Lengua Popoluca, Veracruz. Segundo Grado

OLGA COSTA (1913-1993) Obra: Vendedora de frutas, 1951 Ă“leo sobre tela, 195 x 245 cm Museo de Arte Moderno, INBA, CNCA

Veracruz

port 4663-11.indd 1

NOMBRE DEL ALUMNO (A) ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTO GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.

ISBN Obra general 978-968-29-7379-6 Parte II 978-968-29-7731-2 Primera edici贸n 1994 D茅cima cuarta reimpresi贸n 2013 Impreso en M茅xico

pl 4663-11.indd 1 4663.indd 4

5/28/11 3:06:07 AM 3/7/07 12:45:05 PM

4663.indd 2

3/7/07 12:45:03 PM

Nuntajîyî’ Lengua popoluca Veracruz Segundo grado

4663.indd 3

3/7/07 12:45:05 PM

PRESENTACIÓN

E

ste libro de texto está dirigido a las niñas y niños indígenas que cursan la educación primaria con el propósito de favorecer el

aprendizaje de la lectura y escritura de la lengua indígena que se habla en su comunidad.

Podrá ser utilizado en forma creativa por los maestros y los niños, este ciclo escolar o los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión lectora.

En el libro se encuentran diferentes escritos, algunos hablan de cosas que hay en la comunidad, otros relatan las costumbres, fiestas y leyendas.

Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas con experiencia en la enseñanza de la lengua que el libro aborda, así como con conocimiento de la cultura de las comunidades que hablan dicha lengua. Los autores consideraron el enfoque comunicativo propuesto para la enseñanza de las lenguas en el Plan y Programas de Estudio para la Educación Primaria 1993.

El libro podrá ser enriquecido a partir de las observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia, comunidades y organizaciones civiles indígenas, realicen acerca del lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el formato y la presentación.

4663.indd 5

3/7/07 12:45:05 PM

NA WIÑKEJTAJI’ Y

î’p tan tooto nuntajîypap wîsten, watne’ iga’ je’m tsîxtyam kuyuj pappîgam i xî’, jayyajiñ i ikjîyyajiñ nunta aùmatymî’, iga’ jempîgam wî kuyujyajiñ.

Yî’p tooto iwatneyaj jempîg nuntajîyyajpa, i jempîgam iùkejab je’m tsîxtyam. Yî’p tooto watne’ jutypîgam nîmpa je’m jîxi’aùtumaji’ yî’p wîtyi’ naxyukmî’ iga’ joom wattab je’m akkuyujoyi’.

Watne’ yî’p tooto iga’ wîa’iññam inik kama’y michpîg iñ jîxi’, jesîk iñ yoxakaaba.

Tyiiñam mich mi ñîmpa, tyiiñam nîmyajpa je’m tsîxtyam i jatuùyaj, tan tîwîtam jempîg nunta jîyyajpa. Na pîi-gtsoùtab je’m jîxi’ ta yoxpatpa’b iga’ tan wîtsaguiñ yî’p tan kuyujkuy tooto.

A dius chi’oytyampa, jempîg akkuyujoypa tan aùmatyimî’.

I tyumpîy iùjago’yiyaj, tan aùjago’yi’, tsîxtyam i jatuùyaj, tan tîwîtam, iga’ wî’a i ni watta yî’p tooto.

4663.indd 7

3/7/07 12:45:05 PM

8

4663.indd 8

3/7/07 12:45:15 PM

VERACRUZ GOLFO DE MÉXICO

San Pedro Soteapan

Hueyapan de Ocampo Acayucan

TABASCO

OAXACA CHIAPAS

9

4663.indd 9

3/7/07 12:45:17 PM

4663.indd 10

3/7/07 12:45:17 PM

ÍNDICE UNIDAD

4663.indd 11

TÍTULO

PÁGINA

1

Juty ta kuyujpa . . . . 13

2

Ta yoxatampa

3

Tyi naspa yî’p angnas . . . . . . . . . 113

4

Angui’ ta watytyam

. . . . . 69

. . . . . . . 149

3/7/07 12:45:17 PM

4663.indd 12

3/7/07 12:45:17 PM

1

Yîbam tîkkîm ta kuyujpa.

Wî tan kuyuj. Jeskîk tan ixpîkpa tuùgak anmaddayooyi’.

13

4663.indd 13

3/7/07 12:45:18 PM

14

4663.indd 14

3/7/07 12:45:20 PM

15

4663.indd 15

3/7/07 12:45:21 PM

Juuty taa kuyujtampa’ Yîmum ta kuyujtampa. Yîm ityyaj akkuyujuyyajpab. Je’yaj tan tîwîtam.

Yî’p xuutyu’ kuyujkuytîk, naa watta iga’ mich mi kuyujiñ. Tan tumpîy ta waga yooxatam. Wiñik dya i juty ta kuyujpa sî’ itytyum.

Yîm taù kuyujkab iga’ ta jaypa, tan akjîypa tooto. Ta michpa’, ta waùpa. Ta maymayaneb tan iityi’.

16

4663.indd 16

3/7/07 12:45:23 PM

Ta kuyujtampa Tan tîkkîm, kun tan jatuù, tan aapa y tan tîwîtam ta kuyujpatyim, pee’ yîm juty ity akkuyujuyyajpaab tan ixpîkpa watyi watwaddooyi’. Yîm tan ixpîkpa juu’tskoom tum aù eeymî, tan joddoù-aab jutypîk tam wîdyap tan tîk, ta îchtyam.

17

4663.indd 17

3/7/07 12:45:25 PM

Mich nîîmî’ tyii inkuyuj katooba.

Nîîmî’ tyii iñ jodon imwat.

18

4663.indd 18

3/7/07 12:45:25 PM

Jem jajtsuk yoxapab i jem kutyiñpîg.

Tum jajtsuktîkmî’ ityyaj wîsten jajtsuk.

Nu’k tum jaama’ iga’ kutsatyajtaa nîkyajiñ i watyaj tungak jajtsuk tîk. Tum iñîyipîk “yîk”, i tum “yu”. Nîkyaj i kuîstîk.

Yîk, tsaam yoxaab. Yu’, juts i nîyi’ nîmpa’, wikwik neeba i dya yoxaab.

Mîchtyi’ nuukim kutuj angkî’ i jesîk dyam wîab i putyaj, agui’ tuuddabam. Yîk moj i mîts wikkuy. Pakyaj, ay, tîm, i moj ityats je’m i tyîkoom. Mak tamtyi’ i pîmîypa yu’, pe’ je’ dya’ matong o’ypa, wikwikneeba, dya tyi i kutîguîyî siga’ miñpa udya miñpa tuj, je’ wîkpa.

Jesîk nukkum kutujki, yîk ini ity tyi ikutpa, yu’, dya’, yîk wîkpa juty yu’, yu’ka’. I ga’ kutyiñ.

19

4663.indd 19

3/7/07 12:45:25 PM

Aùtsoon-î’ tyii mik wagtaab. ¿Tyii i nîyi’ yî’p oùmaatyi’? ¿Jutten jajtsukyaj? ¿I’tyam i ñîyiyaj? ¿li i ñîyi’ jem yoxapaab? ¿li i ñîyi’ jem kutyiñpîg? ¿Tyi iñaska’ jem yoxa wîîb? ¿Tyi iñaska’ jempîg dya yoxaa ?

20

4663.indd 20

3/7/07 12:45:26 PM

Jayka’mî’ tyii toggoy yîb jîîtyi’ yukmî:

’k

ñiwi’

î eñ

w

tsu’ñi’

tumiñ

’

i ñ a

chiñu’ Aù kamjoom agui’ ity Je’m kuyyukmî’ ity tum Agui’ aù kooñwîy

a

. i tyîk. siùjoom.

agui’ wannpa tsu’kîm.

Mich iñ tyojpa Joymî’ nîkpa tan toob

iñ tyîkkîm. .

21

4663.indd 21

3/7/07 12:45:27 PM

Akkapsî’ yîp angmatyi’.

Tum Je’m Je’m

i mak

maññaaktampak.

xapaña’ i ix tum i ku’t tum

. .

An jatuù wewej agui i ni ity

.

Nîkîmpg tsa’ agui i ni ity

.

Je’m saktam agui Kuy

i

. tsam pîmî’ jimpa’.

woni’

naamtsas

chikkiñ

tsañ

xapaña’

tumiñ

puuñîk

chiñañg

ñiiwi’

22

4663.indd 22

3/7/07 12:45:27 PM

Yîm akkapsîtyim.

Yî’p tîkkîm agui’ ta wî kuyujpa.

Jeem ta waga mîchpa.

Yî’p kuyjaaka tan ja’yuykab.

I puy jaypa, i koobak wîkpa.

Yî’p tooto yukmî’ ta jaypa.

Akkama’y iñ jîîxi’.

23

4663.indd 23

3/7/07 12:45:27 PM

Nu’kxi’ angmaatyi’ Nu’kxi’

Jutypîg wîab tan nîm

tablaj:

kuy wîki’

machityij:

teepu’

lataj, laminaj:

tîùkuyñaaka’

laapis, lapiceroj:

ja’yoykoy

pinturaj:

nî’ kîù-oypabpîg

brochaj:

kîù-oy koy nî’ mîtskuy

ollaj taasaj pasajij

juum widyoykîy

aviun

tînkuy jon tse’tse’oykoy

vasoj

24

4663.indd 24

3/7/07 12:45:28 PM

Kumunyoxaaji’ Jesîk ta waga’ yoxaab, tan tumpîy, dya ta’nka tam wat juptyiù key yoxakuy.

Wî iga’ ta yoxaab yîmpîg. Tam wegpa jem yoxakuy, i tam wegpa tyi’am taù kooñ wîypa.

Jeempîgam yoxaab saktam, je’yukmî’ aùtîgguîyyajpa ti tyim kejpa i watyajpaab.

25

4663.indd 25

3/7/07 12:45:29 PM

Mîî

chi

Jem tooto nîm Wiñîk

Xikka’oykoy Angwinpa santuj. tsam pekkam etsyajtaab; Santo abbatam Concep aùnaaka aùtsoùya kupokko seetyajpa i tyîkkom i jem

26

4663.indd 26

3/7/07 12:45:34 PM

m

paab ityumpîy

’

xi î î j îg

Mîjp

waatyi’

Aùsa’i’ iityi’ Yib winîk jîîxi’ na wattab. Ak Domingo i tan ción (Kunnxi’). Mastik jpa, i okmî’ i waga’ mastîk. Tîguîyyajpa um kuyajpa.

27

4663.indd 27

3/7/07 12:45:37 PM

Sîîb michgak jayka’amî’ tyi im wîaùjaam in ikkam toot yukjmî’ i wat puutî’.

28

4663.indd 28

3/7/07 12:45:37 PM

Nîmî’ tyi’ je’.

Tsus jesî’ tsokko’ chi’i’ jesî’ tîtsne’ jesîk jipspa tsabatsaneb nîmî’ mich tyi je’ iga’nam agui’ jo’gane’.

Poypa’ poypa’ poypa’ i ñîk, kekpa’ kekpa’ kekpa’ i xi’ ja’yaù juktî’ ichîkpuj ne’, iñ jo’ tyi je’.

29

4663.indd 29

3/7/07 12:45:38 PM

Nîmî’ jutypîg ta yoxaab yîm. A’mî’.

Ko’ oùwatkuy

Tan tîùpa’ tuttsay.

Jesî’ tsokkonam tan pooba waaytyam, tan akkayab i aapity, i mojpam tam wat koong.

Su’ uù nas

Suyatt.

Yemkuywatkuy

Tînnkuy suyat tuu’pa’ poob aktîtskuy, wi ak tîkskuy i okmî’ watkuyam yemkuy.

Tam wî wekspa.

30

4663.indd 30

3/7/07 12:45:39 PM

Tan xuttyu’ kaama’ Si’ga’ tam watpa tum tan xuutyu’ kaama’, nokko juty ta kuyujpa’, wîab ta na ity ñipnibooyi’ tan ku’tpabpîg. I jemtyim tan kuyujkaab juutypîg tan yoxakab nas, i jutypîg wîab ta na ity tuùgak tîm tan ku’tpaab. Tuùgak ay, tuùgak kîj i tuùgak juumjompîg tîm.

Jeempîg wîab tam wat tîkkîm. Tam tu’mpa jîxi’ i jempîg tam watyim tan kaamjoom.

31

4663.indd 31

3/7/07 12:45:41 PM

Sîb mich aùmaatî’ tyii im wîa ùjam ini ity iñ xuutyu’ kaamjoom, i tyiiga’.

32

4663.indd 32

3/7/07 12:45:41 PM

Meetsî’ je’m angmaatyi’ i jay keetî’. ( r )

Je’m traytyi’ i je’m turujnak Tum traytyi’ nîk jimñom. Nooko’ ity tum nîtun. I paat nuk tum turujnak juuty agui warane’. I’am iga’ kutarappa i nîk kun tum wîdyay aktsa’, i jem i tyuñangkîm nîkki’ je’m traytyi, i pîmîypa i ni nîk: Teree, impîmi’, teereem, siga’ dya’ man chijpa kun yîb tîpxi’ i tyirix, teream om wara’ wara neî’.

33

4663.indd 33

3/7/07 12:45:41 PM

Jayka’amî tum jîîxi’ kun yî’p aùmaatyi’.

Traytyi’

Warane’

Turujnak

Kaatrij

Tirix

Kutara’

34

4663.indd 34

3/7/07 12:45:41 PM

Taa mîchtyampa’ Dya’ i tyumpîy jaama’ ta kuyujpa. Itytyim jaama’ iga’ ta mîchpa. Je’m akkyujoypaab taù kejaypa tuùgak wîbîg mîîchi’. Woñtyam mîchyajpatyim. Oppa’ waga’ michyajpa, kun traytyiyaj.

Je’m mîîchiyaj wî iga’ tan kupîxiñ wi nîguiñ. Ta wî yo’ngpa putpa taù kupiiji’ i dya’ ta mîm neeba.

35

4663.indd 35

3/7/07 12:45:42 PM

Mîîchi’ waañi’ Ta wanpa ta mîîchpa ta kuyujpa tan sî’ ta etspatyim sî’.

Je’m tum wîbîg mîchkuy îch am matspakne’ nîmî’ si iñ ixpîgpa si iñ ixîpk ne’.

Naa matstaamî in kî’ pîmi mî’ mats neeî, siga’ dyam mi jaaya’ ke’nam mi ka’ne’.

36

4663.indd 36

3/7/07 12:45:43 PM

Mîùpa pixtyîk Wîsten pixtyîk sîb i mîng mîîchyaj. li maj juumî mîùpa. Wintyi’ mîng tum, i kumîù nas tum tsa; okmî mîù je’m tuùgak, i nuk tsa’aùkobak. Eeybîktyim mîng je’m tuùgak i nuk tum kawaj ikobak yukmî’, i jeempîgam okmî waga’ mîùyaj i un’kyaj chimpayukmî’ i kumu’ agui’ pîgguîy jemun tsîyyaj. Je’yukmî’ si chimpa agui’ pixtyîguîy.

37

4663.indd 37

3/7/07 12:45:44 PM

Watkipxî’ i aùmatîi jutypîg mi mîîch tyooba.

38

4663.indd 38

3/7/07 12:45:44 PM

Nîmî’ jutypîg ta’ mîchpa kun yîb mîchkuyyaj.

Tam patsketpa nax yukmî’, okmî’ tam piùpa tan ki’tsogoy joom i tan yîgaab je’mî’ tungak kooxi’.

I kooñwîb i am maj jaya’ ik ets.

39

4663.indd 39

3/7/07 12:45:45 PM

Taù kuwîwadyiñ Tyiiga’ wi’ taù kuwîwat juty ta kuyujpa.

Wî tan kuwîwat iga’ odoy iddyiñ animatyaj juuts: tsañ, kakui, jajtsuk, wenîk, i tungagyaj.

Tseekuy taù kooñkoy. Petkuy i angkî’ nookoy puuchi’. Kîùkuy tsa’, kuy.

Mujkuy je’m mooyayaj, i je’m ityumpîy ñibniboyi’. I’am dya yoxaab, motskoy.

40

4663.indd 40

3/7/07 12:45:46 PM

Jutypîg takjodoù-ayoypa.

Attebet tîwîtam.

Ak joddoù ataab i tyumjpîy mi michtyam iga’ joymi’ dya’ i yoxaab yîm iga’ tsutssîù. Eeybîg yoxanîmpa jesîk nassum sîn.

Iga wîmî’.

Aù jaggoyi’.

Sîîb Mich watî’ tuùgak yîm.

41

4663.indd 41

3/7/07 12:45:47 PM

Aù maatyi’ dyapîg nuumnîmpa’, maayî’: I’joo siga’ miñpa an jaatuù.

Ma’ miññinam tuj joymî’.

Dya’ tan joo i ikka’. ¿Wîab iñ jîît aù kaama’? Iddam juuts.

I’ du’ng sî’ i miñpa ixî’.

Sî’ mich jaykaamî’ tuùgak.

42

4663.indd 42

3/7/07 12:45:48 PM

Jutypîg ta watne’.

waaykî koobak suusa’ îskî

kîitsîs xakkî

ke’we tu’ñi’ mîjpak

kî’ ja’nku’ suutkuy tsookwiñ pu’u’ tuunu’ kooso’ chiima’

puy

chiixtyîk wîtypuy kooso’

43

4663.indd 43

3/7/07 12:45:48 PM

Tan koobak, tyi iñîyiyaj.

way

wiñpak ixka pak

taatsik ixkuy kinñi’ ixkuypîk tîts aakpak jîp

aù wiixi’ jîpnaaka’ tots aùkejke’

44

4663.indd 44

3/7/07 12:45:50 PM

Tyityam ta na ity jojmî’.

kutootyi’ kîngkî’ saw puupussu’ chuxñiwi’ uuts agaù puupussu’ way pu’u’ tsempok

nî’piñ annmaj tsoggoy kuytyîk mîj pu’ u’

kakua’ pak

45

4663.indd 45

3/7/07 12:45:51 PM

Jutyîpk ta na wîdyataab.

Tseî’ im wiñpak.

Tseî’ iñ tyîts.

Yajpa mi mîchi’, chiù-î’.

Kutse’ay in kî’.

Kujeetsî’.

Yajpa mi witywidyoyi’ tseî’ iù kî’.

46

4663.indd 46

3/7/07 12:45:53 PM

Tyiiga yooya’ ñokx i kiñi’ Wîñîk jaama yooya’ dya dyîk jex i kiñi juts sî’. Pekka, yoya’ i kiñi’ yagatsidyîk. I kut padyîk tîm. I kiñi’dyik ken chiiku’ i kiñi’. Tum jaama’ moj aù aajiyaj i tyubmî’ yi moj na sonyaj taaji’ i kiñimi’, tan oomi’ y wogayyaj i ni ma’yyajtaa iga’ sî’ dyam iù ku’ttampa tîm, sî mî îptampa, im wikkuy toot i añ kutsîyaù, y mi chintampa tuut joom i dyai keman mi amkimpa.

47

4663.indd 47

3/7/07 12:45:54 PM

Kuutiyîyî’ tyii nîmtoob jempîg im may.

48

4663.indd 48

3/7/07 12:45:54 PM

An anmaj A na ity tum aù koobak a na ity wisten am puy îch dya tyii an tsaktooba iga’ îch ni dya’ an juy.

Wîstentyim an ixkuy i tyumtyi’ an kiñi’ i westeen an ixkuy westentyim an taatsîk.

Koobakyukmî’ nîkpa an kuubaktîk am puyyukmi’ ka’mpa kîak iaù kiñimî’ a suksugoy pa îch i tyumpîy agui’ an toypa.

49

4663.indd 49

3/7/07 12:45:55 PM

Ixpîîkî juptam ini ity d i jaypuutî’.

Tum naawat i mîs waday i tyîk tungak i ni jeextyîwî. Jesîk i jaam wodneum i tyuni kenam tun wî wodnewîb tsam wîdyaya’. Je’ dyîk ijoo jutypîg pooma sujoypa, i juutypîg tan tuudpa’ ki iga pudyiñ jem angje’eki’. Jemtungak je’sî’ i ix pîd i ki’. Okmî’ moj ku pîddayi’. I je’ nîm îch dya an jodon tyi mi ñaska.

50

4663.indd 50

3/7/07 12:45:55 PM

Ixpîîki’ juuptam i ni ity dy i jaykaamî’.

Ity dyîk tum widyaya agui wodneun dyîk i tyuññi’. I ni ity dyîk tum i ookmaanîk dyapîgnaam wîdyayyîy. Nuk tum jaama’, dyaki’ i jaampak juuxaù, je’m wîdyaya’ nîm: jemun a idyay, si dyanan iñ jo’ im watwadoy dyaman pîkkî’ jem pity traytyi’.

51

4663.indd 51

3/7/07 12:45:55 PM

Aù maatyi’ toobni wîbpîg: iga’.

Tann tseeba tan tîts iga’ odoy poochiñ.

Taa na tsoyîytyaiñ iga’ o ta kaiñ.

Mi mîmne’ iga’ dya’ mi wî wikpa.

Dya mi tooto akjîypa iga’ dya mi kuyuj.

Sî’ mich jay ka’amî’ tuùgak.

52

4663.indd 52

3/7/07 12:45:55 PM

53

4663.indd 53

3/7/07 12:45:57 PM

Jutypîg tan tsoyîb tun kaakuy.

Sukxi’ Jesîk ta matspa sukxi’, dya wi tan uk pagagnî’.

Wî tan uk tîkchiñu’ kun pichkuyñî’, i tsotso’ naaka, tan agyumpa, i jesîk jokox tan ukpa’. Dya ta chiùpa joobity.

54

4663.indd 54

3/7/07 12:45:59 PM

Tsoyîyyoypaab Tum yoomo mîmne’, i matsne’ tum pîmipîg kaakuy. Oyom kum jem saktam tsoyîyyopaab i dya tyi i padday. Jeyukmî’ nîk i am yîb yoomo’ i ga’ je’gak ik pîxiñ.

Yîb yoomo’ i pooma’ suj, i okmî’ i kuwî wadday i anmaj. Okmî’ i chi’ ay iga’ i xoxiñ i iuguiñ. Jeempigam pîs yîb yoomo’.

55

4663.indd 55

3/7/07 12:46:00 PM

Ay tan tsoywat paab.

Tam chich Jesîk ta saawîb tan satspa yaddyay tam pu’u yukmî i tan sukpa je’m ay.

Tan so saab i ay i tan jokox akkampa juty ta ko’wane’.

Juty ta na ity tum yîggayi’.

Yaatyi’ i ay

Maguenyaj

56

4663.indd 56

3/7/07 12:46:01 PM

Aùmaatî’ tum tsoy. Watî juuts.

57

4663.indd 57

3/7/07 12:46:02 PM

Tum tan tîwî’ mîmneaktîù i jutypîg pîss.

Mîmnei’ Tum tan tîwî mîmneaktîù, okmî’ i mets tum kutsoy i je’am ik pîss.

Nas tum kuy ku’kîm, i witska’ jem tsuts tsuyñî’ i kobakyukmî okmî’ i po’ka’ tsu’kiñ jeem. Jem kutsoy i mets ay, i ni ma’yoy i jempîgam i tyobay jem tsukiñ, okmî’ i kuoma’y, ik kuchiù-ay. Okmî’ i ku’t tum piyu’ jaaxi’.

58

4663.indd 58

3/7/07 12:46:02 PM

Nîîmî’ jutypîk ta matspa ka’ kuy.

Si’ga’ tsam mi ka’toobam nîguî’ mi yo’oyi’ takskîm.

I tyumpîy jaama’ i ampa yomtan ajta tso’guîy.

I’ am tsam wikwik kaab ajta sa’wîb, i tsek tsega kaab.

Jesîk miù jeega’ wikpa tsam pîmi’ mi kupijpa.

Tsagayñam iñ tyîwî’ u mi ni’ sa’wîb.

Si’ga’ mi yoxpatpa, jempîg kaawîb.

59

4663.indd 59

3/7/07 12:46:03 PM

Wiñîk kujiixi’ i ga’ matspa aùje’ki’.

Naaxi tsutstîkmî’ Kugaptsu’ i ix tum tsuts, i ningmat, i chi’ i kî’ i’ i annmaj ik mats.

Si dya’ im pat toob iñ tsuts.

Chipputu’ akkamî’ iñ yoo’tyi’.

Mi ñaspa’ tumjoom juty ja’y wooni yaaji’ tum pîxiñ kun i yoomo’ mi matspa tîtsîsukxi’ Nîkpa mi tyîîpi’ naa nîkki impooma’, iñ nookejkuy i odoy tyi jîîsî’.

60

4663.indd 60

3/7/07 12:46:03 PM

Watkamî’ tuùgakyaj. baachne’ Tum mannîk yooya’ baachne’ i ity. tîbboy Jem tsañ tîbboy puyyukmî’.

koobak

tsabats

to’ bay

jobbity

61

4663.indd 61

3/7/07 12:46:03 PM

Maayî’ i akkapsî’.

Attebet An attebet agui’ wî’ agui’ wî i xuttyu masstîk je’m i yomtam agui wî’ wîîbîg tîk îch ana ity.

An attebet kootsî’guîy i ni ity juty ta kuyujpa i ni itytyim juuty ta chiùpa nîmî’ juuxang mich mi miñpa.

62

4663.indd 62

3/7/07 12:46:03 PM

Je’m ma’yo’oyi iga ta pîx.

Aùjekki’

Mich (i ñîîyi’) tîwi’ i nas i maanîk, mi jîspa mi ñaspa’ chanij mi mats.

Sîb man wagab michpîg mi chanij, si jîîximî’ im mats ku tsiga’yîm.

Man Jatung yukimîpîg mi ity kuwija’ yîm.

Nas chanij, kutsigay mî’a chanij, kutsîga’y.

Pîk tsooù-î yi’p i ku’ kaakî’ i

Sojkuychanij, kutsîgayîm kootsîk chanij, kutsîgayim ni tunn chanij, tsaakim.

Waatî iga’ iñ dius.

63

4663.indd 63

3/7/07 12:46:03 PM

Jîîxi’ akka’ma’y: si’ga’, u i pa’.

Mi wikpa’ si’ga’ mi yooxaab.

Mi xopspa si’ga’ mi poypa’.

Mi kaaba’ si’ga dya’ mi wikpa’.

I ni nîkpa je’ty mooya pa’ iñ aapa’.

A na nîkpa yî’p kîîpi pa’ aù tîkmî’.

An akpîîpa yî’p yoya’ pa’ aù ku’tpa.

64

4663.indd 64

3/7/07 12:46:04 PM

Tan jaampaggooyiyaj Taù ixkuymî’ ta a’m a’ mob. Jutsyaj je’m tyii tan ampaab. a’m a’moykoy oykoy

matongoykuy oykuy matong

su’g su’goykoy oykoy

Tan tatsîkmî’ ta matong-ob. Waañi, suuxi, aùweeje, jîî yi’.

Ityumpîy waùpaab.

Kiiñi’ wîî iga’ ta suggob. Tyi kînnpa, aùjejpa, Puwwa’, i tuùgak kîñiyaj.

Totsmî’ tan jaampa tyii tam, paak, kaatsu’, i tuùgakyaj nam.

nem nemoykoy oykoy

aktîy aktîyoykoy oykoy

Taù kî’mî’ tak tî’yoob, punnbun, kammam, ponn, jiki’jiki’, pijpa, jokkox; paggak.

65

4663.indd 65

3/7/07 12:46:05 PM

Tyiimî’ tan jaamyajpa. Jayka’ mî’.

Tan kîîmî’ tan jaampa iga’ ja’pi’ ponn. ja’pi’

chiñu’

maajîywiñ 66

4663.indd 66

3/7/07 12:46:06 PM

Wîbîg aùmaatyi’ Jomxok agui’ maymayam iga’ pîmpam kootsîkjoom majîywiñ joymî’ wîstîkmî’ kutujkîam iga’ jomxuk i maanîk na’yiñam.

Jem Ñipyajpaab aùjoggoyñeum jem i îkxi’ i pînniyajum iiñipkuy i tyîñ niyajum jem i ñas i wî jîîtniyajum.

Nukkum kutuj aùkî’ agui’ puttum jem ñip ñipi’ nuktyim je’m kutu’ut aùkî’ i mujtyim je’m taù kîîpi’.

Pokpok agui’ wannpam wannpa sîùñi’, wannpa tsu’aù wannpa, wannpa pokpok.

Dya jayñe’ itypam jommok.

67

4663.indd 67

3/7/07 12:46:06 PM

Kun tan jaampaab, wat kipsî’ aùmaatyi.

68

4663.indd 68

3/7/07 12:46:06 PM

2

I ga’ ta wikpa, ta yoxaab. Kaamjom tan ñippa mok, sîk i tuùgak ñip ñibo’yi’. Tan jîîtpa nas, tam wî puuspa’, iga’ wî chi’oyiñ mok. Jesîk ta wî yoxaab, tam wî piùpa tyi’am tan ñîppa.

69

4663.indd 69

3/7/07 12:46:07 PM

Tyityam tam watpa iga’ ta kaam-îypa.

Kaamtîùkuy

No’nîîmpa’

Kuwîwadoykoy

Ta’tsob Mummpa

70

4663.indd 70

3/7/07 12:46:10 PM

Nass Jîîtkuy

Mok chikkuy

Ñiip nîîmpa’

Mok ta’ats kuy 71

4663.indd 71

3/7/07 12:46:12 PM

Tyii naa wattab mok, jesîk ta ñippam.

Jesîk ta ñippam Jesîk ñippnîmpam, kupiùtaab jem mîjtampîg ujtsunn. I îksyajpa tsam pîxiñtyam. Omtaab jem îkxi’ i jem i jîîpak, katsyaj taab kuyyukmî’ o tîk ing ta’na yukmî. Jesîk ñiipnîmpa, dya wî tan ku’t k’anpu’, ñiwi’; kaana’, iga’ si’ga’ jempîg ta wikpa’, mok pukpa, pootspa’. Dya tyim wi’ tam mîîch, ni tan xappun ching.

Si’ga’ mi mîchpa, jon mi je’nab jem iñ ñiipi’, i jesîk oomkuy je’m jiipak ujtsunn.

72

4663.indd 72

3/7/07 12:46:13 PM

Tuùgak ma’yo’yi’ Jesîk mok yo’ùneum, i miñpa sawa, o’mkuy jem jîîpak ujtsunn. Jesîk yajjum ñip nîî mi, k’am paùkuy je’m ñipkuy kaama’ aùnaaka, i tîkkîm ak kamkuy teepu’ tîk taatsîkkîm. Tsukku’miñ meex kaama i oomiyaj. Nootaab pooma, chii pak, ta’atsîknaaka, pa’yi ñaaka, kuy ñiwi’ i ta nîmpa tum ma’ yo’oyi, iga’ Jomxuk i kupujiñ i manîk. ¿Tyii ga’ akk’amtaab teepu’ tîkkîm? I ga’ jemum nugguiñ je’m sawa’ i oomî’. Je’yukmî tyim paùtaab ñipkuy.

73

4663.indd 73

3/7/07 12:46:13 PM

Jayka’mî’ tuùgak wiñîk kujiixi’.

Dya’ wî’ tam pukkuu îkxi’ jesîk ta chikpa’, iga’ mok aùyoggab, okmî’ dyam chi’ob taù kaama’.

Mooxi’, si’ga’ iñ yînnpa nî’kîm wejpa, iga’ patstogoyñeeb i chîy.

Jesîk sawa’ ikmukpa mañmok, dya wî tan tîgguîy kamjoom, iga’ i yaak tsukkumiñ je’.

74

4663.indd 74

3/7/07 12:46:13 PM

añi

añ mo’oñi

wayi’ oojo’

mok

ju’tyi’

uunu

îkxpootyi’ 75

4663.indd 75

3/7/07 12:46:15 PM

Juty pîg kukej mok Jesî’ yaj na wattaji yî’p nas, tan jatuù tak kukejwîb, i jîs iga’ ta watpa i jutypîg tak wigpa, i pîk ussaù nass, i xuj i ipatskim sîù aù koobak i jesîk eey bîg aktîùyaj naxyukmî, kakneum, îkxi’am. Dyanam kîùneyaj, dyanam, pu’uch, ni tsabats, yîk,’poopo chikkiñ. Tan oomi’ i chi’ anmaj, seetyaj di xuty xuty tsîxtyam.

Agui’ mîchyajpa i na kutîîtsyajta, i maj jayya’ i ya’chîb juktî’ i kumîùnasyaj.

Je’m yîkpîg jay huraj i yaachîy, puchpîk uxaù, tsabats tumnam uxaù i jem chikkiñ je mîù mu i ñas chokoymi’. Jem popopîk je ni dya’ tsîgoy, je’yukmî’ poopo, dya’ naa nootaa.

76

4663.indd 76

3/7/07 12:46:19 PM

77

4663.indd 77

3/7/07 12:46:21 PM

Akwaggooyi’ tyîîpîg tam wat. ¿li watkukej jem mok? ¿Tyiimî’ wattaa jem îkxi’? ¿Wiñtyi juutsdyîk jem îkxi’? ¿Jutypîg mîchyaj jem mok i annmaj? ¿Tyiiga’ puut yîkmok îkxi’? ¿Ju tsaa mu’ iga’ puut pu’uch mok? ¿Tyiiga’ ity sî’ poopmok? ¿Ju tsaa mu i puut chikiñmok?

78

4663.indd 78

3/7/07 12:46:21 PM

Juutypîg tam watpa wikkuy kun mok.

Wayyi’

Wayi’

Yîp jaapi’ tan ukpa’.

Sostaab yîkmok, wî kîù-iñ, akkamaykuy jam. Tse’kuy, Japkuy.

Aùxichkuy poobay joom u samñi’ay joom. Wîam tan uk Wîîtyim jesi kaatsu’.

Tam pijpa, wîîtyim.

79

4663.indd 79

3/7/07 12:46:22 PM

Jayka’ amayi i ñiyi’ jempîg i tyogoyay.

sîk

nass paasuù

samñi’

kattsu’ chiipiñ

80

4663.indd 80

3/7/07 12:46:24 PM

Aù maatyi toobnewîb kun i. Jaayi’ tuùgak.

Yîb aamtyîy añ ñip mok i sîk.

An tîwî’ iaîch oy a mîîchityam.

Sîîb i joymî’ miñpa sawa’.

An jatuù i an aapa nîkyaj jooyi’.

Tum piyu’ i tum kayuj wanyaj.

Iñ aapa i iñ chommo’ wikyajpa’.

81

4663.indd 81

3/7/07 12:46:24 PM

Chikkuy anmadayo’oyi’. Jay kaamî’ tuùgak.

Jesîk ta chikpa, siga’ tam patpa jem mok dyapîg kapsne’ i jîîpak, iga’ jem pîg ñip dya’ kus wiiki’.

Jesîk ta îkspa i agui’ mîùpa jem îkxi’, jesîk nîmpa tan chommo’ iga’ agui’ tan aùtsoùpa tan aapa.

82

4663.indd 82

3/7/07 12:46:24 PM

Mok i waañi’.

Jomxuk maayi’ Jomxuk maayi, a chiî’ im pîmi’ a chiî’ iñ anmaj.

Im maayi, am maayi’, im pîîmi’ am pîîmi’, siga’ mi ñaypa a itypa, siga’ mi ñîkpa a kaaba. Îch agui’ man toypa iga’ mich an akwikpa îch agui’ man toypa iga’ mich an akwitypa.

83

4663.indd 83

3/7/07 12:46:24 PM

Aùmaatyi naùmaatsniyajtawîb kun jesîk. lch a ñippa’ jesîk tsam kutujkî’.

Mich mi miñpa jesîk kuyajum sîng.

O’ a’mî’ poya’ jesîk ku’ttaab.

Jesîk chijob tuj tuddab.

A wikpa jesîk a yu’ab.

Yîm mich waatî’ tuùgagyaj.

84

4663.indd 84

3/7/07 12:46:24 PM

Mok Mich mi ñay yîb kaamjom mich ming tîùpaab, mich miù tsañ tyîts aab.

Mich mi ñaypa ityumpîy aamtyiy, mich ityumpîy aamtyîy mi joom-ab.

Mich mi maañmok sî’, pero’ joymî mi mogab, sîb îch agui’ a xuttyu’, pero’ joymî a mîjaab.

Pokpok miñpa mi wanay.

Pokpok miñpa mi ku maymayîy, îch agui’ miñpatyim man am îch miñpatyim man jîyyay.

85

4663.indd 85

3/7/07 12:46:25 PM

Juuxaù tan ñippa mok, i juuxaù ta chikpa.

Juuxaù tan ñippa’ sîk i juuxaù tan nakspa’.

Ta ñiptampa.

Taù kuwi watpa mok kaamjom.

Ta sîk kaamwatpa.

Taù ku’tpa mañmok.

Ta mo’nnpa.

Ta sîk ñippa.

Taa mok pokspa.

Ityum jommok.

Kîùpam sîk.

Ityum mañ xîk.

Ta kujammok ñippa.

86

4663.indd 86

3/7/07 12:46:25 PM

Ko’où watkuy Yîb tan tîwîtam ko’on watyajpa, i watyajpa mijtampig, wîbkîy i xuutyupîg. I watyaj kun je’m tuttsay, i watyajpa weeñi’ kun tuttsay.

Ko’où watyajpaab wîab i watyaj tumiñg.

Jem ko’oùyaj naa ma’ytyaab. Weeñi’ saktam agui’ i juyyajpa.

Tan tîwîtam aùjoom naa ma’ytyab.

Yomtam i mooy tse’kayajpa. I ni nîkyajpa kaamjoon. I kaxtyañañma’y kayajpatyim.

87

4663.indd 87

3/7/07 12:46:26 PM

Juutpîk tan yoxakaab.

suyyat

su’uù nas

88

4663.indd 88

3/7/07 12:46:26 PM

Juty ma’ymayo’y ñîmpa Wî iga’ angtuumayajpa jempîg i mayyajpa tyi tyim kej. Jeempîgam tan kukakpa tyi’am tan na ity, kun tyi’am dya’ ta na’ ity. Yîîmpîg wîab im ma’y jeempîg mich im watpa, u tyi’am iñtyummiñ watkatob.

89

4663.indd 89

3/7/07 12:46:28 PM

90

4663.indd 90

3/7/07 12:46:30 PM

91

4663.indd 91

3/7/07 12:46:31 PM

tum yoomxix

wîsten kawaj

tukuten mooya’

maktasten lupujti’

mosten tu’unuk

mosnatum piyyu’

92

4663.indd 92

3/7/07 12:46:33 PM

mosnawîsten samñi’

mosnatukuten uuju’

mosnamaktasten tsootso’

makna, chiipiñ

makna’ mosten ñiiwi’

wîstenmakna’ nu’noykoy 93

4663.indd 93

3/7/07 12:46:35 PM

Ak kamkuy

+ Watpuutî juuttennam.

+ Juuttenam sî’.

+

=

I yîm juuttenam ity.

94

4663.indd 94

3/7/07 12:46:36 PM

Ak ka’ykuy

= Xiwan i ni itydyîk tukuten kuxamñi’, i ku’t wîsten, ¿Juutten tsîy?

= Ñaxxi’ i ni itydyîk tum chimpa i ma’y tum, ¿Juuttennan i ni tsîy?

= Jem piyu’ ikkam wisten k’anpu’, Mattin i k’ut tum, ¿Ju’tsang tsîy?

95

4663.indd 95

3/7/07 12:46:36 PM

Kipxi’ i kipso’ykoy Ta kip so’ypa jeepom, ju’tsaù i chaksñi’.

Ta kipso’ypa taù kî’mî’, ju’tsaù i yagats.

96

4663.indd 96

3/7/07 12:46:37 PM

Tum Waañi’ Kukejpam i xi’ jaama putpam i mayyajpam nukpam ikkampam i ma’ykuy.

Chipiñ, samñi’, sebuyiñ, kuxamñi’, tsus pichkuy, tsîîpî’, chipiñ tsîîpî’, i kujamsîù pichkuy.

Je’m yomtan jîyyajpa ¿tyii im pîkpa? ¿Tyii i ni nîkpa?

Agui’ wîtam yaj.

97

4663.indd 97

3/7/07 12:46:38 PM

Yîm tsîxtyam ikkamyajiñ tyityam i juyyajpa i tyityam i ma’yyajpa.

Tyii i ma’yyajpa.

Tyii i juyyajpa’.

98

4663.indd 98

3/7/07 12:46:38 PM

Aùmaatyiyaj juty tan akkampa: juuty, juutypîg.

Kawaj tsenntaab juuty ity so’k.

Piyu’ yojpa juuty ity i xekket.

Mok naypa juuty mujne’ nas.

Je’m missi’ aùwejpa ju’ds kaan.

Mich mi wikpa ju’ds yooya’.

Min mattpa ju’ds tsaampîîxiñ.

99

4663.indd 99

3/7/07 12:46:38 PM

Tummiñ

5¢

$1

10¢

$2

20¢

$5

50¢

$ 10

$ 20

$ 50

$ 100

100

4663.indd 100

3/7/07 12:46:40 PM

Juutypîg tam watpa jem kaakî’.

Kuukakpîîki’.

Ich man chiiba îkxi’, mich a chi’î’ sîk.

Kî’ kooñwîyyoykoy.

Nîkpa a yooxaaji’ mîchkim, kî’tyim am pîkpa’.

tummiñ.

101

4663.indd 101

3/7/07 12:46:40 PM

Jem tooto juty ta pîktsong-oypa.

Attebet, julio 16/94 Wî $ 50.00 Am pîktsoù’ay Jo’ Xiwan, mosten makna’ joom tumiñ $ 50.00.

Iga’ am ma’ychi’ tum koobak kuxamñi’ am mîîchipig.

Am pîgtsoù Yakka’ Maanut Waty tuùgak mi mich, yîm.

102

4663.indd 102

3/7/07 12:46:40 PM

Tyi’tyam tan juypa.

Tum tsaksni’ kipxi’ paak pootyi’.

Maktasna’ kipxi’ mooxtyipxi’.

Tukuten chiipiñ.

Tum kuk xañtyaj.

Wîsten k’anpu’.

Tukuna’ jeepe sîk.

Makna’ jeeme’ xix pu’u.

Sî mich jaayî’tyi iñ juytyob.

103

4663.indd 103

3/7/07 12:46:41 PM

MÎJTAMPÎG JAAYI’ Tan Attebet i ñîyi’, jesîk tan jaypa, jem wiñtyipîg i jaayi’, iga’ tan kutîyî’yiñ.

Pejtak Naxyukmî’, i ni ity tum Mîjpîg Masstîk, i jem juty yoxaab Mîjpîg Aùjagooyi jem i Mîj Tîkkom.

I jem Tan Nas Aùjaggooyi, jem juuty ity, jem Mîjpîg Aùjaggooyi’.

I jempîg tan akkampa jem juumtampîg attebet, juts: Kaapñîm, Anti’ Naxyukmî’, Maak Pakjoom, Tsagats Aùnaaka.

104

4663.indd 104

3/7/07 12:46:41 PM

Lamun Xeppe’, i ni ity wîsteen i yoom manîk, tum i ñîyî: Marka’, i tum Luusa.

Jem woñtyam i jatun i ñîyi’ Tyuumax, Kuessal Tyuumax. Kumpaanijaniyaj Kun Chappu Xixku i Metsa’ Xappity, je’ ityyaj koopoom, nokko Tsagats Aùnaaka’.

Yîp aùnaaka wîkoom, yîm dya’ wî’ane’.

Anti’ i ma’ypa xîkma, an ju’yay tyum.

105

4663.indd 105

3/7/07 12:46:42 PM

Tum jaama oya jooyi’ Kaapnîm.

Mok i oomî’ i ñîyi’ JOMXÎK. Wî tan etska, KAAÙ KOOWA’.

Jesîk itypa aùtuumaji’, miñyajpa jem MALINTSIN EECHKÎWIY. Jesîk aùnugpa tîngkuy, dyam wî’ tang ku’t xix maayi’, i dya’ wî tan yoxa’, ta nakspa TAN OOMI.

106

4663.indd 106

3/7/07 12:46:42 PM

Jutypîg tan ja’yoykab mîjpîg ja’yo’yi’.

- Ta jaypa kun mîjtampîg jaayi’ juty tsukkumpa je’m jaayi’.

- Jesîk tan jaypa’ tan tîwîtam i ñîyi’.

- Jeempîgtyim ta jaypa jesîk tan jaypa attebetyaj i ñîyi’.

- O jesîk tan wattob tum jaayi’ wîbîk wat neiñ, iga’ wî kejjiñ.

- Jesîk yajpa tan jaykam tum jîîxi i tsukumpa tuùgak.

- Jesîk yajum ta jaayi i tan akkampa tan nîyi’.

107

4663.indd 107

3/7/07 12:46:42 PM

Juutypîg tam watpa tootjaaka’.

Tootjaaka’ akkaykuy animatyaj

missi’

Missi’ Kenn tum kooya’.

Aù wiixi’ îy. I matspa tsuk. Agui’ tsuupa i kîîtsîs.

Sîùñi’ agui’ moùpa.

( i wiñjoom )

( i tyu’ñaùkî’m )

uuju’

Uuju’.

Puuch. Mij. I ay tseù-oypa. Jesî’ tsokko tsuss. Agui’ pak i maayi’.

Wî taù ku’t.

108

4663.indd 108

3/7/07 12:46:43 PM

Watkipsî’ tuùgak.

109

4663.indd 109

3/7/07 12:46:44 PM

Mî’cho’ykoy aùmaatyi’ An jatuù wampa. lñ chootso’ dya’ kîùne’.

I puy ko’wane’.

Tan tîk kuwîtspam.

Yîm juty jîtne’, jaayî’ tuùgagyaj.

110

4663.indd 110

3/7/07 12:46:44 PM

Nukkum i jaama’ iga’ ta chikpam. Mok agui’ wî tîtsneum. Tan tîwîtam i chikyajpa je’m mok, i kukomyajpa kuxtyatjoom.

Weñi’ imîtsyajpa tu’ñyukmî’, weñi’ kawajyukmî’, i weñe’ tîùkuykawajyukmî’.

Okmi’ wiiknîmpam.

111

4663.indd 111

3/7/07 12:46:44 PM

Aùmaat tyî sî’ i wattaa yîm.

Kapeltukkuy

112

4663.indd 112

3/7/07 12:46:45 PM

3

Tyittyam naspa yîb aùnas. Chijoob tuj, nakssoob ma jîywiñ, ta ñîppa. Yîsspa ñas, tsonnkimkuy tsîîxi’ o chappa a’iñ.

Sawa’ poypa, ta sawîpkpa. Jaama pijpa, tîtspa pîm, puuchi’ tan nooba’.

113

4663.indd 113

3/7/07 12:46:46 PM

Kutujkî’

îkxtyuj

nî’ aùtoggoy

kutîîtsaùkî’

114

4663.indd 114

3/7/07 12:46:47 PM

wîty sawa’

wîty sawtuj

nas yî’îxi’

jîpsaùtoggoy’ 115

4663.indd 115

3/7/07 12:46:49 PM

Kimpa’ nî jooko’

Chi’job tuj

Aù u’gsaab

Ju’uù iichi’

116

4663.indd 116

3/7/07 12:46:51 PM

Tsooka’ ma’yoypa

Jesîk dya’ chijjob tuj metstab tsooka’, je’ ma’yoyyajpa, iga’ chijjoyiñ tuj, pijiñ jaama’, o po’yiñ sawa.

Je’ ini jîyyajpa chanij, i ño’yajpa pooma, poop o yîk jukti’. Je’m pooma yîkpîg iga’ chijjoyiñ tuj, poopopîg iga’ pijiñ jaama.

Chiùyajpa takskîm.

117

4663.indd 117

3/7/07 12:46:52 PM

Juuty Kuyujpa Tsooka’ Yîmmon kuyujyajpa jem tsookayaj. Yîm i ni jîyyajpa chanij. Takskîm miñpa’ chiùniyaj. I ño’yajpa pooma. Wikyajpa.

Weññi’ nîkyajpa tsatejajkîm. Weññi’ i metsyajpa kootsîk, juty jeyaj wîab i ma’yoy yaj.

118

4663.indd 118

3/7/07 12:46:54 PM

I ni jîyyajpatyim majîywiñ. Ity majîywiñ pîxîñpîg, ity majîywiñ yoomopîg. Ity majîywiñ tsabatspîg, puuchpîg, yîkpîg, tsus pîk. Ity wîbîg majîywiñ, ity dyapîg.

Mañ majîywiñ i tsamipîgam. Majîywiñ wîab ta kut siga’ ta na ity uxang jîîxi’.

119

4663.indd 119

3/7/07 12:46:55 PM

Akwakgooyi’. Aùtsoù-î’ tyii mik wagtaab. ¿Tyii je’ tum tsooka’? ¿Tyii i watpa jem tssokayaj? ¿Tyii i watyajpa tsooka takskîîm? ¿Ju’tskoom juuty kuyujpa tsooka’? ¿Jubtam majinwiñ ity? ¿Weññi tsooka’ juty kuyujyajpa? ¿Tyiga’ sî ity tsooka’? ¿Poop joktî’ tyi i mejyaj tsooka, kun je’m poop pooma’? ¿Tyi i pooma’ i ño’yajpa iga’ miñiñg tuj?

120

4663.indd 120

3/7/07 12:46:55 PM

Siiga’ pooya tyiùganeeb, miñpa sawa’. Siiga’ pong neeb, pijpa jaama.

Jesîk witypa ja’yaù yîk yuuchi’, miñpa tuj.

Jesîk wannpa waaknî’, nîmpa’ i waañijoom siiga’ miñpa sawa, tuj pijpa’ jaama’, kakpa iityi’.

Jesîk agui’ piji’aneum i dya’ chijjoytyob tuj, i dyam ja’yñe’ ta ñippam, je’m pichchu’, akxiyaj aùtuumayajpa i wakyajpa tuj. Agui aù matyajpa kuyaùkoobak.

Sîùyuk mî’, jem ukxî’ kenn puktuk jilinchi’, nîmtoob iga’ miñpa tum kutîîts aùk‘.

121

4663.indd 121

3/7/07 12:46:56 PM

Aùmaatyi’ juuty ta nîmpa’ peru’, i juuty ta nîmpa’ iga’nam.

Agui’ ma’ yo’y tsooka’, pe dya’ chijjoy tuj.

Agui’ mi poy, pe dya’ joobity mi ñuk.

Mi mîjjam pe dya’ tyi mi kumesskuy.

I ganam mi miññe’, a kî’ wîîtî’.

Mooùîm iganam jesspîy îch a jaypa’.

Wi’kîm, iganam dya’ i mi ixñe’.

122

4663.indd 122

3/7/07 12:46:56 PM

Nî’ kooma’ Nîmyajpa tsaampîxiñyaj, i ga’ jesîk tsam pîmi’ komkom aùjakpa nîtuù, iga’ ketpa tum mîjpîg tsañ. Tsamnewîb meeyjoom.

Weññi i ixñiyaj jesîk ketpa’ nîtuù joom.

Nasspa jempîg kaada’ wîsten makna’ aamtyîy.

123

4663.indd 123

3/7/07 12:46:57 PM

Akwaggoyi’. ¿Tyii naspa jesîk pîîmi’ kutujaab? ¿Tyii’gasî’ tsaam kompa nî’tuù? ¿Nuumasî’ ketpa tsañ jesîk kompanî’tuù? ¿Kaada’ juutna’ aamtyîy ketpa tsañ? ¿Mich iñ ixñe’ je’m tsañ ketpaab? ¿Juuty itypa je’m tsañ? ¿Tyi’ naspa jesîk kompa’ nî’tuù? ¿Iñ ixpîkpa je’m pîî tsañ?

124

4663.indd 124

3/7/07 12:46:58 PM

Aùwejjayo’ykuy.

Toox Kappi’ Yî’p toot mî’, man aùwejab Iga’ mi mi’ñiñ wîstikmî tsu’uytyim, iga taù wîtsakpa je’m ta’ùka’ im wat niwîb.

O ta’ùka’ aajî’ im miñ, man aùjo’kpa’.

I’ga’ im wîmîtyi Aùjaggoyi’

125

4663.indd 125

3/7/07 12:46:58 PM

Sîng Sîùyukmî’, jesîk tsu’kîm tan ampa maatsa’. Si’ga’ ity pooya’, pijpa. Mañ pooya’ kuk pooya’, koomneeb o pu’utsneeba. Kejpatyim sîngñi’. Jem maatsayaj, oppa jaama’ tanixpa jempîg aùtuumaniyaj, i je’ i ni ityyaj i ñîyi’: kî’ak, yemkuy. Oppa tsutpa maatsa’ sîùyukmî kejpatyim jesîk poù neeb pooya iga’ tuj o jaam ixpa’, u jesîk miñpa ka’akuy, jesîk jaama i kutpa pooya’.

126

4663.indd 126

3/7/07 12:46:59 PM

Juuxaù tan ixpa maatsa’ yî’mpîk. Jaayî’.

yemkuy

kî’ak

127

4663.indd 127

3/7/07 12:46:59 PM

Juxaù kukej jaama i pooya’ Jutsaa mu i kukejyaj je’m pooya y je’m jaama’ winîk. Ja’y iityiyaj wîsten traytyi’, dius i manîk. Moj mîîchiyaj. Tum di je’yajiñima’y jem tuùgak: tam machchiñ pem juktî’ yoot paab i xî’, i’am i’yachîb ja’yaù, je’am jaaya’ab. Je’m wiñtîypîg 128

4663.indd 128

3/7/07 12:47:00 PM

nas, i yaachîy ja’yaù, je’am tsîy iga’ jaama. Kunookejob sîùñi’. Jem okmîpîg dya’ juchchan i yaachîy. Je’am pooya’a seet, kunokejob tsu’kîm. Tum tan jaatun.

Tum tan aapa’.

129

4663.indd 129

3/7/07 12:47:01 PM

Tyiiga’ na kuutyajtaab jaama’ i pooya’ Yî’p aùnas, yî’p naxyukmî’ juuty ta ity, seetpa i xi’, ityumpîy jaama’, i je’yukmî’ kusîùñiaab i kupiichaab. Nukpa’ jaama iga’ je’m jaama i tyuù kun je’m pooya’ i tyung, na paatyaj taab, tum tsîypa naxwiñ i tum yukwiñ, je’yukmî’ tum jesîk i matspa kumunki’. Oppa’ jaama, oppa’ pooya’.

130

4663.indd 130

3/7/07 12:47:02 PM

Jaama’ kun Pooya’ naa Ku’tyajtaab Iga’ waga wityyajpa siùyukmî’ i jesîk naapaatyajtaab, aù aayajpa. Naa maatsyajtaab. Sîùñi’ i kooñwîypa jaama.

Tsukîm kooñwiyoypa pooya’. Nîmyajpa chomtam iga’ jesîk naspa jempîg, manik yomtam naa wîdyayajtaiñ. lkkamyajiñ î kskuy i tyekskukîm.

131

4663.indd 131

3/7/07 12:47:03 PM

Tyii iniktîy. Angmaatî’.

Sîî aù tsooù-î’ yîîm. ¿Tyii je’ tum naa jaam kuuttaji’? ¿Tyii je’ tum naa pooya’ kuuttaji? ¿Juutten pooyakuuttaji’ iñ ixñe’? ¿Juutten naajaam kuuttaji’ iñ ixñe’? ¿Tyiiga’ manikyoomo dya’ wî i am naa kuuttaji?

132

4663.indd 132

3/7/07 12:47:03 PM

Jaama’ Jaama’ jaama’ mich mi pijpa jaama’ jaama’ mich mi chokpa’.

Ityumpîy jaama’ aù kunoo kejpa îch aùyakpa siga’ dya’ man ixpa’.

Mich yukmî mi ity îch ñaxwiñ a ity mich juumi mi ity îch nokko a ity.

Jesîk mich mi pijpa’ maymayjoom.

Jesîk dya’ mi pijpa aùyaakijoom.

Pooya’ Sîng yukmî tsu’kîm ken mi aañi’, jeyuk mî’ îch yî’m mam waddab tum waañi’.

Mooù-îm Mooù-îm dya mi yuspa Mooù-îm Mooù-îm maù kupujpa.

133

4663.indd 133

3/7/07 12:47:04 PM

Aùmaatyi juuty nîmpa’: jesîk, i jem aùmaatyi’ nîmpaab aùki’. ¿Mich iù koots, i jesîk tyi nîm?

Nikpa a mîîchi’ aùki a mujjiñ.

Sîbdyîk am wik, i jesîgam nuk.

Am matspa, aùki a washiñ. ¿I jesîk, tyii tam watpa?

Am metspa aùki’ o am paddyiñ. lùjo’k iga’ aktîù-iñ, i jesîgam i più.

Ta nîgguiñ, aùki’ ju’umî’.

Poy aùjooki’, pudyiñ, i jesîk im matspa’.

Sî’ mich waatî’ tuùgak.

134

4663.indd 134

3/7/07 12:47:04 PM

Kuyu’ aùkî’ Wiñîk jaama, jessî’ nas je’m aawu’, i iku’tket ñipñibooyi’. I ku’t kuyangjuj i ay.

Ajta aùpiichaa sîù juuty nas je’m aawu’, jaama pichkumek i chooka’. Yaj mok je’m amtyîy. Tan tîwîtam oy mok meechiyaj juumî’, weñi’ i patyaj weñi’ dya’, okmî’ iku’tyaj samñi koobak juutyñam i pat yaj. Ini motyaj mañ xamñimî’. Jempîgam pîsyaj.

135

4663.indd 135

3/7/07 12:47:05 PM

Aùmaatyi’ jesîk ity, nassum i miñpa’. itywîîb

naswîîb

miñpaab

wannpa’

wann

wannpasî’

nay

naypassî’

yoxaab tîguîypa

tîguîy nas

kaaba

naspassî’ kaabassî’

wikpa’ nikpassî’ miñ toypa

miñpassî’

toy

136

4663.indd 136

3/7/07 12:47:05 PM

Kukaaki’ yîb aùmaatyi, i akka’mî’ juty nîkpa’ ity, nassum i miñpa’.

Ech nîk a jooyi’ an jatuùwewejkîm.

Ech nîkpa ajooyi’ an jatuùwewejkîm.

Ech nîkpassi’ a jooyi’ an jatuùwewejkîm.

Mich mi aù kamjoom.

Mich mi yooxaa aù kamjoom.

Mich mi yooxabsî’ aù kamjoom.

Je’m kawaj wi’kpa aù kamjoom.

Je’m kawaj aù kamjoom.

An aapa a toypa.

An aapa a toy.

An aapa a .

137

4663.indd 137

3/7/07 12:47:05 PM

Aùmaatyi’ tyi nasne’.

¿Dya’ iñ joo tyii nas matîk?

Dya, ¿tyii nas?

Matstaa xiwan, iga’ i koots i wîchoomo ¿I okmî tyi na wattaa?

138

4663.indd 138

3/7/07 12:47:06 PM

Tyiiga’ yîsspa nas Nîmyajpa tan jatuù wewej iga’ yîsspa nas, tan oomi’ i kakpa i kî’ juuty i matspakne’ yî’p nas. Iga’ sopspa. Tuùgak nîmyajpa’ iga’ jem tyuuki’ itsîmpak newîb tsîgoypa, i jessîgam yîsspa nas.

139

4663.indd 139

3/7/07 12:47:07 PM

Tyii wîab tam wat jesîk yîsspa nas.

Odoy taù jegguiñ.

Dya’ ta poyaùtsukumpa.

Jakkuy tîù kuytsay juktî’.

Akpichkuy juktî’.

Ta puddyiñ chokkoymî’.

Ta kîtsîa’yiñ di juuty tsutpa alguntyi.

Ta kîtstîa’yiñ di juuty ityaj mîjtampîg tîk.

Koosteñkay.

Tukyoùkuy tsîxtyam.

140

4663.indd 140

3/7/07 12:47:08 PM

Kujips aùkî Kujaamsîùjoom agui’ kutîtsab jîmñi’, muk kuyjuj, koopa’ i pooktîk. Weeñi’ i ño’yajpa i kaama’ i poypa juktî’. Weeñi’ i chobîy no’yajpa tîtsî’ puuchi’. Weeñi’ iga’ kutyiñyaj, dya i tyîñgyajtoob koppa jîmñe’ i jempîg numaj jipxkuy jiitypa’.

Siga’ kojipsab jîmñi’, tîtspa’nî’. Nas dya’ chioob, kaaba animat, i wîab taù ka’ meex ta îch.

141

4663.indd 141

3/7/07 12:47:09 PM

Jayka’mî’ tyi wîab tam wat si’ga’ itypa tum jips aùtoggoy.

142

4663.indd 142

3/7/07 12:47:09 PM

Tyii wîaa mu i ñas.

Nîkkî dyîk pooyimî’ i kawajyukmî’, i jeempîytyim put tum xix, i chich xeet i kawaj. Me dya’ naùpakmoktadyîk xixyukmî’.

Aùkidyay jem kuy iù kîss, i je’m pîîxiñ matsnikam tuùak aùkîss yukmî’, me uxaùtyi’, nugdyîk jem tsa’ yukmî’.

Dya’ je’ nuuma’ tyi naswîb.

Yo’oy je’m takskîîm i keggan tsukkum, dya’ aktîng nî’kîm.

I kity jem petkuy i kuy i okmi’ ikkamay kuyjam i tîngkuy a seet.

Je’m kooya nuk jem tîkkîm i nîm: a maatsî’, a ko yo’ay i a soosî’ i a wî’ kootî’.

143

4663.indd 143

3/7/07 12:47:09 PM

Nîîmî’ tyi iñ jîîxi’ di yî’p dyapîg nas.

Nîî’mî’ tyi iñ jîxi’ di yîp dyatan kupîkpab.

144

4663.indd 144

3/7/07 12:47:09 PM

Naps mîggoyi’.

Wiñîk ja’y iityi’ tum kawaj ityiñoypaab tumiñ.

Tum xix i putka’ tum wan i tyuñyukmî’ tsokpaab tsu’kîm.

A na ity tum teepu’ yoxapaab i kutyum.

Iñ chakpa kaamjoom, yîkxan i tyî neum pîm.

Sî mich watkimî’ tuùgak.

145

4663.indd 145

3/7/07 12:47:09 PM

Mî’îch Nîyi’.

Ich agui’ a maymay.

Mich dya’ mi ñîktooba.

Je’ dya’ tyii nîmpa’.

Je’yaj tsam mîchyajpa.

Ta’ îchtyam taa kuyujtampa.

Michtyam dya’ mi wiktampa.

146

4663.indd 146

3/7/07 12:47:09 PM

Kukaggay i mî’îch nîyi’.

Mich nîkpa mi jooyi’. Îch dya’ a chingtooba.

Je’yaj nîkyajpa joymî’ kamjoom.

Ta îch dya’ ta kuyujpa.

Je’ oy i pîk tum to’a’ samñi’.

Michtyam mi kuyuj tampa.

Ta îchtyam agui’ ta watytyam.

Mi michtyam dya’ mi ja’yaùtam

147

4663.indd 147

3/7/07 12:47:09 PM

Watî’ tum wiñîk aùmaatyi’.

148

4663.indd 148

3/7/07 12:47:10 PM

4 Golfo de México

Hidalgo

Hueyapan de Ocampo

Puebla

Soteapan

Oaxaca Acayucan

Sayula de Alemán

Yîbbam nas jaaka joom ityyaj nunta pîîxiñ. Idyaù kusajniyaj, yîm jeexî’ 149

4663.indd 149

3/7/07 12:47:10 PM

Kootsîk jîmùom. Jemîk agui’ chijoob tuj.

Kunoùjoom. Agui’ piiji’. Kaamwatyajpa.

Lamar aùnaaka’. Piiji’ap. Tîbbayajpa.

150

4663.indd 150

3/7/07 12:47:12 PM

Yîm jeexî’ ta ity Yîbbam naxyukmî’ ityyaj nunntapîxiñ.

Wiñîk jaama’ tsamidyîk ja’yang i ñas, okmî’ dyam i yojyaj kun jem saktam jem nas i choowa’, moj i patstogoyyaj ja’ytyam jaaka’ di i ñas. Okmî’ miñ jem aù aaji’, i moj kuwegaùsaajiyaj yîm jeexî’.

Jeyukmî’ si mi ity juuty mi ity.

151

4663.indd 151

3/7/07 12:47:13 PM

Mattyix Xiwan Xutyu’ Chiùkoom nay, pekkaam, tum tsîxi’ kun je’m i tyooto i xakkî’ ku kîîm.

Jesîk mîjjaa, moj i niùmat animatyaj, jem jonnyaj, kuyaùjuj. Moj tsoyîyooyi’, i mojtyim i ni jîy majjîywiñ, tuj i oomi’, sawa’ i oomi’, chanij i tan jatun itywîb sîùyukmî’. Nu’k tum jaama’tum paanij, moj i ñîma’y iga’ dya’ wî tyi sî’ i wat.

152

4663.indd 152

3/7/07 12:47:14 PM

Okmî’ meex tsookayaj moj i kujîyyaj, okmî’ i tyumyaj angmaatyi, i chîkpoyyaj Mattyix Xiwan. Tum jaama’ ket di tang kootsîkgaùjuj kun ityumpîy je’m animatyaj i jonnyaj, nas kuk attebet tum tsu’ jesîk agui’ pîîmi’ wîtyxawa i kutujkî. Nîgunsî’ iityi’ miixi’ kootsîkgaùjoom. Pekka’am ikutsat tum tooto, je’ i jay, nîmpa iga’ seettoo bam, eybîktyim yîp attebet.

153

4663.indd 153

3/7/07 12:47:15 PM

Tyii ing ku tî’yîy. ¿Juty nay jem Matyix Xiwan? ¿Mich tyii mi ñîmpa, nuuma’ tyii aùmattapaab di Matyix Xiwan? ¿Tyiigasî’ je’m pîîxiñ wîabdyîg iniùmat je’m animatyaj?

¿Jux i wat dyapîg wîbîg jîîtxi’?

¿Mich mi ixpiggob juty nay yîb Mattyix Xiwan? ¿Wî iga’ seetpa yip pîxiñ?

154

4663.indd 154

3/7/07 12:47:15 PM

Tanaùmatpa tan tîwî’. ¿Tyii?

Tyii tan jodoù aatooba’.

Jutypîg aùkommîyyaj padyîk wiñîk.

¿li?

li nîkpa tan akwak jempîg tan jodoù aatooba. Tum pixiñ, tum yoomo u i’ am wîab ta nîmay.

¿Juuty?

I tyîkkîm, juty yoxaab u jutyim je’ ta nîmab.

¿Juuxaù?

Tam metspa tum jaama’ wîbîk, jesîk wîab tan joodon-aa. U jesîk naspa i xî’ tyiam tan wîaùjaam.

¿Juutypîg? Tan jaykampa tyiam tan akwaktooba. Tan na nîkpa tum kuwiñ topkoy wîbîg, tum aù maatymatskuy.

155

4663.indd 155

3/7/07 12:47:15 PM

Sî’ watkîpsî’ tum aùmaatyi’ akwago’yi’.

156

4663.indd 156

3/7/07 12:47:15 PM

Huasteco Náhuatl Otomí Popoloca Popoluca Tepehua Totonaca Zapoteco

Hidalgo

Golfo de México

Puebla

Oaxaca Tuùgak tan tîwîtam Yî’p tan naxyukmî’ ityajtyim tuùgak tan tîwîtam, i ni ityaj jepîg iùmaatyi’, jepîg i waññi’, jepîg i ku mi’ñaù. Dya’ taù kuutyum. Ju’umaùjoom ity ñîm.

Wanyajpa’, wejyajpa, etsyajpa’ i maymayayajpattyim juts mich. Je’ tan tîwîtamtyim.

157

4663.indd 157

3/7/07 12:47:16 PM

Weeñi’ tan tîwîtam.

kekpab tsîxi’

maaka’woñi’

mî’ a’ woñi’ 158

4663.indd 158

3/7/07 12:47:17 PM

Juuty ka’yaj maaka’ Nîmyajpa tan jattun wewej, iga’ winîgam, jem juuty sî’ ityaj tan tîwîtam i ñîyi’ kuiloniaj, iga’ naa maatsyajta wiñîkpîg maaka pîxiñ kun nunntapîxîñ i akkayajtaa ityumpîy maaka’. Kuilo, nîmtoob; yoomjay pîxiñ; niaj: nemikkis: yîm ka’yaj, maaka ang maatyimî’. Je’am nas wiñîk.

159

4663.indd 159

3/7/07 12:47:18 PM

4 21 2 37 20

36 19 38 42

53

13 43 26

GOLFO DE MÉXICO

45 3

OCÉANO PACÍFICO

14

35

16

34,44

32 34

49

32

41

7 32

27

32 24 33

8

32 30

47 9 50 1

6

17

54

39 26 5 32

10 8 11

25

40 55

29

46

52 15 51

51 48

31

22 56 12 18 23

Yîp tan wîttyi naxyukmî’ ityyajnam tuùgagnam tan tîwitam. Wiñîk jaama yî’p tan nas ta îchtyam tam mîchi’, jesîk dyanam un’kniyaj maasan.

160

4663.indd 160

3/7/07 12:47:21 PM

GRUPOS INDÍGENAS DE MÉXICO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

AMUZGO COCHIMÍ CORA CUCAPA CUICATECO CHATINO CHICHIMECO JONAZ CHINANTECO CHOCHO CHOL CHONTAL (DE TABASCO) CHUJ GUARIJÍO HUASTECO HUAVE HUICHOL IXCATECO JACALTECO KIKAPÚ KILIWA KUMIAI LACANDÓN MAME MATLATZINCA MAYA MAYO MAZAHUA MAZATECO

29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

MIXE MIXTECO MOTOZINTLECO NÁHUATL TLAHUICA OTOMÍ PAME PÁPAGO PAI PAI PIMA POPOLOCA POPOLUCA PURÉPECHA SERI TARAHUMARA TEPEHUA TEPEHUANO TEQUISTLATECO TLAPANECO TOJOLABAL TOTONACO TRIQUI TSELTAL TSOTSIL YAQUI ZAPOTECO ZOQUE KAKCHIQUEL

161

4663.indd 161

3/7/07 12:47:23 PM

162

4663.indd 162

3/7/07 12:47:24 PM

163

4663.indd 163

3/7/07 12:47:25 PM

Agui jayaù ta itytyam i dya’ta jeextyam Dya tan tumpîy ta jeextyam. Ta ityyam aùtuumjoom yîb naxyukmî’, ta mottne’ tan iityi’. Ityaj jem saktam, je’ mottniyajtyim. Tan tumpîy ta yoxatampa, tumtyi naxyukmî’ ta ity. Tan tumpîy ta na suuntaab.

164

4663.indd 164

3/7/07 12:47:26 PM

Maasan kootsîk Jem ka’maùjoom, ity tum kootsîk i ñî’mayyajpa maasan kootsîk, iga’ jemum kumtaa tum poop pîxiñ winîgam.

Jemum tsîy jesîk muu i ñukyaj yîp naxyukmî’ jem poop pîxiñyaj miñyajwîb lamar weñtyaù.

165

4663.indd 165

3/7/07 12:47:28 PM

Tsîxtyam nîmyajiñ tyi i jiixiyaj iga’ ta mottne’ tan iity’ kun saktam.

166

4663.indd 166

3/7/07 12:47:28 PM

Jutypîg tam watpa’ tum tooto tan kutsatpaab.

Attebet 2 de Nov. de 1994 Jana’ Tyeekoj Tîwî’, man jayñîgaab iga’ iñ jodoù a’iñ iga’, jem iñ jayuk kaluj, yo’mîbam, i pîkpam je’m Moo Jussij i yoom manîk. Pujjaù tsukkumpa yîb maktaaxmi’ jaama’, si’ga’ mi miñpa, a ku tsaddayî’ aùmaatyi’, jesîk wîab nîk manaùjok wîtytoù angnaaka.

Nîma’yîtyim jem i okatuù, i jem i ni mîît tîwî’ Viityuj, si’ga’ miñyajpa.

O tyi jîîxi’ na’ iityi’, yîm tîkkîm ity juuty mi moùtampa’.

Wî ityî’.

Iñ tyîwî’ mi jîdpaab.

Janna’ Mattin 167

4663.indd 167

3/7/07 12:47:28 PM

Yîm watî’ tuùgak tooto i nik witypaab.

168

4663.indd 168

3/7/07 12:47:28 PM

Juty tan jaypa jem tooto iù xichkuy.

Kuutsaddop: Janna’ Mattin Vicente Guerrero # 6 Attebet tîkmi’ I pîktsoùpa: Janna’ Tyeekoj Morelos # 125 Xapaña’ Tîkmî’ Sî’ mich jayî’ yî’p tooto iù xichkuy.

169

4663.indd 169

3/7/07 12:47:28 PM

OCÉANO ATLÁNTICO

OCÉANO PACÍFICO OCÉANO ANTÁRTICO

Yîkxam i mîj yip nas juty ta itytyam Tsam jayaù tan tîwîtam, yîm jeexi’ ityyaj.

Weeñi’ dya i kutyajpa mok, weeni’ i 170

4663.indd 170

3/7/07 12:47:31 PM

OC

ÉA

NO

PA

CÍ

FIC

O

OCÉANO ÁRTICO

OCÉANO ÍNDICO

kutpa poop sîk. Ityjutytsam suksuk. Ity, juty tsam piiji’. Ity juuty jaypa jaama i ku monn.

171

4663.indd 171

3/7/07 12:47:32 PM

Tum pîxiñ i kuwityñas yîb angnas

Tum tan tîwî’ tsamdyîk i ixpîktob tuùgak nas. Tum jaama’ i matsteeñ i monkoy, i añjeepe, i waay piityi’ i moj wîdyaù tsuu kumi’. Nas waatyi attebet. lam ja’yaù animat, agui’ i ix tuùgak tan tîwîtam, ja’yaù nipñipboyi’, kuyaùjuj Nas nîikîm, , pînnjoom, wîtyjîmñi’. Nas juty dya’ i kuy.

Kuss mu i wity, ok mî’ seet i tyikmî i moj iùmat tyii i ix.

172

4663.indd 172

3/7/07 12:47:33 PM

Juutypîk ta nîkpa yîm jeexî’.

Wiñîk jaama dyaitî’ùkuy kawaj, ta witypadyîk puymî’, kawajyukmî’ i weñi’ aajoom. Sî’ dyam. Sî’ tsam ityum-tyi joom ta nîkpa yîm je’xî’. Pekka tsam tanka tan nuk ju’um joom, sî’ joobity ta nîkpa’ i ta seetpa.

173

4663.indd 173

3/7/07 12:47:34 PM

Tyiijoomtam wîab tan sî’.

naxyukmî’

nî’kîm

sîùyukmî’

174

4663.indd 174

3/7/07 12:47:35 PM

Aùkejo’ykoy

yî’p

jeempity

je’m

Yî’p mooya agui’ wî tojne’.

Jeempîty tooto tsam xuttyu’.

Pe’m kuy tsam ju’umî’ ity.

175

4663.indd 175

3/7/07 12:47:36 PM

Aùmaati tyi naspa jem ju’um jî yi’joom.

Yî’p tooto tam maypa’ i jeem tan jodoù-ab tyityam naspa nokko’ i ju’m joom. Jayñe’ mijpîk toot yukmî’. Tan juypa’ dya tso’wîy. I watpa saktam.

Televisionjoom tan a’mpa’ tyi mîîchpa’. Itypa najîyo’yi’. Tan a’mpa’ jutskoom joomî’.

Naspatyim tyi nasne’ ju’um aùjoom.

176

4663.indd 176

3/7/07 12:47:36 PM

Juuty naa jî’yo’yñîmpa wîsten aùmatyiimî: Yî’p radiojoom, yoxayajpa jempîg wîab iùmatyaj wîsten aùmaatyi’. Yîm nokkojoom dya’ ii, nimyajpa iga’ je’m tan tîwîtam ityyajwîb Olutaj, je’ ini ityyajum. Dyanam juumî’ nukpa iùmaatyi, pee tonaùjaam dya’ ja’yñe’ tam matoùpa’ tan tîkkîm.

177

4663.indd 177

3/7/07 12:47:37 PM

Kîîtyi’ aùmaatyi’ Xuutsoy, tîwîtam..., Yîb jaama tan matpa jutypîk wîab tan tsak iga’ ta jukpa.

Dya’ i saktam tsoy wîbîg. Si’ga’ dyam mi juktoob, dyam iñ ñookettob iñ tyumiñ, wî pîîkî’ iñ jîîxi’. Kamam watî’ iñ anmaj.

Jesîk tsaam mi juktooba jîîsî’ tungak yoxaskkuy.

Poymîîchî’, watwaddoyî’ tyii tyim kej.

Yoxajî’ iga’ mi kupijiñ. Ku’tî’ ja’yaù tîm.

Uukî ja’yaù nî.

Jexaù-am man aù maddab yî’p jaama.

Man aùjokpa’ joymî’ yîmtyim i yîbtyim jaama’.

Ta joymînam. lñ tyîîwi’.

178

4663.indd 178

3/7/07 12:47:37 PM

Sîî mich waatî’ tuùgak naa jî’yooyi’.

179

4663.indd 179

3/7/07 12:47:37 PM

Jesîk nay Benito Juárez Wîsten makna’ tum kujamsîng 1806.

Jem wîsten makna’ tum kujamsîù, tan kusîù-akab jesîk nay jem tsam wîbîg Pejtak Nas aùjago’yi’: Benito Juárez.

Benito Juárez aù aa iga’ ta kupujpa ityumpîy attebet, ityumpîy tan tîwîtan.

180

4663.indd 180

3/7/07 12:47:38 PM

Yoxakuy i jaama’ maayoj tum Yoxayajpab i ni ityaj iùpîmî’. Jem tooto wî jîypab, nîmpa’ iga’ jem yoxakuy jaama’ dya’ wîap iùnas di mosnatukuten jaama’ wîtyi’, i iddyiñ tum jaama’ ta jejpab.

Jem yoxakuy ijaama ikusîù-akayajpa yîm je’xî’ yî’p aùnas.

181

4663.indd 181

3/7/07 12:47:39 PM

Mîn naxyukmî’ aùaaji maayoj mosten 1862 Jem amtyîy 1862 jem kachupiñ i kutîguîyyaj Pejtak Nas. Pejtak kupojoykîwîy i kupujyaj tan nas, i watyaj iga togoy yajiñ jem kachupiñyaj jemîg jem Mînnaxyukmî aù aaji’.

182

4663.indd 182

3/7/07 12:47:40 PM

Tan nas i kuwiñ Pejtak Nas, ityumpîy tam mîîchi’. I kuwiñ, i puktuku’ i jem i wañi’, jeam tan nas i kuwiñ.

I wiñkejyajpa tyi’am tsam tan wîaùjam di tan nas i tan tumpîy jaama iityi’.

183

4663.indd 183

3/7/07 12:47:41 PM

Tsa’ Pejtak Nas i kukeja’ Tan nas i puktuku i kuwiñ tak jîspa jesîk kukej jem Tsa’ pej tak nas, jem Pejtak Nas i kunoùjoom.

Nîmyajpa iga’ tajpi pîxiñ wîty padyîk imetsyajpa juty ity jem aùmaatyi’ di jem i oomi’ Huitzilopochtli, iñî may pab juty i watyajpa i tyîk, i mastîk.

Nugyaj jem pooya’ i ñî’kîm, i jem i ixyaj tum wîdyay tajpî’ tum pejtakyukîmî’ tsañ kutpa ixî’. Jem pîgam i jodon ayaj iga’ jemum i watyaj i tyîk.

184

4663.indd 184

3/7/07 12:47:42 PM

TAN NAXYUKÎMPÎK WAÑI’

KUMUN Ta’ îch pîxiñ, aù aji’ an weji’.

Je’m iùtopkuy i tî nkuy matsne’ îm.

I xity’iñ je’m nas ikukjom.

Mîjpîk tujkuy tsam pî’mpa iñjîy.

I Miù tsena’yiñ ¡man nas! jety iñ koobak.

Sînyuk pîxiñ je’m wîbîk mooyamî, Je’m sîùyukmî’ dya yajpa’ iùkumiñan Je’m taù oomi’ i waaykî’mî ijayka’m.

Me’na kotkumtap tum dyapîk yî’mpîk.

Nepniku’mpa pîmimî iñ ñaxyukmî.

Wî kujîsî ¡man nas! ki sîùyukmî’.

Tum im manîk mi kupujpap mi chi’.

KUMUN II ¡Aù aji’, aù aji’ ona’ jeejji’ikuti tspap.

Ityu’dîp taù nas kupujtákuy! ¡Aù aji’, aù aji’! tan nas i puktuku’.

Ni’piñyukmî’ na wî mujta’iñ. ¡Aù aji’, aù aji’ jîmñom i nonjom.

Wîdyay tujkuy tsam pîmi’ aù jîyiñ.

Je’m aùjîyi’ ikutson’i wî aù jî,yiñ.

Je’m jîyimî’ ¡Aùtu’maji’! ¡wijñe’!

185

4663.indd 185

3/7/07 12:47:42 PM

KUMUN III Wintyi’; nas, im manîktam siù tujkuy.

Kunepketyi’kî’m i wot-yajiñ i îski.

Iñ ñas aùjuj nî’ piñmî’ yînta’ iñ.

Nî piñyukmî’ ik ka’miñ i puy.

Je’m im mastîk, wîdyaytîk, yukmîtîk.

Kujega’yiñ pîmimîpîk aùjiyi’.

Ikutsi’yan nîmpam-î’ ity yajiñ: Yîmum idyîk ja’yan pîxiñ i ñas.

KUMUN IV ¡Nas man nas! im manîktam nîmyajpa.

Jejket’yajpa ipîmi’ mich yukmî’, I je’m suskuy jo’yamî aùjî yiñ.

Inweja’ypa aùa’iñ pîmimî. ¡Pa’ mi mich je’m wî naùtsaù mooya’! ¡Tum jîxki’mi i wî wat yajwîb! ¡Tum iñ xaja’ pa’ mich iga’ iùkoñwî’y! ¡Tum wî kuumi’ i wî wat’yajwîb!

KUMUN Ta’ îch pîxiñ, aù aji’ aù weji’.

Je’m intopkuy i tî’nkuy matsne’îm.

I xityi’iñ je’m nas ikukjom.

Mîjpîk tujkuy tsam pî’mpa iùjîy.

186

4663.indd 186

3/7/07 12:47:42 PM

4663.indd 187

3/7/07 12:47:42 PM

4663.indd 188

3/7/07 12:47:42 PM

4663.indd 189

3/7/07 12:47:43 PM

4663.indd 190

3/7/07 12:47:43 PM

4663.indd 191

3/7/07 12:47:43 PM

Lengua popoluca, Veracruz Segundo grado Se imprimi贸 por encargo de la Comisi贸n Nacional de Libros de Texto Gratuitos en los talleres con domicilio en el mes de El tiraje fue de ejemplares

4663.indd 192

3/7/07 12:47:43 PM

NOMBRE DEL ALUMNO (A) ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTO GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.