Tyi´iga?

5.- ¿Wî´ab tan tso´yîy yî´p ka´akuy?

Sî´îb aùmaati i jayka´amî siga iñ tyu´mî´anjoom ity je´m i jaampa´ab yî´p ka´akuy i jutsaab jesîk i jaampa´.

150 ips mosnamakna 4492 pags 129-160

150

1/22/04, 4:35 AM

Akkua´go´oyi´.

Jesîk tak kua´go´ypa´ kakpa tan jîîyi´, ken ta jîîyi wanpa´, oypa ken yagatsaab je´m tan jîîyi, oypatyim tan jaypatyim je´m jo´otyiyaj tîmneyajwî´îb.

Maayî´ yî´p xutyu ma´yo´oyi´.

Tuùkîy a´n aapchoomo´ aù wej, yîksaa: i ay weyaù !, îch a nîkpoyjiimî´ nîk a´na´m, an nî´may ¿Tyii je´ chomoj?, ¿Tyii iññaska´? aù kooso´ amatsay tooya´, aù tsoù a´n aapchoomo´. Okmî´ anakkua´kgak ¿Tsaam toypa´ iù kooso´?, ¿Tyi´iga´ mi matsay tooya iù kosoyukmî?, nîm an choomo´, iga dya tana wî´îdyatamtaa. ips mosnamaknatum 151 4492 pags 129-160

151

1/22/04, 4:35 AM

Watî tum jîypa´do´oyi ku´n je´m akkua´go´oyiyaj watne´ebam i ñîkyaj, jîypa´atî´ tum tsamipî´k tooya matsnewî´ppîk.

Waatî iñ tyootjaykuyjoom.

Sî´îb watî tuùgak jîypa´do´oyi´ juuty iù watpa´ ininîk je´m akkua´go´oyiyaj; sî´îb jîypa´atî tum yoomo´ siga i jaampam je´m pak tooya. Watî´iñ tyootjaykuyjoom.

Ity je´m yîypa´do´oyi, watyajtapa´ab kun je´m akkua´go´oyi´ watne´ebam iñîk, tuùgak je´ je´m akkua´goykîîwiñ, i watpa ini nîk jutypîgam aùmatmatneyajpa´ iñîkyaj.

152 ips mosnamaknawîsten 4492 pags 129-160

152

1/22/04, 4:35 AM

Maayî´ yî´p ma´yo´oyi´.

Taù wî´îdyata´miñ tam mîjtaay.

Oypa´ kaampîxiñtyam, jesîk tsaam pîîmi´ yooxaneyajpa´ jaamkukmî, dyam i ya´achîypam jaampiiji´, siga nokojoom itypa´ tum nî´tuù, nîkpa chii´ùi´ jobityim; dya i tyeguet siga´ pijñe´eba i iñî´îpiñ i i pakyaj. I kukeejaama´ tsaam kuto´yayñe´eba i kukej; yî´împî´gam i matspa´ ini nîk je´m pak tooya ka´akuy.

Tam pakyaj siga dya taù wî´îdyata´mpa´ uxtyam nîsaab iñîk, ju´uts je´m tî´ùkuyyaj mîjtampî´k yooxayajpa´ab, mîsayajpatyim siga dya i iwî´dyayajpa.

Tana tso´yî´ytyamta´iñ jesîk mojpa tan jaam je´m ka´akuy, wî´ab okmî dyam tyii i kupîkpa. Jesîk tsaam ta ya´achabam, dyam wî´ab taù wity siga tam puyyukmî ta matsa´ypa, siga tan ja´ùkuyukmî jesîk dyam wîab tan tsîktsîgo´y.

ips mosnamaknatukuten 153 4492 pags 129-160

153

1/22/04, 4:36 AM

Ku´a´amî, tyityamnam tan naska´aba jesîk ta piija chiùpa´, tyityam iñaska´aba tam mîjta´ayaùjoom.

Jayka´amî naxwiñ tyi´am im pa´t.

A´makputta´amî´ iñ yooxajityam kun tum iù chîîxñatîîwî´.

154 ips mosnamaknamaktasten 4492 pags 129-160

154

1/22/04, 4:36 AM

Naxwiñ ityyaj waatyi yagats aùmaatyiyaj, akka´ ma´ayîyaj i jo´otyiyaj, je´m akkua´go´oyiyajpî´k.

-Tum meeme´ kekpa´ moyyukmî´.

-Juchix mi ñu´k.

-Tsaam man toypa´.

-Tyi´iga mi wejpa´.

-juuty mi ñîkpa´.

-Woga´ayî´ je´p chimpa´.

-Jutsaù i´ñ aamtyîy.

-Jutsaù mi iñjuy iù kawaj.

Jayka´amî naxwiñ, juutypî´k wî´ab tanaù jak je´m pak tooya ka´akuy iga odoy jobity ta machiñ.

ips mosnamaknamosten 155 4492 pags 129-160

155

1/22/04, 4:36 AM

19 Tsaañ waaxi´ Oypa´ ta îchtyam dya taù kuchi´iba´ tyi wî´ab tan naska´; ju´uts jesîk ta waspa tum tsaañ, i dya tan joodoù tyi taù watpa´, tyi tan tsoywatpa´. tyyaj je´m animatyaj tak ka´akumekpa´ab ta was, ju´uts je´m tsuumi´, kiñimaktas, je´m tu´tspak, je´m tsabatsyîk jîîtneyajwî´îb; siga ta waspa i dya jobity tan tso´yî´ypa´, wîab iga ta ka´aba jobitytyi´.

Weñi´ iù jaamyaj ia je´m tsaañ dyapîk tsîgoytyim, dya tyi ta wada´ypa´ i waaxi´; wî iga´ ta´ñ ixpîguiñ ju´ptam tsaañ dya tyi ta wada´ypa ta was i ju´ptam tak ka´akumekpa´. Nîmnîmpa´ iga´ je´m dyapîk tyi ta wadaypa´, odoy tanak ka´ayajiñ, ju´uts je´m otoùko´, je´ dya tyi ta wada´ypa, je´eyaj ik ka´ayajpa tsukaj, i tuùgak animatyaj ta ku´dayyajpa´ab tam mok; odoy tan tsobîy moguîyyajiñ, iga wîabtyim ta tsîgaùje´k. Jesîkgun ta waspa´ tsaañ tak ka´akumekpa´ab, odoy tana tsîgo´yiñ, tana tîîne´aùjaguiñ, siga tana tsîgo´ypa´ jesîk jobityim witypa´ je´m i ñî´ tam mîjta´ayaùjoom. Siga tam puyyukmî´ ta wasa´y, odoy tan chi´iñ ni tum wiityi´, jobityim tanantsenjakpa´ kun tum juuñi´dya tsaam pîîmi´, i uxaù siùwiñ jutyim ta wasne´eba; ma´ktamtyi taù kunoba´ypa. Siga mich dya iñ joodon juutypîk,

156 ips mosnamaknamosnatum 4492 pags 129-160

156

1/22/04, 4:36 AM

jobityim ku´a´amî´ i am sî´b i joodoù. Iganam i wada´ypa´ juutypî´gam i joodoù, ku´amaykuy je´m tso´yîyo´ykî´îwiñ, je´am chi´oypa´ tyi´am i cho´yaab; juchixtyam aytsoy dya tso´yayajpa´.

Dyatyim wî tan uga´y oojo´. Ta îchtyam ta tsîxtyam tana kuiixtyamtaiñ jesîk nîkpa ta kî´îbaajityam i jesîk ta nîkta´mpa´kaamjoom.

Martín Gutierrez Santiago

ips mosnamaknamosnawîsten 157 4492 pags 129-160

157

1/22/04, 4:36 AM

Watta´amî´ Xutyu aùtu´umaaji, aùmatta´amî´ ju´ptam tsaañ i´ñ ixpîkta´mpa´, ju´ptampî´k tsootyiyaj i ju´ptam dya´.

Aùmaatî´ siga tuùkîy mî chîgaùje´kne tsaañ, mi justa i tyi ini wat jayka´amî jîîtyiyukmî.

158 ips mosnamaknamosnatukuten 4492 pags 129-160

158

1/22/04, 4:36 AM

Maayî yî´p wiñîk aùmaatyi´.

Chaanij i chimpa´ Wiñîkgam tum pîîxiñ oytyî´b mîá tuuji. Tum kukeeja put i nîk, je´m wîtyiîmñi, nu´k jutyim kejyajpa´mî´a i puyyaj; te´eñaùjak tum wîbîg yîkxan ku tyim iù jo´k juchix putyajpa je´m mî´a; moj ik po´yî´y je´m mî´apuyyaj; wî nîktî´nam, jesîk o´y iù a´mok tum tsa´aka´achi´, jemum put tum wîtyaaya´ tsaam yagats iù wiixi´.

Jesîk je´m pîîxiñ kîîùum iga mojum iùtîtsîytyaa iga naxiñ jojmî. Dya idyîk nasto´oba´, iga ix jayaù tsaañ woyñeyaj naxyukmî´; je´m chanij nîm iga odoy i kî´îùiñ, je´un i chimpayaj. Okmî je´m pîxiñ ak kooñtya´ tum nîtsyukmî, jemun nîts pî´kpî´kne´ebatyim. ips mosnamaknamosnamaktasten 159 4492 pags 129-160

159

1/22/04, 4:36 AM

Nîîmî siga iù kusu´nîy je´m wiñîk aùmaatyi´. Mich tyi mi ñîmpa iga weni´ tsaañ wî tana itytya´ iga i kudyiñ tsukyaj. ¿Kamam i´ñ anmaj ini ity? jayka´amî´naxwiñ.

Akkua´go´oyî´ siga ity juutypî´k tan tsîktîîywatpa´ tsaañ jesîk ta nîkpa jîmñoom. Jayka´amî iñ tyootjaykuyjoom.

160 ips mosnatummakna 4492 pags 129-160

160

1/22/04, 4:36 AM

Kun iñ chîîxñatîîwî´ kupe´kta´amî´ yî´pyaj aùmatyiyaj i nîmta´amî tyi nîmto´oba tum tum.

- Je´m tsaañ yî´îm nas.

- Yî´îm tsaam kamam nas.

- An jaatuù ik tsî´y tuj.

- Ich an tuj tum tsaañ.

- Tsaam kom pe´m muutî´.

- Yî´p tîk i kom pu´kne´um.

- Tum jon i ku´tpa pak.

- Ich tsaam am pak an ko´oso.

- Tum chimpa ikupujpa i pak.

I´ñ a´mta´ iga je´m aùmatyiyaj jeempî´ktyim jayyajpa´ab dya tumtyi ini ityyaj tyi´am ta nî´maytyo´oba´: Ju´uts yî´îm nîmpa´ Waayi. Piichja´api

Waayi´. Tyi´am wayñe´

Tumtyi´ aùmaatyiyaj. Yî´pyaj aùmaatyiyaj tumtyi jaayi´ ini nîkyajpa´ i dya tumtyi jîîxi ta chiiyajpa. ips mosnatummaknatum 161 4492 pags 161-200

161

1/22/04, 4:38 AM

Watta´amî´ wîswîs aùmatyiyaj juuty iñ jîyki´mpa´ yî´pyaj.

tîts

tsay

pak

tuj

nas

1.2.1.2.1.2.1.2.1.2.-

Sî´îb kun je´m aùmaatyiyaj ityyajwî´îb sîùwîñ, waatî´ tum aktî´îyo´oyi aùmaatyi´.

Waatî iñ tyootjaykuyjoom.

162 ips mosnatummaknawîsten 4492 pags 161-200

162

1/22/04, 4:38 AM

Watî tum xutyu ma´yo´oyi juuty iñ jaypa je´m aùmatyi tumtyipî´k jayñe´eba´ i nîk i dya tumtyipî´k jîîxi´.

A´ntsoùyaajî´ yî´pyaj akkua´go´oyiyaj, jayputyaajî´ iñ tyootjaykuyjoom. ¿Ju´ptam tsaañ tsootyiyaj? ¿Ju´ptam tsaañ dya tyi ta wada´ypa? ¿Juutypî´k i wî watyajpa´ je´m dyapî´k tsootyi´? ¿Tyi wî´ab tana wat tum tsaañ waaxi´? ¿I´ñ ixpîkpa´ aytsoy i cho´yî´ypa´ab tsaañ waaxi? ips mosnatummaknatukuten 163 4492 pags 161-200

163

1/22/04, 4:39 AM

20 Tsempagag tooya´ Juchixtyam ta matspa´ je´m tsempagag tooya ka´akuy iga dya tanawî´îdyatamtaab. Ity pîxiñtyam, yomtam yooxayajpa´ab kaamjoomyaj, i matsyajpa´ je´m ka´akuy iga jaamkukmî yooxayajpa, jesîk nî´ktîtsyajpam i ukyajpa´ pagagnî´ je´m ini itypa´ab nî´aùtsaama´.

Ity maktasten tsempagag ka´akuy: -Je´m ne´kspa´ab -Je´m iùnukpa´ab tsemtuù. (Yî´p i jaamyajpa, tsaamityam.)

-Je´m punîk tsem. (Yî´p nekspatyim, tsaam toypa´ i aùnu´kpatyim je´m tsemtuù.

Siga je´m tsem ka´akuy dya nekspa´, dya waycha´îypa´, tan uga´yiñtyim nî´, dya tyi mej tan uga´y tsoy.siga xiùyajpa´ taù kî´îyaj i tan a´mo´oyi´, jesîk dya tan tsaam uga´ypa nî´, tan uga´ypa uxaùtyi´, jesîk nuuma´ taù ku´amaypam tsoy. Ity je´m tsa´ tyiichîk, akyumtaab mobam tan uk. Siga tak jawaùî´ypa´ i dya ta pîsto´oba, jesîk tan uga´ypa je´m tsoy ma´ytyapa´ab tsoytîkkî´îm.

Jesîk siga dya ta pîsto´oba´ tanakkua´kpa´ je´m tso´yî´yo´ykuy pîîxiñ iga ta nîyî´ya´yiñ ju´b tsoy tan juypa´. Dya tan ya´ak tana tso´yîytyaab, wîab tana tso´yîykataab, wî iga tak kua´go´ypa; tanak

164 ips mosnatummaknamaktasten 4492 pags 161-200

164

1/22/04, 4:39 AM

kua´kta´miñ tum i jodoùpî´k. Je´m tsem waycha´îyyajwî´îb, je´m iù un´kpa´ab tsemtuù i je´m punk tsem, dyam tan ya´ak wî´ab tan tso´yî´y. Ta´n a´mpam je´m tso´yî´yoykî´îwiñyaj tana ityyaj wî´îb noko´, i jodoùyajpî´k aytsoyyaj u je´m ityajwî´îb tsoytîkkî´îm, ta chiiyajiñ je´m tsoy uukipî´k, pîtketyajtapa´ab u ju´upiyajpî´k.

Felipe Gutierrez Santiago

ips mosnatummaknamosten 165 4492 pags 161-200

165

1/22/04, 4:39 AM

Watta´amî tum jîykupuuji´, jîyki´mta´amî je´m ka´akuy tsempagag tooya´.

Jîykupujta´amî´kun je´m akkua´go´oyiyaj ityyajwî´îb naxwiñ. ¿Tyi´iga ta matspa´ je´m tseempagag? ¿Ju´uts je´m ka´akuy? ¿Juutypî´k kîtsa´ypa je´m ka´akuy? ¿Ju´p tsoy i cho´yî´ypa´ je´m ka´akuy?

Jayka´amî naxwiñ tyi´am iniùmatta´ i juutypî´k inikkuyajta´.

166 ips mosnatummaknamosnatum 4492 pags 161-200

166

1/22/04, 4:39 AM

Kun tum iñ chîîxñatîîwî maytya´amî yî´p ma´yo´oyi´.

Je´m tsem kîtsa´ypa tan nî´piñjoom i tan Kaakuajoom, meex taù kupiiji´.

Jesîk tan tsempok komne´um, tsaam ta tse´moytyo´obam.

Taù kupiiji´ putyajpa´ xuxuty josomyaj ityyajwî´îb tan naakayukmî.

Tan tsem i taù kupiiji putyajpa iga dyam tyi i mej tan jojmîtaay.

Maytyaùgaakî´ je´p ma´yo´oyi, i a´makputta´amî siga ini ityyaj je´m aùmatyiyaj madenyajpî´k.

i lkkîîtsayyajpa

Je´m tsem Je´m kupiiji´.

tan nî´îpiñ tan kaakkua´. tan tse´moyputpa´.

Putyajpa´

Nî´îyaj dyampîk wîtam

xuxuty josomyaj tan naakayukmî´ Dya tyi i mej tan jojmîtaay.

Yî´p yooxaji ta yooxpa´tpa´ juutypî´k tan toppa´ tum ma´yo´oyijoom je´m maden jîîxiyaj. Tan nî´îyaka´aba´: kukajun jaayi´. ips mosnatummaknamosnawîsten 167

4492 pags 161-200

167

1/22/04, 4:39 AM

Je´m ma´yo´oyijoom “Tsempagag tooya´”, maygaakî, okmî watî tum kukajun jaayi´. Amakpuutî juuty watne´ wiñtyi´.

168 ips mosnatummaknamosnatukuten 4492 pags 161-200

168

1/22/04, 4:39 AM

¿ Iñ tyîkkî´îm ity i ijodoùpî´k i cho´yî´y je´m tsempagak tooya´?

Siga ity i wî´ab, jesîk wî´ane´; siga dya i wî´ab, wî iga taù kuyujka´aba, jesîk dya ta ya´achata´mpa´ siga ta mîmne´eba´. Dyatyim tso´owîy ta pu´da´ypa´, ju´uts jesîk nîkpa ta´n a´m tso´yî´yo´y kî´îwiñyaj.

Tan tîgaùjoom ityyaj wî´ayajpa´ab i cho´yî´yoyyaj aymî´, i joodoù i cho´yîyyaj ja´yaù ka´akuy.

Yî´p tso´yî´yo´oyi´dyam yaguiñ mojne´, nîmyajpa iga wiñîgam tso´yî´yoyñîîmpatyim aymî, tyiichîkmî´, kuyñaakamî´.

ips mosnatummakanmosnamaktasten 169 4492 pags 161-200

169

1/22/04, 4:39 AM

Akkua´akî tum tso´yî´yoykî´îwiñ tyityam i choy i cho´yî´ypa´ je´m tsempagag, i juutypî´k taù watpa´ je´m tsoyyaj.

Jayka´amî, ju´uts wîsten tsoyyaj. Akka´mayyajî´ i ñîîyiyaj je´m tsoyyaj.

Wadayyaajî je´m aytsoyyaj i kuwiñyaj.

Ku´amta´amî´ jayaù aytsoyyaj, kupîùta´amî´ ju´ptam ka´akuy i cho´yî´yyajpa. Neksta´amî tum mîjpî´k to´odayyukmî´ Akka´mta´amî´ kuyujkuytyîk aùta´anayukmî´.

170 ips mosnawîstenmakna 4492 pags 161-200

170

1/22/04, 4:39 AM

Kupiiùî tum ma´yo´oyi´, wî maayî wiñtyi´, okmî´ waatî´ tum kukajun jaayi´.

Iñ tyootjaykuyjoom jayputyaajî yî´p akkuago´oyiyaj i aùtsoùyaajî.

-¿Jutsaù tsempagag kaakuy ity?

-¿Ju´p je´m i matsyajpa´ab tsaamityampî´k?

-¿Tyi taù watpa´ jesîk tsaam pîîmi ta matspa´ je´m ka´akuy?

-¿Mich siga oypa mi mats tyiimî iñ cho´yî´ypa´, tsoy juuyi´u aytsoymî?

-¿Ju´p tsoy iniùjaam iga´ tsaam wî tso´yîyo´ypa je´m aytsoy u je´m juuyipî´k? ips mosnawîstenmaknatum 171 4492 pags 161-200

171

1/22/04, 4:39 AM

21 Tyityam tan joodoùtam i taù Watta´mpa´ taù Wîtyi Naxyukmî” Weñi iga´ waaga´ tsamneyaj, waga ityñeyajpa´ ja´yaù jaamjoom, ini ityyaj tuùgak i watwado´oyi´, i ini ityyajtyim i joodo´ùo´oyiyaj ju´uts je´m tuùgakyaj naxyukmî´.

Weñi naxyukmî´ ik ka´myajpa´ i pu´ktuukuyaj tsaam wî nakneyajwî´îb, ik ka´myajpatyim i kî´akyaj i ikubaktîkyaj dya tumtyiyaj. Ini ityajtyim i wi´kuyyaj ju´uts ta îchtyam; tan joodoù iga´ je´m Mîn naxyukmî´, wattaab je´m yîk ju´utyi ñiuwi´kuy, je´m, wîty kotsîgaùjuj naxyukmî´, tsaam ku´taab aawo´, pa´ak tsas, i tuùgak wi´kuyyaj. Je´m watwado´oyiyaj, nak nasayyajtaab jaatuù i manîk. Ju´uts taù Wîtyi Naxyukmî´ ityyaj weñi naxyukmî juuty watyajtaab nas su´uùyaj, je´m jatuùyaj iùkejayyajpa´ i manîktam iga odoy togoyyajiñ Je´m watwado´oyiyaj, itytyim naxyukmî, juuty watyajtaab xinajyaj, kî´akyaj, na´aki´pu´ktuuku´. Je´eyaj aùkejtsagayyajtatyim, ichaamtaayyaj iù kejtsagayyaj i jeempî´ktyim je´eyaj iùkejtsagayyajpa´ i manîktam.

Juutykejtyim ini ityyaj i kupîgo´oyiyaj, i xîùyaj i tyî´kxiyaj, i eechiyaj i iyo´y eechiyaj; ju´uts ta îchtyam tan etskata´mpa´ je´m koowatîkxiyaj chapa´ kuywîîki tse´esyukmî´; je´m Mî´a Naxyukmî, etskataab je´m mî´a yo´y eechi´; Meeme´ Naxyukmî´ etskataab je´m wîtyaaya yo´y 172 ips mosnawîstenmaknawîsten 4492 pags 161-200

172

1/22/04, 4:39 AM

eechi´. Weñi watwado´oyiyaj ta îchtyam tam mî´îchiyaj, ityyaj tuùgakyaj je´ ini miñyaj je´m poop pîxiñtyam, juuts; je´m tsu´ut sîù, je´eyaj ini miñyaj, i sî´îb juuty kej wattaab taù Wîtyi Naxyukmîjoom.

Weñi naxyukmî´ togoyyajpam je´m watwado´oyiyaj, je´m na ityidyo´oyiyaj, kun tan yooxpa´do´oyityam wî´ab tan sujpîsyaj.

Maurilia García Reyes

ips mosnawîstenmaknatukuten 173 4492 pags 161-200

173

1/22/04, 4:40 AM

Juutypî´gam im maytya´ je´m ma´yo´oyi, watta´amî´ xutyu aùtu´umaaji´ aùkejta´amî je´m jaakajoom jutyiim mi ñî´îyî´yaytya´mpa´ iñ akkuyujoykî´îwiñtyam.

Jaykamta´amî´ juutypîgam inikkuayajta´tyi´am iniùkejta´.

174 ips mosnawîstenmaknamaktasten 4492 pags 161-200

174

1/22/04, 4:40 AM

Juuty tam maytya wintyi´, nîmpa iga´ jutyim ityyaj tan tîwîtam i ñas jaakayukmîyaj, ini ityyaj i watwado´oyiyaj i ijodo´ùo´oyiyaj.

Yî´îm tan nasjaaka yukmî´, ityyajtyim waatyi´ tan tîwîtam tuùgakyaj i jîîyiyaj, ju´uts; kukmî´di tan nasjaaka´ ityyyaj je´m maakayaj, ikusîùwiñ ityyajtyim, meex ityyajtyim je´m kekyajpa´ab; ityyajtyim je´m mixinundajîîyiyajpîk, dya tsaam ju´umî jutyim ta itytya´, aùjaammiiñi´ ityyaj je´m maaka, je´eyaj dya jaya naktîîyyajtaab kun je´m sînwiñyajpî´k ni kun je´m kukmîpî´k ityyaj.

Ja´yaù jîîyiyaj ityyaj tan nas jaakajoom, i dya tumtyi taù watwado´oyityam i ta´ñ ixpîgo´oyityam.

Yîkxtyim taù wîtyi naxyukmî´, ja´yaùtyim jîîyi ityyaj, ja´yaùtyim watwado´oyi i ixpîgo´oyi´.

Huasteco Tepehua

Totonaco Ixcateco

Nahua Popoluca

ips mosnawîstenmaknamosten 175 4492 pags 161-200

175

1/22/04, 4:40 AM

Tan wîtyi naxyukmî i kuwiñjoom, kîùyaayi´ je´m nasjaaka´, i jîykimpa´ab je´m ma´yooyi “Tyityam tan joodoùtam i taù watta´mpa´ taù, wîtyi naxyukmî”.

Aguascalientes Baja California Baja california Sur Campeche Coahuila Colima Chiapas Chihuahua Distrito Federal Durango Guanajuato

Guerrero Hidalgo Jalisco Estado de México Michoacán Morelos Nayarit Nuevo León Oaxaca Puebla Querétaro

Quintana Roo San Luis Potosí Sinaloa Sonora Tabasco Tamaulipas Tlaxcala Veracruz Yucatán Zacatecas

176 ips mosnawîstenmaknamosnatum 4492 pags 161-200

176

1/22/04, 4:40 AM

Kujîyma´yo´oyi´: Yî´p wattaab jîîyimî u jaayiimî´ ju´uts tum yoomo, pîîxiñ, animat, naxyukmî, tyi tyiù kej u tyi´am nasne´.

Ju´uts yî´îm nîmpa´ iga ju´uts yomtam: Joom Naxyukmî, yoomtam, tsaam wî kuyajyajpa´ i tye´kxeyaj tsaam i wî jîîtneyaj, ik ka´myajpatyim i ñantsaùyaj ja´yaù i katskunu´kyajpa´ i îskîyukmî. Ik ka´myajpa mîjtampî´k kupîki´yaj, meex i kukuumayaj, i e´esyajpatyim mooya´ i kobakyukmî i na´pspuyjoom sî´îyajpa´. Je´m manîguîyyajwî´ppigam i chîmpakyajpa i maanîk, jesîk watwadoyyajpa´.

ips mosnawîstenmaknamosnawîsten 177 4492 pags 161-200

177

1/22/04, 4:40 AM

Ku´a´amî wîsten nasjaakajoom ju´uts i pu´ktuguî´îyiyaj je´m tan tîwîtam. Kujîymaayî´, jayka´amî naxwiñ.

Nasjaaka´

tan tîwîtam

Nasjaaka´

tan tîwîtam

Tum mîjpîk tootojoom, watî tum attebet, ne´ksî anta´anayukmî´ i kujîymaayî tyityam ity jeem.

178 ips mosnawîstenmaknamosnatukuten 4492 pags 161-200

178

1/22/04, 4:40 AM

Kujîymaayî´ ju´utskoom iñ ñasjaaka´. Jayka´amî jîîtyiyukmîyaj.

Ku´a´amî, ju´tsaù nasjaakajoom ityyaj tuùgak tan tîwîtam i juutypî´k iñîîyiyaj je´m nasjaakayaj.

Jayka´amî iñ tyootjaykuyjoom. ips mosnawîstenmaknamosnamaktasten 179 4492 pags 161-200

179

1/22/04, 4:40 AM

22 Yomtam wî´abtyim iga´ kuyujyajpa´.

Weñi naxyukmî´, yomtam dya i ijaya´ kutsatyajpa´ kuyujkuytyîkkî´îm, iga je´eyaj miññeyaj iga tîkkî´îm ityyajpa´, jemum ini ityyaj i chîktsîgo´oyiyaj.

Je´m jîîxi´ ken dya wî´ane´; tan jîîxiñ iga pîxiñtyam ki yomtam, wî´ayajpa i kuyujyaj.

Yomtam jîîxi´îyyajtyim, wî´ayajpatyim iktsî´yyaj iga joymî wîstîkmî´ maade´naptyim; wîtyim iga´ to´odixyajiñtyim, jesîk siga mîmneyajpa´i manîktam, i joodoù ju´p tsoy i chi´iba´, dyapî´k to´odixpa´ wî´ab iga i ñeeja tso´yî´ypa i maanîk, wî´ab tan ok jîîs.

Ityumpîy yomtam taù wîtyipî´g Naxyukmî´ ityyaj, wî´ab i kuyujkaj dya tan teguet siga ju´uts i ñaakayaj, juuty nayñe´, ju´uts i jîîyiyaj, ju´uts i pu´ktugî´îyiyaj.

Mich tsîîxi´siga´ iñ aapa´ dya wî´ab i tyootmay, nîma´ayî´iga wî´apnam nîk kuyuuji´ jutyim akkuyujyajtaab, tsaamipîgamyaj. odoy na tsaakata´iñ, weñi yomtam jeempî´gam i watneyaj, junîmsî´b kî´aùtîguîyñeyaj, ik tsî´yñeyajtyim, dya tyi´ i jo siga´ i chaamijoom kuyujpa´, jesîk tuùgak jaama, wî´ab i ñaska´tyii, wî´ab ini kupujtaa, i kutî´îyî´ypa´ tyi nîmpa´. Je´m yoomo dyapî´k to´odixpa´ab, jesîk i kumiñpa´ tum pîmpî´k jîîxi´, dya i kutî´îyî´ypa´ tyi i watpa´, tyi nîmpa´, dya kamam i anmaj i jîy, i siga jîypa´ wî´ab iga nîmpa tum jîîyi´ i kotkumpa´ab.

180 ips mosnatukutenmakna 4492 pags 161-200

180

1/22/04, 4:40 AM

Je´eyukmî´ wî iga kuyujyajiñ ityumpîy yomtam ityajwî´îb taù Wîtyi Naxyukmî´, juutykej kuyujkuytyîk ity jutyim kuyujyajpa´ tsaamityam, wî pîktsoùyajtaab.

Maurilia García Reyes

ips mosnatukutenmaknatum 181 4492 pags 161-200

181

1/22/04, 4:40 AM

Watta´amî xutyu aùtu´umaaji´ i aùmatta´amî´ siga iñ attebet, yomtam kuyujyajpa´ u dya.

Nîmta´amîtyim siga kuyujyajpa´ ju´tsmî nu´kyajpa´ iga kuyujyajpa´. Okmî jayka´mta´amî naxwiñ.

Xutyu waatî´ je´m ma´yo´oyi “yomtam wî´aptyim iga kuyujyajpa”.

182 ips mosnatukutenmaknawîsten 4492 pags 161-200

182

1/22/04, 4:40 AM

Aapa´jîîxi´ Jesîk ka´aba tan aapa´, jesîgam taù kutî´îyî´ypa´ iga´tsaam wî.

Ta´n aapa´ ta waga na xikpa´ jesîk ta maymay, siga taù ya´kne´ ta waga na wejpa.

Ta´n aapa´ ta toypa, ta tsu´tspa´; dya ity tuùgak ju´uts je´; je´ mi chi´iba je´m wîbî´k aùmaatyi´, wiñtyi iga iù watpa tum saguyxî´i´, kujîîsî wiñtyi tyii mi ñî´mayñe´.

Jesîk ta´n aapa ka´um, dya ka´ane´, je´ ity maatsajoom, ity mooya´aùjoom i jesîk taù wî watta´mpa´.

Jesîk tam matoùpa tum jon iga wanpa´, ta´n aapa je´m ta wa´naypa´ab.

Maurilia García Reyes.

ips mosnatukutenmaknatukuten 183 4492 pags 161-200

183

1/22/04, 4:40 AM

Okmî iga im may je´m jîîxi´ aùmaatyi, mich tyi mi ñîmpa iga ta´n aapa tsaam wî, Jayka´amî jîîtyiyukmî´.

Sî´îb mich waday tum jîîxi´ iñ aapa´.

184 ips mosnatukutenmaknamaktasten 4492 pags 161-200

184

1/22/04, 4:40 AM

Aùmado´oyi´. Yî´p wattaap mayiimî i aùmaatyiimî´ tyi´am tan naskane´ i jesîk tyi nasne´eba´.

Ju´uts je´m ma´yo´oyi “Yomtam wî´ayajpatyim i kuyujyaj ”, jeem sîb taù madaytyaa iga´ ju´utskoom weñi naxyukmî iga yomtam dya jaya kuyujyajpa´.

Yî´îm jaypa´ tum jaayi´ aùmado´oyi´.

An tîganjoom dyan jaya jeexxkoom ju´uts tu´mmaeeymî´. Ityumpîy woñtyam kuyujyajpam; weñi ik ka´psyajpam i kuyuujiyaj, i pa´tyajpam yooxakuy, mojpam yooxaajiyaj. Jatuùyaj ikutî´îyîyyajum iga dya tyi i jo siga meex yommanîktam kuyujyajpa´, jesîk ikutî´îyîyyajpa´, juuty kej sî´îyajpa´. Je´eyukmî an tîgaùjoom tsaam ityyaj kuyujkuytyîkyaj, iga tsaam ityum teguet iga kuyujyajpa´; woñtyam i jaychîxtyam, pixiñtyam i yomtam.

ips mosnatukutenmaknamosten 185 4492 pags 161-200

185

1/22/04, 4:40 AM

Aùmaatî je´m ma´yo´oyi “Yomtam wî´aptyim iga´ kuyujyajpa ”. Tyi´iga´ wî iga kuyujyajiñ yomtam. Jaayî yîîtyiyukmîyaj.

Watî tum aùwejpîîki iga iñ ñî´mayyajpa´ yoomtam iga kuyujyajiñ. Dya ju´umî´ ity kujuykuytyîk. Akkujoykî´îwiñyaj ikkuyujyajpa´, kî´aùkodayyajî yomtam dyapî´k to´odixyajpa´.

186 ips mosnatukutenmaknamosnatum 4492 pags 161-200

186

1/22/04, 4:41 AM

Aùmaatî siga iñ tyîgaùjoom kuyujyajpa´ woñtyam u jeexkomtyim juuty tam may wiñtyi´.

Aùtsoùyaajî yî´pyaj Akkua´go´oyiyaj, jaypuutî´ Iñ tyootjaykuyjoom. ¿Juuty tam pa´tpa´ iga i jîyka´aba yomtam iga wî´abtyim i kuyujyaj? ¿Tyi wî´ab taù wat iga tyumpîy ta îch joomo kuyujyajiñ? ¿Tananjaam tum jaama´ yajpa´ kuyuujiyaj ityumpîy yoomtam? ips mosnatukuten maknamosnawîsten 187 4492 pags 161-200

187

1/22/04, 4:41 AM

23 Tsîxtyam wî´ayajpatyim i kuyujyaj i jîîyimîyaj i ixpîgo´oyiimîyaj.

Taù Wîtyi Naxyukmîjoom ta itytya´ uxaù aùnasne 56 naxyukmîyaj juuty ityyaj tan tîwîtam. Tan tumpîytyam ta tsîxtyam tana itytya je´m wî´aaji iga ta kuyujta´mpa, tan tîwîtam. Tan tumpîytyam ta tsîxtyam tana itytya je´m wî´aaji´ iga ta kuyujta´mpa, tan jîîyimîtam, tan ixpîgo´oyimîtam; dya iga dya je´ ta masan tsîxtyam dyam tak kuyujtamtaab, ju´utstyim kuyujyajpa´ je´m masan tsîxtyam, jeempî´ktyim ta wî´ata´mpa´, usaù taù kutsakyajpa´ je´m tsîxtyam iga ta îchtyam tan joodoùtam ta îchpî´k tan jîîyityam i je´m a´ùootyma´ jîîyi´.

Ta îchtyam tana ityatyim tuùgak ixpîgo´oyiyaj, tan joodoùtam ju´uts ta´ñ itytya´ jîmñoom, juutypîk na waattap mok iga idyiñ añiyaj wî´ayajiñ iwi´kyaj ityumpîy tan tîwîtam masantampî´kyaj, juuty putyajpa´ je´m wi´kuyyaj.

Ta îchtyam jutyim ta itytya´ Nas Jaakajoom, taù Wîtyi Naxyukmî tan joodoùtam tyityiùkej, ta nu´ga´ypatyim jîîxi´ tyii taù watta´mpa´, tum tum ta îchtyam ta nu´ga´ypatyim wîbî´g jîîxi´, tanak tsî´ypatyim tam madeenaab joymî wîstîkmî.

Je´eyukmî tsîxtyam tîwîtam kuyujtam, odoy natsaakata´amî, nîksta´amî´ mi kuyujityam, jutyim itytyaj je´m akkuyujoykî´îwiñyaj ta nunda jî´yayyajpa´ab, iga jesîk taù wî aktîîypa´ tyityam dya tanaktîîypa´, wî´ab tanakkuak, dya taù 188 ips mosnatukutenmaknamosnatukuten 4492 pags 161-200

188

1/22/04, 4:41 AM

kîîùpa´, dya tyi mej taù kîîù, ta îch pîîxiñtyim, dyatyim ta woga´ypa siga ta jîypa´ tanaùmatyiimî´, wî´aptyim tanaùmatmatne´. Wî taù wîty aùjago´oyi´ iga ta jîîs, i tak ka´mayñe´tan akkuyujoykî´îwiñtyam ta îchpî´k nundajîypa´ab.

Maurilia García Reyes

ips mosnatukutenmaknamosnamaktasten 189 4492 pags 161-200

189

1/22/04, 4:41 AM

Jîykupujta´amî´ iga ju´ptamnam kujî´yî´îyi´ wî´ab ini ityyaj tsîxtyam iga wî ityyajiñ.

Jayka´amî juutypî´k inikkuyajta´ iñ jîykupuujityam.

190 ips mosnamaktastenmakna 4492 pags 161-200

190

1/22/04, 4:41 AM

Juutypî´k taù watta´mpa´ je´em to´oday juuty tam pa´tpa´ ja´yaù aùmaatyiyaj.

Je´m to´oday juuty jayñe´eba ja´yaù aùmaatyiyaj, wiñtyi jayñeyajpa je´m jayñejajwî´îb kun “a”, okmî´kun b i jexpa kuyajpa, juutypî´gam kuyajpa´ tan ja´yo´oyityam.

Ju´uts yî´îm ityyaj yî´p jaayiyaj:

Aamtyîy

xiikma´

Akkuyujoykî´îwiñ

xiikujti´

Ja´yaù

xiiùi´

Maaka´

xutyu´

Naxyukmî´

ya´achaaji´

Tsîxtyam

yoomo

Waañi´

yo´otyi´

Waaxi´

yooxaaji´

Wooki´ Wooñi´ Wîtyi´

ips mosnamaktastenmaknatum 191 4492 pags 161-200

191

1/22/04, 4:41 AM

Je´m ma´yo´oyijoom Wiñtyipî´k tam may, topyaajî je´m aùmaatyi jaykamyaajî ju´uts kej jîîtyiyukmîyaj.

Sî´îb wîtsakyaajî je´m aùmaatyiyaj, ju´pta´mam nîkpa wiñtyi, ju´ptamam nîkpa okmî´.

Ama´kputta´amî iñ yooxajityam kun tuùgak iñ chîîxñatîîwî´.

192 ips mosnamaktastenmaknawîsten 4492 pags 161-200

192

1/22/04, 4:41 AM

Maayî yî´p jîîxi´aùmaatyi´

Je´m tsîîxi´ Je´m tsîîxi´ ken je´m mooya´ tan ñipnewî´îb.

Jaama´ i chi´iba i jokox, nas i chi´iba i wi´kkuy.

Je´m tsîîxi´poypa, mîchpa´, dya i joodoù je´m ya´achaaji´; je´ xikpa´, ni ikujîîspa´ je´m tamjîîxi´, ni je´m aùya´aki´.

Je´eyukmî mîîchpa´, poypa, xikpa´, kun maymayyaaji´.

Keguiñ ju´uts tum manjon, iga kekpa´, dya tyi iùjakpa´.

Maurilia García Reyes

ips mosnamaktastenmaknatukuten 193 4492 pags 161-200

193

1/22/04, 4:41 AM

Nîîmî siga iùkusunî´y je´m jîîxi aùmaatyi´, sî´îb mich watî tuùgak, iñ tyootjaykuyjoom.

Nî´ma´ayî iñ akkuyujoykî´îwiñ iga mi yooxpa´dyiñ iù ku´am ju´tsan jîîyi´ ityyaj tan Wîtyi Naxyukmî´ i juutypî´k i ñîîyiyaj. Jayka´amî naxwiñ.

194 ips mosnamaktastenmaknatukuten 4492 pags 161-200

194

1/22/04, 4:41 AM

Je´m aùmaatyiyaj i ñîîyiyaj iñ jayyajwî´îb wiñtyi´, sî´îb wîtsakyaajî´, ju´pta´mam nîkpa wiñtyi, juíptamam nîkpa okmîí.

Kuíaíamî juuty nîmpaí iga ityumpîy tsîxtyam ini ityyajwîíîb i jîîyiyaj, wîíaptyim i kuyujyaj.

Jaykaíamîí iñ tyootjaykuyjoom. ips mosnamaktastenmaknamosten 195 4492 pags 161-200

195

1/22/04, 4:41 AM

Tyi mi ñîmtoíoba.

Jaayîí jîîtyiyukmîyaj tyiíam mi ñîmtoíoba di iù kuyujkuytoíoday nundajîîyipîík.

196 ips mosnamaktastenmaknamosnatum 4492 pags 161-200

196

1/22/04, 4:41 AM

Jaykaíamî iga juutypîík iù wîíaùjaam iù kuyujkuytoíoday amtyîîymîpîík.

ips mosnamaktastenmosnawîsten 197 4492 pags 161-200

197

1/22/04, 4:41 AM

Glosario Akkuyujoykîíîwiñ – Maestro o maestra.

Aímakpuutyií – Comparar u observar.

Animataùmatyií – Fábula.

Ankejoíoyií – Exposición.

Aùmadoíoyií – Narración Aùmaatyií – Comentar o platicar.

Aùtîíakaíií – Admiración, sorpresa, asombro.

Aùtojmookií – Entre paréntesis.

Aùwejpîîkií – invitación.

Iùseetyií aùmaatyií – Antónimos.

Ityam watwadoypaíab – Pronombres personales.

Jaayií kusupan – Sopa de letras.

Jîîxkiimií – Inventar Jîxií aùmaatyií – Pensamiento, Poesía o poema.

Jîykupuujií – Discusión organizada.

Jîypaídoíoyií – Entrevista.

Juchixtukuten watwadoíoyií – Los tres tiempos verbales.

Juíuts – Adjetivo calificativo.

Kaam aùmaatyi – Campo semántico.

Kopanaxyukmîí – Sabaneta.

Kujaídaùmaatyií – Trabalenguas.

Kujîymaíyoíoyií – Descripción.

Kujîíyîîyií – Derecho.

Kukajun jaayií – Cuadro sinóptico.

Kun iñ chiîxñatîîwîí – con tu compañero.

Kuwatnas – Croquis.

Kuwiñ – Dibujo o imagen.

Kuwiñ najîíyoíoyií – Cartel.

Kuyujkuytyîk – Escuela.

Maden – Importante.

Miñoíoyi – Futuro.

Mîíîchîíîyiyaj – Adjetivos posesivos.

Najîíyoíoyií – Anuncio.

Nas jaakaí – Estado.

Nasumwîîmîí – Pasado o preterito.

Nîíîyakuy – Sustantivo.

Nîíîyîíyoíykuy – Pronombre demostrativo.

198 ips mosnamaktastenmaknamosnatukuten 4492 pags 161-200

198

1/22/04, 4:42 AM

Pak tooyaí – Reuma.

Pî´mîíyoíoyií aùmaatyií – Enunciado imperativo.

Saw pok – Tanque de oxigeno.

Sîíîb – Presente.

Tîíîmií – Punto.

Tîíîmjoíotyií – Punto y coma.

Tumtyi jaayií tungak mîmií – Palabras homónimas.

Tyi watpaíab – Predicado.

Watwadoíoyií – Verbo.

Watwadoíoyoaíab – Sujeto.

Watwadoíoypaíab jemtyim nîkpaíab – Sujeto táctico o implícito.

Waatyií aùmaatyií tumtyi nîîmií – Sinómino Weñií – Alguien o alguno.

Wiñîk aùmaatyií – Cuento.

Witakaí – Burro.

Wîtyi naxyukmîí – País.

Xutyuí aùtuíumaajií – Por equipo.

Xutyuí maíyoíoyií – Pequeño texto.

Yagats aùmaatyií – Enunciado.

Yaj – Sufijo que indica pluraridad.

ips mosnamaktastenmaknamosnamaktasten 199 4492 pags 161-200

199

1/22/04, 4:42 AM

NOMBRE DEL ALUMNO (A)

ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTOS GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.