Lengua Mixe Güichicovi, Oaxaca Primer Grado

OLGA COSTA (1913-1993) Obra: Vendedora de frutas, 1951 Ă“leo sobre tela, 195 x 245 cm Museo de Arte Moderno, INBA, CNCA

Oaxaca

4664 portada.indd 1

NOMBRE DEL ALUMNO (A) ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTO GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.

ISBN 978-968-29-9121-9 Primera edici贸n 1994 D茅cima segunda reimpresi贸n 2013 Impreso en M茅xico

4664_pl.indd 4664 legal.indd1 1

9/21/09 5/28/11 12:32:57 2:31:07 AM PM

N O T A

Como resultado de la reunión celebrada con los miembros del Consejo Técnico Regional de la lengua mixe de Güichicovi para revisar los libros de educación primaria, y por un consenso logrado a nivel regional, decidieron modificar la grafía ö en ë, considerada como la sexta vocal del alfabeto de dicha lengua.

Se sugiere a los maestros que el cambio de grafía (que proponen de ö a ë) en los libros de texto correspondientes, se realice con los alumnos en las aulas, recomendándoles que en donde encuentren palabras con ö las sustituyan por la grafía ë, apoyándose en láminas o en el pizarrón, de tal manera que los alumnos visualicen los cambios.

4664.indd 6

9/19/05 11:45:37 AM

Ja ayuuk m么dya'aky Lengua mixe G眉ichicovi, Oaxaca Primer grado

4664.indd 3

9/19/05 11:45:36 AM

P R E S E NTAC I Ó N

E

ste libro de texto está dirigido a las niñas y niños indígenas que cursan la educación primaria con el propósito de favorecer el aprendizaje de la lectura y escritura de la lengua indígena que se habla en su comunidad.

Podrá ser utilizado en forma creativa por los maestros y los niños, este ciclo escolar o los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión lectora.

En el libro se encuentran diferentes escritos, algunos hablan de cosas que hay en la comunidad, otros relatan las costumbres, fiestas y leyendas.

Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas con experiencia en la enseñanza de la lengua que el libro aborda, así como con conocimiento de la cultura de las comunidades que hablan dicha lengua. Los autores consideraron el enfoque comunicativo propuesto para la enseñanza de las lenguas en el Plan y Programas de Estudio para la Educación Primaria 1993.

El libro podrá ser enriquecido a partir de las observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia, comunidades y organizaciones civiles indígenas, realicen acerca del lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el formato y I a presentación.

4664.indd 5

9/19/05 11:45:37 AM

Ja librë ayuuk mëdya'agy, je'e du'un nyë maaby ja jawiinb abëjkëpë nebyë ja pigana'k oy abëkëp ja noky kapxy jiayët ja iamtsoo ayuuk. Ja iabëjpë ko ja iayuuk yaj tsobaady, je'e këxp ko oy winjëwë'ëy ja iamtsoo ayuuk mëëd ja du'un iabëpë oy du'un winjëwë'ëy mëëd kyëxy abëjp du'un ti jaty yaj nëixëyëp Ja librë kunaax yaj kapxtaap ajxy du'un ja'ay je'e këxp ko ajxy du'un të tyuuny nebyë je'e myaj kapxta'agët mëëd nyëjuëby anaxy ma ayuukëxp mëëd nebyë ajxy je'e tsënaayëp Ko ajxy iadyuuny je'e ajxy yaj maix yaj mabadëy nebyë ianëë iadujën nebyë nyaits anemëyën ja këxyëp du'un të yaj Win Mayëp ma ja ajxy Abëky Expëkyën Jawiin aamp ja jumëjt jooty mil ja ku daax tujk mëgu'ox ja ku madaaxk i'x ja kumajk ja kudëkëëk, padyëts du'un tyam win këxë'ëky jada'a këxp add ayuuk jaay je'e gëxp ko je'e du'un nyëdaj ñëmaay nebyë ajxy abëga'añ expëga'añ ja du'un abëgaambë nebyë du'un yaj maay atyën nebyë du'un tyam tyu' yën ja abëkaambyën, nebyë du'un jia yaj tsokyën ma ajxy yaj kudujkën maa da ëjtsë Naxwiinën ko je'e loyë'ë wa'any ma ja du'un Abëk Expëgëtsona'any.

Ada librë je'e du'un tyunaap ko je'e wen du'un oyëyaampy tyu'u yo'oy, nebyë ada du'un iabëtsëmët ko da ajxy yaj tunët manaa ajxy tyëgëwa'any kapxtaapë. Yaj tunaam je'e nebyë je'e yaj mëbaadët nebyë ajxy abëkët expëgët nebyë je'e kiapxy mëdya'aky mëëd nebyë ja pigana'k jiaty nyëjuë'ëy.

Ja du'un yaj kapxtaap ajxy mëdyak muk nebyë ajxy ix myëdoy maada ayuuk librë, ja teedy ajpë ajxy, ja cajptë jëyaay mëëd ja ajxy amuky tun mujpë amtsoo ajxy nyianemëxë, magunaax tsobadaamp je'e ko ajxy yaj tëgatsëp nebyë ada librë du'un wen iëyë'ëy nebyë du'un nyebanyëxyii.

Dios kuju'uy mooby ëjts ja mejts ayuuk mëdyaap Yaj Kapxtaapë, Ja Win Tsën Yaj Kapxtaapë, Ja Mëj Win Tsën mëëd ja ku un tëjk ko ajxy du'un kiubëk mëëd ko ajxy yajkopkëëy ma' ada jawiin librë du'ün të wiin bëtsëymyë ku ajxy të kiapxy wijy debyë du'un ja kiu kiapxy kiumëdya'apë.

4664.indd 7

9/19/05 11:45:37 AM

MICHOACAN

PUEBLA

GUERRERO

MÉXICO

4664.indd 8

9/19/05 11:45:40 AM

GOLFO DE MÉXICO

VERACRUZ Tuxtepec

TABASCO

OAXACA El Zacatal El Ocotal

El Chocolate

Buena Vista

Güichicovi

Maluco

CHIAPAS

GOLFO DE TEHUANTEPEC

OCÉANO PACÍFICO

4664.indd 9

9/19/05 11:45:41 AM

4664.indd 10

9/19/05 11:45:43 AM

ÍNDICE UNIDAD

TÍTULO

PÁGINA

I

Ja jujy ja mëgu'u

13

II

Ja naax ja kajpt

45

III

Ja du'un yaj paatpë ma janaxwiinën

99

IV

Nebyë ja jekypën ja aambyën je'enë du'untyu'yo'oy

151

11 4664.indd 11

9/19/05 11:45:43 AM

4664.indd 12

9/19/05 11:45:45 AM

1

Ja jujy ja mĂŤgu'uk 13 4664.indd 13

9/19/05 11:45:47 AM

14 4664.indd 14

9/19/05 11:45:49 AM

15 4664.indd 15

9/19/05 11:45:51 AM

ja mĂŤj taj

ja maxuunk

ja taj unk

16 4664.indd 16

9/19/05 11:45:52 AM

Ja teedy je'e ane'emp.

Tyaj maxunk nyëyaaxyp

Ja teedyap maab. tsaay joot

Puxjxt meep yë ya'ay 17

4664.indd 17

9/19/05 11:45:53 AM

paan

tsaay

tseey

meeg

18 4664.indd 18

9/19/05 11:45:55 AM

Ja taj mook je'e iëkxyp.

Koop yë'ë ya'ay ajxy.

19 4664.indd 19

9/19/05 11:45:56 AM

ja jok

ja pok

ja joomy

ja oomy

20 4664.indd 20

9/19/05 11:45:57 AM

mook

21 4664.indd 21

9/19/05 11:45:58 AM

kumyo'o ko'on

to'oky po'ot

22 4664.indd 22

9/19/05 11:45:59 AM

Tuutk yaak jëëxp yë'ë kix unk.

23 4664.indd 23

9/19/05 11:46:00 AM

ja uk

ja tuk

ja tujy

ja tun

24 4664.indd 24

9/19/05 11:46:01 AM

tuk kum tujy tuuny mu'u

uxk

25 4664.indd 25

9/19/05 11:46:03 AM

26 4664.indd 26

9/19/05 11:46:05 AM

27 4664.indd 27

9/19/05 11:46:06 AM

ky më'ë

pëxk

xëg a

a

tëptsy nëts

xë

mënydy

në

tëjk mëëy

28 4664.indd 28

9/19/05 11:46:07 AM

me'ext

kube'en

kube'en

ke'ext

29 4664.indd 29

9/19/05 11:46:08 AM

Xim ndee'dy ap tyëjk

Ximaamy tsëgu'um tyëjk

yë'ë n'ajtsy tyëjk

Tyoatsy ndëjk

30 4664.indd 30

9/19/05 11:46:09 AM

pok

poj

tok t k

yoy 31

4664.indd 31

9/19/05 11:46:11 AM

woon

joomy

tsooky

poo

wok

woo

ooy

32 4664.indd 32

9/19/05 11:46:12 AM

jopy

kujx yëë

Koot s 33 4664.indd 33

9/19/05 11:46:14 AM

34 4664.indd 34

9/19/05 11:46:16 AM

35 4664.indd 35

9/19/05 11:46:17 AM

ti i k piig

niiy

i'nc

h

ijxt

wi

in

36 4664.indd 36

9/19/05 11:46:19 AM

k j p m

j

a

t

a

y

s

t

k x

p

t

d j k

u

k x

รถ g

a

j

37 4664.indd 37

9/19/05 11:46:20 AM

May mook jekyan ijty tyëëmbety, ja nuux ana'k du'un tsipëdaak, paady du'un tujaty tyëëbejnë.

38 4664.indd 38

9/19/05 11:46:21 AM

39 4664.indd 39

9/19/05 11:46:23 AM

Ja tuk Kabëch kujup mëëdë, Ja nejupëch je'en mëëd, odyëgaamby je'e yo'oy, tiich na'a neadë'ëtsëp.

40 4664.indd 40

9/19/05 11:46:24 AM

Ja mëguuk ajp Mëëdëtsy ja mëguuk ajpë, nëkxp je'e kapxtaapë, oyëtsy je'e mëguuk aty, may ëtsy mëguuk ajp.

41 4664.indd 41

9/19/05 11:46:25 AM

p_ jx

j_ k

_ k

_ kx

p_ jxt

p_ jy

42 4664.indd 42

9/19/05 11:46:27 AM

Ja tuu muuxy Yaj xon ja muuxy iëy tuu muuxy du'un xëgopk je'e iëy. ko të tyuu bëdë'ëy.

43 4664.indd 43

9/19/05 11:46:28 AM

pujxt e te dy

ja jia'ay

jatsyë jo'ok taj

utsy

jëëd

unk

ja tuumbejt

44 4664.indd 44

9/19/05 11:46:28 AM

2

Ja naax ja kajpt Mëdu'unty ëjts du'ug ayuuk jia'ay, jadu'unty ëjts ya tsëna'ay ma ëjts ada naax ngajtën.

45 4664.indd 45

9/19/05 11:46:29 AM

46 4664.indd 46

9/19/05 11:46:31 AM

47 4664.indd 47

9/19/05 11:46:33 AM

Mook tsijp jia'ay ajxy, may ajxy të tsyiky, karretë aam mook ajxy yaj tsoony, nëje'e ëyujk aam.

Jëdsë'ë xuuby yë'ë kixy, jëdsë'ë tyaj yaag ixyp, oy yë'ë jëtë'ë xuy.

48 4664.indd 48

9/19/05 11:46:34 AM

Ja kajpt tun jootp.

Neje'e kajpt du'un yaj paady tun mëjk, ketsooty tëëtsyk du'un jim took jaty, kap jiaty xëany

Ja kajpt jodyuumbë Ma kajpt du'un jodyuumbë, naaxy tyuumb du'un jim, an du'un jim nyëgë ity, neje'e kajpt du'un nyëba'a, wokpa'a.

49 4664.indd 49

9/19/05 11:46:35 AM

Ja kajpt mejy pya'abë Ja kajpt du'un jim mejy pya'abë, jaatemy ian du'un jim, akx këxpax mats ja jëya'a ajxy tyuunk ajp, mëk du'un jim piojy.

Ja kajpt nëbaábë 50 4664.indd 50

9/19/05 11:46:36 AM

Yugooty ajxy iooy Wa'ambijnëp ajxy xi, yugooty ajxy oy myëgu'uk ku ixy, jim tu'aam may animal ajxy ijxy, ijx, naan, nëëts, paats, kuujy, lorë ajxy, mëëd ajxy mayok wok yaj najxy, tëchëk ajxy yuuk pa'k yo'oy.

51 4664.indd 51

9/19/05 11:46:37 AM

ka'ak pood kujx

ku'uy kum dëëm kum

kuxyëbët kejky

kuxyëbët

Në jadyu'ut yë xi du'un adyunaxyp.

52 4664.indd 52

9/19/05 11:46:38 AM

Yaj pedë ada mëdya'ak yë'ë adyunaxyp yë'ë du'un yaj maixë'w.

Ko xyëany ko tyu'uy mënit je'e pyëda'aky ja Ko yuo'okí mënit je'e kyay ja Jëyëëby mëëd je'e tyëpy ja Teky je'e du'un nyëwaapy ja Ko je'e tsyia'am oy jëëxnë du'un ja Ko ajxy mia'ay mënit ajxy pyëda'aky kyu'uduum ja 53 4664.indd 53

9/19/05 11:46:39 AM

Kumadya'ak jam naax jam kajpt.

54 4664.indd 54

9/19/05 11:46:39 AM

Ja tuumb jia'y Win du'umy agajpt kam du'u jooty jia'y ajxy tyuny, yuup puxp ajxy du'un, niip tuump, koj maaxp ajxy, ne'e ajxy du'un tyĂŤjk muutsy, pyuxy tesy.

55 4664.indd 55

9/19/05 11:46:41 AM

Jëtsë'ë yuubyë Këxyí ana'k ajxy tyam jodsë'ë xuuby, piidy juy ajxy du'un Yaj win xuyëëby.

Yaj xon jaty ja jëtdë'ë ajxy xyuy. yaj xon ja magunaax ja jëdsë'ë ajxy yaj këxë'ëky.

56 4664.indd 56

9/19/05 11:46:41 AM

57 4664.indd 57

9/19/05 11:46:43 AM

mëëy meek

moox

meek

miig mëndy

58 4664.indd 58

9/19/05 11:46:44 AM

majt

me'ext

Jan daj jiibyë në pyëda'aky maja

meek

mook

Ma ëëtsyë gajtën nyiipy ajxy jim

miig

mëëy

Ja yugooty jim may ja

59 4664.indd 59

9/19/05 11:46:44 AM

Kunaax tsoyëëby

Ja magunaax tsoyëëby je'e nëje'e, exkajp ja pa'am du'un, ujts du'un tsyiooy ajp nëje'e u'uky aamby, yaj nëwopy o mieeby.

Kach tyaapë Pen gatsy yë'ë tyaap, tsits xeey du'un yaj tuum, oy jaty kach tya'aky, tyaapy tujy du'ubë, jow aay du'un yaj tuum.

60 4664.indd 60

9/19/05 11:46:45 AM

Kap je'e j'ujky piawëdyitëp je'e xëëm. ( )

Tuk ja wit, mëëd nyaax mëëdëkap du'un anu'uxëy, jadu'un nyëgë yo'oy odyëgaam. ( ) Kap tipx kow jiaty a ëëp je'e ko ianë në baëëp du'un. ( )

Ka'a je'e ioomyë a wootsp du'un, naax jooty je'e yaj paady ( ) tëënk

tuk

a apk

lek.

61

4664.indd 61

9/19/05 11:46:46 AM

Ja Tëgaambë Kajpt.

Jeky kiajpt du'un ja Tëgaambë, jejky ajxy du'un wëdijty ja ajxy kajpt kopk extaaby, në majk ajxy anaty du'un.

Tax Aam ajxy jawiin jia wë'ëmy kabëk ja nax wiimbë ajxy winjëwëy mënitëk ajxy jim tsyo'ony, oy ajxy piaady ma ja nëkop anajty myayë.

62 4664.indd 62

9/19/05 11:46:47 AM

A adyunax ja kopy chaa mĂŤdyi ajxy pu'uy adyuump.

A adyunax ti ajxy adyum pu'uy aam.

63 4664.indd 63

9/19/05 11:46:47 AM

Ka'a aay ujts ajxy nogë'ëy,

Ka'a pu'uxk ajxy jim xity.

Ka'a nëjut ajxy m'yaj pujë'ëy

64 4664.indd 64

9/19/05 11:46:48 AM

Ja tuunk mëëtp Oy mëdyi kajpt ijp ja tuunk mëëtp ajxy, je'e ajxy yaj kopkëëby nebyë ajxy oy tsyëna'wët, mëëd je'e ajxy ja ku'uk tunk oy yaj tuyo'oby.

65 4664.indd 65

9/19/05 11:46:50 AM

ja kuduunk

Ja naax Wintsën

Ja kuduun jím je'e iane'emy kiapx wijy ma ja Agujtëjkën mëj tuunk ajxy du'un myëëd.

Je'e du'un yaj kopkëëbyë ma ja jëja'ay ja nawiin yaj tuubetyën

ja mutsk kuduunk

ja kuudunk kexyo'oby

Jim du'un kiu'uk wow ity ma ja mutsk kajtënko

Je'e ajxy du'un tyuumpy ko ajxy ku noky adët, ko ajxy nëxy tyëjk ayo'oyët kuendë aty nepy oy ti tyuyo'oyët.

66 4664.indd 66

9/19/05 11:46:50 AM

Win kutsëgëëby ëëtsy ndaj ndeedy

Jadu'untsy ëtsypë oy nya'a pënëtsy wingutsë'ëgë'ëy

Njapyëch nok kyapx mëëdëtsy winjëwë'ëy

Mjajpy miich noky kapxë

Tsobaatëm ëjts jo ayuukëm

Oy ko mejts tu'u abëjkëm jo amtsoo ayuuk mëëd amëxan

67 4664.indd 67

9/19/05 11:46:51 AM

Ko waj kaapt ajxy yaj xu'uxy ku'uk du'un yaaxmujp.

Ko pujxt ajxy wiojnoky ku'u du'un yaaxmujpë Ko kuetë du'un ajxy yaj ya'axy, pëk u'uk o xëë du'un jajtëp.

68 4664.indd 68

9/19/05 11:46:52 AM

xu u m y

xaak y

x e 'e n

xiix

xeex xëts

ky

xuumy

xaañ

xë jk

xuuxt

69 4664.indd 69

9/19/05 11:46:54 AM

xooky

xëts

puj jam

.

xëjk

xe'enky

Jim

jim ja

xeex

kam. xu'unty

Ja

aam ja

të xyuy.

70 4664.indd 70

9/19/05 11:46:55 AM

Pa jim tuunk mëëdë, oy du'un yaj tuyo'oy, mënit jia'y tsyogët.

Yaj win xiik yaj win gapxë'ëw ja mgu'uk nebyë du'un mdajy may.

Pa ku'uk tunaamp ajxy du'un, win dunë'ëw ja mgu'ug jawiin.

Ma kuendë yek ja mgu'uknebyë tuun të myaj tuyo'yën.

71 4664.indd 71

9/19/05 11:46:56 AM

ja oy xyëë Je'enë ajxy jada'a ajty xyë yaj tëy ko pigana'ak miny kia'ay, ko pën ëxëk kuma'ay, ko pën ëyo'on baady, ko pën windëgoy, ja kuxëë je'e ajxy du'un myëyajtëëb, na'xpëk ja oy xyëë mëëdëk ëxëk xë.

72 4664.indd 72

9/19/05 11:46:57 AM

Maj Ujk Xë Tëok win këxp ja Maj Ujk xë nyaxy tu'jumëjtp oy xyë je du'un, mënit ja jëya'ay ajxy kiojxtëna'ay tsaj tëgoty, nëje'e ja kiojy ja miaxy, ja animal ajxy yaj niwa'any yaj kuwa'anyí, tseey yaago'op ajxy du'un mënit, adaa oxyëë kuxë du'un yejp.

73 4664.indd 73

9/19/05 11:46:58 AM

yaj tëw jaj të'x ti xë du'un miiny nga'aw.

74 4664.indd 74

9/19/05 11:46:58 AM

Ja mëjtaj mëëd iok unk Ja mëj taj je'e ja iok un du'un win kapx jëkapxëëby neby ja oy ja weenbëj. wen ja pigana'k win kutsëgë'ënty myëëd aty, ma ja miapigana'kën ma mëj ja petypëj. wen je'e oy jia'ay aty.

75 4664.indd 75

9/19/05 11:46:59 AM

Win kutsëgë'ëw ja majpë ja petypë

Ka'a mënaa m'anda'aky tëy mabaad du'un mëdya'ak

Tun xaj mënit je'e tí baadëp.

76 4664.indd 76

9/19/05 11:46:59 AM

m t ye e

ut sy yu

be 'en në

yoy

Ko mëj në kyomë monitëtsy je'e nxuy ja Ko jëën kya toyoga'any monitëtsy je'e yaj tuny ja

Ko tyëëctsyk monítëtsy je'e yaj tuny Yugooty du'un tsyëna'ay ja

77 4664.indd 77

9/19/05 11:47:04 AM

Ja yuutsy yugooty je'e chëna'ay, kudëgoby je'e tyam.

Ja jow aay je'e ajxy du'un yeemt taapy.

Ja yajma'and jëkem ajxy du'un adyuny.

Këjxnëbë ja yuuk tyaam, tëtsëgaanëp ja nëgëpk du'unën. ko ja yeek nyebyëdaaki tsajks wiin tu'waom je'e du'un.

78 4664.indd 78

9/19/05 11:47:05 AM

ja mok kam

ja myook kam

ja kujup

ja kyu'ujup

ja tëjk

ja tyëjk

ja tuutk

ja tyuutk

ja waj

ja wyaj

ja paan

ja pyaan

79 4664.indd 79

9/19/05 11:47:05 AM

Myet mëdyaapëtsy mëj taj Ja mëj taj oyëch je'e myet mëdya'aky, xyaj met mëdyaapëtsy ja kuentë, mëëdtsy oy du'un win kapx jëkapxë'ëy, xyaj win ixëëbyëtsy ja tu'un, paadyëtsy ja mëj taj njaatsy temy tsyoky.

80 4664.indd 80

9/19/05 11:47:07 AM

81 4664.indd 81

9/19/05 11:47:08 AM

yeek xooky

maa yoy

y

yuu

me

exë

82 4664.indd 82

9/19/05 11:47:10 AM

m

yu

x

yu u

u

xĂŤ

83 4664.indd 83

9/19/05 11:47:11 AM

Ja ngajtëtsy Muts ëëtsy ja ngajpt, ntsojpëtsy je'e du'un, jimëtsy du'un tëminy tënga'ay, paadyëts du'un tsoky, Kotsy mëjëwa'any madunambyëtsy ja ngajpt,nebyë du'un myëjëwët odyëgaamby, nebyë këxy ti myëëd adët, paady ëëtsy ngajpt njatemy tsyoky.

84 4664.indd 84

9/19/05 11:47:12 AM

Ja kuuk tun Je'enë ajxy jada'a aty kiu'u tuny, ma ada ku'uk tunyiibë nëgëxy ja jëya'ay ajxy du'un nyebubedyí. Jaantemy oy du'un ko ajxy kiu'uk tuny, jadu'unts ja kajp ioyë'ëy, ko ajxy nëgëxy tyun.

85 4664.indd 85

9/19/05 11:47:13 AM

A adyuun nax mëëd jaay ti du'un duumby ma mdëjkën.

86 4664.indd 86

9/19/05 11:47:14 AM

ja'axy

jëch

joomy

jëën

jachu'u

jood

87 4664.indd 87

9/19/05 11:47:15 AM

Ja madëjkëtsy ko je'e kyabë'ëky ja ko du'un yaj mëjëwa'any ja je'e i'xy ja

mënit

jadu'uyë je'e jiëën

kotsëëy monit je'e tyëgëyë jëën.

joomy

jëën

ja

ja'a xy

jok

88 4664.indd 88

9/19/05 11:47:16 AM

ji mnëkxy

ji ëda'aky

ji m'ënyayë'ayë

mikiepe 89

4664.indd 89

9/19/05 11:47:17 AM

ja pigana'ak

ja wë'pigëna'ak

ja tsuuky

ja wë'tsyuuk

ja uk

ja Wë'iuk

90 4664.indd 90

9/19/05 11:47:19 AM

Yaj pedë ada mëdya'aky

Ja ka'ak Ja Wë'kia'ak Ja ku'uy

Ja wë'nyëëm

Ja pëjy

91 4664.indd 91

9/19/05 11:47:20 AM

tujy tëënk

texy

tuutk

Ja tuutk anojp je'e mëëd mook pajk jië'ëxy.

Ja tëën ujts aay je'e jië'xp

Ja tujy yaj nibëëby ajxy je'e.

Ja texy yaj myaj kayë'ëwëp je'e.

92 4664.indd 92

9/19/05 11:47:20 AM

Ja tëënk nëje'e xyutyp kojp.

Ja tujy jow ëdyëny je'e du'un.

Ja taad tsuxk je'e mëëd ajxy jië'ëxy.

Ja tooky je'e ajxy yaj mabejp.

Ja tuutk kap je'e mëk jiëyëy.

Ja tëjk ajxy yaj tsënawëëby.

tëënk

tëjk

to'oky

tuutk

tujy

taad 93

4664.indd 93

9/19/05 11:47:21 AM

94 4664.indd 94

9/19/05 11:47:23 AM

95 4664.indd 95

9/19/05 11:47:24 AM

Ja tuk kap kujup myëëdë, nejup je'e myëëd.

Ja tumuuxy yaj xon iëy ja nyi'ix kap je'e ioyë kap je'e jiaty jëyëy

96 4664.indd 96

9/19/05 11:47:25 AM

Ja konejë kuentë Jadu'untsk jia'ay anajty niiy kyam myëëdë, kabëk anoijty nyëjuë'ëy ti anajty du'un ja niiy kyu'u ojp jabom jaboom ja nyiiy kyam ja kuixy kabëk ja këdye'ebë nyë'ëgë paady, manitsëk je'e win ma'an biaaty, tsuu ja pu'uk potsy oy pyëda'aky ma ja konejë tyu'ujën, jia'ay abojts naxyëk anajty du'un, ko ja konejë jia mëgapxy kabëk je'e iatsoy mënitëk je'e kiojxy jia nejpy oots momëëyëk ja kyë'ë ja tyeky, yaj paatëk ja konejë du'un, mënitëk ian në nëjunë.

97 4664.indd 97

9/19/05 11:47:26 AM

A adyuunax ti ja kuentë du'un kumëdyaapy.

98 4664.indd 98

9/19/05 11:47:26 AM

3

Ja du'un yaj paatpë ma' ja naxwiinën Ma ada nax wiin may du'un yaj pady. ji ja ujts, ja yuuk, ja kojy ja maaxy, mëëd animal may dyu'u, ja ujts jooty tsënaaby, ja jia'ay myëëd ajpë, ja nëgopk, ja mëj në, ja tun mëëd ja nëgap.

99 4664.indd 99

9/19/05 11:47:26 AM

100 4664.indd 100

9/19/05 11:47:28 AM

101 4664.indd 101

9/19/05 11:47:30 AM

Ja ajxy jubik j'ugodëëyëp Ja du'un wëdityë mëëd ajtëm nëgë yaj mayatëm je'e, nebyë ajxy du'un njukiatëm, nyaj maajtëm ja aay ja ujts, ja animal, ja tuu ja poj, ja në, ja yuuk, paady je'e tsëk kuendë ajtëm, kap je'e nyaj ma'tëm nyaj kudëgoyëm.

102 4664.indd 102

9/19/05 11:47:31 AM

A adyuunax mëëd kujaay ti jaty du'un m'ixyp baatyp ma mkajtën.

103 4664.indd 103

9/19/05 11:47:31 AM

Ja në jugëëny Jekiajt yaa ixp yaj paatp ja në jugëëny ijty, nebyë jëya'ak ijty je'e, në ba'k ijty je'e kiona'ay je'e ijty du'un në kuenda ajp, në wintsën jada'a aty kab du'un yajpaanë.

104 4664.indd 104

9/19/05 11:47:32 AM

Ka'a je'e kipxtë y jajp je'e atsadë'ëw.

Jëëby a kabë wiin, kom winë xe'exy ko xëany, mëëd iadëgoyë'ëy.

Mëj je'e du'un ja tsiin, ni ka'a je'e wiaaxk, yejpëts ja paapë, ti je'e.

Oy ajxy ko jia pu'uy, pënë tyëëts oy kap je'e nyëgë abuyë'ëy, ti je'e.

105 4664.indd 105

9/19/05 11:47:33 AM

ja naan

ja nëdooky

ja në mak

ja nuj

ja nood

ja nektsy

ja nëëm

ja në'ty tsya'nty

ja nuj

ja nëjëya'ay

ja nëbe'en

ja niipë

106 4664.indd 106

9/19/05 11:47:34 AM

ja naaxtiintsy

ja nëgopk

ja në gaa

ja na'any

ja nëdooky tsya'nty

ja noky

ja nëdaamtsy

ja nun

ja në

ja nëëts

ja namtsëm

ja niiy

107 4664.indd 107

9/19/05 11:47:36 AM

108 4664.indd 108

9/19/05 11:47:38 AM

Ja mëj në ja wë animal

nëëts naan në jëya'ay në gaa

ja wë iaay ujts

në daamtsy në aweey në bap në gum

109 4664.indd 109

9/19/05 11:47:39 AM

ja nëëm poopë

Ja nyëëm poopë

ja na'any

Ja nya'an xi iuup

ja nood

Ja nyood

ja naax

Ja nyaax

ja në'ëty

Ja nyëëty

ja nëëts

Ja nyëëts

110 4664.indd 110

9/19/05 11:47:39 AM

Ja animal jia'ay myëod ajpë May je'e ja animal jia'ay myëëtpë, nëje'e du'un yaj maxëjë'ëy ko du'un yaj tuna'añ, nebyë wajën, kuaayën, ëyu'ujkën, a ja animal jak miimbë kap du'un iawa'anë, nebë meegën, uk, burrë, adsëm, tseey, tuutk, tsyiid, nëëm.

111 4664.indd 111

9/19/05 11:47:40 AM

Ja yuk animal Ji ja yuk animal du'ubë, ujts jooty yugooty je'e tsyëna'ay ne'e iawa'anë nebyë kajën, nebyë kuxyëbëjtën, nebyë tsa'andyën nëje'ejën, , ja naan, ja pax, ja ujts atsëm, ja keemy, ja tsuuky, ja nëëts, ja tsik, ja yëgo'o, ja yuutsy, ja wëëky, ja exka'ak ak, tsyiu'tsyp ajxy ijty je'e ko ijty je'e miayë, jada'a aty kuduguonyëp je'e du'uni jinë du'un yajpaanyë ja kubo'o gaa, ja tsinuup, ja ku'uy, ja iixy, may tsaay animal jak jiinë.

112 4664.indd 112

9/19/05 11:47:40 AM

Ja padeky tyu'u Ja Padeky tyu'u ujts jooty ijty je'e wëdity, jakiajt, xuuby ju'xp ijty je'e, ja tyeky jëwambit jaty ijty je'e, padyëk ja tyeky wa'axk ijty miomë'ëy jëwambit jaty ma du'un tyu'u kuyo'oyën, paadyëtsëk ja jia'ay ijty woodëgoy, ko ja tu'u jia panë'xy jëkemëyaampy du'un nyokxy, ko je'e padeky tyu'u piayo'oy.

113 4664.indd 113

9/19/05 11:47:42 AM

A adyunaax nebyë ja kuentë myëdyaaky, mëëd në atsow ti du'un myëyajtëëb

Ti ja kuentë du'un mydyaapy.

Tija Padeky tyu'u du'un tyuump.

Pën ja Padeky tyu'u ijty wiodëgooby.

114 4664.indd 114

9/19/05 11:47:42 AM

Ko ja nëëm ajxy xyonda'aky kiet mëbopy, tuwa'ambëk je'e du'un

Ko ja xë intsy pidyii, wa'atsëk du'un ityí.

Ko ja ju'uk ya'axy tëjk nëmëjk, ëyo'onëk du'un jadanëp.

Ko ja muuxy ne'e kiuu jëyë'ëy tëgoty, ku ijxpëk je'e du'un metsaam.

115 4664.indd 115

9/19/05 11:47:42 AM

Ko ja tsenaay ya'axy, monnyë je'e du'un o jobëëby.

Ko uk jë'ëy, ëyo'onëk du'un jadaanëp.

Ko tsyiid jië'ëy nebyë jia'ayën, kumaap jadyuuxp du'un.

116 4664.indd 116

9/19/05 11:47:43 AM

Ma ja aay ujts tsyoonyën Në je'e aay ujts ajxy du'un tsyoony' ma tëëtsy naxotyën ma ja du'un kioxpën, nebië ja wa'a tsiin, ja manzanë, ja perë.

A ji du'un tso'ombë an naxooty, nebyë ja akën, ja kets ka'ak, ja xoj, ja tsajkum, ja tsuuky; ja xe'enky, ja tuuny, ja tux.

Ji nëje'e tsënaaby në jooty në ba'a nebyë në aweeyën, në naamtsyën.

Në je'e aay ujts naax mayujy oy je'e wink tuum jia tsoony.

117 4664.indd 117

9/19/05 11:47:44 AM

4664.indd 118

ja tsiin

ja woo

ja xiix

ja pox

ja tsuuky

ja kubixyty

ja pixy tyi'ink

ja mook

ja ju'u

ja waaxk

xe'enky

ja këëxk

9/19/05 11:47:46 AM

ja wa'a tsiin

ja tsabox

ja tsaj kum

ja taad

ja xi'w

ja jintsyuuky

ja ko'on

ja tsaapy

ja nodaamtsy

ja kuutyp

ja nĂŤbap

ja ka'ak 119

4664.indd 119

9/19/05 11:47:47 AM

Ja tëëm tsa'am ja ja ja ja ja ja

tsuuky tsikty ka'ak tux mank ka'ak pood

Ma ja pu'uy pyëtsëmy, ja ja ja ja ja ja

ajk kets ka'ak yuuk pëjy wiink xëjk Kepy nëëky amyëgooxk

120 4664.indd 120

9/19/05 11:47:48 AM

ja ujts ja aatsp ja kubiixyt. ja pudeedy ja ketsë'oby ja ak xaj ja tsi'i ja woo

ja ajxy nyiipë

121 4664.indd 121

9/19/05 11:47:48 AM

Nebyë yuuk mkaj yaj kudëgooyët.

Jantemy ioy ko ja yuuk mka yaj kudëgooyët, je'e du'un tuu magadakëp, je'e du'un poj yaj waaxp, je'e du'un nëkopk mo'otskop yaj ijp, jim ja animal ajxy du'un tsyëna'ay, paady kap ja kepy tsya du'un nëgoo mnaj najts puxëwët, mna nookëwët xamë'ëwët ni mga jutsetsëwët, nebyë nax wiimpë kya tëtsëëgët kya jaty ambëgët.

Tigajnë je'e nëgë gojët.

122 4664.indd 122

9/19/05 11:47:49 AM

123 4664.indd 123

9/19/05 11:47:51 AM

k uu

'a n

ts

i sa

ts um

dy

tsu

uk y

tsujt tse ey

tsikty

tsik

tsi'i

Pu'uts nyi'ix mëëd pya'agë, ti je'e Yaaxp je'e jopy mëëd myook piy, ti je'e Ujts jooty je'e tsyëna'ay mëëd mëëd mook jië'ëxy, ti je'e Tsyiiid mya tsip je'e du'un, ti je'e Pik je'e mëëd pu'uts ko tsyamë, ti je'e Nebyawitsp je'e mëëd tyu'tst xyëkiny, ti je'e

124 4664.indd 124

9/19/05 11:47:51 AM

ja

ja

ajxy yaj nëjeypy.

jëëxp ja

majtsp ja

wëjts a 125 4664.indd 125

9/19/05 11:47:53 AM

ja tseey nëaa

ja tsyienyëaa

ja tsim

ja tsyim

ja tsaay

ja tsyiaay

ja tsujt

ja tsyiujt

ja tsuuk

ja tsyiuk

ja tsaj kaaky

ja tsyiaj kaaky

126 4664.indd 126

9/19/05 11:47:54 AM

Ja tun ja nëgap

ja awok mëëd naxjiits 127 4664.indd 127

9/19/05 11:47:56 AM

ja mëj në mëëd ja wok.

ja nax joy mëëd joy joot 128 4664.indd 128

9/19/05 11:47:57 AM

Ja ajk tun Jim kaxyëm ma xë gunaxyë n jim ja Ajk Tun mëmë'ëy, jim ja tsaa du'un metsk amëjaty këxë'ëp ja teky wia'xk du'un tsaa nëgëxp, jimtsëk ja ap jekyën tyëpxy ko du'un anajty wëdity, jim wingon ma tu'aamëm jim tsaa nëmaaxyë'ëy metsk tu'uk kiuyo'oyë'ëy nepy pën du'un nyaxtëgëyën jadu'un du'un kyë'ëxë'ëky.

129 4664.indd 129

9/19/05 11:47:58 AM

A adyunax mëëd jaay mëdyi nax kam du'un m'íxyë.

130 4664.indd 130

9/19/05 11:47:58 AM

Jaantemy ioy ko ja yuuk ja animal kuenda ajtëm .

Kap du'un ioyë ko ja yuuk nyaj kudëguayëm.

Jaantemy ioy ko je'e ngojëm maxëm.

Kap du'un ioyë ko je'e nogëyëm ja un aamy.

Jaantemy ioy ko ja pu'uxk ndajëëyëm.

Jaantemy ioy ko ja mëj në, në jut kuenda ajtëm

131 4664.indd 131

9/19/05 11:47:58 AM

kaj

ni mënaa

ni'idë nëmënaa

kaj tu'umbë

Yaj tun ada mëdya'aky jadu'un 132 4664.indd 132

9/19/05 11:48:00 AM

Kuendë at ja kojy ja maaxy.

Tajëw ja pu'uxk ka'a tu'aam xity.

Ka'a animal o muuxy mko'wëpxy.

133 4664.indd 133

9/19/05 11:48:00 AM

paan

po'o

ja

pox

peetk

pajk

piík

pu'uy

poo

paats

ëxëk xuup ja tsa du'un je'e pa'ak ja

ju'ux yë'ë

uk

yë'ë

ja tseey myajtsp këtsyoob ja

ja

oy iech

jemy yë'ë

134 4664.indd 134

9/19/05 11:48:02 AM

ja pëjy pa'ak xuup, ja paats ëxëk xuup.

ko ja po'o kya any, kap ja poo du'un widity

ja paan tëgoty je'e tyuny ja peetk je'e du'un jiamyëëd ajp.

ja pox pa'a je'e ja poox pik je'e

135 4664.indd 135

9/19/05 11:48:03 AM

Ja To'opë ja wëdijpë Jadu'untsk ja to'opë anajty wëdity mëdë iujk tsëmë, kets pa'a ajxy anajty du'un nyaxy ko ja iujk je'e tyëpxë'ëk na nëgoo, pë tiik je'e ijx, kabëk ja iujk anajty win tsëty, keets amoomëk je'e du'un mëëdë iok, nëgook ja ku ayujk je'e nya kueepnaxy.

Nebyë je'e yaj pëtsëmët, jot mayajtëpk je'e nya wambijnë.

136 4664.indd 136

9/19/05 11:48:04 AM

Ja aay ja ujts Tiam të gojy ja ujts unk, jaboom jaboom du'un ndaxa'any, nebyë du'un ye gët yajxon, ko anajty to mëjëënyë.

Ko anajty të xyaanyë Ja tëtsypë du'un yegaampy jot kujkëtsy du'un ba'ënyawa'any paady ajxy kuendë adëp ja aay ja ujts

137 4664.indd 137

9/19/05 11:48:04 AM

ja tun

ja tsaa duun

ja mëj në

ja wok

ja ketsooty

ja naxoy

ja nëgopk

ja nëmo'ots

138 4664.indd 138

9/19/05 11:48:05 AM

Ja nëdooky tsyia'anty Ma je'e nyojëyën miotsë'ëyën xeexp ja në jim, jimtsë ja nëdooky tsya'anty ajxy tsyëna'ay, je'e ajxy du'un në maijtëp, në wow ijp, paadyëk ajxy kaj yak o'ky, nebyëk ja në kya tëtsë'ëkët.

139 4664.indd 139

9/19/05 11:48:06 AM

140 4664.indd 140

9/19/05 11:48:08 AM

Jaantemy aay ko ja ujts du'un tsuxk oy nya mënaa n'ixëp.

Ní mënaa je'e jok agujk ngaa yajatëm ma je'e ijtëm.

Kap ajxy je'e puuxk agujk tsënaayëm, Wa'ats ja në tsëk yaak ijtëm, kaj ti nëyogooyëm, xijtëm, ja në animal du'un nëkodyeyëyëm.

141 4664.indd 141

9/19/05 11:48:09 AM

Ti ëjts tu'semanë të du'uny ma ja kapxtaak tëjkën.

Lunees: Ko ëjts n'ok kapxtaaky mënit ëjts ja kapxtaak tëjk tëba'am winbeety.

Martees: Ko ëjts jawiin n'uk kapxtaaky mënit ëjts ja tsiin un je'e nkojëy.

Miercolees: Jopnyë ojts ja yaj kapxtaapë xyaj tëgëyë pëyë'k yo'oby nebyë ojts mëk oy ween yeegët, monit ojts dëgëye kapxtaapë Juevees: Ko ëjts jawiin n'uk kaptaaky mënit ëjts oy tu'u abe'ety. wen du'un wats ity ja kajpt.

Viernees: Ko ëjts n'uk kapxtaaky mënit ëjts ja yaj kapxtaap wionëxy tsiibë, jimts ëjts íawanë ti ke'e ioy ku myëbaadë ja në ajxy kuendë ajtëm nëgëxy.

142 4664.indd 142

9/19/05 11:48:09 AM

Kujaay ti du'un jada'a tĂŤ mduny.

143 4664.indd 143

9/19/05 11:48:09 AM

Jantemy kyuuyapty je'e mëëd jiuuny Ja Ja Ja Në je'e ja Ja

nëgëx ja

ëna'ay je'e myatsaamby.

aay ajxy yaj tëjk pe'eny. tsëbinda'ap je'e aay ujts këxp.

144 4664.indd 144

9/19/05 11:48:10 AM

Ja yëgo'o mook jëxp je'ebë.

Ja miigë myëëd ajp jia'ay ajxy je'ebë.

Ja nëgaa në jooty je'e tsyëna'ay wëdijp je'ebë nax wiin.

Ja nëgom këxy ti du'un nya yaj pëdë'ëky

145 4664.indd 145

9/19/05 11:48:10 AM

May ja animal du'un ma adaa naxwiínën ji je'e du'un ja: ka, naan, pax, tsuuky, waj, ëyujk, burrë, kuaajy, meek, migë, nëëts.

May ja tëëm ja tsa'am du'un ya ma ada naaxwiinkën ji du'un ja: ka'a, tsity tsuuky, xe'enky, jin tsyiuuky, ka'ak pood, papayë, tsaapy, tux, tuuny, ta'atsyk.

146 4664.indd 146

9/19/05 11:48:11 AM

Ijty waaxk kojp jia'ay ajxy jty, wiípy ja waxk ajxy ijty jadu'unts ja pa'ak ajxy ijty yaj kojy.

Jada'a aty poop pa'ak jia'ay tiam iuuby, oy je'e tsow kijuy.

Paady da'a du'un jiaty ko ja kuay ja trapichë kia ijnë, mëëd ajxy tyëbëjnë tuun estaaby win agajpt.

Mijts pigana'ak abëk espëk ajxy du'un, neby ajxy du'un myaj tuunk paadët ko ajxy anajty të mojënyë Ja kapxta'aky ana'ak je'e du'un yaj tsojp; nebyë ajxy oy tsënaayëm, nebyë ja ngajp iyëëyëm

147 4664.indd 147

9/19/05 11:48:11 AM

pu'ts tsapts tsuxk

uky poob jiny

jiny

tsuuxk

pu'ts

uky

tsapts

poob

Uk mkolor aam yë'ë xi a adyunaxyp 148 4664.indd 148

9/19/05 11:48:12 AM

Ja ka kuentë Jekyën ja ka du'un myo'omëëy win tsa'am atsa'am, kapk anajty jëdu'un nebyë tyamën, ja joomy dya'aky je'e Jekyën nyëgë agojx ko anajty wë'ë nyëne'emë yii, mënitëk je'e tyëgëyë tëjbë ma winjëjp këxpën, këxyëk je'e kiixta'atsy paadyi ja ka du'un tyam win mërunky a mërunky.

149 4664.indd 149

9/19/05 11:48:13 AM

Yaj koj miich mëëd kujaayëp nebyë yë'ë metsp animal kumëdya'ga'any.

150 4664.indd 150

9/19/05 11:48:13 AM

4

Nebyë ja jekypën ja aambyën je'enë du'un tyu'yo'oy.

May ëjts du'un ja ëjts du'un ayuuk modyaapë, win jaty ëjts ja wit tukxy du'un mëëd aty, jot kujk ëjts du'un nejuëyi ko ëjts du'un ayuuk jiayë, mëdyajp ojts jan ayuuk, kap ëjts matsedyuny.

Nëje'e ëjts ja magunaax ja iayuuk mya tsedyuny.

151 4664.indd 151

9/19/05 11:48:14 AM

Ja mayuuk ajxy jim tsënaaby tëëtsy naax joty jadu'un ajxy myëna'any ko je'e jekyën ijty ja rey kon oy je'ek jekyën nëwaan kuwaan ja mya kunaax.

Ja Kon oy kabëk tyaj tyeedy du'un ijty nëba'a ja tu'jia'ay pyaaty ja tseey dyu'uty në ba'a pya'aty ja ya'ay kabëk iunk ajxy anajty, jetsëk ajxy yaj pa'konëëy ja tcey anajty nëmaabë, kubakyë ja tsedyuuty pyëjy.

152 4664.indd 152

9/19/05 11:48:15 AM

Kook ajxy je'e ijxy ka'a anajty je'e tsyeey unkë, jëyaayëk anajty je'e a paky je'e jian temy yeek, kabëk je'e togoty nyë ënya'any widijpë je'e du'un yaj mejtsyp ja xëdë'ën du'un jagë orë.

Jetsëk jekyën tsip tuun, nyë wan kyu wan ëk je'e du'un ja myagunaax, jia nënokoyëk ajxy du'un mënitëk je'e nyëgë nëknë tsa jut jooty jim je'e tyamy ity oy nya mënaa je'e nya wambida'any.

153 4664.indd 153

9/19/05 11:48:16 AM

Në atsow nebyë du'un të win jëwë'yën ja të mgapxyëbë.

154 4664.indd 154

9/19/05 11:48:16 AM

Mënaa ja kuyaam këninyën.

Të je'e jieky manaajëk ja kuyaam këninyën, jatemy tsyëgëyëk ja jëya'ay jekyën, wïn tsu'ujëëyëk je'e mënit, kojxëk ja tëjk, ja animal, ja aay ja ujts du'un pioobë'ëy, ja kuyaam du'un nëgaw, kabëk ajxy anajty nyëjuë'ëy pa tun je'e jëkem awaats, ko ajxy je'e myëdoy ajxy monitëk ajxy je'e jiokukëy, taj maaby ajxy anajty du'un.

155 4664.indd 155

9/19/05 11:48:16 AM

A adyuunax mëëd kujaay nebyë du'un të jiadyi tyunyi ma ja mgajtën.

156 4664.indd 156

9/19/05 11:48:17 AM

nëbe'en

n

n e'e b ë

tsabyu'u tsabox xëbaa

t

Jemy ajp yë'ë du'un.

u yu' b sa

xëbi'iky b t sa

ba xë

ox

May ja tyëëm du'un myëëdë

a

xë

'ik bi

y

Ja mëj në du'un yaj këdaap jako ja mook yawëwaanëp je'e du'un

taakp ja jim ujts këxp.

ajxy 157

4664.indd 157

9/19/05 11:48:18 AM

Xun je'e mëë nyi'x tsyuxk ti je'e Kiixta'atsp ma je'e tyëbëp, ti je'e Tsay aty je'e mëëd në jooty yaj paady, ti je'e Ko anajty mdibii je'e myaj tunëp

158 4664.indd 158

9/19/05 11:48:19 AM

Ja tëgaabë xë Jatëp xë jim Tëgaam, tëgëëk ok du'un jiadyi tu jumëjtpë, may jia’ay ajxy nyukxy eepë, mejtsu'um tsunax jiadyi, mëëd ajxy mëj xë tiaj naxy, mënit ajxy xyëbapy ja tëëm, ja tsa'am mëëd ajxy iig yaj wa'axy,

159 4664.indd 159

9/19/05 11:48:19 AM

Pëjy tyajkuaan Ja xëë atsujë'ë mënit ja toxyëjk ajxy iamugëëy ma ja pëjy tyajkuanën, ejts ajxy du'un tu'aguj xyëë, manaky xyë ajxy du'un tyëbëjno tajnajxp ma ja kajpt jootyën

Ja torë tooby Ja tsiin xunax jooty mënit ja torë ajxy metsk ño'oky, ja jia'ay du'un tsëm ejts tu'am du'um myabëyë'ky, win ayëgëëby ajxy du'un, ko je'e tyoobëdëënyë mënit ja tsunax jiatënë.

160 4664.indd 160

9/19/05 11:48:20 AM

Wak, wak, wak ja nëëm myëna'any, kap du'un mënaa myona'any, ja jiamyëëd du'un të ixy, padyë du'un chaj ixy.

Wak, wak, wak ja nëëm myëna'any kap du'u mënaa myna’any ja jiamyëëd du'un të ijxtëgoy paadyë du'un nyaax koy.

161 4664.indd 161

9/19/05 11:48:21 AM

A adyunax mëëd kujaay ja xë du'un oy jatëp.

162 4664.indd 162

9/19/05 11:48:21 AM

163 4664.indd 163

9/19/05 11:48:23 AM

Jugëëny Tsyiin.

Ko ja pigana'ak leek aty, yaj pëtsëmëp ja jiugëëñ tsyiin ajxy du'un, ja kuxë je'e ajxy jawiin iok mayaj tëëb manaa ja oy xyë du'un nyaxy, mënitëts ajxy du'un iawanë ja Un konë'ëp nebyë je'e du'un kiodyuunë.

164 4664.indd 164

9/19/05 11:48:24 AM

Ku jaay du'un nebyë ja maxuunk ajxy xyë mo'oy nebyë xë tsuu mya min mëgawë'ëy.

165 4664.indd 165

9/19/05 11:48:24 AM

kuduunk

taad

add

nëdëëky

judyik

Kudajt

nood

Ja nëdooky nëba'a je'e chona'ay, këjxp je'e tyam. kap du'un yajpaanë.

Ja taad kap ajxy ya jiaty koj, ja wiin agajpt may ajxy yak ity, kyaabyë ajxy je'e

Pën du'un ka nekuenda ajtëp, ku aad ajxy je'e ity, ko ajxy kya negaaxyi ko ajxy kya tsi'iy.

166 4664.indd 166

9/19/05 11:48:25 AM

Ja letrë d kap du'un jiaty tuny ma ëjts ja ayuukën weenty mëdya'aky du'un ji ja du'un manëxpë, kap mënaa mja'a tsyonda'akëp, jim yë'ë tyuny ma ja mëdya'a kujkën o ma je'e mya yën, nepy tyaa jiayën.

taad

kuduunk

adeemy

xëdë'ëny

kudajt

aad

nëdooky

nëdaamtsy

nëdooky tsya'anty

Ja kuduunk je'e du'un ane'emp ja oybë ja weenbë.

Ja nëdaamtsy tsyooy ajp ajxy je'e.

167 4664.indd 167

9/19/05 11:48:25 AM

tëjp nep jup jep kup jëëp

tëbaamp nebaamp jubaamp jebaamp kubaamp jëbaamp

jajtëp kood mood paad jëëd

jadaamp kodaam modaam padaam jëdaam

xu'up tsik juk tsuk tuk wik

xugaam tsigaam jugaam tsugaam tugaam wigaam

168 4664.indd 168

9/19/05 11:48:26 AM

Ja ajytsy tyeedy Ja Ajtsy Tyeedy wingutsëgë'ëy je'e ity, je'e du'un kapx wijp ja mutsp ja tsanbë, je'e du'un yaj tëdyogëby ko ajxy nyuuta'aky, ko ajxy pyëky iu'uky, ko ajxy tyëgëwa'any mëdyaapë jawiin ajxy uk najts pigë'ë, iuk jok në yaj ka'ay, ja naax wiin, ja ajxy të io'kyëbë je'e ajxy du'un mianuutaapy.

169 4664.indd 169

9/19/05 11:48:27 AM

kojxtënaaby nuuxtaapë nëmaaby kunuuxp në wojp ku wojpë amëduukëby

170 4664.indd 170

9/19/05 11:48:27 AM

Todosandë xë Oy miaajë ja Todosandë xë ajxy yaj, jadyi, ya i'opë ajxy du'un jiamejtsyp, jawiin ja pigana'ak xë kujaboom ja mëj jia'ay xyë, may pigana’ak pëjy, kujëëb pëjy ajxy du'un pyëda'aky sandë winduum, mëëd tëëm tsa'am, mëëd ajxy du'un mënit pyënuuky, ku jaboom ajxy je'e yaj kunuuxën monit ja pojy ajxy nokxy nyajts pëgëënyë ma ja i'opë ajxy nyaxtogëyën.

171 4664.indd 171

9/19/05 11:48:28 AM

Ja ajxy naam o'opy, kabëk ajxy du'un kioody todosandë ajp, je'e ajxy jiiby uk tëëg ijxp, ja ajxy jekyën të i'ogëbë je'etsëk ajxy du'un koop, kaabyë uupë mëëd ajxy je'e myëwambijnë ti jaty ajxy je'e të yaj kunuuxyi ja jiujy ja myëgu'uk, a pënëkts je'e ti ka yaj kunuuxëp jadu'yëk ja i'opë wiabity.

172 4664.indd 172

9/19/05 11:48:30 AM

A adyunax du'un nebyë ja todosandë du'un jiadyi, mëëd du'un kujaay.

173 4664.indd 173

9/19/05 11:48:30 AM

Oopë kuentë Jadu'utsëk anajty tu'jëya'ay kya momëky, kook o'p ajxy kya koody todosandë ajpë, kotsëk je'e iabaty ja todosantë xë, mënitëk wintsujë'ëyë jiawë jëj kueebëy bentanë aguum, kotsëk je'e mionyë jëëy mënitëk je'e ixy ko anyëp ajxy du'un kiajpt tëgë'oy waats aam jagë serë tëëxëk ajxy du'un, ja anajty du'un ka'a mobëjpë 174 4664.indd 174

9/19/05 11:48:31 AM

wëën

wiin wit wok

waj

waaxk

woon woo

wëëky

175 4664.indd 175

9/19/05 11:48:32 AM

waj

wetsy

wiin

waaxk

Ja waj yaj tuumy ajxy.

Ja wetsy këdyeepy ajxy je'e.

176 4664.indd 176

9/19/05 11:48:33 AM

x ok m

tu

makts

'u k tu

me ts

jt

kuy

tuum

tu g ut x a ta

jx ma

kë'ë nt

kë xt

pa

tsy a g

Ja xë mëtsyo'ont Yaj tuyo'op ajxy tyamnë Ayuuk Xë mëtsyo'on, Ja Kuxë o Xëyejp je'e du'un yaj tuyo'op, manaa ja oy xyë ja ëxëk xë nyaxy, ne'e ja.

Xë Yejp mook pajk yaj tuny, kap ja kuxë du'un tiam miayë, kap pën du'un pianëk xanë.

177 4664.indd 177

9/19/05 11:48:34 AM

Nëgapx je'e myëdyi mëdya'aky du'un ka'a nëjuëëby, kujaay du'un ya.

178 4664.indd 178

9/19/05 11:48:34 AM

Tëëtsy je'e baady. ¿ Ti du'un të baady ?

Yaj xon ajty ja pëjy ¿ Ti du'un yaj xon jaty ?

Mayëtsy ja tsuuky të duky. ¿ Ti du'un të mduky ? xi ja mëj në.

Pëyë'ëk ja naan

Në atsow yë'ë jak metspë modya'aky 179 4664.indd 179

9/19/05 11:48:34 AM

Ja Xë tsuu. ¿ Pën du'un yajatëp ? ¿ Ma du'un jiadyi? ¿ Mënaa du'un jiadanyi ? ¿ Nebyë du'un jiadanyi ? ¿ Ti guxp du'un ko jiadanyi ?

180 4664.indd 180

9/19/05 11:48:35 AM

Ja më'ëky Nebyë ajxy ëdyuny: Jawiin jëtsy jëk mie'ey.

Mënit niiy nyë ajxy adyun o'ky jëtsy ajxy jio'oby mëëd atsyuud.

Mënit ja jëk jëtsy ajxy aay kiëxp pyëda'aky mëëd ja niiy nyë mëëd tsu'utsy.

Mënit ajxy nyëmojtsnë tu'uts jooty ajxy yaj këënë

Tsu'utsy Uuby

181 4664.indd 181

9/19/05 11:48:36 AM

Yaj kapxtaap: Tiamëtsy miitsy awanë, ko ja unkëtsy jada'a kia nëxa'an kapxtaakp, tomyëëd je'e të jiobë'ëy, paady du'un nyay mëdoy aty, nebyë listë gëxp mgujaayët, Dios kuju'uyëp.

182 4664.indd 182

9/19/05 11:48:36 AM

i Neixëëp ! Ka'a nëgoo mna'a në dëgë'ëy. i Tëëtsy je'e nyajtëgoy ! i Ko tsyiu'uts ja uk ! i Pëyë'ëk ! xi ja waj taj piaminy i Uk ix yë'ë mëjk tsandy !

183 4664.indd 183

9/19/05 11:48:36 AM

Këxtuumb Naax Kujp Naax Naaxytyuub Naax

Ma ja ayuuk jia'ay ñaax ajxyën Mëj je'e du'un ja naax wiin ajxy yaj tuubejpë, ja ëjts ma'a ayuuk jia'ay jim ajxy tëëtsy naax, jooty tsënaabyë, mëët ja ajxy it kuj tsënabyë, kap je'e jim jiaty tëëtsykë, tun jooty ketsooty ajxy du'un tsyëna'ay, ma ëjts du'un tsënaayëm ya naaxy tyuum, an du'un ya.

184 4664.indd 184

9/19/05 11:48:37 AM

185 4664.indd 185

9/19/05 11:48:39 AM

Tëëtsy naax Ma ja tëëtsy naaxën, këxp du'un jim, tun, jooty du'un, nëma'a joot, Ja jia'ay jokx wit mëëd ajxy nyë ity.

Ma ja naax tyëtsyën It kujk je'e du'un ma Ja mayuuk kajptën du'un kap jim jiaty tëëtsykë ni kia anë, tun joot du'un jim.

An Naax Ma ja naaxy tyuumë naxën, jatemy ian du'un jim, mëëd tyu'uy pootpë, xëgopk je'e jiën bojy.

186 4664.indd 186

9/19/05 11:48:40 AM

ja luud

ja luud oy du'un ko ity, je'e du'un yaj win wa'atsp ku ti nya o'oky

ja lek

ja du'un ja lekpĂŤ kap je'e ti tyuuny, kap je'e yaak jot ma'ady, paady ajxy kaj myaj o'okĂŤt,

187 4664.indd 187

9/19/05 11:48:40 AM

ja pernape

ja pernape kap du'un tyam yaj panë ijty je'e muy yaj paady, lorë mëgu'uk ijty je'e du'un

ja pamërux

ja pamërux pootpë je'e pyotsëmy ma du'un waj të'ënyën ma ujts aay byu’udyën kap pën je'e nyëdony.

188 4664.indd 188

9/19/05 11:48:41 AM

Yaj mëdoy ajp ajxy Ko jaboom ja tsoyëbyë ja pigana'k tu'po'obë mogoxk jumëjt mëëtp, kyë'ë wigëwa'an, nebyëk ajxy kya pambedët, Ko ja tu'pë semanë mënitë ajxy kiu'uk tuna'any, ja tu'u ajxy du'un yagoyëwaam.

Ko ja yakaptaapë ajxy jëda'a ja pigana'ak kiujaya'an pën je'e du'un mëëd tëdujk o majmakts jumëjt.

189 4664.indd 189

9/19/05 11:48:42 AM

Jaay ti du'un myaj mĂŤdoy adaap

190 4664.indd 190

9/19/05 11:48:42 AM

191 4664.indd 191

9/19/05 11:48:43 AM

Koy KonejĂŤ

mokx poo

jatsyu'u pax

tik jatsya'anty

192 4664.indd 192

9/19/05 11:48:44 AM

Ja ayuuk toxyëjk Ja Ayuuk toxyëjk je'e në du'un nëje'e, myëëd aty ja jëtsë'ë ja ëxuk nebyë, ja magunaax ajxy ity jekiajt wit petyën, ja maj jia'ay je'e du'un mëëd ajp ja kojy jëtsë'ë a ja tsaan doxyëk ja kon jëtsë'ë du'un myëëd ajp, ko ajxy ijty piëky ja kambiidy ëxuk ajxy ijty je'e ja poo kuutsyë yaj nëbëgëbyejp.

193 4664.indd 193

9/19/05 11:48:45 AM

Ja ëxuk mëëd ja jotsë'ë Ja ëxuk jiuuby ajxy je'e du'un wintuum, nya'a yaak axumyukëp ajxy je'e du'un. Kap ajxy amtsoo kyojy.

Ja Jëtsë'ë je'ets ajxy tiam xyuuby ja ma kunaax, ja wit ajxy du'un jiuuby mëëdë, piidy, ja du'un ajxy nya yaj win xuyëëny, makiënë aam, yaj xon jaty ja jëtsë'ë ajxy tiam xyuuñë, nëje'e win bëjy o win xuyë'ëy 194 4664.indd 194

9/19/05 11:48:47 AM

- Ti mitsy du'un ko wit pety?

- Ja mëjtajëtsy du'un nyëmaaby, kogëtsy ja jëtsë'ë ja ëxuk du'un bëgëwët, yaj xonëk ja toxyëna'ak unk ajxy du'un yaj këxë'ëky, mëëd wen du'un kia kudëgoy.

- Jaantsy yaj xon du'un magëxë'ëky, wen ëëtsy du'un n'uk yaguyëëb, ja wit xuy ëëtsy du'un mëëd ajp.

- Jadu'un wen gapxtaakëm nëmetsk në jëtsë'ë ex ëxuk.

195 4664.indd 195

9/19/05 11:48:48 AM

Ja nyëtsiiwëyëp nepy ajxy ja xë tsuu manaxanëm.

Mënaa ja naxwiin jekiën nyeketëxyën, manitëk ja ap ja ndeedyëm ajxy nyomayë, ko je'e piwët mëdyi kaaxëk anajty je'e mëëd ujts, ja xëdë'ëñ ja orë, kook je'e iuk konaay, mënitëk je'e nyëtsiwëëy ka kaxë anajty jaantemy yaj xonbë, ko je'e yaak awaatsy, jagë mëjk tu'ts abu'uk, m'ëjk texy abu'uk, mëjk tsaa anajty je'e jiiby, je'e këxpë ajxy tiam ayoowëm, ko ja atsojk winma'any myëëd ajt ja ap jandeedyëm.

196 4664.indd 196

9/19/05 11:48:49 AM

Ja nëwijpë Nëwa'ats ku Wa'ats May jumëjt ja naax ja ngajtëm du'un ijty najts ane'emëy ma agats këxpën.

Ja Miguel Hidalgo mëëd win jia'ajy ajxy ijpë mënaa anajty du'un jadyi tiunyi ja niwa'als ja kuwa'atsam ajxy anajty du'un. Mony anaj du'un mënaa ja septiembrë po'o anajty miaj mokx tu'gatyën ja Miguel Hidalgo je'e yaj tuuk mujk ja Dolores kajpt jia'ay mëëd je'e yaj mëdoy ajt ko ajxy tsyiptunëp.

Jadu'unts je'e tsyondaak ja Nowa'ats ja kuwa'ats tsip.

197 4664.indd 197

9/19/05 11:48:49 AM

Ja Banderë xë Ja Banderë je'e du'un nyodënaaby kiunaaby ja ëjts naax ngajpt: ma ja jia'ayën, ma ja naax wiimbën, ma ja mëj nëjën mëëd ja në aduky, paadyëts du'un mënaanën yë'ëts Mejiko ijx ta'an.

Ko ja febrerë i'x madaxk xë aty nyajatëm ja Banderë xë ajxy du'un.

198 4664.indd 198

9/19/05 11:48:50 AM

199 4664.indd 199

9/19/05 11:48:50 AM

Lengua mixe de Güichicovi, Oaxaca Primer grado Se imprimió por encargo de la Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos, en los talleres de con domicilio en, el mes de de 200.

El tiraje fue de ejemplares más sobrantes de reposición.

4664.indd 200

9/19/05 11:48:50 AM

NOMBRE DEL ALUMNO (A) ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTO GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.