4651

Primer grado OLGA COSTA (1913-1993) Obra: Vendedora de frutas, 1951 Ă“leo sobre tela, 195 x 245 cm Museo de Arte Moderno, INBA, CNCA

Nayarit

Lengua cora, Nayarit

Lengua cora Nayarit

Primer grado

NOMBRE DEL ALUMNO (A) ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTO GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.

ISBN

978-970-18-1853-4

Primera edici贸n 1994 D茅cima quinta reimpresi贸n 2013 Impreso en M茅xico

pl 4651-08.indd 4651.indd 2 1

10/26/07 5/28/11 1:55:36 2:37:47 AM PM

4651 1-51.indd 2

7/11/06 8:19:55 AM

Twa 'nyuka i naayeri Lengua cora Nayarit Primer grado

4651 1-51.indd 3

7/11/06 8:20:00 AM

PRESENTACIÓN

E

ste libro de texto está dirigido a las niñas y los niños indígenas que cursan la educación primaria, tiene el propósito de favorecer el aprendizaje de la lectura y la escritura de la lengua indígena que se habla en su comunidad.

Se espera que este libro sea utilizado en forma creativa, tanto por el profesorado como por las niñas y los niños, en este ciclo escolar y los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión lectora.

En el libro se encuentran diferentes textos, algunos hablan del entorno físico de los alumnos, objetos y cosas que hay en la comunidad, y otros se refieren al entorno social y cultural, pues relatan las costumbres, fiestas y leyendas de la región.

Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas bilingües con experiencia en la enseñanza de su lengua materna, así como con un profundo conocimiento de la cultura de sus comunidades.

Para la redacción, los autores consideraron el enfoque comunicativo propuesto en el Plan y Programas de Estudio para la Educación Primaria 1993.

Este libro de texto podrá ser enriquecido a partir de las observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia, comunidades y organizaciones civiles indígenas realicen acerca del lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el formato y la presentación.

4651 1-51.indd 5

7/11/06 8:20:00 AM

Rataseijrata

Ì

yu'xari ta'yu'si' ì tanyuuka, ayatu raatamua' majnu' tya'waujmuatye ì ti'rì ì me tyu'jmuatye primaria ma raarì'rein ì ma ra'uyu'xa ì runyuuka majta ra'ujibe'in, aìjna tì kìme' pityien tyiya'wata'ite i'rìrijiku tya tyu'rìrein eiwa.

Aijna ì yu'xari naayeri mu ratyatwaka' má ru'muaire ì runyuka majta ì ruye'ira. Ayapu tyi'tabijwa tyì ain ì yu'xari etse tìnain apua seijre' aìjna ì mua'tyeiri tì ájna ma'kaìn 1993 etse naijmi' pú tyijira'yusi' ayatì tyuju'xua tache tìi tyu'rìrein ìn pa'rì' tì tyira'xa aìna estse ì yu'xari tì auchaìn watyatabijwaka'.

Aijna ì yu'xari ayapu tyu'xe'be tyena'u wa'umuatyein ì eijna nyinyeira'etse, tyajtátu rì'jirurein ì pa'rì eijtìna' warìnyi tì tsawatyirajtaìn. Ì se tyi'xaata xa'ju' ì se tyiwa'imuatye, ì sa wa'baujsimua' naijmi' ì pueblo ì me tyityatatyi tìka'mi ì presidente, naijmi' ì naayeri tyejnaujnaa tyirasei aìna ì yu'xari tì ajkua.

Vatì tyiwa'tyaujtsi're ì me tyiwa'muatye, tyajta ì supervisores, tyajta ìme tyiwa'ijtye ì Jefe de zonas de supervisión, tajta ì wa'baujsimua' ì tì'ri majna tyiraasei ì tye tyauchaìn ratyatawaka' aìjna ì yu'xari, ì tì a'yu'si' aìjna ì tanyuuka tìpua' xa'pìn na'rijkai.

4651 1-51.indd 7

7/11/06 8:20:00 AM

OCÉANO PACÍFICO

8 4651 1-51.indd 8

7/11/06 8:20:15 AM

SINALOA

DURANGO

Z A C AT E C A S

El Nayar Jesús María REGIÓN CORA Mesa del Nayar Rosamorada Ruíz

Tepic

NAYARIT

JALISCO

9 4651 1-51.indd 9

7/11/06 8:20:19 AM

4651 1-51.indd 10

7/11/06 8:20:19 AM

ÍNDICE

1. Ì nyiyaujmua'

13

2. Iyakui a'utya a'uchatìme

47

3. Iya tì pìtyi'rìkì

85

4. Ayatu tyira'asin ì taye'ira

133

4651 1-51.indd 11

7/11/06 8:20:19 AM

4651 1-51.indd 12

7/11/06 8:20:20 AM

1 ĂŒ nyiyaujmua'

13 4651 1-51.indd 13

7/11/06 8:20:20 AM

4651 1-51.indd 14

7/11/06 8:20:25 AM

4651 1-51.indd 15

7/11/06 8:20:29 AM

ì yuuri tan'tyitapi' Ì nyiyaxu, nyiya'kua, nyitaata, nyinaana tyajta ityan tyarajwaste'sin ì yuuri ta'ntyitapi'. Ì tya naijmi' etsein baujse' kìme'in tú ruuri, tyajta anka'ìwan aìjna amuaìn ì yuuri.

16 4651 1-51.indd 16

7/11/06 8:20:30 AM

Iyá'pu' ujá'ume ì nyitaata tì tyaja'muare'.

ì nyinyau pu rabaìre' ì tì tyi'waste' ì nyi taata.

Yuuri pu waste' ì nyi taata.

Nyajbaìre' ì nyi taata tì tyi'waste'.

17 4651 1-51.indd 17

7/11/06 8:20:32 AM

Tya'jamua' ì nyinaana.

Ì nyajú upu a'ube'jei.

Nyawa'jsei ì kaurasi.

Kìye pu watìsin.

18 4651 1-51.indd 18

7/11/06 8:20:34 AM

Auyu'xa ti'tĂŹjpe sei

19 4651 1-51.indd 19

7/11/06 8:20:35 AM

Auyu'xa รฌ ta'tura

ja anรก'

atsipu'

jamua'i

20 4651 1-51.indd 20

7/11/06 8:20:40 AM

Watabaìre' ì tatsu' ì tì ratyaunyi a'utì ayan tyiyaxa.

-tsipu'

-ì'

-jri

-rachui

-mua'i

-ná

-rachui 21

4651 1-51.indd 21

7/11/06 8:20:44 AM

Tì' waseijre ì ruurikame Tì'jnu' tyu'seijre naimi' ì tì yan tatyajtua ayan tyirataxajtaka' tì tyu'u a'ra'nyi ayan atyijiya'ure'nye ìyan chanaka apua, eiwapunu' tyi'jnye tì tyi'kìli'n tu'pi tyì kua'tyi.

Tì' tyu'taujnajchaka' majtanu' ì ma tyityakì'ka ya'mua'tye, me tyu'tsìne' majtanu' maìn wataujnajchaka' tì' tyu'naimi'ra ajpunu' ì tì yan tatyajtua, tyi'tanyiyewi watyabaìra'sin ìtì ari tyi'seijre' ìmajwi tyityakì' kamuwiyé me biku'iramú mua'ju', tì'jnú tyu'seira ayapu'nu' tyien tì'jtanu'ji ayan tyirataxajtaka' nyichi'jtawa"yewi ì me tyityakì'ka watyajtuanyi meyewi eitse' ma'umuámua're' mata'yewi mamìn tyu'taijta ì tìwi ari tyi'seijre', aìme punu' ayan watamua'. ì tì tyaata' ajta ì tì ìita' muajkata'n puwi seira' a'me ì tì ìita'.

22 4651 1-51.indd 22

7/11/06 8:20:44 AM

Ajtawi mìtì ìita' rabaìra'puwi a'me nua'kara'jwi'iku ayamu'nu'jmi tyi'tye'irakì kamunu' tyi'urixatye', tì'jnu'ji ì tì yan tatyajtua wa'usei, makììnye mu'nu' tì' kenyimeri aìpunu'jijkai ra'ranajchaka' ajpunu' rawau e'imejye'i tyityataujrebe.

Tì'jnu'ji tyu'mua' nyiche'yewi atyetsi kìme'in tì'jnu'ji wa'ura'wau, wau'tyau tì'jnu'ji e'ita' iwa'itatì e'ta' an waja'jka'tsì sei apua ajtawa' ìsei ijiyewi a'tsìtaka'nu' meri abaujxìtsi'na mua'ba'uxìtsi'na, kapunu'che' e'iwa'mitejtye' e'ima tyiwa'kawa'xìn rujìmua', ajmunu'jmi rujetse tyu'tyaka'nye mawaujse ì rumu'tse ajpunu'ji watarì'ristaraka' ma wataujebe tìjratamua' ì tì yan tatyajtua ì tyejbi seijre' iyankui chanaka apua.

Wataiwauri' a'taata e'jpe tyu'seijre, wataxa mì sajnaijmi' tyu'mua’tye amuán.

23 4651 1-51.indd 23

7/11/06 8:20:45 AM

ĂŒ tayaujmua'

nyiyaxu

nyiya'kua

nyinaana

nyitaata

nyaku'

nyaja'

24 4651 1-51.indd 24

7/11/06 8:20:46 AM

nyajú

nyajìita

nyiya'ube'

nyiyaú

inyá 25 4651 1-51.indd 25

7/11/06 8:20:47 AM

Wawauwau, auyu'xa. itari

ikĂŹri

itua' ic h u'i

26 4651 1-51.indd 26

7/11/06 8:20:50 AM

Auyu'xa ì ta'tura.

--nari

-kìri

-tua'

-tari

-chu'i -puri

27 4651 1-51.indd 27

7/11/06 8:20:52 AM

Tya ta'iwamua' Ayaatu tyi'tyeche ityan naayeri, eiwatu wa'iwamua' tyajta wabaujsimua' tìjka'mi, nyitaata, nyinaana, nyiyaaxu, nyiya'kua, nyinyau, nyityi, nyitaa, nyaku',nyajú, nyiya'ubé, nyajìita ayatu tyityatata'iwamua'jme a'tìtìna'.

28 4651 1-51.indd 28

7/11/06 8:20:54 AM

E'nyi tyetyi'taixa'tya tajtakai tyanxata.

29 4651 1-51.indd 29

7/11/06 8:20:56 AM

Ausìmua' ì nyerime tì saìke me tyaunyenye'rijme.

30 4651 1-51.indd 30

7/11/06 8:20:56 AM

Mawa'muare ì ruyaxujmua' ì tì'ri. Ì tì'ri umu ya'muare ì ruyaaxu majta ì ruya'kua, ìmá rujìmua' ayeka tyitye e'che majtamau tyi'tì wautabaìre'n tìpua' tyi'tì majmuare'ri, umetyiwa'ba'ka'iran majta uwa'ube'jeire'n, majtamau tyiwaixatye'n majkai tyi'ti ma' a'tsajra'mua' maìjna ì wa'yaxujmua'.

Majta iya'uju' ì ruche ì tì'ri

31 4651 1-51.indd 31

7/11/06 8:20:57 AM

¿Tyi'tanyi

pawa'ba'ìri

a'yaaxu

pajta

a'ya'kua tìpua' upawaja'muara?

32 4651 1-51.indd 32

7/11/06 8:20:58 AM

Autyeyu'xa e'inyi e'in ĂŹ wa'chi'.

33 4651 1-51.indd 33

7/11/06 8:20:59 AM

ìpuari

ìtsari

ìri

Wawawau auyu'xa.

ìmi

34 4651 1-51.indd 34

7/11/06 8:21:00 AM

Auya'xa ì ta'tura.

ajka'ipuìmì.

Taka'ì

wataka.

na'chi. pìrìkì..

kìye pu 35

4651 1-51.indd 35

7/11/06 8:21:02 AM

ì a'tì tìkai wamua'tye Ayapunú' a'na a'tì tyiraru, tìnu' Kai yamua'jka iyakui Mexico, numaskì a'tìpanu' mu aya'rabi'tì a'utì a'i tyeje'che. Yanú' iru'be'nye iyakui Mexico e'ipunu'jpua' ra'ase tìkai u'muátye e'ij punu' waja'usei ì majnu' eiwa ì kareta' ruache, tyi'tsìnye'nu' tìpua' yewi nyakaiche' ujua'sti ì nyiche.

Majtawa'nu' aja'ye a'ure'nye au'majnu' eiwa e'ityanami'wajme mejtyu'kì'maka majta majkai tyu'kì'maka aru wa'itsinye'nu', tìpuarinu' wapì' a'uye'imì matì' xanu' au'kì maujna ì Ìxmiquilpan Hidalgo e'inyi aumunu' a'wa' iye'che.

36 4651 1-51.indd 36

7/11/06 8:21:03 AM

-ÂżNi seika pamua'tye ĂŹ chajta'na?

Auyu'xa ayajna.

'

e

A'unyi etse pa'mua'tye, autyatawa

a

u'

37 4651 1-51.indd 37

7/11/06 8:21:03 AM

ìmìnu a'ube'me ì chue etse nú ìmì e'ire'nye nyakua'na ì nya wame.

Pata ramua'tyi ìnya muachue'be' nyajkaiche' sei muatajebe.

Naapu seijre' ì mujme naapu seijre' ì mujme n a a p u s e i j r e ' ì t ì w a 'p u a ì 's i naapu tyina'ranajche ìpa mebe'nyee ty ak u a ra 'i me t y u 't ach u ik ak a' ì pa kìlin nu'ri a'ura, kapejye pa'ume nyamuaxe'be' astakai ujeinyein ì xìka. nyaura senyanu mujìsin. najkai e'ijpua' muaxka tyu'itawa taseira ta'ju' tìpua' watarì'ristare a'na.

38 4651 1-51.indd 38

7/11/06 8:21:03 AM

¿Nyi mua'ranajchaka' ì chuikari?

Autyeyu'xa sei ì chuikari tyi'tì peje'ne'n umuare

39 4651 1-51.indd 39

7/11/06 8:21:03 AM

wawawau, auyu'xa.

uukautaatsi

ukari

unรก

40 4651 1-51.indd 40

7/11/06 8:21:06 AM

Auyu'xa ì ta'tura.

Ì

ì tete

apuapu a ujka.

Antonio pura' ì

.

Metyi'xa ì

Ì

.

aìnpu

ujka.

41 4651 1-51.indd 41

7/11/06 8:21:09 AM

Ì pa'rì tìkìkin. Ì pa'rì, ì pa'rì tìkìlin, ì pa'rì, ì pa'rì tìkìkin. ¿A'unyi iyein a'naana, a'unyi a'unye'i?.

Pa'rì pa'rì pajkìlin, kapejche' ayeinya.

42 4651 1-51.indd 42

7/11/06 8:21:12 AM

Auyu'xa ì ta'tura.

m k ì a r

i t

r

i

a r

i

n á j

4343 4651 1-51.indd 43

7/11/06 8:21:14 AM

Wawawaú auyu'xa ì tì tasìmua'iwajme etse.

ikìri

aná

atsipu'

4651 1-51.indd 44

7/11/06 8:21:18 AM

utaatsi

itari

ĂŹpuari

4651 1-51.indd 45

7/11/06 8:21:20 AM

A'unyi miyein ì chìpili'.

46 4651 1-51.indd 46

7/11/06 8:21:24 AM

2 Iyakui a'utya a'uchatĂŹmen

47 4651 1-51.indd 47

7/11/06 8:21:25 AM

48 4651 1-51.indd 48

7/11/06 8:21:28 AM

49 4651 1-51.indd 49

7/11/06 8:21:30 AM

E'inyi we'nya' ajmi' Iyakui tache, a'utya a'uchatìme iji auche'pu saìke we'nya'. Mauche'mu kìjmana' tyitye'iwachajka', tyajta kìjtyan' tyau i'puamaka' ì tyaìtye. Ajtajau saìke e'nya' wauka' ì chi',mauche' ìxá wachi'ka' kìye tì ankura'upu' ì chi' etse. Ajtajau tyi'úka' kìyé tì yetyi'xua, saìke pu'ri tyajaume íji.

50 4651 1-51.indd 50

7/11/06 8:21:31 AM

E'inyi we'in íji.

Aìjna ì tì'ari a'yu'si' ì tì saìke we'nya ajmi'n, ajta íji pu'ri nya'u saìke we'in kapuche' ayan tì ajmi we'nya'.

Ijitì pìtyi'rikì pu'ri saìke e'nya' wau'u ì chi', pu'rinaa

tyiji'kabatìme,

pu'ri

juyé

i'kanyatìme aujiya'ujma' pu'ri i'seijre' a'uma ì

tì'ri

tyiya'waujmua'tyen

ajta

a'uma

tyiwaja'wate',ajta ari ì juyé iru'tyajrupi ì kareta' etsein waye'i.

Autyeyu'xa ì chajta'na.

51 4651 1-51.indd 51

7/11/06 8:21:31 AM

Ayapu e'in ì chi' iyakui tache

Metyi'xa ì tyaìtye.

Mawajka ì tyì'ri

Me tya'jamua' ì uuka.

52 4651 52-101.indd 52

7/10/06 5:34:53 PM

Ì juyé iyatì pìtyi'rìkì niche.

Iyakui chajta' tu'ri a'tye tyaj a'che saìke pu au tyi'enya' kaxìpu juyé ma'wa'ka' kareta' tì apuaìn waye'i, ajta íji pu'ri i seijre'ì juyé.

53 4651 52-101.indd 53

7/10/06 5:34:55 PM

Wawawau ì ta'tura.

tììpuri'

tuukì

tu'ka

tasi

54 4651 52-101.indd 54

7/10/06 5:34:58 PM

Watyauchi ì chui'nu, auyu'xa majkìetse.

tììpuri' tì'xkua tu'ka

tuukì

tasi

Ì

ajme'ira'

Ì

kìlin

Ì

bibé

Ì

kìlin

Ì

a'taa 55

4651 52-101.indd 55

7/10/06 5:34:59 PM

Ì baujsi Ì baujsi ì tajtuwan tì wa'ntiwau tì tye'intyajrupi ìmá rabaìre' tìpua' tyi'tì watanamuajre'in aìmu tyujsaìrein marataxajta tìpua' ayan na'rikai.

Majtamú maìjna kìn antyujmua're ma raawaunyi tìkai tyi'tì a'ijtaruura kuinyi'ra' a'chupua'maka.

56 4651 52-101.indd 56

7/10/06 5:35:01 PM

Ì tì tyi'tejbe tyiwa'ixatye' Ì ma tyityatatyi mawau'taijtaka' ì tyaìtye ì ma yawache, matìjmana' tyiji'mua'ree tìkin me tyu'rixátya tìjta tya'ra'styi a'nama ty'urixátya.

Mu'jtami i'tyujsaì iji, tyiwa'ixatye' ì tì tyi'tyejbe.

57 4651 52-101.indd 57

7/10/06 5:35:03 PM

Ì u'utatabi' ajta ì pa'rì'.

A'naj'pu pa'rì' a'utì ì u'utatabi', majnu' ì baujsimua'me'in rataityaka ì tì wakasi wara'waunyi, unu' iya'ume ì pa'rì' mentyinu' wajaitì.

Anu' a'jau're'nye ì pa'rì' bejli'nu' achita'u tìpu'anu' ajta pa'rì' ajautyejbe xuuxu' antyipii, ujnú' ye'jee, tyauyewi wawajkan, ajpunu'ji aja'ure'nye ì pa'rì' i'rawajkaka'nu' amuaìn ì pa'rì', ayapu'nu' tyijiyaubi'tì ì ruche tyiji'jmijkuaka'nu' nadje'ny'e'in, ayapu'nu' tyi'wa'utamitejtye tìkìn tyaujta wara'wajkan majtanu' iruirakìnya majtanu' i'rawajkaka', mentyinu' tìya'naka muatai ì baujsimua'mein tì raatyaunyi aìpunu'ji wa'uta'ixa apuyewi a'utyaba a'me.

Amunu'mi aya'utyau tìpua'jnu' i'wajka aìjna amuaìn ì ruxa' pa'rì'; ajmunu'mi rajbi' meya'utì ì ruche tyamua'jnu' tyu'jka'nye, ayamu'nu' tyiraijtape apu'nu' a'umì'.

58 4651 52-101.indd 58

7/10/06 5:35:04 PM

¿Nyi pakaixì sei a'na a'ube?

Auyu'xa e'iki puarìnyi tìpua' ì u'utatabi' muanawa'ìn.

59 4651 52-101.indd 59

7/10/06 5:35:05 PM

Watabaìre î pa'rì, e'nyi wanyein tì ua'ra'sti ì ruche.

60 4651 52-101.indd 60

7/10/06 5:35:16 PM

61 4651 52-101.indd 61

7/10/06 5:35:20 PM

Wawawau, auyu'xa. ku'kuri kumuari ka'ru

ka'kai

62 4651 52-101.indd 62

7/10/06 5:35:23 PM

Watabaîre' ì pa'rì' ta'jrat'jaunyi a'utì ayan tyiya'xa, pajta ra'uyu'xa ì tì tasìmua'iwajme etse.

kumuari

kák

ai

i

ur k ' u k

ka

'ru

Anku'ku ì

.

Ì nyitaata

.

Xìka ì Ankaka ì

. .

63

4651 52-101.indd 63

7/10/06 5:35:25 PM

Maujch'tye ì tyaìtye.

ì tyamuai wa'baìre' ì ma ruchi'tye

Metya'kua'iraata ì uuka.

Méj chi' ajkuakaìn.

64 4651 52-101.indd 64

7/10/06 5:35:27 PM

Auyu'xa tyi'tìpe seí.

65 4651 52-101.indd 65

7/10/06 5:35:29 PM

¿Nyiparayì'tì e'itìye'i chi' tyujut'atawa?

Autyeyu'xa a'chi', pajta e'ipa metyausei.

66 4651 52-101.indd 66

7/10/06 5:35:31 PM

A'unya e'che eiwapu tye'yu'si'wajme au'tĂŹna'.

Escuela

Tya'tuiwa

Eskuela

Presidencia Medico 67 4651 52-101.indd 67

7/10/06 5:35:34 PM

E'nyi e'nye'in me pe'sei ì tì tye'yu'si'wajme auyu'xa

68 4651 52-101.indd 68

7/10/06 5:35:36 PM

Ì tì eitse' naje'nye'in tyi'ya'tsaka, ya'uxua ì tumatyi tìjna' tyetye.

A'tìtì

nu'iwaìn tì

tyamua' kìn tyu'tyabaìre'in, yapu utye' e'ikabatsìjsin ì xamua.

69 4651 52-101.indd 69

7/10/06 5:35:38 PM

pì'se'

puru'

pina'

pa'rì

Auyu'xa ì ta'tura Ì

watara'ra.

Ì

ìxa pukua'.

Ì

ruyein.

Ì

kìlen.

70 4651 52-101.indd 70

7/10/06 5:35:39 PM

Ì tì tasìmua'iwajme etse auyu'xa ì ta'tura.

Ì seijre

naapu

Ì naapu tya'ujmua'tye.

Ì tyu'tìsin.

Ì tyi'baìre' tìkìme'in tyira'uxu'inyi.

71

4651 52-101.indd 71

7/10/06 5:35:41 PM

Ì tye tyi'muare' Iyakui tache, naijmi' tyatìjtyana' tyitye'che tyetyi'mìjwaka tìpua' tyi'tì tyamuara', tìpua' tyatajuyetya, na'ri tyatabi're' nusu tyetyi'wastya', na'ri tyatamua'ira' ì tabastara'pú tatajeben ta'bi'tìn autya tyi'tì a'muare'in.

Ajta tyakai naijmi' tyi'tì rt'warurein tu'jta naijmi' ma kure'tyi tache.

72 4651 52-101.indd 72

7/10/06 5:35:43 PM

Auyu'xa tyi'tĂŹ ma muare'

73 4651 52-101.indd 73

7/10/06 5:35:46 PM

Iyakui a'unya tyaja'ránamua.

Iyakui a'utya a'uche ì naayeri; ajtapu yebejli' ba'stìme ì me seika apuan tya'ranamua ì chue tì ayan wataujmua' tìkìn municipio, tyi'ú eiwa kìyé tì tyi'baìre' ajta pua'muake naa tyi'ukìmuajra, rì'ri tye tyi'wata'ixatye'in seika amuan ì ma meye wache e'ijtì tyi'tì tarure iya tache.

Aìjna ì tì muakua ì tya tajetse ra'stìme, yujtyapua pujme'in, ajta yeje'ita', ajta yukìpujme'in.

74 4651 52-101.indd 74

7/10/06 5:35:47 PM

Autyeyu'xa a'chajta'na a'upe e'che.

75 4651 52-101.indd 75

7/10/06 5:35:47 PM

Auyu'xa ì ta'tura. bitakìra'i

kanya' tsarì' bi'kee

Ì

tsunabe.

I

Watará'ra.

I

i'kua.

I

rusa'upe'.

76 4651 52-101.indd 76

7/10/06 5:35:49 PM

Auyu'xa ĂŹ ta'tura.

77 4651 52-101.indd 77

7/10/06 5:35:51 PM

Auyu'xa ì ta'tura

Ì muara tì tyatuanyein Nyasaìjnu wamé ìita', inyá muara watìsín nyaratìsin ì tì satke e'in, nanánaira ijnyajkaixì a'ura.

78 4651 52-101.indd 78

7/10/06 5:35:53 PM

Tya'uyu'xa majkìetse tyi'tì se tyi'tu'araka.

79 4651 52-101.indd 79

7/10/06 5:35:53 PM

Ì naikatye Majnu' meyaìn ì naikatye, tyaunyen muxa wara'naawa'n naawan, ¿tyata'nye e'inyi? tyataye kaana kaana ¿Ari tyatìye rakanaìn?

Tyata'ye wa'únan wa'únan. ¿Ari tyatì'jye raawa'únaìn?

Tyataye i'tsa i'tsa. ¿Ari tì pua'ye tyeri ra'itsaìn?

Tyata'nya'ujye ukari chamì ukari chamì. ¿Ari tìpua'ye tyeri rajcha?

Tyatanyaujye pìstan pìstan.

Ari tìpua'ye tyeri pìstan?

Tyatanyaujye ku'tsun ku'tsun.

80 4651 52-101.indd 80

7/10/06 5:35:55 PM

Auyu'xa tyi'tajnyi mamuara'ka' ĂŹ naikatye.

81 4651 52-101.indd 81

7/10/06 5:35:56 PM

A'chunyi pua'mua.

Saì ì naika

Kìjmu' ì naikatye

Saì ì ipuri

Eíwa ì ipuri

Kìjpu' ì tasi

Saì ì tasi

82 4651 52-101.indd 82

7/10/06 5:35:58 PM

Sei autyatawa ì pina'.

Wá'utawa kìjka ì naikatye.

Autawa eiwa ì manzana.

83 4651 52-101.indd 83

7/10/06 5:35:58 PM

Autyeyu'xa ì sìmua'ira' ì wa'i etse ì ta'tura.

áru

u'ku

ri

iná

a'rì

u'ká

asta

'

asi

itsi'

84 4651 52-101.indd 84

7/10/06 5:36:00 PM

3 Iya tì pìtyi'rìkì

85 4651 52-101.indd 85

7/10/06 5:36:01 PM

86 4651 52-101.indd 86

7/10/06 5:36:07 PM

87 4651 52-101.indd 87

7/10/06 5:36:12 PM

Tì tyu'rua'ra Aìjna ì tì'ari a'yu'si' ì tì wawachi, ayajna a'utya a'uchatìme ì naayeri ajtapú i'seijre' ì tìnaa tyu'rua'ra, tì a'najtìna' u'ruara ì tì tyiji'tyaxamua'i ì kìye.

Ayapu pujme'in ayan we'in yakìpujme'in tìpujme'in pìtyaja'rìkì tì ka'mi muxatye, ayantìpujmei'n pìtya a'rìkì yuukìka ma a'uche ma ayeinche'ta tyi'tyanayeri tyatì' ityaìn.

Aìjna ì tì tyuju'rua'ra a'najtìna' ìkìye, aìjpukìn pìwe'in tìsen u'raanajye'i a'najtìna' ajta tì i'xuta' a'najtìna'. Me tityaxua ì me chuata' tyityakì'ka, majta ì me tyi'tyara'ra'i.

88 4651 52-101.indd 88

7/10/06 5:36:14 PM

Wawachi Aìjna ì tì'ari a'yusi', ìtì naijmi'n a'yu'si' e'ijtì we'nyejme iyakui autya a'uchatìme naijmi’ ì naayeri tejtyau raayì'tì ì tanyuka.

Ayejnya'u we'in ayajna, tyamua'pu tyu'wachi a'ye'i ayajna chuisetye, yaujke', chuixìr' tyamua'pu tyuwachi a'ye'i.

Watyebiyen puxaa ijita tyeintyinyejsin aìjna ì kìye, ajpu tyu'rua'rabi' a'me ì pi'sta tìjta tyeintyinein, ajta ì tu'pi tye'jnesin.

Ayapuxanya'u wein ayajna kapu yu'a'jmua a'ye'i tì'jta ì xtjkata', majta metyityaxua meyajna tyi'tyaìn muaxatye, aijtsì, waabe'ri, arachuise seikanya'u ì mé tyi'utsìnye', majta ì me tyi'tyara'rai me tyi'tyu xuabi, seikamú tyi'tabaìre seika majta kaii.

89 4651 52-101.indd 89

7/10/06 5:36:15 PM

Ì tyi'tyaìn

90 4651 52-101.indd 90

7/10/06 5:36:17 PM

91 4651 52-101.indd 91

7/10/06 5:36:20 PM

E'inyi me tyi'tyeche ì me yetyi'tyaxua Me tyi'tyamua'kan ì ya'muatye me ye tyi'tyaxua tì' ì waaka, kawaayu', puuru' kaura; seika mu tyi'baìre' tì tyi'tì apuaìn me i'ba'tìnyi.

Majta i'xuabi t' me tyu'tsinye mu'ìtsita tì ka'mi ì muaxa, waabe, arachui ajta ì xìye', seika mu tyi'baìre' tì irame'in irakua'nyi.

Maìjna ayajna má a'yu'si' seikamu saìke enyeke'i waujrawatye'.

92 4651 52-101.indd 92

7/10/06 5:36:22 PM

¿Tyi'tanyi pamuajtye?

Wa'uyu'xa majkì etse.

93 4651 52-101.indd 93

7/10/06 5:36:24 PM

Auyu'xa ì ta'tura.

muajyé muaxa

muajta muarí

Ì

i'kua.

Ì

jata' pu arajmua.

Ì

waye'ibe.

Ì

nyu'kamì'.

94 4651 52-101.indd 94

7/10/06 5:36:26 PM

Auyu'xa eijtì saì antyawa.

95 4651 52-101.indd 95

7/10/06 5:36:28 PM

ì muaxa ajta ì tatsu' A'na munú' aja'wa' a'waujtyau ì muaxa ajta ì tatsì' tì'mu'ji ayan tyirataje ì tatsu' aìjna ì muaxa natanyaìjtyewi mua'ka'kai napukujwi e’in nyata'jwi ratyamua'tyi e'ikiwi tyu'ase najwi ajtanka'kaitye'in. ¡Kánuwi ka'ìnpawi naanawai! Kanuwiye nyamuanawairaìn! Sei papu'wi paú natanyaìjtye'in tì'jnu'ji sei ratanyaìjtye, irajtauka'kai nu' naakuwi tyu'ase tì'nu'ji ajka'iwa pì ira'jbe; chi'jtawa'wi mìsei natanyaìjtye' ajtawa' nú' ì sei iratanyaìjtye ajtanú' ira'jtaujka'kai pu'ri nú' ruxa'ta' tyijira'jtaujka'kai tì'nu'ji a'utaichajrá ajka'iwa pì e'jbe, ayapu'nú' tyaja'utaichajra kache'punu' mu'pìje'jbe ranawa'iri' ì ka'kairaìn anu' a'ujyeijxì ì muaxá ajtamua'bi'.

96 4651 52-101.indd 96

7/10/06 5:36:30 PM

¿Tyi'tanyi ratanyaìjtye ì muaxa ì tatsu'?

¿ E'inyi tyi'tì wáru ì tatsu'?

¿E'inyi pe tyi'muatse amìjna kìme' mì muaxa ajta ì tatsu'?

97 4651 52-101.indd 97

7/10/06 5:36:30 PM

ì kìye tì yetyi'xua Iyakui tache eiwapu tyi'xuabi ì kìye, seika tì tyi'taaka ajta seika tìkai tyi'taaka. Aìjna ì tì tyi'taaka ì manku, muara, ìmi, kuaxpua, ka'ru, xujmi ajtawa'seika ì tye tyi'kua'ka, ajta seika tyitaaka katu tyaìna tyi'kua'ka.

Aìpu ajta ì kìye tyixuabi ayajna tache tì tyi'baìre' tì tyi'tì u'tyatawa, aìjna ì kuape, ukú, tuxa ajtawa seika.

Ayajna tì tye'yu'si' tyi'baìre' eiwa tì tyuju'tawa meesa ajta ìpuari ajtawa seika tyi'tì.

98 4651 52-101.indd 98

7/10/06 5:36:31 PM

Tya'uyu'xa ì tì Tyi'taka te tyi'ku'aka.

Tya'uyu'xa ì kìye tì tyi'baìre tì tyi'tì u'tyatawa.

99 4651 52-101.indd 99

7/10/06 5:36:32 PM

Auyu'xa ì ta'tura.

naká

nachueri naika

nabi Ì naká

:

Ì nachueri

:

Ì naika

:

Ì nabi

:

100 4651 52-101.indd 100

7/10/06 5:36:33 PM

Auyu'xa ì ta'tura mì tì tasìmua'iwajme etse.

Ì

Ì

ajme'ira'. Ì

chesu' Ì

tyu'che'baka.

ruá'ra.

pukua'.

101 4651 52-101.indd 101

7/10/06 5:36:36 PM

Muajausin ĂŹ kanuwa'etse.

102 4651 102-151.indd 102

7/10/06 5:39:22 PM

103 4651 102-151.indd 103

7/10/06 5:39:25 PM

Auyu'xa chi'jtamua ĂŹ muarityi'ra'

104 4651 102-151.indd 104

7/10/06 5:39:26 PM

Tì wanyeri' ajta watìka'

105 4651 102-151.indd 105

7/10/06 5:39:30 PM

E'etsenyi tyi'tĂŹ puaru tĂŹjna' se'iteri, etse auyu'xa.

Lunyi

Majtyi

Miejkuli

106 4651 102-151.indd 106

7/10/06 5:39:30 PM

Weebi

Yernyi

Saawa

tuminku

107 4651 102-151.indd 107

7/10/06 5:39:30 PM

Autyauchi tyi'tanyi pìrìkì Tyi'tanyi pìrìkì ì tì rujuka tì kìn waye'i.

Tyi'tanyi puein.

Ì itu yupu a'ume ì matyi pu rata'ixa a'tìtì ramua'tyi amua'i nu rata'sin chesu' amuaìn.

108 4651 102-151.indd 108

7/10/06 5:39:32 PM

Ì muaxa kutsu Ì muaxa, ì muaxa tyamua'pu tyi'kutsu warita'ìn mì ìri, kutsu ì muaxa. Ì kuaxu Ìì kuainara' ì kuaxu Ìì kuainara' ì kuaxu Ìì kuainara' ì kuaxu Ìì kuainara'

109 4651 102-151.indd 109

7/10/06 5:39:35 PM

Auyu'xa majkìetse.

sikìri sará rumuá

siiku'ri

110 4651 102-151.indd 110

7/10/06 5:39:39 PM

Autyeyu'xa ì ta'tura.

Ì

tyi'ta'waka.

Ì

ajkua.

Ì

be'.

Ì

kuasi.

111 4651 102-151.indd 111

7/10/06 5:39:39 PM

Ì muari ajta ì tatsu'.

A'na punu' ayaìn tyu'ri ì majn' waujmua'itì ì muari ajta ì tatsu', ì tatsu' punú' ayan tyirataje ì muari a'taki yewi anakai uja'raixa aìntabaìn kìyé ta'tábe, matì'nu'jmi au'ruachajra. Ì tatsu' naapunu' tyira'ijcha ì rukuasi tyamua'nú' tyaja'utaichajra, ajta nú' ì muari ka tyaja'ukìnyajra, e'ita' pu'jnu' wama' ì tatsu' tì'jnu'ji kìye etye auwi'xì tyiku ayapu'nu' tyi'xata ajkawi kapuwi nyamua'itìn mì muari.

Ajta nú' ì muari xajta u'kìnyi aìnkaba'ìtsì' nú' pua'make ta'ìnka tìtì'jme ayapu'nu' tyuju'ma' xajtari' ajtakainu' uja'r'a, wajì nú' ì tatsu' tyamua'nú' tyajtsuna a'utaichajra tì'nu'ji uja'ra a'uma au'tyajtura tìpua'nu' ari ajau'tyajmua ì muari najna' tyiji'na'na tì tyiumuati.

112 4651 102-151.indd 112

7/10/06 5:39:40 PM

Auyu'xa ì muarityi'ra, ì muajye ajta ì naika.

113 4651 102-151.indd 113

7/10/06 5:39:43 PM

Ì taka'i tye tyi'kua'ka

muaara

kuaxpua

ìmí

túra

naká

tsipi

chuitsi

yaujka

114 4651 102-151.indd 114

7/10/06 5:39:46 PM

Ì xamua'i ajta ì inye' tye tyi'kua'ka

saaxa

sajkua'i

kuaxa'

yéri

tamusaka'i

a'ku'

tuuka'i

kamua' 115

4651 102-151.indd 115

7/10/06 5:39:50 PM

Apua'ke tì waicha'utsi' apua'ke tì wajátua'i wirajra ì ukari tyamua' tyi'ku'jchira'. ¿Tyi'tanyi pìrìkì?

116 4651 102-151.indd 116

7/10/06 5:39:58 PM

Auyu'xa sei ì tì tyu'muaitìn, cha'na' e'ipe enye'in.

117 4651 102-151.indd 117

7/10/06 5:40:02 PM

Aya' watyejbe

Amá' watyejbe

A'jìmì watyejbe

ì Antonio.

ì Anjela.

ì Merse.

Aya'ma watya'u

Ama'ma

A' ìmì tyi're'be

ì chìpili'.

watyau ì

ì ìpuari.

tuixute.

118 4651 102-151.indd 118

7/10/06 5:40:04 PM

Ì waka be'.

Ì tuixu tyáru.

Tyu'tsìnye' ì wabé.

Ì maìnsaìn ankaka.

Ì tsinaka antsina.

Ì ja'ì kìlin.

119

4651 102-151.indd 119

7/10/06 5:40:07 PM

E'inyi e'in tyรกumua

pa'u kuaina

kuatumua

amuรก'ra pa'usara

xu'mua

120 4651 102-151.indd 120

7/10/06 5:40:10 PM

Wa'utye'iwa' ĂŹ pina'se

na

u m a k

a

pa'usara tyaumua pa'u kuatumua

amuĂĄra 4651 102-151.indd 121

121 7/10/06 5:40:11 PM

Na'ranajchi

Na'ranajchi nya wawajka.

Ayapu'jná' nyira'ranajche nya tyu'muare'n

Na'ranajchsei nya raassei ì Toña.

Ayapu'tynna' a'ranajche nya uja'umein ì chajta'.

122 4651 102-151.indd 122

7/10/06 5:40:14 PM

Kapu na'ranajchi

Kapú na'rabajchi nye Kapú na'rabajchi nya tyu'tyene'in

raaku'anyi ì ku'kuri.

Kanú a'na muja' tya

Kanú a'ná ujauye'i

a'mua'ribe'.

ì Mexicu.

123

4651 102-151.indd 123

7/10/06 5:40:16 PM

Ì kìye tìtyi' watari

yaujka

tsinaaka

ku'kun

ka'rú

mì'xau

chuitsi

ìjkua

tuxú

124 4651 102-151.indd 124

7/10/06 5:40:19 PM

¿E'inyiye'i tyi'tabaìre' ì kìye?

Aìjna ì kìye tì yeti'xua tache ajta ì tu'pi tìtyi'watari, ì me mejmi'n tyu'wa'tyawa' ì baujsityaka mi'jmua'reraka' a'ijtì'i tyi'watari ì kìye ajta ì tu'pi.

Ayatu'tyi tyijita'sin ityaìn, tye tyi'tawa'tya tyaìjna ì tu'pi tyajta ì kìye; tye tyi'muajtye e'ikaka ì watari, ì ku'kún, ka'ru, ìjkua ajtawa' seika tì tyi'xua iyakui.

Watáiwa'uri' a'naana ì kìye tì tyi'watari ajta ì tu'pi.

Tya'uyu'xa iyajkui.

125 4651 102-151.indd 125

7/10/06 5:40:19 PM

E'inyi metyi'tyakì'xìka ì ya'muatye majta ì me tyu'tsìnye'.

pi pi pi...

Maaaa...

126 4651 102-151.indd 126

7/10/06 5:40:22 PM

127 4651 102-151.indd 127

7/10/06 5:40:24 PM

Watye'iwa mĂŹ ta'seijre'.

128 4651 102-151.indd 128

7/10/06 5:40:30 PM

Auyu'xa ì muarityi'ra' ì tyaku ajta ì muari.

129 4651 102-151.indd 129

7/10/06 5:40:31 PM

ĂŒ saratye metyi'ta'waka

130 4651 102-151.indd 130

7/10/06 5:40:34 PM

Auyu'xa tìjna' tye'ityaurastìme ì me tyi'tawa ì saratye.

131 4651 102-151.indd 131

7/10/06 5:40:34 PM

Ì Hidalgo Muá puari Idalgo tya mua'tamua're'ri aijna xìkajra' etse eiwa tumuachue'be'.

Muapa tyu'ta' naijmi'n kìme' mua'rurikame patì' wajijwaka' ì pa tajapua wanyú.

132 4651 102-151.indd 132

7/10/06 5:40:35 PM

4 Ayatú tyira'sin ì taye'ra

133 4651 102-151.indd 133

7/10/06 5:40:36 PM

134 4651 102-151.indd 134

7/10/06 5:40:42 PM

135 4651 102-151.indd 135

7/10/06 5:40:46 PM

Ì nyinye'ira' etse maujpuata'ta. Ì nyinye'ira' etse maujpuata'taka ì me tyityatatyi, matìjmana' pua'ma tyityatatyi aìjna ì tajtuwaìn, tyeneintyi, ustisa majta seika matìjmana' pua'ma tyityeitatyi.

Ajmú tyitye'intyarutyi seixìka tyauma'ka ì enero, me tyiwau'tatuire'sin nain matìjmana'pua'maka tyaìkura' matì tyitye'intyajrupi tìjna' tyi'pua'ma, ye'ira, mua'tsira', ìpuari majta e'yaìn maìjna kuina'me me tyi'kuinaka, majta ì me tyi'nye'baka ì Iansantyi, malumero majta ì mu'ru'se abe'tye'tye ì ma ru'achaka ì kawayu' apua.

Ayamúe'nye'in tyu'tatuire'sin ì má rupuata'tan aìma tya'ukura'sin ì má ájkua ayamuche'ta mana' maìn tyityaaju' matìjmana' tyityaju'ka' maìjna, ayapu tyuju'ma' ajta tuha' iraìnkure'nyejsin ì nyinyei'ra' majta seika tyu'tyaijtye'sin má ajkua.

136 4651 102-151.indd 136

7/10/06 5:40:47 PM

47 PM

LjViV^lV jg^ V iVViV eV_iV V cVVcV cn^cnZ ^gV ZihZ b{

in^ nZhinV 6jnj mV VnV_cV

&(, 4651 102-151.indd 137

7/10/06 5:40:47 PM

Ì maxkìra'i Sei maxkìra'i

Wa'pua maxkìra'i

Eijna maxkìra'i etse pú nyinye'ira.

Tyetyi'yestya ì 24 etse

Waika maxkìra'i

Muakua maxkìra'i Eijna maxkìra'i etse pu samanantu.

aìnxì maxkìra'i Eijna maxkìra'i etse pu Santa Cruz

arasei maxkìra'i Eijna maxkìra'i etse mú tyu'wasti'ran

138 4651 102-151.indd 138

7/10/06 5:40:48 PM

arawa'pua maxkìra'i

arawaika maxkìra'i

Eijna maxkìra'i etse mú wa'utatuasin ì tì'ri mejtyiwa'mua'tye, Santyia ì 25 etse ì julio.

aramuakua maxkìra'i

tamuamuata'maxkìra'i

Eijna maxkìra'i etse mú tyi Wa'mua'tyesin ì tì'ri.

Tye ye'stya ì 16

tamuamuata' apuaìn tamuamuata' apuaìn saì maxkìra'i Wa'pua maxkìra'i Eijna maxkìra'i etse mú tyu'jmaìbejtya.

Tye tyi'yestya ì 20 etse.

139 4651 102-151.indd 139

7/10/06 5:40:49 PM

Auyu'xa tìjna' tye'ityaurajstìme ì yesta.

140 4651 102-151.indd 140

7/10/06 5:40:49 PM

A'utya a'uche ì naayeri Ayapu aìntyawa tìkìn nayarit, ayana a'utya a'uche naimi' ì naayeri, amajtunu' a' e'iramakan ityan aìme etse ì azteca ì mé mejmi' Wakì; matì'jmí meyan e'ika Waujcheetyajra a'utya a'uchatìme iji.

Mi'Waujchetyajra tìjka'mi yaujke' kuamuruuse', muxatyé ajta chuisetye a'utya tyé e'ye'ira naijmi'. auyu'xa ì ta'tura Tye tyi'na'miche ì tyeyujta' ì santutye emi, tyajta tyi'ye'stya ì tì chajta'najme tì'jta tyi'tyura'se ì yesta matìjmana' tyitye'iwaju'ka' ì baujsi tyaaka; tyajta tyi'Wastya yuuri, mujme, xutsi, majta ì tyi'tsaka ka'nyi. Ruche mú seika tyi'yestya ì me tyu'ye'ira.

141 4651 102-151.indd 141

7/10/06 5:40:51 PM

Wawawau ĂŹ ta'tura. cha'tsa chu'inu

chi'

chuun

142 4651 102-151.indd 142

7/10/06 5:40:53 PM

Auyu'xa ì tì tasìmua'iwajme

Ì

tua xamua'i

pukua' tì ru'ara.

Ì Lorenzo yaujke'pú a'utyejbe.

Ì nyitaata naapu tyi'ìtsì.

Ì

watatai

ì aij etse.

143 4651 102-151.indd 143

7/10/06 5:40:55 PM

Ì me tyi' kuináka.

Eiwa muxua ìme tyi'kuinaka, tìpua' maja'wa me tyiye'yestya majta i' tyujsaìre'n maìjna ì mé tyi'kuinaka ajmumi eiwa ì tyaìtye i'tyujsaìre'in me tyi'namuara mua'ju'. Majta seika tyi'nya'mua'ju' muatyaujbi'raìn matì ì nyapuajse tyirayì'tì.

Maìjna ìme tyi'kuinaka aìjmu tyi'xe'be ì kanari, ì si'che'me majta ì kanari tìbe' majtawa' seika tì tyi'tanyube'jme.

144 4651 102-151.indd 144

7/10/06 5:40:56 PM

Ì nyemistú

Napu sijre' ì nyemistu kapu kujbe ì naikapu Wiraye'imì Autyaku'kutsì ajta atanyeri ramua'itì ì kutsi ajta tyikutsi.

145 4651 102-151.indd 145

7/10/06 5:40:57 PM

Ì lansantyi majta ì malumero Mauche' meyan tyira'sin ì ye'ira matìjmi'n tyira'sima', tì'jta tyu'taura'se ì yesta, ajta ì tajtuwan wautaijta ì me tyi'nye'baka ì lansaìntyi majta ì malumero, aìmumi tyi'yestyajmuaju' tyìjta ayan tyu'taura'se ì yesta.

Mauche'mú rayì'tì mé tyu'yestein ì naayeri matìjmejmi'n tyi'yestayawa', ayantì waka' tìjka'mi yaujke', chuisetye, kuaxata tìjna tyixajta'me ayajna autya a'uche ì naayeri.

146 4651 102-151.indd 146

7/10/06 5:40:59 PM

Autyeyu'xa ì lansaìntyi tyiwa'.

147 4651 102-151.indd 147

7/10/06 5:40:59 PM

Ì satyia etse Ajna ì santyia etse tì pìtyi'rìkì, ajpu ìmì u'tye'itsii're'sin tìkai ì tyakuara'i i'ma'ka tìjna' muatyebiyi ì unyu etse ayapu tyu'jxe'be' tyé tyeyan tyi'jmua'rera, e', nyikumu pì tyita'iye'ira ayamu mejmi'n tyira'sima' pabajsimua' tyaka. Ayamu tiru'mua're seika mauche', tìpua'nu' tyeyan ì tyakuara'i tyu'me'nyi ì bitye munú' Watanyinyu'ka, tyi'tìpunu' e' irìnyi Watákarinú' tyita ja'urira.

Ajpuxanú' ayein tyiji'rìri tipua'nú' ari yutaja'ume'in ì santia ì 25 etse ì julio.

148 4651 102-151.indd 148

7/10/06 5:41:01 PM

E'itye tyi'tyesiseiri Eiwa tì muare'ri ityan ì naayeri ì nye irautaseijre'sin, nyira'tyeere nyira'rakai, nyajta i'nuiwa, nyajta irajcha'ka na'me nyi'be'sein, nyu'tatyamuaistari, nyajta u'tyebe'sejsin, nyi'jyaumua'nuna'me majta ì nyiyaujmu'a ì baujse'in nyajta inyaa i'mì'nyi.

149 4651 102-151.indd 149

7/10/06 5:41:04 PM

Auyu'xa ì ta'tura. xuuxu' xìpi

xì'pu'

xakapu'

150 4651 102-151.indd 150

7/10/06 5:41:07 PM

Auyu'xa ì tì watasìmua'wajme etse.

Ì utya'ìmì.

tsunabe

Ì seijre'.

naapu

Ì

tyi'ka'.

Ì ruchi'

rajtìkì ì

151 4651 102-151.indd 151

7/10/06 5:41:09 PM

Ì Antonio yu'uxaripu ra'ityi'ramì' aìjna ì Pánfilo ta'nu' tyi'tì uya'ra'tye'in tì tyu'tyajasin.

Watabaìre' tì ratyatawa.

152 4651 152-188.indd 152

7/10/06 5:44:05 PM

Ì santa cruz etse.

Ajna ì santa cruz etse tìpìtyi'rìkì me tyi'yestya a'utìna ì tì chajta'me majta seika ruchemu' tyi'yestya, kumu ayaìn tyu'me ì ye'ira pua'maka emi, kuetyimú ta'iraka majna maratajebein ì tì tyi'ku'inaka ajmumi tyi'nya mu'aju' seika ì tarima apua.

Ajna ì Santa Kru etse me tyi'kuaira'taka ì me tyityatatyi ì me tyiwa'min ì tyaìtye tì' tya'naara'ìn a'tsa takuarixpua.

153 4651 152-188.indd 153

7/10/06 5:44:07 PM

Ì samanasantu etse. tuminku etse raamú

Ì domingo etse takì mu pi'nyaka.

Majti etse

Lunyi etse.

Muku'tsi mu tyi'tawa ì matanatyi tì tyiwa'.

Miejkuli etse

Maratyakì' ì'naamì Ì naamì mú Watyatawa majta yaná wara'Wausin ì narti etse.

154 4651 152-188.indd 154

7/10/06 5:44:09 PM

Yernyi etse

Weebi

Maujxu'muare'in ì weebi Ì yernyi majta rupaurein etse; tìxu'muakìme'n ìtsa kìme'in majta chue majta chue kìme'in tì kìme'in tì pa'u kuaina. saawa

Ì saawa etse mu ì'waìn iya'mujtìn pu'rita'i pìtyi ira'upua'raka'.

155 4651 152-188.indd 155

7/10/06 5:44:10 PM

Ì xu'muabi'ka Maìjna ì ma ruxu'muari, mi'seijre' ì mata'natyi ì me tyityati me tyiwa'utaijtye'sin memijta tyu'yestein tyatìjtyana' tyiji'imua're.

Aìmu mijtami ì mata'natyi seika u'tajebi, aìjna ì tì tyi'kisitya ajta ì tyi'tampujtya, majtaìbaujsi u'tajebi majta waìntyiwaún ì ma wautabìresin tìpua' meri juye apua rakìnye.

Seika a mú iya'urenyajxì'sin ì me mejmi'n u'xumuari, ajmu irawinyi ì tuminku etse matì ì takì piin asta sawa etsepú tya'pua'rein aimu ì'waìn.

156 4651 152-188.indd 156

7/10/06 5:44:11 PM

Wa'úsìmua' ì xu'muabi'ka e'ijma e'in, pajta waiwaìn.

157 4651 152-188.indd 157

7/10/06 5:44:11 PM

Auyu'xa ì ta'tura yeri ya'uxu

yakuá

yuuri Ì

auche' kua'tyi.

Ì

mejchiraì'npu ajkuasi.

Ì

naapu tyejme'ira'.

Ì

Kuainara'.

158 4651 152-188.indd 158

7/10/06 5:44:13 PM

Wawawau auyu'xa majkรฌ etse

y

u

u

r

i

y

a'

u

x

u

y

e

r

i

y

a

k

u

รก

159 4651 152-188.indd 159

7/10/06 5:44:16 PM

E'inyi me tyi'xa ĂŹ tatsu' ajta ĂŹ muari.

160 4651 152-188.indd 160

7/10/06 5:44:18 PM

yu'xari Wata'ityi're a'naana

161 4651 152-188.indd 161

7/10/06 5:44:22 PM

Inyetsipu na'ranajche ì kuinari Inyetsipu na'ranajche ì chuikari aìjnukìn pìtyi'ru're nye tya'uyuxa nyarayì'tìjnyiku nye tye'uyuxa ìkuinari. tìpua' a'i nyetyaìmujka na'ranajche nye tyu'namua, tìpua' naa nyetyaìmuajka naranajche nye tyu'tyenyein.

Tìpua' ì a'tì tìkaira'ranajche ì chuikari ayapu tyajaume kumu mì'chi ì ruurikame.

Autyeyu'xa ì chuikari

162 4651 152-188.indd 162

7/10/06 5:44:22 PM

ì tulusantu etse Ajna ì tulusantu etse me tyujma'ìbejtya naijmi' ì tyaìtye; aìmejtu tyi'ma'ìbejtya ì majkaiche' seijre ì mejmerí wakui.

Rexe'be' tyajkai ya'uwa'naìn tye tyira'utyamuataìn tyajta wa'iwajebe ì tabaujsimua' majkaiche ma'jawa' majnu' mijkai tyita'rache'bira majkai taxainyera, ara'pua' tyajta tyijira'ka'ìn tyajta tyujura'tyaìn ì tye tyiwatamaìbejtye pu'rita'i pì tyijira'pua'raka.

163 4651 152-188.indd 163

7/10/06 5:44:23 PM

Autyatawa tyi'tì pe sei tìpua' me tyujmaìbetya'

164 4651 152-188.indd 164

7/10/06 5:44:23 PM

Ì puntu 1. Tìpuá tyi'tì ta'utyeyu'xa a'utì aupua'ri ajtu puntu a'utayeijtsá, tyajta koma tyajta tye tyuju'yuxa.

2.Tìpua' tyi'tì ta'utyeyu'xa a'utye yaupua'jtyesin ajtu ya'utayeijtsa ì puntu.

3. Tìpua' tyeri ra'utyajkì'tyi ì tye tye'yu'xa aìjtukìn ayaupuajtye'sin ì puntu. Ì nyitaata iya'pu' ajcha uja'ume ì tì tyaja'muare'. Ajta ube'nye tìpuari tya'uyatsaka' ì nyinaana. Tyira'tya' ì nyinaana tì tyu'kua'nyi ì nyitaata nyajta inya tyu'kua. chi'jtamua seika auyu'xa.

165 4651 152-188.indd 165

7/10/06 5:44:24 PM

Auyu'xa ì ta'tura wa'i

waaka

waabe'

wabixka'i

Ì

a'che ajaata' ta'utì.

Ì

tyakuara'ipu a'utì.

Ì

watara'ra ìmì.

Ì

arajmua eiwa.

166 4651 152-188.indd 166

7/10/06 5:44:25 PM

167 4651 152-188.indd 167

7/10/06 5:44:30 PM

Ì koma 1. Aìpú ruxe'be' ì koma tya rataxá a'utìna' uastì a'me ì tye tye'yu'xa.

Ra'ure'jxìsin ì Toño ì mesa, ajta ì naanajra'ìn tya'jamua'.

2. Atpu ruxe'be' ì koma tya ra'uyu'xa ì tyi'tì tyajtawa' tyi'ti.

Ra'ranajche ì María ì ka'ru, mansaìn, ì xaná, ajta. ì tsipi. chi'jtamua seika auyu'xa.

168 4651 152-188.indd 168

7/10/06 5:44:31 PM

Ì yuuri tyaìntyitapi' Aìjna ì yuuri tya'ìtyitapi' tyanaimi' raachaì seika majta ranye'itaka; me tyu'kuamuaìn mú matì'jmi rajtayujsin matìjmi ra'tìnyia'uma yajwaste'sin.

Aìnxìbike' pú ratyawaste'sin ì basta' ajmumi iya'uwastya'sin naijmi' astamakai nai tyiwaste'in; tìpua' meri nai i'uwasteri ajmijtami ì tì tse'i majta ì tì tasti.

169 4651 152-188.indd 169

7/10/06 5:44:33 PM

- ¿A'tyaìnyi majwastya ì yuuri taìntyitapi'?

- ¿A'chuni pu'amake maratyawastesin anakai?

- ¿A'tyaìnyi majkua'nyi ì yuuri taìntyitapi'?

170 4651 152-188.indd 170

7/10/06 5:44:33 PM

Ì a'tì ajta xì'pu' Ì tìnú ayaìn a'na ajmi'umì apunú a'tì a'jiyaume uye etse ajpunuji a'tì wanamuajri' tìpua'nu a'tì a'tyeje'chuika xì'purai xì'purai wawatya penyautarain nyaka i'tariba'; naakuyewi tu'chuika ì tìwi me'tyeje'chuika tì'nu'ji uja'ume tìpua'nu xìpujna aja'utaka. Ti'ji aja'urenya a'nyiyewi muapanaa pì tyu'chuika a'nyiyewi muapanaa pì tyu'chuika.

Exanya'uyewi nyiyewi pakaipau utyaja'utachikaìn ì nyiche naapuyewi na'namuajrisre' mua'chuikari, ajpunú'ji ayaìn ì xì'puu' e'nyiyewipi tyina'tìnyi e'nyiwipityina'tìnyi nyataribe yewi tì'nu'ji ayaìn nanuyewi tyimu'watyara na'kabaìjtsiwi nanuyewi yein nyamuajkatse'tyimua'ìntyitì panu'ityaxì yewi nanuyewi ì nyanaxaita' tyimura pu'retsii yewi nanuyewi ì nyatsujtatyimu'ra pu'rakakawi nanujwi nyeiskuata' tyimuura punyausire' yewi nanunyaujwi yuukì pujme'in tyimu'jra e'pajwi pua' uba'ra'i; tyimu'kara amunuyewi i'che.

Ukabi'taxì nu' ya'utìnú' ya'urenyetya ruche tì'ji tyu'taxajtaka tìtyi'chuikaka nutsawi waìntyau ì uyejetse nú auma' naranamuajri tìpua' a'tyeje'chuika tyatawityi tyau tyuye'stein a'chupua'ma miche' tyujsaìre'in ì tyaìtye, mi'tyujsaì ì tyaìtye matìnu'jmi aya'utara matì' numi meyaìn aisì nya'uchi' tyu'tachuika iku matì' i'tyujsaìra' ì tyaìtye tìji aya'utajejxì tyiji'chuikara xìpurai xìpurai wawata penya'rarain nyakai i'tariba chuirìrì chirìrì me tyiji'myeinu' ì tyaìtye ujka'imu iyaura'ruipi ujka'imu iya'ura'ruipi atsutaka nujkaiche' a'jebe'nyu, tì'uji ayan aìjna ì xìpu'tì 171 4651 152-188.indd 171

7/10/06 5:44:33 PM

u'jaubatì aitaruyewi tyi'tì warì kaiche' me' e'benyu ajpunu'ji raasei tìpua'nu' kìjnaji atyau'ame' ti'nuji ayan tyu'tanyu ì basta' a'tanyi raatsi raatapua a'tanyi ratsi mì xì'pu' tì'nuji saxuijma'ka u'sei a'isìye mua piis me be'chapuajta kapunu' xaa.

172 4651 152-188.indd 172

7/10/06 5:44:35 PM

Auyu'xa ì muarityi'ra' ì xì'pu' ajta ì a'tì.

¡Naapu tyu'chuika ì xì'pu'!

¡Mu'taiyi' au utyaja'utachuika ì nyiche!

¡Kanú aja'uye'mì nye tyaja'utachuika!

Me tyujsaì ì tyaìtye má ranamua ì xì'pu'.

Kapuche' tyu'tachuikaka' ì xì'pu'.

¿A'tanyi ra'be'tsi ì xì'pu'?

173

4651 152-188.indd 173

7/10/06 5:44:38 PM

Naayeri nyuka Eiwa pu seire'me ì chajta'na ma ayein che'ta tyi'xaxa ruriyukari tyatì ityaìn, aru a'tsumuka saìke tyu'mu'amua aru tyiya'wata'ite.

Naijmì' ì naayeri rì'ri tye tyiwata'ixatyein ajta tye tyi'tì wamuare'in naijmì' seika mu majta yawache majtaa irarayìtì ì runyuka i'rìri tye ty'wata'ixatye'i aìme aamuaìn tya rìtyana ye tyityeicha.

174 4651 152-188.indd 174

7/10/06 5:44:39 PM

Ì tanyuka wapì'jpu ruxe'be' tyajkai ya'uwa'naìn tyá amìjna kìn tyi'wataixatye'i iyakui tache ì naayeri amuaìn me yawache.

Ayamu tyu'rixatyawa'ì baujsi tyaaka, aìmu taamua'tye e'ijtyetyana' ye tyityechatìme'nyi matamua'tye e'ityejye'i tìxa'puai ì tì yein tyi'seijre apuaìn ì chanaka.

Rì'ri tye tya'uyu'xa ì me tyi'muaritakara' mejmin ì mì tyijtitì chuikari, mua'tsira', tyi'tyìnu' xajtsi.

175 4651 152-188.indd 175

7/10/06 5:44:40 PM

¿A'tanyi tyi'kìsitye' Watyajkìtsi ì ta'tura.

176 4651 152-188.indd 176

7/10/06 5:44:47 PM

Ì tyi'tachamìri Iyakui a'utya a'uche ì naari, ayatutyau e'nye'in tyi'tachejbe' matìjemjmi'n e'nyein tyu'chajka' ì uka me tyi'tabipuaxì' ì ruyì' etse majta ì rusiku etse, majta ì tyetyaka manta tyu'nyijra' tyu'tú' majtá ì siiku'ri.

Tyajta tyau tyeyaìn tyira'sin ì tyaye'ira matì mejmin tyira'sima' ì baujsi tyaaka, tyajta tyau rayì'tì ì tanyuka.

177 4651 152-188.indd 177

7/10/06 5:44:49 PM

Ì wajkari Ayaìn má wache ì naayeri ì ná uuka me tyiwa'wajkajtya ì ruuyaujmua', tìpua' maú kìle'nyein.

Tyi'tìmutsajta' tya'ukaraìn tyi'tì kuáijxì' aìjmumi ra'natapi'ra ì muaájka' etse ì pa'rì' aìjpuí wajka a'me, majta seika tyi'tì tyi'ta'waka tyi'tì munyeka aìjpui wajka a'me tìpua' ari ì tanapua etse ari araka'itì yapu'xa.

178 4651 152-188.indd 178

7/10/06 5:44:51 PM

Tya'uyu'xa ì wajkari ìpe tyi'muajtye.

179 4651 152-188.indd 179

7/10/06 5:44:51 PM

Wa'pua ì puntu Wa'puapú ruxe'be' ì puntu tye tyi'tì autye yu'xa: chìpili', xììpi, tyakuara'i, waaka, chibu, ajta ì tuixu.

Nyanu wamua'tye mu'ikaké: chuisetye, kuaimaruse', yaújke', chuixìre', muaìritye', ajta kapumu.

Chi'jtamua sei auyu'xa.

180 4651 152-188.indd 180

7/10/06 5:44:51 PM

Matì' auwi ì má wanya'use 1810 Mauche' rì'tyityechajka mejmi' tabajsimua' tyaaka, numaski nyapuajse mu mu'ja'uba'ju má a'tye yamuatya' iyakui tache mexico.

Aìpu ì miyee Idalwa majtawa seika mé xe'ba'ka maru'ma tyityecha, naanu' tyitapua'rijma'ka ajna 16 etse ì septiembre tìjnu'ji ì Miyee Idalgo wa'saì eiwa ì tyaìtye aujna a'wa lolores, ayaìnú tyiwautaixa tìkìn tyau wa'utyenyausitye'i ì nyapuajse.

Matì'jmi ira'uwi me i'nya'use'.

181 4651 152-188.indd 181

7/10/06 5:44:52 PM

20 etse ì noviembre ajmu autyajwi ì ma Wanya'use Porfirio Días pu antyawaka'ì tyi'tyebaka iyakui mejiku tì a'tye tyi'tyeba 30 año, ayamunu' tyityajmuajtyaka eiwa ì tyaìtye tìkììn kapu ayaìn a'chu a'tyebin tyi i'jtyeba.

Ajpunuji ì Francisco I Madero; maratyabaì eiwa ì tyaìtye naayeri natìjmi i'jnyause maratai maìna ì Porfirio tì tyichenyi iyaku me'jiku.

182 4651 152-188.indd 182

7/10/06 5:44:53 PM

ì Febreru etse pu Watyajkì ì baantera 24 etse Aìjna ì bandera aìpu naijmika taseijrata iyaku mejiku tì pìtyirìkì, naipu tyi'srijrata tìjna' tyaìtye, chue, atya'na, Iaguuna aìjtukìì pìratamua'mua'mua tìkììn taseijra nai apua mejiku.

Naijmi' ì naayeri tyé tyi'yestya ajna ì 24 etse ì Fefreru.

183 4651 152-188.indd 183

7/10/06 5:44:55 PM

Aìjnaì yu'xari ajpu watryabiwaka' ì 5 etse ì Febreru 1917 Aìina etse ì yu'xari ì 1917 etse tì Watyabijwaka' ì ta'yu'si ì tya rajderecho tyajta naimi' tyeyaìn tyirajchaì' ì naayeri.

Ajtawa' seika tyi'tì i'xajta aìjna ì yu'xari; tyajnu' naijmi' ì se tyetyeka sajta ì uka, sajnu' naijmi' tyi'waujmu'atyein.

184 4651 152-188.indd 184

7/10/06 5:44:57 PM

4651 152-188.indd 185

7/10/06 5:44:58 PM

4651 152-188.indd 186

7/10/06 5:44:58 PM

4651 152-188.indd 187

7/10/06 5:44:58 PM

Lengua cora, Nayarit Primer grado Se imprimió por encargo de la Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos, en el 45º aniversario de su creación, en los talleres de Trazo Binario, S.A de C. V., con domicilio en Calle Campesinos No. 223-E, Col. Granjas Esmeralda, C.P. 09810, México, D.F., el mes de noviembre de 2004.

El tiraje fué de 1,600 ejemplares.

4651 152-188.indd 188

7/10/06 5:44:59 PM

NOMBRE DEL ALUMNO (A) ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTO GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.