OLGA COSTA (1913-1993) Obra: Vendedora de frutas, 1951 Ă“leo sobre tela, 195 x 245 cm Museo de Arte Moderno, INBA, CNCA
Veracruz
port 4495-11.indd 1
NOMBRE DEL ALUMNO (A)
ESCUELA
GRUPO
POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA
Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país. Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:
COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTOS GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.
Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.
Diseño de Portada
Obra general 978-968-29-7379-6 Parte I 978-968-29-7380-2 Primera edición 1995 Décima quinta reimpresión 2013 Impreso en México
pl 4495-11.indd 1
5/28/11 1:57:57 AM
4495 pags 1-32.indd 2
11/3/05 1:16:00 PM
Nuntajîyî Lengua popoluca Veracruz
Primer grado
4495 pags 1-32.indd 3
11/3/05 1:16:00 PM
PRESENTACIÓN
E
ste libro de texto está dirigido a las niñas y los niños indígenas que cursan la educación primaria, tiene el propósito de favorecer el aprendizaje de la lectura y la escritura de la lengua indígena que se habla en su comunidad. Se espera que este libro sea utilizado en forma creativa, tanto por el profesorado como por las niñas y los niños, en este ciclo escolar y los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión lectora. En el libro se encuentran diferentes textos, algunos hablan del entorno físico de los alumnos, objetos y cosas que hay en la comunidad, y otros se refieren al entorno social y cultural, pues relatan las costumbres, fiestas y leyendas de la región. Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas bilingües con experiencia en la enseñanza de su lengua materna así como con profundo conocimiento de la cultura de sus comunidades. Para la redacción, los autores consideran el enfoque comunicativo propuesto en el Plan y Programas de Estudio para la Educación Primaria 1993. Este libro de texto podrá ser enriquecido a partir de las observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia, comunidades y organizaciones civiles indígenas realicen acerca del lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el formato y la presentación.
4495 pags 1-32
5
12/14/06, 7:30 AM
Na wiñkejtaji’ Yî’p taan tooto nunta. jiypa’ap, watne’ iga’ je’m tsîxtyam yaguiñpîg mojpa kuyujiyaj, jayyajiñ, imayyajiñ nuntajîyimî. Iga’ jeempîgam i wî aktsîyiñ i kuyujkuy. Yî’p tooto i watneyaj jempîg nuntajîyimî’ akkuyujuyyajpa. Na watneta jutypîgtyim i watneyaj je’m saktampîg ikuyujkayajpa i jutypîgam nîmpa je’m jîxi’ aùtumaji’ yî’p tan wîtyinaxyukmî’, iga’ i jom watyajpa akkuyujo’yi. Yî’p tooto watne’ iga’ wta’inñam inik kama’y michpîg iñ jîxi’, jesîk iñ yoxakaba. Tyiiñam mi ñîmpa, tyiiñam nîmyajpa tsîxtyam ijatuùyaj, tan tîwîtam nuntajîyyajpa’ab. Na pîgtsoùtab iga’ tan wî wîtsaguiñ yî’p tan kuyuj kuy tooto. A dius chi’oytyampa je’m akkuyujuy yaj pa’ab tan aùmatyimî’, ityumpîy aùjago’yiyaj, tsixtyam i jatuùyaj, ityumpîy tan tîwîtam tîguîykumyawîb iga’ yî’p tan tooto na watta.
4495 pags 1-32.indd 7
11/3/05 1:16:58 PM
8 4495 pags 1-32.indd 8
11/3/05 1:17:03 PM
9 4495 pags 1-32.indd 9
11/3/05 1:17:05 PM
10 4495 pags 1-32.indd 10
11/3/05 1:17:08 PM
ÍNDICE
Unidad
Contenido
1
Tan tîkmî’
13
2
An attebet
47
3
Juty ta itytya’m
73
4
Wiñikpig Sîù
4495 pags 1-32.indd 11
Página
133
11/3/05 1:17:09 PM
Tan Tîkmî 12 4495 pags 1-32.indd 12
11/3/05 1:17:11 PM
1
Tan Tîkmî 13 4495 pags 1-32.indd 13
11/3/05 1:17:12 PM
14 4495 pags 1-32.indd 14
11/3/05 1:17:16 PM
15 4495 pags 1-32.indd 15
11/3/05 1:17:19 PM
An jatuù i pooba kîîpi’.
An apa’ i tyojpa añi’. 16 4495 pags 1-32.indd 16
11/3/05 1:17:20 PM
An apa’
An jatuù
An jatuù wewe
An apchomo’
An aachi’
An tsîtsî’ 17
4495 pags 1-32.indd 17
11/3/05 1:17:24 PM
An jatuùwewe i maypa wiñîk aùmatyi’.
An apchomo’ îkspa’ i xî. 18 4495 pags 1-32.indd 18
11/3/05 1:17:27 PM
An jaytyîwî’ i chiiba’ so ‘k je’m i kawaj.
An yomtîwî’ i peypa an ja’yuk.
îch a kuyujpa.
19 4495 pags 1-32.indd 19
11/3/05 1:17:28 PM
Îch nîkpa a kuyuji’.
Îch nîkpa an tsak añi kaamjoom. 20 4495 pags 1-32.indd 20
11/3/05 1:17:30 PM
Aùtu’umanitam an tîkkîm. A nî’ktampa.
Tan tumpîy tà yoxatampa’. 21 4495 pags 1-32.indd 21
11/3/05 1:17:32 PM
Jayka’mî tyi sî’ i watyaj.
22 4495 pags 1-32.indd 22
11/3/05 1:17:34 PM
Kaaù, kooy’a’ i kaampîxiñ.
Tum pîxiñ i ñip sîk i kaamjoom. Nu’k je’m kooya’ i iku’t je’m ñiipi’. Je’m pîxiñ ikkama’y tum watynax, jemum ne’ksnika’m je’m kooya’. Okmî i kukom je’m kuxtyatjoom. Nas je’m kaaù ik wak: ¿tyiiga’ mi matsneta? kooya’ i ñî’ma’y: a yomîytyato’oba, i îch agui’ a xutyu’. Mich tîguîyî kuxtyatjoom, mich nuuma’ mi pa’tyi’ je’m yomo’, mich mi yo’nne’. Kaaù i kupîktyim, tîguîy kuxtyatjoom. Kooya’ yaj tyim puutyi’ agui’ nîk. Yîkxaù nu’k je’m pîxiñ, i jesîk i ix iga’ dyam je’ kooya’, nîm: Jaa mich mi ñawat, sîbam tan ixpa’. I pîk tum tîùkuychay, i wî pij juktoom, okmî’ ik paguîyay je’m kaaù i tyuñaù kîm. Aùwej mu i nîk kaaù. Okmî’ nîm’: Jaa, je’m kooya’ a mîgoya’y, jutyim am pa’tpa aù ku’tketpa. I nîîk. 23 4495 pags 1-32.indd 23
11/3/05 1:17:35 PM
Jay ka’mî’ ityam mîîchyaj.
24 4495 pags 1-32.indd 24
11/3/05 1:17:35 PM
Wiñtyi’ o kmî’
Kn’npu’
tyaka’
mok 25 4495 pags 1-32.indd 25
11/3/05 1:17:36 PM
tsañ axux
asas
nak
kawaj
apity
amu’
a’wi’
añi’
Maatsî’ yî’p ay o keggayiñ, i jaykamî’ naxwiñ.
26 4495 pags 1-32.indd 26
11/3/05 1:17:37 PM
Akkamî’ je’m jîîyi’ togoypaab.
imatspa
imatspa
27 4495 pags 1-32.indd 27
11/3/05 1:17:39 PM
Jayka’mî’ yî’p nîîyi’ ayyukmîpîg ityaj. paasun a’
j
aa
îk
ts a ta
samñi’
28 4495 pags 1-32.indd 28
11/3/05 1:17:40 PM
Dya’ a ju’chaù dya’ a mîj oypa a tsabats oypa a tsus dya’pîg jaya’ wejpa a ku’t. (niwi’) Wiñtyi’ a tsus okmî a tsabats dya’ a ju’chaù a ku’tpa jon. (kattsu’ chiipin)
29 4495 pags 1-32.indd 29
11/3/05 1:17:40 PM
An tîwî a nî’ma’y nîguiñ ta kuyuji’ tsam wî taù kuyuj agui’ wî tam may jem tsam wîbîg tooto dyapîg mîgoypap. Kuyujî’, kuyujî’ o sopssî’ iù kuyuj kuyujî’ kuyujî’ man nîma’b a îch iga’ joymî, wîstîkmî’ mi jayaab mi mîch.
30 4495 pags 1-32.indd 30
11/3/05 1:17:41 PM
An apa añtyojpa. An apá añtyojpa. Kîîpi’ yottpa’ixî’ jo’gab uxaù. Tsa’ apayukmî’ sî’ i tyoj añi’. Dya’ ja’yñe’ nu’kpa an jatuù. Yu’aneb i miñ. Oy yoxaji’ kaamjoom’. Dya’ ja’yñe’ ta wikpam. Taù ku’tpa añi’. Yîkmok añi’, poopmok añi’. Puuchmok añi’. Xapaktyi añi’. Jom mok añi’. Añ jeepe, sîk añi’. Tamaymayaneb. 31 4495 pags 1-32.indd 31
11/3/05 1:17:42 PM
ee m m
we
e’
eexe’
we
’
epxe’ a
ñ ekchi
uy sk
j
jet
e’
ee j
etsp
Tuggay i ay yî’p mooya’ i jayka’ mî’ naxwiñ.
32 4495 pags 1-32.indd 32
11/3/05 1:17:43 PM
Maatsî’ yî’p kuyaùjuj i jayka’mî’ naxwiñ.
jetskuy
epxe’ e’
uy
x ee
tk pe
jeeje’
me
em
e’
wewe’
Am mats tum_______________, nî’tîm. An jatuù_______________agui’ tsamim. ______________ta tobab nî’piñ. Woñi’ i jetspa i way kun______________. Am pa’t tum______________moyayukmî’. Je’m xix agui’ i ni ity_______________. An jatuù i watpa_________________. 33 4495 pags 33-64.indd 33
10/18/06 12:23:17 PM
Wewe’ An wewe’ aùmatpa i xî’. Je’ i ukpa wayi’ jeepom. Jejpa i xî’. Yaguiñ seet. Sopsne’ i miñ. Oy i kamjoom. Je’ tsamim. Kîùne’um i way. Tsam i jodoù wiñîk iùmadayo’yi. 34 4495 pags 33-64.indd 34
10/18/06 12:23:20 PM
Tum tsabats eexe’
Wîsten epxe’
Tukuten meeme’
Maktasten jetskuy
Mosten jeepe’
Mosnatum jeje’ 35
4495 pags 33-64.indd 35
10/18/06 12:23:22 PM
Etspa kaaù. Kaaù etspa’ jesîk kusîùakataab tsuts. Etsaytyab jempîg ja’y eechiyaj jesîk dyanam ka’neyaj. Yî’m, attebet, Xilu’ wîdyay i tyîkspa kaaù koowa’. Kappi’ i xuspa’ je’m pookon suskuy. Tuùgak, kaaù etspa’. Tan tîwîtam a’myajpa. Estpa kaaù. 36 4495 pags 33-64.indd 36
10/18/06 12:23:24 PM
Me’tsay i tyuù, yîpyaj animat. nîts
tîkchi’
37 4495 pags 33-64.indd 37
10/18/06 12:23:27 PM
Sî’ i wîk kuy
Sî’ i tyîù kîîpi’.
Wîsten kî’.
Samñi’ kîîù-a’.
Ja’yaù sîk.
Agui’ wî pîîne’
38 4495 pags 33-64.indd 38
10/18/06 12:23:30 PM
An tsîtsî’ ik wîkpa i yoya’. I chi’iba nî’ i chi’iba’ îkxi’. Je’m yoya’ agui’ wî pîîne’. Agui’ wî wikpa.
An îmî tîppa. I tyîp tum tîî ‘pî’. Jesîk nîkpa tîîpî a tî’bpa. 39 4495 pags 33-64.indd 39
10/18/06 12:23:33 PM
40 4495 pags 33-64.indd 40
10/18/06 12:23:36 PM
Pî’mpa pî’mpa, pî’mpa i xî’ ta’kich ,ta’kich ta’kich neeb mich a nîma’y tyii sî’ je’
îch a nîkpa ju’mî’ a nîkpa kun an tîwî’ îch a seetpa okmî’ a seetpa kun an tîwî’.
41 4495 pags 33-64.indd 41
10/18/06 12:23:37 PM
kîîpi’
Tuukî’ yî’p tîm i akka’yî’ naxwiñ
Kî’ îkxi’
nîts
nî’
tî’pî’
42 4495 pags 33-64.indd 42
10/18/06 12:23:39 PM
Xiwan ity i kaamjoom, i watne’ i tyîk, ity kun i wîchomo. I ni ityyaj piyu’. Kuya+ koobak ityyaj tum chiiji’ i tum chiiku’. Je’m i chimpayaj wokyajpa’ iga’ i ixñeyaj. Vityuj i wixpa xikma. I ñipnetyim chiipiñ i ñiwi’. 43 4495 pags 33-64.indd 43
10/18/06 12:23:42 PM
ixkuy
piyu’
xikma’
chii’ñ pîxiñ
kiñi’
chiiji’
chiiku’
chiipiñ
chiima’
îkxi’
xiktyiñ
pi’ch kuy
44 4495 pags 33-64.indd 44
10/18/06 12:23:45 PM
Matsyaajî yî’p kooya’ i jayka’mî naxwiñ.
pooya’
yooya’
so’k jon
45 4495 pags 33-64.indd 45
10/18/06 12:23:47 PM
Akka’mî’ je’m i tyogoyaypaab. Je’m
pijpa
Je’m
yînne’ naxyukmî.
Wîsten
wanyajpa.
Je’m
i chak ka’npu’.
Je’m
i ku’tpa mu’k.
Je’m
agui’ tsus.
pooya’
kooya’
jonyaj
po’oy
so’k
woù
46 4495 pags 33-64.indd 46
10/18/06 12:23:49 PM
2
Attebet. Yî’p tîkgaùjoj tan attebet. Yîmum wiñtyi’ ja’y iityiyaj tan jatuùyaj. Okmîm moj idyaùkusajiyaj juttyim sî’ ityy aj. 47 4495 pags 33-64.indd 47
10/18/06 12:23:51 PM
48 4495 pags 33-64.indd 48
10/18/06 12:23:57 PM
49 4495 pags 33-64.indd 49
10/18/06 12:24:01 PM
Sîù Yîm tan tîwîtam sî’p i watyaj tum sîù. Tan oomi’ sî’ i ku siù akayaj. 50 4495 pags 33-64.indd 50
10/18/06 12:24:04 PM
Tîkgaùjoj Sîîp, sîb tan am tuùgak tîkgaùjoj, juty ityyaj tuùgak tan tîwîtam. Kotsîkga ùjompîg, lamar aùnakapîg, i kunoù jompîg. Weñi’ jextyim i tyîk ju’ts michpîg. Weñi’ kakneyaj. 51 4495 pags 33-64.indd 51
10/18/06 12:24:06 PM
Sîù-ayajpa’tyim. Tum aù eeymî sîù -ayajpa’tyim. Je’pîg i xîù i watyajpa Yîm je’m tsîxi’ i watpa ju’ts tum sîù
52 4495 pags 33-64.indd 52
10/18/06 12:24:07 PM
Akka may i ñîyi’ naxwiñ. kunki’
uxpiñ
puuki’
uksi’
uuju’
su’uù
53 4495 pags 33-64.indd 53
10/18/06 12:24:09 PM
Maayyî’ yî’p wiñîk aùmaatyi.
54 4495 pags 33-64.indd 54
10/18/06 12:24:11 PM
Tum
.
Yoomo’i
Wîsten
.
Yî’p
tsus.
Tum
.
Tum
.
aasa’.
55 4495 pags 33-64.indd 55
10/18/06 12:24:13 PM
Ak ka’ yay yi’p aùmaatyi’ jayñewîb yî’p tyuki’ i ñakayukmî’ i jayka’mî’ yî’p jîîtyi’ yukmî’.
su’uù sik,
pa
samñi’ asas
as
uù
so’k
56 4495 pags 33-64.indd 56
10/18/06 12:24:16 PM
Ak ka’ma’y yî’p jayi’ juty nîkpa’.
ajpi’
ot îts
ekxi’ an
i’
u’unuk awa
57 4495 pags 33-64.indd 57
10/18/06 12:24:17 PM
An Attebet. Ich an attebet tsaam wî, Ich an tîkkî’m a ity, nîmî’ mich juty mi miññe’ nîmî mich tyi ini ity. Ityumpîy jama’ an a’mpa je’m kotsîk, ityumpîy jama’an a’mpa an nas, siga’ mich mi maymayatoob, miñî’ siga’ mi wantoob. Agui’ wîtam i ñî’, agui’ wîtam i tya’ksî’, agui’ wîtyim i ñas, miñî iga’ ta maymayab.
58 4495 pags 33-64.indd 58
10/18/06 12:24:17 PM
59 4495 pags 33-64.indd 59
10/18/06 12:24:20 PM
Yoxpaati’ yî’p xuutyi, akkayay je’m aùmatyi’ i jayka’mî’ yî’m.
n.
a’
tsu
am
ù
jipsa
ja’
ja
je
jaj
y
u tsk
k
jo
uù
uuju’ jîp
aa
ju’
’
pe
jee
60 4495 pags 33-64.indd 60
10/18/06 12:24:23 PM
Juktî’ An attebet ini ity juktî’. Tsam wi tsokpa. Wînîk pi’ichkî’m. Sî’ ken sîùñi’ 61 4495 pags 33-64.indd 61
10/18/06 12:24:24 PM
Jaama’ pijpa’.
Juktî’ ja’sop
No ‘kejkuy tsokpa.
Juuki’ jo’gaab
Uuju’ pa’ak
jipsaù
Yîk jajtsuk.
Tum ja’ngku’.
62 4495 pags 33-64.indd 62
10/18/06 12:24:26 PM
Wîñîkpîk aùjagooyi’. Wiñîk jaama’ tan jatuù wewejyaj, je’am idyîkyaj an jagoyiyaj. Jesîk itypa aù aji’ je’yaj i wîtsakyajpa. Aù tuumayajpa i tumtyi’ jîxi’ ipîkyajpa. Wîbîkdyîk jîxi ini ityyaj. Sîîb wîabtyim tan wat seet jempîg. Aù matkuy kun aù jagoyi’. 63 4495 pags 33-64.indd 63
10/18/06 12:24:28 PM
Je’m xuutyi’ Tum xuutyi’ tum xuutyi’ to’tpa i ñîk, tum xuutyi’ tum xuutyi’ to’tpa i miñ. Xuutyi’ ki’mpa xuuty’ ketpa xuutyi’ witypa dyatyim kekpa.
Chokoy witypa, witypa i ñîk, xutyu’ a’mputpa nîkîm ity.
64 4495 pags 33-64.indd 64
10/18/06 12:24:28 PM
Ak keetî’ yî’p tsootso’juty kejpa iùmaatyi’. patskaaù
maatsa’
tsañ
jetskuy
tsas
tseeje’
tsay
tsa’
tîts
65 4495 pags 65-96.indd 65
10/18/06 12:29:45 PM
Jayka’mî iñ jîxi’ kun yî’mpîk jay kamne’
tsootso’ Îch oy an tuk tsootso’ kaamjom.
etspa’
patskaaù Jesîk miñpa tuj, chixpa patskaaù.
tsas
maatsa’ Tsu’kîm tsokpa maatsa’
tsa’
66 4495 pags 65-96.indd 66
10/18/06 12:29:45 PM
Attebet Xuutyiapa’ Winik jama’ yî’p attebet agui’ idyîk ity xuutyi’. Tan aapchoomotam ipiùyajpadyîk n’îtuùjoom. I xoxyajpa aykuymî, tsaam kînnpa’. Nî ‘tuùjoom agui’ totpadyîk xuutyi’. Je’m Naaktampak nî’kîm, agui’ ja’y iityi’ xuutyi’, namtsas, pakñak eexe’ kuupu’ i xooki’. Sîîb dyam ii, yajjum, toggoyom, saktam i ñu’ma’y i nî’. Ini nîga’y Kaapñîm. 67 4495 pags 65-96.indd 67
10/18/06 12:29:49 PM
Sî’ mich wati’ jutsa’ mu i kuyaj yî’p aùmaatyi’.
68 4495 pags 65-96.indd 68
10/18/06 12:29:52 PM
Tekiuj Yî’p kumun yoxaji’ wî. Jesîk ta waga yoxab, ta kîaùtîguîypa. Wîab jesîk tam wat jayaù yoxakuy i jobity tan yajpa. Wî iga’ ta kumun yoxab. Jempîgan tan kejayyaj wiñik tan jatuùyay. 69 4495 pags 65-96.indd 69
10/18/06 12:29:57 PM
piyu’ tum
tukuten piyuyaj
tum tîk
wîsten tîkyaj
kuyyaj tukuten
piyuaùjuj
kuyaùjuj
tum tsa’
70 4495 pags 65-96.indd 70
10/18/06 12:30:02 PM
Tum pujjaù Mayordomoj i ni sîù - ap tan oomi’ Tan tîwîtam i kumun watyajpa tîk. I kumun aùnksyajpa kuktun. Tan kumun wîtsakpa tîkkuyujkuy. 71 4495 pags 65-96.indd 71
10/18/06 12:30:05 PM
Jaayî’ tyi’ iñ a’mpa yîîm.
72 4495 pags 65-96.indd 72
10/18/06 12:30:10 PM
3
Juty ta itytyam 73 4495 pags 65-96.indd 73
10/18/06 12:30:15 PM
74 4495 pags 65-96.indd 74
10/18/06 12:30:21 PM
75 4495 pags 65-96.indd 75
10/18/06 12:30:26 PM
Juuty taa itytyam. Juty ta itytyam wîkom jesîk dya’ tan akkaba kuyaùjuj, i jesîk dya’ tan nooba puuchi’. Jesîk dya’ tan tsîkpoypa juktî. Dya’ wî tan kukom kutsîyaù nî ‘kî’m. O doy tam mîswadyiñ jutyta itytyam. O doy tan akkaiñ kuyyaj ta chi’yajpab wîbîk sawa’. 76 4495 pags 65-96.indd 76
10/18/06 12:30:29 PM
Animat i oomi’. Je’m animat i oomi’ ijo’ykane’ iga’ je’m pîxiñ ikkowa’ayñe’ imanîktam. Ojempîg i wadyiñ i wî tujjiñ. O doy tsaù ikkowaiñ, iga’ jesîk okmî, je’m chanij, i choyîypa je’m animat ko’wa’neyajwîb. I niù mat. I ñîma’y: -sî’ seetîm iñ tyîkmi’, i nî ‘ma’y je’m iñ tyîwîtam om i watyajiñ jeempîg kun yî ‘p en animatyaj.
77 4495 pags 65-96.indd 77
10/18/06 12:30:31 PM
nîts
chiiku’
tsañ
chiiji’
paaju
ku’unki’
nak
xix
paachi’
jon
kaaù
tsuuki’
78 4495 pags 65-96.indd 78
10/18/06 12:30:34 PM
uutsu’
ju’uù
kawaj
tsuk
ekchiñ
tajpi’
patskaaù
uxpiñ
kooya’
tenat
chimpa’
aaskaaù 79
4495 pags 65-96.indd 79
10/18/06 12:30:36 PM
Maayi’ yî’p an maddoyi i jaayî tuùgak.
Aù tsañ tîtsap siga’ iù ku’tpa mi mîjap.
Dya tîtsîy, dya’ jîbîy, dya’ je’ jîpsaù i ju’yîy, siga iù ku’tpa agui’ mik wejpa’. Kimpa yukmî’ ketpa naxwiñ ik pichpa juktî’ i pîm aù nayyiñ
80 4495 pags 65-96.indd 80
10/18/06 12:30:38 PM
Aùmaatî’ tyi ity yîm.
xooki’
xuuty’
uxpiñ
xix
xapaña’ eexe’
ñaxkaaù
Piixi’
81 4495 pags 65-96.indd 81
10/18/06 12:30:39 PM
Jay kapsî’ tyii toggoy.
Tum yomo’ i chee’ba’ i
kun
Je’m
na pa’tta’ kun je’m
Yî’p
i metspa i
.
.
.
82 4495 pags 65-96.indd 82
10/18/06 12:30:41 PM
Je’m kaaù i kooya’ Je’m kaaù i pa’t je’m kooya’ juty tsiit pî’mane’, i iñîma’y: sîbam numa’ maù ku’tpa. Je’m kooya i ñîma’y: o a ku’tî’, yîm a naù yakmokne’ yîp tsa’. Siiga’ aù ku’tpa ak tîùpa’ i ta togop tan tumpîy. A yoxpatî. Michgam aù yakmokî’ yîp tsa’, iga’nam îch nîkpa a witywidyoyi’. yîkxaù a seetpa. 83 4495 pags 65-96.indd 83
10/18/06 12:30:44 PM
I numa ki’, kaaù i kupîktyim i je’gam iùyakmok je’m tsa’. Yîkxaù sabîy kaaù so ‘psne’um, iga’ jeem pîmane’ i nîm: -¡Jaa! yî’p kisî’ sargatti’ a mîgoyaya’m seet i tyuñaù kîm, i tumdyi’ yo ‘yi’ iwat, i je’m tsa’ ni dya’ tsîgo’y. Jo’yne’ mu’ iñîk je’m kaaù i nîm: -sî’ numa’ juty am paddyiñ je’m kooya’ dya’ tyi i kupujpa. Sîbam numa aù ku’tpa, tyiiga’ a mîgoyay. Je’am jîximî’ nîk. 84 4495 pags 65-96.indd 84
10/18/06 12:30:45 PM
Wadday i kuwiñ yîmpîg mîchyaj.
Watkipsî’ jutypîg tsukkum yî’p aù matyi’.
Watkipsî’ jutypîg kuyajpa’ Yî’p aù matyi’.
85 4495 pags 65-96.indd 85
10/18/06 12:30:46 PM
Kayuj wanpa jesîk kukeja’ kîm. Wanpa jesîk i ku jaampa iga’ pijpa jama’. Miñpa tuj poypa sawa’. Jesîk kakpa iityi’ wanpatyim.
Nak wanpatyim jesîk dyam ja’yñe’ miñpa tuj. I wa’k pa tuj.
Jesîk Ju’uù aùwejpa, ixoob Itypa mîmnei’. Nawadab i xî ‘nîm.
86 4495 pags 65-96.indd 86
10/18/06 12:30:47 PM
Jayka’mi’ tyi nîmyajtob yî ‘p animatyaj.
87 4495 pags 65-96.indd 87
10/18/06 12:30:49 PM
Animat tîkkîmpîg Yîp animatyaj tîkkîmpîg ityyaj, wîttam. Jesîk ta togoyay tumiñ, tam ma’yyajpa. Je’m i chowamî’ ta juyjuyoypa. Siiga’ ta sîùap, tan akkayajpa, ta wikpa’. Jeempîgam ta yoxpatpa xix, yooya’, piyu’ i tuùgakyaj animat. Kawaj, jesîk tam mîtspa mok u kîîpi. Chimpa ta kupujpa tsu’kîm, tak poypa kaamjoom. 88 4495 pags 65-96.indd 88
10/18/06 12:30:51 PM
Jîmñompîg Animat Weñi’ yî’p animatyaj wî tan ku’t. Weñi’ wîabtyim tan ak tsamyaj tikkî’m. Ityajtyim jîmñom, ta ku’tyajpap, ta wasyajpap, u ta tîppab i ta kaaba’, u jempîg i ku’tpa tan ñipñip boyi’. Weñi’ dya’ tyii’ i watyajpa, wañyajpatyi’. Wî iga’ i tyumpîy ityyajiñ. O tan mo’guîyyajiñ i je’yaj dyatyim ta mo’guîyyajpa. 89 4495 pags 65-96.indd 89
10/18/06 12:30:53 PM
Jesîk ta ñippam dya’ wi lam mooguîy jonyaj, ju’ts: pokpok, a’kxi’, peepe’, iga’ okmi’ ta wixayyajpa i je’nyajp ñiipi’.
Siiga’ im pa’tpa nu’ùkuy tsañ, dya’ ja’yñe’ ka’nîîmpa iñ tyîkkîm.
Si’ga’ tsu’kîm ku taakpa piyu’, po’ñîyo’y pa.
Mi witypa im miñ iñ ixpa tsan sî i ni ku’tyajta. Wî ku’iixî’, okmî’ wîab iñ cho’yîy tsañ waxi’. 90 4495 pags 65-96.indd 90
10/18/06 12:30:56 PM
Suuyî’ yî’p tî’pî’ i akka’mî’ naxwiñ. u’,
piy
pi’chkuy
,
jîîpak, pok,
paasuù,
paaju’,
paata’,
jee
pe’
Tum
wikpa’
Je’m
,
iku’tpa
’
chimpa
Yî’p
wokpa’
A na ity tum
An tuk tum
nî mîtskuy
An ja’aspa
An sospa’
agui’ kaatsu’ 91
4495 pags 65-96.indd 91
10/18/06 12:31:00 PM
A’mî’ tyii je’ yî ‘p i jayka’mî’ naxwiñ.
chimpa’
paaju’
Tsu’kîm wokpa Je’m
jesî’ i ixpa pîxiñ i ñu’mpa piyu’
pok
pak
Ich aù kukompa’nî’kîm Je’ i ñippa paasuù i
teepu’
kaapi’
Nîkpa an tîù aù kaama’ kun Am matspa tsas kun 92 4495 pags 65-96.indd 92
10/18/06 12:31:03 PM
¿Tyi’iga’ wî kuyaùjuj? Kuyaùjuj wî iga’ je’yaj ta chi’yajpa kumuùkî’, kîîpi’, i je’yaj ikchijoyyajpa tuj. Ta chi’yajpa sawa. Si’ga’ ity kuyaùjuj chijo’b tuj’ siga’ chi’job tuj naypa ityumpîy ñipnipboyi’, si’ga’ ity tyii taù ku’tpa ta itypa. Yajpa kuyaùjuj kuyajpa ityumpîy, ta kuyajpa ta îch. 93 4495 pags 65-96.indd 93
10/18/06 12:31:05 PM
xatpa
chiùkuy
chiman
samùi’
toox pi’chkuy
chikkuix
ta’tsîk
pi’yuù
yom mooya’
tse’n tse’n
wakta’
ñiyuj mooya
94 4495 pags 65-96.indd 94
10/18/06 12:31:07 PM
peetsa’
tsootso’
apitymooya’
nas wakta’
pa’yi’
pejtak
kuytyim
suyat
paasuù mooya’
ñookcha’
jamsîù pi’chkuy
pixtyiñ 95
4495 pags 65-96.indd 95
10/18/06 12:31:10 PM
Jesîk agui’ chilo’y tuj. Wiñîk jaama’ tum pîxiñ i wî’t tum kuy. Tuùgak jaama’ je’m kuy teeñtyim. Eybigtyim iwît i eybîgtyim teeñxeet. Tum tsaam pîxiñ i nîma’y: -om wî’tî’ je’ty kuy, ta togobam. Ixi’ yî’p pak, ñiipî, nu’kpa mosnawîsten jaama’ wîtî’ je’m kuy, watî tum aaja’. Kukomî iñ animat, iñ wîchomo,im manîktam i naùpajnuktajî. Miñpa tum kutujaùkî’ mîjpîg. I nuuma’ je’m pixiñ ikupîk. 96 4495 pags 65-96.indd 96
10/18/06 12:31:13 PM
I tyîbtyim i kumpanij. Chi’jo’y je’m tuj watyñajaama’ i watyña’ tsu’. Je’m tan tîwîtam dyapîk i kupîkyaj ji’kkayaj. Jesîk tîts je’m nî’, agui’ tsî’y tî’îpî’. Tan tîwîtam tî’îpî’ a seetyaj. Je’am nas wiñîk jaama’.
97 4495 pags 97-128.indd 97
10/18/06 12:27:53 PM
Xappity ini ity kupîkkî’.
Xuwana dya’ ini i kupukkî’.
Xiwan kubaktîguîy.
Xatpa dya’ kubaktîguîy.
Peetu’ yo’dyîy.
Makxi’ dya’ yo’dyîy.
98 4495 pags 97-128.indd 98
10/18/06 12:27:56 PM
Dya’ an ixpîkpa kaapñîm.
Ni keman a oyne’ Pejtak Naxyukmî’.
Dyatyim a nu’kne’ mooya’ naxyukmî’.
99 4495 pags 97-128.indd 99
10/18/06 12:27:58 PM
Kukakî’, juty nîmpa jîî, akka’mî’ dya’, juty nîmpa dya’, akka’mî’ jîî. Wiñîk jaama’ dya’ i tîngkuychay.
An jatuù i ni ity tum kawaj.
Îch nîkpa a jooyi’ attebet.
Mich dya’ mi yu’ab.
Joymî’ ta nîkpa ta eechi’.
Dya’ a nîktob an tîkmî’.
100 4495 pags 97-128.indd 100
10/18/06 12:27:59 PM
101 4495 pags 97-128.indd 101
10/18/06 12:28:02 PM
Kîùyajî’ yimpîg watne’um ju’ts nîmpa yî’m.
tsabats
pu’uch
tsus
chi’i’
pooja’
yîk
102 4495 pags 97-128.indd 102
10/18/06 12:28:04 PM
Ju’p tîmyaj jeex ju’ts nîmpa yîm. Jaayî ‘. Tsabats
Pu’uch
Yîk
Chi’i’
Tsus
pooja’
103 4495 pags 97-128.indd 103
10/18/06 12:28:05 PM
Yî’p xix mîj.
Je’m tuù yagats
Suyat yukmî’ (yo’onne’)
Mañmok p’on.
Yî’p chimpa xutyu’.
Ku’ytyuù ñokko’.
Samñi’ chappa’.
Tsaam mok kamam.
104 4495 pags 97-128.indd 104
10/18/06 12:28:08 PM
Kuyjuj jimñi’ wî. Ta chi’iba iga’ ta saw pîkpa. Ik chijob tuj. Tan pa’tpa kuy iga’ ta tîkwatpa.
Nî’ wî iga’ tan ukpa jesîk ta nîktîtspa. Jeem ta chiùpa’. Tse’tse’oy ñimpa. Wiikkuy wat kataab.
Nas ta matspakne’. Jemum putpa tyi tan ku’tpa. Jemum itypa tyi tan ukpa. Jemum ka’mne’ tan tîk. 105 4495 pags 97-128.indd 105
10/18/06 12:28:10 PM
Chanij Nîmyajpa tan chomo’ i tan wewe’, iga’ ityumpîy tyi’am ity yî’p naxyukmî’ o’mî’y. Je’m i oomi’ i ñîyi’ chanij. Je’m chanijyaj ityyajpa yî’m je’xî, iga’ ity; nî’tuù chanij, ‘jîmñi’ chanij’, animat chanij. Itytyim yom chanij, pîxiñ chanij, tsîxtyam i woñtyam.
106 4495 pags 97-128.indd 106
10/18/06 12:28:12 PM
107 4495 pags 97-128.indd 107
10/18/06 12:28:15 PM
Si’ga’ tum tsîxi’ tsutpa, tuùjoom, i tyîkkîm, kuyaùkoobak; pîkkuy tum kuy i yî’gaykuy mosnawîskîy jemum juty tsut, iga’ odoy ini tsî’yiñ chanij, je’m tsîxi’ i anmaj.
Si’ga’ aùjekpa iñ anmaj, iga’ tyi kejpa mi chîgaùje’kpa, tuùjoom, nî’ tuùjoom, jîmñom, u jutytyiùkej, nîkkuy kun tum ijodoùpîg ta pooma suj.
Weñi’ jempîg poomasujoyyajpa, i wakyajpa uxaù oojo’, poppooma, piyu’ ja’xi’, jesîk tak kuchiùa’ytyabam.
Tuùgakyaj iñipyajpa u i kumyajpa pooma jutyim tan pa’t je’m aùje’ki’.
Ity pîxin, ity yomo, ja’moyñewîbam pooma sujoyyaj paab. Je’yaj na suutsyajtab. Tsu’ ayajpa. Dya’ wikkukejyajpa. Na wî’dyayajtab. Jeempîgam akpîsoyyajpa. 108 4495 pags 97-128.indd 108
10/18/06 12:28:15 PM
Jay ka’mî yî ‘p aùmaatyi’ naxwiñ.
nuuku’
nîts
nî’
naùtsaù
taanti’
ka’npu’
tenat
kaana’
mîn
Je’m mooya’ sî i ku’t_______________. Siiga’ inik poypa yampa i jossom__________. Kawaj, jesîk nîktîtsne’ i ukpa’_________. An cho’mo’ agui’ wî i_______________. A ñîppam, an juy tum______________. Piyu’ yojpa’, ikkampa tum____________. Jîmñoom tam patpa’______________. Mañ mankuj tan ku’tpa kun__________. Joymî’ i xoxpa an aapa____________. 109 4495 pags 97-128.indd 109
10/18/06 12:28:16 PM
Jaykamî’ ju’ts yî’p animatyaj.
110 4495 pags 97-128.indd 110
10/18/06 12:28:17 PM
Kooya’ i tîkchi’. Pékka jaama’, tikchi’ nîk i’am kooya’, iga’ i chi’iñ uxaù mok. Kooya’ i ñîma’y iga’ jîî, i chiiba’, i po’y aùjogguiñ, yîkxang nîkyajpa kamjoom. I ganam jespîy miñi’ mex kayuj. Tîkchi aùje’k. Kooya i ñîma’y yamî’ jeem puuchkukî’m. Nu’k kayuj, je’ moktyim i wag, iganam iùjo’k, kooya i ñî’ma’y, siga’ mi yu’ab ku’amî’ jeem puuch kukî’m. Imetspam i pat je’m tikchi’, i ku’t. 111 4495 pags 97-128.indd 111
10/18/06 12:28:19 PM
Watkîpssî’ ityam mîchyaj
Watkîpssi’ jutypîg sukum
Watkîpsî jutypîg kuyaj.
Tyii nîmpa yî’p aùmaatyi’.
112 4495 pags 97-128.indd 112
10/18/06 12:28:19 PM
kootsîgaùjuj.
ku’aaja’.
Tejajkî’m .
kunoù joom.
tsa’jos.
pînnjoom.
nî’ixkuy.
tîîtsaùjoom. 113
4495 pags 97-128.indd 113
10/18/06 12:28:22 PM
Tyukkaaù kootsîk. Nîmyajpa iga’ pekka jaa’ma’ yî’p kootsîk jipspaidyîk i xî’. Tsu’ ki piichî’ tyiñpaidyîg. Poopnîts, pooptyuki’ sîbidyîg i yoxayaj yî’p kootsîgkukîm, i jeetyajtobidyîg. Tsu’a’ yaj je’m tsoka’ i oy ik pîchyaj je’m juktî I, jemum tsîyyaj je’m animatyaj kun je’m poop oomiyaj. Yî ‘p tyukkaaù kootsîk joogab. Putpa uksî’, jesîk dya’ja’yñe’ chijob tuj. 114 4495 pags 97-128.indd 114
10/18/06 12:28:24 PM
Wiñîk pujjang. Wînîk, jesîk tsukumpa joom amtyîy, aùjagoyiyaj aùtumayajpa, i me’tsyajpa tum pîxiñ iwadyiñ sîù. Tukta’ab tsotso’ mooya’, paaki mooya’; pichkuy mooya’ i nî’ pînntaab. Tîptaab akxî’, poù taab. Tînntaab ja’yaù chiùkuy. Jesîk nukpa i jaama’, na etstaab je’m akxî’, i tîgaùnaakayaj yînntaab je’m tsotsonî’ mooya’. Okmî’ anjago ’yiyaj iù neebyajpa nas i tyuunu’. Wî ti’maiñ ñipñipboyi. O itydyin ka’akuy. 115 4495 pags 97-128.indd 115
10/18/06 12:28:25 PM
Uutsumeeye’.
Yîm ja’y iityi’ tum poob uutsu’. Ja’y i ñum joom yomtam. Tum paanij ik ka’may maasanwatyinî’, i jemum aùnuknia ùjak je’m uutsu’.
Tsuusmeeye’.
Wiñîk jaama’ yî’m ja’y puutyi xunujti’. Ken tum missi’, okmî’ mîja’ab, okmî’ ke’nam tum chimpa. Ta ja’k ketpa. Ta ne’maab tan nîpiñ i kuyojaab tam maayi’.
Yoya’ kîîtsîs tsa’.
Yî’p tsa’iku kî’m ity je’m tuù iga’ ta nîkpa miktan. Yî’p tsa’ yukmî’ kejpa, yoya’ i kîîtsîs, chimpa’ i ku tyoxi’. Yî’m nuk yajpa jaytyampîg. 116 4495 pags 97-128.indd 116
10/18/06 12:28:27 PM
117 4495 pags 97-128.indd 117
10/18/06 12:28:30 PM
Tam wîtsaguiñ juty ta ity. Tan ñibiñ kuy, o doy tan akkain. Dya’ Wî i ga’ tan yînnpa puuchi’, wî iga’ tan kumpa. O tam mo’guîyiñ je’m jonyaj. Dya’ wî tan tîpstîpskayaj. Wî’dyajî’ mooya’, nî’, nas, kuy, i okmî’ mich mi maymayab. 118 4495 pags 97-128.indd 118
10/18/06 12:28:32 PM
Dya’wîî tan uk tsokonî’. Wî’ab tam mîmne’. Tsokonî’ i ni ity xutyu’ animatyaj dyapîk tan ixpa.
Wîî iga’ ta chiùpa ityumpîy jaama’. Siiga’ ta chiùpa ka’ypa tuutî’, dya’ ta pa’tpa a’wat, ñiwas u tuùgak ka’akuy.
Ta kuyujiñ. Nîguiñ ta kuyuji’ Dya’ ju’mî’ ity tuùgak tan tîk juty ta kuyujpa. Sîîb tan joktaa. Je’m ity tîwîtam. 119 4495 pags 97-128.indd 119
10/18/06 12:28:33 PM
Aùkima’ yo’yi’ aùmaatyi’. Siiga’ joobity mi kukejpa ta’nka’ab iù ku pii’chaa. Jesîk chokoymî’ mi ñîkpa iù kumuuma mi ñugpa’. O na pooyî’ jep iñ tyanka’, wîî wîîtsaakî’ tyi’ im watne’ sî’î’ chokoymî i dya’mi waùpa eybîg seetpa tyi iñ chak.
120 4495 pags 97-128.indd 120
10/18/06 12:28:35 PM
Jayka’mi’ naxwiñ yî’p nîyî’ ityyajwib kawaj yukmî’ ko’où
kakui’
koñkoy
kaapi’ kaaù
kiñi’ kîîpi’
kukuma’ ke’we’
121 4495 pags 97-128.indd 121
10/18/06 12:28:37 PM
Tîgaùjoj Yî’m juty ¿iñ ixpîkpa? Aù maatî’ ju’b tîgaùjoj iñ ixpîkpa mich. Nîmî’ ju’ts je’m tîgaùjoj juty mi ity. Im wîaùjam yî’p 122 4495 pags 97-128.indd 122
10/18/06 12:28:40 PM
Kooya’ i kayuj Yaj i ku’t tîkchi’ je’m kayuj, i ix miñi’ paaju’. I ñîma’y kooya’, yamî jeem ko’où kukîîm,; yamtyim kooù kukî’m. Nu’k paaju’ i moktyîm i wag. Je’m kooya’ i ñîma’y poy aù jo’okî, yîkxaù ta nikpa’ kaamjoom iganam jespîy, ku’a’mî, siiga’ mi yuab, siga’ dya’ tyii impatpa je’m ko’où kukî’m. Nuuma’, i kua’m’, i pat je’m kaayuj i ku’tket. Jemum kuyaj kayuj. 123 4495 pags 97-128.indd 123
10/18/06 12:28:41 PM
Maayî’ mich tuùgak wiñîk aùmaatyi’.
124 4495 pags 97-128.indd 124
10/18/06 12:28:42 PM
Tan Wî ixpîgpa: Aù tikkîm, ity, i aùkîm, tum kuytyîm, tum toox pichkuy, wîsten tsotso’ i jutten nas wakta’. An jatuù iwat tum koñkoy, tum kussuù, tum chima’tse’kuy i watyi’ kawaj xiùaj. Sî’ mich akka’mî yî’p ’ juty nîkpa’.
An tîwî i ni ity tum i kawaj, wîsten xix i maktasten chimpa.
Jesîk nîkpa jooyi’ attebet ini miñpa kaxtyañ añi’ pa’ak po’otyi’ xapun, puktuku. Ok mî’ i weggankusajpa. 125 4495 pags 97-128.indd 125
10/18/06 12:28:43 PM
Tyi tam watpa tum jaama’. Junio 30 de 1994
A nu’k an tikkî’m i am pa’t tum kujooyi’. Ju’umi’ miññe’. okmî’ nî’g a jooyityam at’tebet. Jesîk tsuaù-am a seet’tamun. Jesîk ak tîù-um piichî’ nîk. Okmî’ îch nîkum a moon-i’.
Sii mich jaykamî’ tyi im wat matîk.
126 4495 pags 97-128.indd 126
10/18/06 12:28:43 PM
su’u
ju’uù
jaùku’
waaù,
ko’où
Sîù An apchomó î watpa
.
Tsu’kî’m aùwejpa
.
An tîwî’ kuwîksne’ i
.
Tum xix agui’ yagats i
.
Mich mi jaaya’ imwat
. 127
4495 pags 97-128.indd 127
10/18/06 12:28:44 PM
Jaykamî’ tyii ity yî’m.
su’uù
ju’uù
ja’ùku’
waaù
ko’où 128 4495 pags 97-128.indd 128
10/18/06 12:28:46 PM
129 4495 pags 129-160 129
10/18/06 12:33:51 PM
Waatî’ ju’ptaam animat ity juty mi ity.
Dya’ ityumpîy aù eeymî’ jeexkùom. Kootsîkgaùjoom pagagjoom. Agui’ kutujab. Kuy yo’ùniyaj. Ity yaj animat. Lamar aùnaaka, poypa sawa’ i agui’ piji’ab. Itypa eexe’, tîîpî, tsass. Kunoùjoom, pijiabtyim, suksukgaab Yîmum i ñippyajpa mok, sîk, samni’. Ityumpîyjoom chijob tuj.
130 4495 pags 129-160 130
10/18/06 12:33:51 PM
Watpuutî’ ju’utskoom juty mi ity.
Jayka’mi’ ju’tskoom juty mi ity.
131 4495 pags 129-160 131
10/18/06 12:33:51 PM
Aùmaatî’ tyi yî’p, i nîmî jutypik kuyajpa.
132 4495 pags 129-160 132
10/18/06 12:33:54 PM
4
Jutypîg ta sîù atampa. Nuntapîxiñyaj aguî’ sîù’ayajpa. Ikusîù’akayajpa nas i oomi’, jîmne’i oomi’. Iwatyajpa tsuts i xîùWatyi’ sîù i watyajpa. Je’m wiñîkpîgsîù. Je’m ta îchpîg tan nunda sîù. 133 4495 pags 129-160 133
10/18/06 12:33:57 PM
134 4495 pags 129-160 134
10/18/06 12:34:03 PM
135 4495 pags 129-160 135
10/18/06 12:34:08 PM
Koowatîkxî’ Siga’ mich dya’ mi etstooba
Miñtyam miñtyam
îch dya’ sî’ man pî’mîyîy nîmî’ si mi ka’to’bam
tan attebet, miñtyam miñtyam sîù ata’mî’ tsaktam tuùgak jîxi’ iñ tyîkmî’.
jemîgam nîkpa man etsa’y. 136 4495 pags 129-160 136
10/18/06 12:34:10 PM
Etspa’ ka’aù Wiñîk, jesîk dyanam ta mootneta’m, agüi’ etstaab kaaù. Etstabdyik juty sîù-ab mayordomoj. I jesîk ka’yajpa etsayajtaab jesîk kukejyajpa. Sî’b ets taabtyim. Dyam jeempîg ju’ts wiñîk.
137 4495 pags 129-160 137
10/18/06 12:34:13 PM
Aùmaatî’ tyii iñ a’mpa. Tyiga’ etsyajpa. Jayka’mî’ naxwiñ juty jîtne’
138 4495 pags 129-160 138
10/18/06 12:34:15 PM
Jutypîg tan etskaab malintzin eechi’.
Tooya’ wiityi’
Aùteeñmooki’
Chum negkuy
Xaaja’ 139
4495 pags 129-160 139
10/18/06 12:34:15 PM
Wanî yî’p wañi’ i watî’ tuùgak naxwiñ. Tum xutyu’ tî’pî’ togoy nî’kî’m, ik toggoy i aapa’ dya’ nugne’ yî’m. Wejpaam i ñîk, tsam ju’mî’ wîty, je’m lamar ikukjoom sî’ i’duù juty ity. Nas watyi’ jaama’ nikeman dya’ seet, naktîbîytya jojmî’ je’m lamar i jet.
140 4495 pags 129-160 140
10/18/06 12:34:16 PM
Maayî’ yî’p ikxi’ inmadayo’ yi’ i ja’y ka’mî’ tuùgak. Yî’p jaama’ nu’k iga’ man ñippa, Yî’p jaama’ nu’k iga’ naxyukmî’ man tsakpa’. Jomxuk mi ixñe’ Jomxuk a a’mne’ je’ mi kupujne’ je’ mik tsamne’.
Miù tîùpa miù tsañ tyîtsaab mi ki’mpa mi yo’ùpa mi xaw ak pî’maab.
141 4495 pags 129-160 141
10/18/06 12:34:17 PM
Jayka’mî’ yî’p angmaatyiyaj juty nîkpa’ . chiiku’
chiñpîxiñ chimpa’
chaakis chiiji’ cha’cha’
Je’m
i watpa chiiñu’.
Agui i ku’tpa mañmok je’m
.
i matspa piyu’ tsu’kî’m. Nî ‘kî’m je’m
i ku’tpa tajwiñ.
A oy jîmñoom i ampa’t
i ka’npu’.
Tsu’kî’m agui’ wokpa
.
142 4495 pags 129-160 142
10/18/06 12:34:18 PM
Ak kapsî’ yîp angmaatyiyaj. Chiiji’
chiipiñ
Kaamjoom agui’ kîùne’
.
chiima’ Je’m
chimpa. wattab su’uùnasmî’
chiùpa An ja’yuk
chikpa nî’ aùnaaka’.
choomo An
chomo ‘ agui’ a toypa.
Chiùkuy Oy an tuk
chikkuix kapel kuyjoom. 143
4495 pags 129-160 143
10/18/06 12:34:19 PM
Tsuts sîù Jesîk’nu’kpa tsutssîù, akka’tab yoya’; wattaab añmo’ñi’. Kusîùakataab ka’neeyawî’bam. Je’m tum jaama’ je’ tsîxi’ i jaama’, je’m wîsten jaama’, je’ tsaam pîxiñ i jaama’. Tsu’anîmpa. Ma’yo’yñîmpa. Naa nîktap añmo’ñi’ tsutstîkmî’, i masstîkjoom. Okmi’ wegtaab. 144 4495 pags 129-160 144
10/18/06 12:34:22 PM
Tyityam akkama’ytyab jesî’ tsutssîù.
samñi’
tsootso’
añi’
yooya’ku seddaù
nîgkuy
añ mo’ñi’
no ‘kejkuy
tsuts mooya’ 145
4495 pags 129-160 145
10/18/06 12:34:24 PM
Watkipsî’ tsutssîù i aù maatî’ ju’ts.
146 4495 pags 129-160 146
10/18/06 12:34:24 PM
Aùmaatî’ mich tuùgak jîîxî’. Jesîk tsutssîù wadaykuy i pujjaù tsuts. Siga’ dya’ je’ aùya’kne’eba, i ñîkyaj, i tuùgam amtyîy dyam miñyajpa’.
Dya’ wî taù ku’t chipiñ tsîîpî’ jesîk nasne’um tsutssîù, dya’ wî, iga’ je’yaj i oopaùkaniyajjum.
147 4495 pags 129-160 147
10/18/06 12:34:26 PM
Tsutssîù.
(Wiñîk angmaatyi’.)
Wiñîk, tum pîxiñ, dya’ i wadday añmo’ñi’ i chu’ts, i xaaguy iùxicha’ytum xix i tyiñ po’obay joom, i je’amikka’ma’y i kuumiyukmî’. Jesîk tsu’t sseetyajpam miktan, je’m pîxiñ i’ aapa wejpa iñîk, iga’ imanîk tyi i wadday.lganam tuùgakyaj wîdampîg wikkuyininîgyajpa, je’m yoomo’, xixtyim i tyiñ i matsne’ i nî nîk.
148 4495 pags 129-160 148
10/18/06 12:34:28 PM
Taù kî ‘piùpa’ yî ‘p wiñîk aùmaatyi’ Watkipsî’.
- Wiñtyi’: jutsaab i chukkum.
- Okmî’: tyi tyam naspa’.
- Iù aùpîg: Jutypîg’ kuyajpa.
149 4495 pags 129-160 149
10/18/06 12:34:28 PM
Jayka’mî’ juutypîg nîmyajpa yî’pyaj. Tsuts wañi’
Tsuts ma’yo ‘yi’.
Ta’anka’ aùmatyi’.
150 4495 pags 129-160 150
10/18/06 12:34:28 PM
Matsyaajî’ yî’p yooya’ i akkamyaajî‘juty toggoy. yomo
po’oy
tsay
mooya’
puy
yo ‘tyi’
yemkuy
yaatyi’
An dius chi’ tum
.
An jatuùwewe iwatpa
.
Je’m jon iku’tpa
.
Siùjoom an juy tum joom An
.
kuwiksne’.
Agui’ ity
an tîkkî’m.
Je’m kîîpi’ an tsen kun
.
Lamar’ aùnooka agui’ ity
. 151
4495 pags 129-160 151
10/18/06 12:34:29 PM
Watî’ tuùgak wî bîg jîîxi’ mich.
152 4495 pags 129-160 152
10/18/06 12:34:30 PM
Wi’kkuy Nuntapîxinyaj wî wikyajpa. I ku’tyajpa Tsîîpju’tyi’, pu’uch noono’ piyu’ ju’tyi’, pampi’; kuumakobak, suutyi’, tajwiñ, nîtuùtsas. Paassuùmoya’ ju’tyi’. Sîkmabxi’, ko‘pi’, yooya’ maayju’tyi’, sîk añmo ‘ñi’ jeempîg akka’maytyaab sîkpijtsîchi’, u jeempîg wattaab maañxîkmî’ i ñîmayyajpaab mixi’ koobak. Yooya’ nî’piñ xeetyi’, i je’m poochnono’ jampajtsaayi’. Tsaam kînyajpa yî‘p wi’kkuy. 153 4495 pags 129-160 153
10/18/06 12:34:32 PM
Maayî’ jutypîg na wattaab tum wi’kkuy. Poochnoono ‘jaampajtsayi’. -Kupiùkuy wîdampîg. -Tse’kuy pijî’nî’mî’. -Akkama’ykuy chiipiñ, ñiwi’ i aykuuyu’. -Aùxichkuy po’obayjoom u samñi’ayjoom. -Kukomkoy ju’uyjoom -Jesîk kîùum wî’am taù ku’t añmî’.
Sî jayka’mî’ mich tuùgak wi’kkuy.
154 4495 pags 129-160 154
10/18/06 12:34:33 PM
Aùmaatyi nuumnîmpaab i akwagoypaab. - Matîk oy jooyi’ Xuwana ¿Oy jooyi’ matîk Xuwana? - Yî’p jaama’ nîkpa’ mi kuyuuji’. ¿Nîkpa’ mi kuyuuji yî’p jaama’? -Wi tam wat tsutssîù ¿Wî tam wat tsutssîù? -Joymî ta nîkta’mpa kaamjoom ¿ Ta nîkta’mpa joymî’ kaamjoom? -Mich mi waganîktooba kun iñ tyîwî’. ¿Mi waganîktooba kun iñ tyîwî’?
155 4495 pags 129-160 155
10/18/06 12:34:33 PM
Aù maatî ¿ Tyi i wikkuy in ixpîkpa’ ? ¿ Tyiga’ wî taù ku’t yî’p wikkuy ? ¿ Juty wî’ab tan wî’k yî’ mpîg ? ¿ Juuxaù naa wattab yî’p wikkuy ? ¿ Mi wî’ab iù wikkuy wat yî’mpîg ? ¿ Tyiimî’ aùxichtyaab poochnoono’ ? ¿ Jutypîg watnee’ piyuju’tyi’ ? 156 4495 pags 129-160 156
10/18/06 12:34:34 PM
Je’m uxaù nas juty ityyaj nuntapîiñ.
Yî’mum ityyaj nuùtapîxiñ. Yî’bam naxyukmî’ kukejyaj wiñîk. Wiñîk jaama’ tsaam dyîk ja’yaù iñas. Jesîk nu’gyaj poopmaasan iktogoyyaj jayaù nas. Sî’ dyam ju’chaùjoom ityyaj. Xaktam initsîya’yyaj usaù i ñas. 157 4495 pags 129-160 157
10/18/06 12:34:35 PM
Jutypîg taù kutsatpa tum tooto. 14-diciembre- 1994
Xiwan. Mann ja’yab yî’p tooto, iga nîguiñ an akpoy joymî’ Kaapñîm. Manaù jo’kpa tîkkî’m jesîk yaguiñ puutyi’ jaama’: Iñ îmî’ Xilu’.
Watkipsî’ tuùgak yî’m.
158 4495 pags 129-160 158
10/18/06 12:34:35 PM
Tuùgak tootjayi’.
29-Marzo -94
Okatun Yî’p tootomî’ sî’b man akjodoù-ab iga’ dya’ anîkpa a sîù-aji’ iñ tyîkkî’m. Dya’ a jeepîyaab. lñ ookmanîk Peetu’
Watînam tum.
159 4495 pags 129-160 159
10/18/06 12:34:35 PM
Xunujti’ Tum jaama’, winîgam, tum pîxiñ i ni nîk kaamjom i manîktam. Je’m pîxiñ Kaamîydyîk tsusmeeyi’ aùnaaka, toomi’ Matalapan, je’m tsa’paataaùjoom. Jemtyim dya’ ju’mî’ tsîypa Maañ Ñaaktampak, juty putpa je’m nî’ tsaam pagagpîg. Jesîk yajjum je’m nî’ ini nîkyajwî’b pokjoom, je’m pîxin i ñî’ma’y je’m i manîk wîpkîypîk, nîguiñ i me’ts nî’ jemîk Mañ Naaktampak, nîguiñ kun i ja’yuk. Je’m Tsîxi’ kupîgo’y i nîkyaj. lganam kutsatyajtaa, kumu’ tsîxtyam, nîkyaj chiù’i’ je’m tsusmeeyejoom. I chiùpaam jesî’ i matoùyaj aùwejpa missi’. I ixyaj jeem, tsapaataùjoom, tum agui’ wîbîg xuutyu’ poop missi’. Je’m tsîîxi’ i jayuk moj i ni mîch je’m missi’. I ku kom puktuk kuxtyat joom, moj i choon choù-oy. Yîkxaù i jaam tsakxñiam.
160 4495 pags 129-160 160
10/18/06 12:34:35 PM
Okmî’ i nî’ma’y je’m i tyîwî, i je’ i nîma’y: kutsîggay jempity missi’,dya’ tan joo si’ga’ dya’ xuunujti’ jempîg ini mîchpa’ i ni sî’. Yaj tsantyim nîmi’, jesî’ imatoùyaj mîjjam iù weeji’ je’m missi’ y mîja’neum, toomim tum chimpa. Je’tyim yaj i ixyaj, moj po’yaùtsukuumiyaj. A’m seetyaj i tyuñaùkî’m, aùgwejpa imiñ je’m animat. Iù aùtyim kimyaj je’m aùjakket. Jemum i pa’tyaj, tum pîxîñi kawajyukmî. je’m pîxiñ akwagoy tyi’ga’ jeempîg miñiyaj, i je’m tsîxtyam aùtsoù-oyyaj iga’ je’m xuunujti’ ikpoyñiyaj, i pa’tyajwîîb nî‘kî’m. I pîk je’m pîxiñ, yo’oyñiket, i pîk i tyeepu’ i tyiùkujak tum panats, i yo’ay i ñaaka, in jok je’m xuunujti’, jesî’ i’am, nuuma’, jemum miñi’.
161 4495 pags 161-200.indd 161
10/18/06 12:36:20 PM
Tum wîdyay poop missi’. Moj i ko’ts je’m panats tsaymî’. Iganam jespîy je’m tsîxtyam, nukyaj juty ity i jatuù, i moj aùmaatyiyaj tyi i ñaskayaj nî’kkî’m, i je’m pîxiñ i yoxpatyajwîîb. Je’tyim i matoù je’m tsîxtyam i jatuù, nîîk poyjimî’ iktsîy. je’m tungak pîxiñ. I pa’tnug juty sî’ i panats tsaymî’ naks je’m animat. Jeempîgam i chîkpoyyaj xunujti, i ikupujyaj je’m tsîxtyam. Je’m animat nîk. Ja’y dya’ puutyi’. Sî’ dyam puutpa. I’ Joo.
162 4495 pags 161-200.indd 162
10/18/06 12:36:22 PM
Aùtson-î yî’p akwago’yi’.
¿Ityam nîkyaj nî’kî ’m?
¿Tyi i pa’tyaj je’m tsîxtyam nî’kî’m?
¿Juts je’m xuunujti’?
¿Mich iñ ixne’ tum xuunujti’?
¿Tyiimî’ ichîkpoy xuunujti’ je’m pîxiñ?
¿Putpanam sî’ je’m xuunujti’?
163 4495 pags 161-200.indd 163
10/18/06 12:36:22 PM
Jayka’mî’ tyi je’yaj. Jaypuutî’ naxwîñ.
Je’m Lupujti’ Wiñîk jaama’ ja’y iity’ tum animat i ñîyi’ lupujti’. Jesîk ta nemaypa tan nî’piñ kuloogab tan maayi’. Dya’ un ityguîykaaba teepu’ iga’ ken tîùkuy i ñaaka’. Agui’ dyîk tsuupa’ i tyîts ken limitej po’a’. 164 4495 pags 161-200.indd 164
10/18/06 12:36:24 PM
165 4495 pags 161-200.indd 165
10/18/06 12:36:27 PM
Itypa tsîxi’. Jesîk naypa tum tsîxi’, me’tstaab i ik naypa. Wi o’mtaab tîk. Me’tstaab piyu’ iga’ wadaytyaab i wikkuy je’m kupoaypaab. Je’m akpooypaab, i wadab iùmaddayo’yi’ Na jîytyaab nas siga’ naypaab jaychîxi’. Najîytyaab tsa’ aapa siga’ wooñi’. O’myajtaab. Jagakyajtyaab i tyuunu’ Na jîyyajtaab chanij. Okmîm ak kuchiùayyajtaab. 166 4495 pags 161-200.indd 166
10/18/06 12:36:28 PM
Yoom akwakkuy Jesîk traytyi i yomtsîxî aùmatyajum iga’ na pîîkyajtaab, nîkpam traytyi’ i jatuù aùmatyi kun yoomtsîxi’ i jatun. I me’tsyajpa tum tsaampîxiñ i je’am okatiùaab. Siiga’ na pîîkyajtaab, jesîk Wityyajpa watykîy, i ni nîkyajpa piyu’ ja’xi’. I tsaktaab tum’ tîknugkuy, tum oolimetej aùtsenneeba tsabats puktukmî kun usaù tumiñ. 167 4495 pags 161-200.indd 167
10/18/06 12:36:30 PM
Aùimaatî’ tyi wattab yî’m. ¿Tyi wattaab jesîk naypa tsîxi’? ¿I miñpa ik nay tsîxi’?
¿Tyiiga’ metstaab tsam pîxiñ ?
¿Tyityam i ni ity je’m tîknugkuy ?
168 4495 pags 161-200.indd 168
10/18/06 12:36:32 PM
Tyaya’ yo’tyi’
suutyi po’tyi’ Wîtyaya’
tyuuki’
añtyekpok yaatyi’
Yî’p
•••••••agui’ yo‘nneum.
Nî’kî’m agui’ to‘tpa
.
Agui’ wî kîùne’
.
Yî’p
••••••••agui’ jakne’um. ak tîùpa’ di kokmî’.
Je’m Tum
wotneum i tyu’ñi’. ••••••••••••••ity pî ‘njoom.
Añi’ tan akka’ypa juty ity
. 169
4495 pags 161-200.indd 169
10/18/06 12:36:34 PM
Jaayî’ tyi je’ yî’pyaj.
170 4495 pags 161-200.indd 170
10/18/06 12:36:35 PM
Jutypîg ta’ pîmîyo’oypa u tam wagpa. Waatî’ iga iñ dius akwaakî usaù nî’. Nîguî pîîkî’ pe’m xapun. O doy akketî’ je’ty puktuku. A chî’ey uxaù waayi’. Namiñî iñ jayuk kawajyukmî’ Teeññe’puuti’ Tîguîyî’, kooñî’, yî’m wîkoom.
Sî’ mich jaykaamî’ tuùgak.
171 4495 pags 161-200.indd 171
10/18/06 12:36:35 PM
Maayî’ yi’p aùmaatyi’ i watpuutî’
Jîmñe’ tsîxtyam. Wiñîk jaama’, tum pîxiñ ka’ i yoomo’ i tuùgam i pîk. Kun wiñtyipîg i yoomo’ ini tsî‘y wîsten i manîk, tum woñi’ i tum jaychîxi’. Xuutyu’ jamoyñiyajom. I kun tuùgag iwîchoomo i ni ityumdyîk tun xuutyu’ jaychîxi’ jajtakpabab. Nuk tum jaama’ nîk kaamjoom kun i wîchoomo. Tsîxtyam tsîyyaj. Nîma’yajtaa; siga’ wejpa iñ jayuk na po’î passuù. Tsîxî’ iku pîktyim i jempîgam i wat. Jesî i po’ je’m passuù i po’ay meex. 172 4495 pags 161-200.indd 172
10/18/06 12:36:35 PM
i ja’yuk i koobak, iga’ agui’dyîk wejpa i xî’. Jesîk seetyaj i jatuù, je’m i chîñ aapa, iku ixî’y iga’ je’m je’pîg i manîk dyam i, je’m i koobak yumnamotpaixí’ je’m passuù suuùjoom. + jo‘yka’ i iñîma’y i wîdyaya’. Nikpa’ im paatsayyaj jîmñoom yî’p tsîxtyam. I nuuma’ jesîk kukej nîma’yyajtaa je’m tsîxtyam, pîktam iñ tyeepu’ nîkpa ta jooyi’ jîmñoom, nîkpa tan me’ts paampi’. Jesîk nu’gyaj jîmñoom, nîm je’m pîxiñ, yî’mum aùjo’ktam, nîkpa a witywitydyo’yi’. Nîk i dyam seet i jemîgam tsîyyaj je’m tsîxtyam. Mooùyaj kuy aùkoobak. Tuùgak jaama’ kukej i moj i metsyaj juty ity tîgaùjoj. Ju’mî i ixyaj jo’gab juktî’ i jemîgam nîkyaj.
173 4495 pags 161-200.indd 173
10/18/06 12:36:36 PM
Tyii inik tsî’y di yî’p aùmaatyi’.
¿ Jutten tsîxtyam nîmpa yî’m ?
¿Tyii i ni wat i ja’yuk ?
¿Tyi’ga nîk i patsayyajtaa?
¿I o’y i patsa’y je’m tsîxtyam?
¿Juty o’y i patsayyajtaa?
¿Tyi i watyaj jîmñoom je’yaj?
¿ Tyi i ixyaj jemîg jîmñoom ?
174 4495 pags 161-200.indd 174
10/18/06 12:36:36 PM
Kaaù pîxiñ. Tsam wiñîgam, yî’p tan jîmñoom agui’ dyîk ity kaaù. I kumu’ je’m kaaù tsa’mdyîk jaaya’, tsa’m dyîk pîîmi’, dya dyîk wîab ikkayaj. Moj i tyoyyaj. I oomi’ watyaj, i moj i ixyaj kumu’ tum sîùyukmîpîg miññewî‘b. I watpudayyaj i kuwiñ i moj i watyaj tsa’yukmî’. I wadayyaj i eechi’. I moj i kusîù - akayaj. Kaaù eechi’. 175 4495 pags 161-200.indd 175
10/18/06 12:36:40 PM
Jaayi’ tyiga’ tan atte bet yîmpîg i ñîyi’.
176 4495 pags 161-200.indd 176
10/18/06 12:36:42 PM
Yoomo’ i pu’ktuuku’ Yoomo’ i aasa’. Yî’mpîgam na puktuk guîyyajtaab sî’ attebet i ñuntayomtam. Tuùgagam puktuku’ i pîkyajpa iga’ i watyajpa i tyekxi’. Weeñi agui’ wi mooyîyyaj. Tuùgak poopoyaj, tsabats pî’g, tsuspî’g. 177 4495 pags 161-200.indd 177
10/18/06 12:36:45 PM
Wiñîk ju’tsdyîk yomtam i tyekxi’. Pekkadyîk yomtam i watyajpa i kuwoy takkuy. Dya’ dyîk je’ tekxi’ juts sî’. Ñibbtabdyîk puuki’. Takyajpa idyîk. Jesi’ pityyajpa i xikkujeepom. I wi na’kyajpa je’m i ke’w ne’gkuy. Sî’ dyam jeempîg kuyajyajpa. Dyam ikkamyajpa naùtsaù. Tuùgam jî xi’ ini ityyaj.
178 4495 pags 161-200.indd 178
10/18/06 12:36:46 PM
Mats yaajî’ yi ‘p kawaj i jayka’mî naxwiñ. weeche’ we’ñîg kawaj a’wat weewej wokpa wikpak
Je’m mok agui i matsne’ A tîp tum
kaamjoom.
An jatuù i chi’ba so’k i Agui’ ini ity
. Xuwana i koobak.
Tsutskî’m wanyajpa’ na’ps Dyam Tej tan tuk
.
.
je’m an chimpa’. kapelkuyjoom. 179
4495 pags 161-200.indd 179
10/18/06 12:36:48 PM
Nî’yî’yî’ tyi’ je’ Wi’kpa wi’kpa dya’ kuspa’ i wîk iku’tpa mok iku’tpa tîk.
May may ity tsam mu’gaùjoom, dya’ tyim jîspa iùkobakjoom.
Jaktooba’ imîjpak dya’ tsakxñi’ i kek dya’ tsoyîyo’ypa i tooypa ta jub.
Siga’ mi kutyiñ i juumî ity iñ tyîk ki’nkaî’ ityuñyukmî’ i mi kekpa iñ ñîk. Dya’ kekpa sîùyukmî’ iwi’kkuy na’ps so‘k je’ poypa naxyukmî’ iku’tpatyim mok.
180 4495 pags 161-200.indd 180
10/18/06 12:36:49 PM
Na’ Jîyo’yi tooto’. Jomtam. Yî’p tan aùjago’oy i’ nîmpa: Ityumpîy manîkyomtam mi’ñiñ i pîktsoùyaj tsîxtyam i choy, joymî’ tsu’aù y’îp aùjaggoyi’ i tyîk kîm . Aùmat. Aùjaggoyi’.
Sî’ mich watî tuùgak.
181 4495 pags 161-200.indd 181
10/18/06 12:36:50 PM
Aùtiù -a’yi’ Jesîk kaamtinnîmpam, weñi’ tan tîwîtam i kup’ùyajpam pooktik o soj kuyjuj i tyîùki’psyajpa, jeempîg dyam i wîab i tyîguîykum iga’ kaam tîùpa. Weñi’ ityiùpukyajpa jemtyim juty pekkajaama’ yoxayajpadyîk i jatuù wewej, i dyam i tîguîy ku’mpa. 182 4495 pags 161-200.indd 182
10/18/06 12:36:52 PM
Akwaggoyi’ tyipîg tam may. ¿Tyi je’ tum pooktîk ?
¿Tyi i watpa jesîk kaamtiùpa ?
¿Tyiga’ ityîngki’pspa pooktîk ?
¿Ju’tskoom i kaamkupinpa’ ?
¿ Juutykej wî‘ab tan kaamwat ?
¿ Weñi’ juty kaamwatyajpa ?
¿ Wî iga’ ta tîguîyku’mpa tuùgak i pooktîkjoom?
183 4495 pags 161-200.indd 183
10/18/06 12:36:53 PM
Nas Mich iga’ an alkwî‘kpa Mich iga’ an aktsampa sî ta waga’ wanpa’ wîbîk mok iniktsampa.
Michtyim i nik wi’k an jatun michtyim i nik wikpa an manîk yukwîam dius îch man chi’ba iga’ michyukmîtyim ka’mne’ an tîk
Michtyim in maymî’ a watne’ michtyim in ñî’piñ an ukne’ michtyim in piji’ an chi’ñe’ ityumpîy jaama’ man teñkane’.
Iga’ mich an ak wikpa man wadab tum xaja’ jesi a kaaba a pîgtson-î i tuùgam anaùkîs ak tsaamî’.
184 4495 pags 161-200.indd 184
10/18/06 12:36:53 PM
Nuntajîîyi’. Ta îchtyam iga’ ta nuntajîypa, taù mattampa tan aùmaatyimî’. Tan wî aktîypa jesîk tsaampîxiñ ta jîypatyajpa. Sî’, iga’ yî’p joom tooto’ ini ity, wî’ab iñ jay, im may i tsaam iñ wî akjîypa tyi’am yî’m jaykamne’. O jaanmno’otî’ in iùmaatyi, jesîk mi mîjam, aùkejay im manîktam. 185 4495 pags 161-200.indd 185
10/18/06 12:36:55 PM
186 4495 pags 161-200.indd 186
10/18/06 12:36:59 PM
Kujîtseetî’ yî’p angmaatyi’.
maatsa’
mo’xi
missi’
meeme’
majkuy
mok
mooya’
Sîùyukmî’ mi’ñùpa’ ja’yaù maatsa’, jesîk tsu’kî’mum. Naxyukmi’ kekpa meeme’ mooya’ yukrnî’. Tum missi’ i ku’tpa mo’xi. Je’m majkuy ini ity nî’. Yî’p aamtyîy agui’ wî put mok. 187 4495 pags 161-200.indd 187
10/18/06 12:37:01 PM
Ak tîîyî’ tyii.
mok
mooya’
maatsa’
meeme’
missi’ 188 4495 pags 161-200.indd 188
10/18/06 12:37:02 PM
Siga’ joobitytyi’ mi jo’ypa joobitytyim mi ka’aba. I’am agui’jooypa dya tyi i wat pa. Tsaam mi jooypa Ke’nam mi tyunuk. Si’ga’tsam yukmi mi kimpa’ i dya’ mi jaaya iù kek, wî akkami’ naxyukmî’ im puy i me’etsî juty mi yoxaab. I’am joobity na mujtaab joobity na aktîîtstaab.
189 4495 pags 161-200.indd 189
10/18/06 12:37:03 PM
Dya’ wî tan mîîchka’ je’m wi’kkuy nî ‘tuùjoompîg matsnetaa, iga’ Wî‘ab i mats dyapîg wîbîk animat jesîk nîkpa eybîg i me’ts wikkuy, tan tîwî. Je’m i kutsîyaù kukomkuy ni’kî ‘m. Iga’ jeempîg chaanij dya’ i jo‘ykaab.
Si’ga’ dya’ im wî ku’tpa jem mî‘a maayi’, si’ga’ in iù aateeñkab, dya’ im wî we’gpa’ u in iù yampa, wîab im wat iga’ je’m i metswîb je’m wikkuy, i pa’dyiñ añmoñchukiñ (tsañ).
190 4495 pags 161-200.indd 190
10/18/06 12:37:05 PM
Aùmaatî’ juutypîg na suutstaab ñippaab. Mayordomoj, iga’i watpa p u j j a + , n a suutstaab. Iwî watpa sî+ Dya’ waaga’ mo+pa kun i wîchoomo’. Tsu’ab watyña’ tsu’. Omtaab, najîytyab wikkuy iga’ ja’ya+a’iñ Iktsîyiñ tan tîwîtam iga wî wi’kyajiñ. Okmî i kuchi+a’b.
191 4495 pags 161-200.indd 191
10/18/06 12:37:06 PM
Chookwiñ kiityi’ Nîmyajpa iga’ pekka, jesîk tan jatuù moj i chi’ animat tyi’am wîab iwatyaj. Tsañ na jîîktaab, tî’pî’pu’nnpa’, kooya’ mî’ùpa, i tyuuki’ eey chokkoy wîtypa’, jon kekyajpa. I je’tyim i ix kooya’, iwa’k iga’ nîguiñ i ni jooytya sîùyukmî’. Nuuma,’ i pîk tajpi y chooñki’m, i jesîk nu’k yukmî’ aùje’k i na kutsîgaytyaa. Alktîù naxyukmî’ i kity i chookwiñ. Je’yukmî’ sî’ iñîyi’ chookwiñkiityi’.
192 4495 pags 161-200.indd 192
10/18/06 12:37:08 PM
Wîttyi’ naxyukmîpîg sîù. Yî‘p tan wîttyi’ naxyukmî’ ity waatyi’ sîù na wattapaab iga’ tsaam ja’yaù aù aaji’ nasne’ wiñig. Jesîk aktsîkpooyyajtaa je’m maasaù aùjaggo’yi’, miññiyajwî‘b lamar weñtyan. Jesîk je’m traytyi’ kaayaj iga’ ta kupujyaj. Jesîk aù ayaj mînn naxyukmî’ je’m tam tîwîtam Zacapoaxtla kun je’m Zaragoza Naxxi’. U jesîk aùjaggo’yi’aa je’m Madero Síjku’ (Xixku) wîdyaya, i tuùgakyaj, juts jesîg wattaa yî’p tan nas i puktuku’. 193 4495 pags 161-200.indd 193
10/18/06 12:37:09 PM
Je’m Jaytyampîg Tsîxtyam. Pekka jaama’, je’m saktam pîxiñ ityyajwîb sîùwiñ di yî’p tan wîtyi’ nas, tîguîykum pîmimî’. Je’m jaama’ jesîk tîguîy kumyaj je’m saktam’yaj, je’m jaytyampîg tsîxtyam ikupujyaj yî’p pejtak nas. Kupujjoyyaj i ka’yaj. Je’m mîjpîg aawu’ kootsîk tîk je’m makna’ tukuteen kuusîgaùkuj jaama’, makna’ ma’kips mosnatukuten ma’kips mak tasten makna’ mosna’ tukuten aamtyîy.
194 4495 pags 161-200.indd 194
10/18/06 12:37:10 PM
Pejtak Nas i kutsîga’yi’ Makna’ mosnatum kusîgaùkî, makna’ ma’kips mosna’ tukuten ma’kips makna’. Ja’y jaama’, yî’p tan nas, ja’y iityi’ saktam kukîm, Je’amdyîg i mî‘chiyaj. Miguel Hidalgo, tuùgakyaj tan tîwîtan di jesîk i xuñyajpadyîk i naa kutsîgoyajtaiñ. Je’m kukeja di je’m makna mosnatum kusîgaùkî’ jaama’ Miguel Hidalgo iùtu’maa tan tîwîtam jem tooya’ naxyokmî’ i ityîb iga’ aù-ayajiñ, kupujoyyajiñ Jempîgam tsukkum je’m naa kupujtaji’ aùaaji’ di yî’p Pejtak Nas. 195 4495 pags 161-200.indd 195
10/18/06 12:37:11 PM
Jesîk tsukkum yî’p Pejtak Nas aù -aaji’. Yî ‘p pejtak naxyukmî’ ja’y ityi’ tum aùjaggo‘yi’ i ñîyipîg Porfirio Díaz, ja’y ityi’ Tukuten Makna’ aamtyîy. Jayaù tan tîwîtam nîmyajpa iga’ dya’ i wîab i ity di aùjaggoyi’ tsaam jayan amtyîy. Francisco I. Madero (Sijku’), kun je’m yooxpaddo’yi’ di ja’ytyam tan tîwîtam, tsukkum tum an-aaji’ ki iwat iga’ Porfirio Díaz ichaguiñ je’m aùjaggoyi’ i put di yî’p naxyukmî‘.
196 4495 pags 161-200.indd 196
10/18/06 12:37:13 PM
Je’m 1917 pîg Mîj Tooto. 5 kujammok jaama’ 1917. Je’m Mîj Tooto yukmî jaykamne’ taù kupuuji’ y tan yooxaji’ iga’ ta îchtyam. I juuptyiùkej, yî’p Mîj Tooto nîmpa’ iga’ mich, i ityumpîy tsîxtyam i woñtyam di yi’p naxyukmî wî’ab i ñîk kuyujiyaj. 197 4495 pags 161-200.indd 197
10/18/06 12:37:15 PM
Tan Nas i Puktuku’ jaama’. 24 kujammok jaama’ Tan nas i puktuku ini wiñkejpa tan wîtyi’ nas, tan tîwîtam, je’m nas, nî’aùjuj i nî’aùtuumaji. Je’yukmî’ ta nîmpa’ iga je’am i wiñkeeji’ Pejtak Nas. Je’m 24 kujammok jaama, je’m Pejtak pîxîñ tan kusiîù-akab tan nas i puktuku’. 198 4495 pags 161-200.indd 198
10/18/06 12:37:17 PM
Tsa’ chiñaù namî’chaaji’ 18 kujamsîù jaama’ 1938. Je’m 18 kujamsîù jaama’, tan kusîù-akab je’m jaama’ jesîk je’m anjaggo’yi’ Lázaro Cárdenas, tan tîwîtam yukmî’ pî‘maa, i wat iktsî‘y iga’ je’m wîaùjuj tsa’ chiñaù tan naxyukmîpîg ta îch tam mî’chaiñ.
199 4495 pags 161-200.indd 199
10/18/06 12:37:19 PM
NOMBRE DEL ALUMNO (A)
ESCUELA
GRUPO
POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA
Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país. Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:
COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTOS GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.
Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.