Lengua Huichol, Jalisco, Nayarit Y Durango. Segundo Grado

Segundo grado 4673 portada.indd 1

Lengua huichol, Jalisco, Nayarit y Durango

Jalisco, Nayarit y Durango

Wixarika niukieya

OLGA COSTA Vendedora de frutas

Wixarika niukieya Lengua huichol Jalisco, Nayarit y Durango

Segundo grado

NOMBRE DEL ALUMNO (A) ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTO GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.

Libro de texto en lengua huichol, Jalisco, Nayarit y Durango Elaborado en la Dirección General de Educación Indígena de la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública Autor Xitakame Julio Ramírez de la Cruz Coautores 'Utakame Gumercindo de la Cruz Aguilar y Ubaldo Díaz Rivera Ilustración y Fotografía Archivo Iconográfico de la Dirección General de Educación Indígena Diseño de Portada Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos, con la colaboración de Luis Almeida Ilustración de Portada “Vendedora de frutas”, Olga Costa (1913-1993) Óleo sobre tela, 1951, 195 x 245 cm Museo de Arte Moderno, INBA, CNCA Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura Fotografía de Portada Javier Hinojosa D. R. © D. R. ©

Ilustración de Portada: Olga Costa/INBA Secretaría de Educación Pública, 1996 Argentina No. 28 Col. Centro, C.P. 06029 México, D.F.

general 978-968-29-7409-0 IISBN SBN ObObra ra gen eral 968-29-7409-7 Parte II II 978-968-29-7726-8 968-29-7726-8 Parte Primera edición 1996 Tercera reimpresión 1999 Cuarta reimpresión 2000 Decima séptima reimpresion 2013 Quinta reimpresión 2001 Sexta reimpresión 2003 Séptima en reimpresión 2004 Impreso México Octava reimpresión 2005 Novena reimpresión 2006 Décima reimpresión 2007

Décima primera reimpresión Décima segunda reimpresión

2008 2009

Impreso en México

4673_pl.indd 4673.indd 1 1

9/11/09 4:03:34 10/24/08 2:45:35 PM

4673.indd 2

3/28/07 5:31:21 PM

Wixarika niukieya Lengua huichol Jalisco, Nayarit y Durango

Segundo grado

4673.indd 3

3/28/07 5:31:23 PM

PRESENTACIÓN

E

ste libro de texto está dirigido a las niñas y los niños indígenas que cursan la educación primaria, tiene el propósito de favorecer el aprendizaje de la lectura y la escritura de la lengua indígena que se habla en su comunidad.

Se espera que este libro sea utilizado en forma creativa, tanto por el profesorado como por las niñas y los niños, en este ciclo escolar y los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión lectora.

En el libro se encuentran diferentes textos, algunos hablan del entorno físico de los alumnos, objetos y cosas que hay en la comunidad, y otros se refieren al entorno social y cultural, pues relatan las costumbres, fiestas y leyendas de la región.

Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas bilingües con experiencia en la enseñanza de su lengua materna, así como con un profundo conocimiento de la cultura de sus comunidades.

Para la redacción, los autores consideraron el enfoque comunicativo propuesto en el Plan y Programas de Estudio para la Educación Primaria 1993.

Este libro de texto podrá ser enriquecido a partir de las observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia, comunidades y organizaciones civiles indígenas realicen acerca del lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el formato y la presentación.

4673.indd 5

3/28/07 5:31:24 PM

Ketìtì mìreuku'uxa 'ikì xapa 'Ikì xapa wixarikakì mìraye'uxa, matìari hutatì wiitari mukatetìatìmieme kanihìkìtìni tììri tita memìte'ìkitìarie yuniukikì memìteheutaterìwawawenikì, memìteheheuta'utìawawenikì. Nunutsi yuniukikì xìka ti'ìkitìarieka xeiya 'aixì katinetimamateni, tsì te'ìkitamete tììri waniuki mekaniuniukani 'ayumieme tììri yunaitì mekaneitimaitìkìkani.

'Ikì xapa memutawewi te'ìkitamete mete'akumaitì mekateniuyurieni, tììri metewa'ìkitiatì mìixa wiitari. Yukie timieme niuki naime me'akumaitì mekateniuyurieni.

'Ikì xapa mìya mìreukuwewiya naitsarie yaxeikìa tinewewiyatìkaani tsepa teiwaritìa, ya katiniuyìni 1993 paitì, mìpaì waniu 'anenetì 'aixì kaniuyìneni tsepa kemì'ane mìtiuta'ìkitìarie 'iitsìkate memanuwetìka naitsarie te'ìkitamete mìpaì waniu niuki mekateniupiini.

'Ikì xapa matìari kanimiemetìni xìka tixaìtì reuyewetìkaani 'aixì tekanitayuriekuni 'aixì 'anetì mìyeyaanikì; hiikì 'ikìkì mìtita'ìkitìre ke'anetì mayeweni kemeyìximeni, 'aku tixaìtì reuyeweka 'akuxi 'aixìtekaniyuriekuni teyehutì, tanoikitsie timieme, ta'utìarika, tayeiyari, nunutsi kemìti'ìkitìariwa.

Kehate 'ikì memìtayuriiya te'ìkitamete, tììri wayeyeuma, kiekatari ya hipatì tsepa kaniyìweni'aixì'anetì mayeweikì.

Pampariyutsi niuki'utìarika 'ìkitamete, Supervisortsixi, Jefes de Zonas de Supervisión, tììri wayeyeuma 'aixì'iyarikì xemìte'utaxa kepauka xekie temuyenexìa 'ipaì tetekuxatatì, taniuki teku'iwawatì xapayari tetawewienike 'ikì wiitaritsiemieme, xeme xeniuki naitì katinihìkìtìni.

4673.indd 7

3/28/07 5:31:24 PM

Santa Teresa

Nayar Mesa de Nayar

Santa Rosa

Mekitsata

Las Bocas

Tateikie Tuapurie San Sebastián

Maguey

Tutsipa

Higuera Gorda

Villa Guerrero

Guadalupe Ocotán

Aguamilpa Huajimic

Wautìa Bolaños

San Martín de Bolaños

4673.indd 8

3/28/07 5:31:29 PM

DURANGO ZACATECAS

NAYARIT

JALISCO

OCÉANO PACÍFICO

4673.indd 9

3/28/07 5:31:31 PM

4673.indd 10

3/28/07 5:31:32 PM

ÍNDICE UNIDAD

4673.indd 11

TÍTULO

PÁGINA

1

Tììri memìte'a'ìkitìarie

13

2

Wixarika kemìtiu'uximayatarìme

59

3

Wixaritari

109

4

Wixarika ke'anekìa muyeika

147

3/28/07 5:31:33 PM

4673.indd 12

3/28/07 5:31:34 PM

1

Tììri memìte'a'ìkitìarie naitsarie kaniuku'utìkani wixaritari wakie muyehane.

13

4673.indd 13

3/28/07 5:31:35 PM

14

4673.indd 14

3/28/07 5:31:37 PM

15

4673.indd 15

3/28/07 5:31:38 PM

Xìka tiyuti'ìkitìani Nunutsi, xìka 'aixì 'iyari peti'ati'ìkitìani kaniyìweni, 'ikì xapa 'ahetsie mieme kanihìkìtìni kene'ìwiyatì. Ketipaì pemìtikumayìani naìmetsie kene'akì'ìwiyatì, ne'aku'iyaritìwatì. Memìte'a'ìkitìarie xìka pe'uyeneni 'aixì pekaniìyìni, tììri metematetì mekaneuyewekani. Tiyu'ìkitìatì xìka 'utaweere temaikì mayani waìka katiniuparewiemìkì yukiekaritsie timieme.

Naime xeketeneyu'ìkitìaka tita xemìtekuxaxatìariwa yakì xepìkatekìhìawarìwa xemìtehetimanikì 'aixì ranuyìtìkaime.

16

4673.indd 16

3/28/07 5:31:39 PM

Ti'ìkitame Ti'ìkitame naitì katini'ikayatìni tita pemìretimaani, tita petimatetì pemìtaweere, kepaì peti'akìhìawetì pemuyeikani. 'Eekì nunutsi tamì pemì'akì'ìwiyani xeimieme pemìretimanikì 'utìarikakì, terìwarikakì naime peheti'enietìyeikati ya katixaì ti'ìkitame ya petiku'iwawiyatì. Mìkì naime katinakamaika kametinitaxatìamìkì 'eena timieme, teewa ti mieme, meripai timieme kemìratiyìtìya naitì katinahekìaka. Mìkì pekatinetimaimìkì xìka 'aixì 'iyari peti'ata'ìkitìani hìkìa mìtiyehane.

17

4673.indd 17

3/28/07 5:31:40 PM

Pemìra'ìkitìarie keraku'ane keneuta'utìa keneuta'ìki.

Tita matinakekaku pemìtimateni.

Mìkì ketinaka'utìa.

18

4673.indd 18

3/28/07 5:31:40 PM

Taniuki xìka teiwari niukieya teheutinìitìani kaniyìweni.

'akwaderno kwadernute takwadernute xapa

xapa titerìwame librote xapate

'axegla taxeglate

'apizarrón tapizarrón pitsaxuni

Lapisi 'alapisi talapisi ti'utìwame

tawuxador 'awuxador newuxador tiyeitìwame Ta 'eskwela 'itsipì'ane tanaitì tepeinaki'erie takie muwekì.

19

4673.indd 19

3/28/07 5:31:42 PM

Teiwarikì mìtitetewa 'aniukikì kepetiuterìwawe kenaka'utìaxìa. puerta chamán gobernador sargento manta metate San Andrés Cohamiata mesa San Sebastián Teponahuaxtlán Santa Catarina Cuexcomatitlán Tuxpan de Bolaños

20

4673.indd 20

3/28/07 5:31:42 PM

Yeutari memìtewa'ìkitìariekai Kiekarimakate hiikì yeutari meripaitì kauka yunaitì meteneteìteritìkai. Kename waniu ki 'eepatì 'emuwekai 'ukuwerikaku, muwa waniu yunaitì meneta'axekaitìni. Muwa waniu meteni'ìkitìariekaitìni yunaitì hiikì memìtexuawe teìterixiyari. 'Uxa'awarie tuukari mìyehane 'axa xepìkatehe'iyarini, xepìkaheyukwitìweni, xepìkatehenawayani 'aixì 'iyari xekeneu'uwani.

Waniu meteniutihìawarìwakaitìni. Hipatì waniu meniyutemamawiekaitìni, hipatì ta waniu kakaniwarunake. 'Ayumieme waniu hiikì hipatì mete 'ukananaimatì, metenawayatì mekanixuaweni yeutari.

21

4673.indd 21

3/28/07 5:31:44 PM

Meripaitì kiekatari titamexi metehìkìtìkai.

Ketiuku'anekaku mepìte'ìkitìariekai.

Kepaì metekì'ìkitìariwakai.

Titamexi metenawayatì metexuawe hiikì yeutari.

22

4673.indd 22

3/28/07 5:31:45 PM

Tetaparewietì tepìte'u'uximayatarìme Temìte'a'ìkitìarietsie tanaitì tetaparewietì tepìte'uximaya, temìkì'aiyu tanaitì, hipatì temìhanìiyu, temì'ekwayu, temì'ììwayu tanaitì tetata'ìwiyatì.

Meripai kiekatari mìpaì mepìteyuparewiekai, memìwatayutsie, memìkamayanitsie memìyuka'etsirienitsie.

Mìkì tewa'ìketì hiikì tame tììri mìpaì tepìtetaparewie. Xìka teteti'utìakuni, ya temìtetiterìwatsie, tetaparewietì tepìyìa mìpaì temìte 'ìkitìariekì.

23

4673.indd 23

3/28/07 5:31:46 PM

TIXAXATAME TSEMANA TIMIEME 12 de abril de 1994 'Ikì tsemanatsie tììri yunaitì mekaniti tsekiekuni, yunaime xekenewaratìxìa yuniwema. 'Uxa'awarie mete'utikwikwinekì katinaniuwani, xeketenaye'atìa kuta.

'Ikì tsemanatsie hikuritamete tuki mekananukakiikuni kierimanawì.

Tanaitì tììri tekateniparewiyuni.

Tììri wayeyeuma xekenayeixìa pienixikì 'ana tììri memìtewa'ìkitìarie 'aixì katiniti'itìariemìkì. Yunaitì xekani'inierieka xemìtehaparewiyukì.

Mierikunixikì waniu Ki tììri tateikietari tekaniwamemìtewa'ìkitìarie ta'iwakuni wolikì, waskekì. waìka kaneuyeweka. Tekanixe'inieka yunaime, xeketanaxeiyayu.

24

4673.indd 24

3/28/07 5:31:46 PM

NIUKI TUAYAME XEITUKARITSIE TIMIEME 1 de mayo 1995 Takie timieme

Tatuwani hiitì Mekiku kaneutamieni, teiwari niukame 'a'inietì. Takwie xapayari waniu kaneuhurimieni.

Harikariti waniu hiikì wixaritari wahamatì katinitixatamìkì tsiinatìa takie Tsikwaita. Yuwatsiya memìkutaiyaxìani mema'itietìkìkanikì waniu.

Ta 'Estado timieme

Tataatuwani Jalisco makawe, 'ikì metsayaritsie tììri wamexate kaniyetuani naitsariemieme, Tuapurie, Tateikie, Wautìa, Tutsipa.

Tìirikie huye kaneyutsutìani trukatsixi wahuye Tsikwaita mìye'ani.

Te'uxiwayatamete ri yunaitì mwkanekuxeìriyani.

'Anutaìye timieme

Mekiku, Estados Unidos Kanada waniu ri naime mekatenetifirmaruwani tanaitì 'temìyuharerutanikì

Satélite Solidaridad; mìpaì titewatì waniu taheima kaniuyeyerieni naitsarie timieme televisióntsie mahekìkìarenikì. Taheima waniu

25

4673.indd 25

3/28/07 5:31:49 PM

Tixaxatame tsemanatsie timieme tita pemìreu'utìamìkì ketineuta'ìki hetìana ta peraka'utìani 'aniukikì.

26

4673.indd 26

3/28/07 5:31:49 PM

'Iìra tewiyari matì 'aina Kepauka mìreyìane meripaitì waniu 'ììra tewiyari matì 'aina meteni'ìkitìariekaitìni. 'Ììra waniu tinikìhìawaruwakaitìni: kenewatamie kamì 'a'inìa.

Mìkì waniu teerìta ta'ame nitikukutsukaitìni.

Hakewatsì waniu yuwaarìkaì pìreu'eniekai.

'Ayumieme waniu hiikì kwinie katiniyu'ìraxieka, 'ana paitì mìya muyìkì.

'Aina tewiyari ta waniu yuniwema tiwa'ìkitìakai 'ipaì waniu tiwakìhìawetì: 'Axa xepìkate'ukììkani heitserie katinikììkatìreni 'ipaì, 'utaitì waniu kaiwa 'umietì kwinie ranayeyìni.

'Ayumieme waniu ri hiikì 'ainari yunaitì yaxeikìa mete'ukììka wa'ukiyari mìpaì mìtiwaru'ìkitìaki.

27

4673.indd 27

3/28/07 5:31:50 PM

Kemetetetewatì meputatexierie mete'ìkitìarietì.

'Ììra tewiyari ke'utiyìnekai kawatamìtì.

Kemì'ane yuwaarìkaì pìka'anu'eni.

Kemì'ane ta yuniwema pìtiwa'ìkitìakai.

Kepaì tiwakìhììawetì pìtiwa'ìkitìakai.

Kemetetetewa hiikì 'ana memìte'ìkitìariekai.

28

4673.indd 28

3/28/07 5:31:51 PM

Kepaì mìti'etsiwa Temìte'a'ìkitìarietsie naime tepìtehe'etsa, xutsi, mume, waxa, pinixi, naitì ri 'apìretìtì.

Tetaparewietì teputi'iinixì, kwiepa naime 'aixì tepìtehakayuri.

Kuukuri, turanixu meri tepuka'iwi, 'arikeketa tehewati'inixìaka teteheitayatsaxì.

Naitì yaxeikìa pìkati'etsiwa, hipatì matsi katiuhatsiyari, ya tsepa mika'e katinewe.

Naime tepìte'ìkitìarie, 'ayumieme kaaru teputayatsaxì, kwarupa teteheku'uitìa.

Kemìtihatuiyarìwa, 'iteìrite kemìti'ìwiyarìwa naime ri tepìte'akamate. Ne ri nekie yatipaì nepìeyuka'etsiri.

29

4673.indd 29

3/28/07 5:31:54 PM

Tita 'iteìriyari matinake keneutì'iki hetìana tari perei'utìaxìani kemìtitetewa.

30

4673.indd 30

3/28/07 5:31:54 PM

Heiwatì Heiwatì 'ukawiiye tepìtatiwatsirieni.

Nemuutatì mìnayeneni nepita'inienikeyu.

Tsikere xìka nekaxetunitsie 'iku 'utahìneke.

Mìtsietì mukawiyewe hiikì mìya mìreuhaiya.

Taikai temìneta'axìanike takie.

Heiwatì tekahehakakwini tsepa tepìyehu.

'Eekì ta hipame kenaka'utìa.

31

4673.indd 31

3/28/07 5:31:54 PM

Nemìtimaimìkìkì Tììri memìtewa'ìkitìarie nepeta'axe netimaimìtì, nemìretimanikì, nemìtimatenikì.

Ne waìkawa neputiwata mukawiwiyekì.

Wakatsixi meripaitì nepìwaranati'arìwa mete'unawanikì.

Tììri kwitì tepìwarenì'awa kwitì memeta'axìanikì.

Ne kwitì nepuka'etsa tupiriya katinewekaku.

32

4673.indd 32

3/28/07 5:31:54 PM

Temìmìmete Meripai kiekatari kwinie mepìteheutamìiwawekai, tììriyari paitì mewaikatìwetì memuyì'ìkitìaximekaikì.

'Ana tììri memuxuawekai yunaitì 'ukitsi tììritsi 'ììrì, tuupi mepu'ìkai.

Wayeyeuma yapauka mepìwaruwewirieximekai, yu'utìa mewaranawìtìatì mepuku'uwakai yeuta metekumìtìwetì. 'Ana tixaìtì pelota pìkatixuawekai, 'ììrì, tuupi, mìkì tiwewiyari pìtiwawaikaritìkai. 'Ayumieme waniu 'ana kiekatari 'itsimepìkatemìiwawekai.

33

4673.indd 33

3/28/07 5:31:55 PM

Waikari tita waìkawa matinake mìpaì 'aneme keneuta'utìa, hetìana ta peraka'utìani kepaì mìtiwaikatìre yapeti'utìani 'aniukikì.

34

4673.indd 34

3/28/07 5:31:55 PM

Nìawari 'Eekì pemìkaleseiya

Wiiki mataseta

'Eekì pemìkaleseiya

Wiiki mataseta

ne nepìleseiya

wiiki mataseta

mesìkatì musatsi

yììna kwaiyalikì yììna kwaiyalikì

nepìwaleseiya:

tiita mìlatewa

xeime nemetikuna,

tiita mìlatewa

xeime nemekaxika

'anutaìye kiekame

xewitì mìneremikwa

kaniyìaneni mì

tukali meuhane.

neuxite watewa neuxite watewa kanihìkìtìni kanihìkìtìni.

35

4673.indd 35

3/28/07 5:31:55 PM

'Eekì ta nìawari hutame kenaka'utìa kemì'ane matsinake waìkawa, kemì'ane pemìmate 'akwikarite.

36

4673.indd 36

3/28/07 5:31:56 PM

Tììri te'ìkitìariwamete Temìtewa'ìkitìarie taki 'itsipe'anene, tanaitì temei'ìwiyakì. Kepauka temìwayekìkatsie tepuye'itiwa, tepìte'uyehauxina. Xikìrite naime tepìte'aye'itiwa 'aixì mìreuhekìkìakakì. Xiimeri tanaitì taakwa tepaku'itiwa, 'aixì 'anekìa temìtiwaikakì kepauka temanaye'uxipienitsie.

Mìpaì tepìteheti'ìkitìariwa tanaitì tììri, tsepa 'uka ya 'uki. 'Ayumieme ne nekie netaakwa nepeti'itiwa, nekiita 'aixìpìreuye'ane nemeuye'itiwakì.

Tanaitì waniu takiita, temìte'a'ìkitìarie tepu'itiximeni pìtikuniuwa 'aixì mìtiuku'anenenikì.

37

4673.indd 37

3/28/07 5:31:57 PM

Xapa ti'ìkitame 10 de diciembre de 1995.

Tììri hutarieka wiitari xemayetei, 'ikì pienixikì xekanaka'itiekuni naime kemuyeyewa, wentana ta xeteheuwìtìaxìani xexerixamieme. Xìka ri naime 'aixì xete'uyurieni kiita yawi xekaneutiyatsaxìakuni.

Directora Kaniniukieyatìni.

Hakaima 'Eekì ta xeime keneuta'utìa.

38

4673.indd 38

3/28/07 5:31:58 PM

mu'u

katutsi naka naipari

kìipi wari tawi

tsikuri xìtemutsi mama

temanayukìhìaya

xìte

watu

teuri

keputsa

'ìka

39

4673.indd 39

3/28/07 5:32:00 PM

Kìpa karimuxi tsuuri tame hìxi

kanaa nakawarie teni 'auri

nechìkì nakaa nenii 'aayekwai 'enemiku

40

4673.indd 40

3/28/07 5:32:02 PM

Tahetsie mìtikapine tsikuri tixìrìwame turu xaaka xaimìari waapitsai kwinuri 'itsimìpe kwatsapaì kwinuri 'emupa nema naxi muume xieyame 'uume xuuriya huyeya wawaìri temaa xatì tuapuxau xuuriya

41

4673.indd 41

3/28/07 5:32:05 PM

Tita tihìkì Tawaiyari taìta kaniuheitìkaani.

Xìka haxaware kwinie kanayìneni.

Xìka 'itahìtsieni Kaitewitì nematsie kwinie kaniutinenereni. kanikawieka.

Tunutsie watutsie kaniumaneni.

Ta'ikwai mana kanitipìkeni.

Naitsarie xuuriya kanitanì'awani.

Mana xìka 'itawani mu'uraìyetsie kwinie katiniyukukwineni.

42

4673.indd 42

3/28/07 5:32:06 PM

Kemìtiyu'ìwiyatìre

Tììri me'utiwaikaka mekani'ììwatìweni.

'Uukari tììritsi mekami yutsikeni.

Tìì ri metekwanike mekamimaimatìweni.

'Uukari tììritsi mekani'ìtaimatìweni me'anuku'uka xiimeri.

Tììri yutaamete mekanihauxika mete'ukwaka.

Xìka 'utakwita kwitì ta kaniukamaimamìkì.

43

4673.indd 43

3/28/07 5:32:08 PM

'Ayumieme Tanaitì tepìyutitsike temìka'atetsietìkaanikì.

Tanaitì teputikìawe waìka temì'atìanikì.

Temìtehetimanikì tepìteta'ìkitìa.

Tete'utikwikwinekì teputi'ìwa.

Te'utikìxaitsienikì tepìta'ìwiya.

'Aixì temìteheu'eriekakì teputiwaika.

44

4673.indd 44

3/28/07 5:32:08 PM

45

4673.indd 45

3/28/07 5:32:11 PM

Titayari Ha 'axa'aneme xìka pe'utihaareni pekatiniutakwiniweni.

Katihauxinitìkaime xìka petikwa'ani 'ayuriepa kamenanukukwiniweni.

Ruritse xìka kwinie petikwa'ani pekaniukìxaitsieweni.

Ka'ukamaimawatì xìka tiukwaiximeni katinetakwinimìkì.

46

4673.indd 46

3/28/07 5:32:11 PM

Tita mìtikwiniya Nunutsi xìka kaheu'enani kemìtikì'ìkitìariwani mìkatikuyenikì kwinie katinayukwiniwieka. Tamìtsì waniu xìka wiiyeni, ya kwiepa, haxupa mìkatiwaikarìwa. 'Amama, 'atei, 'ayeu, 'apapa xìka matsiha'imaiyani pemei'enieka. Ta'ukitsiema, teyu'uayemawamete mìpaì mì mekateniuye'ìxatsikani. 'Aixì 'iyari temìwawerenikì, tepììtsatsanitì.

Tita xemìte'ìkitìarie xemìkatekukuyenikì mìpaì xeketenekahuni.

47

4673.indd 47

3/28/07 5:32:13 PM

Ketinaka'utìa Titayari nunutsi tikwikwine.

Kepaì tiyì'ìwiyatìre mìkatikuyenikì.

Kepaì metekì'ìkita teyu'uayemawamete temìkatekukuyenikì.

48

4673.indd 48

3/28/07 5:32:14 PM

Tuupiriyate wixarika ti'uayeyate Wixarika tuupiriyate, naana, kwiepa memìteheuxuawe katinimateni. Kììmana kaniyu'uayemaximeni, hipatì yeuta kaneuxuaweni, hipatì kapuyu'etsinìa, hipatì'aku yukie mekanei'eka.

Xìka tiwakanetìaka 'uayeyari tuupiriya kanimateni.

Xìka 'uhakwitani, xìka yuriepakwineni, xìka yuyuriepa 'utapukwarìkani mìkì ti'uayeyari naime katinakamaika. Hipatì ta yeutari mete'uayetì mekatenixuaweni meteyumìiretì. Meripai kiekatari mìpaì xeikìa mekateniyuparewiekaitìni, 'ayumieme naime mekatenimatekaitìni.

49

4673.indd 49

3/28/07 5:32:15 PM

Hakwitsi'uayeyari Kìpaixa naanari 'uti'inieme 'ika'eetsame xìka 'anu'ieni kananayewemìkì.

'Ikììri kìpaixayari 'uka'eetsame xìka 'anu'ieni mìkìkì yuriepakwiniya kaneunuamìkì.

Xewitì xìka tiwakanetìaka mìkì 'uayeyari ta kanixuaweni.

Kaneikìhìamìkì yexìritaana, kaneikutaiyamìkì.

50

4673.indd 50

3/28/07 5:32:16 PM

Xìka yu'uayemamìkìni 'Aixì nemìrekìpanikì xìka neyu'uayemamìkîni 'uayeyari kanixuaweni mìiretì, hipatì kaninaanatìni, hipatì kwieta kanixuxuawereni.

Kepauka nemìyìaneni ne'itsuuname nekaniyukawiriemìkì, xeiwiitari ta 'anuyeyayu yaxeikìa nekatiniyuriemìkì, mìpaì neyìanetì 'auxìwime wiitari nekaniyuriemìkì.

'Eekì ta xeime keneuta'utìa kepaì mìtiyu'uatìatìre.

51

4673.indd 51

3/28/07 5:32:17 PM

Taniuki kwinie payetìtì Tepìwaranuyewieni tepìwaranuyewienike tepìwaranuyewienike xìka tepìwaranuyewienike xìka tìni tepìwaranuyewiwitiwanike xìka tìnike 'itsitepìkatewaranuyewìwìtìwanike.

Xeime ta 'eekì niuki 'ekeneutateeriya.

52

4673.indd 52

3/28/07 5:32:17 PM

Tahìxitekì teheunenieretì tekaneu'uwani, tekatenimateni, tekanitaxexeiyani.

Tanakata tekaneu'enanaka xìka yìkì raniuwani, ya tixaìtì retayuani.

Tatsuurita tekateneu'ìkweni xìka tixaìtì rekwaxini, ya tixaìtì repìnini, tuutu rexutuka.

Tateeta tekatenetimamateni xìka rakakani, ya ramurini, ratsiiwini, ra'utsiwini mìpaì tekatenetimamateni.

Tamaamatekì ta tsiere tekatenetimamateni xìka tixaì netiumayìani, xìka xeukaìyeni, ya pìtiharuani, ya pìtikatsarie.

Tamu'utsie ta tekanitakìhìaweni mìkìkì tekaniku'eeriwani xìka yìkì tiyìkîhìaweni tatsì yumu'utatìtì haitì.

53

4673.indd 53

3/28/07 5:32:18 PM

Tihaikame ketineuti'ìkeka temìteheukapine titakì ta mìtiyunaki'erie peraka'utìani.

54

4673.indd 54

3/28/07 5:32:18 PM

Nìawari Kìayeli manuye'u Kìayeli manuye'u kìayeki manuye'u tuutu nepeupimie tuutu nepeupimie.

Kenenekwewieka, kenenekwewieka, muwa ne'atineme nemechipitìani.

Teekìa ne'uneme Teekìa ne'uneme tuutu nemayani muwa pemeutineni muwa nemeuyeweni nuwa peheumiekaku chiinemekì'are pemìkakenewieni pemìnechihakapiini.

55

4673.indd 55

3/28/07 5:32:19 PM

Mara'akame Mara'akame xìka yeimìkìni nunutsiyari paitì kaniuwiyariemìkì, titatsie mìrakunexìani, xìka ne'ukitsiema wahetsie yìmìkì mana tsìari neniwiyarieni. Netìwainutìtî netinetakwine, nemìneta'aita ya nemìta'aitsieni mìpaì netinitahìawarieni kename neteteima menetsiwiya, waniukame, wamuwieri ne'ayaani. 'Ana tsìari tawari neniwiyarieni kenaame waniu weerika nerayani. Tawaritsì ne'utìa nenitayaani nekaxawienetì. 'Ana nemanayexìne, tawarita teerìta nemìku'aitsieni, tatsìari mìya neyìanekaku nepìtemaikì.

56

4673.indd 56

3/28/07 5:32:19 PM

'Ana ri naime nerakìtìnetì nekanìyianemìkì.

Kepaukatìkaku Pariyatsie mìtitayeixìani wa'utìma nemìyemie. Tsìari nunutsiyaripaitì mìpaì nekareukuwiyariekake. Tsì nemayu'imawani kapìyìwe 'ana, wa'utìma nekaniyanemìkì 'auxìwime wiitari. Mìpaì paìmexa ri xìka newayeneni 'eetsiwa nekaneunierekamìkì, nekaneu'enakamìkì, nekaneutaniuwemìkì.

Mìpaì ri neyìanetì tixaìtìkì wa'ìkì, kumitsariyukì, tupirikì nekatinitahìawariemìkì.

57

4673.indd 57

3/28/07 5:32:20 PM

Mìixa ri xìka ne'uxìne wa'ìkì ya tixaìtìkì, 'ana ri kepaukatìkaku ne'ikwawani, kepaukatìkaku nekwinepìaweni, nenenewiweni netikuuraweni.

Kepaukatìkaku metsì nekanitatunuamìkì, yatsietì netikuyeikatì teerìta, pariyatsie, Haramara keetsì nemìti'aitsieni matìari nunutsiyari. Mìpaì ri xeniu neteteima, kauyumarie nekìhìawetì nenayeimìkì.

Kepaìmexa tuukari memìnetsipitìani kemì'ane memìnete'uniìtìa 'ana kepauka 'aatsi nemìyîni mìkì ri menenitituikuni, mana tsìari wahetsìa neniyemieni hakewa memaka'u, xìka xeniu kememìxata wahauri, wakuruxi, naime netiwarunîtsirieni.

58

4673.indd 58

3/28/07 5:32:20 PM

2

Wixarika kemìtiu'uximayatarìme, yukie, waana mìtiuyehane yukwietsie, teewa kemìraku'uximayatane, kemìrayukuharerutane.

59

4673.indd 59

3/28/07 5:32:22 PM

Kwietsaname

Waxa xitaatì

'Etsaame

'iku xamamatìkaitì, ka'itsanarietì.

60

4673.indd 60

3/28/07 5:32:25 PM

waxa tììrixi waxa tììritsi

'imayarixa

'itsaanarika

hakìwari

61

4673.indd 61

3/28/07 5:32:28 PM

Niwetsika 'Tatei Niwetsika mìtewa, mìkì tsì 'ikutìtì tinetewa. Hetsiena temìkawì xiimeri, tuka, taikai temikwaixime.

Hetsiena temìkawìkì 'ayumieme wixaritari 'ixìarari. niwewirieximeni 'ixìarata mìkì yamîtitewa Niwetsika hawaikì kakaneuyewetse.

Kepauka xeniu mikawatsirienitsie mana 'iyewietì neuwatarìme. Kepauka mìtitimaawa mìkì tsì'aku wakaxitsie 'ayetì mìtimieni, kepauka xuuriya manenitsie mìkìkì yapauka mixuurimani, hauri 'iteìri, katirate mìtitiwirieni. 'Ayumieme wixarika wakakaneikahìwa mìkì Niwetsika mìtitewa yatineyexeiya, mika'enitsie, mikamaiya, kepauka mìtaxitani, 'ikììri mìtakwaani, mika'itsaana miti'uuta tikuxaxatìwatì katiniyumaika.

62

4673.indd 62

3/28/07 5:32:28 PM

Yuimakwaxa Wimakwaxa Takie muyehane mìtiuyuimakwatìrirìme, naitsarie ya katiniìyìximeni wixaritari wakie.

Tsìari xeniu 'iku kaxeiyake katiniyurienemìkì, 'ana xeniu nawa, tetsu timawirietì kaniyìanemìkì. Taxarikì mìtiyehane mìpaì. mìreuwaìrenikì, mìyatsietì katinetiwawirieximeni mika'enitsie paitì.

Nunutsi me xìka 'itsipeni yamìtini'ìwiyarieka mìpaì katinixeiyarieka, tsì waniu mìkì nunutsitìtì kanihìkìtìni. 'Ayumieme yuimakwaxa tììri 'itsimete'uniìtì mekaniukayaxikeni mekaniukakaxawiwani, mìkì temìniwemamakì 'ayumieme tekaneyexeiyani. Yuimakwaxa ya wimakwaxa waniu tiyuyuime temìte'uwimarìmekì, 'ana naitì katiniumawarieximeni kepaìmetì mìtiuxuaweriwe.

63

4673.indd 63

3/28/07 5:32:29 PM

Xaarikixa Xìka ri tiuka'itsaanatì 'iku 'uti'utsieni maiwetì ta kanayeimìkì kaxaarikiwatì.

Kepaukake maxa. mìkaxeiyarieni 'anake 'ixìarari me'iwewirieme maxa mekwame mekanikaxaarikikuni.

Mìkì warita mìraniere 'anake mekaniyuxaarikieximeni.

'Eekì ta tinaka'utìa 'ixìarata timieme.

64

4673.indd 64

3/28/07 5:32:30 PM

Paapa, tetsu, kìxau, 'ima 'Ikukì timiìretì katiniuwewiyaximeni, 'ixìarari matineikatsie 'ukarawetsixi waìka mekateniwewieka. Naitì katiniuwarieximeni 'ana 'ixìarata, hipatì mìkatikwaiwa tatewari mìti'ikwaiya. Hipatì 'aku mìtikwaiwa, paapa tììrixi, paapa, tetsu 'ima, tetsu mìka'u'imatìka, paapa mìwatuxa, kìxau kwitarai, paapa 'ima, tììwariki.

Mìya tipaìmeme wixarika katiniuwewiximeni xìka 'ixìarari 'uwewieni yukie, tukipa, mawarixa, weiyakì ya yuka'inìatìani teewa xìka heuyani yìkì 'aneneme kaniuwewiximeni.

65

4673.indd 65

3/28/07 5:32:31 PM

Wixarika 'ikuuya Wixarika 'ikuuya kanimìireni yìki 'aneneti.

Xeime tekuleti mìtiuterìwa, mìki 'iku yuyuawitì 'itsikanipepeni, 'itsikapìrayeika.

Xeime ta yuawime tiuterìwa mikì ta tsiere yuyuawitì 'etinene, mìkì papaayari kapìnewierie. Taìrawime tsiere 'itsikatiniyurerenini, mìkì xeimieme kaniukwaximeni xìka 'ikaxakwitsa.

Taxawimekì nawa kaniuwewiximeni, mìkìkì 'aixì kanayìneni nawa.

66

4673.indd 66

3/28/07 5:32:32 PM

Yuri'iku ta titusa'eyeyeutì yuurerenitì, mìkì kanimaiweni 'ayumieme paapa mìwatuxa 'aixì kaniìyìneni mumawariexime 'ixìarata.

Tsinawimekì ta hamuitsi tiuwewixime.

Pipitiyu ta titetewati 'iku kwinie titsetse'i.

67

4673.indd 67

3/28/07 5:32:32 PM

Tatewa meutusa Tatewa meutusa tatewa meutusa ma katiuyemieni mì.

'Ali mìmìmìmì ma katiuyemieni mì ta tewa meutusa.

Tuutu muyemane 'ali mìmìmìmì 'eeka tewaya mì 'eeka tewaya mì 'ali yalayìtì mì.

Tuutu lanukuhausime 'ali mìmìmìmì, tuutu muye'uwa mì, tuutu muye'uwa mì, 'ali mìmìmìmì, 'ali mìmìmìmì.

'Ali yalayìtì mì ma kanetihauni mì 'ali mìmìmìmì, 'eeka tewaya mì, 'ali mìmìmìmì.

68

4673.indd 68

3/28/07 5:32:33 PM

Tatewa meutusa, mìkì chì, 'ali leyumalieka tachi'aka'ìke mì; 'ali kamala mì, 'ali kanatìkìni.

'Ali mìmìmìmì 'ali kìlawalula mì 'ali kanahanani, 'ali mìmìmìmì, 'Ali leyumalieka 'ali mìmìmìmì, ma katiuyemieni mì, ma katiuyemieni mì, ma katiuyemieni mì, 'Ali mìmìmìmì, tatewa meutusa, 'ali mìmìmìmì, tuutu lanukuhasime, tuutu lanukuhasime.

Tuutu muye'uwa mì, 'ali 'Eekayepa mì, ma kaneyekeni mì.

69

4673.indd 69

3/28/07 5:32:34 PM

'Iku kemìtiuhekìarixì Meripai tsìrikì waniu kauka yunaitì meteneteìteritìkai. Hakewa mìreyìnikeyu tìmatsi 'atsi rahekìaka. Niukiyari 'iitarikayari xeikìa 'ìxaatsikayari nanìyìne.

Tsarìxì teuterixiyari waniu kauka metenemaiwawekai, 'anapaitìtì waniu kauka 'iku nexuawekaitìtì. Mìkì merikìtsì waniu meniyutixaarikiwakaitìni.

Hipatì ta waniu menititekaitìni xewitì waniu 'uki yutei matìa niukateitìni. Mìkì 'uki waniu niwarukaxeiya tsarìxi teuterixiyari meyuxaarikiekame, mìkì waniu menimini.

'Ana waniu ne'inìata 'aixì waniu na'anekaitìni, yapauka waniu niwaruta'iwawiya.

Hakewa xepeiyetìkì neeta xeneneutuiri 'aixì nepìreka'erietìya mìkì xemìnetsi'umi.

'Uma rikì pirepatsitì 'utsikì, naxikì, 'ìxakì, ya tepìtehu mìkì ketinetìmie 'ena tekamanikwewiekakuni.

70

4673.indd 70

3/28/07 5:32:34 PM

Kamìtsì nepìreìtìmie yareutewitì nepunuani.

'Au taikai tekaniyehuni, huratatì tekaneheikuni.

Waniu metenehìaweni. Naime waniu reyukuha' aritìaka muwa neye'ani, menekììne waniu, hukaiwa waniu meheuhutì menetiyuani.

'Ena tekananakakuutsikuni menetiyuani.

71

4673.indd 71

3/28/07 5:32:35 PM

Muwa waniu mìkì tsarìxi kììkatì menetamaare.

Mìkì waniu kapeuku, kutsukaku waniu mekapikakììmixì, mekapekììmixìa.

Kauka waniu kwinie tineyukuwiekai, yeme kapayuhatìya waniu kutsikì 'uxa'ariekake waniu nayuhìtìani.

Tsì waniu kaniyehakamìnekaitìni.

Mayuhìtìa waniu naitì tekìxautì, hakepurawitì, meniumaweni waniu kememìteheutayeixìa. Mana waniu 'ukaiku kukuru waniu waana niuyeyerìni, 'akawieka waniu huteikì neutiwiximeni.

Muwa waniu nitiyune, xìari 'uwa pekieta tiu'erieka. Muwa meuyene waniu 'ukaratsi ne'itsakaitìni. Mìkì waniu naime tinetixatìanì titayari mìtikìyìanekai kemìranayetìa.

Muwa waniu tinemikieni, hakewa tsì waniu pìrayexi.

'A kauka tsì xìka mìpaì peti'akìhìaweni 'akie kenemieka 'awarutsi 72

4673.indd 72

3/28/07 5:32:35 PM

keneta'iwawiyaka xìka 'ikì ne 'uka nematsiwitìtìani kaheitatiemìkì kareita'aitìamìkì yapekanitayìmìkì kepauka pemakunuani. Yatiutahìawarieka waniu neiyaani.

Yuwarutsi waniu mìpaì tiniutahìawe; neuxei 'ikì nemìremikie pemìnetsi'utanì'a ya'ane nekatinekaxeiya paatsì kena'inìata.

Neuxei 'aixì pa'ane kenemie 'aatsi nepìkatayìni kenewitìmie.

Niutayìni waniu. Tawari waniu ninuani.

'Ana waniu 'uka niuwitìtìarieni 'uka'ikutì waniu nayakaitìni yapaìmexa katikumaìwatìtì.

Kepauka memìyìa 'uka waniu tiniuta'aitìarieni, niukatììxì waniu.

'Ana waniu 'iku niukumawere.

73

4673.indd 73

3/28/07 5:32:35 PM

Tawari kepaì tiìyì 'ikì 'ìxaatsitsie mìya manuyìne 'iku kemìtiuhekìarixì kenanunìtsa.

74

4673.indd 74

3/28/07 5:32:36 PM

Wixarika tsiere mume kaniu'eximeni, hipatì waxa tsata kaniu'etsieximeni, hipatì ta yuxaìta xeikìa tiyu'etsinìa.

Waxatsata 'ìtsita ya kwietsanarita tsiere xutsi kaniu'etsieximeni, yuimakwaxa kaniukwaiyaximeni 'imaiyari.

Tumati takwe wixarika 'u'eximeka, kaniteìxirìmeni xeikìa 'itsaanaxa.

Kuukuri keti'etsiwa.

75

4673.indd 75

3/28/07 5:32:37 PM

Matì mame Kwietsanarita waxa matì mume kaniu'etsieximeni.

Mume mame xutsi xìka 'uka'eni 'aixì kapuyìne.

Nematsika matì tekanekukì'eeni.

Mume matì kuukuri haweri kana'aneni.

Kuukuri ya mame tekanetayatsa.

'Ua mame 'uwakaxa tekanekawiteni.

76

4673.indd 76

3/28/07 5:32:37 PM

Perakaterìwame keneutaterìwa, pereka'utìani ri manukumawetsie.

Kepauka wixarika yuwaxa mita'itsaana, 'akuxi kaka'itsaanawetì kemì'ane 'emìpa mìkì kaneuwitemìkì. Kwitìwa ta yìkì mì'anene, naime kaneuwitexìamìkì kepaì mì'eka yìkì 'aneneme.

Mìya ri tiyurieme kaniti'utamìkì, hakewa pariyaya xìrikieya meweni ya yukiita kaniti'utamìkì. Muwa ri kaneyekekamìkì titimawiriwatì tsì teiyari papaya kaniyurienemìkì. 'Ayumieme kaniti'inaiyamìkì taikai katira 'ititairiwatì.

Kepaukake ri tukarieya maye'ani 'aurakaku kanitaxaupiemìkì 'ixìarari 'iwewirietì.

Mìpaì katiniumieni wixarika ka'itsaanake.

77

4673.indd 77

3/28/07 5:32:38 PM

Wixarika ketiumie ka'enike, ketinaka'utĂŹa.

'Etsixa

78

4673.indd 78

3/28/07 5:32:38 PM

Wixarika wiikakì kaniu'eximeni 'ìtsita

Waxa ri xìka tuupini wixarika kanimaiyarìmeni

Waxa xìka neeka xì'aurixi mekanikwieximeni

Waxa xìka xitaka tuutu kanimawirieximeni

Xìka ri tikììreni kaniuyuimakwarìmeni

Kepauka ri mìwawakini tika'itsaana

'Iti'ume 'ikitsie kani'uutani 'Ixìarari, wewietì tixarikirìme

79

4673.indd 79

3/28/07 5:32:40 PM

kaku ta 'Aurakaku wixarika kaniuhiwatarìmeni.

Waxata tiu'uayemakaku xìka 'ukamayani 'itsikatiniuyurenikamìkì tsepa muwaki.

Mume wawakikaku xìka 'ika'inìni 'aixì kapuyìne.

'Uwakikaku xìka 'uta'eni 'imìari kapìneewe.

Kwinie tiuwiwiyekaku ta xìka 'uka'eni 'imìari tipìniwe kwitì xìkaka'ukìxììre.

Neyeu 'uka'etsatì ta kuka tiutitsatsawe.

80

4673.indd 80

3/28/07 5:32:40 PM

Hiwatsixa Wixarika yìkì tiyukìhìawetì tawari kapuyeika, yuyeiyari xeikìa kanayexeiyani.

'Iku xeikìa 'ixìarariyaritsie timieme katinayexeiyani. Yu'iwama tiwamiriyaarikì kaniuyeikani, hawai memie 'eetsiwa mìtiyu'iwiriemie 'akutsì yukupanieru winu yena, tininanairieka. Kename waniu tahiwata 'utaitì 'aurakaku 'ixìarari kaniuwewiximeni, tatsietì yu'iwama tiwaminike. 'Ana waìka kiekatari mekateniyumiximeni, kupanierutsixi meteyuterìwatì kwinie mekateniyumikwani.

81

4673.indd 81

3/28/07 5:32:41 PM

Tita 'ixìarariyari tawari rayexeiya wixarika 'eekì ta xeime kenaka'utìa

82

4673.indd 82

3/28/07 5:32:42 PM

83

4673.indd 83

3/28/07 5:32:43 PM

Kauyumarie matì teiwari Maxa tewiyari waniutìtì Kauyumarie titewatì, Haramara tetsita waniu yunaime tiniwarutiwewiekaitìni hiikì keyupaìmetì memìtexuawe.

Yunaime waniu ri tiwarutiwewieku haapukakì mana waniu yetemuritsie 84

4673.indd 84

3/28/07 5:32:44 PM

'aweetì niutamaìxiwa, mìpaì waniu tiniutahìawariekaitìni.

Kepauka maìxiwarikaya meunuatìya, meteneutanexìani waniu, wakatsixi, kawayatsixi, puritutsixi, muratsixi. Merikìtsì waniu ta kauka 'iwaripa tineyìanekai. Mìpaì waniu tiniutahìawarieni. Kenanutiyexi.

Nanutiyerìni waniu. Mutakìtsitìarie waniu wìxa wìxa wìxa nanakaweni waniu kauyumarie. Teiwari ta waniu nanutiyerìni, wata niu xeikìa neuyetararikitakaitìni, kewa tsì waniu pìranakahìiya.

'Ayumieme waniu teiwari yunaime katineware'arieni, Kauyumarie ta waniu neenika memìte'anene tiwaru'aaxixì.

85

4673.indd 85

3/28/07 5:32:45 PM

Hakewa paì tsie Mu'ìxayatsie nepìtiuyehìtìyeika.

Yupapapaì pìtiuyeika.

Hakewa nemetakwewiyarieni muwa nepimawamie.

Mara'akamepaì pikuyuruwa.

Muhaìtìtsie huku peuxuawe.

Hakewa metanì'arie muwapai panutìa.

86

4673.indd 86

3/28/07 5:32:45 PM

Nepuritu 'atsìkì taki xeniwe wawaikari

Kepaì metetetewa keniwaraka'utìa.

87

4673.indd 87

3/28/07 5:32:46 PM

xewitì wakaxi

kawayatsixi meyuhutati

tuixuri yuhaikati

muxatsi yunaukatì

'aruxi meyu'aìxìwitì

wakanari me'ataxewitì

88

4673.indd 88

3/28/07 5:32:47 PM

'iku 'atahutatì

xutsi 'atahaikatì

kuukuri 'atanaukatì

tamamata 'uyuri, 'iyuri

kìyeexi tamamata heimana 'auxìwitì

kìrapuxi xeitewiyari 89

4673.indd 89

3/28/07 5:32:49 PM

Xutuima wakanari yunaukame mìwarexeiya

Yuhutame ta tiwarutinanai

+

Xutuima tewamama ri hiikì kemeyupaìme wakanari, keniwaruti'utìa.

Matsitsini wakatsixi yuhutame mìwatewa

+

Yuhaikame tiwarutinanai

Matsitsini tewamama ri hiikì kemeyupaìme keniwaruti'utìa.

90

4673.indd 90

3/28/07 5:32:49 PM

Mìtipatsitìkaitsie Tumini mumawekaitsie meripai kiekatari waniu memìteyupatsirieximekai. Xewitì waniu xìka 'iku hexeiyani mìkì ta waniu xìka wakaxi hexeiyani, metsì waniu mekateniyupatsirieximekaitìni, tita memìteheuxeiyani. Ya waniu pìtiuta'uximayataxì ya'utaitì tita mìtita'iwa 'iku, 'ixuuriki, 'una, titatsì mìreuyehìaka.

Mìpaì waniu mekateniyuparewiekaitìni wixaritari meripai kiekatari tumini mìkaxuawekaitsie, naimekì waniu mekatenipatakaitìni.

91

4673.indd 91

3/28/07 5:32:50 PM

Tita mìtinanaiwa Wakatsixi memìnanaiyakai.

Maata mìnanaiwakai.

Tuixuri memìnanaiwakai.

Tsiipuri memìnanaiwakai.

Xiete mìnanaiwakai.

Tita tawari tinanaiwa, ketinaka'utìa.

92

4673.indd 92

3/28/07 5:32:50 PM

Tepìa, xapa tuminiyari

Xeikwaxtiyayari hutakwaxtiyayari naukakwaxtiyayari

naawitumini

xei'inìariyari

huta'inìariyari

'auxuwime

tamamata

xeitewiyari

tamamata

xeitewiyari

hutatewiyari heimana tamamata

93

4673.indd 93

3/28/07 5:32:52 PM

abril 2 de 1995.

Hiikì yapaìmekaku wakaxi heuyìwime yukanata hatuxame nemamatsie nekaniìhini 'uwa tuaxamuyewe, ekitsata mìrakawiya. Yukaìye katinenapiniriekaitìni hutawiitari, xeiwakaxiyari hutawiitari hììkame.

Mìpaì xemìtemaikakì Haixatemai 'Eekì ta xeime keneuta'utìa

94

4673.indd 94

3/28/07 5:32:52 PM

Harerutsiya Xewitì waniu xìka tixaì tiuka'eni, matìari waniu mìkakwanitsie xakììpari tuminiyarikì waniu katiniutuamìkì. Yuri tumini tsì waniu kapì'ìiwa, xìta wakaxi, tsipu, kaaru, maku, tiyuka'etsirieni 'arike kepauka matìari mìkakwanitsie mìkì kani'itìariwani.

Kepaìmeme waniu nemìkì'ìni mìkì ta waniu kanikateukimìkì 'iteìri heetìa, ya wakatsixi wa'unakwaipa, wakuraruta xìka wakaxikì neyuhareruta. Mìpaì waniu mekateniuhukaitìni. 'Ayumieme waniu waìkawa mekaniutuminikaitìni, kepaì mìti'ane memìte'a ye'atìwakaikì.

95

4673.indd 95

3/28/07 5:32:53 PM

Kepaì meteyuharerutarìmekai meripai kiekatari.

Titayari yuri tumini kati'ìiwa matìari xìka tixaìtì tiukakwani.

Kepaì 'itìaariwa xìka tumini matìari 'ukì'ìni.

96

4673.indd 96

3/28/07 5:32:53 PM

Wixarika tita mìtimate Kiekari mìtama wixaritari yukie me'ukutetìkaitì tuukari memìhìkatsie mekateniyutiwewiriwani meyuharerutakutì, hipatì xukuritsie mete'anuku'utìwatì, hipatì maayetsi wamu'utetsie kukakì meteka'utìwatì. Hipatìtì 'aayetsi, 'atakwixi, kuterixi metewawewietì kìyexikì, haxukì kukuruxi, paaturi wahetsie kukakì meteka'utìwatì mekaniyuharerutani.

Heiwa mìtituani, heiwa tixaì mìkatituani, heiwa ka'ìrimeki mìtituani.

'Uxiwa'aneme teewa kuyeikatì kayukie, teiwaritìa 'axa 'anekìa kuhunetì, yehakamìnetì.

Hiikì mìtiyehane tixaì mìtiupata takwe tiyìweka meripaitì kiekatari memìteyuparewiekaipaì.

Tuminikì xeikìa ri hiikì katiniyìaneni, tika'ìrimekì xìka wixarika tiutuani, teiwari ta xìka tiutuani raye'arìkameki.

97

4673.indd 97

3/28/07 5:32:54 PM

Nakawe 'ìkiyari matìari kemìtiuyuri kwie mìyìrikaitsie.

Wixarika karara taxiteme kaniyu'aitarìmeni raka' utìame.

Maye mu'uyatsie kukakì memìteka'utìwa wixaritari xeikìa meyuharerutakutì.

Meripaitì memu'uwakai 'ììrì, tuupi memìtemawiekaikì, hiikì hipatì teiwarixi mekanihiwe'erieka.

Teiwarixi hipatì 'uweni 'itsikapìtiwanake mara 'akame mana mayeixakì.

98

4673.indd 98

3/28/07 5:32:55 PM

'Ìkiya 'aurie ketinaka'utìaxìa tita mìtihìkìtìni.

Witakì memìte'aye'utìwa naitì wixarika yeiyarieya katinayemieni.

Wixarika kemarieya 'aixì mìkatinanaiyakì kapìyuhareruta waìkawa.

99

4673.indd 99

3/28/07 5:32:56 PM

Nexìkatiwewimìkìni Xìka netixuimìkìni 'uxiwa'aneme waìka netiutinaneme kaniìyìneni. Maata, wita, 'iwipame katiniuxeìriemìkì, 'ana keri kaiwatì nekatiniyerìmìkì, tita nemìtitawiya xìka kamixate, kìtsiurite, xìka harerutsiwame ya piini. Xuiya kwitì kapìtiyunìrinìa.

'Eekì ta tixaìtì kemìtiwewiwa ketinaka'utìa kepaì mìtiwewiwa.

100

4673.indd 100

3/28/07 5:32:56 PM

Xapa yetsamete xewi

huta

haika

Meripaitì huutseri kwinie mekateni'anekaitìni.

Naitsarie mekaneuxuawekaitìni.

Wakaxi kaniyukwerieka waìriyarika mìyutewatakì, kwinie katinaye'arìka.

Xaipì yukeetatetsie kaneumitsikìrawini, 'ayumieme 'ikwai heekìa kapìtipiiwa.

101

4673.indd 101

3/28/07 5:32:57 PM

Tììri, xeme ta hipame xekeneutiwewi tita mìtixenake, tita ta mìtihìkìtìni peraka'utìaani.

102

4673.indd 102

3/28/07 5:32:58 PM

Kepauka 'epapamekì mìti'utìariwa Meripaitì teìteri yunaitì mekanimamawekaitìni.

Mekitsata Waxietemai nerexei.

Kari pìkayìwe 'aixì 'iyari temu'uwani.

Taame yakì tepìka'u'uwa, 'uxa'awarie tuukari mìyehane yìkî tepìtiyìni.

Kiekari kemìpaìme Mekiku mìyemane naime nepìmate.

Nemaatsika pìtitewa Haixatemai, nemuuta ta titewa Kaxiwari, nekuutsi ta titewa 'Aitsama, Mukutuxa takie pìreyetewa, kwinie pìreexìka muwa.

Kepauka Tepiki pepìmie.

Hakewa Tuaxarie pìreyetewa.

103

4673.indd 103

3/28/07 5:32:58 PM

Hipame ta 'eekì kenaka'utìaxìa 'akie kemìreyetewa, 'a'iwama yunaitì.

Teuteri kememìtetetewa

Kemìtiukutetewa

'Uxamìire

Mekiku

Haatemai

Mekitsata

Wiyema

Hapuripa

Hauweri

Kìyetsarie

Kìikame

Mìxipa

Tìkiema

Tateikie

Takakaìma

Xurawetsixi

Nakawe

Xurawetemai

Kauyumarie

Hakemete

Niwetsika

Niweyamete

104

4673.indd 104

3/28/07 5:32:58 PM

Mara'akame ti'uximayatsikaya Kepauka mìreyìane, hakewa mìreyì, kiekari muhekìarixì, ketiyìanetì mìtiuhekìarixì.

Mara'akate yamemikuyuruwa hakewa memexatanikeyu.

“Teteima, kakaìma, tutsimari xematinexìa, yutetìapa xemìyu'eni, xe'iyari mìtiunakixì, 'Eekateiwari pemanuniutìya 'atserieta, 'a'utata, 'ayeeta, 'atsuutia hixiapa xemiyu'eni. Tewari, tuutsi, xemeyeniutìkì, 'ììrìtsutìa xeheukanieretì, kauka xeneutainekai, yutetìapa xemeye'uutìkì, tinakeme xemuyuri, yupariya xemeyeketìkì, tuukari xemeye'inìatatìkì heriepa xemeyemarixì hekìakamekì 'ipaì xeyuxatatì.”

105

4673.indd 105

3/28/07 5:32:59 PM

Mara'akame tsì niukieya nemìire, tateteima, takakaìma, wateìxatsika keetewa mìye'atìka naitì kakaneyumainìa.

Tatata, takaìye, tatewari kemì'ane memeukatetìatì matsi wamakwieri 'akaneukateewani.

'Ayumieme mara'akame tiuka'eniwatì kanikuyeikani, kanakutunuaneni, waìriyarika kakutì, 'uuxetì, mana kaniuyeikani. Mara'akame ketipaìmetì niuki teetana mìrayeneika, mìkì yu'iyari kapìyuriene, mìkì pìta tsì waniuki niutayuruwa xeniu tetìapa, yììwipa, kiekari makate wa'iiya neutayuruwani hawaikì mara ‘akame kwinie metaineni 'ixìarata, yìkì tiyìxa.

106

4673.indd 106

3/28/07 5:32:59 PM

Ketipaìmetì takie mìtixuawe temìtexeiya Tsatana temu'uwa kìyeexi, 'ai, yetemuri manuweetìka waniu mutiniuka. Mìkì waniu xìka wakìhìaweni, wa'iyarimaka, yìkì netiyìkìhìaweni titayari mìya mìtiu'ane takie muyehane.

Tetìata xìka neheuyune neyu'ìwiyatì waniu kaniwaru'eniemìkì, waniuki kemanuyìtìka.

'Ayumimeme hiikì hipatì mara'akate yunaime mekateniwakìhiìweni, tsì waniu hìri muyehapane, 'eeka naitsarie 'emuyeika mìkì waniu meteniìwirietì memutiyuane.

Kepauka mìteukarita, mìti'itieni tixaìtì xìka tiuta'aitìarieni, naitìtsì niukiyari, kwikariyari, nìawariyari katixuaweka.

107

4673.indd 107

3/28/07 5:33:00 PM

Meripai mieme niuki mìkuxata kemì'ane pìwarutahiawe.

Xìka 'uyutanenewieni kemì'ane pìwarutahìawe.

Tita tiniukieya timìire.

Tita tiutiniutì tixuawe takie muyehane.

Takakaìma kemì'ane meri mepeukatetìatì.

Kepaì rakuyuriene mara'akame.

108

4673.indd 108

3/28/07 5:33:00 PM

3

Wixaritari 'eeka, hai, haramara, tau tepìniwemama, 'ena kiekari hixìapa teyematì hekìaripa.

109

4673.indd 109

3/28/07 5:33:01 PM

wiitari

te

xeeri

ha

110

4673.indd 110

3/28/07 5:33:03 PM

xìta tiuwari

'ìkwari

kwie xìta 'utayuani

xìta 'uku'eeka

111

4673.indd 111

3/28/07 5:33:05 PM

Tita tetehaniwema Tììri 'aatsi xemìkatemaate titayari 'eena temìte'u'uwa. Tsekìxi waniu tatei yurienakatìtì kwie titewa, mana waniu tatutuma me'utinunuiwaxì.

Takakaìma tatuutsima waniu meyu'enieka mìya mete'u'ui. Mìkì meyuparewietì waniu mìya te'aneneme metatsi'ayexìri, wahepaì waniu kename temìyìnikì. Te'utiniukame, te'u'iyarime waana metatsi'utixìri. Tatei Yurienaka tatsìari kwie, Tatewari xeniu taitìtì, 'Eekateiwari tatsìari 'eekatìtì, tatei Haramara mìkì waniu memìyuxewi, mìkì waniu temìwaniwema.

112

4673.indd 112

3/28/07 5:33:07 PM

Takaìya Kepauka mìreyì, mana mìyu'inìataxì, yutserieta mutsunaxì, yu'utata mutsunaxì, tetìapa, yuyeeta, hixìapa yuteekata meukayuatìya. Yutetìata meyeniutìya, heiwa meyexììrixì, hutarieka 'ayeiyari kemeyeyìtìya, hairieka pemeyeniutìya, naurieka 'auxuwirieka paaritekìa pemumateikaxì, mana pemetitìa, 'amuwieri 'a'ììri, 'atunuma kemìreyeniutìya, hixìapa pemuyewierixì. 'A'uweni, 'amuwieri waamìkawìrixì, keetewa pemutatuiya mana pemekanuatìya, tei Haramara pemenutua mìpaì reunakeme pemuyuri.

113

4673.indd 113

3/28/07 5:33:08 PM

Tìkaripa Merikìtsì waniu nunutsi teekata meuhìiyatsie 'utìmana waniu ta 'ukaratsi neutsuna, tau manatinetsie, taikai ta waniu mìkì nanatineni waìka kahekìatì. 'Ukaratsi mana meutsunaxì mìkì kauka neyìane, yunaitì waniu meniutiyuani mana memîtamakai. Tau manatinetsie waniu 'ana paitì memìtexuawekai meteyukwa'atì meneutayeixìani meneuyuta'awieta, hipatì waniu kwieta menikayune, teerìta, haapa. Hipatì ta waniu te'ìwiyamete mana meniutiyune taheima, mana me'aka'utì waniu tau mekanita'ìwiyani hipatì.

'Ayumieme waniu mìya tetenineniereni heiwa xurawe wa'atì mìyuta'iwa. Mìkì tsì waniu kuuterixi memìyu'aanatìa tau me'unietì memìtakwikwiwa.

114

4673.indd 114

3/28/07 5:33:09 PM

Nunutsi Teekata meuhìiyatsie Nunutsi waniu teekapa kaneìhìiyaani, temaikate waniu mìpaì metekuxatakaku, kiekari hawaikì kahekumakaku 'akuxi waniu. Meripai tsì waniu katiniyìanekaitìni 'ìyìwikaku. Tau waniu mìhekìarekì kauka meteneyuriekai, tsì xiike mìtineyìane, ya xewitì 'uniereka hawai heyeikaka hiikì merikì yateteha'eriwani, metsietì niuki'iitarika kananuyìneni. Yuwaìka waniu ri muwa meneuxìriyakaitìni, xewitì ta waniu hìriyepa 'akakìatsariekaku niwaikanekaitìni, tinimìnekaitìni, naitì waniu heu'etsatì.

115

4673.indd 115

3/28/07 5:33:11 PM

Mìkì waniu niutawawieni kepaukatìkaku.

Teiyaya waniu kakanitauniekaitìni, waìriyarika waniu nitaunieni. Mana waniu meheihìaximekaku mewayewìwìrekaku mìpaì tiniwarutahìawe. Tixaì tsì xeme mana xepìkanetsiheuhìani nekììmana neneutsunamìkì, niutayìni.

Xeikìa naime xeketeneneuwaikiri xeniu kexeteyiìkìhìawetì xemaitìka. Ne'ììrì, netunuma mana xeketenekupiika.

Yumuuta ta waniu mìpaì tiniutahìawe. 'Eekì ta mana pemìnetsihekwewieka Hìriyepa, tinitahìawe. Mìya tiu'ìkitaka mana kanekayune, hakewa meyìanekai takwe hahekìaka. Heiwa meyeke, kemìreyeniutìya tunuarita, hutarieka, hairieka, naurieka, 'auxìwirieka mana waniu meniyukaxeiya Paritekìa waniu.

Yumuuta waniu tiniutahìawe. 'Eekì tsìari 'ena pemì'ahaayewa Hìri kììtsie pemuyeikaani tamì, tiniutahìawarieni waniu. Ya 'utayìka waniu nanuyewiere.

116

4673.indd 116

3/28/07 5:33:11 PM

'Ayumieme waniu hiikì Wirikuta maxa yìkìmana kaniuyeikani. Maxatsi teìterixiyari kauka meteneyìakai mìya memìte'ìxìriwakai teekapatìkaku. Wirikuta waniu hiikì hikuritìtì mexuawe, mìkì waniu netì tihìkìtìnike mìkì teekapa meìhìiya muutaya. Metsa waniu ta mìkì tììri watei netì tihìkìtìnike. Kename waniu mana yuxaìta kayuhayewamìtì kwinie tiutsuatì waniu yuniwekì, teekapa heutsunaku mìkì ta waniu mìya tiutsuatì mana kaneutsuna.

'Ayumieme waniu netì hiikì metsa ranatineikanike.

117

4673.indd 117

3/28/07 5:33:12 PM

Tita teekapa reuhìiya Kemì'ane mepìte'uyuri teekapa nunutsi memeuhìa.

Titayari mìya tììri metewayuriekai.

Nunutsi keheu'anetì pìwaikanekai.

Tita tiwaruta'aitìa teekapa kaheutsunawetì.

Yumuuta hakewa petukaritìa hakewa peikwewiekakekai.

Titamexi teuterixiyari mete'anayehukai.

Titatìtì metsa ratìa.

118

4673.indd 118

3/28/07 5:33:13 PM

Tau xìka heuyune Ketì mìtiìyìwe heiwa 'anetemìka'a'erietsie heiwa tau meuyuyuipike tsepa tuka.

Wixarika mikuyuruwa kename waniu xìka mìpaì tiuyìni waniu 'aixì mìkati'aneme, 'iteìri temìteheuxeiya mìtikwiwawe, 'aixì ti'anenetì mìkatikakwani. Mìtikakwini, ya tsepa tau ka'uyì, metsa tsiere mìpaì xìka 'uyìni mìpaì mìtiuyìwe, haxi, muxuri titixuawerirìmekaku xìka tiuyìni yaxeikìa mìtiuyìwe, tixaì mìkatiuxuaweriwe.'Ixuuriki waniu xetame mìmakaxe, mìkì waniu mìwiwa 'iteìri yeekìrita xìka tixaìtì neti'iteìrini.

119

4673.indd 119

3/28/07 5:33:13 PM

Metsa xìka heuyune 'Ukaratsi waniu xìka 'ayenunutsini yutahìtì waniu mìtikukutsitìre, kutsira, mataniwe waniu yu'aurie 'utetì mìtihipitìre niweya waniu mìkatakwaiyanikì.

Metsa waniu mìtiyukananaima, tììri waniu mìwawixi, kename waniu xìka 'umetsaxieni nunutsi naimitì mìkatinuiwa. Metsa waniu 'ukatìtì ya 'ukitìtì mì'ane, xìka waniu kayuta'ìwiyani 'ìimari ya temaikì kepauka nemayani mìkì meri waniu mìranawani, mìra'iyaripieni.

'Eekì ta kepetimaariwa keneuta'utìa.

120

4673.indd 120

3/28/07 5:33:14 PM

Taheima memutiyunixì Meripai waniu hipatì menitamakaitìni mekwaiyatì.

Xewitì waniu katinuiwawetì yuteitsie yekaitì mìpaì tininierekaitìni. Yeuya waniu mutakwaiya, teukarieya waniu mutakwaiya, kwinatìrieka teiyaya mutakwaiya 'akuxi mìkì katinuiwawekaku. 'trawetsixi waniu kwinuriteya me'ayewiwieka haapa hatìa memeiwiwi.

Teerìta waniu wa'uumete mìhìnekai. Mana ta waniu haapa kwaxu tiyeyeikakai, mìkì waniu mana meuhìiya haapa, waana waniu 'uyehauximekaku kwaxu renatiha.

Nunutsi waniu tiutaweeri. 'E'utaatereka waniu muwa retìa teerìta, hakì waniu mìwaruti'ììyaxì, yunaitì waniu memanutanenierixì, niwarewitìni waniu, mana menitiyune taheima hiikì waniu mana mekanihekìaka, xurawetsixi menayexìrieni.

121

4673.indd 121

3/28/07 5:33:14 PM

Tsì mexixi Mexixi wiiye ta'imìari tekanika'ekuni.

Tsì mìpaì raniuwaka merikì mìpaì teyìaka.

Mexixi kaheyeiwe keneutahiwi.

Tsìkuta mìkì yìneka keneuhayewa.

Mexixi kakawiiyewe tawatsiyata tepìtexìtsitìayu 'uxa'a pienixikì.

122

4673.indd 122

3/28/07 5:33:14 PM

Tau ha 'aìxi payeitìwa

Haitìtì pukawiwiye

Ha hai payeika

Kuwiwi kawiyeyu puhekìkìare 123

4673.indd 123

3/28/07 5:33:16 PM

Wiitari 'Aurakaku wiitarita kwinie 'utaitì mukawiwiye, tsekìxi waniu nunutsitìtì 'utaine. Meripaìtì waniu kauka tikuyetì 'uhakwitatì neutixani'eriwaxì, nehìiya.

Tsekìxi waniu teteimama me'ititui mìkì nunutsi hawai kahekaxeiyarie, papamama waniu me'iwautìwetì meka'ikaxei. Mìkì waniu kaniutaineni ha'atì mîya mìranayeìakì 'ana.

'Eekì ta kepetimaariwa keneuta'utìa.

124

4673.indd 124

3/28/07 5:33:16 PM

Xapawiyemeta Atei Haramara hìxieya waniu mì'ane Xapawiyeme. Tatei Haramara waniu mìnì'arieya, mìniweya, mìniukameya 'ena Yurienaka hixìapa temìtama waniu mìtiyetewa, wixaritari wakiekari kepaìmetì mìyemane watuki manuwetìka muwa xukurieya mayì'ì. Wawa'ìte mìpaì mete'uterìwarìwatì naitsarie memanuweetìka, mìkì memìyîa memìte'uyetuatìkìka muwa paitì Xapawiyemeta reyetewakaku, ha 'eyeutì yemakaku.

125

4673.indd 125

3/28/07 5:33:17 PM

Memutihautsie Teuteri waniu menitamakaitìni, kiekatari waniu ri menimìirekaitìni.

Merikìtsì waniu xewitì tini'uximayakaitìni, niwatanekaitìni, 'uxa'a 'uxa'a niyìanekaitìni.

Kepaukatìkaku waniu watsiyaya nanuku'uwekaitìni, xìanakì waniu hurawa 'itsitìtìme nitiwitekekaitìni. Hakewa tsì waniu yaxeikìa waniu tinanuyemiekaitìni. Merikì tsì waniu niutihuupa. Tita kuta tiyuriene titayari mìya netiyuriene nereunanaimatì. Haitì waniu yuwatsiyata yeetana nikayerìni.

126

4673.indd 126

3/28/07 5:33:18 PM

Mìya reukukaiku waniu 'aitìa 'ukalai newakututsaipa. Waìriyarika waniu watsiya hixìapa ninuani mìkì 'ukalai.

Yapauka waniu yu'iitsì 'u'ipìtsiyaka tserieta mìtseeraxì, kwitìwa ta waniu yu'utata 'iku'eniwatì waniu, kepaukatìkaku yeetana, tsutìa 'i'inìataka mekanuitìatìya hixìapa waniu watsiyatìa yu'iitsì meutake menuku' uitìa.

Yapauka waniu 'itsimìka'anukìyì watsiyaya manukìyììraxì. Titayari tiyuriene tiukananaimatì ne neniwitemìkì patsì. Haitì waniu manayekurupetìya hepaìtsitana'erietì kemìtiha'aka yupuriki waniu 'aixì tiukweka. Ya'amiekaku waniu hìxiena mìekawitexìa mìpaì rehìawetì. 'Eekì kari pepìtiyuriene ne nemu'uxe, titayari peti'akananaimatì ne nemenitiwitexìamìkì, tinehìaweni waniu.

127

4673.indd 127

3/28/07 5:33:19 PM

'Ateukari keneta'iwawiya kepaì 'iyuri kapeitiwitexìa mìya mìrehìawekai.

Nakawe ta ketitahìawixì.

Tita tiutawewi watakame.

Mana mekayaxeku yutsinumatì ketiuyì kemete'uyunixì.

kepaì tiunìtsirike 'ikì 'ìxatsi.

128

4673.indd 128

3/28/07 5:33:19 PM

'Aaye Merikìtsì waniu 'aaye tewiyari tine'iimakaitìni, maxa waniu kauka neumiekai. Xewitì waniu nitaxeiya, kepetiyuriene waniu tinehìaweni. 'Ena nepìti'iima, tinehìaweni. Yareutewitì ta rehìawetì waniu neyaani. Muwa ta waniu xewitì nataneni, kepetiyuriene rehìawetì.

'Ena xewitì yakatiutìa rehiìawetì waniu. Hì mana peuyemie, tinehìaweni.

Mìkì 'ìrawe tewiyari kaneìyìaneni patsì muwa mekanahuni, memete'unawatsirieni tekatenitakwiekuni nekamaniparewiemìkì waatapaitì hukutsie tekatenitituakuni.

Muwa waniu metehetituaku muwa meheuyetekaku, muwa menatanexìani. Teekapa waniu naime metenanukutseena, memanuyetekai waniu menahìani, 'aaye waniu niutakwaiyani. 'Arike ta waniu 'ìrawetsixi me'ihayaka mete'itamìa mìhatametìkaikì waniu hariyakì kwi meyìatì.

'Ayumieme waniu hiikì 'aaye kaneumanerieka.

129

4673.indd 129

3/28/07 5:33:19 PM

Mayo 1 de 1995 Tììri wapapama wayeyeuma.

Yunaitì xenikwewiyaka 'ena tììri memìte'a'ìkitìarie, kepaì waniu teteyurieni tììri wateteima watukari matìnenitsie, tekatenitixatakuni xekenayeixìa yunaitì 'ikì mayo 'auxìwikaku.

Tììri mìwahì 'Uxatìki 'Eekì ta xeime keneuta'utìa 'ena

130

4673.indd 130

3/28/07 5:33:20 PM

Kewimukatsie timieme tita perakamate ketinaka'utìa manukumamawetsie.

Kaxiwari Wiitari mìixa kanitewaka, 'ipaì metetetewatì tukipa tsiere wawa'ìte mekananuwetìkaani wixaritari wakie. Mìkì tsiere kanayuyexeiyani naitsarie.

Kewimuka 131

4673.indd 131

3/28/07 5:33:21 PM

Merikìtsì tsepanetì pe'utaitì ketinaka'utìa 'aniukikì.

'Awaxata pehekayeikaakaku merikìtsì nekawiiye.

Tsepanetì mìkìtsane tìmatsì 'anakahìiyaanike.

Hakaweku merikìtsì penenukuhana.

Tsepanetì mìteikìmana muwa tsì'aku.

Merikìtsì'arike tinetahayewa.

132

4673.indd 132

3/28/07 5:33:21 PM

Tatewari Yeuxu tewiyari waniu tatewari tiunawanike, yukwaxikì waniu kename tì 'anayetìkixì.

'Ayumieme waniu tikwaximetsekake.

Kepauka xeniu mìtiyìanekai meripaitì tai mìkahekìakaitsie.

Metsì xeniu yìwita me'u'uwatì katiniyìanekaitìni, temaikate menetìwetì, tehekìatamete, texaxatamete, kiekari manakate xeniu memunetsie katiniìyìni.

Mìkì xeniu kaukake meteneuyuri 'arike mìixa me'u'uwatì metsì waniu kaniuhekìare xeniu tatewari meukamexìa 'ana xeniu mìkayutauniekai, hiikì xeniu tatewari mu'eriwa taitìtì kìmana temiteheu'etsatìka.

133

4673.indd 133

3/28/07 5:33:22 PM

Tita tawari perakumate tatewaritsie timieme.

Kemì'ane tatewari puhekìataxì.

Ke'anekìa me'u'uwakaku tai puhekìarixì.

Titayari yeuxu tikwaximetse.

Kepauka tai pìyunaki'erie, titakì tiyunaki'erie.

134

4673.indd 134

3/28/07 5:33:22 PM

Kwie xìka 'utayuani Heiwa waniu kwie mutayuanetsie, kename waniu takutsi Nakawe hetepuiwanekaku Haramaratsie, 'ayumieme waniu netì heiwa kwie tiutayuanenike.

Hipatì ta mete'utiyuane, kename waniu takutsi Nakawe ha'atì rekaketsina, heuhakamìtì 'uuxetì. 'Ayumieme waniu Tsiere kwie tiutayuane.

Wixarika tsietì kemìtiu'erieni tixaìtì mìkarekatìmaiya yakaniutaineni. Teiwari ta niukieya yìkì pìta manuyìne, mìkì tsie timieme.

135

4673.indd 135

3/28/07 5:33:23 PM

Teiwaritìa katineuxuaweni kwie xìka 'utayuani mana kanikuhekìkìareni ketewa mìyenuani, ya kemìreuteere.

Mìkì ti'inìatame kanimìireni.

Teiwari naime kauka tineyewewixime, naime katinexeiyani. 'Eeka 'inìnìatame, xìri, hìiya, naime tixexeiyame kauka tineyewewixime me naime tekatenixeiyani.

136

4673.indd 136

3/28/07 5:33:24 PM

Wixaritari 'ìkwari metìtìweeme keneuta'utìa.

Titayari kati'ìkwatìre.

137

4673.indd 137

3/28/07 5:33:24 PM

Nunutsi tsì waniu mìkati'ìkwaritìre.

Titayari kuta.

Tsì yunaitì mekatetakukuweka.

Yakì penaineni, mekateniyuta'uunani.

Hakewa.

Heri xeniu nunutsi mìnetatai takai.

Tamì xeniu Teekata.

'Aaa heri tsì xeniu.

138

4673.indd 138

3/28/07 5:33:26 PM

Wiiki meusule Wiiki meusule wiiki meusule 'ali 'Upalita kanatineni.

Wiiki meusule, wiiki meusule wiiki meusule wiiki meusule.

'Ali 'Upalita kanatineni, 'ali 'Upalita kanatineni.

'Ali mì 'ikwaiya kaneutiteni, tucheiyatìkaitì kaneutiteni.

139

4673.indd 139

3/28/07 5:33:27 PM

'Eekì ta 'akwikari 'anìawari kenaka'utìa.

140

4673.indd 140

3/28/07 5:33:28 PM

Tsinarimukatsie xìka te'anuye'iine tekaniyìwaweni, Tateikita paitì xìka tehaneikani. Tsepa yuri xemìkate'eerie yatineìyìwe tsietì. Takìmana tekanita'eirieka Tateikitari.

Kawituxame kaniwa'uuniweni xìka kwie 'utayuani, ya xìka kwinie tiuwiiye. Xeme tsietì yuri xemìkate'erie, karikì yatiniuyìwemi. Tììri xemìka'ukamama mìya nenaineni ne. Patsì 'uxa'atìni xekeneutaneniereni, ne nemìkati'iitawa Xurawetemai.

'Eekì ta xeime keneuta'utìa kepaì mìtiuyìwe.

141

4673.indd 141

3/28/07 5:33:28 PM

Hiikì

Takai'atu

'Uxa'awarie

nepìkine pepìkine pìkine xepìkitìwe mepìkitìwe

neputaki peputaki putaki xeputaki meputaki

nepìtakiini pepìtakiini pìtakiini xepìtakiini mepìtakiini

Nekaxetuni nepanukakitìwa 'ukawiyekì Nekaxetuni nepanukakitìa mìkawiiyerìmekì Nekaxetuni nepanukakitìani 'ukawiiyekì 'Eekì ta hipame 'ikìpaì 'anuyìtìkaime kenaka'utìaxìa manukumamawetsie.

Tììri wahamatì nepìwaikane. 'Ììrìkì nepìtiutamìi.

Xawatikì nepìkì'aimie.

Waikì nepìtikwani.

142

4673.indd 142

3/28/07 5:33:28 PM

Hiikì

Takai'atu

'Uxa'awarie

Nepìtikwa'a

Nepìtiukwai

Nepìtikwani

Pepìtikwa'a

Pepìtiukwai

Pepìtikwani

Pìtikwa'a

Pìtiukwai

Pìtikwani

Xepìtekwa'a Xepìte'ukwai Xepìtekwani Tepìtekwa'a

Tepìte'ukwai

Tepìtekwani

Mepìtekwa'a Mepìte'ukwai Mepìtekwani

Nepìtixu'u

Nepìtiutaxui

Nepìtitaxuuni

Pepìtixu'u

Pepìtiutaxui

Pepìtitaxuuni

Pìtixu'u

Pìtiutaxui

Pìtitaxuuni

Xepìtexu'u

Xepìte'utaxui Xepìtetaxuuni

Tepìtexu'u

Tepìte'utaxui

Mepìtexu'u

Mepìte'utaxui Mepìtetaxuuni

Tepìtetaxuuni

143

4673.indd 143

3/28/07 5:33:28 PM

'Eekì ta hipame kenaka'utìaxìa.

Hiikì

Takai'atu

'Uxa'awarie

Mierikunixikì teputiwaika, teputi'ìwa.

Hutakì nepìtiutikwa'a.

Mepìteyutiwaikitìwa tukarikì.

144

4673.indd 144

3/28/07 5:33:29 PM

Kieri tewiyari Kieri tewiyari waniu tekìata, yìwikìta kanikuyeikani, 'utahiwatì, tiukayuitìwatì, 'utakwitì. Mìkì waniu 'itsikapìtimara'akame naime waniu katiniuyemaika. Mìkìtsìa waniu xìka 'uyu'iwa naime katinati'ìkitìamìkì. Xeikìa waniu tixaì kapìrekanake, kwinie waniu katini'ìtetsaka.

Xìka waniu haxìni kapìratimariyata, ruku waniu kanayewemìkì, yatìni waniu 'aita katineutsunatsitìamìkì, xìka waniu 'uka ne'ukumayìani nene'iwanetì mìpaì waniu kaniuyìmìkì.

145

4673.indd 145

3/28/07 5:33:29 PM

Kieri ke'anetì pìtitewa ke'anekìa pìxuawe, pìxuawe, pìkeeka.

Kieri tewiyari ke'utaitì pìkuyeika.

Tita rakumaitì kieri tewiyari titewa.

Kerayurieni xìka haxìni.

Kieritìa yu'iwanetì tita timaiwe.

146

4673.indd 146

3/28/07 5:33:30 PM

4

Wixarika ke'anekìa muyeika, ke'anekìa mìkie, tita mìrexeiya.

147

4673.indd 147

3/28/07 5:33:31 PM

DURANGO

ZACATECAS

Bancos de Calitique

NAYARIT Nayar

Mezquitic

Cuautitlan Guadalupe Ocotan

Tuxpan

JALISCO

Wixaritari wakie Wixaritari wakiekari kaninaukani Jalisco mìrawiwiya. Tuapurietari yuxaìta yukwie mekanexeiyani, Wautìari tsiere xeitapari metekuma. Tutsipatari ta xeitapari metamatì Wautìa meteheuyutinì'ì.

Tateikietari tsiere yuxaìta metekuma.

Naitsarie watatuwanitsixi mekaniuku'utìkani.

Kiekatari mekaniyumìmìireni, yunaitì mekaniyu'enieka tsepa kewa kiekame mìtiutaxa katiniutamariemìkì. Wayeiyari yaxeikìa kananuyìtìkani, hipatì xeikìa yìkì mekanikuyuruwani, 'ixìarari memuwewiwatsie.

148

4673.indd 148

3/28/07 5:33:32 PM

Hìritsie muyehane kaniuhaìtìni, heiwaka 'uhukuyatì, 'utuaxayatì, 'uxiuyatì.

'Ìtsita ta muyehane tiuxìka, 'u'ìtsiyatì, kwinie tiukìatsarietì.

149

4673.indd 149

3/28/07 5:33:34 PM

1

4673.indd 150

1 2 3 4 5 6 7

3 5

2

6

31 32

SONORA

27

Kumiai Cucapá Paipai (akwa'ala) Cochimí Kiliwa Seri Tequistlateco o Chontal de Oax. Tlapaneco Pame Chichimeco Jonaz Otomí Mazahua Matlatzinca Ocuilteco Mazateco Popoloca Ixcateco Chocho-Popoloca Mixteco Cuicateco Trique Amuzgo Chatino Zapoteco Chinanteco Huave Pápago Pima Alto

29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

29

28

37

10

37

35

CHIHUAHUA

30

SINALOA

Pima Bajo Tepehuano Yaqui Mayo Tarahumara Guarijío Cora Huichol Nahua Huasteco Maya Peninsular Lacandón Chontal (de Tabasco) Chol Tzeltal Tsotsil Tojoiabal Chuj Jacalteco Mame Motozintleco Mixe Popoluca Zoque Totonaco Tepehua Purépecha o Tarasco Kikapú

Grupos Indígenas de México

NIA

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

4

B OR

37

36

56

12

GUANAJUATO

14

13

37

8

23

GO

19

22

21

9

18

37 11

54

38

37

24

OAXACA

VERACRUZ

11

19

PUEBLA

TLAXCALA

MORELOS

ESTADO DE D.F. MÉXICO

HID

AL

TAMAULIPAS

GUERRERO

MICHOACÁN

56

NUEVO LEÓN

AGUASCA LIENTES

SAN LUIS POTOSÍ

COAHUILA

33

ZACATECAS

COLIMA

JALISCO

NAYARIT

DURANGO

34

Q

LIF

CA RO

A AJ R

SU TA

JA IA RÉ

BA RN UE

IFO

L CA

Teuteri yìkì tete'uniutì tekanitamìireni, naitsarie tekanitamaka, tsì wixaritari xeikìa tekapìhìkì.

150

3/28/07 5:33:37 PM

7

50 26

16 15 25 37 51

17 37

53 20

41

43

44 49 48 45

CHIAPAS

TABASCO

52

37

46

42

47

40

CAMPECHE

YUCATÁN

QUINTANA ROO

39

O

RO

NA

OAXACA

PUEBLA GUERRERO

D.F.

MÉXICO

O AT

JU NA A GU JALISCO

MICHOACÁN

SÍ TO

AGUASCALIENTES

PO IS LU N SA

ZACATECAS

DURANGO

Q

COAHUILA

RO

TA

RÉ

UE

CHIHUAHUA

COLIMA

O

G

AL

D

HI

NUEVO LEÓN

TAMAULIPAS

TLAXCALA

VER AC RUZ

TABASCO

CHIAPAS

CAMPECHE

YUCATÁN

TA

QU IN

RIT

YA

NA

A

O

AL

SONORA

SIN

NIA

R

SU

OR

JA

BA

A AJ

C

IA

RN

LIFO

CA

IF AL

B

Mekikutari waniu tanaitì takwie República Mexicana Katinitewaka. Tatsìari tanaitì ketapaìmetì hetsiena temu'uwa, 'ikì mìya yeukametsie.

151

4673.indd 151

3/28/07 5:33:38 PM

Teuteri yìkì temìte'uniuka Mekiku kwieyaritsie temìtama yìkì tete'uniutì tekanihaikatewiyaritìni waniu.

Mekiku kwieyari mukanieretsie waìka mekanetamaka hurawa meteetì, mìpaì xeniu yaxeikìa mekate'uniutì.

Tsepa 'uma hipatì yuniukikì memìtekuxata tìmatsì tiutamarienike. Hipatì yaxeikìa niuki titewakametìtì me'uniutì mekapìyu'enie.

'Aimieme niuki yìkì manuyìtìka kanimìireni.

Niuki warutsimama ta waniu tamamata heimana tihuta. Wixarika niukieya waniu 'Aztekatsixi waniukitìkai tihìkì. 'Aztekatsixi waniukitsie waniu tekaniutiteni, tsì waniu mìkì ta'eewixi mekanakìne, tatutuma waniu mekanihìkìtìni. Mìkì wahuyeta waniu tekanatinexìani, 'ayumieme waniu wahepaì tekateniuniukani. Yaxeikìa hipame temìte'uterìwa tekanitamìireni, tsì waniu niuki yu'iwamakame temuniukakì.

152

4673.indd 152

3/28/07 5:33:39 PM

Takwie 'aurie memutetìka Takwie 'aurie mìtiuyehane neuxite mete'uterìwarìwatì mekanitamaka, mìkì ta yuniuki mekaniuniukani tahepaì, wakemarite ta mìkì yìka kani'aneneni, mìkì tsiere mekatenixuiwaweni, mekani'itsawaweni.

Hipatì ta wakìrixi metetetewa, mìkì ta tsiere yuniuki mete'uniuka, wakemarite ta mìkì yìkì ti'anene, muhaìtìtsie ta mìkì mekanetamaka, mìkì tsiere mekatenayexeiyani tahepaì.

Hipatì ta waniu hukaiwa metehetama nawatsixi mete'uterìwarìwatì.

Yìkì tete'uniukatì waniu tekanimìireni.

153

4673.indd 153

3/28/07 5:33:39 PM

Hipatì tììri

Tarahumara

Maya

Tsotsil Chamula

'Amuzga

Lacandón

Chinanteca

Totonaco

Tojolobal

Yaqui

154

4673.indd 154

3/28/07 5:33:41 PM

Mazateca

Mixe

Mazahua

Zapoteco

Cuicateca

Tsotsil

Nรกhuatl de la Huasteca

Pima

Chatina

155

4673.indd 155

3/28/07 5:33:43 PM

Kepaì mìti'iwauritìre Kemì'ane pepìrata'iwawiya.

Hakewa pepeta'iwauni.

Kepauka pepìta'iwauni.

Titatsie timiemekì petita'iwauni. xìka: — Kepauka kuyexa wixaritari wakie patìa.

— Kepauka kiekari pukamarixì Tutsipa, titayari mìya tiuterìwarie.

— Kepauka tììri memìtewa'ìkitìarie panuketìya wixaritari wakie.

Titakì tsì pemìreu'iwaumìkìni.

156

4673.indd 156

3/28/07 5:33:43 PM

Kepaì mìti'iwauritìre kenaka'utìaka xeime tixaìtìkì ketineuta'iwawiya.

Kemì'ane Hakewa Kepauka Tita

157

4673.indd 157

3/28/07 5:33:43 PM

Teiwari niukieya Wixarika xìka naime tiyuti'ìkitìani pìyìwe.

Teiwari niukieya xìka yuti'ìkitìani pìyìwe, yuniuki kahatìtìmaiyatì, tsepa hakewa metìa. Mìpaì matsi 'aixì pì'ane xìka naime ne rakumaika, neniukitsie timieme, teiwari niukieya tsie timieme. Naitì pìtareuyehìwa, tsepa tita nemìtiutahi'we'eri pìtiyumainìa, xìka 'iyarimakamekì netiyuta'ìkitìani. Naime xeketeneyu'ìkitìaka, teiwari niukieya pìtatsiheuyehìwa taheima pìtiuyehuritì xeketeneyu'ìkitìaka.

158

4673.indd 158

3/28/07 5:33:44 PM

Junio 2 de 1995.

Tsikìritemai Makutuxatanaka Tsikere xìka 'aixì pereu'erieka katineu'aixìatìni, 'a'iwama, neteukarima mekatehekukuyeni katineu'aixìatìni.

Ne 'enapaitì Mekiku nekaniuyeikani tsiere 'aixì nekatineu'erieka.

'Ipaì tsì netayìnike nematineu'utìiriwa, 'ikì metsayari taxìximekaku mana neneuyemie, ximìxi puritutsixi tììri meniwarahapani mawiwe makawautse. Tsepa meripai memahu yukurikie menetiteni, mìpaì kwerietì neniwema ketinewaretahìawi.

Mìpaì 'ane pehakumaitì mìya netiniu'utìani.

Makaxiuya kiekame nekanaineni Xaureme.

159

4673.indd 159

3/28/07 5:33:44 PM

'EekĂŹ ta xeime keneutaxapawiya.

160

4673.indd 160

3/28/07 5:33:44 PM

Xapa mukayeixatsie kepaì mìti'utìariwa.

Hakewa meyetìa

Hakewa meìtìa

Ret. Xaureme Calle República de Cuba No. 23 C.P. 06010, México, D.F. Tsikìritemai Makaxiuya kiekame Comunidad Wautìa San Sebastián, Jalisco.

Xapa mukayeixatsie ta 'eekì ketineu'utìa.

161

4673.indd 161

3/28/07 5:33:44 PM

Kwie 'iĂŹkiyari xeitapari mieme 162

4673.indd 162

3/28/07 5:33:49 PM

Kwie 'ĂŹkiyari waritana mieme 163

4673.indd 163

3/28/07 5:33:50 PM

Kwie keyeutì mìtama Kwie keyeutì mìtama naitsarie kanimatiwani, mana kiekatari tekanimìireni. Hipatì kwinie mìtiuhaìtìtsie mekanikieka, hipatì ta mìxìkatsie.

Tsepa ke'anekìa memìkie 'aixì mekatenimaika, teiwarixi, teuteri teyutsata mana kwie mìtamatsie tekatenixuaweni.

Hipatì wakiekari 'ekaniyeyeuka, naime mekateneuxeiyani 'aixì memìtetenikì, hipatì ta wakiekari haweri ti'anene tixaì mekateheuxeiya, waìriyarika mete'ukutetìka. 'Ena kwiepa teyutsata temìte'u'uwa yeutari, teuteri, teiwarixi yaxeikìa tiu'anekaku tsì tekapìkie.

164

4673.indd 164

3/28/07 5:33:51 PM

Teewa xìka xeime 'utahìawe hawai xìka heuyani Wixarika yì'ìkama mukuyeika tikìhìtsienetì, heiwa'aku puritutsie 'anawetì, mìkì tsì waniu yu'iwama wakìhìawetì mìtiutayuruwani.

Teiwari kauka kwinie tinemaiwe me naime katinexeiyani, tsepa hakewa meuniu, tatsietì xatsikakì nayeweni. Ya tsepa 'etewa meutìa yapauka tsietì 'etewa mìyuxeiya ka'uuxetì.

Tsì tahepaì hawaikì teikìmana kapekwaxiyaka, ya yuki'aurie kapekaani kata' awetì.

165

4673.indd 165

3/28/07 5:33:52 PM

166

4673.indd 166

3/28/07 5:33:54 PM

167

4673.indd 167

3/28/07 5:33:56 PM

Titamexi wahetsie wixarika tikuyerìne, tiku'iikatane. Mìkì ketiniwaruti'utìa.

168

4673.indd 168

3/28/07 5:33:56 PM

169

4673.indd 169

3/28/07 5:33:58 PM

'Ikì 'Ikì

Mìkì

pìneki.

Mìkì putiwataxì. 'lya pìnerahìawekai.

'Ikì waniu pìyemie Mìkì rikì putatsuaka. 'lya pìnetsi'inie.

'lya 'Ikì waniu pìmie.

Mìkì pìtikuxata. 'lya katiniuyurieni 'Ikì pìkayìne.

Mìkì keneutanì'a. 'lya waniu petìa.

'Eekì ta hipame keneuti'utìa, 'ikì, mìkì, 'iya pe'utaitì

170

4673.indd 170

3/28/07 5:33:58 PM

La señora Kata Tateikie 'aurie Hauxa mayewe tatsinitsixi memìyeyaxixìtsie xewitì 'ukaratsitìtì Estados Unidos kiekame heta'axetì kanayani.

Tatsinitsixi Misión kememìte'uku'uitìatìka kanakuyeikakaitìni, tekwikwikate wa'uayematì. Kepaukatìkaku Hatsimariya yekaitì nayani, mana kiekatari neuxite 'aixì mekatenitanaki'erieni, 'eetsiwa mìwa'uayemakaikì, hipatììtì memitikumaritaxì.

Kiya mana mekaniutawewieni mana mìixa kaniuyurieni. Keeta mìtiuti'eri kaneiyani.

171

4673.indd 171

3/28/07 5:33:59 PM

Guadalajara ta xewitì kiya kaniuwekaitìni.

Mìkì Kiita me'ayetetì ta hipatì wixaritari mekateniyuti'ìkitìani, hiikì mana mekaniu'uwani mete'uximayatì, xewitì ingenieru kanayani, xewitì ta ti'iteìtame, hipatì te'ìkitamete. Wixaritari pìta tari waparewietì kanayani mana mìtiyehane.

Wakie 'ukaitì kanayani Tsikwaita. Kepauka mìyìane yuteukari waniu kaneta'atìani wixaritari wakie tsikwaita. Mawiwetsie waniu manakatìa kaiwatì tinekeni wixaritari kwi warexeiyatì, tsì waniu wareyexexeiyakaitìka mìpaì me'aneneme, 'arike waniu kwinie tinetinaaneni.

172

4673.indd 172

3/28/07 5:34:00 PM

Nunutsi Nunutsi, hutarieka wiitari pemakanì, ketipaìneme pemìrakaterìwaxìa 'ikì 'axapatsie, takwe tsì yakì petiuyurieme, pemìretimanikì, pemìrakumaikakì pekatiniuyurieni. 'Ena memìte'uta'utìa yumìiretì mekateniuparewieni, naitsarie waniuki manuhane pekatiniuterìwatìyani.

Pepìkatikuhayeikawani keneyeweiyani, naime ketine'aìkitìaka, taniuki kanimìireni tsì kapìtixewime, merikì xìka ri petiutsutìani naime ketinakanìtsa, 'uxa'awarie 'akiekari pekaniparewiemìkì, tixaxatame, ti'ìkitame pekanayeimìkì takiekari tsie kemìtiutaine, tita mìtareuyehìwa. Kene'akìhìaweni 'aixì 'iyari ketine'a'ìkitìaka.

173

4673.indd 173

3/28/07 5:34:00 PM

1862 wiitaritsie Franciatari kuuyaxi ta Mekiku mekanitahaìanì. Kuuyaxi Mekikutari mekatenayu'iwa kiekari heima mekaniukunuani, Pueblatìkaku.

174

4673.indd 174

3/28/07 5:34:01 PM

21 de marzo tìkaku Benito Juárez titewatì kaniutinuiwa. Mìkì Presidente kanayani takwietsie mieme Mekiku. Kename 'aixì 'iyari te'u'uwani takwie te'ìkì'ìwiyatìkani xapa 'utiyuaneme kaniutiwewieni Mekiku kwieyaritsie mieme.

175

4673.indd 175

3/28/07 5:34:02 PM

Takiekari Nìawariyari Mekiku kiekatari tepìtakwiyu tepìtihiwa tepìtakuha'aritìani kwie ke'utayuani yuhixìapa tituaxame metayuanitsie.

Kiekari 'akenanyutsinani 'a'iteìrikì 'aixìa 'iyari temu'uwanikì ta'iyarikì 'awewiekame pìtiuta'utìa.

Xìka tatsi'uniekame hayeneni takiekari tiketsixìanike kiekari mìpaì pemìreuwaìreni 'aniwema tepìkuyaxi mì.

176

4673.indd 176

3/28/07 5:34:03 PM

NOMBRE DEL ALUMNO (A) ESCUELA

GRUPO

POBLACIÓN ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la República y se entrega en forma gratuita a los niños de las escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTO GRATUITOS Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los libros de texto gratuitos son representativas de las grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo nacional.